Program Opieki Nad Program Opieki Nad

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY KOŚCIAN NA LATA 201120142014

KOŚCIAN 2010

SPIS TRE ŚCI

1. Wst ęp 1.1. Poło żenie i krótka charakterystyka gminy 1.2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 1.3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

2. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 2.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa 2.1.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego 2.1.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego 2.1.3. Inne dokumenty o zasi ęgu województwa, których problematyka zwi ązana jest z dziedzictwem kulturowym

3. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 3.1. Obiekty zabytkowe nieruchome o najwy ższym znaczeniu dla gminy wpisane do rejestru zabytków 3.2. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków 3.3. Zespoły najcenniejszych zabytków ruchomych na terenie gminy 3.4. Krajobraz kulturowy – obszarowe wpisy do rejestru zabytków (układy urbanistyczne, parki kulturowe, parki krajobrazowe) 3.5. Zabytki archeologiczne 3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy 3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej 3.5.3. Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru 2

zabytków, ł ącznie z ich funkcj ą oraz krótk ą analiz ą chronologiczn ą (opis koncentracji stanowisk archeologicznych – uwarunkowania fizjograficzne)

4. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 4.1. Stan zachowania i obszary najwi ększego zagro żenia zabytków 4.1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków 4.1.2. Stan zachowania zabytków ruchomych 4.1.3. Stan zachowania zabytków archeologicznych oraz istotne zagro żenia dla zabytków archeologicznych 4.1.4. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie 4.2. Uwarunkowania wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Gminy Ko ścian 4.3. Uwarunkowania wynikaj ące z Programu Ochrony Środowiska Gminy Ko ścian na lata 2006-2009 z perspektyw ą do 2013 r. 4.4. Uwarunkowania wynikaj ące ze Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy 4.5. Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy 4.6. Uwarunkowania wynikaj ące z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej.

5.Cele gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz inne okre ślone przez gmin ę)

6. Kierunki działa ń dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 6.1. Gminna ewidencja zabytków 6.1.1. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych 6.1.2. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków 3

archeologicznych 6.1.3. Inwentaryzacja obiektów tzw. małej architektury 6.2. Edukacja i promocja w zakresie ochrony zabytków 6.3.Działania zmierzaj ące do poprawy stanu zachowania dziedzictwa kulturowego 6.4. Okre ślenie zasobów zabytkowych, które mo żna wykorzysta ć dla tworzenia np. tras turystycznych, ście żek dydaktycznych, organizacji festynów 6.5. Okre ślenie sposobu realizacji poszczególnych celów gminnego programu opieki nad zabytkami

7. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

8. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami

9. Niektóre zewn ętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

1. Wst ęp

1.1. Poło żenie i krótka charakterystyka gminy

Gmina wiejska Ko ścian jest poło żona w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa wielkopolskiego, w środkowej cz ęś ci powiatu ko ścia ńskiego, w odległo ści ok. 40 km od Poznania i 120 km od Wrocławia. Gmina stanowi 27,99% powierzchni powiatu zajmuj ąc obszar, który wynosi 202,3 km². Siedzib ą władz gminnych jest poło żone w centrum gminy miasto Ko ścian, stanowi ące samodzieln ą gmin ę miejsk ą i jednocze śnie siedzib ę władz powiatowych. Gmina Ko ścian posiada typowo rolniczy charakter, użytki rolne stanowi ą 81% jej powierzchni, u żytki le śne tylko 10%. Gmina zamieszkiwana jest przez ok. 15.350 mieszka ńców. (stan z 2009 r.) z czego ponad 25% wszystkich osób zamieszkuj ących Gmin ę Ko ścian mieszka we wsiach Kiełczewo, Racot i Stare Oborzyska. Struktur ę osadnicz ą tworzy 37 wsi sołeckich obejmuj ących 45 o środków osadnictwa: Bonikowo, Chory ń, Czarkowo, Ćwikłowo, Darnowo, Granecznik, Gry żyna, Gry żynka, Gurostwo, Ignacego, Januszewo, Katarzynin, Kawczyn, Kiełczewo, Kobylniki, Kokorzyn, Krzan, Kurowo, Kurza Góra, Łagiewniki, Mała Wysko ć, Mikoszki, Nacław, Niel ęgowo, Nowe Oborzyska, Nowy Dębiec, Nowy Lubosz, Osiek, Pelikan, Pianowo, Ponin, Racot, Sepienko, Sierakowo, Spytkówki, Stare Oborzyska, Stary Lubosz, Szczodrowo, Tamborowo, Turew, Widziszewo, Witkówki, Wławie, Wronowo, Wysko ć. Gmina s ąsiaduje z gminami: miejsk ą Ko ścian, gminami miejsko -wiejskimi Czempi ń, Kamieniec, Krzywi ń i Śmigiel. Przez teren gminy przebiegaj ą wa żne szlaki komunikacyjne: droga krajowa nr 5 Świecie – Lubawka, (w najbli ższym czasie ma te ż powsta ć droga ekspresowa nr S5 ł ącz ąca m.in. Pozna ń z Wrocławiem), drogi wojewódzkie nr 308 i 311, a tak że drogi powiatowe i gminne. Gmin ę przecina dwutorowa linia kolejowa Pozna ń – Wrocław. Według regionalizacji fizyczno-geograficznej obszar gminy poło żony jest na styku dwóch mezoregionów: Równiny Ko ścia ńskiej, nale żą cej do makroregionu Pojezierza Leszczy ńskiego i Doliny Środkowej Obry, 5 będącej cz ęś ci ą Pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej. Ukształtowanie powierzchni terenu jest mało zró żnicowane. Równina Ko ścia ńska to wysoczyzna morenowa, poło żona na wysoko ści 80 m npm. której zachodni ą granic ę stanowi dolina Samicy Leszczy ńskiej, a przez jej środek w kierunku północno-zachodnim przepływa Obra. Wi ększe zespoły le śne zachowały si ę głównie na obrze żach pradoliny i licznych bagien subglacjalnych. Powierzchnie wysoczyznowe s ą mocno odlesione. Przewa żaj ą równiny o niskiej lesisto ści, poprzedzielane sieci ą zadrzewie ń śródpolnych wprowadzonych do krajobrazu w 1820 roku przez gen. Dezyderego Chłapowskiego, ziemianina z Turwi i prekursora rolnictwa ekologicznego. Obszar gminy charakteryzuje si ę znaczn ą g ęsto ści ą sieci rzecznej. Stanowi ą j ą naturalne cieki oraz rozbudowany system kanałów i rowów np. Kanały Obry, Mosi ński, Wonie ść , Przysieka Stara, Rowy Wysko ć i Racocki. Brak natomiast w gminie wód powierzchniowych stoj ących – jezior. Południowa granica gminy biegnie jednak cz ęś ciowo skrajem du żego sztucznego zbiornika retencyjnego - Zbiornik Wonie ść . We wschodniej cz ęś ci gminy wyró żnia si ę unikalny w skali kraju krajobraz rolniczy, prawnie chroniony „Agroekologiczny Park Krajobrazowy im. Dezyderego Chłapowskiego” obejmuj ący równie ż tereny o ściennych gmin Krzywi ń i Czempi ń. Na terenie Gminy Ko ścian wyst ępuj ą udokumentowane zło ża w ęgla brunatnego, jednak że trudne warunki geologiczno – górnicze i degraduj ąca środowisko stosowana dotychczas technologia wydobycia wył ączyły je z ewentualnej eksploatacji, oraz dobrze udokumentowane zło ża gazu ziemnego, cz ęś ciowo eksploatowane w Kokorzynie. Wyst ępuj ą tak że surowce pospolite – kruszywo naturalne oraz surowce ilaste. Ziemie zajmowane dzi ś przez gmin ę, dzi ęki usytuowaniu wzdłu ż dorzeczy rzeki Obry, od dawnych czasów stanowiły tereny do ść intensywnego osadnictwa. Najstarsze wzmiankowane na tym obszarze osady pochodz ą z 2 połowy XII wieku. W średniowieczu ziemie te stanowiły przede wszystkim własno ść szlacheck ą. Dzi ęki usytuowaniu przy szlaku handlowym prowadz ącym z Pomorza na Śląsk pr ęż nie si ę rozwijały i przysparzały bogactwa ich mieszka ńcom. Okres świetno ści terenów gminy przerwał potop szwedzki 6 i wojny osiemnastowieczne. Od 1793 roku w wyniku II rozbioru Gmina Ko ścian znalazła si ę pod panowaniem pruskim i wł ączona została do nowej prowincji pod nazw ą Prusy Południowe, a po Kongresie Wiede ńskim w 1815 r. weszła w skład Wielkiego Ksi ęstwa Pozna ńskiego. Du że znaczenie dla regionu miało wybudowanie w 1856 r. linii kolejowej Pozna ń – Wrocław. W 1900 r. uruchomiono poł ączenie kolejowe Ko ścian- Gosty ń, a w 1901 r. otwarto lini ę Ko ścian-Grodzisk. Przyczyniło si ę to do rozwoju przemysłu, w szczególno ści tytoniowego oraz przetwórstwa buraków cukrowych. W 1918 roku mieszka ńcy gminy walczyli w szeregach powsta ńczych zwyci ęskiego Powstania Wielkopolskiego, w wyniku którego omawiane tereny wł ączono do odrodzonego pa ństwa polskiego. Okres mi ędzywojenny to ponownie czas rozwoju przerwany wybuchem II wojny światowej. Podczas hitlerowskiej okupacji szerzyły si ę aresztowania, egzekucje, wywózki do obozów koncentracyjnych, wysiedlenia. W styczniu 1945 r. tereny zajmowane przez gmin ę zostały wyzwolone przez wojska radzieckie i rozpocz ął si ę nowy etap przemian społeczno- gospodarczych. Na przestrzeni wieków wykształcono dorobek kultury materialnej, którego zasoby licznie przetrwały w gminie Ko ścian do czasów obecnych i są wyrazem troski władz samorz ądowych, aby poznały je kolejne pokolenia.

1.2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Nadrz ędnym celem Programu opieki nad zabytkami gminy Ko ścian na lata 2011-2014 jest ukierunkowanie działa ń samorz ądu gminnego na popraw ę stanu zachowania i utrzymania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy. Szczegółowe cele wynikaj ą z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Okre ślone zostały nast ępuj ąco: - wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego 7

zagospodarowania kraju, - uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ączn ie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, - okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystywaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

1.3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zmianami). Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 9 ustawy, do zada ń własnych gminy nale ży zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym m.in. sprawy kultury, a wi ęc bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami), która nakłada na gmin ę nast ępuj ące obowi ązki i uprawnienia: a) prawo utworzenia przez rad ę gminy (po uprzednim zasi ęgni ęciu opinii konserwatora zabytków) parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami 8

nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (art.16), b) obowi ązek uwzgl ędniania w strategii rozwoju gminy, studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 18 i 19), c) obowi ązek uzgadniania projektów i zmian planów zagospodarowania przestrzennego z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 20), d) obowi ązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków z terenu gminy, objętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków (art. 22 ust. 4), e) przyjmowanie zawiadomie ń o znalezieniu w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem oraz powiadomienie o tym fakcie wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 32 ust.1 pkt 3 i ust.2), f) przyjmowanie zawiadomie ń o przypadkowym znalezieniu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym i powiadomienie o tym fakcie wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 33 ust. 1 i 2), g) sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich i budowlanych przy zabytku, do którego gmina posiada tytuł prawny (art. 71 ust. 1 i 2) h) prawo udzielania przez organ stanowi ący gminy, na zasadach okre ślonych w podj ętych uchwałach, dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art. 81), i) obowi ązek sporz ądzenia przez wójta gminy na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87 ust.1). j) obowi ązek sporz ądzenia i przedstawienia radzie gminy sprawozdania z realizacji programu (art. 87, ust. 5).

2. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego

2.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa

2.1.1 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem opracowanym przez Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, a przyj ętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Uchwał ą Nr XLII/692 A/05. Strategia okre śla uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa. Ustalenia zawarte w cyt. dokumencie stanowi ą podstaw ę do sporz ądzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa, przez co maj ą bezpo średni wpływ na zachowanie i popraw ę jako ści krajobrazu kulturowego. Generalnym celem „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego” jest poprawa jako ści przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej, skutkuj ąca wzrostem poziomu życia mieszka ńców. Cel ten b ędzie realizowany przy pomocy celów strategicznych i operacyjnych. W celach strategicznych dotycz ących dostosowania przestrzeni do wyzwa ń XXI wieku, okre ślony został cel operacyjny 1.3. „ Wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego ”. Dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski jest czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia si ę do rozwoju gospodarczego, poniewa ż mo że by ć baz ą dla turystyki i usług kulturalnych. Cel ten realizowany b ędzie m.in. poprzez: - inwestycje w instytucje kultury, - ochron ę dorobku kulturowego, - wsparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu, - promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców. Cel strategiczny zakładaj ący „Zwi ększenie efektywno ści wykorzystania potencjałów rozwojowych województwa” ma by ć 10 realizowany poprzez cel operacyjny 2.4. „Zwi ększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu” , którego zało żeniem jest, iż „Przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe atuty Wielkopolski tworz ą szanse na rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W poł ączeniu z turystyk ą biznesow ą sektor ten ma szanse na znaczny udział w gospodarce regionu. Jest to tym bardziej wa żne, i ż tego typu usługi generuj ą du żą liczb ę miejsc pracy przy stosunkowo niskich nakładach”. Cel ten realizowany b ędzie m.in. poprzez: - inwestycję w infrastruktur ę poprawiaj ącą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym i rekreacyjnym z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, - wsparcie bazy noclegowej i gastronomicznej, - promocj ę przedsi ębiorczo ści w tym zakresie, - wsparcie rozwoju agroturystyki, - promocj ę turystyki alternatywnej.

2.1.2 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego sporz ądzony na okres perspektywiczny do roku 2020, uchwalony przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego Uchwał ą Nr XLII/628/2001 z dnia 26 listopada 2001 roku. Plan uznaje, że podstawow ą zasad ą pozwalaj ącą na zachowanie dóbr kultury dla innych pokole ń jest bezwzgl ędne przestrzeganie obowi ązuj ącego w tym zakresie prawa. Ochrona dziedzictwa kulturowego powinna by ć realizowana poprzez wła ściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. W planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyj ęto, i ż podstawow ą zasad ą kształtowania rozwoju województwa winno by ć optymalne wykorzystanie szeroko rozumianych uwarunkowa ń wewn ętrznych oraz szans wynikaj ących z uwarunkowa ń zewn ętrznych dla zaspokajania potrzeb mieszka ńców i sprawnego funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Z zasady tej wynikaj ą 11 przesłanki znacz ące dla ochrony dziedzictwa kulturowego województwa: 1) nie zaprzepa ści ć posiadanych przez województwo mo żliwo ści wynikaj ących z poło żenia, tradycji, istniej ącego potencjału środowiska przyrodniczego, walorów społecznych i gospodarki, 2) chroni ąc posiadane dobra, efektywnie je wykorzysta ć, a równocze śnie w miar ę mo żliwo ści je pomna żać oraz poprawia ć ich jako ść . Zasadniczym celem dla kształtowania polityki przestrzennej województwa wielkopolskiego jest harmonijny, zrównowa żony rozwój całego terytorium poprzez popraw ę jako ści zagospodarowania przestrzennego i wzrost wewn ętrznej spójno ści województwa. Jedn ą z zasadniczych kategorii, do której sprowadzi ć mo żna cele zagospodarowania przestrzennego województwa jest tworzenie warunków do poprawy jako ści życia i rozwoju zrównowa żonego, które sprowadzaj ą si ę m.in. do zachowania wła ściwych proporcji mi ędzy elementami zagospodarowania przestrzennego i popraw ę walorów estetycznych struktur przestrzennych i krajobrazu. Za główne zasady zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyj ęto m.in. 1) tworzenie warunków do współistnienia środowiska przyrodniczego i zurbanizowanego, 2) zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczaj ący krajobraz. W planie wojewódzkim przyj ęto, że w zagospodarowaniu przestrzeni w odniesieniu do ochrony dziedzictwa kulturowego nie powinno si ę przekracza ć nast ępuj ących wskaza ń: 1) w obszarach chronionego krajobrazu nie powinno si ę lokalizowa ć obiektów i urz ądze ń zakłócaj ących w drastyczny sposób walory kulturowe, 2) ochronie podlegaj ą obiekty cenne kulturowo, wymagaj ące bezwzgl ędnego zachowania dla przyszłych pokole ń oraz ich bezpo średnie otoczenie, w którym nie powinny by ć lokalizowane obiekty nieprzystosowane architektonicznie i funkcjonalnie, 3) w strefach ochrony konserwatorskiej zagospodarowanie winno 12

odbywa ć si ę na warunkach okre ślonych przez słu żby konserwatorskie, 4) strefy ochrony widokowej (osie widokowe, ci ągi widokowe, dominanty przestrzenne, panoramy) powinny by ć wyznaczone poprzez stosowne zapisy oraz w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Jak ju ż to wy żej wskazano generalnym celem zagospodarowania przestrzeni województwa wielkopolskiego jest zrównowa żony rozwój całego terytorium, ł ącz ący w sobie ład społeczny, ład ekonomiczny, ład ekologiczny i ład przestrzenny. Ład przestrzenny mo żna uzyska ć m. in. przez: 1) dobre rozpoznanie prawideł tradycyjnego kształtowania przestrzeni miejskich i zastosowanie ich na nowo; formuła przywracania przestrzeni miejskiej musi uwzgl ędnia ć mo żliwo ści wszelkich kreacji, a nowoczesne budynki o dobrej architekturze nie powinny by ć traktowane jako niepo żą dane, ale jako potencjalne wzbogacenie dziedzictwa kulturowego, 2) przestrzeganie wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów obj ętych ochron ą, ale równie ż zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, 3) „odkrycie” lokalnej architektury wiejskiej i zapewnienie mo żliwo ści wprowadzenia tradycyjnych gabarytów, form dachów, detali i rozwi ąza ń materiałowych do obiektów o współczesnych standardach; nurt architektury regionalnej nie mo że mie ć prawa wył ączno ści, ale powinien stanowi ć wa żny wyró żnik przy kształtowaniu specyfiki lokalnej, 4) ochron ę krajobrazu, a w rejonach o najwy ższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych wykluczenie realizacji obiektów, które charakterem (gabaryty, powierzchnia zajmowanego terenu, rodzaj prowadzonej działalno ści) koliduj ą z otoczeniem. Dla kształtowania przestrzeni miejskiej przyj ęto m. in. nast ępuj ące zasady: 1) ochrona dziedzictwa kulturowego, to żsamo ści i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak: zabytkowe 13

dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone i tereny otwarte; respektowanie zalece ń wynikaj ących z przepisów ochronnych i poszerzenie zakresu ochrony prawnej, 2) wykorzystywanie atutów wynikaj ących z ukształtowania terenu, osi widokowych, dominant przestrzennych, panoram, 3) w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego podnoszenie wymogów architektury w stosunku do obiektów realizowanych na obszarach śródmie ść oraz w pobli żu terenów o najwy ższych walorach kulturowych i przyrodniczych, 4) podejmowanie opracowa ń dotycz ących rewaloryzowania zabytkowych dzielnic. Dla kształtowania obszarów wiejskich przyj ęto m. in. nast ępuj ące zasady: 1) ochrona charakterystycznych układów ruralistycznych oraz zespołów sakralnych, pałacowo-parkowych, folwarków, ochrona zabytkowych budynków mieszkalnych, gospodarczych, wiatraków, remiz, szkół, ku źni, młynów, gorzelni i innych elementów specyficznych dla architektury wiejskiej np. kapliczek i krzy ży, 2) poszanowanie kształtowanej tradycyjnie ró żnorodno ści form osadnictwa wiejskiego w poszczególnych rejonach, 3) twórcze wykorzystywanie wzorców architektury lokalnej przy formułowaniu warunków dla projektowanej zabudowy, odwoływanie si ę do architektury regionalnej Wielkopolski, preferowanie rodzimych materiałów budowlanych oraz tradycyjnych elementów małej architektury takich jak drewniane płoty, podmurówki z kamienia naturalnego, itp. Dla kształtowania otwartych przestrzeni przyj ęto nast ępuj ące zasady: 1) zakaz wznoszenia w pobli żu jezior, rzek, kanałów, krajobrazowych punktów widokowych lub na terenach o szczególnych walorach krajobrazowych obiektów budowlanych naruszaj ących walory krajobrazowe i uniemo żliwiaj ących dost ęp do nich, 14

2) wprowadzenie zieleni osłonowej wokół istniej ących i projektowanych obiektów kolizyjnych w stosunku do krajobrazu, 3) narzucanie ogranicze ń w sytuowaniu reklam, wykluczenie ich z miejsc o ciekawej ekspozycji. Dla kształtowania przestrzeni wokół miejsc cennych kulturowo przyj ęto nast ępuj ące zasady: 1) dostosowanie zagospodarowania do masowego ruchu turystycznego i pielgrzymkowego (hotele,campingi, gastronomia, parkingi, itp.), 2) ograniczenie działalno ści gospodarczej do nie koliduj ącej z wiod ącą funkcj ą miejsca, a wspieranie działalno ści zwi ązanej z obsług ą turystów czy pielgrzymów, 3) izolowanie tych miejsc od bezpo średniego styku z współczesnym zainwestowaniem, zachowanie niezb ędnej otwartej przestrzeni w celu lepszego ich wyeksponowania. Uznano nast ępuj ące zasady w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: 1) podstawow ą zasad ą pozwalaj ącą na zachowanie dóbr kultury dla przyszłych pokole ń jest bezwzgl ędne przestrzeganie obowi ązuj ącego w tym zakresie prawa, tj. przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, 2) ochrona krajobrazu kulturowego mo że by ć realizowana poprzez wła ściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin.

2.1.3. Inne dokumenty o zasi ęgu województwa, których problematyka zwi ązana jest z dziedzictwem kulturowym

W Strategii rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim, przyj ętej w 2007 r., w śród priorytetów i celów rozwoju turystyki w województwie wskazane zostały główne pola strategiczne, w których generuj ą i kumuluj ą si ę procesy rozwojowe i działalno ść w dziedzinie turystyki. Wskazane pola strategiczne maj ą stanowi ć główne obszary 15 wieloletnich i docelowych działa ń zmierzaj ących do osi ągni ęcia celu nadrz ędnego w turystyce wielkopolskiej. Do priorytetów rozwojowych zaliczono rozwój walorów turystycznych. Celem strategicznym jest tu podnoszenie atrakcyjno ści turystycznej regionu poprzez lepsz ą ochron ę, ekspozycj ę i organizacj ę zasobów kulturowych i przyrodniczych. Dwa cele operacyjne odnosz ą si ę wprost do obiektów zabytkowych: - wytyczenie i zagospodarowanie historycznych tras zwiedzania w centrach zabytkowych oraz przystosowania zespołów rezydencjonalnych i sakralnych do potrzeb ruchu turystycznego o charakterze krajoznawczym i pielgrzymkowym, - wykorzystanie i adaptacja budowli zabytkowych na turystyczne obiekty usługowe. Dokumentem w cało ści po świ ęconym problematyce zwi ązanej z ochron ą dziedzictwa kulturowego jest Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008-2011 przyj ęty Uchwał ą Nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r.

3. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

3.1. Obiekty zabytkowe nieruchome o najwy ższym znaczeniu dla gminy wpisane do rejestru zabytków

Do najcenniejszych zabytków na terenie gminy wpisanych do rejestru zabytków nale żą :

BONIKOWO KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. MIKOŁAJA, drew., 1785 r., rozbud. po 1898 r. Rejestr zabytków: 58 z dn. 26 stycznia 1955 r. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PARK, 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 977/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r. b. SPICHLERZ, mur., 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 1542/A z dn. 21 kwietnia 1995 r. 16

CHORY Ń UKŁAD PRZESTRZENNY I ZESPÓŁ BUDOWLANY ZAŁO ŻENIA DWORSKO – KO ŚCIELNO - FOLWARCZNEGO, w tym: a. KO ŚCIÓŁ PAR. P.W. ŚW. KATARZYNY, mur., 1851 r. Rejestr zabytków: 1642 z dn. 18 lipca 1997 r. b. DZWONNICA, mur., 2 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 1642 z dn. 18 lipca 1997 r. ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 507 z dn. 05 lutego 1955 r. b. PARK, 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 978/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r. c. OFICYNA, mur., ok. 1820 r. Rejestr zabytków: 507 z dn. 05 lutego 1955 r. d. SPICHLERZ, OB. DOM NR 29, mur., poł. XVIII w., przeb. pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 503 z dn. 05 lutego 1955 r. e. SPICHLERZ, mur., k. XVIII w. Rejestr zabytków: 503 z dn. 05 lutego 1955 r. f. KU ŹNIA, mur., k. XVIII w. Rejestr zabytków: 1516/A z dn. 21 grudnia 1994 r.

DARNOWO ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. RZ ĄDCÓWKA, OB. DOM NR 8, mur., pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 589/A z dn. 26 maja 1969 r. b. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 10, mur., pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 590/A z dn. 26 maja 1969 r. c. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 12, mur., pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 588/A z dn. 26 maja 1969 r.

GRY ŻYNA RUINY KO ŚCIOŁA P.W. ŚW. MARCINA, k. XIII w. Rejestr zabytków: 338 z dn. 3.01.1949 r. ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 1793 r., rozb. 4 ćw. XIX w. Rejestr zabytków: 28 z dn. 31 stycznia 1952 r. b. PARK, k. XVIII w. Rejestr zabytków: 976 z dn. 23 wrze śnia 1985 r. c. OFICYNA NR 20, mur., k. XVIII w. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. d. GORZELNIA, mur., 1901 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. e. SPICHLERZ, mur., 1854 – 1855 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. f. STAJNIA, mur., 1891 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. g. STAJNIA, mur., 1924 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. h. OBORA, mur., 1883 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. i. OBORA, mur., 1887 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r. j. KURNIK, mur., 1874 r. Rejestr zabytków: 1338/A z dn. 23 listopada 1992 r.

KOBYLNIKI ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur.,4 ćw. XVIII w., przebudowa pocz. XIX w. Rejestr zabytków: 592/A z dn. 26 maja 1969 r. b. DOM, mur., ok. poł. XIX w., przebudowa 1897 r. Rejestr zabytków: 1525/A z dn. 07 lutego 1995 r. c. OFICYNA, mur., 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 522/A z dn. 18 lutego 1955 r. d. PARK Z ALEJ Ą DOJAZDOW Ą, XVIII/XIX w. 18

Rejestr zabytków: 980/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r. e. SPICHLERZ, mur., 1868 r. Rejestr zabytków: 1525/A z dn. 07 lutego 1995 r. f. STODOŁA, mur., 1877 r. Rejestr zabytków: 1525/A z dn. 07 lutego 1995 r. g. STAJNIA Z WOZOWNI Ą, mur., 1867 r. Rejestr zabytków: 1525/A z dn. 07 lutego 1995 r.

