Staat van Utrecht Energietransitie in de provincie Utrecht

Achtergronden | Situatieschets | Inclusiviteit Toekomst | Data | Woordenboek Inhoud

1. Energietransitie: waar 4 hebben we het over?

2. De provincie Utrecht: van 16 oude naar nieuwe energie.

3. Inclusiviteit: de energietransitie 24 als opgave voor iedereen?

4. Wat brengt de toekomst? 28

Samengevat 35

Woordenboek van de 40 energietransitie

Bronnen 45

Noten 46

2 Inleiding

Nóg een publicatie over de energietransitie …. Toegespitst op de Utrechtse situatie is het wel verstandig om daar aan te beginnen? Tenslotte hebben we vanuit de Staat van Utrecht Het antwoord was al heel snel: ja! Want ondanks uiteraard de ambitie om de energietransitie het feit dat er op dit moment veel over de voor de provincie Utrecht en haar gemeenten te energietransitie geschreven wordt, liggen er ook beschrijven. Voor iedere provincie en gemeente nog grote uitdagingen. Zo kun je als bestuurder, geldt dat de energietransitie andere opgaven beleidsmaker, ondernemer of inwoner makkelijk en kansen met zich meebrengt. Wat kunnen we het overzicht verliezen. Waar moet je bijvoorbeeld zeggen over de specifieke ‘energiehuishouding’ beginnen als je nog niet bent ingevoerd in één van de provincie Utrecht? Welke data zijn er? of meer van de talrijke expertisegebieden? En waar moet men in de regio goed op letten? Vanuit deze vraag zijn drie ambities voor deze special ontstaan. Bovenstaande ambities hebben we uitgewerkt in vier hoofdstukken: Wegwijs in de ‘energietaal’ 1. Energietransitie: waar De eerste ambitie is het verhelderen van hebben we het over? de ‘energietaal’. De afgelopen decennia zijn tal 2. De provincie Utrecht: van oude van nieuwe begrippen en afkortingen in gebruik naar nieuwe energie. genomen. Denk bijvoorbeeld aan de NOM-woning, 3. Inclusiviteit: de energietransitie aquathermie of de energieprestatiecoëfficiënt. als opgave voor iedereen? Dit soort begrippen zijn voor de experts gesneden 4. Wat brengt de toekomst? koek, maar voor de relatieve buitenstaanders vaak nog verwarrend. In deze special worden de diverse Wij hopen dat zowel beginnende als gevorderde energie-begrippen (relatief) eenvoudig uitgelegd en transitiekenners elkaar aan de hand van deze van context voorzien. Daarnaast bevat deze special informatie wat makkelijker kunnen vinden. het ‘woordenboek energietransitie’. De lezer kan hiermee ‘energietaal-vaardiger’ worden. Programmateam Staat van Utrecht

Samenhang in de thema’s De tweede ambitie is om de verschillende invalshoeken voor de energietransitie in samenhang voor het voetlicht te brengen. Waar de meeste rapporten inzoomen op één apart thema (zoals warmtetransitie of verduurzaming van de woning), wil deze special meer bruggen slaan en de onderlinge samenhang van de thema’s scherper benoemen.

3 1 Energietransitie: waar hebben we het over?

Energietransitie is inmiddels een ingeburgerd begrip geworden. Toch is het niet zo dat iedereen er hetzelfde onder verstaat. Hier zetten we de belangrijkste uitgangspunten nog even op een rij. Waar hebben we het over als het gaat om energieverbruik? Waarom moet het anders? En wat is de rol van provincie en gemeenten?

Energietransitie: de achtergrond

Energietransitie in een notendop Klimaatverandering als achtergrond In essentie betekent ‘energietransitie’ dat van de transitie we als maatschappij de overstap maken Directe aanleiding voor de energietransitie, naar een geheel nieuw systeem van energie is dat we in Nederland en de rest van de opwekken, opslaan, vervoeren en verbruiken. wereld hebben besloten zoveel mogelijk af te Energie blijft natuurlijk een basisbehoefte; stappen van fossiele energiebronnen. Geen onze woningen moeten verwarmd worden en steenkool, aardolie en aardgas meer, maar onze apparaten draaien in de toekomst nog een volledig duurzame energievoorziening, steeds op stroom. Maar het moet wel allemaal gebaseerd op energiebronnen die niet op een andere manier geregeld gaan worden. opraken, geen klimaatverandering tot En omdat daarvoor veranderingen nodig gevolg hebben en geen schade aanrichten zijn op alle fronten – techniek, regelgeving, aan de gezondheid van mens en natuur. infrastructuur, markten, onderwijs, enzovoort Deskundigen wereldwijd hebben aangetoond – spreken we van een transitie. In de praktijk dat de aarde sinds het begin van de gaat het transitieproces niet vanzelf; terwijl Industriële Revolutie (1880) snel opwarmt het ‘nieuwe’ energiesysteem voorzichtig zijn vanwege een toename van de hoeveelheid intrede doet, moet het ‘oude’ systeem nog broeikasgassen in onze atmosfeer. Met die

worden afgebroken. Het stroomnetwerk, de gassen – waarvan waterdamp en CO2 de belasting van verschillende energievormen, bekendste zijn – is op zichzelf niets mis. stimuleringsregelingen – veel zaken zijn nog Zij zorgen dat warmtestraling van de zon niet uitgekristalliseerd. Een goede overstap wordt vastgehouden in de atmosfeer en blijkt om zowel zorgvuldige planning als om reguleren dus de temperatuur op aarde. flexibiliteit te vragen. Maar neemt de concentratie broeikasgassen snel toe, met name door het gebruik van fossiele brandstoffen, dan warmt de aarde

4 op en worden grote problemen voorzien. • De milieueffecten en –risico’s die gepaard De internationale gemeenschap van gaan met de winning en het transport van klimaatwetenschappers, verenigd in fossiele brandstoffen. Denk aan rampen het Intergovernmental Panel on Climate met olietankers, maar ook dichter bij huis Change (IPCC), spreekt in 2018 in dit kader de aardbevingen in Groningen als gevolg belangrijke waarschuwingen uit. Bij een van gaswinning. Veel mensen vinden opwarming van 1,5 of zelfs 2 graden Celsius dat men in Groningen nu wel genoeg lopen we volgens hen een groot risico op problemen heeft ondervonden en dat onomkeerbare klimaatveranderingen en een het tijd is om de gaskraan versneld permanent instabiel klimaatsysteem. De dicht te draaien. omstandigheden op aarde veranderen dan • Het willen verbeteren van de luchtkwaliteit zo snel, en we krijgen met zulke extreme door de uitstoot van fijnstof en roetdeeltjes weertypen te maken, dat veel gebieden te voorkomen. Grotendeels vindt deze onbewoonbaar worden. uitstoot plaats door kolencentrales en gemotoriseerd verkeer. Ook andere redenen om van steenkool, olie • Sociaal-economische voordelen. en gas af te willen Zo zijn we op termijn goedkoper uit Voor sommige mensen is klimaatverandering als we overstappen op een duurzaam overigens niet de enige of voornaamste reden energiesysteem, zeker als fossiele om af te willen van fossiele energie. Andere voorraden schaarser worden. redenen zijn: Energiebronnen als zon en wind nodigen • De afhankelijkheid van autocratische of uit tot meer lokaal eigenaarschap en instabiele regimes voor de aanvoer van olie lokale regie over de energievoorziening. en gas elders, nu de geopolitieke spanningen in het Midden-Oosten en Rusland oplopen.

5 Welke soorten energie moeten ‘in transitie’?

Waar hebben we het over als het gaat om energie? Niet iedere vorm van energie is voor Gevraagd naar de energie die je zelf verbruikt, alles bruikbaar zullen velen als eerste denken aan de telefoon die In figuur 1 is te zien hoe we op dit moment in die je iedere avond in het stopcontact plugt. Of aan verschillende behoeften voorzien met behulp het verwarmingssysteem dat je huis behaaglijk van de verschillende vormen waarin energie houdt in de winter. Dat klopt, maar we gebruiken voor ons beschikbaar is (energiedragers). Voor als maatschappij ook energie voor talloze andere iedere behoefte komen andere energiedragers doeleinden. Ons directe energieverbruik valt samen van pas. Dat maakt het vervangen van kolen, olie te vatten in vier behoeften1: en gas juist zo lastig. We willen altijd en overal a. lage temperatuurwarmte, voor verwarming van elektriciteit hebben voor onze apparaten, maar de gebouwen en water, best beschikbare duurzame energiebronnen (zon b. hoge temperatuurwarmte, voor industriële en wind) zijn niet altijd of op het juiste moment (productie)processen, aanwezig. En hoewel elektriciteit gemakkelijk te c. brandstof, met name voor transport en vervoeren is, heeft het niet de ‘energiedichtheid’ mobiliteit, en soms in de industrie en of vorm die nodig is voor sommige industriële d. elektriciteit voor verlichting en het gebruik van processen, of om vracht over lange afstanden te allerhande apparaten (en in toenemende mate vervoeren. Het is hier de kunst om zoveel mogelijk voor vervoer). over te stappen op elektriciteit en te werken aan technische innovaties. Bij lage temperatuurwarmte kunnen we dan weer profiteren van bespaarmaatregelen en de restwarmte van de industrie. Zo kent het verduurzamen van ieder type behoefte zijn eigen uitdagingen en transitieaanpak.

6 FIGUUR 1: VERSCHILLENDE ENERGIEDRAGERS GEBRUIKT VOOR UITEENLOPENDE DOELEN

Bron: Quintel (2018); Energietransitie Regio U10.

Energie dragers Behoefte Doeleind/gebruik

Netwerkgas Lage temperatuur Wonen warmte

Warm water Bedrijven, kantoren, Kracht instellingen (utiliteit) Elektriciteit en licht Industrie Hoge Kolen temperatuur Landbouw warmte

Olie Mobiliteit en Brandstof transport

Biomassa

Niet alle energieverbruik is even zichtbaar Naar schatting van Porcelijn (2017) gebruiken we Naast het directe verbruik van benzine, gas ruim vier keer meer energie dan we denken. en elektriciteit zit er ook nog allerlei ‘indirect Zij noemt dit een grote blinde vlek in ons denken energieverbruik’ verborgen in het dagelijks leven over energie. Energietransitie gaat in de ogen van van de consument. Denk bijvoorbeeld aan de Porcelijn dan ook veel verder dan het ‘op orde productie van voedsel, kleding, elektronica en krijgen’ van windmolenparken en zonneweides. andere spullen, of aan collectieve voorzieningen Zij pleit samen met veel anderen voor meer zoals ziekenhuizen en scholen. Allemaal duurzaam consumeren in het algemeen; minder, energieverbruik dat niet zichtbaar is op onze lokale of energiezuinige producten kopen. Er eigen energierekening, maar wel door ons bestaan daarmee in onze samenleving vrij grote gebruikt wordt. Een deel daarvan komt zelfs verschillen in de persoonlijke betekenis die niet op de rekening van Nederland, omdat de energietransitie kan hebben. Waar het in de smalle productieprocessen in het buitenland plaatsvinden. definitie vooral gaat om energiegebruik bij vervoer Naast deze ‘verborgen energie’ is er nog zoiets en wonen en datgene wat we kunnen herleiden als ‘verloren energie’, want ook voor productie en naar onze energierekening, wordt bij de brede transport van energie zélf is veel energie nodig. definitie ook gekeken naar wat het verbruik van grondstoffen wereldwijd voor impact heeft.

7 FIGUUR 2: DE BURGER ALS ENERGIEVERSLINDER TOP 10 VAN DE IMPACT OP DE ENERGIERESERVES PER GEMIDDELDE NEDERLANDER PER JAAR

€ 2.000,- 4.200 km 1 Uitgaven aan 6 Brandstofverbruik spullen vliegverkeer

88 kg 36 kledingstukken 2 Consumptie en 7 Aanschaf en onderhoud productie vlees kleding & textiel

55m2 92 kg 3 Energieverbruik 8 Consumptie en productie voor wonen zuivel & eieren

8.750 km 140 m3 4 Om te kunnen autorijden 9 Badkamergebruik in Nederland

920 kg 1.000 km 5 Consumeren plantaardige 10 OV-gebruik voeding, vis & drinken

Gebaseerd op: Porcelijn, B. (2017). Verborgen impact. Alles voor een eco-positief leven.

8 Het afbouwen van fossiel brandstofgebruik: hoe kan dat worden gerealiseerd?

Om het gebruik van fossiele brandstoffen voor de energiebehoefte terug te draaien naar nul zijn er twee sporen waaraan gelijktijdig wordt gewerkt: energiebesparing, en gebruik van duurzame energie.

Spoor 1: energie besparen Spoor 2: duurzame energie gebruiken Het eerste spoor is energie besparen, want energie Het tweede spoor is gebruik maken van duurzame die we niet verbruiken hoeven we ook niet op te energiebronnen. We hebben op dit moment een wekken. De vier voornaamste methoden om te aantal bronnen tot onze beschikking: besparen zijn: a. Zonne-energie: direct op te vangen via a. Isolatie: een aanzienlijk deel van het energie­ zonnepanelen (ook wel: PV-systemen) die verbruik in de gebouwde omgeving kunnen we tegenwoordig op vrijwel ieder oppervlak kunnen terugdringen door gebouwen beter ‘in te pakken’. worden aangebracht. Daardoor blijft de warmte langer hangen. b. Windenergie: een grote windturbine (150-250m b. Efficiëntie: door slimmere technieken te hoog) wekt relatief veel groene stroom op, maar gebruiken kunnen we vaak met veel minder ook kleine turbines (15m) en zelfs nokturbines energie in onze behoeften voorzien. Denk aan op daken doen hun intrede. de koelkast met een A+++ label, aan de LED- c. Aardwarmte: deze is in ondiepe of (ultra)diepe lamp en aan vloerverwarming. In feite zijn vorm als schone energiebron beschikbaar. ook warmteterugwinning en benutting van d. Waterkracht: ook stromend water kan een restwarmte manieren om energiebronnen bron van duurzame energie zijn. Anders dan in efficiënter te gebruiken. landen met veel hoogteverschil (Noorwegen, c. Innovatie: naast kleine efficiëntieverbeteringen zijn Zwitserland) is het potentieel in Nederland in de industrie soms ook radicale veranderingen echter heel beperkt. nodig, zodat met nieuwe productieprocessen veel e. Aquathermie: thermische energie uit zuiniger kan worden geproduceerd. oppervlaktewater, afvalwater, drinkwater en d. Gedragsverandering: soms impopulair, maar rioolwater. niettemin effectief. Stichting Urgenda2 berekende d. Biomassa: planten en bomen slaan energie al eens dat we heel wat kunnen besparen door op die wij door verbranding of vergisting weer met z’n allen anders te reizen, eten, wonen en kunnen gebruiken. Groeit er (uiteindelijk) net consumeren. Toch maar wat vaker met het OV zoveel biomassa weer aan als wat we oogsten, dus, of een plantaardige maaltijd? dan is het in principe klimaatneutraal.

