DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Gdańsk, dnia 7 stycznia 2010 r. Nr 3

TREŚĆ: Poz: UCHWAŁY RAD GMIN

65 — nr XXIX/199/2009 z dnia 28 października 2009 r. Rady Gminy w spra- wie Programu opieki nad zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013...... 125

65

UCHWAŁA Nr XXIX/199/2009 Rady Gminy Stare Pole z dnia 28 października 2009 r. w sprawie Programu opieki nad zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013.

Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dni 8 marca Załącznik nr 1 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, do Uchwały nr XXIX/199/2009 poz. 1591, z 2002 r. Nr 23, poz. 220, Nr 62 poz. 558, Nr 113, Rady Gminy Stare Pole poz. 984, Nr 153, poz. 1271 i Nr 214, poz. 1806, z 2003 r. z dnia 28 października 2009 r. Nr 80, poz. 717 i Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, poz. 1055, Nr 116, poz. 1203 i Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. Nr Program Opieki Nad Zabytkami 172, poz. 1441 i Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 128 Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013. i Nr 181, poz. 1337, z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr 138, poz. Spis treści: 974 i Nr 173, poz. 1218, z 2008 r. Nr 180, poz. 1111 i Nr 223, 1. Wstęp poz. 1458 oraz z 2009 r. Nr 52, poz. 420), art. 87 ust. 3 i 4 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece opieki nad zabytkami nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, 3. Uwarunkowania prawne poz. 959 i Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362 i Nr 3.1. Konstytucyjny obowiązek ochrony zabytków 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394 oraz z 2009 r. Nr 3.2. Podstawowe zapisy ustawy o ochronie zabytków i opiece 31, poz. 206 i Nr 97, poz. 804) po uzyskaniu opinii Pomor- nad zabytkami skiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków uchwala 3.3. Powinności administracji samorządowej zdefiniowane się, co następuje: przez ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytka- § 1 mi 3.4. Inne uregulowania prawne, adresowane do administracji Przyjmuje się Program opieki nad zabytkami Gminy samorządowej, dotyczący ochrony zabytków i opieki nad Stare Pole na lata 2009-2013 stanowiący załącznik do zabytkami uchwały. 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturo- § 2 wego 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy. zabytków i opieki nad zabytkami § 3 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia i podle- dokumentami wykonanymi na poziomie województwa ga ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Województwa i powiatu Pomorskiego. 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego Przewodniczący Rady 4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Jan Pawlina Pomorskiego 4.2.3. Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomor- skiego 4.3.4. Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kultu- rowego Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 126 — Poz. 65 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z 10. Źródła finansowania gminnego programu opieki nad dokumentami wykonanymi na poziomie gminy zabytkami 5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dzie- 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakre- dzictwa i krajobrazu kulturowego gminy su ochrony zabytków 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy 12. Aneksy 5.2.2. Krajobraz kulturowy Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie gminy 5.2.3. Zabytki nieruchome Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru 5.2.4. Zabytki ruchome zabytków 5.2.5. Zabytki archeologiczne Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru 5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych zabytków 5.2.7. Dziedzictwo niematerialne Wykaz obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabyt- 5.3. Zabytki ujęte prawnymi formami ochrony ków 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków Obiekty architektury i budownictwa 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy Kompozycje zieleni wysokiej 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza Poszerzony rys historyczny terenów należących do gminy szans i zagrożeń Stare Pole 7. Założenia programowe 8. Instrumentarium realizacji gminnego programu 1. WSTĘP. opieki nad zabytkami Stare Pole położona jest we wschodniej części 9. Zasady oceny gminnego programu opieki nad zabyt- województwa pomorskiego, w powiecie malborskim. Od kami wschodu graniczy z gminami należącymi do powiatu elbląskiego w województwie warmińsko – mazurskim. Ilustracja nr 1. Położenie gminy Stare Pole na tle regionu.

Powierzchnia gminy wynosi 7947 ha, zamieszkuje Miejscowości sołeckie to: Janówka, , , ją 4701 mieszkańców (stan na 31 grudnia 2008 r.). Na Klecie, Kławki, Kraszewo, Królewo, Krzyżanowo, Stare terenie gminy występuje 12 sołectw obejmujących 16 Pole, , Ząbrowo, Złotowo; miejscowościami miejscowości. Wszystkie z nich są historycznymi jednost- niesołeckimi są: , i Krasnołęka. Ponad- kami osadniczymi powstałymi w okresie średniowiecza, to częścią Kaczynosu jest dawny chełmiński majątek w większości z jeszcze odleglejszą estyjską genezą. ziemski dziś zwany Kaczynos – Kolonia.

Ilustracja nr 2. Teren gminy Stare Pole.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 127 — Poz. 65 Z geograficznego punktu widzenia położenie gminy makroregion – Pobrzeże Gdańskie, mezoregion – Stare Pole można scharakteryzować następująco: Żuławy Wiślane, dzielnica przyrodniczo – leśna – Żuław Wiślanych, dorzecze zasadnicze – rzeki Elbląg, dorzecze bezpośrednie – Starego Nogatu, zlewnia – jeziora Druzno 1.

Ilustracja nr 3. Jednostki fizjograficzne w obrębie regionu wg J. Kondrackiego.

Z punktu widzenia geografii historycznej tereny utożsamiała się z regionalną tradycją, nie znała jej i nie należące do gminy położone są w regionie Żuław Mal- kultywowała. W tej sytuacji dynamika zmian znacznie borskich, w ramach historycznej jednostki nazywanej się nasiliła, wiele obiektów było niejako „programowo” od XV wieku Małymi Żuławami Malborskimi, wcze- niszczonych lub zaniedbywanych, innych nie otaczano śniej Żuławami Fiszewskimi. Podstawowy komponent opieką, nie remontowano, nie mówiąc już o realizacji regionalnego (i lokalnego) dziedzictwa kulturowego kosztochłonnych programów rewitalizacyjnych. W efek- – krajobraz kulturowy – cechuje się wieloma wybitnymi cie, co pokazano w dalszych analizach, stan zachowania walorami, unikalnością w skali ogólnopolskiej i dużym krajobrazu kulturowego na omawianym obszarze można nasyceniem elementów stanowiących wytwory ludzkiej dziś określić mianem alarmującego i dramatycznego. aktywności gospodarczej i społecznej, w tym w sferze Z liczby 375 zabytków nieruchomych (obiekty budow- działalności symbolicznej. Wytwory te w swoich dostrze- nictwa i architektury) zaewidencjonowanych na terenie galnych przejawach, formie oraz treści, mają charakter gminy Stare Pole aż 51,4% powstało po roku 1900, a zabytkowy, co przesądza o historyczności krajobrazu, o tylko 4% (17 obiektów !) legitymuje się naprawdę starą jego zabytkowości. metryką, z jaką popularnie zwykliśmy identyfikować Owa zabytkowość okazuje się, i nie jest to przypadłość zabytki (powstały do roku 1875). Na podstawie opisów odnosząca się tylko do czasów najnowszych, pewną B. Schmida możemy ustalić, że na w XIX wieku na oma- cechą ambiwalentną: jest zarówno walorem, jak i proble- wianym obszarze zlokalizowanych było kilkadziesiąt mem. Z jednej strony nasz krajobraz wykazuje niezwy- domów podcieniowych, na początku XX wieku zostało kłą trwałość, stanowiąc nośnik i przekaz myśli, postaw ich kilkanaście, do dziś zachowały się tylko cztery, przy i dokonań bardzo odległych w czasie, kumulowanych czym jeden z nich – w Kławkach – może niedługo zniknąć i utrwalanych. Trwałość związana jest z elementami na z pejzażu (podzielając los podobnej budowli z Szaleńca ogół słabo dostrzegalnymi lub traktowanymi jako natu- zniszczonej w końcu XX wieku). ralne. Z drugiej strony krajobraz ten podlega niezwykle Jest nie tylko ustawowym, ale wręcz moralnym dynamicznym zmianom, dotyczą one niestety elementów obowiązkiem przeciwdziałanie tym niekorzystnym ten- najbardziej widocznych i charakterystycznych – zabudo- dencjom. Odpowiednie działania powinny podejmować wy: obiektów budownictwa i architektury, powszechnie przede wszystkim władze gminy, stopniowo tworząc sze- najczęściej identyfikowanych stricte z zabytkami. Już na roką platformę obejmującą partnerów wywodzących się początku XX wieku pruski konserwator zabytków – B. z sektora społecznego i prywatnego, angażowanych do Schmid – publikując katalog zabytków powiatu malbor- wspierania wysiłków samorządu terytorialnego w dzie- skiego zwrócił uwagę na intensywność przemian doko- dzinie ochrony dziedzictwa kulturowego. W pierwszym nujących się w tej sferze. Pisał, że niewiele obiektów rzędzie należy zadbać o zachowanie zastanego dorobku zabytkowych z tego terenu liczy więcej niż 200 lat, a z minionych pokoleń, następnie – w miarę pozyskiwania pejzażu ciągle znikają niezwykle wartościowe budowle: środków finansowych, w tym przede wszystkim pocho- przede wszystkim wznoszone w konstrukcji ryglowej dzących z programów pomocowych UE – o jego rewita- i zrębowej (domy podcieniowe, stajnie, spichlerze, lizację i adaptację do nowych potrzeb indywidualnych stodoły). Te niekorzystne zmiany zachodziły w zupełnie i społecznych. Instrumentem w tak określonym działaniu innych uwarunkowaniach kulturowych i społecznych, jest Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole w łonie środowiska odczuwającego głęboki związek z na lata 2009 – 2013. Określiwszy lokalne zasoby, czyli zamieszkiwanym terenem i jego krajobrazem. Procesy wskazawszy co trzeba chronić, przedstawia on główne jakie zaszły po roku 1945 były nieporównywalnie mniej cele, kierunki działań i zadania – czyli postuluje jak, korzystne – nowa napływowa społeczność nie czuła „ge- w jaki sposób i za jakie środki powinny być ratowane netycznego powinowactwa” z przejętymi dobrami, nie żuławskie zabytki. A mimo ogromu zniszczeń i zaniedbań Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 128 — Poz. 65 liczba obiektów wartych uratowania jest ciągle jeszcze kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. szeroka. Program sugeruje także, by nie skupiać się tylko - Art. 6 ust. 1 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska na pojedynczych, wydzielonych obiektach historycznych stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu – najważniejszą wartością jest bowiem całe ich otocze- do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu nie, krajobraz kulturowy gminy. Powinien on zostać polskiego, jego trwania i rozwoju”. „przekazany”, w swojej historyczności i zabytkowości, w - Art. 73 Konstytucji RP: „Każdemu zapewnia się stanie nie gorszym od tego, który zrelacjonował niegdyś wolność twórczości artystycznej, badań naukowych wspomniany wyżej pruski konserwator zabytków. oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury” 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu - Art. 82 Konstytucji RP: „Obowiązkiem obywatela opieki nad zabytkami. polskiego jest (…) troska o dobro wspólne”. Podstawą prawną dla opracowania gminnego progra- - Art. 86 Konstytucji RP: „Każdy jest obowiązany do mu opieki nad zabytkami, w tym konkretnym przypadku dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Pole na lata 2009 – 2013, jest ustawa z dnia 23 lipca Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa”. 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. Sposoby realizacji tych konstytucyjnie określonych U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.). powinności zostały szczegółowo rozwinięte w uregu- Art. 87 ust. 1 tej ustawy nakłada na wójta (burmistrza, lowaniach prawnych niższego rzędu; należą do nich prezydenta miasta) obowiązek sporządzenia na okres 4 odpowiednie ustawy (uchwalane przez Sejm RP) i roz- lat gminnego programu opieki nad zabytkami. Dalej (ust. porządzenia wykonawcze (wydawane przez ministrów 3 i ust. 4) ustala się, iż program powinien być uchwalony wg właściwości). przez radę gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego W interesującej nas dziedzinie podstawowym aktem konserwatora zabytków oraz podany do wiadomości prawnym jest – jak już powiedziano - Ustawa z dnia 23 publicznej poprzez ogłoszenie w wojewódzkim dzien- lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytka- niku urzędowym. mi. Ustęp 3 niniejszego artykułu wymienia i precyzuje 3.2. Podstawowe zapisy ustawy o ochronie zabytków cele, którym powinien służyć opracowany i uchwalony i opiece nad zabytkami. gminny program opieki nad zabytkami; są one sformu- Ustawa definiuje po pierwsze pojęcie „zabytku”. łowane następująco: W ujęciu ustawodawcy jest to (art. 3): 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu „nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zadań strategicznych, wynikających z koncepcji zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego przestrzennego zagospodarowania kraju; działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie spo- w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa łecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami artystyczną lub naukową”. ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; W tym samym artykule, w kolejnych podpunktach, 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków przedstawiony został podstawowy podział zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; na: nieruchome (pkt 2), ruchome (pkt 3), archeologiczne 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz (pkt 4) oraz wymieniono inne pojęcia związane z dzie- walorów krajobrazu kulturowego; dzictwem kultury: historyczny układ urbanistyczny lub 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność ruralistyczny (pkt 12), historyczny zespół budowlany (pkt zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych 13), krajobraz kulturowy (pkt 14) oraz otoczenie zabytku i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających (pkt 15)4. wzrostowi środków finansowych na opiekę nad Dalej, podkreśliwszy, iż zabytki podlegają ochronie zabytkami; i opiece bez względu na stan zachowania, ustawa cha- 6) określenie warunków współpracy z właścicielami rakteryzuje trzy zasadnicze kategorie zabytków w sposób zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe następujący: związane z wykorzystaniem tych zabytków; W myśl art. 6 zabytkami nieruchomymi są w szczegól- 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających ności: tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad a) krajobrazy kulturowe, zabytkami. b) układy urbanistyczne, ruralistyczne, zespoły budo- Art. 21 precyzuje, iż opracowanie i uchwalenie wlane, gminnego programu opieki nad zabytkami musi zostać c) dzieła architektury i budownictwa, poprzedzone wykonaniem gminnej ewidencji zabytków 2. d) dzieła budownictwa obronnego, e) obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektro- 3. Uwarunkowania prawne. wnie i inne zakłady przemysłowe, 3.1. Konstytucyjny obowiązek ochrony zabytków. f) cmentarze, Na obowiązek ochrony zabytków, rozumianych jako g) parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, dawne materialne i niematerialne dobra kultury, wska- h) miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź zuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej3. Obowiązek działalność wybitnych osobistości lub instytucji. ten ciąży zarówno na państwie, jak i społeczeństwie. Katalog zabytków ruchomych obejmuje następujące Odpowiednie zapisy przedstawiają ten stan rzeczy w pozycje: sposób następujący: a) dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego - Art. 5 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska strzeże i sztuki użytkowej, niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, b) kolekcje stanowiące zbiory przedmiotów zgromadzo- zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela nych i uporządkowanych według koncepcji osób, które oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa tworzyły te kolekcje, narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, c) numizmaty oraz pamiątki historyczne, a zwłaszcza Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 129 — Poz. 65 militaria, sztandary, pieczątki, odznaki, medale 2. wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje i ordery, w tym zakresie wykonuje wojewódzki konserwator d) wytwory techniki, a zwłaszcza urządzenia, środki zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego transportu oraz maszyny i narzędzia świadczące o konserwatora zabytków, może powierzyć w drodze kulturze materialnej charakterystycznej dla dawnych porozumienia wykonywanie części kompetencji i nowych form gospodarki, dokumentujące poziom wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru e) materiały biblioteczne, o których mowa w art. 5 zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. Ustawa określa również obowiązki administracji U. z 1998 r. Nr 85, poz. 539, Nr 106, poz. 668; z 2001 r. samorządowej w dziedzinie ochrony dziedzictwa Nr 129, poz. 1440 oraz z 200 r. Nr 113, poz. 984), kulturowego. f) instrumenty muzyczne, 3.3. Powinności administracji samorządowej zdefinio- g) wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty wane przez ustawę o ochronie zabytków i opiece etnograficzne, nad zabytkami. h) przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne Powinności administracji samorządowej są w ustawie bądź działalność wybitnych osobistości lub instytu- explicite określone w kilku miejscach, odnoszą się do cji. nich artykuły nr 5, 6, 7 ust. 3 i 4, 16, 17, 18, 19, 20, 21, Trzecią kategorią są zabytki archeologiczne będące w 22 oraz 87. szczególności: Niektóre z nich zostały już wyżej omówione, artykuły a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i history- 7 ust. 3 oraz 16 i 17 związane są z tworzeniem parków cznego osadnictwa, kulturowych, które w przypadku Gminy Stare Pole nie b) cmentarzyskami, znajdują praktycznego zastosowania. c) kurhanami, Artykuły 18 – 20 mówią o ustawowym obowiązku d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej uwzględniania problematyki ochrony zabytków i opie- i artystycznej. ki nad zabytkami w opracowywanych przez gminy Ponadto ustawa zakłada (art. 6 ust. 2), iż „ochronie strategicznych i planistycznych dokumentach rozwoju, mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne i tra- zwłaszcza w miejscowych planach zagospodarowania dycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub przestrzennego oraz studiach uwarunkowań i kierunków jednostki osadniczej”. zagospodarowania przestrzennego. W szczególności art. Opieka nad tak zdefiniowanymi zabytkami powinna 20 podkreśla konieczność uzgadniania przez gminy pro- być sprawowana przez właściciela lub posiadacza, a jektów i zmian w planach zagospodarowania przestrzen- wyrażać się ma poprzez następujące czynności (art. 5): nego z wojewódzkim konserwatorem zabytków. 1. naukowe badanie i dokumentowanie zabytków Art. 21 i art. 22 ust. 4 obliguje wójta (burmistrza, pre- 2. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich zydenta miasta) do prowadzenia „gminnej ewidencji i robót budowlanych przy zabytku zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków 3. zabezpieczenie i utrzymanie zabytku oraz jego nieruchomych z terenu gminy”, a dokładne zasady otoczenia w jak najlepszym stanie przygotowania tych kart określa odpowiedni przepis 4. korzystanie z zabytku w sposób zapewniający trwałe wykonawczy: Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 zachowanie jego wartości maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, 5. popularyzowanie i upowszechnianie wiedzy o zabytku krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz jego znaczeniu dla historii i kultury oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub Z kolei ochrona zabytków przypisana jest do kom- wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z petencji administracji publicznej w formie obowiązku 2004 r. Nr 124, poz. 1305). i zgodnie z wolą ustawodawcy tworzy katalog działań 3.4. Inne uregulowania prawne, adresowane do admini- mających na celu (art. 6): stracji samorządowej, dotyczące ochrony zabytków 1. zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych, i opieki nad zabytkami. finansowych umożliwiających trwałe zachowanie * zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie Drugim ważnym aktem prawnym nakładającym 2. zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować na administrację samorządową ustawowy obowiązek uszczerbek dla wartości zabytków wykonywania zadań w zakresie kultury i ochrony zabyt- 3. udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania ków jest ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie z zabytków gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z 2002 r. Nr 4. przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub 23, poz. 220, Nr 62, Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę poz. 1055 i Nr 116, poz. 1203 i Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. 5. kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytku Nr 172, poz. 1441 i Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 6. uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu 128 i Nr 181, poz. 1337 oraz z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy 138, poz. 974 i Nr 173, poz. 1218). kształtowaniu środowiska W art. 7 ustawodawca zdefiniował zadania własne Formami ochrony zabytków są (art. 7): gminy jako „zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspól- 1. wpis do rejestru zabytków; noty”, a następnie wymienił ich katalog, w którym 2. uznanie za pomnik historii; z punktu widzenia interesującej nas tematyki trzeba 3. utworzenie parku kulturowego; zwrócić uwagę na następujące pozycje: 4. ustalenia ochrony w miejscowym planie 1) ład przestrzenny, gospodarka terenami i ochrona zagospodarowania przestrzennego. środowiska Do organów ochrony zabytków należą (art. 89): 10) kultura, w tym biblioteki gminne i inne placówki 1. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w upowszechniania kultury imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie 12) zieleń gminna i zadrzewienia wykonuje Generalny Konserwator Zabytków 13) cmentarze gminne Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 130 — Poz. 65 15) utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń publicz- kulturę niezbędne jest współdziałanie Ministra Kultury, nych oraz obiektów administracyjnych. jednostek samorządu terytorialnego (jst) oraz instytucji W art. 2 ust. 1 orzeczono ponadto, iż: „Gmina wyko- pozarządowych we wdrażaniu i finansowaniu progra- nuje zadania publiczne w imieniu własnym i na własną mów rozwojowych dla kultury. Resortowe rozumienie odpowiedzialność”. kultury jest błędem – na sferę kultury mają wpływ decy- ** zje wielu resortów, a z kolei rozwój kultury determinuje Należy ponadto wskazać inne ustawy, stosowane jako wiele ekonomicznych czynników wzrostu. Doraźność wykładnia prowadzonych przez pracowników samorzą- decyzji w ramach ograniczonych zasobów tylko pogłębia dowych postępowań i procedur administracyjno – praw- przepaść pomiędzy wielkimi miastami a resztą kraju, a nych, uwzględniające problematykę ochrony zabytków także między organizacją kultury w państwach Europy i opieki nad zabytkami; należą do nich: Zachodniej. Programowanie rozwoju staje się więc już • ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu nie fanaberią wizjonerów, lecz obowiązkiem sprawnego i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, aparatu państwa i organów samorządu terytorialnego. poz. 717 z późn. zm), Formułowanie strategii i długookresowych planów • ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst rozwoju nie jest więc ograniczeniem władzy kolejnej jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. – grupy politycznej, ani tym bardziej samorządów, lecz zm), działaniem o charakterze propaństwowym i wypełnia- • ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony niem obowiązku racjonalnego zarządzania tą sferą życia środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. społecznego – tak wrażliwą na jakość zarządzania i na 150), osobowość jej kreatorów” (podkreślenie autora)6. • ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu Misja Narodowej Strategii Rozwoju Kultury została i prowadzeniu działalności kulturalnej (tekst jednolity sformułowana następująco: Dz. U. z 2001 r. Nr 13, poz. 123), „Zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej war- • ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności tości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej cało- pożytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r. kształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, Nr 96, poz. 873 z późn. zm), wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewnia- • ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu jącej ciągłość tradycji i rozwój regionów” 7. informacji o środowisku i jego ochronie, udziale Tezy Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zakładają społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach zwiększenie poziomu aktywności na szczeblu regio- oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2009 r. nr 199, nalnym w rozwoju kultury. Dotyczy to „umiejętnego poz. 1227). wkomponowania zadań z obszarów kultury w plan roz- *** woju regionu, przy założeniu, iż rozwój kultury wspiera Zasady ochrony zabytków określają jeszcze trzy poprawę jakości potencjału regionu w dziedzinie kapitału kolejne ustawy, które jednak nie będą miały zastosowa- intelektualnego oraz kapitału społecznego. Przygotowa- nia w przypadku niniejszego programu. Są to ustawy nie regionów (władz samorządowych i partnerów spo- o muzeach, o bibliotekach i o narodowym zasobie łecznych oraz instytucjonalnych) do tej aktywności jest archiwalnym i archiwach, wspomniane tu tylko, ale nie ważne dla pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej (w wykorzystywane, ponieważ na terenie gminy Stare Pole tym i z edycji INTERREG), a także w kontekście następne- nie funkcjonują muzea i archiwa, a w Gminnej Bibliotece go okresu programowania na lata 2007 – 2013” 8. Publicznej w Starym Polu nie są przechowywane mate- W założeniach Państwo Polskie powinno być partne- riały o wartościach zabytkowych 5. rem dla jednostek samorządu terytorialnego i wspólnie z 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa nimi kształtować kulturę w regionach. Do tego celu „nie- kulturowego. zbędne jest zinstytucjonalizowanie platformy współpracy 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie pomiędzy państwem a samorządami, a także w większym ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. stopniu wykorzystanie możliwości tworzenia i prowadze- * nia wspólnych instytucji i wspólnych inwestycji w sferze Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 kultury. Samorządy terytorialne powinny zyskać większą – 2013, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 wrze- motywację w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza śnia 2004 r. We Wstępie stwierdzono, iż wejście Polski dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania założonych w do Unii Europejskiej „zmieniło perspektywę na realizację lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a zadań w wielu dziedzinach życia publicznego”, w tym rola państwa powinna sprowadzać się do badań nauko- również w obszarze kultury. Skonstatowano, iż praca wych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego nad dokumentem stała się okazją „nie tylko do przy- zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocześnie gotowania rzetelnej diagnozy, i debaty na temat celów Minister Kultury powinien posiadać odpowiednie środki i priorytetów, ale też poszukiwaniem sposobów finanso- na sprawowanie mecenatu nad działalnością instytucji wania zadań z obszaru kultury”. Następnie zdefiniowano kultury oraz instrumenty o charakterze motywującym, ogólną filozofię przyświecającą opracowaniu strategii, za pomocą których możliwa będzie realizacja polityki stwierdzając w szczególności iż: kulturalnej państwa w regionach” 9. „Wobec niewystarczających nakładów publicznych Narodowa Strategia Rozwoju Kultury wskazuje bardzo na kulturę, a także europejskiej praktyki programo- ważną przemianę w kształtowaniu podejścia do sposo- wania działań dla kluczowych sfer życia społecznego bów ochrony dziedzictwa kulturowego. Współczesna i ekonomicznego, zasadne jest tworzenie strategii dzia- ochrona zabytków powinna skupiać się na aktywnym łań realizujących politykę kulturalną państwa, a także działaniu ze względu na „rosnące znaczenie powiązania wyznaczanie polityk w krótkim, średnim i długim kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regio- okresie. Wiąże się to z odejściem od doraźnych działań nów” 10. Elementy naszej spuścizny kulturowej powinny (często uwarunkowanych zmianami politycznymi) w zostać wykorzystane dla podjęcia działań w kształtowa- kulturze na rzecz systemowych i długofalowych rozwią- niu zintegrowanych produktów turystycznych. zań. W ramach ograniczonych nakładów publicznych na Strategicznymi obszarami w okresie programowania Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 131 — Poz. 65 2004 – 2013 są m. in. ochrona dziedzictwa kulturowego, i muzea, które mają potencjał ekonomiczny. Mogą one w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków. stanowić atrakcję turystyczną przyczyniając się do wzro- Rola Ministra Kultury oraz jednostek samorządu teryto- stu zainteresowania regionem zarówno dla turystów, jak rialnego jest motywowanie społeczności do partycypacji i w sposób pośredni dla inwestorów. Kolejną możliwość w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego daje Europejski Fundusz Społeczny ukierunkowany udziału w finansowaniu instytucji i wydarzeń kultural- zwłaszcza na procesy dostosowawcze i unowocześnianie nych oraz twórców za pomocą stworzonych narzędzi polityki zatrudnienia. Możliwości finansowania kultury w podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorządy tym wypadku polegają na tym, że działalność związana powinny rozszerzyć obowiązki odpowiednich komórek z poprawą dziedzictwa kulturowego i produkcją kultu- swoich urzędów w zakresie promocji społecznej odpo- ralną może bezpośrednio lub pośrednio przyczyniać się wiedzialności obywateli za kulturę (wspólne kampanie do wzrostu liczby miejsc pracy. Najczęściej projekty z promocyjne, powstanie społecznych paneli eksperckich tego zakresu są związane z promocją danego obszaru i ciał doradczych związanych z możliwością pozyskania oraz ulepszeniem usług związanych z turystyką. Efekty dodatkowych funduszy na kulturę w regionach). działalności kulturalnej wykraczają jednak daleko poza W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europej- podniesienie atrakcyjności turystycznej 13. skiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury, 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z jednostek samorządu terytorialnego i instytucji kultury dokumentami wykonanymi na poziomie wojewódz- staje się pozyskanie środków na kulturę z funduszy struk- twa i powiatu. turalnych oraz innych funduszy Unii Europejskiej. W tym Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na celu Minister Kultury i samorządy powinny zapewnić lata 2009 – 2013 nawiązuje do najważniejszych opra- odpowiednie środki na wkład własny do projektów cowań strategicznych i planistycznych o charakterze realizowanych w sferze kultury. regionalnym sporządzonych na szczeblu wojewódz- W Narodowej Strategii Rozwoju Kultury cel cząstkowy kim i powiatowym. Należą do nich: Strategia Rozwoju 4 został określony jako „zachowanie dziedzictwa kultu- Województwa Pomorskiego, Plan Zagospodarowania rowego i aktywna ochrona zabytków” 11. Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Program Jednostki samorządu terytorialnego zostały określone Opieki Nad Zabytkami Województwa Pomorskiego oraz w opracowaniu jako partnerzy w finansowaniu wdraża- Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego. nia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury. * ** 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego Narodowy Program Kultury: „Ochrona Dziedzictwa została uchwalona przez Sejmik Województwa Kulturowego na lata 2004 – 2013”. Jest to dokument Pomorskiego w dniu 3 lipca 2000 r. i zaktualizo- służący wdrożeniu opisanej powyżej Narodowej Strategii wana po upływie 5 lat, w tej nowej formie przyjęto Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013 w sferze spuścizny ją do realizacji Uchwałą nr 587/XXXV/05 Sejmiku kulturowej Polski, opracowany przez zespół ekspertów Województwa Pomorskiego z dnia 18 lipca 2005 r. przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dokument wytycza kierunki rozwoju województwa Głównym celem programu jest poprawa stanu i do- pomorskiego do 2020 r. ujęte w ramach 3 prioryte- stępności zabytków realizowana poprzez: tów (konkurencyjność, spójność, dostępność) i 14 a) tworzenie warunków instytucjonalnych, prawnych związanych z nimi celów strategicznych, dookre- i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony ślonych przez wykaz kierunków działań do nich zabytków, przypisanych. b) kompleksową rewaloryzację zabytków i ich adaptację W rozdziale „Synteza diagnozy” wyodrębniono na cele społeczne, akapit zatytułowany „Wartości regionalne: kultura c) zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i tożsamość”, a następnie wskazano dwa podstawowe i przedsiębiorczości, problemy związane z tą dziedziną: d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktów • Dziedzictwo kulturowe województwa stanowi duży turystycznych, i nie do końca wykorzystany potencjał regionu. e) wzmocnienie polskiego dziedzictwa kulturowego w • Dostęp do dóbr i usług kultury na wsi jest Polsce i za granicą, ograniczony. f) wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze ochrony Dalej stwierdzono, iż: „Pomorskie wyróżnia orygi- zabytków, nalna wielokulturowość, stanowiąca mieszankę dzie- g) podnoszenie świadomości społecznej dotyczącej dzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego dziedzictwa kulturowego, i kresowego), hanzeatyckiego, ukraińskiego i innych. Jej h) zabezpieczenie zabytków i archiwaliów przed materialnym odzwierciedleniem są liczne zabytki i obiek- nielegalnym wywozem za granicę 12. ty kulturalne. Brakuje jednak spójnej i konsekwentnie Narodowy Program Kultury wskazuje możliwości realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kul- finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego ze turowego dla wzmocnienia świadomości historycznej środków publicznych: z budżetu Ministerstwa Kultury, i tożsamości regionalnej oraz podniesienia atrakcyjno- jednostek samorządu terytorialnego oraz funduszy struk- ści osiedleńczej, turystycznej i inwestycyjnej regionu” turalnych, w tym np. z Europejskiego Funduszu Rozwoju 14. Wskazano, iż istotnym problemem są dysproporcje w Regionalnego; jego możliwości dla sektora kultury doty- dostępie do dóbr i usług kultury między mieszkańcami czą przede wszystkim tworzenia, modernizacji i rozwoju miast i obszarów wiejskich. infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i ada- W kolejnym akapicie diagnozy zatytułowanym ptacji obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe lub „Zróżnicowanie przestrzeni województwa pomorskiego przemysłowe. Odnosi się to przede wszystkim do two- – obszary problemowe” podkreślono słabo rozwiniętą rzenia centrów kulturalnych, traktowanych jako miejsce infrastrukturę wsi i małych miast stanowiącą jedną z spotkań i odgrywających znaczną rolę w wymianie kul- barier w rozwoju tych obszarów. Jako istotny obszar turalnej oraz w otwarciu się regionu na zewnątrz. Szcze- problemowy wskazano Żuławy Wiślane „charakteryzu- gólną kategorią w infrastrukturze kulturalnej są zabytki jące się bogatym środowiskiem kulturowym i zasoba- Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 132 — Poz. 65 mi przyrody oraz występowaniem najlepszych gleb w analizie SWOT warto zwrócić uwagę na następujące Polsce-. Orzeczono, iż „obszar ten wymaga stosowania zapisy, które odnoszą się bezpośrednio do sytuacji spo- skomplikowanych zabiegów agrotechnicznych i zabez- łeczno – gospodarczej gminy Stare Pole i które zostały pieczeń przed powodzią oraz aktywizacji społeczno uwzględnione przy opracowaniu gminnego programu – gospodarczej” (podkreślenie autora) 15. opieki nad zabytkami (zwłaszcza analizy SWOT, prioryte- W dokonanej na potrzeby strategii województwa tów oraz działań podejmowanych przez władze gminy w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami).