KOKORZYN PARK DWORSKI Z ALEJ Ą DOJAZDOW Ą, k. XVIII w., przekształcony w XIX w. Rejestr zabytków: 981/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

KUROWO PARK DWORSKI, 2 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 982/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

MIKOSZKI PARK DWORSKI, 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 983/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

NIEL ĘGOWO ZESPÓŁ DWORSKI: a. DWÓR, mur., 1902 r. Rejestr zabytków: 972/A z dn. 16 listopada 1983 r. b. PARK, 2 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 984/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

NOWY D ĘBIEC PARK DWORSKI, pocz. XX w. Rejestr zabytków: 986/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

OSIEK ZESPÓŁ DWORSKI: a. DWÓR, mur., 1 poł. XIX w., 1860 r. Rejestr zabytków: 1669/A z dn. 23 grudnia 1974 r. b. PARK, 2 poł. XVIII w., przekszt. XIX w. Rejestr zabytków: 985/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

PIANOWO ZESPÓŁ PAŁACOWY: a. PAŁAC, mur., 1 ćw. XIX w., rozb. 4 ćw. XIX w. i pocz. XX w. Rejestr zabytków: 372/1-2/Wlkp/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r., b. PARK, ok. poł. XIX w. Rejestr zabytków: 372/1-2/Wlkp/A z dn. 07 sierpnia 1995 r.

RACOT KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. STANISŁAWA KOSTKI I ŚW.JERZEGO, mur., 1768 – 1780 r. Rejestr zabytków: 59/A z dn. 05 lutego 1965 r. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PAŁAC, mur., 1780 – 1785 r., rozb. 1902 r. Rejestr zabytków: 355/A z dn. 31 stycznia 1952 r. b. PARK, k. XVIII w. Rejestr zabytków: 39/A z dn. 20 lipca 1949 r. c. RZ ĄDCÓWKA I BIURO, mur., XVIII/XIX w. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. d. OFICYNA PÓŁNOCNA, mur., pocz. 1773r. Rejestr zabytków: 45/A z dn. 26 stycznia 1965 r. e. OFICYNA POŁUDNIOWA, mur., przed 1773 r. Rejestr zabytków: 45/A z dn. 26 stycznia 1965 r. f. CZWORAK, ul. Ko ściuszki nr 3, mur., XVIII/XIX w. Rejestr zabytków: 250/A z dn. 17 wrze śnia 1968 r. g. CZWORAK, ul. Ko ściuszki nr 5, mur. – szach., XVIII/XIX w. Rejestr zabytków: 251/A z dn. 17 wrze śnia 1968 r. h. CZWORAK, ul. Dworcowa nr 2, mur. – szach., ok. 1910 r. 20

Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. i. DWOJAK, ul. Dworcowa nr 4, mur. – szach., ok. 1910 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. j. CZWORAK, ul. Dworcowa nr 6, mur., pocz. XX w. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. k. DOM, ul. Dworcowa nr 8, mur., pocz. XX w. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. l. BUDYNEK GOSPODARCZY (RYMARNIA), mur., 1882 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. m. STAJNIA, mur., ok. 1880 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. n. STAJNIA KONI WYJAZDOWYCH I WOZOWNIA, mur., przed 1773 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. o. STAJNIA, OB. SPICHLERZ, mur., przed 1773 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. p. STAJNIA ( ŹREBI ĘCIARNIA), mur., 3 ćw. XIX w. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 05 lutego 1965 r. q. OBORA, mur., 1881 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 05 lutego 1965 r. r. OBORA, OB. STAJNIA, mur., ok. 1881 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. s. STODOŁA, OB. STAJNIA, mur., 3 ćw. XIX w. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 09 marca 1995 r. t. GORZELNIA I PŁATKARNIA, mur., ok. 1870 r. Rejestr zabytków: 1528/A z dn. 05 lutego 1965 r. WIATRAK KO ŹLAK, drew., XVIII w. Rejestr zabytków: 1084/A z dn. 28 marca 1988 r. ALEJA LIPOWA JABŁONOWSKICH Rejestr zabytków: Ks.Z.I-2a/31/48 z dn. 14 pa ździernika 1948 r.

STARE OBORZYSKA KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. NMP POCIESZENIA I ŚW. MIKOŁAJA, ul. Długa, mur., XVI w. 21

Rejestr zabytków: 37 z dn. 16 stycznia 1953 r. PARK PAŁACOWY, 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 979/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r.

TUREW ZESPÓŁ PAŁACOWY: a. PAŁAC, mur., l. 40. XVIII w., 1760-1770 r. Rejestr zabytków: 44 z dn. 26 stycznia 1965 r. b. KAPLICA P. W. NMP NIEPOKALANEJ, mur., 1846-1847 r. Rejestr zabytków: 44 z dn. 26 stycznia 1965 r. c. PARK, XVIII w., 1860-1870 r. Rejestr zabytków: 987/A z dn. 23 wrze śnia 1985 r. PASY WIATROCHRONNE DEZYDEREGO CHŁAPOWSKIEGO, 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 1018/A z dn. 19 czerwca 1987 r.

WYSKO Ć KO ŚCIÓŁ PAR. P.W. ŚW. ANDRZEJA AP., 1846 r. Rejestr zabytków: 94 z dn. 18.03.1968 r. DWÓR, mur., 1 poł. XIX w. Rejestr zabytków: 1197 z dn. 27 lipca 1970 r.

3.2. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków

BONIKOWO ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO P. W. ŚW. MIKOŁAJA: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. MIKOŁAJA, ul. Parkowa, drew., 1785 r., rozbud. po 1898 r. b. PLEBANIA, ul. Parkowa 72, mur., 4 ćw. XIX w. c. FIGURA MATKI BOSKIEJ Z DZIECI ĄTKIEM, mur., pocz. XX w. d. FIGURA ŚW. JANA NEPOMUCENA, mur., k. XIX w. e. CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY, XVIII w. 22

f. OGRODZENIE Z BRAM Ą, mur., XIX/XX w. CMENTARZ RZYMSKOKATOLICKI, 2 poł. XIX w. KOSTNICA, mur., XIX/XX w. DWORZEC KOLEJOWY, OB. DOM MIESZKALNY, mur., XIX/XX w. ZESPÓŁ PAŁACOWO - FOLWARCZNY: a. PARK, 1 poł. XIX w. b. OFICYNA NR 38, mur., ok. 1910 r. c. SZE ŚCIORAK, ul. Parkowa 32/44, mur., 1850 r., rozb. w 1925 r. d. OŚMIORAK, ul. Parkowa 64, mur., po 1850 r. e. DOMEK OGRODNIKA, mur., ok. 1910 r. f. OGRODZENIE Z BRAM Ą, mur., XIX w. g. LODOWNIA, mur., pocz. XX w. h. KU ŹNIA I WOZOWNIA, mur., 1909 r. i. KU ŹNIA, W ĘDZARNIA, mur., 1901 r. j. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. k. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. l. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. m. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. n. SPICHLERZ, mur., 1 poł. XIX w. o. STODOŁA, mur., 1879 r. p. STODOŁA, mur., 3 ćw. XIX w. ul. Parkowa DOM, NR 20, mur., 1913 r.

CHORY Ń ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO P. W. ŚW. KATARZYNY: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. KATARZYNY, mur., 1851 r. b. DZWONNICA, mur., 2 poł. XIX w. CMENTARZ RZYMSKOKATOLICKI Z ALEJ Ą DOJAZDOW Ą, 2 poł. XIX w. ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., pocz. XIX w. b. PARK, 1 poł. XIX w. c. RZ ĄDCÓWKA NR 33, mur., XIX/XX w. 23

d. OFICYNA NR 35, mur., ok. 1820 r. e. SPICHLERZ, OB. DOM NR 29, mur., poł. XVIII w., przeb. pocz. XIX w. f. OBORA, mur., k. XIX w. g. SPICHLERZ, mur., k. XVIII w. h. KU ŹNIA, mur., k. XVIII w. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 6, mur., k. XIX w. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 8, mur., 2 poł. XIX w DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 13, mur., k. XIX w. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 15, mur., k. XIX w. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 17, mur.,2 poł. XIX DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 19, mur., 2 poł. XIX DOM NR 2, mur., pocz. XX w. DOM NR 4, mur., pocz. XX w.

CZARKOWO KAPLICZKA, mur., 1893 r. ZAGRODA NR 32: a. DOM, mur., 1906 r. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1897 r. c. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., pocz. XX w. d. STODOŁA, mur., 1910 r. ZAGRODA NR 33: a. DOM, mur., 1910 r. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., pocz. XX w. c. STODOŁA, mur., 1897 r. d. KURNIK, mur., pocz. XX w. DOM NR 16/17, mur., pocz. XX w.

DARNOWO ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 2, mur., k. XIX w b. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 6, mur., ok. poł. XIX w. 24

c. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 10, mur., pocz. XIX w. d. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 12, mur., pocz. XIX w. e. RZ ĄDCÓWKA, OB. DOM NR 8, mur., pocz. XIX w. f. STAJNIA, mur., ok. 1880 r. g. STAJNIA, mur., ok. 1880 r. h. STAJNIA, mur., 1 poł. XIX w. i. CHLEW NR 8, mur., 1912 r. j. OWCZARNIA, mur., ok. 1880 r. k. OBORA I SPICHLERZ, mur., ok. 1875 r. l. STODOŁA, mur., k. XVIII w. m. WIATA, szach. – drew., 4 ćw. XIX w. DOM W ZAGRODZIE NR 11, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 13, mur., 1907 r. KOSZARY, OB. DOM NR 14, mur., 2 poł. XIX / XX w. DOM NR 21, mur., 1 ćw. XX w.

GODZISZEWO STODOŁA FOLWARCZNA, mur., 4 ćw. XIX w.

GRANECZNIK ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 1, mur., pocz. XX w. b. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 2, mur., pocz. XX w.

GRY ŻYNA ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO P. W. ŚW. BARBARY: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. BARBARY, ul. Zielona, mur., 1886 r. b. CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY, ul. Zielona, k. XIXw. c. OGRODZENIE Z BRAM Ą, ul. Zielona, mur., 1 poł. XVIII w. 25 d. RUINY KO ŚCIOŁA P. W. ŚW. MARCINA, mur., k. XIII w. e. CMENTARZ RZYMSKOKATOLICKI, ul. Kasprzaka, 2 poł. XIX w f. SZKOŁA, ul. Szkolna, mur., pocz. XX w. ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 1793 r., rozb. 4 ćw. XIX w. b. PARK, k. XVIII w. c. OFICYNA NR 20, mur., k. XVIII w. d. CZWORAK, ul. Mostowa nr 4, mur., ok. poł. XIX w. e. CZWORAK, ul. Zielona nr 1, mur., 4 ćw. XIX w. f. CZWORAK, ul. Zielona nr 3, mur., 4 ćw. XIX w. g. CZWORAK, ul. Zielona nr 4, mur., 1911 r. h. CZWORAK, ul. Zielona nr 7, mur., 4 ćw. XIX w. i. CZWORAK, ul. Zielona nr 11, mur., 4 ćw. XIX w. j. DOM NR 18, mur., k. XIX w. k. OGRODZENIE Z BRAM Ą, mur., XIX w. l. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., 2 poł. XIX w. m. SPICHLERZ, mur., 1854 – 1855 r. n. CHLEW, mur., 2 poł. XIX w. o. KURNIK, mur., 1874 r. p. LODOWNIA, mur., 2 poł. XIX w. q. STODOŁA, mur., 2 poł. XIX w. r. STAJNIA, mur., 1891 r. s. STAJNIA, mur., 1924 r. t. KU ŹNIA, STELMACHARNIA, WARSZTAT, mur., 4 ćw. XIX w. u. OBORA, mur., 1883 r. v. OBORA, mur., 1887 r. w. GORZELNIA, mur., 1901 r. Ul. Kasprzaka DOM NR 2, mur., 1 ćw. XX w. Ul. Podgórna ZAGRODA NR 2: a. DOM, mur., pocz. XX w. b. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., 1917 r.

Ul. Szkolna DOM NR 3/5, mur., pocz. XX w. Ul. Zielona DOM NR 13, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 15, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 23, mur., pocz. XX w.

JANUSZEWO SZKOŁA, OB. DOM MIESZKALNY NR 4, mur., XIX/XX w. DOM NR 6, mur., 2 poł. XIX w. DOM NR 8, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 10, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 16, mur., pocz. XX w. DOM NR 20, mur., XIX/XX w. DOM (bez numeru), mur., 1 ćw. XX w.

KATARZYNIN ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. CZWORAK, ul. Krasickiego nr 5, mur., pocz. XX w. b. CZWORAK, ul. Świerczewskiego nr 28, mur., pocz. XX w. c. STODOŁA, ul. Krasickiego nr 3, mur., 3 ćw. XIX w. Ul. Ogrodowa DOM NR 1, mur., 1913 r. DOM NR 3, mur., pocz. XX w. Ul. Świerczewskiego DOM NR 3, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 10, mur., 2 poł. XIX w. STODOŁA W ZAGRODZIE NR 32, mur., XIX/XX w.

KAWCZYN WIATRAK KO ŹLAK, drew., 1805 r. DOM NR 4, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 8, mur., 1 ćw. XX w. ZAGRODA NR 14: 27

a. DOM, mur., 1907 r. b. STODOŁA, szach., 1907 r. DOM Z CZ ĘŚ CI Ą GOSPODARCZ Ą NR 40, mur., pocz. XX w.

KIEŁCZEWO DOM NR 10, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 11, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 18, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 22, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 25, mur., 1 ćw. XX r. DOM NR 30, szach., 2 ćw. XX w. DOM NR 35, mur., l. 20 XX w. BUDYNEK INWENTARSKI W ZAGRODZIE NR 36, mur., 1 ćw. XX BUDYNEK INWENTARSKI W ZAGRODZIE NR 38, mur., k. XIX w. DOM NR 39, mur., 1925 r. DOM NR 42, mur., pocz. XX w. STODOŁA W ZAGRODZIE NR 44, szach., k. XIX w. DOM NR 46, mur., XIX/XX w. DOM NR 53, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 55, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 59, mur., ok. 1910 r. ZAGRODA NR 65: a. DOM, mur., k. XIX w. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 68, mur., k. XIX w. DOM NR 69, mur., pocz. XX w. DOM NR 76, mur., pocz. XX w. DOM NR 98, szach., 4 ćw. XIX w. DOM NR 99, mur., pocz. XX w. DOM Z CZ ĘŚ CI Ą INWENTARSK Ą NR 101, mur., 1910 r. ZAGRODA NR 109: a. DOM, szach., k. XIX w. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1905 r. DOM NR 120, mur., pocz. XX w. 28

DOM NR 124, mur., pocz. XX w. DOM NR 126, mur., k. XIX w. DOM NR 127, mur., k. XIX w. DOM NR 129, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 130, mur., pocz. XX w. DOM NR 131/133, mur., XIX/XX w. Ul. Ko ścia ńska DOM NR 189, mur., 1 ćw. XX w.

KOBYLNIKI ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 4 ćw. XVIII w., przebudowa pocz. XIX w. b. PARK Z ALEJ Ą DOJAZDOW Ą, XVIII/XIX w., powi ększony po 1890 r. c. CZWORAK, ul. Ko ścia ńska 12, mur., XIX/XX w. d. CZWORAK, ul. Ko ścia ńska 14, mur., XIX/XX w. e. CZWORAK, ul. Ko ścia ńska 17, mur., XIX/XX w. f. OFICYNA, mur., 1 poł. XIX w. g. DOM, mur., ok. poł. XIX w., przebudowa 1897 r. h. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. i. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. j. STAJNIA, mur., 4 ćw. XIX w. k. STAJNIA Z WOZOWNI Ą, mur., 1867 r. l. SPICHLERZ, mur., 1868 r. m. STODOŁA, mur., 1877 r. Ul. Ko ścia ńska ZAGRODA NR 11: a. DOM, mur., k. XIX w. b. OBORA, mur., XIX/XX w. c. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., XIX/XX w. d. STODOŁA, mur., XIX/XX w. Ul. Szkolna DOM NR 1, mur., pocz. XX w. SZKOŁA, OB. DOM MIESZKALNY NR 47, mur., pocz. XX w. 29

Ul. Śmigielska ZAGRODA NR 1: a. DOM, mur., 1905 r. b. STODOŁA, mur., 1905 r.

KOKORZYN KAPLICZKA, mur., 1946 r. SZKOŁA, ul. Szkolna, mur., l. 30. XX w. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: PAŁAC, ul. Ko ścia ńska, mur., ok. poł. XIX w. PARK Z ALEJ Ą DOJAZDOW Ą, k. XVIII w., przekszt. w XIX w. CZWORAK, ul. Ogrodowa nr 6/8, mur., 2 poł. XIX w. CZWORAK, ul. Ogrodowa nr 10, mur., 2 poł. XIX w. STODOŁA I, ul. Ko ścia ńska, mur., 4 ćw. XIX w. STODOŁA II, ul. Ko ścia ńska, mur., 4 ćw. XIX w. STODOŁA III, ul. Ko ścia ńska, mur., 4 ćw. XIX w. OBORA, mur., k. XIX w. Ul. Długa ZAGRODA NR 9: DOM, mur., 1914 r. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1914 r. DOM NR 11, mur., pocz. XX w. DOM NR 33, mur., pocz. XX w. DOM NR 55, mur., pocz. XX w.

KRZAN STODOŁA W ZAGRODZIE NR 1, mur., pocz. XX w.

KUROWO ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, ul. Parkowa nr 4, mur., ok. poł. XIX w. b. PARK, 2 poł. XIX w. c. CZWORAK, ul. Parkowa nr 3, mur., pocz. XX w. d. CZWORAK, ul. Południowa nr 1, mur., 1 ćw. XX w. 30

e. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH, ul. Południowa nr 2, mur., 1 ćw. XX w. f. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH, ul. Południowa nr 3, mur., 1 ćw. XX w. g. DOM STANGRETA, mur., pocz. XX w. h. BUDYNEK MIESZKALNO – MAGAZYNOWY, mur., 1 poł. XIX w. i. BRAMA Z OGRODZENIEM, mur., XIX/XX w. j. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., pocz. XX w. k. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w. l. OBORA, mur., pocz. XX w. m. WOZOWNIA, mur., pocz. XX w. Ul. Parkowa DOM NR 6/8, mur., XIX/XX w.

KURZA GÓRA KAPLICZKA, ul. Długa, mur., 1864 r., odbud. w 1947 r. KAPLICZKA, ul. Długa 68, mur., 1907 r. KAPLICZKA, ul. Długa, mur., 1923 r. KAPLICZKA, u. Długa, mur., pocz. XX w. Ul. Długa DOM NR 17, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 50, mur., pocz. XX w. DOM NR 56, mur., pocz. XX w. BUDYNEK GOSPODARCZY W ZAGRODZIE NR 68, mur., pocz. XX w. ZAGRODA NR 74: a. DOM, mur., pocz. XX w. b. STODOŁA, szach., 1906 r. DOM NR 86, mur., 1907 r.

ŁAGIEWNIKI Ul. Szkolna SZKOŁA, OB. DOM MIESZKALNY NR 12, mur., l. 30 XX w. DOM NR 26, mur., pocz. XX w. 31

DOM NR 29, mur., pocz. XX w. SZE ŚCIORAK, OB. DOM NR 30, mur., 4 ćw. XIX w.

MIKOSZKI ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., k. XVIII w. (pocz. XIX w.) b. KAPLICA P.W. NAJ ŚWI ĘTSZEJ MARII PANNY NIEUSTAJ ĄCEJ POMOCY, drew., XVIII/XIX w. c. PARK, 1 poł. XIX w. d. CZWORAK NR 3, mur., pocz. XX w. e. CZWORAK NR 5, mur., pocz. XX w. f. MŁYN, mur., ok. 1880 r. g. GORZELNIA, mur., pocz. XX w. h. STODOŁA, mur., ok. 1900 r. i. STODOŁA, mur., 1908 r. j. STAJNIA, mur., 4 ćw. XIX w. k. OBORA, mur., k. XIX w. l. SIECZKARNIA, mur., k. XIX w. m. WOZOWNIA, mur., 1911 r. DOM NR 16, mur., 1939 r. ZAGRODA NR 20: a. DOM, mur., XIX/XX w. b. STODOŁA, mur., 1936 r. STODOŁA W ZAGRODZIE NR 21, mur., 1913 r. DOM NR 28, mur., 1 ćw. XX w. BUDYNEK INWENTARSKI W ZAGRODZIE NR 34, mur., 1 ćw. XX DOM NR 36, mur. – szach., 4 ćw. XIX w.

NACŁAW ZAGRODA NR 8: a. DOM, mur., k. XIX w. b. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., 4 ćw. XIX w. BUDYNEK GOSPODARCZY W ZAGRODZIE NR 30, mur., 1898 r. DOM NR 33, mur., 1906 r. 32

DOM NR 49, mur., 1 ćw. XX w.

NIEL ĘGOWO ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 1902 r. b. PARK, 2 poł. XIX w. c. SZE ŚCIORAK NR 14, mur., k. XIX w. d. SZE ŚCIORAK NR 15, mur., 4 ćw. XIX w. e. STAJNIA, mur., k. XIX w. f. STAJNIA, mur., k. XIX w. g. OBORA, mur., k. XIX w. h. STODOŁA, mur., pocz. XX w.

NOWE OBORZYSKA DOM NR 4, mur., XIX/XX w. DOM NR 5, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 29, mur., pocz. XX w. DOM NR 43, mur., 1936 r. DOM NR 45, mur., pocz. XX w. STODOŁA W ZAGRODZIE NR 2, mur., pocz. XX w.

NOWY D ĘBIEC ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. PARK, pocz. XX w. b. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 5, mur., pocz. XX w. c. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 7, mur., pocz. XX w. d. MAGAZYN, mur., k. XIX w.

NOWY LUBOSZ Ul. Ko ścia ńska DOM NR 27, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 37, mur., pocz. XX w. 33

DOM NR 39, mur., k. XIX w. DOM NR 51, mur., 3 ćw. XIX w. DOM NR 52, mur., 3 ćw. XIX w. DOM NR 56, mur., 1 ćw. XIX w. DOM NR 61, mur., l. 20 XX w. DOM NR 62, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 78/80, mur., 1938 r. DOM NR 110, mur., l. 30 XX w. DOM NR 112, mur., l. 30 XX w.

OSIEK ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 1 poł. XIX w., 1860 r. b. PARK, 2 poł. XVIII w., przekszt. XIX w. c. SPICHLERZ, mur., 1 poł. XIX w. d. STAJNIA, mur., 2 poł. XIX w. e. OBORA, mur., 2 poł. XIX w.

PELIKAN KAPLICZKA, ul. Ko ścia ńska/Wielichowska, mur., pocz. XX w. Ul. Ko ścia ńska ZAGRODA NR 1: a. DOM, mur., 1901 r. b. BUDYNEK GOSPODARCZY, mur., pocz. XX w. DOM NR 47, mur., pocz. XX w.

PIANOWO ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PAŁAC, mur., 1 ćw. XIX w., rozb. 4 ćw. XIX w. i pocz. XX w. b. PARK, ok. poł. XIX w. c. TROJAK NR 1, mur., pocz. XX w. d. CZWORAK NR 2, mur., 4 ćw. XIX w. e. RZ ĄDCÓWKA NR 3, mur., pocz. XX w. f. BRAMA, mur., k. XIX w. 34

g. STAJNIA, mur., 4 ćw. XIX w. h. STAJNIA Z WOZOWNI Ą, mur., pocz. XX w. i. OBORA, mur., 4 ćw. XIX w.

PONIN ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. RZ ĄDCÓWKA, mur., ok. 1890 r. b. STODOŁA, mur., 1891 r. c. STODOŁA ZE SPICHLERZEM, mur., 1899 r. d. OBORA, mur., ok. 1890 r.

RACOT ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO P. W. ŚW. STANISŁAWA KOSTKI I ŚW. JERZEGO: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. STANISŁAWA KOSTKI I ŚW. JERZEGO, ul. Dworcowa nr 12, mur., 1768 - 1780 r. b. DZWONNICA, drew., XVIII/XIX w. CMENTARZ EWANGELICKI, OB. KATOLICKI, 1818 r. OGRODZENIE CMENTARZA EWANGELICKIEGO, OB. KATOLICKIEGO, mur., 1 poł. XIX w. SZKOŁA EWANGELICKA, OB. DOM MIESZKALNY, ul. Dworcowa nr 10, mur., 1885 r. SZKOŁA, ul. Szkolna nr 10, mur., 1898 r. DWORZEC KOLEJOWY, OB. DOM MIESZKALNY NR 20, mur., pocz. XX w. POCZTA, ul. Ko ścia ńska 36, mur., pocz. XX w. ALEJA JABŁONOWSKICH, 2 poł. XVIII w. MŁYN, ul. Szkolna, mur., XIX/XX w. WIATRAK KO ŹLAK, drew., XVIII w. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PAŁAC, ul. Dworcowa nr 5, mur., 1780-1785 r., rozbud. 1902 r. b. PARK, k. XVIII w. c. RZ ĄDCÓWKA I BIURO, mur., XVIII/XIX w. d. OFICYNA POŁUDNIOWA, mur., przed 1773 r. 35 e. OFICYNA PÓŁNOCNA, mur., pocz. 1773 r. f. DOM, ul. Dworcowa nr 8, mur., pocz. XX w. g. CZWORAK, ul. Dworcowa 2, mur. – szach., ok. 1910 r. h. DWOJAK, ul. Dworcowa nr 4, mur. – szach., ok. 1910 r. i. CZWORAK, ul. Dworcowa 6, mur., pocz. XX w. j. CZWORAK, ul. Ko ściuszki nr 3, mur., XVIII/XIX w. k. CZWORAK, ul. Ko ściuszki nr 5, mur., XVIII/XIX w. l. OŚMIORAK, ul. Szkolna nr 1, mur., 1 poł. XIX w. m. OCHRONKA, OB. DOM MIESZKALNY, ul. Dworcowa nr 1, mur., 1911 r. n. DOM OGRODNIKA, ul. Szkolna 3, mur., 2 poł. XIX w. o. DOM URZ ĘDNIKA, ul. Szkolna nr 2, mur., 1910 r. p. MIELCUCH, OB. DOM MIESZKALNY, mur., k. XVIII w. q. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH, ul. Ko ściuszki nr 1, mur., ok. 1870r. r. OGRODZENIE Z BRAMAMII, mur., XIX w. s. STRÓ ŻÓWKA, mur., pocz. XX w. t. BUDYNEK GOSPODARCZY (RYMARNIA), mur., 1882 r. u. GORZELNIA I PŁATKARNIA, mur., ok. 1870 r. v. STAJNIA KONI WYJAZDOWYCH I WOZOWNIA, mur., przed 1773 r. w. STAJNIA, mur., pocz. XX w. x. STAJNIA, OB. SPICHLERZ, mur., przed 1773 r. y. STAJNIA, mur., ok. 1880 r. z. STAJNIA (ŹREBI ĘCIARNIA), mur., 3 ćw. XIX w. aa. STODOŁA, OB. STAJNIA, mur., 3 ćw. XIX w. bb. OBORA, mur., 1881 r. cc. OBORA, OB. STAJNIA, mur., ok. 1881 r. dd. UJE ŻDŻALNIA, mur., l. 20-30 XX w. ee. KURNIK I CHLEW, ul. Dworcowa nr 6, mur., 4 ćw. XIX w. ff. SZOPA, KU ŹNIA, mur. – drew., XIX/XX w. Ul. Ko ścia ńska DOM NR 23, mur., 1937 r. DOM NR 27, mur., XIX/XX w. 36

DOM NR 35, mur., 1935 r. DOM NR 40, mur., 1933 r. Ul. Szkolna DOM NR 5, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 8, mur., pocz. XX w. DOM W ZAGRODZIE NR 23, mur., k. XIX w. DOM NR 31, mur., 1935 r. Ul. Wodna DOM NR 1, mur., pocz. XX w.