Alle verduurzamingsopties zijn niet overal in dezelfde mate beschikbaar. Ook de inpasbaarheid van technieken verschilt per locatie. Daardoor verschillen gemeenten, bedrijven en bewoners in de mogelijkheden die er zijn om werk te maken van de energietransitie.

9 Ambities, afspraken en plannen: van wereldniveau tot in de eigen buurt

Veel akkoorden, maar nog lang niet iedereen uitvoeringsplannen. Waar de ene partij snel wil is tevreden handelen, zijn andere partijen meer gericht op brede In de afgelopen jaren hebben overheden afstemming met de achterban. Zoals al genoemd internationaal, nationaal en lokaal al talloze afspraken roepen gerenommeerde klimaatwetenschappers gemaakt over de energietransitie: wat is het einddoel, wereldwijd op om haast te maken, en de opwarming hoe snel willen we verduurzamen en waar zetten we van de aarde liefst te beperken tot maximaal op in? In de bijgevoegde tijdlijn geven we een overzicht 1.5 graad.3 En in november 2018 publiceerde het van de belangrijkste akkoorden en doelstellingen. Milieuprogramma van de VN een analyse die laat Over de uitvoering van alle akkoorden is veel te doen. zien dat landen hun inspanningen nog eens zouden Kranten staan bol van berichten over internationale moeten verdrievoudigen om die opwarming onder topconferenties, landelijke vraagstukken en lokale de 2 graden te kunnen houden.4

FIGUUR 3: TIJDLIJN ENERGIEAKKOORDEN

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Dec 2015 Internationaal Klimaatakkoord Parijs. Het streven: max. 2 (en liefst max. 1,5) graden opwarming in 2100. Dec 2018 Klimaatwet. Doelstelling: 95% Het bod van de EU was: broeikasgasreductie in 2050 voor een (nagenoeg) klimaatneutrale samenleving. 40% CO2-reductie in 2030.

Sept 2013 Okt 2017 Rijk sluit met maatschappelijke partners ‘Energieakkoord In nieuw Regeerakkoord staat dat de CO -uitstoot in 2030 voor duurzame groei’. Doelstelling: in 2020 wordt 14% van alle 2 energie duurzaam opgewekt, in 2023 minimaal 16%. moet zijn verminderd met 49% ten opzichte van 1990.

Jun 2015 Voorjaar 2019 Urgenda wint de ‘Klimaatzaak’ (verwacht) Klimaatakkoord. Rijk maakt concrete tegen de Nederlandse staat. afspraken met andere partijen voor

Het Rijk moet haar zorgplicht 49% CO2-reductie in 2030. Ontwerp Klimaatakkoord nakomen en meer doen tegen is in december 2018 gepresenteerd en wordt in het klimaatverandering. Uitkomst: voorjaar van 2019 doorgerekend.

25% CO2-reductie in 2020.

Sept 2016 Provincie Utrecht presenteert Energieagenda 2016-2019: ‘Een klimaat voor energietransitie’. Doelstelling is klimaatneutraal in 2040: op het grondgebied van de provincie wordt ‘net zoveel duurzame energie geproduceerd als dat er verbruikt wordt’. De provincie zet daarbij in op een mix van forse energiebesparing in de gebouwde omgeving en duurzame energieopwekking uit met name zon, wind en aardwarmte.

10 Ambities in de provincie Utrecht In de provincie Utrecht heeft vrijwel iedere gemeente de ambitie om in de komende decennia energieneutraal te worden (zie figuur 4), en dus net zoveel energie duurzaam op te wekken als er wordt verbruikt. De vertaling van al die visies naar concrete plannen zal in de komende jaren voor een belangrijk deel in drie verschillende regio’s worden opgepakt. Een van de uitkomsten van het nieuwe landelijke Klimaatakkoord is namelijk dat In de war over energieneutraal, de ambities via Regionale Energie Strategieën klimaatneutraal, of nog anders? (RES-sen) naar de praktijk worden vertaald. Figuur 5 laat de verdeling zien van de Utrechtse Raak je op dit punt wat in de war van alle gemeenten over drie regio’s.5 verschillende termen? Dat is niet verwonderlijk, want nogal wat bewoordingen worden door elkaar heen gebruikt om het einddoel van FIGUUR 4: ENERGIEDOELSTELLINGEN de energietransitie mee te beschrijven: VAN UTRECHTSE GEMEENTEN

Bron: NMU & Provincie Utrecht (2018) • Energieneutraal • Klimaatneutraal 9 • CO2-neutraal en CO2-reductie • Broeikasgassenreductie. 8 In de praktijk bedoelen gemeenten en aantal gemeenten 7 provincies er vaak het zelfde mee: net zoveel duurzame energie op het eigen grondgebied duurzaam opwekken als er wordt verbruikt. 6 Energieneutraal dus.6

5

4

3

2

1

-reductie 2030 2 Geen doelstelling

50% CO Energieneutraal Energieneutraalin 2030 Energieneutraalin 2035 inEnergieneutraal 2040 in 2050

Energieneutraal zonder deadline

11 FIGUUR 5: DRIE RES-SEN IN DE PROVINCIE UTRECHT

U10/U16 Eemnes Amersfoort Bunschoten

De Ronde Venen Foodvalley Baarn

Amersfoort Stichtse Vecht Soest De Bilt

Leusden Woerden Zeist Utrecht Woudenberg

Renswoude Monfoort Bunnik Oudewater IJsselstein Utrechtse Heuvelrug Nieuwegein Veenendaal

Houten Lopik Wijk bij Duurstede Rhenen

Vijfheerenlanden

Taakverdeling: wat kunnen we van regionale ze ook nog voorkomen dat ze elkaar in de overheden verwachten? wielen rijden. Omdat we in deze special inzoomen Het is duidelijk dat er veel moet gebeuren en op de provincie Utrecht, besteden we hier extra dat er in principe voor iedereen werk aan de aandacht aan de rollen die zijn weggelegd voor winkel is. Bedrijven, industrieën, netbeheerders, de provincie en de gemeenten. Beide staan voor huishoudens, kennisinstellingen: ze zullen de lastige opgave gesteld om een goede balans te allemaal een eigen bijdrage moeten leveren aan vinden tussen de lokale waarden van leefbaarheid de overstap naar duurzame energie. Transitie is en de bovenlokale uitdagingen rond duurzaamheid, dus een teamsport, waarbij overheden in deze die wel lokaal om oplossingen vragen. Alhoewel vroege fase een belangrijke sturingstaak hebben. deze twee perspectieven elkaar geenszins Als scheidsrechter, coach en aanvoerder ineen uitsluiten, zal het accepteren van veranderingen bewaren zij het overzicht, zetten ze de lijnen uit in de leefomgeving niet voor iedereen even om alle spelers in beweging te krijgen, en moeten gemakkelijk zijn.

12 13 Rol provincie: aandacht voor ordening en kwaliteit c. Bevoegd gezag: bij grote ruimtelijke ingrepen leefomgeving en plannen bepaalt de provincie (mede) of en Op het moment van schrijven wordt de leidraad hoe deze doorgang kunnen vinden, en kan zij dus van de provinciale inspanningen op het gebied van sturen op duurzaamheid en energietransitie. energietransitie gevormd door de ‘Energieagenda d. Beheer: de provincie beheert panden, 2016-2019: Een klimaat voor energietransitie’. Hierin infrastructuur en gebieden en kan daar dus wordt de ambitie van de provincie genoemd om in direct aan de slag met verduurzaming. 2040 klimaatneutraal te zijn evenals de rollen die de provincie voor zichzelf ziet weggelegd: De provincie speelt een belangrijke rol in het a. Bemiddeling: een koppelfunctie tussen toezien op een goede ruimtelijke ordening en het overheden, bedrijven en burgerinitiatieven die bewaken van de leefomgevingskwaliteit. Daarmee werk willen maken van duurzame energie of kan zij invloed uitoefenen op de discussie waar energiebesparing. en onder welke voorwaarden duurzame energie b. Financiering: de provincie kan kapitaal en opgewekt kan worden in het buitengebied. menskracht beschikbaar stellen voor initiatieven Daarnaast zet de provincie sterk in op het die de transitie verder helpen. faciliteren van gemeenten en initiatiefnemers,

Voorbeelden van gemeentelijke initiatieven energietransitie

Stadsgesprekken Toetsingscriteria windturbines Uitnodigingskader Zonnevelden (gemeente Utrecht) (Amersfoort) (Houten)

In een reeks van drie Naar aanleiding van enkele In dit ‘beeldende beleidskader’ ‘stadsgesprekken’ bogen de concrete plannen voor wind­ maakt de gemeente Houten voor bewoners van gemeente Utrecht energie in de gemeente alle initiatiefnemers en bewoners zich in 2015 over de vraag wat Amersfoort, besloot de raad in inzichtelijk welke mogelijkheden Utrecht extra kan doen om juni 2017 in een beleidskader aan er zijn voor zonnevelden. Vanuit de energievoorziening zo snel te geven onder welke voorwaarden het besef dat er nog veel ruimte mogelijk klimaatneutraal te windinitiatieven bespreekbaar zijn. nodig is voor zonne-energie, hebben. De deelnemers werden Naast toetsingscriteria omtrent maar ook dat de velden een aselect geloot, organiseerden ecologie, landschap en veiligheid flinke impact hebben op het zich in groepen en werkten met wordt ook het thema ‘draagvlak en landschap en dus goed ingepast professionele ondersteuning participatie’ nader uitgewerkt: de moeten worden. De website laat energiescenario’s uit. De omgeving moet “overtuigend en zien in welke gebieden de beste grootste gemene delers aantoonbaar” de kans krijgen om kansen liggen, en hoe nieuwe resulteerden in het Energieplan, minimaal 50% van het project initiatieven rekening moeten dat begin 2016 de basis vormde mee te investeren. En dus ook houden met andere belangen. voor het Utrechtse energiebeleid. te profiteren.

14 door allerlei handvatten aan te reiken: Wordt in die energiemix ook een bijdrage verwacht kennis van ‘best practices’, afwegingskaders, van windturbines en zonnevelden, dan kan de financieringsconstructies en ondersteuning van gemeente voorwaarden stellen aan waar en hoe concrete energieprojecten. Ook bij verduurzaming marktpartijen projecten kunnen ontwikkelen. Ook van de gebouwde omgeving is de provincie zijn er gemeenten die lokale partijen bijeen brengen betrokken. Hiervoor is team SNEL opgericht: met lokale Energie Akkoorden, of zelf een actieve Samen naar een Energiepositieve Leefomgeving. rol nemen in de realisatie van energieprojecten. In Het team helpt gemeenten, woningcorporaties bijgaand kader worden een drietal voorbeelden in en bouwbedrijven in de transitie naar een gasloze de provincie Utrecht beschreven. energiezuinige gebouwde omgeving. Van het gas af: belangrijke taak van gemeente Rol gemeenten: uitwerken van concrete plannen op ‘straatniveau’ Gemeenten zijn heel bepalend in de energie­ De gemeenten spelen ook een cruciale regierol transitie. De gemeente(raad) heeft, naast de in de warmtetransitie. In het Regeerakkoord provincie, ook grote beslissingsbevoegdheid als is afgesproken dat alle woningen in Nederland het gaat om ruimte maken voor bijvoorbeeld aardgasvrij worden. Dit betekent dat er vanaf 2021 een windmolen of zonnepark. Ook is het aan elk jaar 200.000 woningen van het aardgas moeten de gemeenten om het gesprek met bewoners overschakelen op een andere warmtebron. Elke te faciliteren over hoe zij hun huizen kunnen gemeente moet daarom voor 2021 een warmteplan verduurzamen. Veel gemeenten zijn bezig met opleveren waarin ze inzichtelijk maken welke brede participatietrajecten, waar ze samen met wijken op welk moment van het aardgas afgesloten bewoners en stakeholders een plan uitwerken zullen worden en welke technieken hierbij ingezet om energieneutraal te kunnen worden. Vaak worden. Samen met woningcorporaties en resulteert dat in een routekaart waarin, uitgaand bewoners kan deze warmtevisie daarna uitgewerkt van de beoogde energiemix, tussendoelen worden in buurtwarmteplannen. Hierin wordt worden gesteld voor de komende periode. De niet alleen gekeken hoe het proces technisch zal gemeenten Amersfoort en De Ronde Venen hebben verlopen, maar ook naar sociale componenten. bijvoorbeeld een dergelijke kaart opgesteld.6

Gemeenten in hun kracht: advies bij rollen en taken In een recente brochure heeft de NMU een aantal rollen en taken uitgewerkt die gemeenten kunnen oppakken om versnelling te brengen in de transitie en andere spelers in hun kracht te zetten. In het kort: • Stel een doel voor de energietransitie, werk met inwoners en stakeholders uit hoe je dat bereikt, en zoek de samenwerking met gemeenten in de regio. • Stuur op lokaal eigendom en faciliteer dit met aanjaagbudget en tegemoetkomingen in de leges. • Stel duidelijk ruimtelijk beleid op voor zonneweides en windmolens, met ook projectcriteria die voorwaarden stellen over lokaal eigendom, participatie in proces en planvorming, ecologische verantwoording, zorgvuldige inpassing en multifunctioneel ruimtegebruik.