Tabela nr 1. Wyciąg z analizy SWOT Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego.

Mocne Strony Słabe strony Konkurencyjność Duży potencjał generujący ruch turystyczny Nie dość zróżnicowana oferta turystyczna korzystne warunki rozwoju rolnictwa niedostatecznie wypromowane regionalne produkty wysokotowarowego i ekologicznego turystyczne i żywnościowe Spójność różnorodność kulturowa regionu oraz silne poczucie wysokie bezrobocie, zwłaszcza na obszarach wiejskich tożsamości społeczności lokalnych niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi

Kolor wyróżnia tekst, który nie odnosi się do warunków lokalnych w gminie Stare Pole, w naszym wypadku poczucie tożsamości należałoby wymienić raczej po stronie słabych stron. słaba kondycja finansowa większości organizacji pozarządowych dysproporcje rozwoju społeczno – ekonomicznego w układzie przestrzennym Dostępność unikatowość, bogactwo i różnorodność zasobów niedoinwestowanie terenów wiejskich w zakresie przyrodniczych i krajobrazowych infrastruktury technicznej, teleinformatycznej, społecznej i ochrony środowiska bogate dziedzictwo kulturowe nieharmonijne zagospodarowanie atrakcyjnych przyrodniczo i turystycznie terenów województwa Szanse Zagrożenia dywersyfikacja działalności gospodarczej na ograniczenia w dostępie do edukacji z powodów obszarach wiejskich ekonomicznych i utrzymujący się niski poziom wykształcenia mieszkańców obszarów wiejskich rozwój społeczeństwa obywatelskiego, w tym wzrost pogłębiające się tendencje do zwiększania znaczenia organizacji pozarządowych dysproporcji rozwojowych między obszarami metropolitalnymi a pozostałymi obszarami realny wzrost znaczenia wykorzystania energii polityka przestrzenna nierespektująca zasady odnawialnej w Polsce równoważenia rozwoju

Po wykonanej analizie SWOT sformułowana została i przyrodniczego sprzyjająca racjonalnemu wyko- wizja województwa pomorskiego do 2020, w której rzystaniu w rozwoju społeczno – gospodarczym, wyeksponowano wątek związany z dziedzictwem kultu- w tym m.in. wspieranie rozwoju regionalnych rowym regionu; wizję zdefiniowano następująco (pod- przemysłów kultury oraz regionalnych produktów kreślenie autora): turystycznych; „Województwo pomorskie 2020 r. to znaczący partner 12) budowa i modernizacja infrastruktury turystycznej w Regionie Morza Bałtyckiego –region czystego środowi- i uzdrowiskowej, podnoszenie jakości usług tury- ska; wysokiej jakości życia; rozwoju opartego na wiedzy, stycznych, poszerzanie partnerstwa i współpracy umiejętnościach, aktywności i otwartości mieszkańców; w turystyce oraz rozwój zintegrowanego systemu silnej i zróżnicowanej gospodarki; partnerskiej współpra- promocji i informacji turystycznej 17. cy; atrakcyjnej i spójnej przestrzeni, a także kultywowa- Priorytet 2. Spójność. nia wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich Cel strategiczny 3: Rozwój społeczeństwa obywatel- i solidarnościowych” 16. skiego. W dalszej części strategii wymienione zostały prio- Kierunki działań: rytety, wyodrębnione w ich ramach cele strategiczne 3) umacnianie partnerstwa organizacji pozarządowych i kierunki działań przyczyniające się do osiągnięcia i samorządu terytorialnego dla skutecznej realizacji postulowanych stanów, procesów oraz efektów. Program zadań publicznych, a także wspieranie wzrostu zaan- Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 gażowania obywatelskiego w życiu publicznym; – 2013 jest zgodny (i wykorzystuje w swojej strukturze) 4) promocja postaw obywatelskich i działalności pro- następujące z tych zapisów: społecznej; Priorytet 1. Konkurencyjność. 5) wspieranie działań służących umacnianiu różnorod- Cel strategiczny 3: Rozwój gospodarki wykorzystującej ności i tożsamości regionalnej, utrwalanie dziedzic- specyficzne zasoby regionalne. twa Kaszub, Kociewia, Powiśla i Żuław oraz innych Kierunki działań: części regionu, pielęgnacja i rozwój języka kaszub- 11) ochrona dziedzictwa historycznego, kulturowego skiego i lokalnych dialektów, a także pielęgnowanie Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 133 — Poz. 65 tradycji morskich i historycznych, w tym solidarno- długofalową wizję rozwoju przestrzennego woje- ściowych; wództwa definiując związane z nią niezbędne i ko- 6) wspieranie rozwoju kultury i poprawa dostępności nieczne wymagania w zakresie ochrony środowiska mieszkańców regionu do oferty kulturalnej 18. przyrodniczego i w zakresie ochrony dziedzictwa Priorytet 2. Spójność. kulturowego. Cel strategiczny 4: Kształtowanie procesów społecznych Jeden z pięciu celów głównych w procesie zagospoda- i przestrzennych dla poprawy jakości życia. rowania przestrzennego zdefiniowano w postaci (cel 4): Kierunki działań: „zahamowania dewaloryzacji środowiska oraz ochrony 1) rewitalizacja obszarów regresu społeczno jego struktury i wartości” 21. – gospodarczego, zdegradowanych obszarów Realizację celów głównych zapewnić mają prioryteto- miejskich, poprzemysłowych, powojskowych, osiedli we kierunki polityki przekształceń struktury przestrzen- popegeerowskich, obszarów cennych kulturowo oraz nej województwa, wśród których z punktu widzenia obszarów zdegradowanych przyrodniczo; zawartości merytorycznej Gminnego Programu Opieki 2) wspieranie kompleksowej odnowy wsi pomorskiej 19; Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013, Priorytet 3. Dostępność. najbardziej interesują nas: Cel strategiczny 3: Lepszy dostęp do infrastruktury spo- „ 2) Zachowanie korzystnych warunków środowiska całej łecznej, zwłaszcza na obszarach strukturalnie słabych. przestrzeni województwa poprzez: Kierunki działań: o promowanie i upowszechnianie zrównoważonego 3) modernizacja wyposażenia i wspieranie działalności rozwoju jako nadrzędnej idei kształtowania trwałe- instytucji kultury, w tym także tworzenie warunków go rozwoju dla ośrodków integracji i aktywizacji społeczności o aktywną ochronę zasobów unikatowych i najcen- lokalnych; niejszych do zachowania i utrwalenia różnorod- 4) wsparcie funkcjonowania i rozwoju zintegrowanych ności biologicznej przestrzeni oraz jej struktur systemów informacyjnych w obszarach: administracji ekologicznych”. publicznej, edukacji, rynku pracy, kultury, zdrowia, „ 4) Kompleksowa modernizacja obszarów wiejskich pomocy społecznej. poprzez: Priorytet 3. Dostępność. o wielofunkcyjny rozwój kojarzący współzależnie Cel strategiczny 4: Zachowanie i poprawa stanu środo- transformację rolnictwa, gospodarki leśnej, tury- wiska przyrodniczego. stycznej i wodnej wraz z ochroną środowiska i dóbr Kierunki działań: kultury; 2) wzmocnienie zawartości i ciągłości przestrzennej o wykorzystanie wartości historycznie ukształtowa- systemu obszarów chronionych województwa; nej wiejskiej sieci osadniczej w celu podwyższenia poprawa zawartości przestrzennej lasów; ochrona standardów życia ludności wiejskiej”. środowiska morskiego; „ 6) Stymulowanie zróżnicowanej regionalnie i lokalnie 3) ochrona różnorodności biologicznej (…) 20. aktywności społeczno – gospodarczej poprzez: ** o wspomaganie przedsięwzięć publicznych o zna- 4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Woje- czeniu ponadlokalnym w obszarach cywilizacyjnie wództwa Pomorskiego został uchwalony w dniu 30 zapóźnionych lub przeżywających depresję”. września 2002 r. Uchwałą nr 639/XLVI/02 Sejmiku Cel główny nr 4 scharakteryzowany został w opraco- Województwa Pomorskiego. Dokument określa waniu szczegółowo w sposób następujący:

Tabela nr 2. Wyciąg z charakterystyki celów i kierunków działania Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego.