SEPIENKO DOM NR 18, mur., 1928 r. DOM NR 20, mur., 1 ćw. XX w.

SIERAKOWO Ul. Długa KAPLICZKA, mur., po 1945r. DOM NR 11, mur., 1 ćw. XX w. BUDYNEK INWENTARSKI W ZAGRODZIE NR 15, mur., 1914 r. ZAGRODA NR 42/44: a. DOM, mur., 1909 r. b. STODOŁA, mur., 1910 r. DOM NR 48, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 49, mur., 1 ćw. XX w. Ul. Ko ścia ńska DOM NR 2, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 3, mur., lata 20. XX w.

SPYTKÓWKI OBORA FOLWARCZNA, mur., 4 ćw. XIX w. Ul. Reymonta KAPLICZKA, mur., pocz. XX w. DOM NR 9, mur., pocz. XX w. DOM NR 29, mur., pocz. XX w. 37

STARE OBORZYSKA ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PARAFIALNEGO P. W. NMP POCIESZENIA I ŚW. MIKOŁAJA: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. NMP POCIESZENIA I ŚW. MIKOŁAJA, mur., XVI w. b. KAPLICA, mur., XIX/XX w. c. PLEBANIA, ul. Długa nr 1, mur., 1910 r. d. CMENTARZ, ul. Długa, XVI w. e. BUDYNEK GOSPODARCZNY, ul. Długa, mur prus., XIX/XX w. f. STODOŁA, ul. Długa, mur prus., XIX/XX w. DWORZEC KOLEJOWY, ul. Kolejowa, mur., k. XIX w. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PAŁAC, mur., 1856 - 1860 r. b. PARK, 1 poł. XIX w. c. OFICYNA, mur., ok. 1870 r. d. SZE ŚCIORAK, ul. Długa nr 16, mur., 4 ćw. XIX w. e. SZE ŚCIORAK, ul. Długa nr 51, mur., 4 ćw. XIX w. f. SŁUPY BRAMY WJAZDOWEJ, mur., XIX/XX w. g. SPICHLERZ, mur., 4 ćw. XIX w. h. STAJNIA, mur., 1922 r. i. STODOŁA, mur., 3 ćw. XIX w.

STARY LUBOSZ SZKOŁA, ul. Ko ścia ńska nr 7, mur., 1 ćw. XX w. Ul. Długa DOM NR 5, mur., l. 30 XX w. DOM NR 6, mur., 1 ćw. XX DOM NR 17, mur., k. XIX w. DOM NR 33, mur., pocz. XX w. DOM NR 49, mur., k. XIX w. Ul. Graniczna DOM NR 3, mur., l. 20 XX w. Ul. Ko ścia ńska DOM NR 20, mur., 1 ćw. XX w. 38

DOM NR 32, mur., k. XIX w. Ul. Krótka DOM NR 5, mur., l. 20 XX w. Ul. Le śna DOM NR 18, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 19, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 23, mur., pocz. XX w. DOM NR 37, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 43, mur., 1 ćw. XX w. Ul. Ł ąkowa DOM NR 5, mur., 1 ćw. XX w.

SZCZODROWO ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, mur., 2 poł. XIX w., rozb. XIX/XX w. b. POZOSTAŁO ŚCI PARKU KRAJOBRAZOWEGO, pocz. XX w.

TUREW KAPLICZKA, mur., 1922 r., odbud. 1945 r. ZESPÓŁ PAŁACOWO – FOLWARCZNY: a. PAŁAC, mur., lata 40. XVIII w., 1760 – 1770 r. b. PARK, XVIII w ., 1860 – 1870 r. c. KAPLICA P. W. NMP NIEPOKALANEJ, mur., 1846 - 1847r. d. RZ ĄDCÓWKA NR 4, mur., 2 poł. XIX w. e. OFICYNA, ul. Szkolna nr 6, mur., ok. 1914 - 1916 r. f. TROJAK NR 5, mur., k. XIX w. g. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU, ul. Podgórna nr 9, mur., k. XIX w. h. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU, ul. Podgórna nr 11, mur., k. XIX w. i. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU, ul. Podgórna nr 13, mur., k. XIX w. j. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU, ul. Podgórna nr 15, mur., k. XIX w. 39

k. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU, ul. Podgórna nr 17, mur., k. XIX w. l. SZPITAL DLA UBOGICH, OB. DOM, ul. Szkolna nr 12, mur., ok. poł. XIX w. m. DOM STANGRETA NR 8, mur., pocz. XX w. n. DOM OD ŹWIERNEGO, mur., pocz. XX w. o. BIURO MAJ ĄTKU I MIESZKANIA, ul. Szkolna nr 1, mur., pocz. XX w. p. BUDYNEK INWENTARSKI, KURNIK, CHLEW, GOŁ ĘBNIK, ul. Szkolna nr 1, mur., ok. 1907 r. q. OGRODZENIE Z BRAM Ą I DWIEMA FURTKAMI, mur., XIX w. r. GORZELNIA, ul. Szkolna, mur., pocz. XX w. s. SPICHLERZ, mur., 2 poł. XIX w. t. STODOŁA, mur., 1925 r. u. STODOŁA, mur., poł. XIX w. v. STAJNIA KONI WYJAZDOWYCH I WOZOWNIA, mur., pocz. XX w. STELMACHARNIA, mur., pocz. XX w. x. WARSZTAT RYMARSKI, mur., pocz. XX w. y. WIATA, drew., ok. 1920 – 1930 r. Ul. Parkowa DOM NR 4, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 5, mur., XIX/XX w. BUDYNEK INWENTARSKI W ZAGRODZIE NR 14, mur., 1 ćw. XX Ul. Szkolna SZKOŁA, OB. DOM MIESZKALNY, mur., pocz. XX w. DOM NR 16, mur., XIX/XX w. DOM NR 35, mur., pocz. XX w. DOM NR 38, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 39, mur., l. 20. XX w. DOM NR 42, mur., k. XIX w. DOM NR 67, mur., pocz. XX w.

WIDZISZEWO KAPLICZKA Z FIGUR Ą ŚW. JANA NEPOMUCENA, ul. Lipowa, 40

mur., pocz. XX w. ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. DOM, ul. Lipowa nr 2, mur., XIX/XX w. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., k. XIX w. Ul. Lipowa DOM NR 7, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 17, mur., pocz. XX w.

WITKÓWKI ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. PARK, 1 ćw. XX w. b. RZ ĄDCÓWKA, mur., ok. 1880 r., rozbud. 1 ćw. XX w. c. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 11, mur., 4 ćw. XIX w. d. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARCZNYCH NR 13, mur., 4 ćw. XIX w. e. DOM PRACOWNICZY, mur., 4 ćw. XIX w. f. BUDYNEK INWENTARSKI ZE SPICHLERZEM, mur., ok. 1880 r g. STAJNIA, mur., ok. 1880 r. h. STODOŁA, mur., 4 ćw. XIX w.

WŁAWIE DOM NR 14, mur., 1 ćw. XX w. SZKOŁA, OB. ŚWIETLICA NR 16, mur., pocz. XX w. DOM NR 18, mur., pocz. XX w. DOM NR 30, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 38, mur., pocz. XX w. DOM NR 44, mur., 2 poł. XIX w.

WRONOWO ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. RZ ĄDCÓWKA NR 1, mur., 1914 r. b. CZWORAK NR 2, mur., 1909 r. c. CZWORAK NR 3, mur., XIX/XX w. 41

d. STAJNIA, mur., 4 ćw. XIX w. e. STODOŁA, drew. – mur., pocz. XX w. f. STODOŁA, drew. – mur., pocz. XX w.

WYSKO Ć ZESPÓŁ KO ŚCIÓŁA PARAFIALNEGO P. W. ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA: a. KO ŚCIÓŁ PARAFIALNY P. W. ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA, 1846 r., wie ża 1861 r. b. PLEBANIA, mur., 1913 r. c. CMENTARZ RZYMSKOKATOLICKI, XIX w. d. OGRODZENIE Z BRAM Ą, mur., 1892 r. ZESPÓŁ DWORSKO – FOLWARCZNY: a. DWÓR, 1 poł. XIX w. b. PARK, XIX w. c. CZWORAK NR 35, mur., 2 poł. XIX w. d. CZWORAK NR 37, mur., 2 poł. XIX w. e. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU NR 5, mur., pocz. XX w. f. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU NR 30, mur., 2 poł. XIX w. g. DOM PRACOWNIKÓW FOLWARKU NR 32, mur., 2 poł. XIX w. h. STAJNIA Z WOZOWNI Ą, mur., 4 ćw. XIX w. i. SPICHLERZ, mur., ok. poł. XIX w. j. STODOŁA NR 12, mur., pocz. XX w. k. OBORA, mur., 3 ćw. XIX w. OBORA W ZAGRODZIE NR 10, mur., 1913 r. ZAGRODA NR 11: a. DOM, mur., pocz. XX w. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1914 r. c. STODOŁA, mur., pocz. XX w. DOM NR 15, mur., XIX/XX w. DOM NR 16, mur., k. XIX w, BUDYNEK GOSPODARCZY W ZAGRODZIE NR 17, mur., pocz. XX w. ZAGRODA NR 19: 42

a. DOM, mur., 1 ćw. XIX w. b. BUDYNEK INWENTARSKI, mur., 1912 r. c. STODOŁA, szach., k. XIX w. DOM NR 27, mur., 1914 r. DOM NR 38, mur., 1 ćw. XX w. DOM NR 43, mur., 1911 r.

WYSKO Ć MAŁA ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. DOM NR 12, mur., k. XIX w. b. OBORA, mur., k. XIX w.

TUREW, CHORY Ń, WYSKO Ć PASY WIATROCHRONNE DEZYDEREGO CHŁAPOWSKIEGO, 1 poł. XIX w.

3.3. Zespoły najcenniejszych zabytków ruchomych na terenie gminy

Na terenie gminy Ko ścian do rejestru zabytków ruchomych wpisanych jest 11 zespołów oraz 3 obiekty pojedyncze. Bonikowo Z wyposa żenia ko ścioła parafialnego p.w. św. Mikołaja wpisanych zostało do rejestru zabytków 13 obiektów pod Nr 94/277/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 9 czerwca 1973r. Chory ń W ko ściele parafialnym p.w. św. Katarzyny do rejestru wpisanych jest 6 obiektów wchodz ących w skład wyposa żenia ko ścioła; rejestr zabytków Nr 283/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 czerwca 1973 r. oraz klasycystyczny kielich przeniesiony z Wyskoci, wpisany do rejestru zabytków jako wyposa żenie tamtejszego ko ścioła pod Nr 120/332 na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 29 marca 1974 r. Do rejestru zabytków wpisano dwa klasycystyczne kominki, stanowi ące 43 wyposa żenie dworu; rejestr zabytków Nr 254/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 10 kwietnia 1973 r. Gry żyna W ko ściele parafialnym p.w. św. Barbary znajduje si ę zespół 8 obiektów wpisanych do rejestru zabytków pod Nr 99/284/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 czerwca 1973 r. Kokorzyn Do rejestru zabytków wpisany jest krzy ż przydro żny z 1837 r. pod Nr 181/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 15 wrze śnia 1988 r. Mikoszki Z wyposa żenia kaplicy p.w. NMP Nieustaj ącej Pomocy do rejestru zabytków wpisano 9 obiektów pod Nr 248/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 9 kwietnia 1973 r. Racot Do rejestru zabytków wpisany jest ołtarz główny i krucyfiks z wyposa żenia ko ścioła parafialnego p.w. św. Stanisława Kostki i św. Jerzego pod Nr 336/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 11 czerwca 1974 r. Do rejestru zabytków, trzema odr ębnymi decyzjami, wpisano wystrój i wyposa żenie pałacu. Ł ącznie uj ęto w nich 77 pozycji: - sztukaterie, malowidła ścienne i kominki pod Nr 320/B na podstawie decyzji z dnia 26 marca 1974 r., - meble i wyroby artystyczne XVIII-XX w. pod Nr 150/B na podstawie decyzji z dnia 10 pa ździernika 1983 r., - meble i przedmioty rzemiosła artystycznego pod Nr 213/B na podstawie decyzji z dnia 23 wrze śnia 1993 r. W zespole pałacowym wpisano do rejestru zabytków kolekcj ę pojazdów konnych oraz uprz ąż bałagulsk ą (19 pozycji) pod Nr 219/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 8 lipca 1994 r. Stare Oborzyska Do rejestru zabytków wpisano 11 obiektów wchodz ących w skład wyposa żenia ko ścioła parafialnego p.w. NMP Pocieszenia pod Nr 108/299/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora 44

Zabytków z dnia 27 wrze śnia 1973 r. Pojedynczym obiektem wpisanym do rejestru zabytków jest figura przydro żna z 1597 r. pod Nr 245/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 9 kwietnia 1973 r. Turew Do rejestru zabytków ruchomych wpisano wyposa żenie i wystrój barokowego pałacu. Wpisu dokonano dwiema decyzjami: 15 pozycji – Nr rejestru 118/326 na podstawie decyzji z dnia 28 marca 1974 r., 38 pozycji – Nr rejestru 187/B na podstawie decyzji z dnia 2 marca 1989 r. Wysko ć Do rejestru zabytków wpisano obiekty ruchome stanowi ące wyposa żenie ko ścioła parafialnego p.w. św. Andrzeja Ap., ł ącznie 23 pozycje pod Nr 212/332/B na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 29 marca 1974 r.

3.4. Krajobraz kulturowy – obszarowe wpisy do rejestru zabytków (układy urbanistyczne, parki kulturowe, parki krajobrazowe)

Na terenie gminy Ko ścian nie wyst ępuj ą układy urbanistyczne i ruralistyczne wpisane do rejestru zabytków. Nie utworzono te ż parków kulturowych. Z obszarowych wpisów do rejestru zabytków wymieni ć nale ży parki dworskie i pałacowe zało żone w stylu krajobrazowym w miejscowo ściach: Bonikowo, Chory ń, Gry żyna, Kobylniki, Kokorzyn, Kurowo, Mikoszki, Niel ęgowo, Nowy D ębiec, Osiek, Pianowo, Racot, Stare Oborzyska, Turew. Cz ęść gminy znajduje si ę w obr ębie Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego utworzonego 1 grudnia 1992 r. na podstawie art. 24 ustawy o ochronie przyrody.

3.5. Zabytki archeologiczne

3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy

Na terenie gminy Ko ścian znajduje si ę 71 stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. S ą to:

Miejscowość Rodzaj stanowiska Num er rejestru Chronologia/kultura zabytków BONIKOWO 1.GRODZISKO 1319/A z 4.12.1971 ST. 1 PIER ŚCIENIOWATE Z OKRESU 296/WLKP/C WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 23.04.2008 BONIKOWO 1. OSADA Z MŁODSZEJ EPOKI 1318/A z 03.12.1971 ST. 4 KAMIENIA 2. CMENTARZYSKO LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ CHORY Ń 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1757/A z 05.12.1995 ST. 2 ŁU ŻYCKIEJ 370/WLKP/C 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTUERY 07.01.2009 PRZEWORSKIEJ CHORY Ń 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1756/A z 05.12.1995 ST. 6 PRZEWORSKIEJ 391/WLKP/C 07.01.2009 CHORY Ń 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1755/A z 05.12.1995 ST. 7 PRZEWORSKIEJ 392/WLKP/C 2. OSADA Z OKRESU 07.01.2009 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA CHORY Ń 1. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI 1754/A z 05.12.1995 ST. 15 KULTURY AMFOR KULISTYCH 371/WLKP/C 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 PRZEWORSKIEJ CHORY Ń 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1753/A z 05.12.1995 ST. 19 PUCHARÓW LEJKOWATYCH DARNOWO 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1591/A z 08.12.1995 ST. 4 KULTURY AMFOR KULISTYCH 372/WLKP/C 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1589/A z 08.12.1995 ST. 6 KULTURY AMFOR KULISTYCH 373/WLKP/C 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1578/A Z 08.12.1995 ST. 7 ŁU ŻYCKIEJ 374/WLKP/C 07.01.2009 46

DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1188/A z 14.05.1991 ST. 8 ŁU ŻYCKIEJ 1579A z 08.12.1995 375/WLKP/C 07.01.2009 DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1580/A z 08.12.1995 ST. 9 PUCHARÓW LEJKOWATYCH 376/WLKP/C 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OSADA Z OKRESU 1581/A Z 08.12.1995 ST. 10 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 377/WLKP/C 07.01.2009 DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1586/A Z 08.12.1995 ST. 11 PUCHARÓW LEJKOWATYCH 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 4. ŚLAD OSADNNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA DARNOWO 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1582/A z 08.12.1995 ST. 12 PÓ ŹNEJ KULTURY CERAMIKI WST ĘGOWEJ 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH 3. OSADA Z OKRESU SCHYŁKOWEGO NEOLITU I WCZESNEJ EPOKI BR ĄZU 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁUZYCKIEJ 5. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1572/A Z 27.11.1995 ST. 13 ŁUZYCKIEJ 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1592/A z 08.12.1995 ST. 15 PRZEWORSKIEJ 378/WLKP/C - 7.01.2009 DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1586/A z 08.12.1995 ST. 20 AMFOR 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

DARNOWO 1.OBOZOWISKO Z OKRESU 1587/A z 08.12.1995 ST. 21 SCHYŁKOWEGO NEOLITU 2.OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI 1583/A z 05.12.1995 ST. 22 KULTURY PUCHARÓW 397/WLKP/C - LEJKOWATYCH 13.02.2009 2. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 5. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA DARNOWO 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1585/A z 08.12.1995 ST. 29 KULTURY PUCHARÓW 379/WLKP/C – LEJKOWATYCH 7.01.2009 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1588/A z 08.12.1995 ST. 30 UCHARÓW LEJKOWATYCH 380/WLKP/C- 2. OSADA Z EPOKI BR ĄZU 07.01.2009 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ DARNOWO 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1590/A z 8.12.1995 ST. 33 KULTURY CERAMIKI 381/WLKP/C- SZNUROWEJ 07.01.2009 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ NOWY 1. GRODZISKO STO ŻKOWATE Z 1329/A z 11.12.1971 DĘBIEC OKRESU WCZESNEGO ST. 1 ŚREDNIOWIECZA GRY ŻYNA 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1187/A z 14.05.1991 ST. 3 PRZEWORSKIEJ 366/WLKP/C- 07.01.2009 n KIEŁCZEWO 1. OSADA Z MŁODSZEJ EPOKI 1287/A z 29.11.1971 ST. 3 KAMIENIA 2. CMENTARZYSKO LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ KIEŁCZEWO 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1336/A z 26.11.1992 ST. 45 PUCHARÓW LEJKOWATYCH 396/WLKP/C- 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 13.02.2009 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 48

4. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA KOKORYZN 1. CMENTARZYSKO LUDNO ŚCI 1305/A z 01.12.1971 ST. 1 KULTURY ŁU ŻYCKIEJ KRZAN 1. CMENTARZYSKO LUDNO ŚCI 1295/A z 29.11.1971 ST. 1 KULTURY POMORSKIEJ KURZA 1.GRODZISKO 1300/A z 01.12.1971 GÓRA ŚREDNIOWIECZNE ST. 1 STARY 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1616/A z 15.07.1996 LUBOSZ KULTURY PUCHARÓW 395/WLKP/C - ST. 4 LEJKOWATYCH 13.02.2009 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 4. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU PÓ ŹNEGO ŚREDNIOWIECZA STARY 1. CMENTARZYSKO 1617/A z 15.07.1996 LUBOSZ KURHANOWE ST. 7 2. OSADA PRODUKCYJNA Z OKRESU PÓ ŹNEGO ŚREDNIOWIECZA ŁAGIEWNIKI 1. OSADA Z OKRESU 1296/A z 29.11.1971 ST. 1 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 367/WLKP/C 21.11.2008 NIEL ĘGOWO 1. GRODZISKO Z OKRESU 1307/A z 01.12.1971 ST. 14 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA RACOT 1. CMENATRZYSKO LUDNO ŚCI 1286/A z 29.11.1971 ST. 1 KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 393/WLKP/C - 13.02.2009 RACOT 1.OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1615/A z 15.07.1996 ST. 10 AMFOR KULISTYCH 2.OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 3.OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ RACOT 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1608/A z 16.07.1996 ST. 16 PRZEWORSKIEJ 394/WLKP/C - 13.02.2009 RACOT 1. OSADA LUDNO ŚCI PÓ ŹNEJ 1606/A z 10.07.1996 ST. 18 KULTURY CERAMIKI 368/WLKP/C - WST ĘGOWEJ 21.11.2008 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚRENIOWIECZA

RACOT 1. OSADA PÓ ŹNEJ KULTURY 1607/A z 10.07.1996 ST. 25 CERAMIKI WST ĘGOWEJ 369/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 21.11.2008 PUCHARÓW LEJKOWATYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚRENIOWIECZA SPYTKÓWKI 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1621/A z 04.12.1996 ST. 1 KULTURY AMFOR KULISTYCH 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 32. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 4. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA SPYTKÓWKI 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1622/A z 04.12.1996 ST. 2 KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH SPYTKÓWKI 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1623/A z 04.12.1996 ST. 6 KULTURY AMFOR KULISTYCH 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 3. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1609/A z 10.07.1996 ST. 3 KULTURY AMFOR KULISTYCH 258/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 21.11.2008 PRZEWORSKIEJ 3. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1610/A z 10.07.1996 ST. 4 KULTURY PUCHARÓW 259/WLKP/C - LEJKOWATYCH 21.11.2008 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 5. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1611/A z 10.07.1996 ST. 5 KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 260/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 21.11.2008 PRZEWORSKIEJ 3. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 50

4. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1612/A z 10.07.1996 ST. 7 KULTURY AMFOR KULISTYCH 261/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 21.11.2008 PRZEWORSKIEJ 3. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1613/A z 10.07.1996 ST. 9 PRZEWORSKIEJ 262/WLKP/C - 2. ŚLAD OSADNICZY 21.11.2008 Z OKRESU ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1614/A z 10.07.1996 ST. 15 PUCHARÓW LEJKOWATYCH 2. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA FAZA A/B 3. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU ŚREDNIOWIECZA

TUREW 1. OSADA Z WCZESNEJ EPOKI 1620/A z 04.12.1996 ST. 25 BR ĄZU 398/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 13.02.2009 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 4. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. OSADA Z OKRESU 1618/A z 15.07.1996 ST. 29 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1189/A z 07.05.1991 ST. 30 ŁU ŻYCKIEJ 2. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. GRODZISKO 1335/A z 07.05.1935 ST. 31 PIER ŚCIENIOWATE Z OKRESU 61/29 ARCH z 14.12. WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 1971 WIDZISZEWO 1. OSADA Z OKRESU NEOLITU 1289/A z 29.11.1971 ST. 1 2. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚRENIOWIECZA WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1546/A z 30.05.1995 ST. 5 PRZEWORSKIEJ 389/WLKP/C - 2. OSADA Z OKRESU 13.02.2009 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1549/A z 30.05.1995 ST. 7 PRZEWORSKIEJ 390/WLKP/C - 13.02.2009

WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1550/A z 30.05.1995 ST. 8 ŁU ŻYCKIEJ 252/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 05.11.2008.2009 PRZEWORSKIEJ WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1547/A z 30.05.1995 ST. 9 ŁU ŻYCKIEJ 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ

WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1537/A z 30.05.1995 ST. 13 PRZEWORSKIEJ 253/WLKP/C - 2. OSADA Z OKRESU 05.11.2008 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA WITKÓWKI 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1545/A z 30.05.1995 ST. 14 PRZEWORSKIEJ 254/WLKP/C - 2. OSADA Z OKRESU 05.11.2008 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA WITKÓWKI 1. ŚLAD OSADNICZY Z 1548/A z 30.05.1995 ST. 18 WCZESNEJ EPOKI BR ĄZU 255/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 05.11.2008 PRZEWORSKIEJ 3. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA WYSKO Ć 1. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI 1573/A z 22.12.1995 ST. 2 KULTURY PUCHARÓW LEJKOWATYCH 2. ŚLAD OSADNICZY Z WCZESNEJ EPOKI BRA ŻU 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 5. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOIECZA WYSKO Ć 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1574/A z 22.12.1995 ST. 5 KULTURY PUCHARÓW 382/WLKP/C - LEJKOWATYCH 07.01.2009 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 5. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

WYSKO Ć 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1575/A z 22.12.1995 ST. 9 KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 52

PRZEWORSKIEJ

WYSKO Ć 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1576/A z 22.12. 1995 ST. 10 ŁU ŻYCKIEJ 383/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 PRZEWORSKIEJ WYSKO Ć 1. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 1577/A z 22.12.1995 ST. 13 ŁU ŻYCKIEJ 384/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 PRZEWORSKIEJ 3. OSADA Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA WYSKO Ć 1. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU 1597/A z 22.12.1995 ST. 15 SCHYŁKOWEGO NEOLITU 256/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 05.11.2008 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ WYSKO Ć 1. OSADA LUDNOŚCI KULTURY 1593/A z 22.12.1995 ST. 24 ŁU ŻYCKIEJ 385/WLKP/C - 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.11.2009 PRZEWORSKIEJ WYSKO Ć 1. OBOZOWISKO Z OKRESU 1594/A z 22.12.1995 ST. 26 SCHYŁKOWEGO NEOLITU 386/WLKP/C - 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY 07.01.2009 ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 4. ŚLAD OSADNICZY Z OKRESU WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