Bron: NMU (2018); Duurzame energieopwekking in provincie Utrecht. Ten minste 16% in 2023.

15 2 De provincie Utrecht: van oude naar nieuwe energie

Energieverbruik verschilt van provincie tot provincie, en van gemeente tot gemeente. Hoe ziet het energieverbruik van de provincie Utrecht eruit? En welke opgaven liggen er voor de regio op zowel het gebied van de elektrificatie als de warmtetransitie?

Energieverbruik in de provincie Utrecht

Provincie Utrecht: veel energiegebruik voor Verschillende gemeenten hebben gebouwde omgeving, verkeer en vervoer verschillende opgaven Om te kunnen gaan verduurzamen, moeten Op gemeenteniveau zien we dat het we meer weten over de energiehuishouding aandeel energieverbruik voor de ‘gebouwde van een gebied. Wordt er veel energie omgeving’ relatief het grootst is in de gebruikt voor de industrie, de landbouw of gemeente Soest (64%). De gemeente verstedelijkte gebieden? Hoe kunnen we het Lopik verbruikt relatief veel energie aan Utrechtse energieverbruik duiden? Kijken ‘verkeer & vervoer’ (55%) en gemeente we naar het Utrechtse energieprofiel, ten Bunschoten kijkt aan tegen een flinke opzichte van dat van heel Nederland, dan verduurzamingsopgave in de industrie zien we dat het zich kenmerkt door relatief (39%). Dit is belangrijke kennis, want waar grote sectoren ‘gebouwde omgeving’ (47%) de gemeente Soest vooral aan de slag zal en ‘verkeer & vervoer (inclusief snelwegen)’ moeten met woningisolatie en duurzame (45%) (Zie figuur 6). Dat heeft drie redenen: warmtebronnen, zal het gesprek in Lopik onze provincie kent relatief weinig industrie, ook gaan over duurzame vervoermiddelen maar wél veel bewoners en een aantal en vermindering van het aantal belangrijke verkeersaders. verkeersbewegingen.

16 FIGUUR 6: VERBRUIKSPROFIEL ENERGIE IN NEDERLAND, PROVINCIE UTRECHT EN GEMEENTEN BINNEN PROVINCIE UTRECHT8

Aandeel energiegebruik

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Soest IJsselstein Zeist Veenendaal Oudewater Wijk bij Duurstede Utrecht Amersfoort Montfoort Leusden Baarn Rhenen De Bilt Houten Nieuwegein Provincie Utrecht Utrechtse Heuvelrug Bunschoten Woudenberg De Ronde Venen Nederland Lopik Renswoude Bunnik Stichtse Vecht Woerden Zederik (vm) Vianen (vm) Eemnes

Gebouwde omgeving Snelwegen Verkeer & vervoer Industrie (zonder snelwegen) Landbouw

Aandeel energiegebruik snelwegen betreft brandstofgebruik door voertuigen op de snelwegen binnen gemeentegrenzen. Voor gemeenten als Eemnes en Nieuwegein geldt dat zij relatief veel snelweg hebben; een factor waar weinig invloed op kan worden uitgeoefend. Leerdam is niet meegenomen in deze figuur omdat hierover geen gegevens van zijn.

17 Recente ontwikkelingen van energiegebruik Moeten de provincie en gemeenten helemaal ‘vanaf niets’ beginnen met hun transitieopgave? Het antwoord is nee. Er is in de afgelopen jaren al het een en ander bespaard aan energie en ook de komende jaren zal het Rijk hierop blijven inzetten. Tegelijkertijd zijn er ook ontwikkelingen in de provincie Utrecht die juist om meer energie zullen vragen. Zo groeit het aantal inwoners nog, komen er meer bedrijven, neemt het verkeer toe en verbruiken we per persoon ook nog eens meer energie. Uit figuur 7 blijkt dat het gebruik van fossiele elektriciteit en – warmte in de periode 2010-2016 duidelijk gedaald is, maar in de periode 2014-2016 gestabiliseerd. Het gebruik van hernieuwbare energie voor vervoer, elektriciteit en warmte laat vanaf 2014 een stijging zien.

FIGUUR 7: GEBRUIK DUURZAME EN NIET-DUURZAME ENERGIE IN DE PROVINCIE UTRECHT (2016)

Bron: Klimaatmonitor, 2018

niet duurzame warmte duurzame warmte niet duurzame elektriciteit duurzame elektriciteit niet duurzaam voor vervoer duurzaam voor vervoer

Aandeel gebruikte duurzame energie in andere waardevolle toepassingen van biomassa. de provincie Utrecht Gebruik je het als energiebron, dan kun je het niet In de provincie Utrecht wordt ook al wat duurzame benutten als materiaal, en heeft de natuur er zelf energie opgewekt, op dit moment zo’n 3% van ons ook niets aan. Behoorlijk wat concurrentie dus. totale energieverbruik van ca. 100 PJ7. Maar of dat Het aandeel duurzame elektriciteit is beperkt allemaal daadwerkelijk ‘duurzaam’ te noemen maar neemt relatief snel toe, doordat we stroom is, valt te bezien. Zo is houtstook in woningen opwekken met behulp van wind- en zonne-energie. vaak niet bevorderlijk voor de luchtkwaliteit en Onze vraag naar warmte en brandstof is lastiger is - net als bij biobrandstoffen - de oorsprong te vergroenen – duurzame opties daarvoor zijn van de biomassa cruciaal. Komt die niet uit de vaak nog duur, technisch ingewikkeld of moeilijk te eigen regio, mogen we het dan toeschrijven aan implementeren. onze eigen energiebalans? Daarnaast zijn er veel

18 FIGUUR 8: TOTAAL ENERGIEGEBRUIK PROVINCIE UTRECHT 2010-2016

50.000

45.000 fossiele energie verkeer & vervoer

40.000 fossiele warmte 35.000

30.000

25.000

20.000 fossiele elektriciteit 15.000

10.000

5.000 duurzame warmte duurzame energie voor vervoer 0 duurzame elektriciteit

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

19 Opgaven rondom elektriciteit

Wat gaat er veranderen rondom het gebruik gaan worden van het gebruik van energiebronnen, van elektriciteit? energie-opslag en distributie. Aan de vraagkant De opgaven waar provincie en gemeenten zich voor moet gewerkt worden aan besparingsactiviteiten gesteld zien op het gebied van energiebronnen (bijvoorbeeld het goed uitsmeren van het gebruik kunnen globaal opgedeeld worden in opgaven over de dag zodat grote piekbelastingen worden rondom nieuwe elektriciteit en rondom gas en voorkomen) en aan de aanbodzijde moet meer warmte. Wat betreft het verduurzamen van (duurzame) opwekking worden gegenereerd. Er elektriciteit zien we dat vooral gebruik gemaakt moeten nieuwe plekken worden gevonden om groene wordt van duurzame bronnen zoals waterkracht, stroom te kunnen opwekken, zoals voor windturbines wind- en zonne-energie. Er is volgens deskundigen en voor zonnepanelen. echter nog een lange weg te gaan om dit proces van vergroening van het stroomgebruik helemaal Hoe speelt het probleem in onze provincie? af te ronden. Dat dit nog een grote opgave wordt, Voor heel Nederland geldt dat natuurlijk niet álle heeft vooral ook te maken met het feit dat verwacht energie op land opgewekt hoeft te worden. Ook stroomgebruik in de toekomst alleen nog maar de Noordzee staat ter beschikking, waar grote verder gaat toenemen. Redenen hiervoor zijn: de windparken kunnen worden neergezet. Maar: de groei van de bevolking, meer energiegebruik door grootverbruikers van de zware industrie in Noord- huishoudens, elektrificatie van de warmtevraag en Zuid-Holland kunnen met geen mogelijkheid (bijvoorbeeld door het in gebruik nemen van hun energievraag oplossen met het duurzaam warmtepompen in woningen en bedrijven) en de opwekken van energie in de directe omgeving. opkomst van waterstof als energiedrager8. De Dus ook als we ‘wind op zee’ meerekenen in de toename van elektriciteitsverbruik betekent dat ook scenario’s, moeten we nog heel veel groene stroom de infrastructuur van de toelevering moet worden opwekken in onze provincie. Het overgrote deel aangepast en hier nieuwe vormen voor moeten moet op dit moment komen uit windenergie en worden ontwikkeld. zonne-energie. In de toekomst kunnen we wellicht ook andere duurzame technieken grootschalig gaan Uitdagingen van de elektrificatie toepassen. Voorlopig zijn deze technieken echter Bovengenoemde ontwikkelingen stellen overheden nog niet voldoende marktrijp om betaalbaar te en netbeheerders voor veel nieuwe uitdagingen. Het kunnen worden toegepast. afstemmen van vraag en aanbod moet een goede mix

20 FIGUUR 9: MOGELIJKE ENERGIEVOORZIENING IN DE TOEKOMST 2040

Duurzame warmte Wind Zon Bio Besparing 20% 10% 17% 3% 50%

NMF op basis van Quintel (2018) / De precieze energiemix zal per provincie en gemeente verschillen en is mede afhankelijk van een aantal politieke keuzes.

Opstellen van scenario’s: kiezen van de juiste mix leggen we meer daken vol met zonnepanelen, Hoe kan er binnen de provincie op dit moment dan zijn er misschien minder zonnevelden nodig effectief en duurzaam gehandeld worden, waar buiten het stedelijk gebied. Gebruiken we door het de verwachte toename aan elektriciteit besparingen minder energie, dan hoeven we die betreft? Ideaal is volgens deskundigen een mix ook niet duurzaam op te wekken. En: willen we van verschillende duurzame bronnen, want het meer windmolens, of juist meer zonnevelden? waait vaak als de zon niet schijnt en andersom. Willen we van beide minder, dan worden Gebruiken we een mix, dan is het duurzame rigoureuzere maatregelen noodzakelijk: minder aanbod beter verspreid over het jaar en is het voor auto rijden, minder (of geen) vlees eten, minder de netbeheerders gemakkelijker (en goedkoper) spullen kopen. Al deze mogelijkheden zullen in één om altijd aan de energievraag te kunnen voldoen. of andere vorm terug (blijven) komen in de politieke Daarnaast kunnen uiteenlopende scenario’s partijprogramma’s en burgerinitiatieven. Er zijn worden opgesteld waarin berekend wordt welke inmiddels diverse publicaties verschenen waarin vormen van duurzame energie-opwekking (en – uitvoerig op mogelijke scenario’s voor de regio besparing) het meest wenselijk zijn. Bijvoorbeeld, wordt ingegaan9.

21 Opgaven rondom gas en warmte

Wat gaat er veranderen rondom gasgebruik Uitdagingen voor de gemeenten en provincie en warmtelevering? Gemeenten zijn bij de warmtetransitie sterk aan Bij de toelevering van ‘warmte’ zijn de zet. Zij moeten in 2021 een warmtevisie opleveren veranderingen zo mogelijk nog groter dan bij de waarin voor alle wijken en gebieden aangegeven elektrificatie. Centraal staat het feit dat we ‘van wordt wanneer een alternatieve warmtevoorziening het gas af’ moeten vanwege problemen zoals gerealiseerd is. De transitie naar nieuwe in de eerste paragraaf al benoemd. Dit proces warmtevoorziening vindt grofweg plaats langs wordt ook wel warmtetransitie genoemd. De drie lijnen. belangrijkste opgave is dat onze warmtevraag • Reduceren van de warmtevraag. Door woningen verminderd moet worden (door te besparen) en en overige gebouwen aan te passen (isoleren), vergroend (door over te schakelen op duurzame kan de warmtevraag in principe vergaand warmtebronnen). Doordat de warmtetransitie heel gereduceerd worden. andere technische en organisatorische uitdagingen • Verduurzamen van warmteaanbod. met zich meebrengt dan de elektrificatie, wordt Energiebronnen voor warmte moeten volledig deze vaak als een aparte deelopgave gezien. Voor worden verduurzaamd. De resterende bewoners houdt de warmtetransitie vooral in dat warmtevraag zal ingevuld moeten worden zij hun huis beter moeten isoleren en dat zij straks met bijvoorbeeld warmte uit geothermie, niet meer kunnen koken op gas of hun woning hernieuwbaar gas (groen gas of waterstof) of met gas kunnen verwarmen. Zij zullen moeten elektriciteit uit waterkracht, wind of zon. overschakelen op ‘all-electric’ wonen met behulp • Herziening van de energieleverings- van een warmtepomp of door aansluiting op een infrastructuur. Er zal een afbouw van warmtenet. gasdistributienetten moeten gaan plaatsvinden. Daarnaast moeten elektriciteitsnetten en warmtenetten worden aangelegd, vervangen of verzwaard.