Czwarty cel główny Zasady realizacji Działania realizacyjne

Zahamowanie dewaloryzacji • Zgodność charakteru i • Tworzenie warunków środowiska oraz jego struktury i struktury zagospodarowania z przestrzennych skutecznej wartości cechami i walorami ochrony unikatowych wartości środowiska przyrodniczego środowiska i jego Cele rewitalizacyjne • Zgodność poziomu i różnorodności biotycznej Ograniczenie negatywnego intensywności • Tworzenie warunków oddziaływania na środowisko zagospodarowania z przestrzennych przyrodnicze naturalną chłonnością umożliwiających Zachowanie równowagi środowiska środowiska i jego odzyskiwanie utraconej ś ą ę Racjonalne wykorzystanie cech i odporno ci na degradacj równowagi ekologicznej ś • Eksponowanie wartości • Powiązanie funkcjonalno – warto ci przestrzeni w gospodarce ś ś krajobrazowych rodowiska i przestrzenne obiektów Aktywna ochrona warto ci harmonizowanie z nim dziedzictwa kulturowego z przyrodniczych, kulturowych i zagospodarowania krajobrazem przyrodniczym krajobrazu przed zniszczeniem, • Przeciwdziałanie • Wkomponowanie obiektów degradacją i dewaloryzacją potencjalnym zagrożeniom dziedzictwa kulturowego we Aktywna ochrona dziedzictwa dewaloryzującym obiekty współczesne struktury kulturowego Pomorza oraz dziedzictwa kulturowego funkcjonalno – przestrzenne ę ś • Eksponowanie najwyższych zagospodarowania, redukcja udost pnienie tych warto ci ś ą ż ń ś warto ci kulturowych w istniej cych zagro e Kreowanie nowych warto ci strukturze przestrzennej przestrzennych przez poprawę dostępności komunikacyjnej i odpowiednie użytkowanie Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 134 — Poz. 65 4.2.3. Program Opieki Nad Zabytkami Województwa Można jeszcze wspomnieć o Planie Rozwoju Lokal- Pomorskiego na lata 2007 – 2010, przyjęty przez nego Powiatu Malborskiego na lata 2004 – 2012 24. Nie Zarząd Województwa Pomorskiego na podstawie jest to niestety dokument uwzględniający w swoich Uchwały Nr 1164/7/06 z dnia 19 grudnia 2006 r. najważniejszych zapisach uwarunkowania dziedzictwa Jest to podstawowy dokument dla wszystkich pro- kulturowego regionu Żuław Malborskich i zwracający gramów opieki wykonywanych przez gminy położone szczególną uwagę na zagadnienia związane z ochro- na terenie województwa pomorskiego. Wojewódzki ną zabytków i opieką nad zabytkami. W priorytetach, program, funkcjonujący od dwóch lat, cieszący się celach (niezbędnych, pierwszorzędnych i drugorzędnych uznaną renomą, stał się wzorem dla przygotowanych – identycznych ze zdefiniowanymi w strategii) oraz w już i uchwalonych opracowań. Jako wzór i zbiór pod- związanych z nimi działaniach nie wymienia się niestety stawowych wytycznych został również potraktowany w żadnych (sic !) aspektów odnoszących się do zasobu procesie przygotowywania Gminnego Programu Opieki i walorów historycznych regionu. Akcentuje się tylko Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013. środowisko przyrodnicze, zapominając o różnorodności ** i specyfice środowiska kulturowego, pomijając unikalne 4.2.4. Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego na lata cechy krajobrazu kulturowego. Związek z Programem 2002 – 2012. , październik 2002. Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 W dokumencie tym, po przeprowadzeniu diagnozy, – 2013 ma tu miejsce także w przypadku tylko jednego sformułowano następującą misję mającą warunkować działania, identycznego z określonym w Strategii Rozwo- rozwój powiatu malborskiego: ju Powiatu Malborskiego 2002 – 2012 25. „Powiat malborski obszarem w pełni wykorzystują- 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa cym potencjał produkcyjny oparty na małej i średniej kulturowego. przedsiębiorczości oraz na zasobach dla produkcji rolno 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z – spożywczej. Obszar rozwoju gospodarczego oparty dokumentami wykonanymi na poziomie gminy. na pełnej realizacji programu dla Żuław z zachowaniem * walorów środowiska naturalnego zapewniającego silną Strategia Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 pozycję powiatu na całym Pomorzu” 22. – 2020, przyjęta Uchwałą Rady Gminy Stare Pole Nr XX/ Rozwój powiatu ma się odbywać w pięciu wyodręb- 145/2008 z dnia 27 listopada 2008 r. Jest podstawowym nionych obszarach, tożsamych z priorytetami strategii, dokumentem programowym Gminy Stare Pole określa- zdefiniowanymi jako: gospodarka, przestrzeń, społecz- jącym główne kierunki rozwoju i definiującym najważ- ność, ekologia i infrastruktura. Dla każdego priorytetu niejsze projekty inwestycyjne mające służyć realizacji wyznaczono po pierwsze trzy cele niezbędne, bez których celów strategicznych w okresie programowania na lata dany obszar życia nie ma możliwości dalszego rozwoju. 2008 – 2020. Po drugie przyporządkowano im cele pierwszorzędne Wśród najważniejszych zapisów przyjętych w Strate- mające ów rozwój przyśpieszać oraz cele drugorzędne gii, wpływających na treść Gminnego Programu Opieki stanowiące wsparcie dla rozwoju, z zastrzeżeniem, że Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 - 2013, ich realizacja będzie uzależniona od „wielkości środków należy wskazać następujące elementy: budżetowych, wielkości dotacji i napływającego kapita- - Analiza SWOT: łu zewnętrznego i rosnącej siły inwestycyjnej lokalnych W analizie SWOT, w podrozdziale „Identyfikacja podmiotów gospodarczych”. problemów, strefa gospodarcza” zwrócono uwagę na Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole konieczność wykonania remontów zabytkowych domów na lata 2009 – 2013 może odwołać się tylko do jednego podcieniowych 26. To jedyne bezpośrednie odniesienie zapisu strategii charakteryzującego kierunki rozwoju, do tematyki dziedzictwa kulturowego w tej części przy czym jest to związek zaledwie pośredni: opracowania; inne sformułowanie odnoszą się do niej Priorytet Przestrzeń. pośrednio. Cel pierwszorzędny: Podjąć działania w kierunku pod- Z tabeli „relacji krzyżowych” wybrano następujące wyższenia atrakcyjności powiatu. sformułowania, całkowicie lub częściowo wykorzystane Działanie: Estetyzacja gmin powiatu 23. w analizie SWOT wykonanej w ramach Programu Opieki Pozostałe zapisy nie dają żadnych możliwości wska- Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013 zania na zgodność i bezpośrednie relacje zachodzące (porównaj pkt 6 niniejszego opracowania) 27: między obu dokumentami.

Tabela nr 3. Wyciąg z analizy SWOT Strategii Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 – 2020.

Moce Strony Słabe Strony

• potencjał rolniczy i wysoka wartość rolniczej • niezakończone procesy restrukturyzacji przestrzeni produkcyjnej – wysoka jakość gospodarstw rolnych gleb • bezrobocie na terenach wiejskich • potencjał przyrodniczy, wysokie walory • brak kapitału służącego rozwojowi turystyki i obszaru wynikające z położenia agroturystyki geograficznego przy Nogacie • duże rozproszenie osadnictwa na terenach • ogólnie korzystny stan zagospodarowania wsi wiejskich i wynikające stąd wysokie koszty i dobry estetyczny wygląd wielu gospodarstw inwestycji infrastrukturalnych rolnych • mała aktywność większości mieszkańców • położenie w sąsiedztwie aglomeracji Gdańska – ośrodka koncentracji Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 135 — Poz. 65

gospodarczej dużego rynku na towary i usługi, a także ośrodków Malborka – turystyka europejska i światowa oraz Elbląga – silny ośrodek miejski • położenie Gminy w ciągu układu komunikacyjnego o znaczeniu krajowym i międzynarodowym Szanse Zagrożenia

• sprzyjająca polityka regionalna, w tym adresowana do rozwoju obszarów wiejskich . Nie wybrano żadnych zapisów. ze strony rządu i władz wojewódzkich • zwiększenie się dostępności do kapitałów i środków pomocowych, w tym pochodzących z UE • atrakcyjne sąsiedztwo dobrze skomunikowanego, prężnego ośrodka miejskiego - Malborka