WYSKO Ć 1. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI 1595/A z 22.12.1995 ST. 36 KULTURY PUCHARÓW 387/WLKP/C - LEJKOWATYCH 07.01.2009 2. OBOZOWISKO LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 2. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ WYSKO Ć 1. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI 1596/A z 22.12.1995 ST. 37 KULTURY PUCHARÓW 388/WLKP/C - LEJKOWATYCH 07.01.2009 2. ŚLAD OSADNICZY LUDNO ŚCI KULTURY AMFOR KULISTYCH 3. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY ŁU ŻYCKIEJ 4. OSADA LUDNO ŚCI KULTURY PRZEWORSKIEJ 53

WYSKO Ć 1. KURHAN? 1591/A z 22.12.1995 ST. 43 257/WLKP/C - 05.11.2008

3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej

Na terenie gminy Kościan zewidencjonowano stanowiska o własnej formie krajobrazowej. Są to stanowiska w pobliżu miejscowości:

Miejscowość Rodzaj stanowiska Numer rejestru Chronologia/kultura zabytków BONIKOWO 1.GRODZISKO 1319/A z 4.12.1971 ST. 1 PIER ŚCIENIOWATE Z OKRESU 296/WLKP/C WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 23.04.2008 NOWY 1. GRODZISKO STO ŻKOWATE Z 1329/A z 11.12.1971 DĘBIEC OKRESU WCZESNEGO ST. 1 ŚREDNIOWIECZA KURZA 1.GRODZISKO 1300/A z 01.12.1971 GÓRA ŚREDNIOWIECZNE ST. 1 STARY 1. CMENTARZYSKO 1617/A z 15.07.1996 LUBOSZ KURHANOWE ST. 7 2. OSADA PRODUKCYJNA Z OKRESU PÓ ŹNEGO ŚREDNIOWIECZA NIEL ĘGOWO 1. GRODZISKO Z OKRESU 1307/A z 01.12.1971 ST. 14 WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA TUREW 1. GRODZISKO 1335/A z 07.05.1935 ST. 31 PIER ŚCIENIOWATE Z OKRESU 61/29 ARCH z 14.12. WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA 1971 WYSKO Ć 1. KURHAN? 1591/A z 22.12.1995 ST. 43 257/WLKP/C - 05.11.2008

3.5.3.Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru zabytków, ł ącznie z ich funkcj ą oraz krótk ą analiz ą chronologiczn ą (opis koncentracji stanowisk archeologicznych – uwarunkowania fizjograficzne)

Obszar gminy Ko ścian został rozpoznany archeologiczne w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP). AZP to program badawczy obejmuj ący swym zasi ęgiem terytorium całej Polski. Pozwala na dokładne rozpoznanie zasobów archeologicznych. W swych zało żeniach obejmuje bowiem kilka etapów badawczych: 1. kwerend ę archiwaln ą w muzeach, instytucjach publicznych i publikacjach, 2. badania powierzchniowe. Nale ży jednak pami ęta ć, że baza danych AZP jest baz ą otwart ą. Dołączane s ą do niej ci ągle nowe informacje pochodz ące z kolejnych bada ń czy te ż weryfikacji bada ń wcze śniejszych. W zwi ązku z powy ższym dokumentacja stanowisk archeologicznych utworzona metod ą AZP jest źródłem najbardziej aktualnej wiedzy o terenie. Na terenie gminy Ko ścian zewidencjonowano dotychczas 604 fakty osadnicze, które zaprezentowano w tabelce poni żej:

FAKTY Grodziska Cmentarzyska osady inne Ogółem OSADNICZE

Ilo ść 6 27 731 27 791 stanowisk ogółem Wpisanych do 5 7 589 - 71 rejestru

Zgodnie z regionalizacj ą fizyczno – geograficzn ą J. Kondrackiego Gmina Ko ścian le ży w południowej cz ęś ci podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, na styku dwóch mezoregionów: Równiny Ko ścia ńskiej, nale żą cej do makroregionu Pojezierza Leszczy ńskiego i Doliny Środkowej Obry, b ędącej cz ęś ci ą Pradoliny Warcia ńsko- Obrza ńskiej. Ukształtowanie powierzchni terenu jest mało zró żnicowane, 55 mimo że gmina usytuowana jest na zapleczu strefy marginalnej ostatniego zlodowacenia (faza leszczy ńska). Wysoczyzna Ko ścia ńska składa si ę z szeregu wysp utworzonych na skutek poci ęcia wysoczyzny morenowej przez dwa systemy krzy żuj ących si ę niemal pod k ątem prostym rynien subglacjalnych kierunkach NE-SW i NW-SE. Rynny te s ą bezjeziorne, a ich system ograniczony od północy szerok ą pradolin ą (Obrza ński Odcinek Pradoliny Warszawsko-Berli ńskiej), w obr ębie której wyró żni ć mo żna wyró żni ć szereg poziomów terasowych. Na jednym z takich poziomów, wprawdzie ju ż nie w pradolinie, ale w jednej z rynien subglacjalnych usytuowane jest miasto Ko ścian. Przej ścia od wysoczyzny do rynny s ą bardzo łagodne, spadki terenu rzadko przekraczaj ą 5%. Znacznie bardziej eksponowane w terenie jest do ść wyra źne, kilkunastometrowej wysoko ści zbocze pradoliny. Dno pradoliny ma w rejonie Ko ściana od 1,5 do 6 km szeroko ści. Ró żnice wysoko ści pomi ędzy najni żej poło żonymi fragmentami dna pradoliny (ca 62.5-63 m n.p.m.) a kulminacj ą wysoczyzny w rejonie Turwi (ok. 91.5 m n.p.m.), czy odosobnionego pagóra moreny czołowej koło Bonikowa (92.3 m n.p.m.) wynosz ą niespełna 30 metrów. Zarówno na obszarze wysoczyzny, jak i teras w pradolinie Obry wyst ępuj ą niewielkie powierzchniowo, ale do ść liczne obszary o przekształconej rze źbie, zwi ązane głównie z eksploatacj ą kopalin. Obszar gminy charakteryzuje si ę znaczn ą g ęsto ści ą sieci rzecznej. Stanowi ą ja naturalne cieki oraz rozbudowany system kanałów i rowów. U uj ścia Ko ścia ńskiego Kanału Obry do pradoliny znajduje si ę punkt rozdziału wód płyn ących z południa na wody nale żą ce do dorzecza Odry (zbieranie odt ąd przez Południowy Kanał Obry) oraz zlewni Warty (Kanał Mosi ński). Wody powierzchniowe reprezentowane s ą zatem przez przecinaj ący gmin ę i miasto, z SE na NW, Ko ścia ński Kanał Obry, rozdzielaj ący si ę nast ępnie na Południowy Kanał Obry oraz Kanał Mosi ński. Ich odpowiednikami, zbieraj ącymi wody z terenów poło żonych po północnej stronie pradoliny s ą Północny Kanał Obry i uchodz ący do Kanału Mosi ńskiego i Kanału Prut I. Innymi wi ększymi ciekami s ą: Kanał Wonie ść , Kanał Przysieka Stara, Rów Wysko ć oraz Racocki Rów. 56

Przyjmuj ą one na obszarze gminy nieliczne, krótkie i w wi ększo ści okresowe cieki spływaj ące z wysoczyzny. Gmina Ko ścian charakteryzuje si ę nisk ą lesisto ści ą (lasy stanowi ą 11% powierzchni gruntów), jedn ą z najni ższych w powiecie ko ścia ńskim i ni ższ ą o 14% od średniej w Wielkopolsce. Pocz ątki kształtowania si ę osadnictwa grup ludzkich na terenie gminy si ęgaj ą starszej epoki kamienia – paleolitu. Na kolonizację Ni żu Polskiego wpływ miały zmiany klimatyczne, które spowodowały wycofanie si ę lodowca i przekształciły całkowicie miejscowe środowisko. Pojawiła si ę ro ślinno ść , bogata fauna tundrowa i stepowo-tundrowa. Podstawowym zwierz ęciem łownym stał si ę renifer, którego stada odbywały w poszukiwaniu po żywienia dalekie i ści śle uzale żnione od pór roku wędrówki. Grupy ludzkie, które wówczas dotarły na teren dzisiejszej gminy Ko ścian to gromady łowców pod ąż aj ących za przemieszczaj ącymi si ę sezonowo na osi północ-południe reniferami. Ślady ich pobytu przetrwały w postaci skupisk wyrobów krzemiennych (rylce, drapacze, li ściaki, rdzenie).

Z nast ępnego okresu – mezolitu ( środkowa epoka kamienia) znamy równie ż nieliczne znaleziska. Neolit (młodsza epoka kamienia) przynosi rewolucyjne zmiany w historii ludzko ści. Dotychczasowa gospodarka przyswajaj ąca dzi ęki opanowaniu uprawy ziemi i hodowli zwierz ąt, została zast ąpiona przez gospodark ę wytwarzaj ącą. Wraz z osiadłym trybem życia pojawiły si ę takie wynalazki jak: stałe budownictwo mieszkalne i gospodarcze, umiej ętno ść lepienia i wypalania naczy ń glinianych, znajomo ść tkactwa itp.

Wszystkie te nowo ści na ziemie polskie przyniosła ludno ść kultury ceramiki wst ęgowej rytej, która dotarła tu z terenów naddunajskich poprzez Bram ę Morawsk ą. Ludno ść ta osiedlała si ę głównie na terenach o najlepszych glebach, na których uprawiała pszenicę, j ęczmie ń, proso (prawdopodobnie metodami kopieniaczymi, za pomoc ą kamiennych i rogowych motyk). Ze zwierz ąt domowych hodowała krowy, owce, kozy i świnie.

W połowie IV tysi ąclecia przed nasz ą er ą na obszarze Ni żu 57

Europejskiego utworzyła si ę kultura pucharów lejkowatych. Ludno ść kultury pucharów lejkowatych zamieszkiwała niewielkie osady, poło żone na łagodnych stokach wydmowych wzniesie ń. Charakterystyczn ą cech ą tej kultury w zakresie obrz ądku pogrzebowego były monumentalne grobowce megalityczne („kujawskie”) w postaci długiego (do 130 m), trójk ątnego (o podstawie do 15 m) kopca obstawionego wielkimi kamieniami. Pochówki w obudowie kamiennej znajdowały si ę pod nasypem grobowca. Rozwijaj ąca si ę prawie równolegle kultura amfor kulistych, b ędąca kontynuacj ą kultur wst ęgowych i przejmuj ąca wiele cech od kultury pucharów lejkowatych, równie ż zaznaczyła swoj ą obecno ść na terenie obecnej gminy Ko ścian. Dotychczas odnalezione osady tej kultury charakteryzowały si ę mał ą ilo ści ą domów o konstrukcji słupowej zbudowanych na planie nieregularnego czworok ąta. Czasami równie ż w formie ziemianki. Groby ludno ści kultury amfor kulistych najcz ęś ciej wyst ępuj ą w formie skrzy ń z kamieni, przykrytych ziemnym nasypem. Wewn ątrz znajdowano ozdoby, naczynia. Wiele pochówków zawiera równie ż szcz ątki zwierz ąt, głównie bydła z obci ętymi rogami.

Z upowszechnieniem si ę nowego materiału (br ązu) wi ąż e si ę dalszy rozwój gospodarczo-cywilizacyjny w epoce br ązu. Docierał on na nasze tereny drog ą wymiany z południa Europy, zwi ększaj ąc rol ę handlu i powoduj ąc przenikanie si ę wpływów.

Wczesna epoka br ązu (około 1900-1200 p.n.e.) jest na terenie gminy reprezentowana przez kultury unietyck ą i trzcinieck ą. Stanowiska osadnicze wi ązane z ludno ści ą tych kultur znane s ą z terenu gminy. Natomiast najbli ższa osada obronna kultury unietyckiej w Bruszczewie jest obecnie badana wykopaliskowo. Podstaw ą gospodarki kultur wczesnobr ązowych był chów zwierząt i uprawa ziemi, uzupełniane łowiectwem i rybołówstwem.

Wzrost osadnictwa widoczny jest natomiast w środkowym i pó źnym okresie epoki br ązu. Zacz ęła si ę wówczas rozwija ć na ziemiach polskich kultura łu życka, zaliczana do wielkiego kompleksu kultur popielnicowych, rozprzestrzeniaj ących si ę stopniowo z centrum naddunajskiego na rozległe tereny Europy. Ludno ść kultury łu życkiej prowadziła osiadły tryb 58

życia, a system gospodarczy tej kultury, jak si ę przypuszcza, był wielokierunkowy. Posługiwano si ę sprz ęż ajnym radłem, a mniejsze pola obrabiano za pomoc ą motyk rogowych, zbo że sprz ątano sierpem br ązowym. Zmarłych palono na stosie, a ich szcz ątki składano do popielnic, które zakopywano w ziemi wraz z przystawkami i darami grobowymi. Znacznemu upowszechnieniu uległy wyroby br ązowe, zarówno ozdoby, jak i narz ędzia, które wytwarzano na miejscu. Skupiska osadnicze tej kultury na obszarze gminy s ą licznie reprezentowane (znamy równie ż cmentarzyska kultury łu życkiej zlokalizowane w okolicach miejscowo ści Kiełczewo, Kokorzyn, Racot).

W VII w p.n.e. rozpoczyna si ę na ziemiach polskich epoka żelaza. Obok wyrobów br ązowych, których udział systematycznie maleje, pojawiaj ą si ę wówczas wyroby żelazne. W pierwszym okresie epoki żelaza (okres halsztacki 650-400 p.n.e.) kultura łu życka prze żywa swój najwi ększy rozkwit i posiada szerokie kontakty z reszt ą Europy. Powstaj ą wówczas grody typu Biskupin. Pod koniec okresu okres halsztackiego rozpoczyna się stopniowy rozkład kultury łu życkiej, spowodowany prawdopodobnie kryzysem gospodarczym wywołanym pogorszeniem si ę klimatu oraz zbytnim wyeksploatowaniem środowiska naturalnego. Dodatkowym czynnikiem destabilizacyjnym był najazd Scytów. Podniesienie si ę poziomu wód gruntowych, spowodowane zmianami klimatycznymi, wypiera osadników z ich dotychczasowych siedlisk. Osłabione w ten sposób osadnictwo łu życkie jest stopniowo podbijane lub kolonizowane przez pokrewne im ludy tworz ące kultur ę pomorsk ą (cmentarzysko kultury pomorskiej znane jest z miejscowo ści Krzan w gminie Ko ścian). Trudno jest stwierdzi ć, czy proces ten miał charakter zbrojnej agresji, czy odbywał si ę w sposób pokojowy poprzez asymilacj ę miejscowej ludno ści i przybyłej z Pomorza nowej grupy osadniczej. Ró żnice mi ędzy obydwiema kulturami widoczne są przede wszystkim w formach grobów oraz kształtach i ornamentyce naczy ń i przedmiotów metalowych. Pocz ątek wieku IV p.n.e. wi ąż e si ę z masowym upowszechnieniem si ę żelaza jako podstawowego surowca, ujednolicenia u żywanych ozdób, 59 narz ędzi, broni, przedmiotów codziennego u żytku. Na terenie ziem polskich wykształciła si ę wówczas tzw. kultura przeworska. Miało to miejsce w pó źnym okresie late ńskim (młodszy okres przedrzymski 150 p.n.e. – 25 n.e.). Rozwijała si ę ona nast ępnie w kolejnym okresie – wpływów rzymskich (I-IV w. n.e.). Ludno ść kultury przeworskiej prowadziła osiadły tryb życia, zamieszkuj ąc osady otwarte. Podstaw ę gospodarki stanowiła uprawa roli w poł ączeniu z hodowl ą zwierz ąt, w śród których dominowało bydło rogate. Rozwijały si ę równie ż inne gał ęzie wytwórczo ści, szczególnie hutnictwo i kowalstwo, m. in. ze wzgl ędu na du że zapotrzebowanie na bro ń i narz ędzia. Do ść cz ęsto wytop żelaza i wyrób z nich gotowych przedmiotów odbywał si ę w pobli żu osad. Charakterystyczny był obrz ądek pogrzebowy kultury przeworskiej. Cało ść wyposa żenia zmarłego palono wraz ze zwłokami na stosie, a naczynia składane do grobów celowo rozbijano. Na obszarze naszej gminy widoczna jest du ża intensywno ść osadnictwa przeworskiego. Na przełomie IV i V w. n.e. wi ększo ść obszarów ziem polskich prze żywa gł ęboki kryzys kulturowy, osadniczy i gospodarczy. Związane jest to prawdopodobnie załamaniem si ę dotychczasowej sytuacji politycznej Europy w wyniku najazdu Hunów. Najazd ten wywołał masowe przesuni ęcia ludno ści zamieszkuj ącej jej środkow ą cz ęść oraz zlikwidował wpływ Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz ął si ę okres w ędrówek ludów. Bezpo średnim tego skutkiem było zahamowanie trwaj ącego kilka wieków rozwoju gospodarczego i społecznego na ziemiach polskich. Pocz ąwszy od VI w. n. e. wkraczamy w nowy okres dziejów zwany wczesnym średniowieczem. Pocz ątkowe fazy tego okresu charakteryzuj ą si ę wyra źnym regresem w zakresie kultury materialnej. Pojawia si ę nowy system gospodarki żywno ściowej – przemienno-ugorowej uprawy zbó ż ozimych i jarych. Szeroko stosowana jest sprz ęż ajna obróbka roli. Pojawia si ę na szerok ą skal ę proso. W hodowli wzrasta rola świni przy zmniejszeniu stad bydła rogatego i koni. G ęsto ść osadnictwa w tym okresie jest raczej niewielka. Osady miały niewielkie rozmiary, chaty miały konstrukcj ę zr ębow ą, wykorzystywano te ż kwadratowe ziemianki i półziemianki. 60

Znaczny rozwój gospodarczy, społeczny i kulturowy zacz ął si ę w wieku VIII. W ci ągu IX i X wieku kształtowały si ę podstawy terytorialne pa ństwa polskiego. Powstały wówczas grody – siedziby przedstawicieli władzy, o środki gospodarcze i zal ąż ki przyszłych miast. Widoczne jest kilka faz powstawania grodów: okres plemienny, kiedy grody skupiaj ą si ę w Wielkopolsce zachodniej i południowo-zachodniej; nast ępnie w czasie bezpo średnio poprzedzaj ącym okres formowania pa ństwa grody powstaj ą w środkowej i północno-wschodniej Wielkopolsce; sie ć grodów rozrasta si ę nast ępnie przynajmniej w trzech fazach w miar ę poszerzania si ę terytorium pa ństwa piastowskiego. Z okresu wczesno średniowiecznego pochodz ą grodziska z miejscowo ści: Nowy Dębiec, Kurza Góra, Niel ęgowo, Turew. Według ocen archeologów, grodziska te były zamieszkałe przez człowieka od IX do XI wieku, czyli pod koniec wczesnego średniowiecza. Czasy te to okres przedpiastowski i wczesnopiastowski. W okresie przedpiastowskim trwał jeszcze zwyczaj ciałopalenia, ale około X wieku obrz ądek ten ust ąpił miejsca pochówkowi szkieletowemu.

4. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego

4.1. Stan zachowania i obszary najwi ększego zagro żenia zabytków

4.1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

Obiekty architektury i budownictwa wpisane do rejestru zabytków na terenie gminy Ko ścian prezentuj ą zró żnicowany stan zachowania. BONIKOWO Ko ściół parafialny p.w. św. Mikołaja Ko ściół wzniesiony w 1785 r. przez misjonarzy z Ko ściana. Konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłami, oszalowany. Prezbiterium od 61 zachodu zamkni ęte trójbocznie, przy nim od północy kaplica, od południa zakrystia. Dachy kryte gontem, nad kaplic ą i zakrysti ą – blach ą. Na dachu nawy wie życzka z latarni ą i hełmem cebulastym z 1936 r. Nad prezbiterium wie życzka na sygnaturk ę nakryta daszkiem namiotowym. Wn ętrze o ścianach tynkowanych przykryte stropami. Ko ściół gruntownie restaurowany w 1899 r. W roku 1971 odnowiono wn ętrze. Obiekt zachowany w dobrym stanie. Park pałacowy Park krajobrazowy, zało żony przez ówczesnych wła ścicieli dóbr – Chłapowskich w 1 poł. XIX w., przekształcony w ko ńcu XIX i na pocz. XX w. Od strony południowej zachowany dawny wjazd do parku z murowan ą bram ą. Najstarszy drzewostan wyst ępuje w południowo-zachodniej cz ęś ci zało żenia parkowego, wyst ępuj ą tu liczne okazy jesionów, kasztanowców, dębów i klonów. W cz ęś ci północnej zachowane pozostało ści lodowni, murowanej z kamienia ciosanego i cegły, o kilku pomieszczeniach, z których cz ęść sklepiona krzy żowo. Obecnie obiekt znajduje si ę w złym stanie. Na skutek braku piel ęgnacji nast ąpił nadmierny rozrost samosiewów i krzewów. Cz ęś ciowo zatarty został układ komunikacyjny i pierwotna kompozycja. Własno ść prywatna. Spichlerz folwarczny Podwórze gospodarcze usytuowane na zachód od parku, oddzielone od niego drog ą do Mikoszek, zało żone na rzucie wydłu żonego prostok ąta o głównej osi północ-południe. Spichlerz znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci południowej pierzei podwórza. Zbudowany w 1 poł. XIX w., murowany z cegły, trójkondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym blach ą. Elewacje tynkowane z zachowanym cz ęś ciowo detalem. Budynek wymaga przeprowadzenia remontu zabezpieczaj ącego z uwagi na gł ębokie, biegn ące przez wszystkie kondygnacje p ękni ęcie zachodniej ściany szczytowej. Remontu wymaga równie ż wi ęź ba dachowa i drewniane stropy. Własno ść prywatna.

CHORY Ń Zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Katarzyny Ko ściół wzniesiony w 1851 r. z fundacji ówczesnego właściciela maj ątku, Józefa Taczanowskiego, w stylu neogotyckim. Murowany, zło żony z prostok ątnej nawy z kruchtą od zachodu, wielobocznie zamkni ętego prezbiterium od wschodu oraz kaplicy z krypt ą grobow ą Taczanowskich od południa. Dachy dwuspadowe kryte dachówk ą. Naro ża korpusu i kaplicy zaakcentowane smukłymi przyporami z iglicami, prostok ątne otwory okienne i drzwiowe zamkni ęte ostrołukami. Wn ętrze nawy nakryte stropem kasetonowym, kaplica sklepiona krzy żowo. W latach 1969-1970 obiekt został otynkowany, odnowiono równie ż strop. Stan zachowania dobry. Dzwonnica wolnostoj ąca zbudowana w 2 poł. XIX w. Murowana, nie otynkowana, zało żona na planie kwadratu. Otwarta czterema ostrołukowymi arkadami z ceglan ą dekoracj ą maswerkow ą, nakryta przecinaj ącymi si ę dachami dwuspadowymi, w naro żach oszkarpowana. Stan zachowania dobry. Zespół dworsko-folwarczny Zało żenie dworskie w Choryni usytuowane jest we wschodniej cz ęś ci wsi, po stronie północnej drogi prowadz ącej do Jerki. Południow ą cz ęść zało żenia zajmuje zespół rezydencjonalny. Dwór w Choryni istniał ju ż co najmniej w XVII w. Pierwszy opis dworu pochodzi z 1722 r., kolejny, z 1769 r. wspomina o drewnianym budynku. Obecny dwór pochodzi z pocz. XIX w., wzniesiony w stylu klasycystycznym przez Taczanowskich. Po połowie XIX w. rozbudowany o boczne skrzydło od strony elewacji tylnej oraz boczny aneks od strony południowej. Budynek murowany, parterowy, wzniesiony na rzucie prostok ąta z parterowymi aneksami od strony północnej i południowej oraz dwukondygnacyjnym skrzydłem od strony zachodniej. Cz ęść zasadnicza nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami, aneksy dachami płaskimi. Elewacje tynkowane z zachowanym detalem. Elewacja frontowa z boniowaniem w naro żach, z otworem drzwiowym uj ętym w pary kanelowanych pilastrów, nad którym trójk ątny naczółek. Nad otworami 63 okiennymi dekoracja w formie podwieszonej girlandy. Ściana aneksu północnego zwie ńczona attyk ą. Elewacje boczna i tylna z cz ęś ciowo zachowanym detalem, cz ęś ciowo przekształcone. Obiekt w bardzo dobrym stanie technicznym, po remoncie kapitalnym przeprowadzonym w latach 1993-1996. Oficyna wzniesiona została przypuszczalnie w latach 20. lub 30. XIX w., przebudowana w ko ńcu XIX w. Budynek murowany z cegły, wysoko podpiwniczony, parterowy z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym pokrytym dachówk ą, z trójosiow ą wystawk ą od strony zachodniej. Budynek na planie prostok ąta z dobudowan ą pó źniej od frontu werand ą z tarasem. Kapitalny remont obiektu przeprowadzony w 1978 r. Stan zachowania dobry. Park o powierzchni ok. 5 ha (cz ęś ciowo na terenie zespołu ko ścielnego) zało żony w 1 poł. XIX wieku w stylu krajobrazowym z elementami regularnymi w cz ęś ci wschodniej. Obiekt na bie żą co piel ęgnowany, utrzymany w dobrym stanie. Budynek mieszkalny usytuowany przy północnej granicy parku to przypuszczalnie stary spichlerz z XVIII w., przekształcony na pocz. XX w. na mieszkania słu żby folwarcznej. Budynek murowany z kamienia i cegły, nie podpiwniczony, dwukondygnacyjny z u żytkowym poddaszem nakryty dachem dwuspadowym. Obiekt obecnie nie u żytkowany znajduje si ę w złym stanie technicznym (sp ękane ściany, ubytki w pokryciu dachowym, zniszczona wi ęź ba dachowa, ugi ęte, cz ęś ciowo zarwane stropy). Spichlerz usytuowany w zachodniej cz ęś ci pierzei południowej podwórza, wzniesiony został w ko ńcu XVIII w. Budynek murowany z cegły i kamienia polnego, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z dwukondygnacyjnym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Obiekt utrzymany w stanie dostatecznym, z nielicznymi ubytkami tynków zewn ętrznych. Ku źnia zbudowana w ko ńcu XVIII w., murowana z cegły, kamienia i gliny, parterowa z poddaszem, nakryta dachem naczółkowym pokrytym dachówk ą. Przed elewacj ą frontow ą podcie ń utworzony z czterech drewnianych słupów podtrzymuj ących pulpitowy dach. Obiekt w dobrym 64 stanie, po przeprowadzonym remoncie dachu i elewacji. Zespół dworsko-folwarczny jest własno ści ą Spółki „DANKO” Hodowla Ro ślin z siedzib ą w Choryni. DARNOWO Domy słu żby folwarcznej Dom nr 8 (dawna rz ądówka) i nr 10. Usytuowane w północnej pierzei podwórza folwarcznego. Powstały na pocz. XIX w., murowane z cegły, parterowe z u żytkowym poddaszem, nakryte dachami naczółkowymi pokrytymi dachówk ą. Wzniesione na planie prostok ąta. Elewacje tynkowane. W obu domach przebudowano elewacje oraz wymieniono stolark ę okienn ą i drzwiow ą. Własno ść prywatna. Stan dostateczny. Dom nr 12. Usytuowany na wschód od podwórza gospodarczego, przeznaczony dla czterech rodzin. Murowany z cegły, podpiwniczony, parterowy z mieszkalnym cz ęś ciowo poddaszem, nakryty dachem naczółkowym pokrytym dachówką. Wzniesiony na pocz. XX w. na planie wydłu żonego prostok ąta. Elewacje tynkowane. Wymieniona stolarka. Własno ść prywatna. Stan dostateczny. GRY ŻYNA Ruiny ko ścioła p.w. św. Marcina Wie ś Gry żyna wymieniana jest w źródłach od 1296 r. W XIV wieku nale żała do Borków Gry żyńskich. Pierwszym znanym przedstawicielem tego rodu był Wojsław, przybyły do Wielkopolski z Pomorza Zachodniego, który prawdopodobnie ufundował ko ściół p.w. św. Marcina. Tutaj te ż znajdowała si ę przypuszczalnie pierwotna osada z siedzib ą obronn ą. Ko ściół murowany z kamienia został zniszczony podczas najazdu szwedzkiego w XVII w. Obecnie jako trwała ruina. Konserwacj ę murów przeprowadzono w 1953 r. Ruiny zachowane w dobrym stanie. Zespół dworsko-folwarczny Dwór wzniesiony w 1793 r. dla Wiktora Wierusz-Kowalskiego w stylu barokowym. Przebudowany i rozbudowany o boczne skrzydła prawdopodobnie w 4 ćw. XIX w. Na pocz. XX w. dobudowano frontowy ganek. Budynek murowany, parterowy z mieszkalnym poddaszem, zało żony na rzucie prostok ąta. Cz ęść środkowa nakryta dachem mansardowym, skrzydła boczne dachami płaskimi. Elewacje tynkowane 65 z zachowan ą dekoracj ą (opaski okienne, naro żne bonie), zako ńczone gzymsem koronuj ącym. W osiach elewacji północnej i południowej wystawki zwie ńczone szczytami. We frontowym naczółku kartusz z herbami Junosza i Dryja oraz tabliczka z dat ą „MDCCLXXXXIII”. Obiekt utrzymany w stanie dostatecznym. Remontu wymaga dach; naprawa wi ęź by, pokrycia, uzupełnienie brakuj ących rynien i rur spustowych. Oficyna usytuowana we wschodniej cz ęś ci zespołu rezydencjonalnego, zbudowana została w ko ńcu XVIII w. Murowana z cegły, parterowa z u żytkowym poddaszem, nakryta dachem trójspadowym pokrytym dachówk ą. W połaci wschodniej i zachodniej pó źniejsze wystawki. Pier wotnie dom gospodarczy z kuchni ą i przybudówk ą pralni, obecnie mieszkalny ze sklepem w cz ęś ci północnej. Stan zachowania dostateczny. Park zało żony w ko ńcu XVIII w. w stylu krajobrazowym, na miejscu starszego ogrodu, o powierzchni ok. 1 ha. Drzewostan skupiony głównie w południowej i wschodniej cz ęś ci zespołu. Park zachowany w formie szcz ątkowej, wymaga przeprowadzenia prac porz ądkowych i piel ęgnacyjnych. Zespół folwarczny poło żony jest na zachód i południe od cz ęś ci rezydencjonalnej. Od strony północnej s ąsiaduje z terenem ko ścioła p.w. św. Barbary z 1886 r. Na teren dziedzi ńca prowadz ą wjazdy, od strony północnej z głównej drogi, od strony zachodniej oraz południowo- wschodniej. Na podwórzu zachowane cz ęś ciowo dawne bruki. Z dawnej zabudowy dziedzi ńca gospodarczego zachowane budynki, wpisane do rejestru zabytków: stajnia (1891 r.) ob. obora, stajnia (ok. 1855 r.) odbudowana po po żarze w 1924 r. ob. obora, obora (1883 r.), obora (1887 r.), kurnik (1874 r.), spichlerz (1854-1855 r.), gorzelnia (1901 r.). Obiekty w wi ększo ści u żytkowane, zachowane w stanie zadowalaj ącym. Remontu wymaga spichlerz. W najgorszym stanie znajduje si ę nie użytkowana gorzelnia. Zespół dworsko-folwarczny jest własno ści ą Agencji Nieruchomo ści Rolnych w Warszawie.