22 Woningen van het gas af: een complexe opgave Provincie Utrecht: 503 kilometer gasleiding moet De grootste opgave van de warmtetransitie is om worden vervangen voor 2030 de bestaande woningen en gebouwen op CO2- In de provincie Utrecht is 90% van de gebouwde arme wijze te gaan verwarmen (‘van het gas af’). omgeving aangesloten op het aardgasnet en 10% Voor nieuwbouw is dit makkelijker te regelen. Ook op een warmtenet (stadsverwarming). Stedin, woningbouwcorporaties kunnen in principe hun de netbeheerder in de provincie Utrecht, is eigen plannen trekken om hun woningbestand verantwoordelijk voor de aanleg en het onderhoud van het gas af te halen. Voor eigen huisbezitters van de gasleidingen. Uit analyses van het aantal geldt echter dat zij nauwelijks te dwingen zijn om kilometer gasleiding dat (in ieder geval) voor de aanpassingen te realiseren die horen bij het 2030 moet worden vervangen blijkt dat er grote ‘van het gas afhalen’. Hier kunnen in de toekomst verschillen zijn tussen de diverse gemeenten problemen ontstaan, zowel voor de woningbezitters (zie tabel 1 op blz. 38-39). Van de totaal 503 zelf (als zij de aanpassingen bijvoorbeeld om kilometer gasleiding die vóór 2030 in de provincie financiële redenen niet kunnen realiseren) als moet worden vervangen, ligt 133 kilometer in voor de overheden (als zij willen overgaan op de gemeente Amersfoort, 91 in Utrecht en 64 een nieuwe energieleverings-infrastructuur). kilometer in Zeist. In sommige gemeenten (onder Voor woningbezitters ligt daarnaast het risico andere Bunschoten, Eemnes en Houten) ligt dit op de loer om kansen te missen op voordelige cijfer op 0. Voor gemeenten liggen hier belangrijke collectieve oplossingen voor verduurzaming als kansen; de vervanging die in ieder geval had veel buurtgenoten al individuele oplossingen moeten plaatsvinden kan gecombineerd worden hebben gezocht. De Raad voor de Leefomgeving met de aanleg van een nieuwe energieleverings- ziet de aanleg van de warmte-infrastructuur in de infrastructuur. openbare ruimte als een publieke aangelegenheid. De Raad beveelt aan dat iedereen in een leveringsgebied meebetaalt aan de aanleg van deze voorziening, ook als er individueel gekozen wordt voor een alternatief. De Raad pleit daarbij voor een wettelijke maximumprijs voor verwarming.10

Pilottraject warmtetransitie: Green Deal Aardgasloze Wijken De Green Deal Aardgasloze wijken is een pilottraject op het gebied van warmtetransitie om de ontwikkeling van aardgasvrije wijken te versnellen. In de pilot werken 31 gemeenten samen met 5 netbeheerders. Het proces naar aardgasvrij wordt in geselecteerde wijken in gang gezet, waarbij gezocht wordt naar versnellingsmogelijkheden en naar oplossingen voor mogelijke barrières. Op basis van alle ervaringen in de praktijk worden nieuwe condities op het gebied van wetgeving, financieringsconstructies en het bepalen van verantwoordelijkheden en bevoegdheden doorontwikkeld. Binnen de provincie Utrecht doen de gemeenten Woerden en Utrecht mee aan deze Green Deal. Pilotwijken zijn Overvecht (Utrecht) en Schildersbuurt (Woerden).

23 3 Inclusiviteit: de energietransitie als opgave voor iedereen?

Het realiseren van de energietransitie raakt uiteindelijk iedereen. In hoeverre voelen alle bewoners zich gemotiveerd om te participeren en flexibel genoeg om met alle stromen van de vernieuwing mee te bewegen? Ofwel: hoe inclusief is de transitie op dit moment?

Energietransitie als sociale opgave

Energietransitie vraagt meer dan alleen Bewoners hebben belang bij rechtvaardige rationele afwegingen besluitvormingsprocessen Waar veel mensen denken dat de energietransitie Uit een kwalitatief onderzoek met een focusgroep vooral gaat over het vervangen van fossiele dat het HIER klimaatbureau heeft laten uitvoeren, brandstoffen, zijn andere partijen van mening dat komt naar voren dat wonen zonder aardgas veel de energietransitie vooral een maatschappelijk emoties kan oproepen bij bewoners. Hier spelen vraagstuk is. Mensen meekrijgen is daarbij een basale waarden zoals (financiële) onzekerheid, van de grootste uitdagingen, waarbij het ook gaat rechtvaardigheid en zelfbeschikking een rol. om er voor te zorgen dat de bewustwording over Volgens het klimaatbureau is het van belang om het gebruik van energie in de samenleving groter tijdig en op structurele basis te communiceren met wordt.11 Sociaalwetenschappers stellen dat niet bewoners, met empathie voor hun perspectieven. iedereen ‘het abstractievermogen heeft’ om zich Als er te laat of verkeerd wordt gecommuniceerd, betrokken te voelen bij lange termijnplannen zullen veel mensen participatie als ‘schijn- zoals die van de energietransitie.12 Sommige participatie’ ervaren.14 Vooral ook het gevoel van bestuurskundigen stellen dat het beleid voor procedurele rechtvaardigheid moet goed in acht de energietransitie in Nederland sterk is ingebed worden genomen door met name overheden. in traditionele denkkaders, met nadruk op Bijvoorbeeld als een gemeente vraagt om een technologische, economische en bestuurskundige mening over de realisatie van een windpark, is stabiliteit en controle. Volgens hen is het echter een veelgehoorde klacht: waarom wordt alleen eerder een maatschappelijk vraagstuk dat vraagt gesproken over wind? Hoe zit het met zon of om betrokkenheid van bewoners, ideeën en sociale biomassa? Participatietrajecten waarbij bewoners innovaties.13 mee mogen denken over de brede invulling van duurzame energieambities zijn volgens de Topsector Energie en Maatschappij (STEM) veel meer succesvol in het creëren van een gevoel van rechtvaardigheid dan een traject waarbij slechts één optie besproken wordt.15

24 Uitdagingen in het betrekken van bewoners

Bewoners die de noodzaak niet zo zien; een factor Driekwart Nederlanders op de hoogte om rekening mee te houden van plannen overheid Niet alle bewoners zijn overtuigd van de noodzaak Medio 2018 is driekwart van Nederlanders van de energietransitie. Deels gaat het om op de hoogte van plannen overheid om te bewoners voor wie het vraagstuk zich te ver van stoppen met het gebruik van aardgas voor hun bed afspeelt17. Daarnaast zijn er bewoners de verwarming van woningen en gebouwen. die het idee hebben dat het allemaal wel ‘los zal Dat blijkt uit onderzoek van de Stichting lopen’ met de problemen rond energie en zich HIER.16 Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat daar verder niet mee willen bezighouden. Ten 57% van de Nederlanders het eens is met slotte is er de groep die kan worden aangeduid als de visie dat huishoudens moeten stoppen ‘klimaatontkenners’. Zij zijn wel op de hoogte van met het gebruik van aardgas. De zorgen van de discussie rondom duurzaamheidsvraagstukken, bewoners blijken daarbij op dat moment te maar zijn van mening dat er eigenlijk geen zijn toegenomen ten opzichte van een jaar werkelijk (energie)probleem speelt. Uit de hoek van eerder; het aantal mensen dat opziet tegen sociale wetenschap wordt aangevoerd dat willen de kosten steeg van 35% in 2017, naar 47% mensen zich ergens voor inzetten er in principe in 2018. aan drie voorwaarden moet worden voldaan: het probleem moet concreet zijn, dichtbij en onomstreden. Klimaatverandering daarentegen is juist vaak abstract, ver weg, onzichtbaar en wordt door sommigen als omstreden aangeduid. Een belangrijk extra probleem van de energietransitie is dat het korte termijn-kosten met zich meebrengt (en mogelijk tijdelijke achteruitgang van de levensstandaard) om op lange termijn ‘winst’ te behalen (of schade te beperken). Deze combinatie is volgens wetenschapper en nobelprijswinnaar Daniel Kahneman voor velen moeilijk te hanteren.18

Jouwhuisslimmer: voorlichtingswebsite voor bewoners provincie Utrecht Voor huizenbezitters en overige geïnteresseerden die duurzamer willen wonen is er in de regio Utrecht onder andere de website ‘Jouwhuisslimmer’. Via de website kan men allerlei checks doen die te maken hebben met de eigen woning, de eigen buurt en gemeente, waarmee men (desgewenst) tot een advies en aanpak kan komen voor het verduurzamen van de woning.

25 Bewoners op zoek naar informatie die past bij hun situatie Om als bewoner te bepalen hoe je je huis (of bedrijf) zo goed mogelijk verduurzaamt op het gebied van energiegebruik, heb je kennis van zaken nodig. Welke maatregelen zijn in jouw situatie afdoende? Wat is voor jouw huis de beste oplossing, op zowel de korte als lange termijn? Wat gaat jouw verhuurder doen of de woningcorporatie? Kennis- voor velen lastig om talige informatie (in brieven en informatietekorten kunnen voor onrust zorgen. en op de website) zelf goed te benutten. Een grote De inzet van adviseurs, coaches en deskundigen groep mensen heeft moeite met het begrijpen van op het gebied van energietransitie kunnen veel geschreven tekst. Naar schatting van de stichting vragen beantwoorden, maar ook hier kan twijfel Lezen en Schrijven hebben in Nederland 3 tot 4 ontstaan over hoe onafhankelijk de adviseur is en miljoen te maken met laaggeletterdheid en/of een hoe betrouwbaar het advies. Mogelijk is het ook probleem met (digitale) informatievaardigheden19.

Het betrekken van bewoners: waar moet aan gedacht worden • Bewoners zijn in uiteenlopende mate geïnteresseerd en gemotiveerd om actief te participeren in de energietransitie. Motivatie kan niet alleen door kennisoverdracht gestuurd worden; het betreft niet alleen rationele overwegingen, ook emoties spelen een rol. • Energietransitie brengt in essentie op korte termijn kosten met zich mee, en een mogelijke tijdelijke achteruitgang van de levensstandaard, om op langere termijn ‘winst’ te behalen of schade te beperken. Dit is een perspectief dat een bepaalde mate van abstract denken vereist waar niet iedereen (direct) toe genegen of in staat is. • Risico’s op financiële overvraging doen zich vooral voor bij woningbezitters met lage inkomsten en/of weinig financiële armslag. Met name huishoudens met kinderen in deze groep lopen risico. • Bewoners hebben belang bij rechtvaardige besluitvormingsprocessen; zij willen zicht hebben op het eerlijke belangenafwegingen waar het gaat om energie-transitievraagstukken.

26 Energiearmoede: risico’s bij huishoudens krijgen. In tabel 1 (blz.38-39) is een overzicht met een laag inkomen opgenomen van het percentage huishoudens dat een Naast uitdagingen waar het de interesse en inkomen tot 120% van het wettelijk sociaal minimum motivatie van bewoners betreft, spelen er ook heeft in de gemeenten van de provincie Utrecht. mogelijke financiële belemmeringen bij bewoners. Relatief gunstig scoren de gemeenten Bunnik (6,3%), Deels vallen deze belemmeringen onder het begrip Renswoude, Montfoort en Woudenberg (6,9%), ‘energiearmoede’, deels gaat om huishoudens met relatief ongunstig Zeist (13,9%) en Utrecht (15,1%). te weinig financiële reserve om verduurzamende aanpassingen aan hun (eigen) woning aan te Tekort aan financiële reserves voor brengen. Wat betreft energiearmoede, hiervan verduurzamende aanpassingen is sprake als huishoudens na het betalen van de Naast energie-armoede kan er bij huishoudens kosten voor huisvesting en levensonderhoud niet ook sprake zijn van een tekort aan financiële genoeg geld overhouden voor het betalen van de reserves om energiemaatregelen te treffen aan energierekening20. Als indicator geldt een te hoog de eigen woning. Passende maatregelen kunnen energie-aandeel in het besteedbare inkomen soms om investeringen vragen van duizenden waarbij meer dan 10% als een veel gehanteerde tot tienduizenden euro’s per woning. Afhankelijk drempelwaarde wordt gezien. Overige indicatoren van het feit of het gaat om een appartement, zijn groeiende betalingsachterstanden (op de tussenwoning, hoekwoning of vrijstaande woning energierekening) en afsluiting van het energienet. en het label van de woning (A t/m G), kunnen Er zijn geen cijfers bekend over de mate waarin kosten naar schatting van Berenschot variëren sprake is van energiearmoede in Nederland; wel tussen de € 7.000,= en € 30.000,=23. Er zijn echter wordt aangenomen dat het bestaat. 21 Uit analyses ook berekeningen die veel hoger uitvallen, zeker van NIBUD22 blijkt dat het budgetaandeel energie van als men streeft naar Nul Op de Meter. Lang niet een huishouden sterk samenhangt met het inkomen, alle eigenaar-bewoners en Verenigingen van het woningtype en het aantal kinderen binnen het Eigenaren (VVE’s) zullen dit soort investeringen huishouden. Het gasverbruik van een huishouden probleemloos kunnen doen. Er zijn inmiddels hangt in sterke mate samen met het woningtype diverse subsidieregelingen voor woningeigenaren (flat, rijtjeswoning, vrijstaande woning), de omvang van kracht: ISDE (Investeringssubsidie Duurzame van de woning en het bouwjaar. NIBUD noemt Energie), de subsidie Energiebesparing Eigen Huis huishoudens met een laag inkomen op zich al een voor Verenigingen van Eigenaren, en de subsidie risicogroep, maar als het om een gezin met kinderen Zeer Energiezuinig Pakket Eigenaar-bewoners. In gaat is de kans nog groter dat ze bij bijvoorbeeld 2017 zijn er 2.177 subsidies verstrekt voor alle ISDE- een stijging van de energieprijs, betalingsproblemen regelingen in de provincie Utrecht.24

Provincie Utrecht betrokken bij onderzoek naar gebouwgebonden financiering De provincie Utrecht is vertegenwoordigd in een projectgroep die onderzoek doet naar gebouwgebonden financiering en in dat kader ook pilots gaat opstarten. In de projectgroep zijn naast enkele experts ook de Economic Board Utrecht (EBU) en gemeenten Leusden en Amersfoort (namens regio Eemland) vertegenwoordigd. In Eemnes zal binnen de provincie naar verwachting de eerste pilot gebouwgebonden financiering plaatsvinden (voor grondgebonden woningen), op basis van het instrument baatbelasting.

27 4 Wat brengt de toekomst? Er staan grote dingen te gebeuren als de hele energietransitie haar beslag krijgt. Wat kunnen we verwachten als het gaat om veranderingen in de fysieke en sociale leefomgeving? En wat betekent het voor onze economie en ons onderwijs? Een voorzichtige blik vooruit.