- Zadania polegające na poprawie sytuacji. Priorytet I. Rozwój lokalnej gospodarki. Po przeanalizowaniu „drzewa problemów”, definiu- Cel 2. Rozwój gospodarki rolnej. jącego sytuację społeczną i gospodarczą gminy, a przed Zadanie 3. Wspieranie przekształceń gospodarstw rol- określeniem misji i kierunków rozwoju, sformułowano nych w gospodarstwa o funkcji agroturystycznej. listę zadań mających się przyczyniać do poprawy zasta- Cel 4. Rozbudowa zaplecza turystycznego. nej sytuacji. W tym rozdziale występuje drugie bez- Zadanie 1. Wyznaczanie nowych szlaków turystycznych, pośrednie odniesienie strategii gminnej do tematyki tras rowerowych. ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Wyodrębniono Zadanie 2. Budowa ciągów spacerowych i ścieżek rowe- explicite zadanie nazwane „Poprawą stanu środowiska rowych. kulturowego” składające się z dwóch postulowanych Zadanie 5. Rozbudowa oferty kulturalnej. kierunków działań, są to (podkreślenie autora): Zadanie 8. Urządzanie, porządkowanie terenów zielonych o budowa i modernizacja placówek kulturalno - parków i innych miejsc wypoczynku. – oświatowych, w tym świetlic wiejskich i szkolnej, Cel 5. Promocja. o remont i bieżące utrzymanie zabytków kultury Zadanie 1. Promocja produktów turystycznych regionu. materialnej. Zadanie 3. Oferta turystyczna w Internecie. Można jeszcze wspomnieć o innych zadaniach, pośred- Cel 6. Rozwój sieci osadniczej oraz wspieranie działań w nio wiążących się z interesującą nas tematyką: zakresie bezpiecznych warunków życia. Zadanie: Zmiany w sposobie użytkowania terenu Zadanie 1. Poprawa estetyki obiektów. o zagospodarowanie (również turystyczne) międzywala Zadanie 2. Budowa, przebudowa, remont, wyposażenie rzeki Nogat. obiektów małej architektury. Zadanie: Poprawa warunków i jakości życia mieszkań- Priorytet II. Restrukturyzacja i unowocześnienie struk- ców. tury funkcjonalno – przestrzennej. o zorganizowanie skwerów, parków i ostoi przyrodniczej Cel 1. Rozwój infrastruktury drogowej. do wykorzystania w działaniach plenerowych 28. Zadanie 4. Rozwój układu ścieżek rowerowych wraz z - Misja Strategii. infrastrukturą towarzyszącą. Misję Gminy Stare Pole sformułowano następująco: Cel 3. Rozwój infrastruktury informatycznej. „ to jednostka terytorialna atrak- Zadanie 2. Informatyzacja usług publicznych. cyjna rolniczo i silna gospodarczo, o dużych walorach Zadanie 3. Rozpowszechnianie dostępu do Internetu. przyrodniczych, rekreacyjnych, stwarzająca przyjazne Priorytet III. Rozwój struktury społecznej. warunki do inwestowania, dbająca o rozwój infrastruk- Cel. 1. Rozwój systemu edukacji. tury technicznej”. I dalej” „Gmina Stare Pole to obszar Zadanie 2. Wzbogacanie oferty szkoleniowej. o stale rozwijającej się infrastrukturze technicznej, Cel 2. Unowocześnianie infrastruktury usług społecz- rozbudowującej się bazie turystyczno – rekreacyjnej z nych. czystym środowiskiem naturalnym stwarzająca przyja- Zadanie 1. Rozbudowa i modernizacja obiektów sporto- zne warunki do inwestowania i rozwijania działalności wych i kulturalnych. gospodarczej” 29. Zadanie 2. Wyposażanie placówek oświatowych w pra- W misji brak bezpośrednich odniesień do zasobów cownie tematyczne. i walorów krajobrazu kulturowego oraz do dziedzictwa Zadanie 4. Pomoc placówkom kultury. kulturowego regionu Żuław Malborskich. Cel 3. Promowanie postaw obywatelskich i udziału sek- - Priorytety, cele i zadania Strategii. tora pozarządowego w rozwoju Gminy. W opracowaniu wyróżniono trzy priorytety, związane Zadanie 1. Wspieranie rozwoju sektora organizacji poza- z nimi cele strategiczne oraz przyporządkowane celom rządowych. zadania. Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Zadanie 2. Wsparcie dla działań i uczestnictwa Gminy Pole na lata 2009 – 2013 odwołuje się, bezpośrednio lub oraz organizacji pozarządowych w lokalnych i regional- pośrednio, do następujących kierunków rozwoju (po- nych organizacjach, w szczególności wsparcie udziału równaj pkt 7 z opisem priorytetów, kierunków działania Gminy Stare Pole w procesach rozwoju obszarów wiej- i zadań): skich. Zadanie 3. Wsparcie aktywności społecznej mieszkań- Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 136 — Poz. 65 ców poprzez udział Gminy w Lokalnej Grupie Działania z Elbląga. Zasadniczym zamiarem jest uwspółcześnienie w zakresie wspomagania wielofunkcyjnego rozwoju zapisów zawartych w studium pod kątem wydzielenia obszarów wiejskich. obszarów inwestycyjnych (zwłaszcza w dziedzinie energii Zadanie 6. Wspieranie aktywności społecznej miesz- odnawialnej) przy jednoczesnym określeniu stref chro- kańców 30. nionych z punktu widzenia wymagań środowiskowych Jak widać w Strategii nie występują sformułowania (procedura OOŚ) i z punktu widzenia konserwatorskiego użyte dla charakterystyki priorytetów, celów i zadań, (strefy ochrony konserwatorskiej). To właśnie przygo- które explicite eksponowałby wątki związane z ochro- towania do opracowania i uchwalenia nowego studium ną dziedzictwa kulturowego gminy. Jest to generalna stały się powodem do większego zainteresowania uwaga wynikająca z analizy opracowań wykonanych w problematyką zachowania i odnowy dziedzictwa kultu- skali powiatu i gminy - można ją odnieść do wszystkich rowego gminy. W związku z tym władze gminy zleciły dokumentów programujących rozwój interesujących nas wykonanie Gminnej Ewidencji Zabytków, a następnie terenów, także tych nieomówionych. W niniejszym pro- opartego na ewidencji Gminnego Programu Opieki Nad gramie postuluje się konieczność podjęcia przez władze Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013. gminy Stare Pole inicjatyw i działań zmierzających do Program i Studium będą dokumentami całkowicie poprawy tego stanu rzeczy; do dokonania odpowiednich ze sobą zgodnymi, wyznaczone kierunki działań (w tym zmian w sformułowaniach ww. dokumentów uwzględ- inwestycji) uwzględnią uwarunkowania lokalnego krajo- niających problematykę dziedzictwa kulturowego regio- brazu kulturowego, jego walory i zasoby. nu oraz problematykę ochrony zabytków i opieki nad 5.2. Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dzie- zabytkami. W przypadku opracowań na skalę powiatu dzictwa i krajobrazu kulturowego gminy. te inicjatywy i działania powinny być prowadzone w 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy. partnerstwie z innymi jst. Uwaga ! W pkt 12 niniejszego opracowania (Aneksy) ** zamieszczony został poszerzony rys historyczny terenów Gmina Stare Pole nie posiada aktualnego Planu Roz- należących do gminy Stare Pole pokazanych na szerszym woju Lokalnego. tle – dziejów Żuław Malborskich. *** Tak obszerna charakterystyka nie jest wymagana w W Wieloletnim Planie Inwestycyjnym nie ma bez- ramach programu opieki nad zabytkami, powstała jednak pośrednich odniesień do zadań związanych z ochroną na życzenie interesariuszy i w celu wsparcia zamieszczo- zabytków i opieką nad zabytkami. nych w opracowaniu zapisów. Tak się składa, że wśród W gminie funkcjonuje natomiast Uchwała Nr X/90/ polskojęzycznych prac nie ma pozycji dotyczącej historii 2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 r. gminy; wspomina się o niej tylko marginalnie przy okazji w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konser- rozważań poświęconych innym, najczęściej szerzej poję- watorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy tym kontekstom. Najwięcej informacji, jednak rozproszo- zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu ich nych, niepełnych, czasami niespójnych, odnaleźć można rozliczania. Jako podstawę prawną przywołano w niej w pracach W. Długokęckiego, B. Lipińskiej i J. Domino 31. wymieniane wyżej ustawy o samorządzie gminnym oraz Jest to istotny brak wywołujący, zwłaszcza w gronie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Uchwała wykształconych przedstawicieli lokalnej społeczności, określa zasady, na podstawie których może być udzie- prawdziwy dyskomfort. Ten stan rzeczy ma również lona pomoc, w postaci dotacji celowej wydzielonej z swoje określone, najczęściej negatywne konsekwencje: budżetu Gminy, podmiotom spełniającym określone o jednej już wspomniano (w pkt 4.2 i 5.1. niniejszego kryteria. Do najważniejszych uwarunkowań należy: opracowania - nieuwzględnianie zapisów dotyczących posiadanie tytułu prawnego do obiektu zabytkowego, dziedzictwa kulturowego we wszystkich lokalnych i re- ochrona prawa zabytku w postaci wpisu do rejestru gionalnych programach operacyjnych), następna pojawi zabytków, dofinansowanie tylko nakładów koniecznych się w pkt 5.3. („peryferyjność obszaru” z punktu widzenia związanych z wykonaniem określonych prac do wysoko- polityki prowadzonej przez organy ochrony zabytków, ści 25% kosztorysu, przedstawienie przez potencjalnego małe zainteresowanie, brak odpowiednich działań). beneficjenta wymaganego kompletu dokumentów, w Trzeba przy tym zaznaczyć, że lokalne środowisko spo- tym kosztorysu, harmonogramu prac, pozwoleń właści- łeczne nie czuje „naturalnych” więzi z zamieszkiwanym wych organów ochrony zabytków, oświadczeń o sytuacji obszarem, nie występuje tu poczucie tożsamości spo- finansowej. Dotację przyznaje Wójt Gminy. tykane na Kaszubach lub Kociewiu; jest to społeczność W budżecie Gminy Stare Pole zabezpieczana jest napływowa, nieprzyznająca się do zastanego dziedzic- odpowiednia kwota na realizację ww. uchwały. W roku twa, nieznająca jego zasobów i walorów, najczęściej 2008 były to środki w wysokości 20.000 zł, które nie nierozumiejąca jego specyfiki. W tej sytuacji powstała zostały wykorzystane z powodu braku zainteresowania. potrzeba przygotowania „małej monografii” wykorzystu- W roku 2009 kwotę 15.000 zł przekazano Parafii Rzym- jącej liczne pozycje literatury niemieckojęzycznej (w kilku sko – Katolickiej w Krzyżanowie na renowację ołtarza przypadkach typowo zorientowane na Stare Pole i oko- głównego w kościele filialnym w Starym Polu. Plany na lice) oraz przeprowadzone badania terenowe. Potrzeba kolejne lata przewidują utrzymanie dofinansowania w ta wynika również z konstrukcji programu opieki nad ramach budżetu Gminy na zbliżonym poziomie. zabytkami, znalazły się w nim liczne sformułowania Treść uchwały została dołączona do Programu Opieki (zwłaszcza zadania wymienione w pkt 7) odwołujące Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013 w się do znajomości, recepcji i wykorzystania lokalnych pkt 12 Aneksy. i regionalnych wartości symbolicznych. Okazałby się ** jednak pustym postulatem, gdyby nie zostały wsparte Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowa- odpowiednim materiałem. nia przestrzennego gminy Stare Pole zostało opracowane W związku z powyższym w tym punkcie programu i uchwalone w roku 1999. Aktualnie trwają prace związa- pominięto rozważania na temat kontekstu historycznego. ne z aktualizacją tego dokumentu zlecone przez Gminę Kilka uwag trzeba jednak poświęcić krajobrazowi, jest on Stare Pole Pracowni Projektowo – Architektonicznej ATA bowiem jednym z najważniejszych atutów gminy Stare Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 137 — Poz. 65 Pole; a właściwie po odpowiednim rozeznaniu może rzalność charakterystycznych elementów; niezależnie okazać się atutem w walce o przyszłość i rozwój tych od położenia napotkamy np. terpy, blokowe rozłogi terenów. pól (odcięte jak od linijki), rowy melioracyjne z „ziele- 5.2.2. Krajobraz kulturowy. nią pompową” (głównie wierzby), wały przy rzekach, Krajobraz jest najcenniejszym elementem lokalnego rozpoznawalne cechy budownictwa wiejskiego (co do dziedzictwa kulturowego. Celowo użyto tu słowa „kra- konstrukcji czy detalu) itp. jobraz” bez żadnego dookreślenia ponieważ oddziele- klasyczność – klasyczną formą historycznego krajo- nie komponentu cywilizacyjnego od przyrodniczego brazu żuławskiego jest „dwugłos” środowisk zgodnie jest trudne w przypadku całego regionu żuławskiego. koegzystujących obok siebie przez całe wieki i przyczy- Krajobraz Żuław jest niemal w całości antropomorficzny, niających się do rozwoju gospodarczego, społecznego nawet w tak podstawowych i - jakby się mogło wydawać i symbolicznego regionu: duchowieństwa i chłopów. - naturalnych warstwach, jak: woda, ziemia, rozłogi pól, Stare wsie malowniczo położone wśród pól z domi- punkty osadnicze (terpy), skupiska zieleni. Nakładają się nantami w postaci charakterystycznych sylwet kościo- na nie typowe wytwory ludzkiej działalności gospodar- łów, wzniesionych z cegły, ze smukłymi wieżami – oto czej i społecznej: układy przestrzenne wsi, pojedyncze typowy żuławski obrazek. Czasami ten klasyczny układ siedliska osadnicze powstające w zabudowie rozpro- był zakłócony przez „elementy obce”, niespecyficzne szonej, osie komunikacji zewnętrznej i wewnętrznej, – np. przez majątki i folwarki prywatne lub domeralne, komponowane wnętrza krajobrazowe, panoramy, kom- jak miało to miejsce na obszarach tenuty nowodworskiej ponowane zespoły zieleni wysokiej, różnego rodzaju i marwałdzkiej (Niedźwiedziówka). W przypadku terenów granice i linie demarkacyjne. Na koniec „przychodzą” należących do gminy Stare Pole mamy do czynienia z elementy najbardziej rzucające się w oczy i w oczywisty tą typową, klasyczną formą krajobrazu i środowiska sposób najsilniej przypisane do ludzkiej aktywności - społecznego. obiekty architektury i budownictwa: pojedyncze i pogru- proporcjonalność – dystynktywne cechy pejzażu były powane w zespoły i założenia oraz wytyczone czytelnymi w toku procesu historycznego kształtowane pod wpły- w terenie granicami cmentarze i parki. wem różnych kręgów społecznych i związanych z nimi Wszystkie wymienione wyżej elementy budują przejawów myśli symbolicznej (stylów, mód, tendencji, krajobraz, który jest całością, w pewien sposób skoń- prądów duchowych itp.). Można wskazać na Żuławach czoną, a jednak podlegającą ciągłym przeobrażeniom. obszary, na których rozwoju i formie przestrzennej W przypadku Żuław struktura krajobrazu jest prak- odbił się silny wpływ miast i kultury mieszczańskiej tycznie nierozdzielna, poprzez różnorodne powiązania (część Żuław Elbląskich i Żuław Gdańskich), można funkcjonalne i mentalne działa w postaci systemu pokazać takie, które szczególnie mocno ukształtowały wzajemnych zależności i relacji, w których komponenty się na modłę menonitów czy szerzej olendrów (Żuławy kulturowy i przyrodniczy przenikają się i przeplata- Wielkie). W tym ostatnim wypadku zdarzają się inter- ją niczym wątek i osnowa w tkaninie. Krajobraz jest pretacje przypisujące w ogóle całemu regionowi cechy najważniejszą wykładnią żuławskiego dziedzictwa i wyznaczniki związane tylko z tym kręgiem kulturowym, kulturowego, jest jego formą zewnętrzną i nasyca się społecznym i gospodarczym. W przypadku Małych Żuław jego treścią. Gdyby wymieniane w różnych lokalnych Malborskich, obejmujących swym zasięgiem całość tere- i regionalnych opracowaniach programowych pojęcie nów należących do gminy Stare Pole, te i inne elementy „środowisko przyrodnicze” zastąpić słowem „krajobraz składające się na kompozycję pejzażu ułożyły się równo- kulturowy” lub przynajmniej „krajobraz” zawarte w nich miernie. Żaden nie przeważył, nie zdobył pozycji dominu- stwierdzenia nabrałby innego znaczenia i były znacznie jącej. Krajobraz kulturowy omawianego terenu tworzony bliższe prawdy. A przy okazji nadrabiały wykazane wyżej był powoli, stopniowo i konsekwentnie, zachowywał „braki” w odniesieniu do recepcji i wykorzystania dzie- trwałość i „pamięć” po mijających okresach, utrwa- dzictwa kulturowego przy formułowaniu zadań, celów lał efekty związane z tradycją. Budowali go w równej i priorytetów. mierze katolicy i ewangelicy, a także Żydzi i anabaptyści, Krajobraz gminy Stare Pole charakteryzują następują- ludzie zamożni i ubodzy, wykształceni i prości, wpływo- ce cechy dystynktywne: antropomorficzność, otwartość, wi i przeciętni. W skali całych Żuław nie ma drugiego unikalność, jednorodność, klasyczność, proporcjonal- obszaru równie urozmaiconego, wyważonego w swej ność, trwałość i zabytkowość. Wszystkie one składają strukturze, wielowątkowego. się na pojęcie „żuławskości”, a de facto „starożuław- trwałość - to bardzo charakterystyczna cecha krajo- skości” 32. Cechy te można pokrótce scharakteryzować brazu Małych Żuław Malborskich, wspomniana już przy następująco: opisie proporcjonalności. Niektóre komponenty pejzażu, antropomorficzność – zasadnicza cecha definiująca zwłaszcza te z „warstwy podstawowej” (rozłogi pól, osie regionalny krajobraz, wskazująca na jego w zasadzie komunikacyjne, układy osadnicze wsi, siedliska), wyka- 100% pochodzenie jako wytworu ludzkiej aktywności w zują zadziwiającą trwałość i odporność na dotykające ich sferze społecznej i gospodarczej; zmiany, nawet na zachodzące z taką intensywnością, jak otwartość – tak w skali całych Żuław, jak i lokalnie, to miało miejsce po 1945 r. Dlatego właśnie przy opisie mamy do czynienia z typowym krajobrazem wiejskim zasobów i walorów lokalnego dziedzictwa kulturowego (=otwartym); obszary zurbanizowane (zamknięte, silnie posłużono się pojęciem „starożuławskości”, odróż- przekształcone) występują tu w niewielkim stopniu, nionym od typowej „żuławskości”. Analizując różne zwłaszcza w przypadku terenów należących do gminy formy terenowe dostrzec można w ich strukturze czy Stare Pole; podstawową cechą wiążącą się z pojęciem funkcji bardzo starą genezę, utrwaliły się w nich z całą otwartości jest harmonijność pejzażu żuławskiego; mocą cechy o metryce średniowiecznej, a nawet starsze unikalność – krajobraz żuławski jest zjawiskiem uni- – pochodzące z okresu przedlokacyjnego. Aspekty te kalnym w skali kraju, trudno znaleźć dla niego analogie zostały dokładnie przeanalizowane w pkt 12 (Aneksy): w w bliższym i dalszym otoczeniu; poszerzonym rysie historycznym. jednorodność – prawie każdy kawałek ziemi żuław- zabytkowość – czyli historyczność krajobrazu. Wynika skiej wykazuje podobieństwo określonych form i powta- z wszystkich opisanych wyżej cech. Warto zwrócić uwagę Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 138 — Poz. 65 chociażby na fakt, że na terenie gminy Stare Pole wystę- odzwierciedleniem dawnej struktury, niekiedy nawet pują tylko i wyłącznie wsie w postaci historycznych przedlokacyjnej. jednostek osadniczych; wszystkie mają metrykę co Scharakteryzowany zwięźle krajobraz kulturowy opisy- najmniej średniowieczną, ich lokacyjne układy osadni- wanego obszaru posiada swoje charakterystyczne formy cze są nadal czytelne, można także stosunkowo łatwo przestrzenne. Większość z nich została omówiona poni- odtworzyć ich późniejsze nawarstwienia, fazy rozwoju żej, w pkt 5.3 i 5.4. (obiekty architektury i budownictwa, czy zaniku. Podobnie jest w przypadku osi komunikacyj- kompozycje zieleni wysokiej); w tym miejscu należy nych – najważniejsze drogi regionalne i lokalne zacho- zatem zwrócić uwagę na te aspekty, które nie są przed- wały się w swoich przebiegach w zasadzie niezmiennie miotem analizy i opisu w ramach gminnej ewidencji od co najmniej XVIII wieku, czasami zmieniała się ich zabytków. Mowa o układach ruralistycznych. ranga, czy krótkie odcinki, ale całościowy układ jest Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 139 — Poz. 65 Programu Programu zachowania stan aktualny aktualny stan ń Stopie krajobrazu form oceny wg historycznego na potrzeby Opieki, skiej – skiej ń - 30 % % - 30 75% 75% 75% 75% 50 % 50 % 30 % 75 % 75 % 50 % zachowania ń Stopie krajobrazu form wg historycznego oceny B. Lipi w. XX 80-te lata ce ce ą w XX enia ń ż enia i ga. cioła cioła ż ą ś trznej. trznej. ę ciowo w centrumciowo w ciowy zanik siedlisk ęś ęś enia układu przestrzennego zanych, degradacja – zatrzymanie rozwoju cz – ż ą cych układ ruralistyczny – – ruralistyczny układ cych ą rozproszonych; zanik z zabudowy nimi zwi Kierunek przekształceKierunek wieku przestrzennego kierunku wsi w wschodnim lotniska. – budowa II połowa wszystkichsiedliskach we zabudowy cz kolonijnych, wsi; niekorzystne przeobra (głównie zabudowy i rozłogu pól) – powstanie zakładu PGR, zanik na siedliskachzabudowy gburskich, budowa osiedlamieszkaniowego PGR, przeniesienieko ewangelickiego do Elbl Zachowana kompozycja Zachowana kompozycja przestrzenna i zieleni wysokiej cmentarza dawnego ewangelickiego. Po 1945 roku stopniowyPo zanik 1945 roku form buduj zabudowy, zaniedbania utrzymaniu w obiektów zabytkowych; mimo to generalnie dobre zachowanie form przeobra Po 1945 silnaPo 1945 znacz degradacja i zabudowy, parku z ogrodem, osi wewn komunikacji I połowa Po zanik 1945 roku zabudowy na niektórych siedliskach (zwłaszcza gburskich), znacznie zaniedbania lub dla odmiany – przeobra modernizacje zachowanych w budynkach.

ła ła ą ę ść w ona ona ń ę

ą ła si ła , wielko

układów ruralistycznych wsi w gminie Stare Pole. Stare Pole. wsi w gminie układów ruralistycznych ę ę pnie zanik ą ę tek ziemski ą wysokie wały wały wysokie form ę ą ; nast ; powstaj , zany z kolonizacj głównych ą ą ą ę ci; rozwin ci; ś cy, ona zachowywała układucy rozwój u stałysi ą ą lokacyjn ż KaczynosKolonia) zku z kolonizacj ą ś ą niczówki na północniczówki od wsi ś Kierunek przekształceKierunek XVII – XIX wieku emfiteutyczna (kolonizacja rozwój oraz kapitalistyczny wsi) rozwój przestrzenny wsi nie był znacz znacz kolonizacja olenderska nie obj miejscowo rozwój wieku XIX i XVIII w lokacyjnego, układu zwartego osadniczego i od wschodu południa zwi swoj osadniczego areału wsi w i zwi emfiteutyczn formiew klasycznej: – park dwór mieszkalna– folwark – zabudowa folwarku emfiteutyczn areału, liczb zabudowy rozproszonejzabudowy – pozostał tylko maj (dzi zabudowania rozproszone, znaczny wzrost areału (gburskich ) gospodarstw; charakterystycznym elementem pejza przy Nogacie;totalnej po powodzi iodbudowa powstanie le tek tek ą Rodzaj układu wsiprzestrzennego jednostronna jednostronna przywałowa ulicowy placowy; maj + ulicowy zabudowa rozproszona (jednodworcza nieregularna)

ść Tabela nr 4. Analiza i ocena stopnia zachowania i ocena stopnia zachowania Tabela nr 4. Analiza Miejscowo Janówka ulicówka przysiółek Kaczynos przysiółek Kikojty przysiółek Klecie Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 140 — Poz. 65 40 % 40 % ka ę - 75 % 75 % 30 % 75 % 75 % 60 % 75 % 20 % 60 % 50 % Królewo Leklowy Leklowy Krasnoł ki w ki w ci ci ę czenia czenia ęś ą cych do do cych ą enia zuj ż fatalny stan ą i ca ca ca zabudowa, cych układ ą ą ą ą bnych układów enia zabudowy. tków ce siedliska, siedliska, ce ; ż ę cy zanik zanik cy ą ą ą puj ą ce przekształcenia przekształcenia ce ę tkami; tkami; ą sk ą puj ń ę ciowa degradacja i cej rozłogi pól + nowa cej rozłogi nowa pól + ą ęś ej liczby domów nowych cy. cy. Zachowany dom Zachowany enia (PGR),mało ż ą enia południowej cz ż ci zabytkowych budynków; – znacz silne - przeobra : cz ż – harmonijny wsi, rozwój – post osiedla: budowa domków ś skich kształtowane ń mieszcza ga, samowolne modernizacje samowolne ga, ę zanych z cukrowni ą kszo ą ę I połowa historycznych – brak nowej zabudowy. utrzymania – stan podcieniowy zadawalaj dwa z „wolnych”dwa maj chełmi rozproszonejzabudowy Krasnoł zwi miejscowymi maj II połowa architektonicznie przestrzennie i na modł lotniska;wyniku budowy II połowa wsi – powstanie zakładu PGR; osiedlarozbudowa mieszkaniowego kierunkuw poł północnym, do układu ruralistycznego roku po 1945 – scalenietrzech odr przeobra i przeobra harmonijne, po rozwojowe, ale upadku procesy PGR degradacji i zaniku układu osadniczego, znaczne samowolne przeobra I połowa II połowa osadniczych, zanik licznych zabytkowych obiektów budownictwa – np. przeniesienie plebani dawnej do Elbl Po post 1945 roku degradacja form buduj ruralistyczny – zanik zabudowy kolonijnej, pustoszej powstanie spółdzielni produkcyjnej przekształcaj nieharmonijna degradacja zabudowa; centrum wsi – niszczej I połowa samowolna modernizacja zabytkowych budynków; ruina. – podcieniowego domu regionalnych tradycji, substandardowych. wi budowa du mieszkalnych nie nawi – tków – zany ą ą ą

nica z ą ż ych ce ce ż ą ki (ta ostatnia ostatnia ki (ta ę ci została została ci enia, najpierw ś ż tków ziemskichtków ; potem; z emfiteutyczn ą ą wielodro ą kszo ę skich w formie maj formie w skich trznej ń ladów kolonizacjiladów kszenie areału, blokowe ę ś ci ruralistycznych układów ę zane z kolonizacj w wi e przeobra ś ą ż ęś rozwój układu ruralistycznego w kierunku południowym zwi brak emfiteutycznej; rozwój gospodarstw gburskich w kierunku maj du rozwój przestrzenny wsi w kierunku wsch., i pd. ukształtowanie 3 du „wolnych” gospodarstw chełmi placami dwoma emfiteutyczn z kolonizacj zabudowa jednodworcza nieregularna, znacz powi rozłogi pól, komunikacji rozwój wewn spowodowany przemianami kapitalistycznymi wsi – z na poszerzeniem i rozwojem areału zwartego układu osadniczego, lecz bez zmiany lokacyjnej jego formy zwi ziemskich – inwestycjami o znaczeniu regionalnymkrajowym – budowa i pd. zatarła kolejowej linii i szosy cz iKrólewa Krasnoł wie zniszczona) ka i ę nica ż trzy ę si ą redniowieczne wsie: wsie: redniowieczne - na współczesny układ układ współczesny na - składaj ś Królewo, Krasnoł Leklowy ulicowy ulicowy ulicowy placowy anowo przysiółek anowo przysiółek ż Kławki przysiółek przysiółek Kławki przysiółek Kraszewo Królewo wielodro Krzy Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 141 — Poz. 65 30 % 30 % ocena nie jest jednoznaczna – prawie całkowity zanik b. dobrze zabudowy, czytelna „warstwa krajobrazu podstawowa” - 40 % 40 % 40 % 75 % 70 % 80 % 80 % 60 % 60 % 40 %