KOBYLNIKI Zespół dworsko-folwarczny Dwór wzniesiony w ko ńcu XVIII w., przebudowany na pocz. XIX w., rozbudowany w 2 poł. XIX w., zmodernizowany po 1911 r. Murowany z cegły, podpiwniczony, parterowy z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z naczółkami, pokrytym dachówk ą. Budynek na planie wydłu żonego prostok ąta. Elewacje tynkowane. Po środku elewacji frontowej przed wej ściem ganek, dostawiony po 1911 r., którego pary kolumn podtrzymuj ą taras na osi wystawki. Stan dobry. Oficyna wzniesiona w 1 poł. XIX w., pó żnoklasycystyczna. Murowana z cegły, parterowa z u żytkowym poddaszem, nakryta dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Budynek na planie prostok ąta. Elewacje pokryte boniowaniem modelowanym w tynku. Remontowana w 1960 r. Stan dostateczny. . Park z alej ą dojazdow ą, o powierzchni 4,3 ha zało żony na przełomie XVIII/XIX w., w stylu krajobrazowym, na planie zbliżonym do prostok ąta. Na terenie parku wyst ępuje drzewostan zło żony głównie z jesionu, grabu, dębu szypułkowego, lipy drobnolistnej, klonu, wi ązu, d ębu czerwonego, platanu klonolistnego. Główny wjazd prowadzi alej ą lipow ą, obecnie cz ęś ciowo zniszczon ą. Zachowany układ kompozycyjny. Stan dostateczny. Spichlerz wzniesiony w 1868 r., murowany z cegły na podmurówce z kamienia ciosanego, dwukondygnacyjny z poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym. Zbudowany na planie prostok ąta. Elewacje tynkowane. Wymieniono pokrycie dachu. Stan dobry. Stajnia z wozowni ą zbudowane zostały w 1867 r. .Budynek murowany z cegły na podmurówce z kamienia polnego, parterowy z magazynowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym obecnie eternitem. Wzniesiony na planie prostok ąta. Elewacje tynkowane. Stan dostateczny. Stodoła wybudowana w 1877 r., murowana z cegły na podmurówce z kamienia, nakryta dachem dwuspadowym pokrytym pierwotnie dachówk ą, obecnie eternitem. Budynek na planie prostok ąta z trzema zdwojonymi klepiskami. Elewacje ceglane. Stan dobry. Budynek mieszkalny wzniesiony dla pracowników folwarcznych ok. 67 poł XIX w., przebudowany w 1897 r. Murowany z cegły, cz ęś ciowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą karpiówk ą. Budynek na planie prostok ąta. Elewacje tynkowane. Stan dostateczny. Zespół dworsko-folwarczny stanowi Własno ść Agencji Nieruchomo ści Rolnych w Warszawie. KOKORZYN Park dworski z alej ą dojazdow ą Park z alej ą dojazdow ą, krajobrazowy o powierzchni ok. 4,8 ha, zało żony w ko ńcu XVIII w., przekształcony w XIX w., z głównym wjazdem od strony drogi do Ko ściana. Zało żenie na rzucie zbli żonym do prostok ąta z dawnymi ogrodami w północnej cz ęś ci i trzema stawami na zachód od pałacu, który usytuowany jest w środkowej cz ęś ci parku Główna o ś widokowa poprowadzona w kierunku zachodnim, zako ńczona kopcem z d ębem. Najwi ększy zwarty masyw starodrzewu wyst ępuje w południowo- zachodniej cz ęś ci parku, reprezentowany przez wi ąz szypułkowy, lip ę drobnolistn ą i szerokolistn ą, robini ę biał ą, kasztanowiec, d ąb szypułkowy. W zachodniej cz ęś ci parku zachowane pomnikowe okazy d ębów szypułkowych. Własno ść Skarbu Pa ństwa. Stan zły. KUROWO Park dworski Park o powierzchni ok. 2,78 ha, o charakterze krajobrazowym, zało żony został w 2 poł. XIX w.. Główny wjazd od strony południowej przez bram ę w formie ceglanych, cz ęś ciowo otynkowanych słupów. Od bramy droga dojazdowa prowadzi przed front dworu. Przed frontem dworu od strony południowej trawnik z pojedynczymi okazami dębów szypułkowych, natomiast na północ od dworu staw z wysp ą po środku. Drzewostan skupiony głównie w północnej cz ęś ci parku za stawem oraz w południowej, gdzie wyst ępuje d ąb szypułkowy, lipa, grab i wi ąz. Własno ść Spółdzielni Produkcji Rolnej i Przetwórstwa „Nowa Droga” w Kurowie. Stan zły.

MIKOSZKI Park dworski Park krajobrazowy o powierzchni 2,55 ha został zało żony w 1 poł. XIX w. na rzucie nieregularnego wieloboku z wjazdami od strony wschodniej z głównej drogi oraz od zachodniej od folwarku. Na terenie parku zabudowania dworu, kaplicy, budynku gospodarczo-mieszkalnego. Przed frontem dworu kolisty gazon. W cz ęś ci zachodniej i północno - środkowej parku znajduj ą si ę dwa poł ączone rowem stawy. Drzewostan tworz ą głównie topole białe, wi ązy, robinie akacjowe, jesiony, d ęby szypułkowe. Na terenie parku zachowały si ę pomnikowe okazy d ębu i wi ązu. Własno ść Agencji Nieruchomo ści Rolnych w Poznaniu. Stan dostateczny. NIEL ĘGOWO Zespół dworski Dwór wzniesiony w 1902 r przez Hermanna Lorenza, ówczesnego wła ściciela dóbr. Murowany z cegły, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem wielospadowym pokrytym dachówk ą. Budynek wzniesiony na planie prostok ąta zbli żonego do kwadratu. Elewacje tynkowane z zachowan ą bogat ą dekoracj ą si ęgaj ącą do wzorów baroku i secesji. W przyziemiu boniowany cokół z wydatnym gzymsem. Własno ść prywatna. Stan dostateczny. Park krajobrazowy o powierzchni ok. 3,10 ha zało żony w 2 poł. XIX wieku, na wywy ższeniu w śród ł ąk opadaj ących w kierunku Obry, otacza budynek dworu. Cz ęść północna i zachodnia parku starsza, poło żona wy żej, pozostałe tereny młodsze o charakterze lasu ł ęgowego. Na granicy starszej i młodszej cz ęś ci staw. W starszej cz ęś ci drzewostan składa si ę głównie z jesionu, d ębu, klonu i robinii. W cz ęś ci południowej przewa ża klon jesionolistny, wierzba i olcha czarna. Własno ść prywatna. Stan zły. NOWY D ĘBIEC Park dworski Park krajobrazowy o powierzchni 0,87 ha zało żony został na pocz ątku XX w. na miejscu dawnego ogrodu. Park o nieregularnym kształcie z głównym wjazdem od strony drogi do Osieku, drugim wjazdem 69 od strony podwórza. Od strony zachodniej park graniczy z dawnym folwarkiem, którego budynki wchodz ą cz ęś ciowo na teren parku. Od strony wschodniej do parku przylega dawny sad, a po mi ędzy nimi szpaler z d ębu czerwonego i brzozy gruczołkowatej. Ziele ń parkowa skupiona jest głównie na wschodzie i południu od dawnego dworu. Wśród drzew przewa ża robinia akacjowa, lipa drobnolistna, klon pospolity i jesion. Własno ść Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej Nowy D ębiec. Stan zły. OSIEK Zespół dworski Obecny pałac wzniesiony został na fundamentach starego dworu, pochodz ącego z XVIII w., z wykorzystaniem jego piwnic, w latach 1859- 1860, z inicjatywy Napoleona Zakrzewskiego, ówczesnego wła ściciela dóbr. Była to pi ętrowa, murowana rezydencja, której przebudowa nast ąpiła za czasów Janusza Zakrzewskiego. Obecnie jest zrujnowanym budynkiem, bez stropów, cz ęś ci ścian i dachu. Obiekt wymaga remontu kapitalnego. Stan bardzo zły. Park krajobrazowy o powierzchni 1,86 ha pochodz ący z 2 pol. XVIII w., przekształcony w XIX w., zało żony na rzucie prostok ąta poło żonego wzdłu ż drogi do Krzywinia. Główny wjazd prowadził od strony południowo- zachodniej poprzez główn ą bram ę. Niegdy ś na północny-wschód od parku usytuowany był sad ze stawem oraz warzywnik. Zwarty najstarszy starodrzew skupiony wokół rezydencji usytuowanej w zachodniej cz ęś ci parku, zło żony głównie z grabu, lipy, klonu. Obiekt nie piel ęgnowany w złym stanie. Zespół dworski jest własno ści ą prywatn ą. PIANOWO Zespół pałacowy Pałac wzniesiony w 1 ćw. XIX w. jako niewielka siedziba parterowa, nakryta dachem dwuspadowym, o tynkowanych pi ęcioosiowych elewacjach. W 4 ćw. XIX w. stary budynek rozbudowano o dwa boczne skrzydła, podpiwniczone, z których północno - wschodnie dwukondygnacyjne, z u żytkowym poddaszem, nakryte dachem mansardowym pokrytym łupkiem, a drugie południowo – zachodnie parterowe, nakryte dachem płaskim. Obiekt ponownie rozbudowany na 70 pocz. XX w. poprzez dostawienie parterowych przybudówek. W latach 80. XX w. miał miejsce kapitalny remont budynku, podczas którego nadbudowano cz ęść południowo - zachodni ą i nakryto dachem mansardowym. Dodano te ż dach mansardowy z wystawkami nad przybudówk ą północno - wschodni ą oraz zmieniono nieco dach na cz ęś ci ą środkow ą. Elewacje tynkowane. Stan dobry. Park krajobrazowy o powierzchni 0,86 ha, zało żony w ko ńcu 1 poł. XIX w., przekształcony w XX w. Pierwotnie na rzucie wydłu żonego prostok ąta rozci ągaj ącego si ę wzdłu ż torów z sadem od strony południowo-zachodniej. Obecnie park pomniejszony o teren dawnego sadu oraz od strony południowo-zachodniej. Obecnie główny wjazd prowadzi od strony południowo-zachodniej, poprzednio od strony południowo-wschodniej. Przed rezydencj ą podjazd wokół kolistego gazonu. Ziele ń parkowa skupiona głównie na obrze żach parku, na zachód od dworu zachowane okazałe d ęby szypułkowe. W śród drzewostanu dominuje robinia akacjowa, d ąb i klon. Obiekt utrzymany w dobrym stanie. Zespół pałacowy jest własno ści ą prywatn ą. RACOT Ko ściół parafialny p.w. św. Stanisława Kostki i św. Jerzego Ko ściół zbudowany jako kaplica pałacowa w latach 1768-1780 przez Jabłonowskich. W latach 1818-1918 świ ątynia nale żała do gminy ewangelickiej. Od 1946 r. przej ęta przez katolików, była ko ściołem filialnym parafii w Gry żynie, od 1972 r. stała si ę ko ściołem parafialnym. Budowla murowana, pó źnobarokowa, orientowana. Ko ściół zbudowany na planie krzy ża greckiego, z naw ą centraln ą i jednoprz ęsłowymi ramionami, w których: od wschodu prezbiterium, od zachodu chór muzyczny, od południa i północy lo że zbudowane po 1818 r. Za prezbiterium od wschodu zakrystia, obecnie po rozbudowie w 1997 r. słu ży jako plebania. Nad chórem drewniana sygnaturka z hełmem cebulastym. Dachy kryte dachówk ą. Remonty prowadzone w latach 1997 i 2001. Obiekt utrzymany w dobrym stanie. Zespół pałacowo-folwarczny Zało żenie pałacowe znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci wsi. Zespół rezydencjonalny zajmuje północno-zachodni ą cz ęść zało żenia i składa si ę 71 z pałacu, dwóch oficyn, parku, stajni koni wyjazdowych oraz wozowni ze stajni ą, usytuowanych wokół prostok ątnego dziedzi ńca. Pałac wzniesiony ok. 1785 r. dla ksi ęcia Antoniego Barnaby Jabłonowskiego, uko ńczony przed 1790 r., zaprojektowany prawdopodobnie przez architekta Dominika Merliniego. W ko ńcu XIX w. lub na pocz. XX w. do pałacu dobudowano od północy nowsze skrzydło. Pałac remontowany był po 1919 r. i w ko ńcu l. 20. XX w. z przeznaczeniem na siedzib ę prezydenta Rzeczypospolitej. Pałac jest budowl ą murowan ą z cegły, w cało ści podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem czterospadowym pokrytym blach ą. Elewacje tynkowane z zachowanym wystrojem architektonicznym. Naro ża budynku uj ęte boniowaniem, kondygnacje rozdziela gzyms kordonowy. Otwory okienne parteru w opaskach z odcinkami gzymsu nadokiennego wspartymi na małych konsolkach, otwory pi ętra w opaskach z uszakami. Po środku elewacji frontowej portyk wsparty na toska ńskich kolumnach. Nowsze skrzydło pi ętrowe, nakryte dachem mansardowym krytym blach ą. Elewacje tynkowane z detalem nawi ązuj ącym do detalu starszego pałacu, o identycznych podziałach i podobnym wystroju. Obiekt w bardzo dobrym stanie technicznym, po remoncie kapitalnym przeprowadzonym w 2003 r. Oficyna południowa wzniesiona przed 1773 r. Murowana z cegły, nie podpiwniczona, parterowa z mieszkalnym poddaszem, nakryta dachem mansardowym łamanym czterospadowym pokrytym dachówk ą. Po środku połaci północnej i południowej dwuosiowe wystawki, po bokach po dwie lukarny. Elewacje tynkowane, z zachowanym detalem w postaci opasek okiennych zdobionych kluczami i ślimacznicami oraz profilowanego gzymsu koronuj ącego. Obiekt remontowany w latach 70. XX w. Obecnie remontu wymaga dach, którego nieszczelne pokrycie powoduje zawilgocenia ścian i mineralizowanie tynków. Oficyna północna wzniesiona przed 1773 r. przez Dorot ę Jabłonowsk ą z Broniszów, rozbudowana od strony wschodniej o piętrow ą przybudówk ę. Murowana z cegły, podpiwniczona, parterowa z mieszkalnym poddaszem, nakryta dachem łamanym czterospadowym pokrytym dachówk ą. Elewacje tynkowane z detalem w postaci naro żnych 72 boni, opasek okiennych z kluczami i profilowanego gzymsu koronuj ącego. W połaci dachu wystawki zwie ńczone trójk ątnymi szczytami i pojedyncze lukarny uj ęte po bokach pilastrami. Obiekt remontowany w latach 70. XX w. Obecnie pilnego remontu wymaga dach. Zniszczone, z licznymi ubytkami pokrycie, powoduje zawilgocenia wi ęź by, stropów i ścian. Park o pow. ok. 12,5 ha zało żony w XVIII w., usytuowany po stronie północnej i zachodniej pałacu. Na zachód od pałacu znajduje si ę aleja prowadz ąca w kierunku dwóch stawów usytuowanych przy zachodniej granicy parku, wokół których wyst ępuje najstarszy drzewostan. Park dobrze utrzymany wokół cz ęś ci rezydencjonalnej, północna cz ęść wymaga przeprowadzenia zabiegów porz ądkowych i piel ęgnacyjnych. Stajnia koni wyjazdowych z wozowni ą usytuowana po północnej stronie wjazdu, wzniesiona przed 1773 r. Murowana z cegły, parterowa, z magazynowym poddaszem, nakryta dachem łamanym czterospadowym pokrytym dachówk ą. Obiekt zachowany w stanie dostatecznym. Stajnia wzniesiona przed 1773 r. po południowej stronie wjazdu. Wn ętrze całkowicie przebudowane po 1922 r. na spichlerz. Budynek murowany z cegły, parterowy z magazynowym poddaszem, nakryty dachem łamanym czterospadowym pokrytym dachówk ą. Obiekt obecnie nie użytkowany, zachowany w stanie dostatecznym. Naprawy wymaga pokrycie dachu. Zespół folwarczny poło żony jest na południe od cz ęś ci rezydencjonalnej, z najstarszymi budynkami skupionymi wokół stawu. Dalej, w kierunku zachodnim, powstało drugie podwórze gospodarcze. Podwórze wschodnie (rz ądcówka i biuro, rymarnia, obora ob. stajnia, obora, gorzelnia). Rz ądcówka i biuro – budynek wzniesiony w k. XVIII w. lub na pocz. XIX w., rozbudowany o tylne skrzydło w 1912 r. Murowany z cegły, parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Elewacje tynkowane z zachowanym detalem (bonie, opaski okienne). Stan zachowania dostateczny. Rymarnia zbudowana w 1882 r. Budynek murowany z cegły, parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Od strony wschodniej i zachodniej ryzality. Obiekt 73 pełni funkcj ę gospodarcz ą, zachowany w stanie dostatecznym. Obory wzniesione ok. 1881 r., murowane z cegły, nakryte dachami dwuspadowymi, pokrytymi obecnie eternitem. Elewacje tynkowane z charakterystycznym ceglanym detalem w postaci naro żnych, pozornych ryzalitów, dziel ących elewacje lizen z nało żonymi szkarpami, ceglanych, pólkolistych obramie ń okiennych, arkadkowych fryzów. Jedna z dawnych obór u żytkowana jest jako stajnia, druga pełni funkcj ę gospodarczo- magazynow ą. Stan zachowania dostateczny. Gorzelnia wzniesiona ok. 1870 r., murowana z cegły na wysokim, kamiennym cokole, podpiwniczona, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami. Od strony zachodniej dostawiony budynek mieszkalno- magazynowy, mieszcz ący pierwotnie mieszkanie gorzelanego. Dachy kryte dachówk ą i pap ą. Obiekt nie u żytkowany od 1936 r. znajduje si ę w złym stanie technicznym (sp ękane ściany, zarwane stropy, zniszczona wi ęź ba i pokrycie dachu). Podwórze zachodnie (stajnia, stajnia-źrebi ęciarnia, stodoła ob. stajnia). Stajnia wzniesiona ok. 1880 r., murowana z cegły. Elewacje tynkowane z ceglanym detalem, podzielone lizenami z jednouskokowymi szkarpami. Otwory okienne zamkni ęte łukiem odcinkowym. Dach kryty eternitem. Stan zachowania dostateczny. Stajnia-źrebi ęciarnia wzniesiona w 3 ćw. XIX w., rozbudowana w k. XIX w., murowana z cegły na podmurówce z kamienia polnego, nakryta dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Budynek na planie wydłu żonego prostokąta z cz ęś ci ą mieszkaln ą od strony południowej. Po remoncie kapitalnym przeprowadzonym w latach 2003-2004 w bardzo dobrym stanie technicznym. Stodoła z 3 ćw. XIX w., przebudowana w latach 30. XX na stajni ę. Murowana z cegły, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami pokrytym dachówk ą. Obiekt w bardzo dobrym stanie technicznym po remoncie kapitalnym przeprowadzonym w latach 2003-2004. Zespół pałacowo-folwarczny jest własno ści ą Stadniny Koni „RACOT”. Kolonia domów pracowników folwarcznych poło żona jest na wschód od zespołu. Domy zwi ązane z maj ątkiem powstawały w ró żnych 74 okresach. Najstarsze s ą budynki przy ul. Ko ściuszki nr 3 i 5, pochodz ące z ko ńca XVIII w. lub pocz. XIX w. Pozostałe, zlokalizowane przy ulicy Dworcowej zbudowane zostały ok. 1910 r. Wszystkie obiekty stanowi ą własno ść prywatn ą. Na bie żą co remontowane, zachowane w stanie dobrym lub dostatecznym. Wiatrak ko źlak Wiatrak zbudowany w XVIII w., drewniany, przeniesiony do Racotu z Góry Śląskiej w 1802 r. Obecnie nie u żytkowany w złym stanie technicznym, stanowi własno ść prywatn ą. STARE OBORZYSKA Ko ściół parafialny p.w. NMP Pocieszenia i św. Mikołaja Parafia erygowana w XIV w. Ko ściół drewniany p.w. św. Mikołaja wzniesiono w XIV w. Ju ż w 1580 r. pobudowano obecny ko ściół murowany z cegły, w stylu pó źnogotyckim, orientowany, jednonawowy z nieco węż szym od nawy prezbiterium. Naro ża wie ży i nawy oszkarpowane. Dachy nad zakrysti ą i wie żą trójspadowe, kryte dachówk ą. Zniszczony w pocz. XVIII w., restaurowany w 1741 r. W latach 1803-1810 nast ępuje rozbiórka starej i budowa nowej zakrystii, w 1893 r. nadbudowa kruchty zachodniej. Obiekt remontowany w latach 1921, 1939, 1985. W latach 2003-2004 przeprowadzono remont elewacji. Stan zachowania dobry. Park pałacowy Park o powierzchni ok. 3,7 ha, zało żony w 1 poł. XIX w., krajobrazowy. Główny wjazd do parku prowadził niegdy ś od strony południowej, od głównej szosy alej ą lipow ą i dochodził do folwarku i do parku otaczaj ącego pałac. Na wschód od pałacu znajduje si ę staw, drugi za ś w północnej cz ęś ci parku. Przed rezydencj ą zachowana grupa starych dębów, a w zachodniej cz ęś ci parku grupa starych buków. Wśród drzewostanu dominuje robinia akacjowa, lipa, klon, kasztanowiec, d ąb i buk. Park obecnie zaniedbany. Nowy wła ściciel zespołu dworskiego (osoba prywatna) przyst ąpił do remontu kapitalnego dworu. W dalszej kolejno ści planowana jest rewaloryzacja parku.