FIGUUR 10: ENERGIELANDSCHAP DOOR DE EEUWEN HEEN

Bron: RCE (2016)

1500 1600 1700

turf uit laagveen hakhoutbossen windenergie: turf uit hoogveen droogmakerijen en polder- bemaling

Veranderingen in de fysieke leefomgeving

De komst van ‘energielandschappen’ polderlandschap als gevolg van boskap, Omdat kleinschalige besparingen en veenlandschap als gevolg van turfwinning, zonnepanelen op daken op korte termijn en wat te denken van de windmolens alleen niet voldoende zullen zijn om op Kinderdijk25. Er breekt nu een nieuw energieneutraal te worden, is er ook ruimte energietijdperk aan, waarbij in de toekomst nodig voor grootschalige energieopwekking misschien wel ieder oppervlak energie in de stad en het buitengebied. Dit zal gaat opwekken. Veel gebieden hoeven gepaard gaan met grote veranderingen daarbij niet alléén energielandschap te in het landschap, er zullen steeds meer zijn. Energieopwekking kan gecombineerd windmolens en zonneparken te zien zijn. worden met andere ruimtelijke kwaliteiten Energielandschappen zijn overigens niets en vormt dan als het ware een nieuwe laag nieuws. Overal worden we herinnerd aan in het bestaande landschap26. de energiewinning uit vroeger tijden – open

28 1800 1900 2000 2100

windenergie: steenkool elektriciteit windenergie industrieel gebruik

olie zonne-energie

gas aardwarmte

kernenergie biomassa

blauwe energie FIGUUR 11: ENERGIEOPBRENGSTEN VERGELEKEN

Bron: NATUUR EN MILIEUFEDERATIES (2018)

= = =

1 10 135 2.000 HECTARE HECTARE HUIZEN MET WINDMOLEN ZONNEVELD BIOMASSATEELT ZONNEDAKEN

29 Nieuwe energiemarkten in de bebouwde omgeving Nog meer technieken rondom nieuwe energie Niet alleen de landschappen zullen in de De in deze special besproken energiebronnen toekomst veranderen, ook in de bebouwde worden in vrijwel ieder rapport over energietransitie omgeving zal de energietransitie fysiek zichtbaar genoemd, maar in maatschappelijke discussies worden. Binnen de woningen zal het gasfornuis duiken vaak ook nog andere suggesties op voor de verdwijnen, evenals de klassieke cv-ketel. Op opwek, vervoer of opslag van energie. Deze zullen het dak zullen vaker zonnepanelen komen zich in de toekomst nog verder moeten bewijzen als te liggen en in huis warmtepompen worden het gaat om bruikbaarheid en toepasbaarheid. Het aangetroffen. Een belangrijk nieuw fenomeen meest gehoord zijn kernenergie, getijdenenergie,

in de bebouwde omgeving zal de ‘opslagruimte’ waterstof, blauwe energie, Power to Gas en CO2- zijn van energie-overschotten, bijvoorbeeld in de opslag. Vanuit het gebied van de geothermie vorm van energietanks. Er wordt momenteel al (aardwarmte) valt in de toekomst in ieder geval gewerkt aan het bouwen van zogenaamde ‘smart nog veel te verwachten. Volgens deskundigen grids’ waarbij men op bijvoorbeeld buurtniveau kunnen we met de warmte uit de aarde misschien probeert het teveel aan energie door middel nog wel duizenden jaren voort27. Op dit moment van computeranalyses te herdistribueren. Grote wordt er in de glastuinbouw al veel mee gewerkt. opslagtanks of accu’s zullen straks ook in het Deze nieuwe vormen van energieopwekking zullen straatbeeld terug te vinden zijn. in mindere of meerdere mate zichtbaar worden in de ruimtelijke omgeving.

MEGABATTERIJ VOOR DE OPSLAG VAN GROENE STROOM OP WIJKNIVEAU

Foto: Robin Berg

30 Veranderingen in de sociale en economische leefomgeving

Nieuwe bewustwording over consumeren en betaalt voor je zitplaats, benodigde brandstof en economische groei arbeid van piloot en stewardessen, maar ook voor De energietransitie zet aan het denken over alle de schade die het vliegen toebrengt aan het milieu. producten die we als bewoners consumeren Op dezelfde manier kan bijvoorbeeld vlees duurder en de ‘prijs’ die er aan gekoppeld is in de vorm worden omdat de externe milieukosten rondom de van energiegebruik. Het idee dat er ‘oneindig’ uitstoot van broeikasgassen, het gebruik van water geproduceerd en dus ook geconsumeerd en sojaproductie voor veevoer meegerekend kan worden, komt steeds meer op de helling gaan worden. te staan. Grote bedrijven nemen wereldwijd vaker verantwoordelijkheid voor het duurzaam Nieuwe vormen van bewonersparticipatie produceren en transporteren van hun goederen, In buurten waar veel dezelfde (koop)woningen en stellen onderling indicatoren op om te meten staan, kan het heel lucratief zijn om samen hoe goed ze daarin scoren (bijvoorbeeld de Dow verduurzamingsactiviteiten te starten. Als groep Jones Sustainability Index). Het duurzaam om bewoners kun je samen in zee gaan met leveranciers (leren) gaan met spullen wordt een nieuwe manier van zonnepanelen, warmtepompen en dergelijke om van leven; niet hoeveel spullen je hebt is de nieuwe zo een gunstigere prijs te krijgen. Een neveneffect graadmeter, maar hoe duurzaam de producten van de warmtetransitie is dan ook dat (buurt) zijn die je hebt aangeschaft en gebruikt. bewoners zich in toenemende mate organiseren ten behoeve van een beter milieu. Een stap verder Nieuwe prijskaartjes aan producten in deze vorm van bewonerparticipatie is de vorming Door toenemende bewustwording van de effecten van zogenaamde energiecoöperaties, die samen die het produceren van goederen en het leveren van opgeslagen elektriciteits- of warmteoverschotten diensten teweegbrengen aan het milieu, zullen er in herverdelen. Bewoners raken op deze nieuwe manier de toekomst ook nieuwe prijskaartjes te verwachten verweven met elkaar, en minder met ‘de overheid’ als zijn bij die goederen en diensten. Momenteel wordt eindverantwoordelijke producent, zoals vroeger. al gesproken over de invoering van een vliegtaks, waardoor je als consument niet langer alleen

FIGUUR 12: ENERGIECOÖPERATIES: ONTWIKKELING AANTAL PER JAAR IN HEEL NEDERLAND

Bron: HIER (2018); Lokale Energie Monitor

500

400 353 22 109 300 lokale coöperaties windcoöperaties projectcoöperaties projectcoöperaties 200 van andere initiatiefnemers van andere inititiatiefnemer

windcoöperaties 100

lokale coöperaties 0 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

projectcoöperaties van andere inititiatiefnemer windcoöperaties lokale coöperaties

31 FIGUUR 13: ARBEIDSMARKTVERANDERINGEN PER PROVINCIE

Bron: Weterings, A. [et al.] (2018) Effecten van de energietransitie op de regionale arbeidsmarkt – een quickscan, PBI.

Potentiele spanning op arbeidsmarkt door energietransitie, per provincie

Basispad 95%-reductiescenario

Groningen Groningen Friesland Friesland Drenthe Drenthe Overijssel Overijssel Gelderland Gelderland Flevoland Flevoland Utrecht Utrecht Noord-Holland Noord-Holland Zuid-Holland Zuid-Holland Zeeland Zeeland Noord-Brabant Noord-Brabant Limburg Limburg Nederland Nederland

0 0 Meer Geen Meer Meer Geen Meer werkzoekenden spanning vacatures dan werkzoekenden spanning vacatures dan dan vacatures werkzoekenden dan vacatures werkzoekenden

Nieuwe vraag naar arbeid Arbeidsmarkt provincie Utrecht blijft relatief stabiel Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)28 Uit de quickscan van het Planbureau voor de zal de energietransitie directe gevolgen gaan hebben Leefomgeving blijkt eveneens dat de vraag naar voor bepaalde arbeidsmarktsectoren. Zo zal de arbeid in alle provincies toeneemt, maar de mate vraag naar arbeid in de elektriciteitssector toenemen waarin verschilt sterk per provincie. Dit komt en zullen er meer diensten en producten geleverd omdat de sectoren die gevolgen ondervinden van de moeten gaan worden waar het gaat om zonnepanelen, energietransitie niet gelijkmatig zijn verdeeld over energiezuinige apparatuur en installaties, slimme Nederland. Zo stijgt volgens het PBL de vraag naar meters, betaalmethodes voor elektrisch rijden en arbeid het meest in Noord-Brabant, omdat daar dergelijke. Investeringen in dit soort producten leidt veel bedrijven zijn gevestigd uit de machinebouw, volgens het PBL vooral tot extra vraag naar arbeid productie van motorvoertuigen en de bouw. In de in de machinebouw, bouw en bij architecten- en provincie Utrecht daarentegen verandert de vraag ingenieursbureaus. Aan de andere kant kunnen naar arbeid amper, omdat de sectoren daar beperkt (particuliere) investeringen in duurzaamheid ten verbonden zijn met de energietransitie. koste gaan van overige uitgaven door consumenten.

32 33 Tekort aan human capital: uitdagingen volgens de Topsector op dit moment in Nederland voor met name het MBO een tekort van 15.000 werknemers in de duurzame Een belangrijke ‘sub-opgave’ van de energie (proces-, elektro-, installatietechniek, energietransitie is te zorgen dat er voldoende metaal en werktuigbouwkunde). De uitdaging die gekwalificeerd personeel beschikbaar is voor de er ligt gaat over het versnellen én opschalen van realisatie ervan. In de rapportage die de Topsector alle vormen van scholing waaronder ook om-, Energie29 hierover geschreven heeft met betrekking bij- en nascholingstrajecten. Daarnaast moeten tot het middelbaar beroepsonderwijs wordt gesteld succesvolle aanpakken en nieuw ontwikkelde dat het beschikken over voldoende human capital leermiddelen efficiënt gedeeld worden. een van de grootste zorgen is. Naar schatting is er

De ontwikkeling van nieuwe lesmaterialen is in volle gang Klimapedia is een kennisbank voor bouwfysica, binnenmilieu, installaties en duurzaamheid. Les- en kennismateriaal worden hier aangeboden van technische universiteiten, technische hoge scholen en vakgerichte cursussen. Docenten en cursusleiders kunnen hier hun dictaten, presentaties, toetsen, oefeningen en achtergrondinformatie delen en beschikbaar stellen voor collega’s, studenten en andere geïnteresseerden.

34 Samengevat

De energietransitie is een opgave met veel dimensies. In deze special proberen we achtergronden, visies en begrippen te verhelderen, en voor zover mogelijk te koppelen aan de specifieke Utrechtse situatie. Ook werpen we een blik op de toekomst.

Energietransitie, waar hebben De provincie Utrecht: van oude we het over? naar nieuwe energie

• Klimaatverandering: Het risico op onomkeerbare • Provinciale rol: De provincie Utrecht benoemt haar rol klimaatveranderingen en een permanent instabiel in de energietransitie vooral als bemiddelaar (tussen klimaatsysteem wordt wereldwijd gezien als overheden, bedrijven en burgerinitiatieven), financier belangrijkste drijfveer om aan de slag te gaan (kapitaal en menskracht voor initiatieven), bevoegd met de energietransitie. Hieronder verstaan we gezag (bij grote ruimtelijke ingrepen en plannen) en het creëren van een nieuw systeem om energie beheerder (van infrastructuur, gebieden en panden). op te wekken, op te slaan en te gebruiken. • Gemeentelijke rol: Hier ligt het accent op het • Technische innovaties: Het vervangen van fossiele uitwerken van concrete plannen, bijvoorbeeld op basis brandstoffen door duurzame energiebronnen (zoals van warmtevisies. In de uiteindelijke warmteplannen zon en wind) kent veel haken en ogen omdat niet moet inzichtelijk gemaakt worden welke wijken iedere vorm van energie bruikbaar is voor alle op welk moment van het aardgas afgesloten doeleinden. Het vraagt veel technische innovatie om de zullen worden. Gemeenten werken daarnaast aan juiste match van vraag en aanbod te realiseren. participatietrajecten met bewoners en zien toe op de • Gedeeltelijke onzichtbaarheid energiegebruik: Het inpassing van grootschalige projecten. energiegebruik van burgers strekt veel verder dan het • RES-vorming: Tussen de gemeentelijke en provinciale verwarmings- en elektriciteitsgebruik in de woning sturing, is er het niveau van de Regionale Energie en de aanschaf van brandstof voor de auto. Veel Strategieën (RES-sen). De provincie Utrecht kent drie energiegebruik vindt verborgen plaats. De productie RES-gebieden waarin gezamenlijk wordt opgetrokken van consumptiegoederen bijvoorbeeld onttrekt op het gebied van energietransitie. zich aan ons zicht maar brengt (wereldwijd) veel • Lokale context: Net als voor alle provincies en energiegebruik met zich mee. gemeenten in Nederland geldt ook voor Utrecht dat je • Besparen op energie: Een belangrijke pijler van de eerst moet weten hoe het huidige energiegebruik er energietransitie is het besparen op energiegebruik. lokaal uitziet, voor je plannen kan gaan maken voor Dit kan door gebouwen verder te isoleren, transitie. Voor de provincie Utrecht geldt dat er relatief duurzame doorontwikkeling van apparaten en veel energie gebruikt wordt in de gebouwde omgeving productieprocessen en door gedragsverandering. en voor verkeer en vervoer. Per gemeente verschilt de • Verduurzamen van energie: De andere belangrijke verhouding energiegebruik voor gebouwde omgeving, pijler van de energietransitie is het gebruiken van landbouw, verkeer en vervoer en industrie sterk. duurzame energie, zoals zonne-energie, windenergie, Dat maakt maatwerk noodzakelijk. aardwarmte, waterkracht, aquathermie en gebruik • Opgaven rondom elektriciteit: De verwachting is van biomassa. dat het gebruik van stroom in de toekomst nog gaat toenemen. Dit heeft onder andere tot gevolg dat de infrastructuur van toelevering moet worden aangepast. Netbeheerders en overheden worden hiermee voor belangrijke uitdagingen gesteld. In de provincie Utrecht zal het overgrote deel van de groene stroom moeten komen uit windenergie en zonne-energie. • Opgaven rondom gas en warmte: De grootste opgave van de warmtetransitie is om bestaande woningen en gebouwen ‘van het gas af’ te halen. Dit betekent dat bewoners straks niet meer kunnen koken op gas of hun woning met gas kunnen verwarmen. Zij zullen moeten overschakelen op all-electric wonen, bijvoorbeeld met behulp van een warmtepomp of door aansluiting op een warmtenet.