ł ą ą ych, ż ciowa ciowa tkowo tkowo cy z z cy du ęś ą

ą dówka. ę ń cych cych ą ą e w e w asymilacj puj ż ą ę cy zanik zanik cy ą zanego z ą zanik ciow puje pocz ą puj skich (wille, zespół zespół (wille, skich ę ę g, całe osiedle ęś ci ń ą ś pnie post pnie ę zachowany cmentarz zachowany ; ci z cz z ci enia - vide d. rz ś one; pojawienie si ż : zniszczenia wojenne, ż : harmonijny rozwój – rozwój wsi tak u jeden z miejscowychu jeden z skich (od południa); ż trznej, pól; rozłogów cych układ ruralistyczny – – ruralistyczny układ cych ń ę ą intensywno ciowo zanik zabudowy żą ęś I połowa miejscowej spółdzielni rolniczej na siedlisku jednego z gospodarstw chełmi dysharmonijnych zabudowa który budynek, jeden zachowany domem był prawdopodobnie podcieniowym. ze StarymPolem. wzorów mieszcza szkoły z boiskiem sportowym) II połowa miejscowo ubytki historycznej w zabudowie, degradacja obiektów wielu zabytkowych, rozbudowa i cz urbanizacja. Po nast 1945 roku Po 1945 roku stopniowyPo zanik 1945 roku form buduj Stagnacja zakresie w formy układu osadniczego, post historycznej,zabudowy obiekty samowolniezachowane zmodernizowane, i przebudowane przeobra I połowa kierunku południowym,szosy do Elbl – Pole Stare układ ruralistyczny - zwłaszcza ostatnichzabudowy, w latach znikn podstawowych form buduj powolny, nast du zabudowy, parku zwi dworem,komunikacji osi wewn z pejza domów podcieniowych; bardzo niekorzystne układzietendencje w osadniczym utrzymania – stan mennonicki dobry. folwarcznej, przypadku innych w obiektów modernizacje – samowolne i przeobra cz ła ła ę cego cego ą ona ona ę puj ę ła si ła odwrotnie odwrotnie eniami ę ć ż nicy uławach ż wiejski Ż ż kurczy co przekształcony w z reformami reformami z ę ą ci; rozwin ci; ż ś ł si wielodro ą lny tym rozwój razem ladów kolonizacjiladów ś ś zanych z tymi tymi z zanych zany ju powstała dopiero w powstała dopieroXVIII w ś ą ą spowodowany inwestycjami o charakterze regionalnymi krajowym szosy – budowa i poczty kolejowej, linii krajowej, zespołu cukrowni, rozbudowa osiedli mieszkaniowych zwi agrarnymi przeobra i kapitalistycznymi wsi; na bogaty harmonijny pejza wieku jakoklasyczna forma kolonizacji mennonickiej- w zasadzie jedyna tak „czysta” forma na Małych Malborskich; wieku XIX dalszy w pomy zwi Kolonizacja nie olenderska obj miejscowo rozwój przestrzenny wsi w kierunku wie brak holenderskiej, układ ruralistyczny wsi zacz proporcjonalnie do post lokacyjny układ osadniczy wsi został znacz w formiew klasycznej: – park dwór mieszkalna– folwark – zabudowa folwarku rozwoju przestrzennego i społecznego 4 StaregoPola – z gospodarstw gburskich pozostały 2 wyniku kolonizacji emfiteutycznej, tek tek ą cuchówka cuchówka ń placowy; maj jednodworcza na blokowa terpach ulicowy ła browo ulicówka + browo ulicówka ą Parwark przysiółek przysiółek Parwark Stare Pole owalnica zabudowa Szaleniec przysiółek Szlagnowo Z Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 142 — Poz. 65 75 % 75 % 75 %

ść cy. cy. enia onych –

ą ż u. ż ę browo , powstało ż ą ą ciowy zanikciowy forma owalnicy adnych adnych ę ęś ciowym i ciowym ż ś bowej. bowej. ę ca diagnoza: Z ca diagnoza: browa; czbrowa; ą ą – scalenie – dawnych liny – rodzina pastewne) skich gospodarstw do formy ciowa zabudowa na zabudowa ciowa ś ń ś ciowo zatarła si ciowy zanik zabudowy na tku ziemskiego koni (hodowla ą ęś ęś jednostek osadniczych: Bude, Rothe LetnikZ i zabudowy – zwłaszczazabudowy na siedliskach kolonijnych, zabudowie w rozproszonej; silne przeobra Warto nowych – 3. budynków – dom podcieniowy Zachowany zadawalaj stan utrzymania historycznych siedliskach; wiele zachowanych budynków zabytkowych silnie przeobra samowolne modernizacje, przebudowy, remonty. Mała ilo Na jednym z gospodarstw emfiteutycznych, nad Tejn osiedle PGR- owskie, mało harmonijne, oddalone od ale centrum. Cz – zanik południowego. odcinka Cz zachowanej zabudowy – samowolne modernizacje przebudowy, i zły stan utrzymania licznych zabytkowych budynków; kilka – budynków nowych mało pejza harmonijnych w Zaskakuj si okazuje opracowaniach warto najbardziej fragmentem zachowanym najlepiej kulturowego. krajobrazu lokalnego domów gburskich i zagrodniczych; zespołubudowa nowego szkoły ludowej; rozwój jednego z chełmi maj Rheis; II połowa siedliskach kolonijnych – 3 domy – 3 domy siedliskach kolonijnych zr konstrukcji nie wymieniane wnie wymieniane oraz ro

ę ż ych ż browa browa ą – od ą ty układ ę kszył si ce osie osie ce chocia odegrali ę w gminie, gminie, w rowów ą ś ę od Z ć ę . ść trznej, trznej, ą ę rol ą ły si ły c ę ci z nich osiedlili osiedlili nich ci z ą sta sie sta We wsi w XVIIII XVIIII w wsi We ś ę gn emfiteutyczn ą ę kszo ę ewangelick cu XIX wieku wybudowano cu XIX ń ę ych gospodarstw, zachowane menonici. menonici. ż ę to druga miejscowoto druga którejw znacz od polowy od polowy XVII wieku rozwój układu osadniczego poprzez kolonizacj wschodu i południa 5 powstało du 4. W wi si bez nazwy bez nazwy własnej;tutejsze ci siedliska mennoniciszerzej – potem olendrzy; na południe i wschód od zwartej formy przestrzennej powstało całe „osiedle”kolonijne, praktycznie wie nowa wieku wzniesiono trzy domy podcieniowe jeden. – zachowany W ko szkoł do Czerwonki (Rothe Bude); du 14 najmniej co tu istniało melioracyjnych, rozwini melioracyjnych, wewn komunikacji nasadzenia zieleni wysokiej – „pompowe” i akcentuj komunikacyjne czy zabudowania gospodarstw,młyn tym i w zajazd; znacznie powi areał wsi, powstały blokowe rozłogi pól, g przywałowa na + terpach zabudowa jednodworcza na blokowa terpach zabudowa rozproszona (jednodworcza nieregularna)

Złotowo owalnica + Złotowo owalnica Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 143 — Poz. 65 5.2.3. Zabytki nieruchome. z właścicielami, a wypływające z tego postępowania Głównym komponentem regionalnego i lokalnego wnioski prowadzą do negatywnych, z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego są zabytki nieruchome, w dziedzictwa kulturowego regionu, konstatacji. Większość porównaniu do nich zabytki archeologiczne i ruchome elementów wystroju i wyposażenia wiejskich obiektów okazują się zbiorami nader skromnymi i generalnie rzecz architektury i budownictwa, symptomatycznych dla biorąc – mało reprezentatywnymi. Dziedzictwo kulturowe regionu, reprezentatywnych i charakteryzujących się gminy oraz jej krajobraz kulturowy wyrażają się zatem różnorodną specyfiką form, co wiemy choćby na podsta- przede wszystkim poprzez zabytki nieruchome. wie katalogu B. Schmida, uległa rozproszeniu. Obiekty te Zasób zabytków nieruchomych jest duży i obejmuje zostały zniszczone lub sprzedane kolekcjonerom głównie 405 pozycji, przy czym pozycje te uwzględniają obiekty w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Ich powojenni wła- architektury i budownictwa oraz kompozycje zieleni ściciele nie przywiązywali do tych przedmiotów większej wysokiej. Gdybyśmy dodali do tego jeszcze zabytkowe uwagi, nie znali ich wartości historycznej czy artystycznej, układy ruralistyczne oraz wyodrębnione krajobrazy nie darzyli ich sentymentem, nie dostrzegali potrzeby, kulturowe (wnętrza krajobrazowe) liczba ta wzrosłaby o by zadbać o ich zachowanie dla przyszłych pokoleń czy następnych kilkadziesiąt pozycji. też dla podkreślenia specyfiki zamieszkanego regionu. Ten zasób, odniesiony do powierzchni gminy lub Skromne elementy wystroju i wyposażenia, w postaci porównany do liczby obiektów powstałych lub ukształ- pieców, stolarki wewnętrznej, szafek ściennych czy towanych po 1945 r., świadczy o dużym nasyceniu mebli zachowały się tylko w przypadku kilku budynków, krajobrazu elementami historycznymi i decyduje o jego są nimi: dom podcieniowy w Kleciu, dom wolnostojący zabytkowości. Klecie nr 26, dom wolnostojący w Królewie nr 95, dom Zabytki nieruchome zostały ujęte w Gminnej Ewiden- podcieniowy w Złotowie, domy w zagrodach wzdłużnych cji Zabytków (GEZ), a w ramach niniejszego opracowania w Złotowie (Złotowo nr 3 i nr 6), dom wolnostojący w zostały dokładnie omówione i scharakteryzowane w pkt Złotowie nr 56. 5.4. oraz wyszczególnione w pkt 12 Aneksy. 5.2.5. Zabytki archeologiczne. 5.2.4. Zabytki ruchome. Podobnie skromny, jak w przypadku zabytków rucho- Zabytki ruchome związane z terenem gminy Stare mych, jest zasób zabytków archeologicznych związanych Pole stanowią – jak powiedziano - zbiór bardzo skromny z terenami gminy Stare Pole. Porównanie z położonymi zarówno w ujęciu autotelicznym, jaki i w porównaniu do od południa gminami pozwala stwierdzić, że liczba innych gmin żuławskich, sąsiednich czy występujących zabytków archeologicznych zaewidencjonowanych w w pobliżu. Składają się na ten zbiór przede wszystkim ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) jest w wyposażenia trzech kościołów: parafialnego w Królewie, omawianym przypadku kilkakrotnie mniejsza. Współ- parafialnego w Krzyżanowie oraz filialnego w Starym gra to ustaleniami poczynionymi przez G. Gerulisa Polu. dotyczącymi zachowania pomników językowych. Ilość Elementy wystroju i wyposażenia tych kościołów zasymilowanych nazw pruskich, odnoszących się do powstały w okresie od gotyku do neogotyku i zwią- miejscowości, obszarów czy obiektów fizjograficznych zane są z dwoma kręgami kulturowymi – katolickim w przypadku dawnego komornictwa Morajny (na połu- (Krzyżanowo, Królewo) oraz ewangelickim (Stare Pole). dnie od omawianego obszaru) jest wielokrotnie większa Wszystkie zabytki pochodzą z fundacji zamożnych lokal- w porównaniu do dawnego komornictwa Fiszewo (od- nych rodzin gburskich (np. Sielmann, Rentel, Zimmer- powiadającego opisywanemu obszarowi). mann) lub – w zdecydowanej mniejszości - szlacheckich Zabytki archeologiczne zostały dokładnie wymienio- (Wunderlich, Kithlof, Holst) czy mieszczańskich (głównie ne oraz częściowo scharakteryzowane w pkt 12 Aneksy obywatele Malborka). Proweniencja większości nie jest niniejszego opracowania. Źródłem danych są doku- znana, zaledwie w kilku przypadkach możemy wskazać mentacje wykonane w ramach AZP przechowywane w autora lub warsztat, przy czym nie są to nazwiska odgry- Muzeum Archeologicznym w Gdańsku. wające znaczącą rolę w historii regionu. Dla przykładu Większość zaewidencjonowanych stanowisk to ślady ołtarz główny w kościele ewangelickim w Starym Polu osadnicze odkryte w trakcie badań powierzchniowych. wykonany został w roku 1711 w warsztacie rzeźbiarza Nie mają one utrwalonych form terenowych, żadnych Scwrenza z Elbląga. widocznych śladów, które można by starać się wyekspo- Elementy wystroju i wyposażenia kościołów w Króle- nować w procesie rewitalizacji krajobrazu kulturowego wie i Krzyżanowie zostały wpisane do rejestru zabytków czy podnoszenia walorów turystyczno – krajoznawczych województwa pomorskiego – porównaj odpowiednią okolicy. tabelę w pkt 12 Aneksy. Postuluje się, by wpisem do Tylko dwa stanowiska – występujące w pobliżu rejestru zabytków objąć także wyposażenie kościoła Dębowej Góry oraz na południe od Kraszewa – posia- filialnego w Starym Polu ze względu na wartości histo- dają walory, związane z położeniem oraz częściowo z ryczne i artystyczne oraz z uwagi na prowadzone przez zachowaniem form historycznych, pozwalające myśleć właściciela prace konserwatorskie (częściowo finanso- o ich uczytelnieniu oraz zaadaptowaniu dla potrzeb tury- wane z budżetu gminy Stare Pole – vide wspomniany stycznych i rewitalizacyjnych. wyżej barokowy ołtarz główny). 5.2.6. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych. Warto wspomnieć o kilkudziesięciu zabytkach sepul- Na terenach gminy Stare Pole nie występują zabytki w kralnych związanych z historycznymi cmentarzami: zbiorach muzealnych lub związane z kolekcjami. kościelnymi w wyżej wymienionych wsiach oraz menno- 5.2.7. Dziedzictwo niematerialne. nickim w Szaleńcu. Na uwagę zasługują przede wszyst- Lokalna kultura symboliczna jest mało znana, kim charakterystyczne dla kultury holenderskiej stele z zwłaszcza w aspekcie swoich przejawów niematerial- Szaleńca, pochodzące z XIX wieku oraz dwie barokowe nych, związanych z przekazywaniem myśli w postaci stele z cmentarza przykościelnego w Królewie 33. intersubiektywnych wytworów, takich jak zwyczaje, Podczas wykonywania GEZ, w trakcie prac tere- obrzędy, style, tendencje czy mody, nie wspominając nowych, zwrócono uwagę na zachowane elementy o ich najbardziej specyficznych, artystycznych produk- wystroju i wyposażenia ewidencjonowanych budynków. tach w postaci utworów muzycznych czy literackich. Rozpoznanie przeprowadzono bardzo wnikliwie i szcze- Decydują o tym dwa czynniki, mocne ze sobą związane. gółowo, opierając się na wizjach lokalnych i wywiadach Przede wszystkim dramatyczna w swoich konsekwen- Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 144 — Poz. 65 cjach zmiana społeczna i kulturowa, która nastąpiła nieruchomy. po roku 1945 r. Dawni mieszkańcy Żuław, bez względu 2. W trybie określonym w ust. 1, do rejestru może być na swoją przynależność narodową czy wyznaniową również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do (której nikt nie poddawał analizie) w większości opuścili rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub zamieszkiwane tereny, dobrowolnie lub przymusowo, tradycyjna tego zabytku. unosząc ze sobą znajomość lokalnej tradycji, historii 3. Wpis do rejestru historycznego układu urbanisty- i emocjonalne przywiązanie do dziedzictwa kulturowe- cznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu go. Nowa, napływowa społeczność przyniosła ze sobą budowlanego nie wyłącza możliwości wydania inne przyzwyczajenia oraz wiedzę nieadekwatną do decyzji o wpisie do rejestru wchodzących w skład objętego zasobu – przestrzennego i kulturowego. Nie tych układów lub zespołu zabytków nieruchomych. znając regionalnych uwarunkowań, nie rozumiejąc ich 4. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia specyfiki i bogactwa, nie potrafiąc wykorzystać wielo- się w księdze wieczystej danej nieruchomości na wiekowego i wielonarodowego dorobku w zasadzie wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, na zaczynała od zera, nie potrafiąc lub nie chcąc kontynu- podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. ować rozwiniętych wcześniej wątków. W takiej sytuacji 5. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru, dawne utwory i dzieła – zwłaszcza te bez materialnego na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, nośnika - zostały zniszczone lub zapomniane, a nowe nie stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości. zdołały się ugruntować i zdobyć odpowiedniej pozycji 6. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków społecznej. Wynikiem tego jest wspominany wcześniej informację o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru brak opracowań dotyczących lokalnej historii czy kultu- ogłasza się w wojewódzkim dzienniku urzędowym. ry, i to jest właśnie drugim z czynników powodujących 7. Wpisy, o których mowa w ust. 4 i 5, są wolne od słabe rozeznanie dotyczące sfery kultury symbolicznej opłat. omawianego obszaru. Z terenem gminy Stare Pole związanych jest 11 5.3. Zabytki ujęte prawnymi formami ochrony. decyzji wpisujących obiekty do rejestru zabytków nie- * ruchomych oraz 1 decyzja wpisująca obiekt do rejestru Art. 8 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytków archeologicznych (porównaj odpowiednie zabytkami określa, że „Rejestr zabytków, zwany dalej tabele zamieszczone w pkt 12 Aneksy). Użyte tu słowo „rejestrem”, dla zabytków znajdujących się na terenie „obiekt” wskazuje, że nie w każdym wypadku decyzja województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabyt- dotyczy pojedynczego zabytku nieruchomego lub arche- ków”. W przypadku województwa pomorskiego jest to ologicznego. Dla przykładu decyzja nr 278 z dnia 19 grud- Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków, który nia 1961 r. wpisuje do rejestru zabytków jeden zabytek kieruje Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w nieruchomy – dom podcieniowy w Kławkach, natomiast Gdańsku oraz delegaturą WUOZ w Słupsku. decyzja nr 1358 z dnia 18 listopada 1991 r.oku ustanawia Tryb i sposób wpisu zabytku nieruchomego do reje- ochronę dla zespołu dawnej cukrowni w Starym Polu stru określony jest w art. 9 ustawy: składającego się z 36 budynków i terenu określonego w 1. Do rejestru wpisuje się zabytek nieruchomy na historycznych granicach założenia. podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego Łącznie na terenie gminy Stare Pole liczba zabytków konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek nieruchomych wpisanych do rejestru wynosi 57. właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika Strukturę tych zabytków przedstawiają poniższe wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek wykresy:

Wykres nr 1. Rodzaj zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru.

Wykres 2. Struktura własności zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 145 — Poz. 65

Wykres 2. Struktura własności zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru.