TUREW Zespół pałacowy Miejscowo ść wymieniana w źródłach od ko ńca XIV w., kiedy to nale żała do Tomisława Leszczyca. Od 1730 r. maj ątek pozostawał w r ękach rodziny Chłapowskich. Pałac w Turwi zacz ął wznosi ć w latach 40. XVIII w. Ludwik Chłapowski, budow ę kontynuował jego syn Stanisław w latach 1760-1780. Kolejna przebudowa nast ąpiła w latach 1820-1830 z inicjatywy gen. Dezyderego Chłapowskiego. W latach 1846-1847 do pałacu dobudowano kaplic ę. W 1880 r. miał miejsce po żar pałacu, który nie wyrz ądził na szcz ęś cie wi ększych szkód. Kolejna przebudowa i remont rezydencji nast ąpiły w latach 1908-1909 z inicjatywy Zygmunta Chłapowskiego. Nast ępny remont przeprowadzono w 1938 r. Pałac murowany z cegły, nie podpiwniczony, dwukondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem, o głównej bryle nakrytej dachem czterospadowym mansardowym z dominuj ącym kopułowym nad nieco wy ższ ą cz ęś ci ą środkow ą. Budynek na rzucie prostok ąta z ryzalitami po środku elewacji frontowej i ogrodowej oraz ryzalitami skrajnymi od strony fasady. Przed ryzalitem wschodnim przybudówka w formie neogotyckiej wie ży, z ostrołukowymi oknami, zwie ńczonej krenela żem. Trójosiowy ryzalit po środku elewacji frontowej poprzedzony wysuni ętym, pi ętrowym gankiem, zwie ńczonym frontonem z kartuszem herbowym w obramieniu rokokowo-klasycystycznym. Ryzalit po środku elewacji ogrodowej poprzedzony balkonem wspartym na filarach i kolumnach, zwie ńczony neobarokowym szczytem. Wewn ątrz zachowana dawna dekoracja sztukatorska. W okresie powojennym remonty prowadzono w latach 1963-1965 oraz w 1978 r. (remont dachu, wymiana stolarki, remont wn ętrza). Stan zachowania dobry. Park o powierzchni ok. 22 ha, zało żony w XVIII w., pierwotnie o regularnym układzie, powi ększony i przekształcony na park angielski przez ogrodnika Augustyna Denizota w latach ok. 1860-1870. Główny wjazd od strony północnej poprzez ozdobn ą bram ę w formie architektonicznych słupów zwie ńczonych czterospadowymi daszkami 76 i spływami wolutowymi nad bocznymi furtkami. Z dawnego regularnego parku zachowały si ę pozostało ści trawiastych parterów. Przed pałacem utworzono klomby. Główny drzewostan stanowi d ąb szypułkowy, grab pospolity, jesion wyniosły, klon, olsza czarna, lipa drobnolistna, w śród których wiele okazów pomnikowych. Park utrzymany w dobrym stanie. Zespół pałacowy jest siedzib ą Instytutu Środowiska Rolniczego i Le śnego Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu. Kaplica p.w. NMP Niepokalanej, poł ączona z pałacem, wzniesiona została w latach 1846-1847, według pomysłu córki generała D. Chłapowskiego, Zofii. Budowla neogotycka, murowana z cegły, nakryta dachem dwuspadowym pokrytym dachówk ą. Elewacje ceglane z ostrołukowymi otworami okiennymi, opi ęte szkarpami. Szczyty schodkowe podzielone w ąskimi lizenami i gzymsami. Stan zachowania obiektu dobry. Pasy wiatrochronne gen. Chłapowskiego Sie ć zadrzewie ń śródpolnych wprowadzona została w latach dwudziestych XIX w. przez gen. Dezyderego Chłapowskiego, który zapocz ątkował w swych rodzinnych dobrach (maj ątek w Turwi) nowoczesn ą gospodark ę roln ą. Polegała ona na wprowadzeniu sieci zadrzewie ń śródpolnych i pasów wiatrochronnych, wzbogacaj ących krajobraz, a tak że przyczyniaj ących si ę do wzrostu plonów, dzi ęki ochronie wód powierzchniowych i gruntowych przed zanieczyszczeniami, przeciwdziałaniu erozji wodnej i wietrznej gleb. W zadrzewieniach sadzonych wzdłu ż dróg przewa żaj ą robinie akacjowe, lipy, a wzdłu ż cieków – olsze. Drogi obsadzano drzewami owocowymi – czere śniami i jabłoniami. Zadrzewienia pasmowe to jednogatunkowe drzewostany robiniowe z niewielk ą domieszk ą d ębu, modrzewia i bzu czarnego. Pasy zachowane s ą w dobrym stanie, czytelne w terenie, na bie żą co uzupełniane o nowe nasadzenia. WYSKO Ć Ko ściół parafialny p.w. św. Andrzeja Ap. Ko ściół zbudowany w 1846 r. Budowla neogotycka, murowana, zało żona na rzucie prostok ąta z wielobocznym prezbiterium od wschodu, 77 nakryta dachem czterospadowym pokrytym dachówk ą. W roku 1861 dobudowano wie żę . W 1892 r. przebudowany, a w 1969 r. nadbudowano wie żę z nowym hełmem. Obiekt na bie żą co remontowany, w dobrym stanie technicznym. Dwór Zało żenie dworskie poło żone jest w środkowej cz ęś ci wsi, po stronie południowej drogi z Darnowa do Turwi. Składa si ę z dworu otoczonego zieleni ą od strony zachodniej oraz rozległego, zało żonego na planie prostok ąta, podwórza gospodarczego. Dwór wzniesiony w 1 poł. XIX w. Budynek murowany, podpiwniczony, parterowy z u żytkowym poddaszem, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami, pokrytym dachówk ą. Elewacje tynkowane, wschodnia zaakcentowana nieznacznym ryzalitem uj ętym pilastrami. Otwory okienne w profilowanych obramieniach. Obiekt obecnie nie użytkowany w złym stanie technicznym; nieszczelne pokrycie dachu, zniszczona wi ęź ba dachowa, ugi ęte stropy, sp ękane i zawilgocone ściany, znaczne ubytki tynków wewn ętrznych i zewn ętrznych. Własno ść Agencji Nieruchomo ści Rolnych w Poznaniu, dzier żawiony wraz zabudowaniami gospodarczymi przez osob ę prywatn ą.

4.1.2. Stan zachowania zabytków ruchomych

Zabytki ruchome na terenie gminy to głównie wyposa żenie obiektów sakralnych w Bonikowie, Choryni, Gry żynie, Mikoszkach, Racocie, Starych Oborzyskach i Wyskoci, wyposa żenie i wystrój dworu w Choryni oraz pałaców w Racocie i Turwi. Ich stan zachowania generalnie oceni ć nale ży jako dobry lub dostateczny. Interwencji konserwatorskiej wymagaj ą pojedyncze obiekty z wyposa żenia ko ściołów w Starych Oborzyskach i Wyskoci oraz kaplicy w Mikoszkach.

Wszelkie prace przy obiektach nieruchomych i ruchomych wpisanych do rejestru zabytków wymagaj ą pozwolenia konserwatora zabytków po uprzednim uzgodnieniu ich zakresu w Delegaturze Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Lesznie. 78

4.1.3. Stan zachowania zabytków archeologicznych oraz istotne zagro żenia dla zabytków archeologicznych

Stanowiska archeologiczne podlegaj ą stałym zagro żeniom. Z ka żdym rokiem, wraz z rozwojem techniki, intensyfikacją działalno ści przemysłowej, gospodarczej, rolniczej ro śnie stopie ń ich zagro żenia oraz pojawiaj ą si ę nowe. W my śl art. 6 pkt 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) wszystkie zabytki archeologiczne – bez wzgl ędu na stan zachowania podlegaj ą ochronie i opiece. Nale ży przy tym pami ęta ć, że zasi ęg stanowisk archeologicznych został wyznaczony na mapach na podstawie bada ń powierzchniowych. Jednak nie musi on odpowiada ć dokładnie zasi ęgowi wyst ępowania pozostało ści osadnictwa pradziejowego pod ziemi ą. Dlatego nale ży traktowa ć go zawsze orientacyjnie, mo że bowiem okaza ć si ę, że obiekty archeologiczne zalegaj ą tak że w s ąsiedztwie wyznaczonego na podstawie obserwacji powierzchniowej, zasi ęgu stanowiska. Najlepiej zachowane s ą stanowiska archeologiczne poło żone na nieu żytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych. Nale ży tutaj przypomnie ć, że ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na ka żdego, kto zamierza realizowa ć nowe zalesienia lub zmian ę charakteru dotychczasowej działalno ści le śnej na terenie, na którym znajduj ą si ę zabytki archeologiczne, obowi ązek pokrycia kosztów bada ń archeologicznych oraz ich dokumentacji. Du żym zagro żeniem dla stanowisk archeologicznych s ą natomiast inwestycje budowlane i przemysłowe (zwłaszcza rozwój budownictwa mieszkalnego i przemysłowego oraz budowa dróg), nielegalna eksploatacja pia śnic i żwirowni. Istotnym zagro żeniem jest równie ż działalno ść rolnicza, zwłaszcza intensywna orka. Do innego rodzaju zagro żeń nale ży działalno ść nielegalnych poszukiwaczy. Zagra żaj ą oni przede wszystkim cmentarzyskom oraz stanowiskom o własnej formie krajobrazowej, jak grodziska czy fortyfikacje 79 ziemne oraz pozostało ści z okresu I i II wojny światowej. Dlatego dla ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego, na obszarach wyst ępowania stanowisk archeologicznych oraz w strefie ich ochrony, podczas inwestycji zwi ązanych z robotami ziemnymi, wymagane jest prowadzenie prac archeologicznych w zakresie uzgodnionym pozwoleniem na badania archeologiczne Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - Delegatury w Lesznie przed uzyskaniem pozwolenia na budow ę lub przed rozpocz ęciem prac ziemnych . Równie ż przebudowa układów urbanistycznych, ruralistycznych i zało żeń pałacowo-parkowych prowadzi cz ęsto do naruszenia średniowiecznych i nowo żytnych nawarstwie ń kulturowych. W zwi ązku z tym wszystkie prace ziemne wymagaj ą jednoczesnego prowadzenia bada ń archeologicznych. Wyniki bada ń cz ęsto stanowi ą jedyn ą dokumentacj ę nast ępuj ących po sobie faktów osadniczych na tym terenie. Pozwalaj ą one skorygowa ć, uszczegółowi ć i potwierdzi ć informacje uzyskane ze źródeł pisanych. Pozyskany w trakcie bada ń materiał ruchomy umo żliwia uzupełnienie danych o kulturze materialnej mieszka ńców.

4.1.4. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie

a) archeologicznych

Gmina Ko ścian o powierzchni 202,3 tys. km² to gmina o rolniczym krajobrazie (z dominacj ą u żytków rolnych typowych dla tej cz ęś ci Wielkopolski, stosunkowo dobrej jako ści gleb, niskiej lesisto ść ), rozwijaj ącej si ę gospodarce i wzrastaj ącej liczbie mieszka ńców. St ąd istotnym zagro żeniem dla stanowisk archeologicznych jest: gł ęboka orka, intensywna uprawa rolna, rozwój infrastruktury gospodarczej i mieszkaniowej. W ostatnich latach znacz ąco wzrosła powierzchnia terenów pod aktywizacj ę gospodarcz ą oraz liczba małych i średnich przedsi ębiorstw. Widoczny jest równie ż przyrost liczby mieszka ńców i powierzchni terenów pod zabudow ę mieszkaln ą. 80

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Ko ścian na lata 2007-2013 przewiduje realizacje nast ępuj ących projektów i zada ń inwestycyjnych:

Lp. Rodzaj inwestycji Data 1 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Katarzynin 2008-2011 2 Budowa odcinka przesyłowego ścieków Chory ń – Katarzynin 2008-2013 3 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Pelikan 2008-2013 4 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Kokorzynie 2008-2013 5 Budowa kanalizacji sanitarnej m. Darnowo 2008-2013 6 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Wysko ć 2009-2013 7 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Kobylnikach 2009-2013 8 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Sierakowo 2009-2013 9 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Szczodrowie 2010-2013 10 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Turew 2010-2013 11 Budowa kanalizacji sanitarnej w m. Widziszewo 2010-2013 12 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Mikoszkach Po 2013 13 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Kawczynie Po 2013 14 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Nowych Po 2013 Oborzyskach 15 Budowa kanalizacji sanitarnej z przykanalikami w Januszewie Po 2013 16 Rozbudowa stacji uzdatniania wody w Mikoszkach 2007-2012 17 Rozbudowa stacji uzdatniania wody w Starych Oborzyskach 2007-2013 18 Budowa wodoci ągu Gra żyna - Nowy D ębiec 2009-2013 19 Budowa wodoci ągu do Granecznika i Wławia 2010-2013 20 Budowa wodoci ągu Niel ęgowo-Nacław 2010-2013 21 Budowa wodoci ągu Katarzynin-Racot 2010-2013 22 Budowa wodoci ągu Katarzynin-Gry żyna 2010-2013 23 Budowa studni gł ębinowej w Widziszewie 2010-2013 24 Przebudowa dróg w Starych Oborzyskach (ul. Konwaliowa, 2008-2011 Chabrowa, Torowa, , Polna, Ł ąkowa, Le śna, Boczna) 25 Przebudowa drogi Ko ścian - Stare Oborzyska 2008-2012 26 Przebudowa drogi Stary Lubosz – Darnowo 2010-2011 27 Przebudowa drogi Gry żyna – Katarzynin 2010-2013 28 Przebudowa drogi Katarzynie – Mała Wysko ć 2010-2013 81

29 Przebudowa drogi w Kurzej Górze 2010-2013 30 Przebudowa drogi w Gry żynie (ul. Zielona) 2010-2013 31 Przebudowa drogi gminnej Racot – Stary Lubosz – Betkowo 2011-2013 32 Przebudowa drogi Kobylniki – Pelikan 2011-2013 33 Przebudowa drogi Wławie – Januszewo 2011-2013 34 Przebudowa drogi Stare Oborzyska – Jasie ń 2013 35 Budowa budynku socjalnego w Kokorzynie 2009-2013 36 Widziszewskie centrum sportowo – kulturalne 2010-2011 37 Budowa ście żki rowerowej Darnowo - Racot 2011-2013 38 Budowa ście żki rowerowej Ko ścian – Stare Oborzyska 2012-2013 39 Budowa boisk i infrastruktury towarzysz ącej w wybranych 2008-2013 miejscowo ściach

Natomiast Wieloletni Plan Inwestycyjny na lata 2009-2012 wspomina równie ż o nast ępuj ących inwestycjach planowanych przez Urz ąd Gminy w Ko ścianie: 1. Budowa kanalizacji sanitarnej w Katarzyninie z kolektorem tłocznym do Racotu oraz kolektora tłocznego ścieków z Choryni do Katarzynina. Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Pelikan i Sierakowo - 2009-2011 2. Przygotowanie terenu aktywizacji gospodarczej w miejscowo ści Pianowo – obr ęb geodezyjny Nowe Oborzyska – 2009-2012

W celu ochrony stanowisk archeologicznych oraz pradziejowych, średniowiecznych i nowo żytnych nawarstwie ń kulturowych niezb ędne jest uzgadnianie oraz wypełnianie przez inwestorów wymogów konserwatorskich zawartych w opiniach i decyzjach Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Kierownika Delegatury w Lesznie .

b) nieruchomych Gmina Ko ścian nie posiada opracowanego planu zagospodarowania przestrzennego dla całego obszaru gminy, b ędącego prawem miejscowym. Z punku widzenia ochrony konserwatorskiej jest to istotne zagro żenie dla zabytków nieruchomych. Bowiem ustalenie ochrony 82 w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy jest jedn ą z czterech form ochrony wymienionej w art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Pozostałe, wpis do rejestrów zabytków, dotyczy wybranych grup obiektów, za ś uznanie za pomnik historii lub utworzenie parku kulturowego obecnie gminy nie dotyczy. Wprawdzie nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r. wprowadziła w art. 7 pkt 4 dodatkow ą form ę ochrony m. in. w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz w decyzji o warunkach zabudowy, jednak że nie wszystkie remonty obiektów realizowane są w oparciu o w/w decyzje. Brak szczegółowych zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego mo że spowodowa ć daleko id ące przekształcenia przestrzenne, materiałowe i architektoniczne. Tradycyjne budownictwo wiejskie na obszarze całej gminy praktycznie nie istnieje. Wieloletni proces przemian tradycyjnego wzorca rodziny wiejskiej, spowodował nieodwracalne zmiany tak w hierarchii warto ści, jak i w materialnym sposobie ogl ądu współczesno ści. Nowatorskie trendy gospodarowania wyeliminowały pozostało ści dawnej architektury budowlanej. Wśród istotnych zagro żeń dla obiektów zabytkowych wymieni ć trzeba indywidualne postawy oraz przypisane im warto ści, które dla człowieka b ędącego ich nosicielem s ą wyznacznikiem działa ń skutkuj ących decyzjami nie zawsze pomy ślnymi dla substancji zabytkowej. Sfera u świadamiania sobie warto ści historycznej zabytku, reguł i zasad post ępowania przy jego renowacji to zagadnienie, które rzutuje w sposób czytelny na prowadzenie prac remontowych. Wszak cz ęsto widuje si ę budynki, wpisane wprawdzie tylko do ewidencji zabytków, które poddane zabiegom renowacyjnym ulegaj ą metamorfozie. Niepokoj ącym zjawiskiem jest zaniechanie prac remontowych przy obiektach rejestrowych, które nie spełniaj ą obecnie swej pierwotnej funkcji, np. od wielu lat nie s ą użytkowane gorzelnie w Racocie czy Gry żynie. Brak dla nich nowych funkcji u żytkowych sprawia, i ż ulegaj ą degradacji i stopniowemu rozpadowi. Ewentualny zakup i zaadaptowanie ich na cele publiczne dla miejscowej ludno ści, mo że uchroni ć je przed całkowit ą zagład ą. Równie ż niektóre parki dworskie, pozbawione przez prywatnych wła ścicieli 83 jakiejkolwiek piel ęgnacji i zabudowywane prowizorycznymi budynkami gospodarczymi, nie dostosowanymi architektur ą do istniej ącej zabudowy historycznej, zmieniaj ą swój charakter krajobrazowy. Momentem wszak najistotniejszym na dzie ń dzisiejszy s ą mo żliwo ści finansowania prac przy obiektach zabytkowych przez ró żne kategorie osób i instytucji nimi władaj ącymi, gdzie cz ęsto realne potrzeby znacznie przekraczaj ą kwoty na ń przeznaczane Element finansowy w znacz ący sposób hamuje realizacj ę najciekawszych nawet programów rewaloryzacyjnych. Swoisty determinizm ekonomiczny, niezb ędny w prawidłowo postrzeganej polityce ochrony dziedzictwa kulturowego, to jednak że warunek szczególny, którego dopełnienie pozwoli mie ć nadziej ę, iż w czasie rozs ądnym do przewidzenia, uda si ę zrealizowa ć wszystkie zadania zwi ązane z rewaloryzacj ą.

a) ruchomych

Zabytki ruchome na terenie gminy Ko ścian, stanowi ące wyposa żenie obiektów sakralnych, a tak że wyposa żenie i wystrój dworu w Choryni oraz pałaców w Racocie i Turwi s ą wła ściwie i prawidłowo chronione.

4.2. Uwarunkowania wynikaj ące ze „Strategii Rozwoju Gminy Ko ścian

Strategia Rozwoju Gminy Ko ścian przyj ęta została przez Rad ę Gminy Uchwał ą Nr XII/115/07 z dnia 20 grudnia 2007 r. Strategia Rozwoju Gminy uwzgl ędnia ochron ę dziedzictwa kulturowego, wł ącza j ą w rozwój gminy zarówno w zakresie wykorzystania obiektów zabytkowych do celów turystycznych podnoszących jej atrakcyjno ść , jak równie ż promocj ę imprez kulturalnych, plenerowych i festynów zwi ązanych z tradycj ą tego regionu. Pkt 3 „Diagnoza stanu gminy”, ppkt 3.2. „Uwarunkowania przyrodnicze” podkre ślono istotn ą rol ę w kształtowaniu krajobrazu przyrodniczego parków pałacowych i dworskich, w których wyst ępuje stary, zró żnicowany drzewostan oraz zadrzewie ń śródpolnych wprowadzonych w latach 20 XIX 84 wieku przez generała Dezyderego Chłapowskiego. Ppkt 3.3. „Uwarunkowania kulturowe” Wymieniono najcenniejsze obiekty zabytkowe, do których zaliczono: zespół pałacowo-parkowy z Alej ą Jabłonowskich w Racocie, ko ściół par. w Starych Oborzyskach, ko ściół par. z dzwonnic ą i dwór w Choryni, zespół pałacowo-parkowy w Turwi, drewniany ko ściół i zespół parkowy w Bonikowie, ruiny ko ścioła z XIII w. w Gry żynie, wiatraki w Kawczynie i Racocie, zespoły dworsko- i pałacowo-parkowe w Mikoszkach, Kokorzynie, Gry żynie, Kobylnikach, Pianowie, Nielegowe. Zamieszczono fotografie wybranych obiektów. W pkt 4. „Analiza SWOT” okre ślono m.in. silne strony rozwoju turystyki na terenie gminy w oparciu o dziedzictwo kulturowe – liczne dwory, pałace, ko ścioły, stadnin ę koni w Racocie. W pkt 7 okre ślono „Cele strategiczne i projekty”, które wynikaj ą z uwarunkowa ń przyrodniczych, kulturowych, gospodarczych i społecznych gminy. Celowi strategicznemu 1: „Poprawa jako ści życia mieszka ńców” przyporz ądkowany został cel operacyjny „Odnowa i rozwój wsi”, w ramach którego w śród zada ń wymieniono ochron ę i konserwacj ę obiektów zabytkowych, miejsc pami ęci, pomników historii, zakup i odtworzenie obiektów zabytkowych oraz charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie wraz z ich adaptacj ą na cele publiczne oraz wsparcie realizacji projektów zwi ązanych z kultywowaniem tradycji społeczno ści lokalnej.

4.3. Uwarunkowania wynikaj ące z „Programu Ochrony Środowiska Gminy Ko ścian na lata 2006-2009 z perspektyw ą do 2013 r.”

Przyj ęty Uchwał ą Rady Gminy w Ko ścianie Nr XII/118/07 z dnia 20 grudnia 2007 r. Program Ochrony Środowiska Gminy Ko ścian zawiera zapisy dot. ochrony dziedzictwa kulturowego. W rozdz. II „Charakterystyka gminy Ko ścian”, pkt 4 „Obiekty i tereny chronione na obszarze gminy” wymieniono najcenniejsze obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ścioły w Starych Oborzyskach, Choryni, 85

Bonikowie, Gry żynie, Wyskoci, zespoły pałacowe w Racocie i Turwi, dwory w Gry żynie i Choryni. W rozdz. III „Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego”, pkt 7.2. „Parki wiejskie” i pkt 7.3. „Zadrzewienia przyko ścielne i cmentarne” do cennych przyrodniczo obiektów na terenie gminy zaliczono parki dworskie i pałacowe w miejscowo ściach: Racot, Turew, Chory ń, Bonikowo, Kokorzyn, Kobylniki, Mikoszki, Niel ęgowo, Osiek, Kurowo, Nowy D ębiec, Stare Oborzyska, Gry żyna, Pianowo, Wysko ć oraz zadrzewienia przyko ścielne i cmentarne. W śród nich, cennym starodrzewem wyró żniaj ą si ę cmentarze w Wyskoci, Nowym Luboszu i Bonikowie.

4.4.Uwarunkowania wynikaj ące ze „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy ”

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ko ścian zostało uchwalone przez Rad ę Gminy w Ko ścianie Uchwał ą Nr XXX/301/02 z dnia 21 marca 2002 r. ze zmian ą zatwierdzon ą Uchwał ą Nr XXXVI/349/10 z dnia 16 lutego 2010 r. Studium jako akt planowania kształtuj ącego polityk ę przestrzenn ą gminy wyodr ębnia cele, uwarunkowania i kierunki zagospodarowania przestrzennego, które doprowadzą do wykorzystania wszystkiego co cenne i niepowtarzalne dla rozwoju gminy. Nale ży tu wymieni ć walory przyrodnicze, warto ści kulturowe, zasoby materialne i inicjatywy lokalne, jak równie ż warunki wynikaj ące z poło żenia gminy, jej powi ąza ń administracyjnych i gospodarczych. W rozdz. VI „KIERUNKI POLITYKI PRZESTRZENNEJ DOTYCZĄCE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” przedstawiono: - środowisko kulturowe miasta i gminy w uj ęciu zagospodarowania przestrzennego Środowisko kulturowe gminy przypadku zagospodarowania przestrzennego świadcz ące o jego to żsamo ści, tworz ą jego elementy urbanistyczne i architektoniczne o walorach artystycznych i historycznych, a tak że elementy przyrodniczo-krajobrazowe. 86

Do stanu zasobów kulturowych zaliczono dobra kultury wpisane do rejestru zabytków jak i te, których charakter jest oczywisty. Ustawa o ochronie dóbr kultury i muzeach (Dz. U. Nr 10 poz. 48 z dnia 15.02.1962 r. z pó źniejszymi zmianami). Obejmuj ą one mi ędzy innymi ko ścioły, kaplice, krzy że przydro żne, zabudow ę mieszkaniow ą, zabytkowe układy urbanistyczne, zespoły pałacowo-parkowe, obiekty przemysłowe i obiekty u żyteczno ści publicznej, a tak że pojedyncze zagrody, stodoły, obory, chlewy, spichrze, wiatraki oraz zabytki archeologiczne. Wi ększo ść zabytków archeologicznych si ęgaj ących staro żytno ści i wczesnego średniowiecza to grodziska i ślady osadnicze. Obraz zabytków kulturowych gminy wzbogacony jest o ciekawe pojedyncze obiekty i detale architektoniczne. Nale żą do nich pojedyncze elementy zwi ązane z kultem religijnym, krzy że, kapliczki przydro żne, figury oraz miejsca pami ęci narodowej, pomniki, obeliski. - kierunki ochrony i kształtowania przestrzeni kulturowej. W celu ochrony dóbr kultury kształtowanie układów urbanistycznych winno umo żliwia ć ich zachowanie, ochron ę przed dewaloryzacj ą oraz udost ępnienie przestrzeni kulturowej społecze ństwu poprzez: • przestrzenne oddalenie źródeł dewaloryzacji od zabytkowych obiektów, • zabezpieczenie dost ępno ści komunikacyjnej w sposób eksponuj ący najwy ższe warto ści i walory, • wkomponowanie zabytkowych obiektów we współczesne struktury funkcjonalno-przestrzenne, • powi ązanie funkcjonalno-przestrzenne historycznych obiektów z krajobrazem naturalnym. W obszarze ochrony konserwatorskiej projekt obiektu budowlanego wymaga uzyskania wytycznych i uzgodnienia z Konserwatorem Zabytków województwa wielkopolskiego. W stosunku do obiektów wpisanych do rejestru zabytków obowi ązuj ą przepisy prawne, bez wzgl ędu na ich poło żenie. 87

Wszelkie działania realizacyjne na obszarze wyst ępowania zabytków archeologicznych naniesionych na rysunku planu winny by ć poprzedzone uzgodnieniem z Konserwatorem Zabytków Archeologicznych Województwa Wielkopolskiego. - wymogi Konserwatora Zabytków dotycz ące poszczególnych stref konserwatorskich i archeologicznych.