35 De energietransitie als opgave voor iedereen?

• Het betrekken van alle bewoners: Niet alle bewoners voelen zich evenzeer betrokken bij de energietransitie. Een belangrijk probleem van de energietransitie is dat het korte termijn-kosten met zich meebrengt om op lange termijn ‘winst’ te behalen (of schade te beperken). Deze combinatie is voor velen moeilijk te hanteren. • Kostenplaatje voor de burger: Bij diverse groepen bewoners brengt de energietransitie mogelijk financiële problemen met zich mee. Risico’s op financiële overvraging doen zich vooral voor bij woningbezitters met lage inkomsten en/of weinig financiële armslag. Met name huishoudens met kinderen in deze groep lopen risico.

Verwachtingen voor de toekomst

• In de openbare ruimte zullen energielandschappen ontstaan die nodig zijn voor grootschalige energieopwekking. Ook zullen grote opslagtanks of accu’s in het straatbeeld terug te vinden zijn. • Bewoners zullen zich vaker gaan organiseren in bijvoorbeeld energiecoöperaties om gezamenlijk duurzame energie op te wekken of zo efficiënt mogelijk te om gaan met opgeslagen elektriciteits- of warmteoverschotten in de eigen buurt. • Er zal meer bewustwording groeien over consumeren. Niet hoeveel spullen je hebt zal in de toekomst de belangrijkste leidraad zijn, maar vooral hoe duurzaam ze zijn. Aan veel producten zal naar verwachting ook een nieuw prijskaartje komen te hangen; een prijskaartje waarin de milieukosten in de breedste zin van het woord verwerkt zijn. • Er zal een nieuwe vraag naar arbeid ontstaan (human capital). Voorlopig is voor de provincie Utrecht nog het beeld dat deze vraag niet sterk verandert, omdat de sectoren hier maar beperkt verbonden zijn aan de energietransitie. Voor met name het MBO ligt er echter een belangrijke opgave om te zorgen dat een nieuwe generatie werknemers de overgang naar duurzame energiesystemen kan realiseren.

36 37 TABEL 1

Energiegebruik Hernieuwbare Energie

standaardjaarverbruik gas alle woningen (tempera­ Besparingspercentage Percentageelektriciteits woningen- met label E of gebruik alle woningen - Gemeenten Gasverbruik per woning zonder lager van de woningen met label Gemiddelde groeipercentage tuur-gecorrigeerd) - Gemeenten Percentage hernieuwbare Percentage hernieuwbare stadsverwarming (m3/jaar) Elektriciteisverbruik per Besparingspercentage huishouden (kWh/jaar) hernieuwbare energie

afgelopen 5 jaar

energie warmte

Gemeente \ Jaar 2017 * 2017 * 2017 2017 2018 2016 2011 - 2016 2016

Amersfoort 1.191 2.810 -0,5 1,3 21,4 2,9 9 3,2

Baarn 1.640 2.980 -2,7 0,4 26,3 3,5 1 5,3

Bunnik 1.520 3.130 0,4 1,9 16,7 2,4 0 2,7

Bunschoten 1.460 3.480 -1,6 1,2 9,4 1,4 16 0,8

De Bilt 1.680 3.240 -0,1 1,0 33,3 3,0 1 4,2

De Ronde Venen 1.490 3.340 1,1 12,5 2,8 3 2,1

Eemnes 1.530 3.200 -0,5 3,7 8,5 2,5 -1 2,5

Houten 1.179 3.170 -0,8 2,0 2,3 4,6 36 2,5

IJsselstein 1.150 3.150 -1,2 2,9 10,6 1,5 7 1,2

Leusden 1.430 3.130 -1,9 2,0 6,1 3,6 2 5,4

Lopik 1.550 3.550 -1,5 0,6 15,9 6,6 7 4,4

Montfoort 1.390 3.320 1,2 1,6 14,2 2,6 5 2,7

Nieuwegein 1.186 2.970 1,0 0,6 6,7 4,2 32 1,9

Oudewater 1.430 3.190 -1,4 1,3 21,0 2,6 7 2,8

Renswoude 1.490 3.870 6,6 2,5 23,2 2,9 1 4,3

Rhenen 1.550 3.260 2,5 1,9 27,3 4,5 4 7,1

Soest 1.530 3.180 - 2,5 30,9 3,3 4 4,1

Stichtse Vecht 1.400 3.160 0,4 1,6 12,3 2,1 2 2,8

Utrecht 1.063 2.500 1,3 1,2 22,9 1,9 6 1,9

Utrechtse Heuvelrug 1.730 3.260 -0,6 1,4 21,2 5,0 1 9,6

Veenendaal 1.240 3.020 0,8 2,6 17,7 3,7 39 5,1

Vianen (voormalig) 1.330 3.110 2,7 0,9 15,5 2,4 -2 3,3

Wijk bij Duurstede 1.360 3.280 -0,2 2,2 14,0 2,7 4 3,5

Woerden 1.300 3.010 -0,7 2,0 16,0 1,9 1 1,2

Woudenberg 1.510 3.240 -0,7 1,9 9,5 4,3 2 8,5

Zeist 1.500 3.020 2,7 2,4 29,4 2,6 2 3,4

Provincie Utrecht t/m 2018 1.295 2.930 2,3 1,7 19,5 3,2 9 3,9

Leerdam (voormalig) 1.230 2.880 0,8 -0,1 16,6 0,8 10 0,6

Zederik (voormalig) 1.490 3.240 1,0 1,4 19,0 2,8 -0 5,8

Nederland 1.314 2.860 0,4 1,8 20,7 5,9 5 5,3

* voorlopig cijfer ** 2016, behalve Bunnik, De Ronde Venen, IJsselstein,Woudenberg: 2015

38 Opgaven Overige

Percentage hernieuwbareOpgesteld elektriciteit vermogen windenergieAantal adressen/locaties Aantal met opgestelde panelenPotentieel zonne energieAantal op dakenkm gasleidingen [TJ] Percentage te huishoudensAantal met huishoudens een (CBS) op land (MV) geregistreerde PV panelenzonnenergie per 100 op land bron: zonnekaart, bewerktvervangen NMU voor 2030. inkomenbron: Stedin tot 120% van het wettelijk woningen sociaal minimum (CBS) 2016 ** 2017 2017 2018 2016 2018 2017 * 2016 Gemeente \ Jaar

3,5 6,99 1.047 133 12,1 66.538 Amersfoort

2,0 9,27 147 32 10,6 11.001 Baarn

1,5 12,66 183 28 6,3 6.325 Bunnik

2,1 7,99 249 0 7,4 7.834 Bunschoten

1,6 5,41 1.000 292 39 10,4 18.997 De Bilt

6,2 3 10,39 607 - 8,7 17.965 De Ronde Venen

4,8 15,98 19.000 77 0 7,7 3.702 Eemnes

14,7 6 10,28 451 0 7,9 19.379 Houten

1,1 6,66 273 2 9,6 14.132 IJsselstein

2,7 8,79 270 2 7,4 12.456 Leusden

28,8 6 9,72 252 0 8,4 5.408 Lopik

3,0 8,83 200 - 6,9 5.494 Montfoort

11,8 10 4,71 22.200 618 0 11,5 28.064 Nieuwegein

3,0 9,51 159 3 8,7 4.112 Oudewater

2,6 7,85 109 - 6,9 1.871 Renswoude

1,9 6,33 185 - 10,7 7.896 Rhenen

2,6 6,19 388 29 10,9 19.996 Soest

1,8 5,93 528 0 9,2 27.526 Stichtse Vecht

1,5 5,09 2.249 91 15,1 174.765 Utrecht

2,3 9,32 434 62 10,2 21.148 Utrechtse Heuvelrug

2,1 6,82 640 0 13,4 26.362 Veenendaal

1,8 9 6,9 303 - 10,2 8.077 Vianen (voormalig)

3,1 8,57 273 - 8,4 9.773 Wijk bij Duurstede

2,2 8,78 616 17 8,9 21.187 Woerden

2,6 12,65 171 0 6,9 4.807 Woudenberg

1,0 4,58 385 64 13,9 28.142 Zeist

4,1 34 6,81 42.200 11.104 503 11,7 pm Provincie Utrecht t/m 2018

1,0 6,42 pm pm 2 13,7 pm Leerdam (voormalig)

2,4 8,29 pm pm - 8,3 pm Zederik (voormalig)

12,9 3.318 7,24 pm pm pm 14,1 pm Nederland

bron: Klimaatmonitor, tenzij anders vermeld

39 Woordenboek van de energietransitie

A

Aansluitplicht De (vroegere) plicht vanuit de overheid om een woning te voorzien van aansluiting op gas en elektriciteit. In april 2018 is de wet VET aangenomen, waarmee de plicht is komen te vervallen om nieuwbouw aan te sluiten op aardgas.

Akkoord van Parijs In 2015 in Parijs gepresenteerd verdrag dat van lidstaten eist dat zij nationale klimaatplannen gaan opstellen waarvan het ambitieniveau bij ieder nieuw plan stijgt. In 2018 hebben 195 landen het akkoord van Parijs ondertekend. Het doel is dat de opwarming van de aarde beperkt blijft tot 2° en bij voorkeur beneden de 1,5°.

All-electric wonen Als een huis volledig op elektriciteit draait, dan noem je dat een all-electric woning. Als je all-electric woont gebruik je geen gas maar alleen elektriciteit voor het verwarmen van je huis, en voor warm water en koken. In een all-electric woning wordt ook geen warmtenet of andere warmtebron zoals biomassa gebruikt.

Aquathermie Warmte die wordt gewonnen uit water. Er zijn globaal drie soorten: TEO (thermische opwekking oppervlaktewater), TEA (thermische opwekking uit afvalwater) en TED (thermische opwekking uit drinkwater).

B

BENG Bijna Energie Neutrale Gebouwen. Vergunnings-kwalificatie voor nieuwbouw die voortvloeit uit het Energieakkoord voor duurzame groei en de Europese richtlijn EPBD (Europese richtlijn voor de energieprestatie van gebouwen).

Bio energie Verzamelnaam voor energie die rechtstreeks dan wel via een chemische omweg wordt gewonnen uit organisch materiaal (biomassa).

Biomassa Producten ten behoeve van (onder andere) energieopwekking en/of biobrandstof die gewonnen zijn uit plantaardige grondstoffen en dierlijk (rest)materiaal. Bijvoorbeeld suikerriet, mais, koolzaadolie, palmolie en dierlijke vetten.

Biomassaketel Verbrandt biomassa in de vorm van houtpellets, houtsnippers of houtblokken. Door hout in de ketel te verbranden wordt er heet water geproduceerd dat naar radiatoren of vloerverwarming gaat. Het systeem kan ook voor warm water zorgen.

Blauwe energie Blauwe energie is energie die wordt opgewekt uit water. Nederland is een bijzonder geschikt land hiervoor, omdat wij zowel veel zoet- als zoutwater hebben. Deze twee soorten water vormen de basis voor blauwe energie. Deze mengeling zorgt er namelijk voor dat er stroom kan worden opgewekt uit water.

Bodemenergie Het gebruik van warmte of koude in de ondiepe ondergrond (in tegenstelling tot geothermie /aardwarmte die wordt gewonnen uit diepe ondergrond). Door gebruik te maken van deze bronnen kunnen onder meer gebouwen, woningen, kassen en fabrieken op een duurzame manier verwarmd worden. Er zijn open- en gesloten bodemenergiesystemen.

Broeikasgas Gassen in de atmosfeer met het vermogen om warmtestraling te absorberen en geleidelijk in alle richtingen weer af te geven. Hierdoor dragen ze bij aan het vasthouden van warmte in de atmosfeer en daarmee aan het verhogen en in stand houden van de evenwichtstemperatuur. Zonder broeikasgas zou de gemiddelde temperatuur op aarde zo’n 33 graden lager zijn. De

belangrijkste broeikasgassen in de aardatmosfeer zijn waterdamp, koolstofdioxide (CO2), methaan, lachgas en ozon.

Broeikasgasemissie Uitstoot van broeikasgassen als gevolg van menselijk handelen.

Broeikasgasreductie Op mondiaal, Europees en landelijk niveau wordt beleid gevoerd om de uitstoot van broeikasgassen (als gevolg van menselijk handelen) te verminderen met als doel de concentraties in de atmosfeer om de aarde te stabiliseren.

C

CCS Carbon Capture Storage: Het afvangen en (ondergronds) opslaan van CO2.

Circulaire economie Een economisch of industrieel systeem waarin geen eindige grondstofvoorraden worden uitgeput en waarin reststoffen volledig opnieuw worden ingezet in het systeem.

CO Koolstofdioxide. Een broeikasgas dat onder andere vrijkomt bij de verbranding van steenkool, 2 aardolie en aardgas.

Community of practice Vakgenoten komen bij elkaar om best practices uit te wisselen. Middeleeuwse gilden en beroepsverenigingen zijn hier voorbeelden van. Momenteel worden Communities of practice ook gebruikt om samen te werken aan energietransitie.

CV Optimalisatie Het inregelen van de hele CV installatie (ketel, leidingen en radiatoren) zodat er zuinig gestookt kan worden. Hiermee kan ca. 15% bespaard worden op het gasgebruik zonder verdere aanpassingen in de woning.

40 D

Duurzame energie Energie uit hernieuwbare bronnen, op duurzame wijze geproduceerd en gebruikt. In deze context betekent duurzaam dat de energiebron niet wordt uitgeput, maar ook dat deze niet tot milieuschade leidt: geen (netto) uitstoot van broeikasgassen, geen schadelijke effecten op biodiversiteit en kringlopen. Zo wordt er voor gezorgd dat mensen voor onbeperkte tijd over energie kunnen beschikken. Bekende duurzame energiebronnen zijn zonne-energie, windenergie, aardwarmte en (duurzame) biomassa.