Wykres 3. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 146 — Poz. 65 Do rejestru zabytków archeologicznych wpisany jest go rozpoznania zasobu i rozważenie objęcia decyzją o 1 obiekt składający się z 4 stanowisk archeologicznych wpisie do rejestru wyposażenia kościoła filialnego w zlokalizowanych w pobliżu tzw. Dębowej Góry (niem. Starym Polu (oraz uzupełnienia wpisu wyposażenia Eich Berg). Miejsce to położone jest w sołectwie Ząbro- kościoła parafialnego w Królewie). wo chociaż w literaturze fachowej (oraz w ramach AZP) Na terenie gminy Stare Pole zabytki ruchome wystę- funkcjonuje pod nazwą Kaczynos. pują tylko w obiektach sakralnych. Nie ma tu muzealiów, Trzeba zwrócić uwagę na kilka faktów związanych z izb regionalnych czy państwowych lub prywatnych wpisem do rejestru zabytków nieruchomych i archeolo- kolekcji. gicznych występujących na terenach gminy Stare Pole: Decyzje o wpisie do rejestru zabytków ruchomych są • Liczba decyzji jest bardzo mała, niewspółmierna do także bardzo „starej daty”, pochodzą z roku 1966 i 1972. zasobów i walorów zabytków tworzących lokalny Potwierdza to zauważony wyżej fakt małego zaintere- krajobraz kulturowy. W Programie Opieki Nad sowania organów ochrony zabytków problematyką Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007 lokalnego dziedzictwa kulturowego, określany mianem – 2010 podano, że liczba decyzji w województwie „peryferyjności obszaru”. ogółem wynosi 1700, a w powiecie malborskim *** 9434. Oznacza to nieznaczny procentowy udział Na terenie gminy Stare Pole nie występują parki kul- obiektów rejestrowych z gminy Stare Pole wynoszący turowe. Nie planuje się również w najbliższej przyszłości odpowiednio 0.007 w skali województwa oraz 12,7 w utworzenia takich parków. skali powiatu. ** • Ostatnia decyzja rejestrowa pochodzi z 1988 r. Na terenie gminy Stare Pole nie ma obiektów zabyt- (cmentarz mennonicki w Szaleńcu) i wydana została kowych uznanych za pomniki historii (ustanowione Roz- jeszcze przez WKZ w Elblągu. Oznacza to, że przez porządzeniem Prezydenta RP). Nie występują tu obiekty, ponad 20 lat nie powstały nowe formy ochrony które przyszłości mogłyby pretendować do uzyskania zabytków na terenie gminy Stare Pole (sic !) takiego miana. • Jedna z obowiązujących decyzji dotyczy zabytku 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków. nieruchomego (dawna plebania) przeniesionego z Gminna Ewidencja Zabytków (GEZ) Gminy Stare Królewa do Elbląga 35. Pole została wykonana w IV kwartale 2008 r. Powo- Podane wyżej stwierdzenia pozwalają na wysnu- dem jej wykonania był nie tyle ustawowy obowiązek, cie następującego niepokojącego wniosku: tereny ile raczej potrzeba utylitarna. Przygotowując nowe gminy Stare Pole w polityce i praktyce postępowania tereny inwestycyjne (odnawialne źródła energii) władze konserwatorskiego można określić mianem „obszaru gminy stanęły przez koniecznością aktualizacji Studium peryferyjnego”. Decyduje o tym rzeczywiste, w sensie Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania. W tej geograficznym, położenie na krańcu województwa, ale sytuacji dostrzeżono zaniedbania w dziedzinie wykony- przede wszystkim wzmiankowane już i akcentowane w wania zadań własnych związanych z ochroną zabytków dalszej części niniejszego opracowania słabe rozezna- – w przygotowywanych materiałach do studium nie nie dotyczące zasobów i wartości lokalnego krajobrazu można się było powołać na zaktualizowaną ewidencję kulturowego, także w gronie specjalistów. Z pozoru oraz wynikający z niej Program Opieki Nad Zabytkami. i z dystansu tereny gminy Stare Pole wydają się mało Dbając o zapewnienie poprawności merytorycznej i for- interesujące, nieatrakcyjne, pozbawione charakterystycz- malnej nowego studium, związane także z koniecznością nych i znanych obiektów historycznych, symbolicznych uzyskania wymaganej pozytywnej opinii od wojewódz- i zabytkowych. Umykają więc z pola widzenia odpowied- kiego konserwatora zabytków, postanowiono uzupełnić nich służb czy badaczy. Program Opieki Nad Zabytkami te ewidentne braki. Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013 stawia sobie za cel GEZ obejmuje łącznie 331 pozycji – w tym 301 to zmianę tego niekorzystnego i niepożądanego, zwłaszcza obiekty architektury i budownictwa, a 30 to kompozycje z punktu widzenia lokalnej społeczności, stanu rzeczy. zieleni wysokiej (porównaj odpowiednie tabele w pkt ** 12 Aneksy). „Pozycja” odpowiada karcie ewidencyjnej Art. 10 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad wykonanej zgodnie ze wzorem zalecanym dla wojewódz- zabytkami stwierdza: twa pomorskiego przez wojewódzkiego konserwatora 1. Do rejestru wpisuje się zabytek ruchomy na podstawie zabytków (opracowanym na podstawie Rozporządze- decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora nia Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej 2. Wojewódzki konserwator zabytków może wydać i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, niezgodnie z prawem.) uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku W 40 przypadkach karta objęła więcej niż jeden obiekt za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o zabytkowy. Dotyczyło to przede wszystkim siedlisk, na wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub których występuje budynek gospodarczy/pomocniczy naukowej. nie posiadający na tyle dużych walorów zabytkowych, W przypadku gminy Stare Pole mamy do czynienia z by potraktować go jako osobną pozycję – dotyczy to 2 obowiązującymi decyzjami o wpisie do rejestru zabyt- przede wszystkim budynków znacząco przebudowanych/ ków ruchomych. Dotyczą one wyposażenia kościołów zmodernizowanych lub przeciwnie - bardzo zniszczonych; parafialnych w Krzyżanowie i Królewie obejmując łącz- w większości przypadków budynków przerobionych na nie 18 zabytków (porównaj tabelę w pkt 12 Aneksy). komórki, garaże, składziki, magazynki itp. W jednym Na potrzeby wykonania niniejszego opracowania nie wypadku karta objęła 33 budynki przemysłowe oraz prowadzono dokładnego rozpoznania zasobu i wartości teren należące do zespołu dawnej cukrowni w Starym zabytków ruchomych, można jednak oszacować, że liczba Polu 36. obiektów rejestrowych jest w tej dziedzinie większa niż w Uwzględniwszy wszystkie powyższe uwagi zasób przypadku zabytków nieruchomych i obejmuje ok. 50% GEZ gminy Stare Pole można przedstawić w następu- stanu posiadania. Postuluje się potrzebę dokładniejsze- jącej tabeli: Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 147 — Poz. 65

Tabela nr 5. Zasób GEZ Gminy Stare Pole.

L.P. Kategoria Liczba

1. Pozycje (karty) w GEZ 331 2. Zabytki nieruchome w ramach GEZ 405 3. Zabytki architektury i budownictwa w ramach GEZ 375 4. Kompozycje zieleni wysokiej w ramach GEZ 30 5. Pozycje (decyzje) o wpisie do rejestru zabytków 16 6. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru 56 7. Procentowy udział zabytków rejestrowych do ujętych w ewidencji (GEZ) 13,8 %

Strukturę zabytków nieruchomych ujętych w GEZ przedstawiają poniższe wykresy:

Wykres nr 4. Rodzaj zabytków architektury i budownictwa ujętych w GEZ.

5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy.

Łącznie 375 zabytków nieruchomych. Stan na 31 grudnia 2008 roku. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 148 — Poz. 65

Wykres nr 5. Datowanie zabytków nieruchomych objętych GEZ.

Łącznie 375 zabytków nieruchomych. Stan na 31 grudnia 2008 roku.

Wykres 6. Rodzaj kompozycji zieleni wysokiej ujętych w GEZ.