STREFA „A” - ścisłej ochrony konserwatorskiej o bardzo dobrze zachowanej historycznej strukturze przestrzennej do bezwzgl ędnego zachowania. Na obszarze tej strefy wszelkie działania inwestycyjne, nadbudowy, przebudowy, gabaryty, zmiany architektury, nowe lokalizacje wymagaj ą uzgodnie ń z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków na etapie koncepcji i projektu. Na obszarze wpisanym do rejestru zabytków uzgodnieniu z WKZ podlegaj ą równie ż podziały terenu.

STREFA „B” - ochrony konserwatorskiej, która obejmuje obszar podlegaj ący rygorom w zakresie utrzymania zasadniczych elementów rozplanowania istniej ącej substancji o warto ściach kulturowych oraz charakteru i skali nowej zabudowy. Na obszarze tej strefy nale ży zachowa ć: - historyczny układ przestrzenny, - gabaryty zabudowy, - dwuspadowe dachy, - tradycyjne podziały architektoniczne elewacji. Projekty nowej zabudowy lub rozbudowy obiektów istniej ących, które nie mog ą spełnia ć powy ższych wytycznych winny by ć na etapie koncepcji uzgodnione z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

STREFA „E” - ochrony ekspozycji obejmuje obszar stanowi ący zabezpieczenie wła ściwego eksponowania zespołów lub obiektów zabytkowych, głównie poprzez wyznaczenie terenów wył ączonych spod zabudowy lub okre ślenie ich nieprzekraczalnych gabarytów.

STREFA „K” - ochrony krajobrazu, która obejmuje obszar krajobrazu integralnie zwi ązanego z zespołem zabytkowym. 88

STREFA „W”- ochrony archeologicznej, która obejmuje rozpoznane i - potencjalne obszary eksploatacji archeologicznej, które winny by ć wył ączone spod zabudowy. Ścisł ą stref ą ochrony archeologicznej obj ąć obszar wyst ępowania stanowisk wpisanych do rejestru zabytków. Działalno ść inwestycyjna w strefie „W” na etapie projektowania wymaga uzgodnienia z WKZ, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji: nadzory archeologiczne, ratownicze, badania wykopaliskowe. Stref ą „W” obj ęty jest obszar całej gminy.

- obiekty prawnie chronione i tereny obj ęte strefami.

Lp. Miejscowo ść Strefa Obiekt, teren 1 2 3 4

1. Bonikowo Strefa „A” - zespół ko ścielno-cmentarny : 1.ko ściół,

2.cmentarz przyko ścielny,

3.plebania XIX wiek, 4.figura św.Jana Niepomucena przed plebani ą. - park pałacowy z XIX wieku, - dawna oficyna z 2 połowy XIX wieku, - spichlerz na podwórzu folwarku.

Strefa „B” - zało żenia folwarczne z XIX wieku, - cz ęść zabudowy wsi z kaplic ą i zabudowaniami mieszkalnymi i folwarcznymi, - budynki stacji kolejowej z XIX wieku, - cmentarz parafialny.

Strefa „E” Strefy ochrony ekspozycji i krajobrazu obejmuje – „K” obszar o promieniu 200 m od strefy ochrony konserwatorskiej zało żenia parkowo – folwarcznego od wschodu, zachodu i północy ochronie podlega tak że aleja przy drodze do Mikoszek. 89

2. Chory ń Strefa „A” - zespół dworsko pałacowy : 1.dwór z XVII wieku, 2.oficyna z XIX/XX wieku, 3.park, - zespół folwarczny: 1. dom mieszkalny i spichlerz z 1 połowy XIX wieku, - ko ściół filialny pod wezwaniem Wszystkich Świ ętych i dzwonnica z 1850 roku,

Strefa „B” - cmentarz parafialny z ko ńca XIX wieku poło żony na południe od ko ścioła wraz z prowadz ącą do niego alej ą,

3. Czarkowo Strefa „B” - zabudowania przy numerach 32 i 33, 1 ćw. XX wieku, - zabudowania Szkoły Podstawowej z pocz ątku XX wieku wraz z budynkiem starej szkoły oraz cz ęś ci ą zabudowy wsi, kapliczka przydro żna z 1939 roku.

4. Darnowo Strefa „B” - zało żenia folwarczne z XIX wieku, - cz ęść zabudowy wsi.

5. Gry żyna Strefa „A” 1. Zespół dworski w tym : - dwór z ko ńca XVIII, XIX wieku, - dawna oficyna, - park 2. Układ przestrzenno- architektoniczny zespołu folwarcznego w tym : - stodoła z roku 1888, - kurnik; obecnie ła źnia i magazyn z 1874 roku, - spichlerz z roku 1882, - obora 1883, - stajnia 1880-90, - dawna oficyna z XVIII/ XIX wiek; obecnie gara że, - stajnia klaczy z 1881roku, - stodoła szachulec z 1840 roku, - obora z 1887 roku, - gorzelnia z 1901 roku. 2. Ruiny ko ścioła pod wezwaniem św. Marcina z XIII/XV wiek. 3. Ko ściół parafialny pod wezwaniem św. Barbary z 1887/88 rok + cmentarz przyko ścielny z dobrze zachowanym starodrzewem

Strefa „B” Cmentarz.

6. Kiełczewo Strefa „A” Wiatrak ko źlak z 1838 roku. Wiatrak ko źlak z 1819 roku.

Strefa „B” Zabudowa wsi.

7. Kobylniki Strefa „A” 1. Zespół dworsko-parkowy w tym : - dwór z ko ńca XVIII, XIX wieku, - oficyna z 2 ćw. XIX wieku, - park dworski i dom ogrodnika 2. Układ przestrzenno- architektoniczny zespołu folwarcznego w tym : - stodoła z roku 1877, - spichlerz z roku 1868, - gara że z roku 1867, - dom mieszkalny z 1897 roku 91

Strefa „B” - Dworek wraz z zabudowaniami gospodarczymi z pocz ątku XIX wieku. - Budynek Szkoły Podstawowej z XIX/XX w. - Zabudowa pofolwarczna na terenie wsi z XIX w.

8. Kurza Góra Strefa „B” - Zabudowa z XIX/XX wieku wsi. - Kapliczki przydro żne : -Matki Boskiej z Dzieci ątkiem, koniec XIX wieku przy posesji nr 53, -Św. Wojciecha, 1923 przy posesji nr 74, -Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa z 1907 roku przy posesji nr 68, -Matki Boskiej z Dzieci ątkiem.

9. Mikoszki Strefa „A” Zespół dworski w tym: - dwór z XIX/XX wiek, - park z XIX wieku.

Strefa „B” Zało żenie folwarczne z XIX/XX wiek wraz z cz ęś ci ą wsi i mieszkaln ą zabudow ą pofolwarczn ą.

10. Nacław Strefa „A” Dworek nr 9wraz z najbli ższym otoczeniem + zabudowania gospodarcze z XIX/XX w.

Strefa „B” Zabudowania gospodarcze przy posesji nr 30 (stodoła, obora) z XIX/XXw. Krzy ż przydro żny z figur ą Chrystusa Ukrzy żowanego.

11. Niel ęgowo Strefa „A” Zespół pałacowo-parkowy w tym: 1. pałac z pocz ątku XX wieku. 2. park z XIX wieku.

Strefa „B” Zabudowania folwarczne z 2 połowy XIX wieku.

12. Nowe Strefa „B” Zespół zabudowa ń mieszkalno – gospodarczych przy Oborzyska torach kolejowych z ko ńca XIX wieku.

13. Nowy D ębiec Strefa „A” Park krajobrazowy.

14. Nowy Lubosz Strefa „B” Cmentarz parafialny. Kapliczka z Matk ą Bosk ą z Dzieci ątkiem.

15. Osiek Strefa „A” Zespół dworsko-parkowy z połowy XIX wieku.

16. Pianowo Strefa „A” Zespół dworski w tym : - dwór z XIX wieku, pocz ątek XX wieku, - park z XIX wieku.

Strefa „A” Zało żenia folwarczne z zabudow ą mieszkaln ą z XIX wieku, pocz ątek XX wieku.

17. Ponin Strefa „A” Wiatrak – ko źlak.

Strefa „B” Zało żenie folwarczne z budynkiem rz ądcówki , obor ą i stodołami z około 1890 roku.

18. Pelikan – Strefa „B” Zało żenie folwarczne z 2 połowy XIX wieku. przysiółek wsi Zabudowa Szkoły Podstawowej z pocz ątku XX wieku. Kokorzyn Figura przydro żna Matki Boskiej z Dzieci ątkiem z pocz ątku XX wieku. 93

19. Racot Strefa „A” Zespół pałacowo-parkowy, w tym: - pałac z 2 połowy XVIII wieku, - park. Zało żenie folwarczne, w tym : - oficyna z 4 ćw. XVIII wieku, dom mieszkalny i dom ogrodnika, - stajnia, - domy mieszkalne przy ul. Ko ściuszki nr 3 i nr 4, - budynki gospodarcze i inwentarskie. Ko ściół pod wezwaniem św. Stanisława Kostki z 2 połowy XVIII wieku. Wiatrak z XVIII wieku. Cz ęść zabudowy wsi.

Strefa „B” Cmentarz ewangelicki, obecnie komunalny z 2 połowy XIX wieku.

Strefa „E” Ponadto wyznacza si ę strefy ochrony widokowej na wiatrak od strony południowo-zachodniej, oraz zespół Strefa „K” pałacowy i ko ściół od strony północnej i północno- wschodniej.

20. Sierakowo Strefa „B” Cz ęść zabudowy wsi z XIX/XX wiek. Budynek Szkoły Podstawowej z pocz ątku XX wieku.

21. Stary Lubosz Strefa „B” Budynek Szkoły Podstawowej z pocz ątku XX wieku. Kapliczka przydro żna.

22. Spytkówki Strefa „B” Zało żenie folwarczne z XIX wieku. Kapliczka z figur ą Matki Boskiej przy folwarku. Kapliczka z figur ą Pana Jezusa. Kapliczka z figur ą Matki Boskiej z Dzieci ątkiem i figur ą św. Biskupa poło żona we wsi. 94

23. Stare Strefa „A” Zespół ko ścielno-cmentarny, w tym: Oborzyska - ko ściół z I połowy XVI, XVIII, pocz ątku XIX wieku, - cmentarz przyko ścielny . Zespół pałacowo – parkowy z zało żeniem folwarcznym z XIX wieku, XX wieku. Park.

Cz ęść zabudowy wsi z budynkami pofolwarcznymi z pocz ątku XX wieku. Strefa „B” Cz ęść zadrzewienia przy parku. Zespół zabudowa ń stacji kolejowej z XIX/XX wiek.

24. Szczodrowo Strefa „B” Zespół dworski, w tym: - dwór, - zało żenie folwarczne XIX/XX wiek. Kapliczka z figur ą Matki Boskiej. Kapliczka z figur ą Pana Jezusa. Kapliczka z figur ą św. Antoniego.

25. Turew Strefa „A” Zespół pałacowy, w tym: - pałac z 2 połowy XVIII,XIX wieku, - kaplica z 1846 roku, - park. Zespół folwarczny, w tym: - stodoła, - gorzelnia, - spichlerz, - dom mieszkalny. Pasy wiatrochronne im. gen. Chłapowskiego.

26. Widziszewo Strefa „B” Zało żenie folwarczne z XIX/XX wiek. Cz ęść zabudowy wsi z XIX/XX wiek. Stacja Kolejowa Przysieka Stara , z ko ńca XIX w. Figura przydro żna św. Jana Nepomucena. 95

Zespół dworski, w tym: 27. Wysko ć Strefa „A” - dwór z 1 połowy XIX wieku, - park. Zespół folwarczny, w tym: - dawna stajnia i spichlerz z 1897 roku, - obora z 1908 rok. Zespół Ko ścielny, w tym: - ko ściół pod wezwaniem św. Andrzeja Ap. z XIX wieku, - cmentarz przyko ścielny z połowy XIX wieku z dobrze zachowanym starodrzewem. Cmentarz katolicki z połowy XIX wieku z zachowanym starodrzewem.

28. Witkówki Strefa „A” Zespół dworski w tym dwór i park z XIX/XX wiek. Zespół folwarczny z XIX/XX wiek.

Poni żej w tabelach przedstawiono wykazy zabytków nieruchomych oraz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków na terenie gminy. W punkcie 12 „Ustalenia zmiany studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ko ścian w obr ębie wsi Widziszewo i Ponin” – obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej zamieszczono zapis: Obszar obj ęty zmian ą studium znajduje si ę w strefie „W” ochrony archeologicznej. Przedmiotem ochrony w archeologicznej strefie ochrony konserwatorskiej „W” s ą znajduj ące si ę w niej zabytki archeologiczne – stanowiska archeologiczne AZP 60-24/23, 60-24/24, 60-24/25, 60-24/26, 60-24/71, 60-24/72, 60-24/73. Wszelkie zamierzenia inwestycyjne na tym obszarze powinny by ć uzgodnione z konserwatorem zabytków, który okre śli warunki konserwatorskie dopuszczaj ące do realizacji inwestycji w zakresie ochrony zabytków archeologicznych. Dopuszcza si ę działalno ść inwestycyjn ą w obr ębie stanowisk archeologicznych jedynie po przeprowadzeniu ratowniczych bada ń wykopaliskowych.

4.5. Uwarunkowania wynikaj ące z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

Gmina Ko ścian nie posiada miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całej gminy. Obowi ązuje 16 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla wybranych obszarów na terenie miasta i gminy, które zawieraj ą zapisy uwzgl ędniaj ące ochron ę zabytków nieruchomych i archeologicznych. 1. Uchwała nr XX/209/2001 Rady gminy Ko ścian z dnia 20 lutego 2001 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów aktywacji (działalno ści) gospodarczej we wsi Bonikowo § 9 Zasady ochrony środowiska kulturowego Stref ą ochrony archeologicznej W obejmuje si ę cały obszar planu. Na tym terenie zlokalizowane jest stanowisko archeologiczne 58-25/19 - osada kultury przeworskiej. Wszelka działalno ść inwestycyjna w strefie W na etapie realizacji wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji (nadzory archeologiczne, a w przypadku znanego stanowiska archeologicznego i wyst ąpienia obiektów archeologicznych ratownicze badania wykopaliskowe). 2. Uchwała nr XXII/224/01 Rady Gminy Ko ścian z 17 maja 2001 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu zabudowy mieszkaniowej z towarzysz ącą funkcj ą usługowa: administracyjno-socjaln ą i magazynowo-składow ą (Bonikowo)

§ 9 Zasady ochrony środowiska kulturowego Stref ą ochrony archeologicznej W obejmuje si ę cały obszar planu. Wszelka działalno ść inwestycyjna w strefie W na etapie realizacji wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytku, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji (w zakresie ochrony archeologicznej). 3. Uchwała nr XXIV/237/01 Rady Gminy Ko ścian z 13 lipca 2001 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu urz ądzania produkcji rolnej-zwierz ęcej, ro ślinnej 97 z prawem zabudowy mieszkaniowej we wsi Szczodrowo § 9 Zasady ochrony środowiska kulturowego 1. Stref ą ochrony archeologicznej W obejmuje si ę cały obszar w granicach planu. W cz ęś ci północno-zachodniej zlokalizowane jest stanowisko archeologiczne 59-24/5. Wszelka działalno ść inwestycyjna w strefie W na etapie realizacji wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji (nadzory archeologiczne i ratownicze badania wykopaliskowe na zagro żonym stanowisku). 4. Uchwała nr XXV/238/01 Rady Gminy Ko ścian z 13 lipca 2001 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru i terenu górniczego „Ko ścian S” dla zło ża gazu ziemnego „Ko ścian S” poło żonego w granicach administracyjnych gminy Ko ścian we wsiach: Pelikan i Czarkowo oraz cz ęś ci wsi: Sierakowo, Kokorzyn, Kobylniki, Ponin, Nacław, Kurza Góra, Niel ęgowo, Gry żyna § 11 Zasady ochrony środowiska kulturowego 1. Stref ą ochrony archeologicznej „W” obejmuje si ę cały obszar w granicach planu. Wszelka działalno ść inwestycyjna na tym obszarze wymaga uzgodnie ń z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 2. Na obszarze obj ętym planem zlokalizowanych jest 91 stanowisk archeologicznych o du żej warto ści naukowej i historycznej. Z uwagi na zagro żenie pracami ziemnymi zwi ązanymi z budow ą gazoci ągu na ewentualnych ww. stanowiskach nale ży przeprowadzi ć wyprzedzaj ące ratownicze badania wykopaliskowe. 5. Uchwała nr XXV/247/01 Rady Gminy Ko ścian z 24 sierpnia 2001 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu działalno ści gospodarczej z prawem zabudowy mieszkaniowej – dot. dz. 142, 143 i 144/1 we wsi Widziszewo § 11 Zasady ochrony środowiska kulturowego 1. Stref ą ochrony archeologicznej W obejmuje si ę cały obszar planu. Działalno ść inwestycyjna na etapie projektowania wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytku, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji (nadzory archeologiczne, ratownicze badania wykopaliskowe). 98

2. Na tym terenie zlokalizowane jest stanowisko archeologiczne 60-24/87. Dopuszcza si ę mo żliwo ść inwestowania jedynie w przypadku przeprowadzenia ratowniczych bada ń wykopaliskowych na zagro żonym stanowisku. 6. Uchwała nr XXV/248/01 Rady Gminy Ko ścian z 24 sierpnia 2001 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu działalno ści gospodarczej z prawem zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej– dot. dz. 392 i 387 we wsi Sierakowo § 11 Zasady ochrony środowiska kulturowego 1. Stref ą ochrony archeologicznej W obejmuje si ę cały obszar planu. Działalno ść inwestycyjna na etapie projektowania wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytku, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji, nadzory archeologiczne, ratownicze badania wykopaliskowe. 7. Uchwała nr XII/93/03 Rady Gminy Ko ścian z 30 grudnia 2003 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu aktywacji gospodarczej w cz ęś ci z prawem zabudowy mieszkaniowej (Pianowo) Zasady ochrony środowiska kulturowego § 21. 1. Obszar b ędący przedmiotem opracowania obejmuje si ę stref ą W ochrony archeologicznej. 2. Wszelka działalno ść inwestycyjna w strefie W na etapie lokalizacji i projektowania wymaga uzgodnie ń z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 8. Uchwała nr XVI/127/04 Rady Gminy Ko ścian z 27 maja 2004 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenu aktywacji gospodarczej (Kokorzyn) Zasady ochrony środowiska kulturowego § 15.1. Obszar b ędący przedmiotem opracowania obejmuje si ę stref ą W ochrony archeologicznej. 2. Na obszarze obj ętym planem zlokalizowane jest stanowisko archeologiczne wpisane do rejestru pod numerem 54-24/181. 3. Ustala si ę nast ępuj ące zasady ochrony: 99

1) wszelka działalno ść inwestycyjna w strefie W na etapie lokalizacji i projektowania wymaga uzgodnie ń z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, 2) w przypadku odkrycia obiektów archeologicznych nale ży zabezpieczy ć znalezisko i zgłosi ć ten fakt do Konserwatora Zabytków, 3) zaleca si ę, aby inwestor zlecił stały nadzór archeologiczno- konserwatorski nad cało ści ą prac ziemnych. 9. Uchwała nr XXXV/266/06 Rady Gminy Ko ścian z 21 czerwca 2006 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru poło żonego w obr ębie wsi Stare Oborzyska Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 1. Cały teren obj ąć stref ą W ochrony archeologicznej . 2. Działalno ść inwestycyjna na stanowiskach archeologicznych oraz w ich otoczeniu mo żliwa jedynie w przypadku przeprowadzenia ratowniczych bada ń wykopaliskowych, a tym samym uwolnienia terenu z substancji zabytkowej. Na pozostałym terenie wymaga uzyskania uzgodnienia Konserwatora Zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji. 1. W obr ębie obszaru obj ętego planem znajduj ą si ę obiekty wpisane do rejestru zabytków, tzn. ko ściół (decyzja 20/48/A z dnia 12 grudnia 1932 r.) i park dworski (decyzja nr 979/A z dnia 23 wrze śnia 1985 r.) wchodz ące w skład dwóch przylegaj ących do siebie zabytkowych zespołów: dworsko- parkowo-folwarcznego oraz ko ścielno-cmentarnego. W ramach omawianego obszaru nale ży a) w maksymalnym stopniu zachowa ć architektur ę historycznej zabudowy b) przeprowadzi ć adaptacj ę do nowych funkcji w sposób, który nie spowoduje zatracenia cech zabytkowych c) remonty przeprowadza ć po uzgodnieniu z konserwatorem zabytków. 10. Uchwała nr XXXV/267/06 Rady Gminy Ko ścian z 21 czerwca 2006 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru poło żonego w obr ębie wsi Stary Lubosz § 4. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 100

1. Cały teren obj ęty stref ą ochrony archeologicznej „W” . 2. Działalno ść inwestycyjna na stanowiskach archeologicznych oraz w ich otoczeniu mo żliwa jedynie w przypadku przeprowadzenia ratowniczych bada ń wykopaliskowych. Na pozostałym terenie wymaga uzyskania uzgodnienia Konserwatora Zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji. 11. Uchwała nr XXXVII/288/06 Rady Gminy Ko ścian z 25 pa ździernika 2006 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru poło żonego w obr ębie wsi Nowy Lubosz § 4. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 1. Cały teren obj ąć stref ą W ochrony archeologicznej . 2. Działalno ść inwestycyjna na stanowiskach archeologicznych oraz w ich otoczeniu mo żliwa jedynie w przypadku przeprowadzenia ratowniczych bada ń wykopaliskowych, a tym samym uwolnienia terenu z substancji zabytkowej. Na pozostałym terenie wymaga uzyskania uzgodnienia Konserwatora Zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji. 12. Uchwała nr XXXVII/289/06 Rady Gminy Ko ścian z 25 pa ździernika 2006 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru poło żonego w obr ębie wsi Racot § 9. Dla terenów obsługi produkcji w gospodarstwach rolnych, hodowlanych, ogrodniczych, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „2RU/U”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: 1.Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków 2. Architektura nowo projektowanych obiektów wymaga dwuetapowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków, tzn. na etapie koncepcji i projektu ostatecznego § 14. Dla terenów infrastruktury technicznej-wodociagi-hydrofornia, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „10W”, ustala si ę wska źniki w zakresie sieci infrastruktury technicznej: 101

1. Lokalizacja nowych obiektów zwi ązanych z infrastruktur ą techniczn ą, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków 2. Architektura nowo projektowanych obiektów wymaga dwuetapowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków, tzn. na etapie koncepcji i projektu ostatecznego § 16. Dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „12MN”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: 1. Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków 2. Architektura nowo projektowanych obiektów wymaga dwuetapowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków, tzn. na etapie koncepcji i projektu ostatecznego § 17. Dla terenów zabudowy usługowej (ko ściół), jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „13U”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wskaźniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków § 18. Dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „14MN”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków § 19. Dla terenów zabudowy zagrodowej w gospodarstwach rolnych, hodowlanych i ogrodniczych, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „15RM”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: 102

1.Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego pozwolenia Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków 2. Architektura nowo projektowanych obiektów wymaga dwuetapowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków, tzn. na etapie koncepcji i projektu ostatecznego § 28. Dla terenów zabudowy zagrodowej w gospodarstwach rolnych, hodowlanych i ogrodniczych, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „24RM”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków dla cz ęś ci terenu usytuowanego w strefie konserwatorskiej zgodnie z rysunkiem planu § 45. Dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej z dopuszczeniem usług nieuci ąż liwych, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „25MW”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: 1. Prowadzenie robót budowlanych w ramach istniej ącej zabudowy wymagaj ka żdorazowo uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków. § 45. Dla terenów zabudowy zagrodowej w gospodarstwach rolnych, hodowlanych i ogrodniczych, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „43MN/U”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych obiektów, remonty i przebudowa obiektów istniej ących wymagaj ą ka żdorazowego uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków dla cz ęś ci terenu usytuowanego w strefie zgodnie z rysunkiem planu § 56. Dla terenów zabudowy usługowej, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „58U”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych budynków, przebudowa, rozbudowa i nadbudowa obiektów wymagaj ą ka żdorazowego uzgodnienia z Wojewódzkim 103

Urz ędem Ochrony Zabytków § 63. Dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, jednostki bilansowej oznaczonej symbolem „64MN”, ustala si ę obowi ązuj ące parametry i wska źniki kształtowania zabudowy oraz zagospodarowania terenu: Lokalizacja nowych budynków, przebudowa, rozbudowa i nadbudowa obiektów istniej ących wymaga uzgodnienia z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków dla cz ęś ci terenu usytuowanego / zgodnie z rysunkiem planu/ 13. Uchwała nr XXV/241/2009 Rady Gminy Ko ścian z 25 marca 2009 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów zabudowy techniczno-produkcyjnej (tereny obiektów produkcyjnych, składów, magazynów i usług) w obr ębie wsi Widziszewo § 5. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Obszar planu obj ęty jest stref ą „W” ochrony archeologicznej. Zamierzenia inwestycyjne na tym obszarze powinny by ć uzgodnione z konserwatorem zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji. Prace ziemne nale ży prowadzi ć pod nadzorem archeologicznym. 14. Uchwała nr XXV/240/2009 Rady Gminy Ko ścian z 25 marca 2009 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów zabudowy mieszkaniowej w obr ębie wsi Sierakowo § 6. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. 1. Cały obszar w granicach obj ętych opracowaniem planu obejmuje si ę stref ą „W” ochrony archeologicznej. - Przedmiotem ochrony archeologicznej w strefie ochrony konserwatorskiej „W” s ą znajduj ące si ę w niej zabytki archeologiczne. - W przypadku stwierdzenia śladów stanowisk archeologicznych nale ży niezwłocznie powiadomi ć wła ściwego konserwatora zabytków. 15. Uchwała nr XXXI/291/2009 Rady Gminy Ko ścian z 13 pa ździernika 2009 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania 104 przestrzennego terenu aktywacji gospodarczej w cz ęś ci z prawem zabudowy mieszkanowej w obr ębie wsi Nowe Oborzyska i Kiełczewo § 6. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Obszar planu obj ęty jest stref ą „W” ochrony archeologicznej. Zamierzenia inwestycyjne na tym obszarze powinny by ć uzgodnione z konserwatorem zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji. 16. Uchwała nr XXXVI/348/2010 Rady Gminy Ko ścian z 16 lutego 2010 roku w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów zabudowy techniczno-produkcyjnej zwi ązanej z przemysłem gazowniczym w obr ębie wsi Kokorzyn § 5. Ustalenia dotycz ące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: Obszar planu obj ęty jest stref ą „W” ochrony archeologicznej, w której obowi ązuj ą ustalenia: 1. Przedmiotem ochrony w archeologicznej strefie ochrony konserwatorskiej „W” s ą znajduj ące si ę w niej ruchome i nieruchome zabytki archeologiczne. 2. Na wskazanym obszarze zlokalizowane s ą trzy stanowiska archeologiczne AZP 59-24/181, 59-24/182, 59-24/58. Na stanowiskach archeologicznych AZP 59-24/181 i 59-24/182 dopuszcza si ę mo żliwo ść inwestowania, po przeprowadzeniu ratowniczych bada ń wykopaliskowych. Na stanowisku archeologicznym AZP 59-24/58 – cmentarzysku kultury łu życkiej, wpisanym do rejestru zabytków pod numerem 569/1305 decyzj ą z dnia 1 grudnia 1971 r. - nie dopuszcza si ę mo żliwo ści inwestowania. 2. Wszelkie zamierzenia inwestycyjne na wskazanym obszarze powinny by ć uzgodnione z konserwatorem zabytków, który okre śli warunki dopuszczaj ące do realizacji inwestycji w zakresie ochrony zabytków archeologicznych.

Ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wynikaj ą z zapisów zawartych w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i s ą ka żdorazowo uzgadniane z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków w Poznaniu 105

Delegatur ą w Lesznie. Inwestycje na terenie gminy Ko ścian wykonywane są na podstawie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu oraz ustaleniu lokalizacji celu publicznego. Na obszarach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą planowane inwestycje uzgadniane s ą ka żdorazowo z urz ędem konserwatorskim.

4.6. Uwarunkowania wynikaj ące z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej

W czasach wielkich przekształce ń środowiska, zwi ązanych przede wszystkim z urbanizacj ą i uprzemysłowieniem, ogromne znaczenie ma zachowanie w niezmienionym stanie terenów mało jeszcze zdegradowanych, gdzie przyroda zachowała wiele z naturalnego uroku. Formami takiej ochrony s ą parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Tworzy si ę je na obszarach o wysokich walorach naturalnych środowiska oraz o nieprzeci ętnych wła ściwo ściach estetycznych krajobrazu, nierzadko poł ączonych z warto ściami historycznymi, turystycznymi i krajoznawczymi. Wschodnia część gminy Ko ścian znajduje si ę w obr ębie Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego . Utworzony Rozporz ądzeniem Nr 1/92 Wojewody Leszczy ńskiego i Wojewody Pozna ńskiego z dnia 1 grudnia 1992 r. Celem utworzenia Parku jest ochrona walorów przyrodniczych, kulturowych, historycznych i krajobrazowych z dobrze zachowan ą sieci ą zadrzewie ń śródpolnych wprowadzonych na tym terenie w latach dwudziestych XIX w. przez generała Dezyderego Chłapowskiego. Zadrzewienia te zostały obj ęte ochron ą i uznane za dobro kultury. Powierzchnia Parku wynosi 17.200 ha. Poło żony jest w centralnej cz ęś ci mezoregionu Równiny Ko ścia ńskiej, b ędącej cz ęś ci ą makroregionu Pojezierza Leszczy ńskiego. Jest to teren, na którym dominuj ącą rol ę pełni rolnictwo. Pola uprawne zajmuj ą powierzchni ę 11.283,2 ha. Krajobraz ukształtowany został przez zlodowacenie środkowopolskie oraz bałtyckie. Ukształtowanie terenu parku jest równinne, lekko pofalowane. Najwy ższe 106 wzniesienia nie przekraczaj ą 95 m n.p.m. Wyst ępuj ą tutaj liczne oczka polodowcowe, środkiem Parku ci ągnie si ę niewielkie obni żenie, w którym płyn ą wody Rowu Wysko ć do Kanału Obry. Mo żna tu spotka ć rzadkie, zanikaj ące gatunki ro ślin zwi ązanych z uprawami rolnymi. Flora ro ślin naczyniowych liczy około 900 gatunków. W starych parkach i zadrzewieniach śródpolnych wyst ępuj ą rzadkie i chronione gatunki roślin le śnych i zaro ślowych, a na ł ąkach i w oczkach śródpolnych ro śliny zbiorowisk ł ąkowych i wodnych. Mozaikowy charakter krajobrazu sprawia, że odznacza si ę on du żą ró żnorodno ści ą fauny. Na terenie gminy Ko ścian znajduj ą si ę dwa obszary Sieci Natura 2000, b ędące Obszarami Specjalnej Ochrony Ptaków. Obszar „Zbiornik Wonie ść ” o powierzchni 2.465 ha. Jest to zbiornik wodny powstały w w ąskiej dolinie Wonie ści. Obszary przyległe stanowi ą mozaik ę lasów, pól uprawnych i ł ąk. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej. Obszar „Wielki Ł ęg Obrza ński” o powierzchni 23.352 ha, obejmuje najszersz ą cz ęść doliny środkowej Obry, która poci ęta jest sieci ą kanałów i rowów. Teren pokryty jest mozaik ą ł ąk, bagien, lasów zalewowych oraz lasów mieszanych porastaj ących piaski polodowcowych wyniesie ń.

Indywidualn ą ochron ą poprzez wpis do rejestru pomników przyrody obj ęte s ą nast ępuj ące obiekty: • Aleja lipowa zwana Alej ą Jabłonowskich składaj ąca si ę ze 170 drzew o obwodach od 300 do 500 cm przy drodze z Racotu do Witkówek • dąb szypułkowy o obwodzie pnia 260 cm - posesja prywatna w Kurzej Górze • 3 d ęby szypułkowe o obwodach pni: 650 cm, 750 cm, 470 cm - park w Turwi • dąb szypułkowy o obwodzie pnia 380 cm - cmentarz w Wyskoci • dąb bezszypułkowy o obwodzie pnia 470 cm – Stare Oborzyska, Nadle śnictwo Ko ścian • dąb bezszypułkowy o obwodzie pnia 320 cm – Racot, 107

Nadle śnictwo Ko ścian • 11 d ębów bezszypułkowych o obwodach pni: 435 cm, 417 cm, 419 cm, 395 cm, 416 cm, 435 cm, 345 cm, 420 cm, 430 cm, 485 cm, 362 cm – Turew, Nadle śnictwo Ko ścian, Obr ęb Ćwikłowo.

5. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami ( art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz inne okre ślone przez gmin ę)

1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, 2) uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystywaniem tych zabytków, 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

108

6. Kierunki działa ń dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

6.1. Gminna ewidencja zabytków 6.1.1. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych

Przepisy art. 22 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakładaj ą na wójta (burmistrza) gminy obowi ązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków. Gmina Ko ścian wykonała w 2010 r. gminn ą ewidencj ę zabytków nieruchomych (znajduj ących si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków) wpisanych i nie wpisanych do rejestru zabytków. Tworzy j ą zbiór kart adresowych zawieraj ących podstawowe dane o obiekcie, m.in. poło żenie, czas powstania, materiał, wła ściciel, stan zachowania obiektu oraz fotografie. W gminnej ewidencji znajduje si ę obecnie 501 obiektów zabytkowych. Egzemplarz ewidencji zabytków nieruchomych przekazany zostanie Delegaturze Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Lesznie. Będzie ona systematycznie uzupełniana i weryfikowana, m.in. o d. cmentarz ewangelicki ob. parafialny w Nowym Luboszu.

6.1.2. Sporz ądzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych

I. Zgodnie z pismem przekazanym przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wykonana została w 2010 roku gminna ewidencja zabytków archeologicznych, obejmuj ącą karty stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków i przeznaczonych do wpisu do rejestru oraz karty zespołów stanowisk archeologicznych. Baza informacji o tych stanowiskach b ędzie systematycznie aktualizowana, zgodnie z informacjami przekazywanymi przez WUOZ w Poznaniu, Delegatura w Lesznie. II. Uzupełnianie i weryfikowanie istniej ącej ewidencji zabytków archeologicznych poprzez wł ączanie informacji o wszystkich sukcesywnie odkrywanych reliktach przeszło ści niezale żnie od charakteru bada ń oraz 109 na podstawie uzyskiwanych wyników bada ń weryfikacyjnych AZP, zgodnie z informacjami przekazywanymi przez WUOZ w Poznaniu, Delegatura w Lesznie. III. Sporz ądzenie elektronicznej systematycznie aktualizowanej bazy informacji o stanowiskach archeologicznych wytypowanych przez WUOZ w Poznaniu do wpisania do rejestru zabytków, w celu uwzgl ędnienia ich w dokumentach planistycznych i inwestycyjnych gminy

6.1.3. Inwentaryzacja obiektów tzw. małej architektury

Rozpoznanie terenowe i wykonanie inwentaryzacji w postaci kart ewidencyjnych obiektów tzw. małej architektury (kapliczki, krzy że przydro żne). Pomoc przy sporz ądzaniu wniosków przez wła ścicieli o wpisanie najcenniejszych obiektów do rejestru zabytków.

6.2. Edukacja i promocja w zakresie ochrony zabytków

• wł ączenie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do zaj ęć szkolnych w szkołach podstawowych i gimnazjach prowadzonych przez gminę, • organizowanie w ramach zaj ęć szkolnych wycieczek krajoznawczych, prezentacja najcenniejszych obiektów zabytkowych i ich historii, • publikacja folderu prezentuj ącego najwa żniejsze obiekty zabytkowe na terenie gminy oraz zało żenie strony internetowej zwi ązanej z t ą problematyk ą, • udost ępnienie gminnej ewidencji zabytków oraz „ Programu opieki nad zabytkami Gminy Ko ścian” na stronie internetowej Urz ędu Gminy w Ko ścianie, • uwzgl ędnienie obiektów zabytkowych przy wyznaczaniu nowych tras turystycznych i ście żek dydaktycznych, • ustalenie z wła ścicielami obiektów zabytkowych mo żliwo ści i zasad ich udost ępniania. 110

6.3. Działania zmierzaj ące do poprawy stanu zachowania dziedzictwa kulturowego

• informowanie wła ścicieli obiektów zabytkowych o mo żliwo ściach pozyskania środków na odnow ę zabytków, • merytoryczna pomoc wła ścicielom obiektów zabytkowych w tworzeniu wniosków aplikacyjnych o środki na odnow ę zabytków, • aktywne zach ęcanie sektora prywatnego do zagospodarowania obiektów zabytkowych, • okre ślenie zasad udzielania pomocy finansowej wła ścicielom remontuj ącym obiekty zabytkowe wpisane do rejestru zabytków (dotacje) oraz rozwa żenie mo żliwo ści wprowadzenia ulg podatkowych dla wła ścicieli obiektów figuruj ących w gminnej ewidencji zabytków, warunkowane podjęciem działa ń zmierzaj ących do ich zabezpieczenia i konserwacji.

6.4. Okre ślenie zasobów zabytkowych, które mo żna wykorzysta ć dla tworzenia np. tras turystycznych, ście żek dydaktycznych itp.

Gmina Ko ścian to obszar, którego poło żenie geograficzno- komunikacyjne, obszary chronionego prawnie środowiska, bogata flora i fauna reprezentowana przez rzadko ju ż gdzie indziej spotykane gatunki ro ślin i zwierz ąt, liczne cieki wodne, rozsiane po gminie cenne obiekty architektoniczne o bogatym przekroju stylów utrwalonych w budowlach sakralnych oraz przypominaj ących świetno ść szlacheck ą dworach i pałacach, stanowi ą o jego znacznej atrakcyjno ści turystycznej. Tutaj, z dala od zgiełku modnych wypoczynkowych miejscowo ści, mo żna prze żyć przygod ę podró żnika w ędruj ącego w gł ąb przeszło ści i odkrywaj ącego historyczne dziedzictwo. Dawno ść osadnictwa ludzkiego na tym terenie przypominaj ą zarówno okazałe rezydencje, jak i liczne skromniejsze dwory, w których znajduje si ę ró żnoraki materiał zabytkowy. 111

Otoczone parkami i folwarkami stanowi ą niew ątpliwy atut turystyczny i poznawczy. Wpisane do rejestru zabytków, przedstawiaj ą sob ą cenne uwarunkowania dla realizacji szeroko poj ętych potrzeb kulturalnych wielu grup i środowisk, tak rodzimych jak i zewn ętrznych Zrealizowa ć si ę tu mog ą pasje poznawcze historyków, ludzi-pasjonatów, turystów, dla których miejscowo ść , jej historia, lokalny koloryt tworzony przez miejscowe społeczno ści, jest czym ś wa żnym. Gmina Ko ścian obszarowo pier ścieniem okala miasto Ko ścian. Ma to ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania tak gospodarki, jak i wszelkich przejawów społecznej aktywno ści mieszka ńców gminy. Zwi ązki te tworz ą symbioz ę z urbanistycznym organizmem miejskim, trwało ść której stanowi miernik skuteczno ści tego swoistego społecznego kola żu. Gmina jest te ż integralnie powi ązana z otaczaj ącymi j ą gminami sąsiednimi. Istniej ące w regionie leszczy ńskim, a zarazem przecinaj ące tereny gminy Ko ścian szlaki turystyczne, tworz ące system o du żym ładunku dydaktycznym, to unikalna forma zwi ązku mi ędzy s ąsiednimi gminami, dla których granice administracyjne nie stanowi ą przeszkody, lecz wr ęcz implikuj ą nowatorskie rozwi ązania w zakresie szeroko poj ętego zaspokajania potrzeb społecznych. Warto tutaj wymieni ć interesuj ące szlaki turystyczne o bogatym, ró żnorodnym programie, wiod ące do najciekawszych pod wzgl ędem historycznym i przyrodniczym miejscowo ści, w śród których s ą najcenniejsze zasoby zabytkowe. Wśród licznych szlaków turystycznych wiod ących przez gmin ę, np. niebieski: długodystansowy (136 km) Czempi ń – Kobylin; zielony: Krzan – Dolsk dł 81 km , żółty: Błotkowo - Piotrowo dł.45 km, czerwony: Rogaczewo Małe -Turew dł.10 km, czarny: Krzan – Rąbi ń dł 36 km, dziedzictwo kulturowe gminy przybli ża tematyczny szlak ”Najpi ękniejsze rezydencje” o zasi ęgu regionalnym, dł.160 km, przeznaczony dla turystów zmotoryzowanych. Szlak pozwala pozna ć budowle rezydencjonalne powstałe w ró żnych okresach i stylach w okolicach Leszna, w tym poło żony w Racocie klasycystyczny zespół pałacowy wzniesiony dla Antoniego Barnaby Jabłonowskiego w latach 1780-1785, którego wn ętrza go ściły Tadeusza Ko ściuszk ę, ksi ęcia Józefa Poniatowskiego, a po 1919 r. pełniły funkcje rezydencjonalne dla prezydenta RP. Ponadto przebiegaj ące 112 szlaki gotycki, cysterski i piastowska droga roma ńska odkrywaj ą historyczne dziedzictwo gminy. Fragment przebiegaj ącej trasy interesuj ącego „Ziemia ńskiego szlaku rowerowego” dł. 245 km, stanowi ącego element wielkopolskiego systemu szlaków rowerowych , pozwala pozna ć unikatowy w skali Europy krajobraz kulturowy z sieci ą śródpolnych i przydro żnych zadrzewie ń. Konny szlak śladami króla Stanisława Leszczy ńskiego, przyci ągaj ący entuzjastów jazdy konnej, pozwala pozna ć nie tylko nieprzeci ętne walory Racotu. W najbli ższym czasie zostanie uruchomiony Szlak Napoleo ński obejmuj ący swym zasi ęgiem 6 powiatów, w tym ko ścia ński. Szlak b ędzie wiódł przez tereny gminy zwi ązane z Napoleonem Bonapartym, który np. przebywał w Turwi, sk ąd pochodził jego adiutant. Warte rozwa żenia s ą plany wytyczenia nowych szlaków np. konnych, rowerowych, wodnych, które wzbogac ą ju ż istniej ącą ofert ę poznawcz ą walorów przyrodniczo – krajobrazowo - historycznych gminy, gdy ż perspektywy rozwojowe gminy wi ążą si ę równie ż z pełniejszym wykorzystaniem wspomnianych walorów dla celów wypoczynkowych i turystycznych, jak równie ż wyeksponowaniem istniej ących zasobów zabytkowych.

W planach gminy jest zrealizowanie projektu ,,Rowerem w gł ąb dziejów Południowej Wielkopolski. Romantyczne trasy rowerowe Ziemi Ko ścia ńskiej’’. W ci ągu dwóch najbli ższych lat w powiecie powstanie dziesi ęć tras rowerowych licz ących w sumie ponad 290 km, obejmuj ące równie ż tereny gminy Ko ścian.

Powiat na wytyczenie i oznakowanie dziesi ęciu tras rowerowych na Ziemi Ko ścia ńskiej otrzyma z Unii Europejskiej a ż 3 082 732,88 zł (tj. 65% kosztów). Pozostał ą cz ęść pokryj ą wspólnie powiat (20%) i samorz ądy gmin, przez które trasy b ędą przebiegały (15%). Projekt obejmuje dziesi ęć tras rowerowych: Ko ścia ński Trójk ąt Rowerowy (74,60 km z ko ścia ńskiego Rynku przez Pianowo, Stare Oborzyska, Czempi ń, Stary Goł ębin, Turew, Kopaszewo, Krzywi ń, Bo żą Wol ę, Zgliniec, Jezierzyce, Zygmuntowo, Stare Bojanowo, Śmigiel, Bruszczewo, Przysiek ę Polsk ą, Widziszewo do Ko ściana), 113

Oś Trójk ąta z Ko ściana do Krzywinia (22,8 km z ko ścia ńskiego Rynku przez Racot, Gry żyn ę, Jurkowo, Kuszkowo), Drogi Mickiewiczowskie (78,18 km z ko ścia ńskiego Rynku przez Nowy Lubosz, Turew, R ąbi ń, Dalewo, Mo ściszki, Cichowo, Bie żyń, Lubi ń, Żelazno, Wieszkowo, Krzywi ń, Kopaszewo, Chory ń, Wławie, Januszewo, Osiek, Gry żyn ę, Racot do Ko ściana), Kopaszewska Droga Krzy żowa (7,30 km z Kopaszewa przez Rogaczewo Wielkie do R ąbinia), Droga nad Jeziorem Wonieskim (18,30 km z Wonie ścia przez Nowy i Stary D ębiec, Zgliniec do Wonieścia), Droga ze Starej Przysieki do Nowego D ębca (13,97 km z Widziszewa przez Gry żyn ę), Droga Zachodnia (52,75 km ze Śmigla przez Bronikowo, Morownic ę, Poladowo, Żegrowo, Kar śnice, Bro ńsko, Kokorzyn, Szczodrowo, Kiełczewo, Bonikowo, Mikoszki, Jarogniewice, Piotrkowice do Czempinia), Droga do Czacza (8,1 km z Przysieki Polskiej przez Czacz i Stary Białcz), Droga z Ko ściana do Bro ńska (12 km z Ko ściana przez Kobylniki i Stary Białcz), Droga z Ko ściana do Kiełczewa (2,6 km z ko ścia ńskiego Rynku przez ul. Strzeleck ą, Wały Żegockiego, Park Miejski). W ró żnych punktach tras powstan ą miejsca odpoczynku dla rowerzystów. Jeszcze w tym roku zostanie w cało ści wytyczona trasa rowerowa ł ącz ąca Ko ścian z Nowym D ębcem, ze Śmigla przez Bruszczewo do Starego Bojanowa i ście żka w podkosciańskim Pelikanie. Na trasie planowanych ście żek znajduj ą si ę stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej, które mog ą, po odpowiednim oznakowaniu, stanowi ć interesuj ący punkt wycieczek w przeszło ść Wielkopolski. S ą to stanowiska (grodziska, kurhany) w okolicach miejscowo ści: Bonikowo, Nowy D ębiec, Kurza Góra, Stary Lubosz, Turew, Wysko ć.

114

6.5. Okre ślenie sposobu realizacji poszczególnych celów gminnego programu opieki nad zabytkami

Z obiektów wpisanych do rejestru zabytków żaden nie jest własno ści ą Gminy, w zwi ązku z tym nie ma ona mo żliwo ści bezpo średniego sprawowania opieki nad nimi. Natomiast działania po średnie, wynikaj ące z ustawy o ochronie zabytków oraz polityki prowadzonej przez Gminę sprowadzaj ą si ę do: - promowania najcenniejszych zabytków z terenu gminy, - uwzgl ędniania dziedzictwa kulturowego przy sporz ądzaniu dokumentów planistycznych, - wspierania poczyna ń wła ścicieli obiektów zabytkowych przy działaniach zwi ązanych z ich wła ściwym u żytkowaniem i utrzymaniem, - kształtowania społecznej potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego (społeczni opiekunowie zabytków), - edukacji społecze ństwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego poprzez: • prowadzenie i doskonalenie edukacji na rzecz ochrony zabytków na poziomie szkół podstawowych i gimnazjalnych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem tradycji lokalnych, • popularyzacj ę wszelkiego rodzaju konkursów promuj ących wiedz ę z zakresu szeroko poj ętego dziedzictwa kulturowego.

7. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

Podmiotem formułuj ącym gminny program opieki nad zabytkami jest samorz ąd gminy. Realizacja programu odbywa ć si ę b ędzie poprzez zespół działa ń władz gminy na rzecz osi ągni ęcia celów w nim przyj ętych. Samorz ąd ma oddziaływa ć na ró żne podmioty zwi ązane z obiektami zabytkowymi, w tym równie ż na mieszka ńców gminy w celu wywołania w nich po żą danych zachowa ń prowadz ących do realizacji zamierzonych celów. Zakłada si ę, że w realizacji gminnego programu opieki nad 115 zabytkami dla gminy Ko ścian wykorzystane zostan ą nast ępuj ące grupy instrumentów: instrumenty prawne, finansowe, społeczne, koordynacji i kontroli. 1. Instrumenty prawne: • programy okre ślaj ące polityk ę pa ństwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, • dokumenty wydane przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wynikaj ące z przepisów ustawowych, • uchwały Rady Gminy (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zwolnienia i ulgi dla wła ścicieli obiektów zabytkowych). 2. Instrumenty finansowe: • środki własne zatwierdzone uchwał ą Rady Gminy, • dotacje, • subwencje, • dofinansowania. 3. Instrumenty społeczne: • uzyskanie poparcia lokalnej społeczno ści dla programu poprzez sprawn ą komunikacj ę, • edukacja i tworzenie świadomo ści potrzeby istnienia i ochrony dziedzictwa kulturowego w lokalnej społeczno ści, • współpraca z organizacjami społecznymi. 4. Koordynacja i kontrola • gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania obiektów, prowadzonych pracach remontowych i konserwatorskich, • utworzenie w ramach organizacyjnych Urz ędu Gminy w Ko ścianie zespołu koordynuj ącego realizacj ę poszczególnych zada ń wynikaj ących z ustale ń programu opieki nad zabytkami.

116

W skład zespołu wchodz ą: 1. Łukasz Mikołajczyk 2. Janusz Kozłowski 3. Marcin Nadobnik • wewn ętrzne okresowe sprawozdania z realizacji niniejszego programu.

8. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami

Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wójt (burmistrz, prezydent miasta) zobowi ązany jest do sporz ądzania co 2 lata sprawozdania z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami. Sprawozdanie to przedstawiane jest Radzie Gminy. Po 4 latach program powinien zosta ć zaktualizowany i ponownie przyj ęty przez Rad ę Gminy. Do wykonania powy ższego zadania utworzono zespół koordynuj ący monitoruj ący niniejszy program poprzez: a) analiz ę i ocen ę przebiegu realizacji, b) analiz ę i ocen ę stopnia uzyskanych efektów.

9. Niektóre zewn ętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Ustawowy obowi ązek utrzymania zabytku we wła ściwym stanie, co wi ąż e si ę m.in. z prowadzeniem i finansowaniem przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych spoczywa na jego posiadaczu, który dysponuje tytułem prawnym do zabytku wynikaj ącym z prawa własno ści, u żytkowania wieczystego, trwałego zarz ądu. W przypadku jednostki samorz ądu terytorialnego, prowadzenie i finansowanie wspomnianych robót jest jej zadaniem własnym.

Wszystkie podmioty zobowi ązane do finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach 117 wpisanych do rejestru zabytków mog ą ubiega ć si ę o ich dofinansowanie ze środków m.in.: I. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zasady finansowania opieki nad zabytkami okre śla ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami, art. 71-83). Szczegółowe uregulowania w tym zakresie zawiera Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940). Program operacyjny DZIEDZICTWO KULTUROWE. Witryna internetowa: http://www.mkidn.gov.pl

II. Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu Ze środków finansowych z bud żetu pa ństwa w cz ęś ci, której dysponentem jest Wojewoda Wielkopolski. Dotacja mo że by ć udzielona na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art. 74 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Witryna internetowa: http://www.wosoz.bip-i.pl/public

III. Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Departament Kultury W ramach otwartego konkursu ofert na zadania publiczne Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego – ochrona zabytków i opieka nad zabytkami. Witryna internetowa: http://www.bip.umww.pl

IV. Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi W ramach działania „ Odnowa i rozwój wsi” obj ętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Witryna internetowa: http://www.minrol.gov.pl

118

V. Ministerstwa Spraw Wewn ętrznych Administracji Departament Wyzna ń Religijnych oraz Mniejszo ści Narodowych i Etnicznych, Wydział Funduszu Ko ścielnego Dotacje udzielane na remonty i konserwacj ę obiektów sakralnych w zakresie wykonywania podstawowych prac zabezpieczaj ących obiekt (bez wystroju i wyposa żenia). Witryna internetowa: http://www.mswia.gov.pl

VI. Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu Na zadania zwi ązane z ochron ą i kształtowaniem przyrody. Witryna internetowa: http://www.wfosgw.poznan.pl Działania o charakterze strategicznym i ponadregionalnym mog ą liczy ć na finansowanie z Funduszy Unii Europejskiej, m.in. 1) Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), którego działalno ść koncentruje si ę na ró żnych dziedzinach, m.in. rozwój turystyki oraz inwestycje w dziedzinie kultury. 2) Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2007- 2013, który zgodnie z projektem Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO) stanowi jeden z programów operacyjnych przy wykorzystaniu środków Funduszu Spójno ści i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. W ramach programu realizowanych b ędzie 17 osi priorytetowych, m.in. 12 – kultura i dziedzictwo kulturowe. Wymienione źródła finansowania s ą wskazówk ą dla wła ścicieli obiektów zabytkowych. Szczegółowe informacje dotyczące rodzaju finansowanych zada ń, uprawnionych wnioskodawców, trybu składania wniosków, kryteriów oceny i warunków rozliczenia można znale źć na stronach internetowych instytucji udzielaj ących pomocy finansowej.