Duurzaamheidslening Hiermee kan een particulier bij de gemeente geld lenen uit een speciaal fonds om de eigen woning energiezuinig te maken. De gemeente werkt hiervoor samen met de Stichting Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn). [Zie ook: Nationaal Energiebespaarfonds]

E

Elektrificatie Belangrijke ontwikkeling in de energietransitie: de benodigde brandstof en warmte voor gebouwverwarming, industriële processen en vervoer wordt waar mogelijk vervangen door elektriciteit. Voor de productie daarvan zijn namelijk relatief veel duurzame energiebronnen goed beschikbaar, zoals wind- en zonne-energie. Voorbeelden hiervan zijn de elektrische warmtepompen en de elektrische auto’s.

Energieagenda Hier bedoeld: plannen van de rijksoverheid om samen met lagere overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties de CO2 uitstoot te verminderen. Emission Trade System ETS. Het handelssysteem voor emissie rechten. Europees systeem waarin elektriciteitsproducenten en de grote industrie rechten op uitstoot kopen.

Energieakkoord voor Landelijk energieakkoord ondertekend door meer dan 40 organisaties om zich in te duurzame groei (2013) zetten voor het verduurzamen van de economie en de samenleving. De doelen zijn: 1,5% energiebesparing per jaar, 100PJ energiebesparing in 2020, 14% duurzame energie in 2020 en 16% duurzame energie in 2023.

Energieambassadeur Bewoner die als vrijwilliger buren of andere wijkbewoners advies geeft hoe zij energie kunnen besparen of duurzaam op kunnen wekken. Vaak heeft een energieambassadeur hiervoor een training gevolgd.

Energiearmoede Hiervan is sprake als een huishouden een te hoge energierekening heeft ten opzichte van het inkomen.

Energiebelasting Belasting die door de rijksoverheid wordt geheven over het verbruik van elektriciteit en aardgas. Het kabinet heeft plannen om de energiebelasting voor aardgas te verhogen en voor elektriciteit te verlagen. De overheid wil hiermee stimuleren dat aardgasgebruik door huishoudens wordt teruggebracht.

Energiedrager Uiteenlopende vormen waarin energie beschikbaar is, zoals gas, elektriciteit, kolen, olie, biomassa en dergelijke.

Energie-efficiency richtlijn Een richtlijn die in 2012 in Europees verband is vastgesteld met als doelstelling te komen (EED) tot een 20% lager energieverbruik in 2020. Grote ondernemingen (>250 fte) worden auditplichtig.

Energiefonds Utrecht Maatschappelijk fonds dat financieringen biedt aan bedrijven en instellingen in de provincie Utrecht met ‘energieambities’.

Energielabel Label dat laat zien hoe energiezuinig een woning is. Woningen met een A-label zijn het energiezuinigst. Huiseigenaren zijn verplicht bij verkoop of verhuur van de woning een (definitief) energielabel aan de koper of huurder te geven.

Energielandschap Landschap dat door middel van grootschalige energieproductie direct bijdraagt aan een duurzame energie­voorziening. Daarbij hoeft energieproductie niet de enige ruimtelijke functie of kwaliteit te zijn: in veel gevallen vormt het een nieuwe laag in het bestaande landschap.

Energieloket Digitaal (of fysiek) platform met informatie over subsidies en energiebesparende maatregelen voor particulieren en bedrijven.

Energieneutrale woning Een woning waarin op jaarbasis niet méér energie wordt verbruikt dan zelf opgewekt.

Energieprestatiecoëfficiënt Een index die de energetische efficiëntie van nieuwbouw aangeeft. De waarde 1,0 geeft aan (EPC) hoe een woning in 1990 gemiddeld presteerde. Vanaf 2015 is de EPC-norm voor woningen gesteld op 0,4.

Energieprestatievergoeding Terugverdienmodel waarbij verhuurders die hun woningen tot een (bijna) nul-op-de- meter woning renoveren de mogelijkheid nemen een energieprestatievergoeding van hun huurders te vragen. De verhuurder kan daarmee de extra investeringen in deze woningen terugverdienen.

Energiescan Scan die kan worden uitgevoerd in een woning of bedrijf en die aangeeft hoe en waar energie bespaard kan worden.

41 Energietransitie Beleidsdoel om van fossiele brandstoffen naar volledig duurzame energiebronnen zoals zonne- en windenergie over te stappen.

Energieprestatiekeur (EPK) Keur van een onafhankelijke stichting om het gebruik van energiezuinige, schone en doelmatige verwarmingstoestellen, warmwatertoestellen en andere duurzame energie- installatieproducten te stimuleren.

ERHE Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie; met deze richtlijn wordt een aantal gemeenschappelijke regels gesteld voor het gebruik van hernieuwbare energie in de EU om de uitstoot van broeikasgas te beperken en schoner vervoer te bevorderen.

F

Fossiele grondstoffen Natuurlijke, sinds miljoenen jaren in de aarde gevormde koolstofafzettingen die uit afbraak­producten van dode planten en dieren zijn ontstaan. Bijvoorbeeld aardolie, aardgas en steenkool.

G

Gas- en elektriciteitswet Deze wet bepaalt dat netbeheerders een plicht hebben om iedereen aan te sluiten op het elektriciteits- en aardgasnet. De aansluitplicht op gas is in januari 2018 komen te vervallen.

Gebouwgebonden financiering Verzamelnaam voor financieringsconcepten die aan een gebouw gekoppeld zijn in plaats van aan een persoon. Bij verhuizing verhuist de schuld niet mee, in plaats daarvan gaat de volgende eigenaar verder met afbetalen waar de vorige eigenaar gebleven was.

Geothermie Ook wel aardwarmte genoemd. Er kan energie worden gewonnen door gebruik te maken van het temperatuur­verschil tussen het aardoppervlak en diep in de aarde gelegen warmtereservoirs. Het van nature aanwezige warme water wordt uit de ondergrond opgepompt. De warmte wordt er uit gehaald. Een pomp zorgt ervoor dat het afgekoelde water terugstroomt in dezelfde aardlaag waarna het weer opwarmt.

Green Deal Hier bedoeld: Aanpak van het kabinet om ruimte te geven aan vernieuwende initiatieven uit de samenleving op het gebied van duurzaamheid en ‘groene groei’. De rol van de overheid is primair om barrières weg te nemen en varieert per initiatief.

Grondvergoeding Doel hiervan is dat alle grondeigenaren, bij de komst van een windpark, financieel profiteren. Momenteel wordt ook gekeken naar het socialiseren van de grondvergoedingen waarmee niet alleen één grondeigenaar geld krijgt, maar ook partijen in de omgeving.

H

Hernieuwbare energie Energie die niet fossiel is. Bijvoorbeeld: windenergie, zonne-energie, aerothermische energie, geothermische energie, hydrothermische energie en energie uit oceanen, waterkracht, biomassa, stortgas, rioolzuiveringsgas en biogas.

I

ISDE Investeringssubsidie duurzame energie. Subsidie op investeringen in zonneboilers, warmte­ pompen, biomassaketels en pelletkachels voor zowel particulieren als zakelijke gebruikers.

K

Klimaatakkoord Landelijk akkoord in wording waar aan vijf tafels het doel voor 49% CO2 besparing in 2030 wordt uitgewerkt.

Klimaatneutraal Ook wel CO2 neutraal genoemd. Geeft aan dat een proces niet bijdraagt aan klimaatverandering. De term wordt ook vaak op gemeente- of provincieniveau gebruikt. Daar betekent het dat alle activiteit in een gemeente bij elkaar opgeteld (dus netto) niet leidt

tot extra opwarming van de aarde, of tot CO2-uitstoot. In de praktijk is de term zo goed als inwisselbaar met ‘energieneutraal’; een gemeente wekt alle energie die het verbruikt zelf op met behulp van duurzame energie.

Klimaatontkenner Spreektaal voor iemand die niet achter de visie staat dat het klimaat (als gevolg van menselijk handelen) aan verandering onderhevig is en zonder ingrijpen voor desastreuze gevolgen kan zorgen.

Klimaatverdrag Verenigde Raamverdrag dat in 1992 onder verantwoordelijkheid van de Verenigde Naties werd afgesloten. Naties Doel is om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren en daarmee de ongewenste gevolgen van klimaatverandering te voorkomen. Rond de 200 landen heb het verdrag getekend. Het akkoord van Parijs is een voortvloeisel van het klimaatverdrag.

42 M

MJAs Meerjarenafspraken energiebesparing

N

Nationaal Dit fonds stimuleert particuliere woningeigenaren om energiezuinige maatregelen te treffen. Energiebespaarfonds Dit fonds is landelijk beschikbaar voor eigenaren-bewoners en VvE’s. In tegenstelling tot bij de duurzaamheidslening gaat het om een landelijke beschikbaarheid. Bij de duurzaamheidslening bepalen gemeenten en provincie welke maatregelen mogen worden gefinancierd en welke doelgroepen in aanmerking komen. [Zie ook ‘Duurzaamheidslening’]

Netbeheerder Onafhankelijk nutsbedrijf dat een transportnetwerk voor energie beheert op het gebied van gas, elektriciteit of warmte. In de provincie Utrecht is Stedin de netbeheerder.

NOM Nul op de meter (woning): woning waarvan de energierekening op jaarbasis 0 is.

O

Opwarming van de aarde Hieronder wordt de stijging van de wereldtemperatuur sinds de 19e eeuw verstaan. De gemiddelde temperatuur van de aardse atmosfeer op grondhoogte is in de periode 1880 tot 2012 met ongeveer 0,85 °C (0,65-1,06 °C) gestegen.

P

Pelletkachel Verbrandt houtpellets (geperste houtkorrels). De kachel verwarmt de ruimte waarin hij staat. Door een ruit zie je het vuur.

Postcoderoosregeling Officieel genoemd ‘regeling verlaagd tarief’. Landelijke regeling van de overheid waarmee investeringen in hernieuwbare energie voor collectieven financieel aantrekkelijker wordt gemaakt. Door deze regeling kunnen inwoners van een wijk of dorp met elkaar op een financieel rendabele manier aan de slag met de ontwikkeling van lokaal en duurzaam op te wekken elektriciteit. Zij krijgen energiebelastingkorting op hun energienota.

Power to gas Een energieopslagtechniek waarbij elektrische energie omgezet wordt in chemische energie in de vorm van gas. Gas is gemakkelijker op te slaan dan elektriciteit. Er zijn verschillende methoden te onderscheiden, waarbij de belangrijkste verschillen te zien zijn aan wat er geproduceerd wordt. Het gas dat gemaakt wordt kan namelijk waterstof of methaan zijn. (Ook wel genoemd: P2G, PtG of windgas).

PV Een fotovoltaïsche cel, ook wel PV-cel genoemd, is het bekendste en meest toegepaste type zonnecel en zet zonne-energie om in elektriciteit.

R

REF Regionaal Energie Fonds, stelt – mede- budget beschikbaar voor verduurzaming van de gebouwde omgeving.

RES Regionale Energie Strategie: regionale uitwerking van het landelijk Klimaatakkoord waarin afspraken worden gemaakt over energiebesparing en energieopwekking in de regio. In de provincie Utrecht zijn drie regio’s: U16 (16 gemeenten), Eemland (7 gemeenten), Food Valley (3 gemeenten + aantal Gelderse gemeenten).

R-Waarde De R-waarde geeft het warmte-isolerend vermogen van een materiaallaag aan, vaak gebruikt als isolerende waarde van dubbelglas, muren, vloeren, daken. Hoe hoger de waarde hoe beter het isolerend vermogen is.

Rc-waarde Met Rc wordt de totale R-waarde aangegeven van een constructie. Hoe hoger de waarde hoe beter de woning geïsoleerd is.

Riothermie Warmte uit het riool. Warmwater uit douche, bad en wasmachine worden op het riool geloosd en vormen een warmtebron.

S

Saldering Het verrekenen van verbruikte stroom met de over diezelfde aansluiting zelf opgewekte stroom door zonnepanelen. Hierdoor worden investeringen in zonnepanelen aantrekkelijker. De salderingsregeling vervalt waarschijnlijk na 2021 en hiervoor komt de terugleversubsidie voor in de plaats.

43 SDE+ (Stimulering Duurzame Exploitatiesubsidie waarbij producenten subsidie ontvangen voor de opgewekte duurzame Energieproductie) energie. De subsidie compenseert het verschil in de kostprijs voor duurzame energie en die voor grijze energie.

SEEH (Subsidieregeling Overheidssubsidieregeling voor woningeigenaren en VVE’s ten behoeve van het nemen van energiebesparing eigen huis) energiebesparende maatregelen.

Slimme meter Digitale energiemeter die de meterstanden automatisch doorgeeft aan de netbeheerder.

Smart grids Elektriciteitssysteem waarbij vraag en aanbod op lokaal niveau door middel van computerintelligentie wordt afgestemd.

Split incentive Als een investeerder in energiebesparing niet degene is die profiteert van de kostenbesparing op de energierekening. Bijvoorbeeld bij verhuurder en huurder.

T

TEA, TEO, TED Thermische energie uit afvalwater, thermische energie uit oppervlaktewater, thermische energie uit drinkwater.

Terugleversubsidie Nieuwe regeling die op dit moment ontwikkeld wordt door het ministerie van EZK en naar verwachting in 2021 in werking zal komen. Hiermee krijgt eigenaar van zonnepanelen een vergoeding per opgewekte kwh. De regeling zal komen in plaats van de salderingsregeling.

U

Uitgestelde Bij energietransitie in het algemeen wordt vooral gekeken naar directe uitstoot van broeikasgasemissie broeikasgassen (‘meten bij de schoorsteen’). Daarnaast zijn er ook broeikasgasemissies aan te wijzen die later in de keten plaatsvinden zoals bijvoorbeeld bij afvalverwerking.

V

Verborgen impact De impact op het milieu die je hebt als consument zonder dat je het ziet: Bijvoorbeeld de productie en het vervoer van zaken die je koopt.

W

Warmteconcessie­gebied Gebieden waar een warmtenet mag worden aangelegd. Dit betekent dat in deze gebieden mogelijk al een alternatief voor gas aanwezig is. Netbeheerders zijn in deze gebieden niet verplicht om gasaansluitingen aan te leggen.

Warmteplan Plan dat elke gemeente voor 2021 moet maken om aan te geven hoe en wanneer elke wijk/ dorp/kern van het gas af zal gaan.