Łącznie 30 obiektów, stan na 31 grudnia 2008 r.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 149 — Poz. 65 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy. połowy XVIII stulecia dla Dawida Zimmermanna, roz- * budowany w początkach wieku XIX. Piętrowy: przyziemie Po pierwsze, jak wyżej zaznaczono, najważniejszym murowane z cegły, tynkowane, partia piętra oraz szczyt zabytkiem gminy jest jej krajobraz kulturowy. Traktowany podcienia konstrukcji ryglowej. Dach dwuspadowy o jako całość, w pełnej swojej rozciągłości, z charaktery- pokryciu ceramicznym. Od południa szczytowy podcień styczną „starożuławską” strukturą i siecią powiązań wsparty na dziewięciu słupach. Pierwotny plan budynku funkcjonalnych między poszczególnymi elementami. częściowo zniekształcony w trakcie wspominanej prze- ** budowy przez rozbudowanie strony zachodniej sienią w Po drugie, do grona najważniejszych zabytków zali- formie litery L. czyć trzeba obiekty rejestrowe. Ich wykaz pokazany został Kławki nr 8. Dom podcieniowy wybudowany w roku w pkt 12 Aneksy, w odpowiednich tabelach. Poniżej scha- 1832 przez Jakuba Martena (napis na belce podcienia: rakteryzowano zwięźle najważniejsze rejestrowe zabytki Peter …. B.H., J. Martens B.M 1832). Posadowiony na nieruchome: fundamencie z kamieni polnych, część główna budynku Królewo nr 27. Kościół rzymsko-katolicki p.w. św. konstrukcji zrębowej, szczyty szalowane pionowo deska- Mikołaja, parafialny. Neogotycki, wzniesiony w roku mi; podcień konstrukcji ryglowej, wsparty na sześciu 1820 na miejscu starszej, gotyckiej świątyni rozebranej słupach – typ szerokofrontowy, podcień dostawiony do w roku 1816. Wieża dobudowana w roku 1844. W latach elewacji wzdłużnej południowo - wschodniej. Bryła parte- 1894 - 1895 przeprowadzono remont kościoła, w jego rowa z użytkowym poddaszem, dachy: główny i podcie- trakcie wzmocniono fundamenty i ściany nośne. Budy- nia – dwuspadowe, pokrycie ceramiczne (holenderka na nek murowany z cegły ceramicznej palonej, czerwonej, deskowaniu); więźba dachowa płatwiowo – krokwiowa posadowiony na ceglanym fundamencie. Korpus główny wsparta na ścianach stolcowych. Wzniesiony na rzucie salowy, prostopadłościenny, przekryty wysokim dachem prostokąta, dwutraktowy, w trakcie frontowym – na osi – dwuspadowym: ceramiczne pokrycie połaci, holenderka; obszerna sień, w której schody na poddasze (konstrukcji od zachodu kwadratowa w planie wieża, 4-kondygnacyj- policzkowej, jednobiegowe); pierwotny układ pomiesz- na, zwieńczona daszkiem wiciowym krytym blachą. czeń dobrze zachowany. Stropy belkowe, z górną powałą Krzyżanowo, centrum wsi. Kościół rzymsko-katolicki z desek, białe podłogi. Uwaga ! Obiekt nie użytkowany, p.w. św. Barbary, parafialny. Gotycki, wzniesiony przed opuszczony, w stanie ruiny. Konieczność podjęcia działań 1330 rokiem. Opisany w protokole wizytacji kościelnej zmierzających do zachowania budynku. dokonanej w roku 1637 jako budowla obmurowana Złotowo nr 20/22/24. Dom podcieniowy, zbudowany cegłą, z drewnianą wieżą i dachem krytym ceramicznie w końcu XVIII wieku dla Johanna Gabriela Preussa. (turricula); później – w roku 1654 - o dachu pisano, iż Drewniany, otynkowany, wzniesiony kalenicowo wzglę- grozi zawaleniem, a w roku 1669, iż „bardzo grozi zawa- dem drogi wiejskiej (po północnej stronie osi), szero- leniem”. W tym samym roku wieżę określano jako „wy- kofrontowy; podcień konstrukcji ryglowej, wsparty na remontowaną”, ale wkrótce później strawił ja pożar (rok 7 słupach, na osi głównej elewacji wzdłużnej południo- 1688). Nową murowaną konstrukcję wieży wzniesiono wej. Bryła prostopadłościenna, parterowa z użytkowym w roku 1735 i zawieszono na niej dzwony; 17 stycznia poddaszem, przekryta wysokim dachem dwuspadowym 1818 r. wieża runęła w czasie wielkiej wichury i nigdy (holenderka) – dwuspadowy dach z holenderką także nad nie została już odbudowana. Bryła kościoła zasadniczo podcieniem. Zachowany pierwotny plan: dwutraktowy, z dwustopniowa: składa się z prezbiterium i zakrystii szerszym traktem południowym, w którym wielka izba, (od wschodu) oraz jednonawowej hali (od zachodu); sień i „czarna kuchnia”. obie części przykrywa dach dwuspadowy o pokryciu Szaleniec. Dawny cmentarz mennonicki. Założony ceramicznym. Prezbiterium i zakrystia starsze, muro- w końcu XVIII wieku, usytuowany w zachodniej części wane z ręcznie formowanej cegły, szerokość murów ca układu przestrzennego, bezpośrednio przy głównej 120 cm; chór o wymiarach 7,25 x 11,60 metra w rzucie drodze wiejskiej, po południowej stronie osi. Czynny do i wysokości 9,30metra. Nawa o wymiarach w rzucie 12 1945 r. Jednokwaterowy, w planie zbliżony do kwadratu. x 14,80 metra, o wysokości 6 metrów, posiadała pier- Zachowana kompozycja zieleni wysokiej. Zachowanych wotnie konstrukcję ryglową (zachowaną wg B. Schmida 26 obramowań grobów (pojedynczych, podwójnych w części zachodniej), która została wtórnie obmurowana i dziecięcych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella cegłami. z 1806 r. – Hermanna Pannera, z 1811 r. – Anny i Fran- Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 18. Kościół za Cornelsena, z 1848 r. – Franza Cornelsena, z 1852 r. rzymsko-katolicki p.w. Matki Bożej Królowej Polski, – Susanny Loop, z 1861 r. – Jacoba Quiringa, z 1863 r. filialny; dawniej kościół ewangelicki. Wzniesiony w roku – Johana Quiringa, z 1865 r. – Anny Claasen, z 1866 r. 1879 pod nadzorem okręgowego inspektora budowlane- – Barbary Martins, z 1869 r. – Sary Jansen, z 1890 r. go Passarge z Elbląga. Zlokalizowany na działce cmen- – Anny Claassen, z 1895 r. – Izaaka Klaasen. tarza ewangelickiego założonego w roku 1843. W czasie Krzyżanowo, centrum wsi. Cmentarz, mur okalający budowy kościoła pastorem w Starym Polu był Carl działkę kościelną z cmentarzem, dzwonnica. Mur kościel- Frdinand Oskar Rohde. Parafia protestancka w Starym ny i cmentarz wymieniane są w katalogu B. Schmida. Polu powstała w 1580 r. Poza mieszkańcami Starego Mur został wzniesiony w końcu XV wieku, z cegły Pola obejmowała wyznawców nauki Lutra ze Złotowa, ręcznie formowanej, w wątku gotyckim; w zwieńczeniu Klecia, Kraszewa, Krzyżanowa, Parwarku i Leklowy; w ułożone gąsiory. Brama główna (od zachodu) i boczna końcu XIX wieku było to ponad 1000 dusz. Pierwszy furtka (od południa) z XIX wieku, murowane z cegły kościół protestancki powstał w roku 1638 – miał on maszynowej. Parafia z Krzyżanowa stopniowo objęła drewnianą konstrukcję i był ulokowany na innej parceli. kolejne miejscowości, na początku XIX wieku należały Z powodu złego stanu technicznego został rozebrany do niej: Stare Pole, Leklowy, Klecie, Parwark, Kraszewo i na jego miejscu powstała budowla murowana w roku i Złotowo (oczywiście mowa o mieszkańcach wyznania 1705. W kosztach jej budowy partycypowali znacząco katolickiego). Na cmentarzu zachowały się cztery żeliwne szwedzcy oficerowie. neogotyckie krzyże z lat 1825 – 1889 oraz wolnostojący Klecie nr 4. Dom podcieniowy wzniesiony około nagrobek ze sztucznego kamienia w formie krzyża z roku Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 150 — Poz. 65 1918. Ponadto dwie klasycystyczne stele z końca XVIII przeszklone. wieku i słupek z piaskowca, bogato profilowany, z roku Ponadto kapliczka przydrożna w Królewie. 1740. *** Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 18. Cmentarz, Po trzecie, obiekty nie wpisane do rejestru zabytków, ogrodzenie, dzwonnica, mauzoleum rodziny Wunder- posiadające jednak ważne walory historyczne i zabyt- lich. Cmentarz został założony w roku 1843 i należał kowe. Decydujące o cechach dystynktywnych lokalnego do ewangelików, w roku 1879 na jego terenie wybu- krajobrazu historycznego. Jednym z podstawowych dowano kościół. Metalowe ogrodzenie z metalową celów Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole dwuskrzydłową bramą i jednoskrzydłową furtką znaj- na lata 2009 – 2013 jest postulat otoczenia tych zabytków duje się od strony północnej, ciągnąc się wzdłuż ulicy właściwą opieką oraz – ewentualnie – rozciągnięcie nad wiejskiej; złożone z metalowych słupków i kratownic. nimi form ochrony, w uzgodnieniu z właścicielami i wo- Układ cmentarza zachowany w formie szczątkowej, jewódzkim konserwatorem zabytków. Zniknięcie tych wyróżnia się mauzoleum rodziny Wunderlich, aleja obiektów z pejzażu lub ich przekształcenie, niezgodnie z złożona z jesionów ciągnąca się za mauzoleum – na zasadami sztuki konserwatorskiej, doprowadzi do utraty południe – do drewnianej dzwonnicy, kilka nagrobków walorów krajobrazu kulturowego i znaczącego zatarcia sprzed 1945 r. (w tym należący do rodziny Bartel ze Zło- przekazów lokalnej tradycji; może de facto oznaczać towa). Dzwonnica – wzniesiona w 3 ćwierci XIX wieku, zubożenie i zatracenia znaczenia oraz wartości regional- ceglany fundament, zwężający się ku górze drewniany nego dziedzictwa kulturowego. Wiele z tych obiektów trzon, dwuspadowy dach kryty papą. Grobowiec rodziny jest zagrożonych. Wunderlich, z 1912 r., murowany z cegły i sztucznego Obiekty te można przedstawić w czterech najważniej- kamienia, forma neoklasyczna. szych grupach: Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej 2c – zespół - Budynki mieszkalne konstrukcji zrębowej, wolnosto- cukrowni. Cukrownia w Starym Polu zaczęła powstawać jące. od roku 1880 jako inwestycja spółki akcyjnej. Następne Janówka nr 29/31. Budynek wzniesiony w 1 ćwierci etapy rozwoju następowały w latach: 1890 – 1910 oraz XIX wieku, kalenicowo do drogi wiejskiej; prawdopodob- 1920 – 1940. Zespół obejmuje budynki produkcyjne, nie mieściła się tu gospoda wiejska. Częściowo drewnia- pomocnicze i magazynowe oraz budynki mieszkalne i o ny, konstrukcji zrębowej (od południowego – zachodu), charakterze socjalnym. Budynki produkcyjne to: krajal- wtórnie obmurowany i otynkowany; częściowo konstruk- nica, dyfuzja, płuczki, zespół zasilania w wodę, wyparki, cji ryglowej, częściowo murowany – aneks od strony produktownia; budynki pomocnicze to: laboratorium, podwórza. Budynek podpiwniczony, parterowy z użytko- stajnia, prasa i suszarnia wysłodek, magazyn, kotłow- wym poddaszem, o dużej kubaturze – nad częścią główną nia, kuźnia, stolarnia, wapniarnia, wodniarki, zespól dach dwuspadowy (blacha, holenderka), nad aneksem lokomotywowni oraz wagi kolejowej; do obiektów także dach dwuspadowy (holenderka). Wzniesiony na tych dochodzą place składowe oraz budowle ziemne planie litery T; układ wnętrz znacząco przebudowany. osadników ze stacją oczyszczania. Budynki mieszkalne Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, częściowo z to: dom dyrektora (ul. Marynarki Wojennej nr 2b), dom górną powałą z desek. Białe podłogi, schody konstrukcji naczelnego inżyniera (Marynarki Wojennej 2a), duży policzkowej, zabiegowe – prowadzące na strych. dom mieszkalny dla pracowników (ul. Bema 2) oraz Klecie nr 26. Budynek konstrukcji zrębowej na funda- domy pracownicze na obrzeżach zespołu. Na budynki mencie z cegły. W licu 6 belek + ścianka kolankowa, sza- socjalne składają się: stołówka (na terenie zespołu) oraz lowana pionowo deskami (podobnie jak partie szczytów); restauracja (na północ od zespołu). Obiekty we zespole węgły przesłonięte deskowaniem w formie pilastrów. charakteryzują się zbliżonym charakterem architekto- Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem nicznym: są to obiekty murowane z cegły licowej, ze dwuspadowym: holenderka na deskowaniu. Zachowa- skromnym detalem architektonicznym. Kilka obiektów ne pierwotne rozplanowanie – dwutraktowe, trójdzielne, powstało w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem z przelotowa sień nieco odsunięta od osi głównej. Więźba cegły licowanej. dachowa płatwiowo – krokwiowa wsparta na podwójnej Stare Pole, ul. Sienkiewicza 3. Budynek poczty, ściance stolcowej i kolankowej, naga podłoga na strychu. wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku, w następstwie Stropy belkowe z górną powałą, podłogi białe, zachowa- przeprowadzenia linii kolejowej (Ostbahn) przez teren na stolarka drzwiowa (odlewane klamki, zamki skrzyn- miejscowości. Wzniesiony na działce zawierającej się kowe i wpustowe z ozdobnymi tarczkami) oraz stolarka między torami (od północy) a nowo wytyczoną ulicą okienna (okiennice, skrzydła trójpolowe). Przed frontem biegnącą wzdłuż torów (obecnie ul. Sienkiewicza), domu (południe) około 100 letnia lipa. Na podwórzu (od kalenicowo do ich osi. Neogotycki. Budynek murowany północy) stodoła – jedyna zachowana w całej wsi. z cegły, elewacje częściowo tynkowane (tynki rapowe, Królewo nr 20. Budynek wzniesiony w roku 1826, cementowo – wapienne) częściowo opracowane w data budowy na belce nadproża w elewacji frontowej cegle licowej (dekoracje w postaci gzymsów kordono- (od południa). Po 1945 r. mieścił się tu sklep. Fundament wych i koronujących, obramienia otworów okiennych z cegły, konstrukcja zrębowa - w licu 7 belek, węgły prze- i drzwiowych, bonie w narożach). Wzniesiony na planie słonięte deskami, szczyty szalowane pionowo deskami. prostokąta, bryła dwukondygnacyjna, o dużej kubaturze, Budynek częściowo podpiwniczony, parterowy, przekryty z obustronnym płytkim narożnikiem w części wschod- wysokim dachem naczółkowym (holenderka). Wzniesio- nie; całość kryta dachem trójpołaciowym (w centrum ny na rzucie prostokąta, z (dawniej) przelotową sienią na i od zachodu) oraz dwuspadowym (od wschodu, nad osi; układ wnętrz nieznacznie zmieniony: dwutraktowy, ryzalitem), pokrycie dachu ceramiczne – holenderka. trójdzielny. Stropy belkowe z górną powałą z desek, Otwory okienne i drzwiowe ostrołukowe, w otworach podłogi dębowe i białe; schody na strych drabinowe, okiennych kute kraty; zachowana stolarka okienna: okna zabudowane. Więźba dachował płatwiowo – krokwiowa z dominującym profilowanym ślemieniem, podwójne, wsparta na podwójnej ściance stolcowej z pochyłymi dwuskrzydłowe; zachowana stolarka drzwi wejściowych: kleszczami. Częściowo zachowana stolarka okienna, dwuskrzydłowa, skrzydła tępe, na zawiasach czopowych, częściowo zachowana stolarka drzwiowa. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 151 — Poz. 65 Królewo nr 28. Budynek wzniesiony około 1870 r., kale- opisywany obiekt służył jako sklep oraz mieszkanie wła- nicowo do ulicy wiejskiej. Posadowiony na fundamencie ściciela (takie funkcje utrzymał także po drugiej wojnie, z kamienia polnego łamanego, konstrukcja zrębowa: 8 do lat 60-tych XX wieku). Ostatnim przedwojennym wła- belek w licu + ścianka kolankowa; od frontu (zachód) ścicielem był rzeźnik Grahlke. Budynek posadowiony na drewniana wystawka z trójkątnym szczytem; szczyty fundamencie z kamieni polnych (ława wtórnie obetono- budynku oraz wystawki szalowane pionowo deska- wana), konstrukcji zrębowej, wtórnie w partii przyziemia mi. Budynek podpiwniczony, parterowy z użytkowym otynkowany (około 1970 r.), partie ścianki kolankowej poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym, cera- oraz szczytów szalowane pionowo deskami; ceramiczne miczne pokrycie dachu (holenderka). Deski w szczytach pokrycie dachu (holenderka). Budynek podpiwniczony, dekoracyjnie wycięte na końcówkach, okładzina ścianki parterowy z użytkowym poddaszem, przekryty dachem kolankowej z dekoracją snycerską, ażurowe kroksztyny dwuspadowym. Elewacje wzdłużne 4-osiowe, szczyto- przy wysuniętych przed lica szczytów belkach płatwi. we 2-osiowe, zachowane elementy detalu architekto- Rzut prostokątny, przelotowa sień na osi, układ wnętrz nicznego (dekoracje snycerskie): obramowanie okien zachowany: dwutraktowy, trójdzielny. Stropy belkowe z i drzwi, dekoracyjnie wycięte: fryz kordonowy i deski górną powałą z desek, białe podłogi, schody prowadzące podokapowe, zaciosane końcówki krokwi. Zachowana na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe; schody więźba dachowa (płatwiowo – krokwiowa wsparta na do piwnicy ceglane. podwójnej ściance stolcowej), stropy belkowe tynko- Szlagnowo nr 1. Dom z dawnego „wolnego” gospo- wane na podsufitce, białe podłogi, schody zabiegowe darstwa chełmińskiego (tzw. Gutshaus), wzniesiony na poddasze; częściowo stolarka okienna i częściowo około 1830 r., kalenicowo do drogi. Obecni właściciele stolarka drzwiowa. podczas remontu odkryli na jednej ze ścian datę: 1832 Złotowo nr 56. Dom konstrukcji zrębowej na cegla- (zamalowana). Po 1945 r. w budynku mieścił się sklep nym fundamencie, w licu 6 belek + ścianka kolankowa spożywczy oraz świetlica wiejska; obecnie mieszkania (szalowana, podobnie jak szczyty, pionowo deskami). prywatne (jedna rodzina). Budynek posadowiony na Bryła prostopadłościenna, parterowa, przekryta dachem fundamencie z kamienia polnego i cegły, zasadniczo kon- dwuspadowym - pokrycie dachu eternitem. Drewniana strukcji zrębowej, w licu 8 belek + oczep; wystawka od weranda w narożniku elewacji wzdłużnej frontowej frontu (południa) konstrukcji ryglowej; wystawka pełni (od południowego – wschodu). Zachowany pierwotny rolę „cofniętego” podcienia, przed nią znajduje się drew- układ wnętrz, dwutraktowy, trójdzielny. Stropy belkowe niany taras. Szczyty części głównej budynku i wystawki z górną powałą, białe podłogi, częściowo zachowana szalowane pionowo deskami, końcówki dekoracyjnie stolarka okienna oraz stolarka drzwiowa. Budynek wycięte. Bryła parterowa z użytkowym poddaszem, duża wzniesiony około roku 1870 – 80 przez miejscowych kubatura, dach dwuspadowy o pokryciu ceramicznym menonitów. Informacje o dawnych właścicielach prze- (holenderka); dach wystawki także dwuspadowy (holen- kazał zamieszkały w Berlinie, dyplomowany inżynier derka). Wzniesiony na planie prostokąta, dwutraktowy, budownictwa – Klaus Friedrich. Mieszkała tu jego cio- trójdzielny; na osi głównej obszerna sień, w niej schody teczna babka - Amanda Jenzen oraz jej córka – Aniela na poddasze – konstrukcji policzkowej, zabiegowe, z Dick (obecne przebywa z rodziną na stałe w Urugwaju). dwustronną balustradą, w której toczone tralki. Więźba Oba nazwiska są holenderskie, jedno z nich wymienione dachowa z elementów przecieranych, krokwiowa (bez było w XVIII wieku. jętek), wsparta na płatwiach stopowych (oczepie), desko- - Budynki mieszkalne konstrukcji zrębowej, w zagrodach wanie na zakładkę. Stropy belkowe z górną powałą z typu langhof. desek (poddasze) lub tynkowane na podsufitce (parter). Szaleniec nr 1. Zagroda w typie wzdłużnym (langhof) Częściowo zachowana stolarka drzwiowa – drzwi wej- z drewnianą częścią mieszkalną (od południa) i muro- ściowe od południa oraz wewnętrzne. Stolarka okienna waną częścią gospodarczą (od północy). Wzniesiona nowa. Podłogi dębowe. około 1850 r., szczytowo do drogi wiejskiej, w znacz- Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 17. Budynek nym oddaleniu od osi. Dom mieszkalny posadowiony wzniesiony około 1870 r., jeden z dwóch zachowanych na fundamencie z kamieni polnych łamanych, konstruk- domów z „wolnych” gospodarstw chełmińskich (Gut- cji zrębowej, w licu 6 belek + oczep; elewacje wtórnie shaus) na terenie Starego Pola – drugi to Stare Pole nr 4 otynkowane (stan tynków bardzo zły – zachowane we (murowany). Usytuowany w centrum wsi, kalenicowo do fragmentach), szczyt od południa szalowany deskami. ulicy wiejskiej. Posadowiony na murowanym fundamen- Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty dachem cie (kamienie polne ciosane), konstrukcji zrębowej – w dwuspadowym – nowe pokrycie dachu (eternit); w ele- licu 9 belek + ścianka kolankowa; partie szczytów i ścia- wacjach wzdłużnych szerokie, profilowane, deskowe nek kolankowych szalowane deskami (ścianki pionowo, gzymsy podokapowe. Budynek wzniesiony na planie szczyty poziomo). Podpiwniczony, parterowy z użytko- prostokąta, zachowany pierwotny podział wnętrza: dwu- wym poddaszem, przekryty dachem dwuspadowym, traktowy, z przelotową sienią przesuniętą od osi głównej ceramiczne pokrycie połaci; dekoracyjnie zaciosane koń- na północ. Częściowo zachowana stolarka okienna (okna cówki krokwi. Otwory okienne w obramieniach z desek, dwuskrzydłowe, ościeżnicowe) oraz stolarka drzwiowa. zachowane dwuskrzydłowe okiennice, częściowo zacho- Stropy belkowe z górną powałą z desek, białe podłogi. wana stolarka okienna. Stolarka drzwiowa wymieniona, Złotowo nr 3. Zagroda w typie wzdłużnym (langhof) z białe podłogi, stropy belkowe tynkowane na podsufitce; drewnianą częścią mieszkalną (od południa) i murowaną schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, częścią gospodarczą (od północy). Budynek mieszkalny z pojedynczą balustradą, w której wycinane tralki. wzniesiony w konstrukcji zrębowej na ceglanym fun- Ząbrowo nr 45. Budynek wzniesiony około 1890 r., damencie. 7 belek w licu + oczep, węgły przesłonięte wkrótce po totalnej powodzi z roku 1888, kalenicowo do deskami imitującymi toskańskie pilastry. Podpiwniczo- ulicy wiejskiej, prowadzącej w kierunku północnym – do ny, parterowy, z częściowo użytkowym poddaszem, dawnej kolonijnej części wsi. Cała zagroda związana z kryty dachem dwuspadowym (holenderka). Zachowany tym siedliskiem była siedzibą dużej rzeźni – w budynkach pierwotny układ pomieszczeń: dwutraktowy, trójdzielny, gospodarczych mieściła się część produkcyjna zakładu, z przelotową sienią na osi. Stropy belkowe tynkowane Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 152 — Poz. 65 na podsufitce, białe podłogi, zachowana stolarka okien- najmniej od początku XIX wieku, jej wygląd znany jest z na (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (odlewane klamki, archiwalnych fotografii. Gdy budynek konstrukcji zrębo- zamki skrzynkowe i wpustowe, ozdobne tarczki, zawiasy wej rozebrano z uwagi na zły stan techniczny wzniesiono kątowe). W elewacji wzdłużnej od zachodu drewniana, nowy, murowany obiekt; próbowano go rozbudować w przeszklona weranda. końcu lat 80-tych XX wieku, ale po upadku PGR inwesty- Złotowo nr 9. Zagroda w typie wzdłużnym (langhof) z cje przerwano. Budynek murowany z cegły, tynkowany, drewnianą częścią mieszkalną (od wschodu) i murowaną tynki rapowe, cementowo – wapienne. Podpiwniczony, częścią gospodarczą (od zachodu). Budynek wzniesiony zasadniczo parterowy z użytkowym poddaszem, prze- w roku 1823 (zachowana metalowa tabliczka z datą), kryty dachem naczółkowym, ceramiczne pokrycie dachu przed 1945 rokiem mieszkał tu sołtys (nazwisko niezna- – holenderka; elewacja wzdłużna od wschodu wtórnie ne), jego gospodarstwo specjalizowało się w hodowli przebudowana, podwyższona do drugiej kondygnacji. bukatów. Dom mieszkalny posadowiony na ceglanym Budynek znacząco zmodernizowany, bez szkody dla fundamencie, konstrukcji zrębowej; 6 belek w licu + wartości architektonicznych (zapewne pod nadzorem oczep. Budynek podpiwniczony, parterowy, przekryty konserwatorskim): nowa stolarka okienna i drzwiowa, dachem dwuspadowym – nowe pokrycie dachu (eter- nowe posadzki i podłogi, wzmocnione stropy. W klatkach nit), w połaci dachu od południa powieka. Zachowane schodowych częściowo zachowana dawna posadzka, dawne rozplanowanie wnętrza, dwutraktowe. Stropy zachowane schody konstrukcji policzkowej, dwubiego- belkowe z górną powałą, białe podłogi; zachowana we, z jednostronną balustradą. stolarka okienna (okiennice) oraz stolarka drzwiowa (w Kikojty nr 16. Dawny dwór w zespole dworsko–fol- tym drzwi przeszklone, z ozdobnymi szybkami). Uwaga warcznym. Wzniesiony w 4 ćwierci XIX wieku. Murowany – właściciel planuje rozbiórkę części gospodarczej z z cegły, tynkowany, w tynku skromny detal architekto- uwagi na zły stan techniczny ! niczny (opaski przy otworach okiennych i drzwiowych, - Murowane (i ryglowe) budynki mieszkalne, wolno- gzymsy podokapowe). Budynek podpiwniczony, partero- stojące, najczęściej stanowiące siedziby właścicieli wy z użytkowym poddaszem, przekryty dachem dwuspa- „wolnych” majątków chełmińskich (tzw. Gutshaus). dowym – pokrycie dachu ceramiczne (holenderka); od Janówka nr 35/37. Budynek wzniesiony około 1890 r. frontu (wschód) na osi głównej elewacji wzdłużnej trójo- (po totalnej powodzi), usytuowany kalenicowo wzglę- siowy, dwukondygnacyjny ryzalit z trójkątnym szczytem. dem drogi wiejskiej. Murowany z cegły ceramicznej lico- Układ wnętrz dwutraktowy, trójdzielny, nieznacznie prze- wej oraz klinkierowej z użyciem glazurowanych kształtek budowany. Stropy belkowe tynkowane na podsufitce, (w kolorze zielonym). Bryła podpiwniczona, parterowa białe podłogi, zabiegowe schody konstrukcji policzkowej z użytkowym poddaszem, o dużej kubaturze, przekryta na poddasze. Budynek w złym stanie technicznym. Przy dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicznym; od elewacji szczytowej od północy drewniany ganek. frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trójkątnym szczytem Klecie 9/11. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Bogaty miejscowych „wolnych” chełmińskich (bauera). Budy- detal architektoniczny na elewacjach z cegły i kształtek nek murowany z cegły, tynkowany, naroża boniowane, ceramicznych: fryzy, gzymsy, łęki w otworach okiennych pokrycie dachowe ceramiczne (holenderka); od frontu i drzwiowych, sygnaturki, sterczyny itp. Budynek wznie- drewniana weranda, kryta daszkiem dwuspadowym, o siony na planie prostokąta, dwutraktowy, zasadniczo przeszklonych ścianach. Budynek podpiwniczony, parte- trójdzielny – zachowane pierwotne rozplanowanie z rowy z użytkowym poddaszem, o dużej kubaturze, kryty przelotową sienią na osi głównej. Częściowo zachowana dachem dwuspadowym – od frontu (północ) na trzech stolarka okienna oraz drzwiowa. Przy elewacji szczytowej osiach ryzalit z trójkątnym szczytem i osobnym dachem od (od północnego – wschodu) murowana weranda z dwuspadowym. Układ wnętrz dwutraktowy, w większo- tarasem, przed nią drewniany ganek. ści zachowany dawny podział pomieszczeń. Kaczynos nr 20. Dom z dawnego „wolnego” gospo- Kraszewo nr 10. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego darstwa chełmińskiego (Gutshaus) należący dla Eber- z trzech miejscowych „wolnych” chełmińskich (bauer) harda Zimmermana, zbudowany w końcu XVIII wieku, – w zasadzie bardziej przypominające majątek ziemski przebudowywany w końcu XIX wieku, znacząco „zmo- niż gospodarstwo rolne, dom zbliżony formą architekto- dernizowany” po roku 1945. Po drugiej wojnie mieściły niczną do dworu. W czasach PGR-owskich mieściły się się tu biura i mieszkania należące do PGR Kaczynos, tu biura zakładu. Budynek murowany z cegły, tynkowa- obecnie tylko mieszkania prywatne. Wzniesiony kaleni- ny, na tynkach detal architektoniczny – ze stiuku i tynku cowo do drogi wiejskiej, usytuowany na zachód od placu (klasycystyczny np. kanelowane pilastry). Budynek pod- wiejskiego, na tle luźno komponowanego parku wiejskie- piwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, duża go. Murowany z cegły, tynkowany – tynki współczesne; kubatura; przekryty dachami dwuspadowymi – nowe od frontu (wschód) drewniana weranda z pulpitowym pokrycie (eternit). Wzniesiony na planie litery L – układ daszkiem (papa). Budynek podpiwniczony, zasadniczo wnętrz znacząco przekształcony. Przy elewacji szczyto- parterowy z użytkowym poddaszem, kryty dachem man- wej od południa weranda. W sieni od frontu (zachód) sardowym; od frontu – na osi głównej – pięcioosiowy, posadzka z lastriko, schody konstrukcji policzkowej, z piętrowy ryzalit z osobnym dachem trójpołaciowym, jednostronną balustradą. Stropy belkowe tynkowane na we frontowej połaci wystawka z trójkątnym szczytem. podsufitce, zachowana stolarka drzwiowa – dekorowane Wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, pierwot- ościeżnice. ny układ wnętrz (dwutraktowy, zasadniczo trójdzielny, z Kraszewo nr 8. Przed 1945 rokiem siedlisko jednego z przelotową sienią na osi) znacznie zmieniony w wyniku trzech miejscowych „wolnych” majątków chełmińskich powojennych adaptacji. Nowe pokrycie dachu – eternit, (bauer) – w zasadzie bardziej przypominające majątek nowa stolarka okienna i drzwiowa, nowa więźba dacho- ziemski niż gospodarstwo rolne, dom zbliżony formą wa, elementy wystroju i wyposażenia. architektoniczną do dworu. W czasach PGR – owskich Kaczynos nr 9. Budynek dawnej szkoły ewangelickiej, mieściła się tu świetlica (na parterze) oraz mieszkania; wzniesiony w roku 1928, kalenicowo do drogi wiejskiej, obecnie tylko mieszkania prywatne. Budynek murowany, po wschodniej stronie osi. Szkoła istniała we wsi co tynkowany, w tynku detal architektoniczny (klasycystycz- Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 153 — Poz. 65 ny). Podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, drogi do Starego Pola z drogą do Klecia, po stronie połu- o dużej kubaturze, przekryty dachem naczółkowym dniowo – zachodniej; od wschodu i południa otoczony – nowe pokrycie połaci (eternit). Od frontu (wschód) dwa pozostałością dawnego parku wiejskiego. Wzniesiony narożne ryzality, dwukondygnacjowe, zwieńczone szczy- na rzucie litery T, część wschodnia dwukondygnacyjna, tami o wolutowych spływach. Układ wnętrz znacząco przekryta dachem dwuspadowym, z drewnianą weran- zmieniony w wyniku adaptacji w czasach PGR-u. Stropy dą i gankiem przy elewacji frontowej (wschodniej); belkowe tynkowane na podsufitce, w sieniach posadzki aneks zachodni parterowy z użytkowym poddaszem, z lastriko, schody na poddasze konstrukcji policzkowej, przekryty dachem dwuspadowym (oba dachy kryte zabiegowe, z balustradami. papą). Budynek podpiwniczony, bryła dwustopniowa, Królewo nr 27. Obecna plebania. Budynek wzniesiono jedno – i dwukondygnacyjna, dachy dwuspadowe; około 1890 r., kalenicowo do ulicy wiejskiej. Fundament murowany z cegły ceramicznej palonej, tynkowany: z kamieni polnych ciosanych, ściany murowane z cegły tynki części wschodniej oryginalne, wapienno – cemen- licowej z użyciem cegły glazurowanej i kształtek cera- towe, z detalem architektonicznym z tynku oraz cegieł; micznych; od frontu (wschód) płytki dwukondygnacyjny tynki w części zachodniej nowe, akrylowe, w tej części ryzalit, w partii piętra konstrukcji ryglowej – wypełnionej znajdują się tez plastikowe okna, wnętrze zmodernizo- cegłą licową; przed ryzalitem drewniany ganek z pulpi- wane: podłogi, stropy, przebudowany układ wnętrz oraz towym daszkiem. Budynek podpiwniczony, parterowy z dobudówka (wzniesiona w roku 1972). W części starszej użytkowym poddaszem, przekryty dachem naczółkowym zachowana stolarka okienna, drzwiowa (między innymi – pokrycie ceramiczne. Bogaty detal architektoniczny na drzwi dwuskrzydłowe, płycinowo – ramowe, z dekoracja elewacjach: z cegły, kształtek oraz drewnianych płycin kaboszonową), stropy belkowe tynkowane na podsufitce, z dekoracja snycerską (rozety). Rzut prostokątny, układ zabiegowe schody konstrukcji policzkowej na poddasze, pomieszczeń dwutraktowy, zachowany. Stropy belkowe więźba dachowa. tynkowane na podsufitce, drewniane podłogi, zachowa- Krzyżanowo nr 4. Budynek wzniesiony w 4 ćwierci na stolarka okienna i drzwiowa. XIX wieku (około 1880 r.), przed 1945 rokiem należał Królewo nr 73. Budynek zbudowany około roku 1900, do „wolnego” gospodarstwa chełmińskiego o statusie na sygnaturce od południa data: 19…; dawniej należał majątku ziemskiego; jednego z trzech istniejących we do „wolnego” gospodarstwa chełmińskiego, tworząc, z wsi. Po 1945 r. przyłączony do PGR Krzyżanowo – mie- zabudowaniami gospodarczymi (słabo zachowanymi) ściły się tu mieszkania pracowników oraz pokoje dla gospodarstwo przypominające majątek ziemski (tzw. dziewcząt, pracujących w brygadach ochotniczych (lata Gutshaus). Wzniesiony kalenicowo do bocznej drogi 50-te XX wieku). wiejskiej, prowadzącej na wschód, w kierunku wsi Parwark nr 3. Dwór należący do właścicieli majątku, Leklowy. Murowany z cegły, tynkowany, tynki rapowe, wzniesiony zapewne około 1880 r. Murowany, tynkowa- detal architektoniczny z tynku i stiuku: opaski okienne, ny, podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, gzymsy parapetowe i podokapowe; na osi głównej: od przekryty dachem dwuspadowym – nowe pokrycie (czę- północy murowany ganek z tarasem, przy którym żeliwna ściowo blacha, częściowo eternit). Od frontu (zachód) balustrada, od południa ganek drewniany; fundament z trójosiowy ryzalit z trójkątnym szczytem i osobnym kamieni polnych ciosanych – ława wtórnie obetonowana. dachem dwuspadowym (blacha). Plan budynku znaczą- Budynek podpiwniczony, parterowy z użytkowym pod- co zmieniony, wnętrza zmodernizowane – nowe podłogi, daszem, przekryty dachem dwuspadowym (ceramiczne stropy, stolarka okienna i drzwiowa, instalacje. pokrycie połaci – holenderka); na osi głównej – od Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej nr 4. Budynek południa i północy – wystawki z trójkątnymi szczytami wzniesiony około 1870 r., jeden z dwóch zachowa- i osobnymi daszkami dwuspadowymi (holenderka). Przy nych domów z „wolnych” gospodarstw chełmińskich elewacji szczytowej – od wschodu – murowany z cegły (Gutshaus) na terenie Starego Pola – drugi to Stare aneks, z dachem dwuspadowym o pokryciu ceramicz- Pole nr 17 (drewniany). Usytuowany w centrum miej- nym (holenderka). scowości, przy skrzyżowaniu głównej ulicy wiejskiej Królewo nr 95. Budynek wzniesiony w 4 ćwierci XIX i drogi do Krzyżanowa, po południowo – wschodniej wieku, należący do gbura Henryka Sielmanna. Murowany stronie, nieco w głębi. Podobny – choć nieco większy z białej i czerwonej cegły, posadowiony na fundamencie – do domu w Krzyżanowie nr 2. Wzniesiony na planie z cegły i kamieni polnych, od frontu (południe) drewnia- litery T, część wschodnia dwukondygnacyjna, przekryta na weranda z pulpitowym daszkiem (krytym papą). Budy- spłaszczonym dachem dwuspadowym; część zachodnia nek podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, parterowa z użytkowym poddaszem, przekryta dachem przekryty dachem dwuspadowym – ceramiczne pokry- dwuspadowym; dachy kryte papą i eternitem. Budynek cie połaci (holenderka). Od frontu 3-osiowa wystawka z podpiwniczony, bryła dwustopniowa o dużej kubatu- trójkątnym szczytem. Wzniesiony na planie prostokąta, rze; w części zachodniej budynku na osi głównej: od układ wnętrz nieznacznie przekształcony: dwutrakto- frontu dwukondygnacyjny ryzalit z trójkątnym szczytem wy, z przelotową osią na osi głównej; po obu stronach i osobnym daszkiem, od podwórza (południe) wystaw- sieni duże pomieszczenia mieszkalne, wysokie. Stropy ka w połaci dachowej, drewniana, z osobnym daszkiem; belkowe tynkowane na podsufitce, drewniane podłogi. przy elewacji szczytowej od wschodu zewnętrzny podest Schody na poddasze konstrukcji policzkowej, zabiegowe, schodów wejściowych – stopnie wyłożone metalowymi z pojedynczą balustradą, w której toczone tralki. Bogaty płycinami. Murowany z cegły ceramicznej, tynkowa- detal architektoniczny na elewacjach. Częściowo zacho- ny, tynki gładkie, wapienne i cementowo – wapienne, wana stolarka okienna i stolarka drzwiowa. na elewacjach skromny detal architektoniczny z cegły Krzyżanowo nr 2. Budynek wzniesiony w 4 ćwierci XIX i tynku: gzymsy kordonowe, gzymsy nadokienne; koń- wieku (około 1880 r.), przed 1945 rokiem należał do „wol- cówki krokwi dekoracyjnie zaciosane. W sieni od frontu nego” gospodarstwa chełmińskiego o statusie majątku zachowana terakota, schody na poddasze dwubiegowe, ziemskiego; jednego z trzech istniejących we wsi. Po roku konstrukcji policzkowej, z pojedynczą balustrada (pełną); 1945 mieściły się tu biura PGR Krzyżanowo oraz mieszka- stropy belkowe tynkowane na podsufitce lub przesłonię- nie kierownika zakładu. Zlokalizowany na skrzyżowaniu te płytami; białe podłogi. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 154 — Poz. 65 Szaleniec nr 3. Dom mieszkalny wzniesiony w roku czą, blokową. Data budowy – 1883 rok – umieszczona na 1898 (data budowy znajduje się w szczycie zachodnim). płycinie nad wejściem w elewacji szczytowej wschodniej. W typie dworku – murowany z cegły, tynkowany; od Budynek murowany z czerwonej cegły, podpiwniczony, frontu (południe) duża drewniana weranda z pulpito- parterowy z użytkowym poddaszem: na osi głównej wym dachem (poktycie – papa). Budynek podpiwniczony, od frontu (południe) trójosiowy dwukondygnacyjny parterowy z użytkowym poddaszem, przekryty dachem ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem. Przy ryzalicie, dwuspadowym; nowe pokrycie dachu – eternit. Układ w partii przyziemia, drewniana przeszklona weranda. wnętrz dwutraktowy, trójdzielny, z przelotową klatką Dach główny i ryzalitu dwuspadowe – nowe pokrycie schodową na osi głównej; rozplanowanie zmienione (blacha falista). Zachowany pierwotny układ wnętrz. w trakcie powojennych adaptacji – na biura PGR. Czę- Schody konstrukcji policzkowej, zabiegowe w sieni od ściowo zachowana stolarka okienna (typu skrzynki), wschodu. Podłogi białe oraz posadzki z lastriko. Stropy częściowo drzwi wewnętrzne (płycinowe, 1-skrzydłowe, belkowe tynkowane na podsufitce. Zachowana stolarka na zawiasach czopowych); stropy belkowe tynkowane okienna i stolarka drzwiowa. Stan techniczny budynku na podsufitce, częściowo białe podłogi i posadzki z – bardzo zły ! lastriko. - Pozostałe. Ząbrowo nr 30. Dom z dawnego „wolnego” gospo- Kaczynos – centrum wsi, dawny cmentarz luterański darstwa chełmińskiego przypominającego ekonomicznie (ewangelicki). Założony w 1 ćwierci XVII wieku, posado- i przestrzennie majątek ziemski (tzw. Gutshaus). Przed wiony na terpie, co doskonale pozwala uchwycić jego 1945 rokiem należał do najbogatszego bauera w okolicy granice – mimo zniszczeń i dewastacji dokonanych po Ząbrowa – Alberta Reihsa. Należało do niego też kilka drugiej wojnie. Z dawnej kompozycji przestrzennej innych budynków we wsi – mieszkalnych (nr 28) i gospo- zachowały się tylko nasadzenia zieleni wysokiej, nagrob- darczych (nr 27/29). Budynek wzniesiony kalenicowo do ki i ogrodzenia uległy zniszczeniu. Zieleń wysoka to m.in. ulicy wiejskiej, po wschodniej stronie osi, w głębi – od szpaler graniczny z dębów i jesionów od strony wschod- frontu (zachód i południe) okolony parczkiem wiejskim. niej oraz kasztanowce i jesiony od strony zachodniej Fundament z kamieni polnych, obetonowany, ściany (drzewa ponad 100–letnie) oraz jesiony i lipy we wnętrzu, murowane z cegły, tynkowane, tynki gładkie, na elewa- akcentujące dawne pochówki. cjach detal architektoniczny z tynku i cegieł: opaski przy Ząbrowo nr 11 i 11a. Zespół tzw. „nowej szkoły” otworach okiennych i drzwiowych, gzymsy parapeto- – nazwany tak w odróżnieniu do „starej szkoły”, która we, naroże bonie. Budynek podpiwniczony, parterowy z mieściła się w innym miejscu (przy drodze prowadzącej użytkowym poddaszem, przekryty dachem naczółkowym od centrum wsi, w kierunku wschodnim). Zespół zbu- (ceramiczne pokrycie dachu – holenderka); od frontu, dowany w roku 1934, złożony z: budynku szkolnego, w na osi głównej, dwukondygnacyjny ryzalit z trójkątnym którym mieściły się klasy oraz kuchnia (budynek parte- szczytem i osobnym dachem dwuspadowym. rowy, obecny nr 11 a – mieszkania prywatne); budynku z Ząbrowo nr 63. Budynek usytuowany w północnej, mieszkaniami dla nauczycieli (budynek piętrowy, obecny kolonijnej części wsi, szczytowo do drogi polnej, która nr 11 – mieszkania prywatne) oraz budynku gospodar- do końca XVIII wieku była główną trasą komunikacyjną czego o dużej kubaturze. na Małych Żuławach Malborskich (odcinek „Via Elbi- Ząbrowo nr 26. Zagroda w typie wzdłużnym – langhof; gensis”). Jeden z nielicznych, które przetrwały wielką wzniesiona kalenicowo do ulicy wiejskiej w roku 1899 powódź z 1888 r., wzniesiony przypuszczalnie w 3 ćwier- (data i inicjały właściciela na szczycie od zachodu: 1899 ci XIX wieku, właściciele przedwojenni: Ehlert/Damm; SP). Ostatnimi właścicielami przed 1945 rokiem byli Damm był wujem obecnej właścicielki (urodzonej w Pauls i Walter, miejscowi chełmińscy (bauer). Budynek 1934 r. w Ząbrowie, mieszkającej do dziś we wsi). Budy- mieszkalny murowany z cegły, tynkowany, tynki rapowe, nek murowany z cegły, tynkowany (tynki z lat 60-tych fundament z kamieni polnych (ława wtórnie obetonowa- XX wieku), kryty dachem dwuspadowym (holenderka). na), ceramiczne pokrycie dachów (holenderka). Budynek Mieszkalny z niewielką częścią gospodarczą od północy podpiwniczony, parterowy z użytkowym poddaszem, (od drogi), parterowy, z gankiem w elewacji frontowej przekryty dachem dwuspadowym; w elewacji frontowej (od zachodu) – odbudowany w latach 70-tych XX wieku. (od zachodu) na osi wystawka z trójkątnym szczytem Stropy belkowe z górną powałą z desek, białe podłogi, i osobnym dachem dwuspadowym (holenderka). Część częściowo zachowany komin butelkowy (górny trzon) gospodarcza murowana z czerwonej cegły, z dwuspado- i „czarna kuchnia”. wym dachem krytym eternitem; współcześnie rozbudo- Złotowo nr 50. Budynek wzniesiony w części zachod- wana w kierunku północnym (z pustaków). niej wsi, która charakteryzuje się zabudową jednodwor- Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 155 — Poz. 65