Warmtepomp Elektrisch apparaat dat warmte uit de lucht, bodem of het grondwater haalt en er bruikbare temperatuur van maakt. Een lucht-water warmtepomp haalt de warmte uit de buitenlucht en gebruikt dit om warm water te maken. Een lucht-lucht warmtepomp haalt warmte uit de buitenlucht en gebruikt dit om warme lucht te maken. Een water-water warmtepomp haalt warmte uit grondwater . Een bodem-waterwarmtepomp (of bodemwarmtepomp) gebruikt een buizensysteem in de grond om warmte op te slaan in een gesloten systeem.

Warmterecht Het ‘recht’ van bewoners op warmtelevering door netbeheerders. Dit recht vervangt de gasaansluitplicht.

Warmtevisie Gemeenten moeten uiterlijk eind 2021 een transitievisie warmte hebben vastgesteld. Hierin moet worden aangegeven wanneer wijken van het aardgas afgaan en welke oplossingsstrategieën hierbij benut worden.

Wet milieubeheer Wet die bepaalt welk wettelijk ‘gereedschap’ kan worden in gezet om het milieu te beschermen. Belangrijkste instrumenten zijn: milieuplannen, milieuprogramma’s, milieukwaliteitseisen, vergunningen, algemene regels en handhaving. Ook bevat de wet de regels voor financiële instrumenten zoals heffingen, bijdragen en schadevergoedingen.

Z

Zonneboiler Bestaat uit onder meer een zonnecollector op het dak en een voorraadvat voor warm water. Met de opgevangen zonne-energie wordt vloeistof verwarmd die door een buizenstelsel wordt getransporteerd en naar een voorraadvat gepompt.

44 Bronnen

Bronnen

ECN Community of practice: Energietransitie voor huishoudens met een smalle beurs (2018) ECN-WUR De energietransitie; een nieuwe dimensie in ons landschap. Position paper. ECN Rapportage energiearmoede. Effectieve interventies om energie efficiëntie te vergroten en energiearmoede te verlagen. (2017) Feenstra Nationale monitor energietransitie. Blik op de toekomst. Beleving van de energietransitie onder Nederlanders. (2018) HIER De stem van bewoners in de warmtetransitie HIER Zorgen over wonen zonder aardgas nemen toe. (2018) HIER Lokale Energie Monitor (2018) Marshall, G. Don’t even think about it. Why our brains are wired to ignore climate change. (2014) NIBUD Energielastenbeschouwing. Verschillen in energielasten tussen huishoudens nader onderzocht. (2009) NMU Duurzame energieopwekking in provincie Utrecht. Tenminste 16% in 2023. (2018) NMU Energieke landschappen. Duurzame energie in het buitengebied volgens de Utrechtse natuur- en milieuorganisaties. NVDE ‘De energietransitie moet niet iets zijn voor de happy few’ (2016) PBL Analyse van het voorstel voor hoofdlijnen van het klimaatakkoord (2018) PBL Effecten van de energietransitie op de arbeidsmarkt. Een quickscan. PBL Kan de circulaire economie een bijdrage leveren aan de energietransitie? (2018) PBL Van betalen voor bezit naar betalen voor gebruik. Verdienmodellen in de circulaire economie. Achtergrondstudie. (2017) PBL, CPB, SCP Verkenning brede welvaart 2018. Thema: Circulaire economie, gedrag en beleid. (2018) PBL & Harmelink Beleidsruimte energietransitie gebouwde omgeving van gemeenten. Casestudie Utrecht. (2017) Platform 31 Bewonerparticipatie in de warmtetransitie. Een handreiking voor beleidsmakers. (2018) Platform 31 Van klimaatakkoord naar duurzame woning. Verkenning van de aansluiting tussen rijksbeleid en de leefwereld van bewoners. (2018) Porcelijn, B. De verborgen impact. Alles voor een eco-positief leven. (2017) Provincie Utrecht Een klimaat voor energietransitie. Energieagenda provincie Utrecht. Quintel Energietransitie regio U10. Een verkenning van energieverbruik en potenties. Rijksdienst cultureel erfgoed Verkenning energielandschappen en erfgoed (2012) Rijksoverheid Kamerbrief warmtevisie 2015. SER Energietransitie en werkgelegenheid. Kansen voor een duurzame toekomst. (2018) STEM Energie, zoveel meer dan een technocratische uitdaging. (Geraadpleegd 26-07-2018) Topsector Energie De uitdaging voor het beroepsonderwijs. ROC’s, bedrijven en gemeenten werken samen aan het klimaatakkoord. (2018) Utrecht Region Terugblik 1 juni 2017 werkconferentie warmtetransitie “van aardgas los” (2017). VNG Energietransitie voor huishoudens met een smalle beurs. Volkskrant De klimaatrevolutie met extra schuld betalen, is dat wle zo’n goed idee? (01-11-2018) Wees, J. van ‘Met warmte uit de aarde kunnen we misschien wel duizenden jaren voort’. Interview Eigen Huis Magazine (11-2018, p.44-48)

Websites voor meer informatie

Webite Betrokken organisaties www.atlasleefomgeving.nl MIW, IPO, VNG, RIVM www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl Deltares, Alterra, LEI, BIJ12, RIVM www.cbs.nl Centraalbureau voor de statistiek www.climateactiontracker.org www.cpb.nl Centraal Plan Bureau www.eigenhuis.nl/besparen-op-energie Platform eigen huisbezitters www.gemeentenvandetoekomst.nl Platform31 e.a. www.hier.nu www.jouwhuisslimmer Advieswebsite bewoners provincie Utrecht www.klimaatakkoord.nl www.klimaateffectatlas.nl Kennisportaal ruimtelijke adaptatie www.klimaatmonitor.nl Rijkswaterstaat www.klimaatscenarios.nl KNMI www.milieucentraal.nl/klimaat-en-aarde www.nationaleenergieatlas.nl www.nmu.nl Natuur en Milieufederatie Utrecht www.pbl.nl Planbureau voor de Leefomgeving www.ruimtelijkeadaptatie.nl Kennisportaal ruimtelijke adaptatie www.rivm.nl RIVM www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/klimaatverandering www.staatvanutrecht.nl PU, GU, NMU www.telos.nl Telos www.volkskrant.nl/kijkverder/2018/klimaatkosten www.waarstaatjegemeente.nl www.waarstaatjeprovincie.nl

45 Noten

1 11 Gebaseerd op het rapport ‘Rijk zonder CO2’ (RLI, 2015). Bijvoorbeeld: Quintel (2018): Energietransitie regio U10. Een 2 Urgenda 2014: ‘Nederland 100% duurzame energie in 2030. Het verkenning van energieverbruik en potenties. 12 kan als je het wilt!’ RLI (2018): Warm aanbevolen. Naar een CO2-arme verwarming 3 IPCC (2018): ‘Global Warming of 1.5 °C’ https://www.ipcc.ch/ van de gebouwde omgeving. sr15/’. 13 Ontleend aan NVDE, 2016 4 UN Environment: ‘Emission Gap Report 2018’ https://www. 14 Ontleend aan NVDE, 2016 unenvironment.org/resources/emissions-gap-report-2018 . 15 Kupers, R. e.a. (2015). Wie is de wolf? Een systeemblik op de 5 Voorbeeld van rapport Regionaal Energie Strategie: Quintel Nederlandse energietransitie. (2018): Energietransitie regio U10. Een verkenning van 16 Het gaat hier om een schattingen naar voorbeeld van energieverbruik en potenties. Berenschot op www.eigenhuis.nl; bewerkt door IB Onderzoek. 6 Maar in theorie is er toch wat onderscheid. klimaatneutraal 17 Stichting HIER. De stem van bewoners in de warmtetransitie. zijn we alleen als we álle (menselijke) klimaatimpact een 18 STEM, Energie zoveel meer dan een technocratische uitdaging. halt toeroepen, door geen broeikasgassen meer uit te 19 Platform 31 (2018): Van klimaatakkoord naar duurzame stoten. De belangrijkste oorzaak daarvan is de verbranding woning. Verkenning van de aansluiting tussen rijksbeleid en de van fossiele energiebronnen, en kunnen we verhelpen door leefwereld van bewoners. ‘energieneutraal’ te worden. Maar om klimaatneutraal te 20 ECN (2017): Rapportage Energiearmoede. Effectieve interventies worden zullen we ook andere oorzaken moeten aanpakken, om energie efficiëntie te vergroten en energiearmoede te zoals ontbossing, chemische processen en landbouw. Ook met verlagen.

CO2¬-neutraal ben je er feitelijk nog niet: met de uitstoot van 21 VNG: Energietransitie voor huishoudens met een smalle beurs. andere broeikasgassen, zoals methaan en waterdamp, hebben 22 NIBUD (2009): Energielastenbeschouwing. Verschillen in we ook invloed op het klimaat. Tot slot zijn er nog gemeenten energielasten tussen huishoudens nader onderzocht. die ‘neutraal’ willen worden door duurzame energie van buiten 23 Daniel Kahneman in ‘Don’t even think about it. Why our brains de gemeente te halen. Voor het gemak gebruiken in deze are wired to ignore climate change’. Marshall, G. 2014. special gewoon één term: energieneutraal. 24 Stichting Lezen en Schrijven (2017); Feiten en cijfers 7 Amersfoort CO2-neutraal, Spoorboekje van de gemeente De geletterdheid 2016. Ronde Venen. 25 Klimaatmonitor (2018). 8 Voor Leerdam is geen informatie over de gebouwde omgeving 26 Stichting HIER, onderzoeksrapportage. en de industrie bekend en daarom niet opgenomen. Voor 27 Zie ook: PBL (2018): Meten met twee maten. Een studie naar de Baarn, Bunnik, Bunschoten, De Ronde Venen, IJsselstein, betaalbaarheid van de energierekening van huishoudens. Leusden, Lopik ,Montfoort, Rhenen, Stichtse Vecht, 28 Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (2016): Nederland Woerden, Woudenberg en Zederik zijn voor de industrie de Energieland. gebruiksgegevens van 2015 gebruikt omdat die voor 2016 er 29 Bron: ECN & WUR (2017): De energietransitie. Een nieuwe nog niet waren. Voor Eemnes is een inschatting voor de dimensie in ons landschap. industrie gemaakt. 30 Eigen Huis magazine (11-2018; p. 44-48); ‘Met warmte uit 9 Klimaatmonitor (2018) de aarde kunnen we misschien wel duizenden jaren voort’. 10 Bij dit laatste aspect zijn gunstige en minder gunstige (Interview met professor Jan-Diederik van Wees over ontwikkelingen te benoemen. Gunstig is dat waterstof goed is aardwarmte). op te slaan en benut kan worden zodra er een energiebehoefte 31 PBL (2018): Effecten van de energietransitie op de is. Dat geldt niet voor ‘gewone elektriciteit’. Echter is waterstof arbeidsmarkt. Een quickscan. op zichzelf geen energiebron; er is juist energie nodig om 32 Topsector Energie (2018); De uitdaging voor het mbo. waterstof te maken. Meer zelfs dan wat later uit waterstof ROC’s, bedrijven en gemeenten werken samen aan het vrijkomt. Wordt de waterstof geproduceerd met behulp van klimaatakkoord. aardgas, dan spreken we van blauwe waterstof. Gebruiken we in plaats daarvan duurzame energiebronnen, dan is het groene waterstof. Uiteindelijk kan alleen de groene waterstof feitelijk als een duurzame oplossing worden gezien.

46 Wat is de Staat van Utrecht? Colofon Dit is een uitgave van de Staat van Utrecht De staat van Utrecht geeft u informatie over het www.staatvanutrecht.nl woon-, werk-, en leefklimaat in de provincie [email protected] Utrecht. Op de website (www.staatvanutrecht.nl) is onderzoeks-informatie te vinden over een groot De Staat van Utrecht wordt ontwikkeld in opdracht van aantal maatschappelijke en bestuurlijke thema’s, de Provincie Utrecht in samenwerking met de Gemeente toegespitst op de Utrechtse situatie. De Staat van Utrecht en de NMU Utrecht heeft onder andere een databank met meer Programmateam Staat van Utrecht dan 440 indicatoren op gemeente- en provincieniveau. Berbel Ferwerda (Provincie Utrecht) Uitgangspunt van de Staat van Utrecht is om zonder Ingrid van Lieshout (Gemeente Utrecht) politieke kleur zoveel mogelijk betrouwbare informatie Jeannine van Bree (Netwerk 2040 / NMU) te bieden die kan bijdragen aan het duiden van lokale of regionale opgaven. Rapportage special Jeannine van Bree (Staat van Utrecht /NMU) Voor wie is de Staat van Utrecht bedoeld? Berbel Ferwerda (Staat van Utrecht/Provincie Utrecht) Wijnand Jonkers (NMU) De Staat van Utrecht is bedoeld voor iedereen die Ingrid van Lieshout (Staat van Utrecht / IB Onderzoek geïnteresseerd is in maatschappelijke opgaven binnen Gemeente Utrecht ) de provincie Utrecht; bestuurders, beleidsmakers, Jan Berno van Lochem (IB Onderzoek Gemeente Utrecht) vertegenwoordigers van maatschappelijke Gerben de Vries (NMU) organisaties, ondernemers en bewoners. Vormgeving DDK Utrecht Hoe is deze special tot stand gekomen?

Deze special is gerealiseerd door het programmateam Bronvermelding van de Staat van Utrecht in samenwerking met Het overnemen van gegevens uit deze special is toegestaan deskundigen van de Natuur en Milieufederatie met bronvermelding: Staat van Utrecht, Provincie Utrecht Utrecht (NMU). Over de invulling is meegedacht door een aantal direct betrokkenen op het gebied van Disclaimer In deze special wordt gebruik gemaakt van gegevens energietransitie binnen de provincie. afkomstig van derden. Hoewel de gebruikte bronnen als betrouwbaar bekend staan en er zo zorgvuldig mogelijk is omgegaan met beschikbare data, zou het kunnen voorkomen dat er onjuistheden zitten in de informatie in deze special.

Maart 2019

47 Maart 2019 Dit is een uitgave van de Staat van Utrecht www.staatvanutrecht.nl