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń.

SILNE STRONY SŁABE STRONY • Dobre położenie terenów gminy – w sensie • Zły lub niezadowalający stan zachowania komunikacyjnym oraz w relacji do dużych, większości obiektów zabytkowych położonych na prężnie rozwijanych się ośrodków miejskich terenie gminy; w szczególności obiektów (aglomeracja Gdańska, „turystyczny” Malbork i budownictwa wiejskiego; wykorzystujący w stopniu ponadprzeciętnym • Silne przekształcenia w układach przestrzennych, europejskie dotacje Elbląg); zespołach zabudowy i indywidualnych • Potencjał rolniczy i krajobrazowy gminy – wysoka gospodarstwach związane z wprowadzaniem jakość gleb, duża liczba „wolnych” siedlisk do nowych form budownictwa nie nawiązujących do potencjalnego zagospodarowania, w tym siedlisk lokalnych i regionalnych tradycji oraz historycznych, opuszczonych; historycznych uwarunkowań; przekształcenia te • Doskonałe warunki do rozwijania alternatywnych występują na wybranych obszarach np. Królewo, na wsi form gospodarowania sprzyjających Krzyżanowo – Stare Pole rozwojowi przedsiębiorczości lub • Niskie nakłady zabezpieczane w budżecie gminy samozatrudnieniu – w ramach ekoturystyki, z przeznaczeniem na konserwację i agroturystyki i turystyki kwalifikowanej oraz w rewaloryzację obiektów zabytkowych; z drugiej ramach odnawialnych źródeł energii; strony – niewielkie zainteresowani9e właścicieli • Wybitne walory lokalnego krajobrazu kulturowego zabytków ich wykorzystaniem; – antropomorficznego, otwartego, zabytkowego; • Niewielkie środki finansowe zabezpieczone w • Stosunkowo dobry stan zachowania krajobrazu budżecie wojewódzkiego konserwatora zabytków kulturowego – zwłaszcza w „warstwie na konserwacje i rewaloryzację obiektów podstawowej” odnoszącej się do układów zabytkowych; niewielka szansa na pozyskanie ruralistycznych, ciągów komunikacyjnych, dofinansowania z tego źródła ze względu na urządzeń hydrograficznych, rozłogów pól i „peryferyjne położenie” gminy; komponowanych nasadzeń zieleni wysokiej; • Niski poziom wiedzy na temat zasobów i walorów • Doświadczenie w pozyskiwaniu dotacji krajobrazu kulturowego gminy zarówno w europejskich na realizację przedsięwzięć środowisku lokalnym, jak i w stopniu inwestycyjnych realizowanych na terenie gminy – powszechnym: w tym także brak rzeczywistego zwłaszcza a programu regionalnego oraz PROW; rozpoznania w środowisku specjalistycznym; • Doświadczenie i dokonania Lokalnej Grupy • Niska aktywność lokalnej społeczności (osób Działania. prywatnych, przedsiębiorców, członków NGO’s) w procesie generowanie projektów zmierzających do poprawy warunków życia w środowisku wiejskim (mała liczba składanych wniosków, niewystarczająca informacja o źródłach finansowania, mała praktyka w przygotowywaniu wniosków aplikacyjnych).

SZANSE ZAGROŻENIA • Typowo wiejski charakter lokalnego środowiska • Światowy kryzys ekonomiczny skutkujący na społecznego i infrastrukturalnego stanowiący atut wiele sfer życia – w tym: zastój na rynku w opracowywanych na poziomie krajowym, nieruchomości; regionalnym i lokalnym dokumentach rozwoju i • Znaczne opóźnienia z wdrażaniem programów programach wsparcia; umożliwiających pozyskiwanie środków • Funkcjonowanie wielu funduszy i związanych z pomocowych UE, w tym dofinansowania na nimi programów (zwłaszcza regionalnego oraz rozwój kultury, turystyki i wyrównywanie szans na krajowych: PROW, EFS) stwarzających obszarach wiejskich; możliwości wyrównywania szans rozwojowych na • Wysokie koszty przygotowanie dokumentacji na obszarach wiejskich; projekty inwestycyjne przeznaczone do • Szeroka lista beneficjentów mogących ubiegać interwencji środkami pomocowymi UE; się o dofinansowania i granty w ramach • Niespójność polskiego prawodawstwa z wspomnianych wyżej funduszy i programów wytycznymi KE utrudniająca proces aplikacji wspierających rozwój i wyrównywanie szans na dotacji europejskich; obszarach wiejskich; możliwość odciążenia gminy • Formalne utrudnienia dla potencjalnych w wykonywaniu zadań związanych z odnową beneficjentów projektów finansowanych ze dziedzictwa kulturowego; wsparciem środków unijnych, często • Niewygórowane kryteria umożliwiające zniechęcające wnioskodawców; stosunkowo łatwy dostęp do środków unijnych • Pogarszający się stan obiektów zabytkowych na zwłaszcza w 3 i 4 osi PROW; terenie gminy; • Postępujący rozwój trzeciego sektora, rodzące • Liczne samowolne remonty i modernizacje się inicjatywy związane z odnową i prowadzone przy obiektach zabytkowych, zagospodarowaniem lokalnego dziedzictwa i wynikające z braku świadomości na temat krajobrazu przy interwencji środków unijnych. problematyki opieki nad zabytkami. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 156 — Poz. 65 7. Założenia programowe. władze gminy przy wykonywaniu zadań własnych reali- Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami zowanych na rzecz lokalnego środowiska: infrastruktury Gminy Stare Pole na lata 2009 – 2013 jest: podstawowej, społecznej oraz lokalnej społeczności (za- Zachowanie i odnowa zabytkowego, „starożuław- sobów ludzkich). skiego” krajobrazu kulturowego przyczyniające się Cel będzie realizowany w ramach trzech Priorytetów: do społeczno – gospodarczego rozwoju gminy, w I. Zachowanie i świadome kształtowanie krajobrazu tym przede wszystkim do rozwoju różnych form kulturowego gminy. turystyki. II. Odnowa (częściowa rewaloryzacja) krajobrazu kul- Metodą do realizacji tak określonego celu będzie: turowego gminy. Jakościowe i ilościowe powiększenie form ochrony III. Badanie i popularyzacja dziedzictwa kulturowego zabytków i opieki nad zabytkami stosowanych przez związanego z krajobrazem kulturowym gminy. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 157 — Poz. 65

ń lub cisłej cisłej zanych z z zanych ś ść ci z ci z ą ś ci obiektów obiektów ś ę liwo ż zabytków; zabytków; mo cisłej współpracy z z współpracy cisłej ą ś ę cych własno cych ą nymi formami ochrony cych estetyk cych ż ą ci obiektów zabytkowych na zabytkowych ci obiektów cia planowanych stanów i stanów planowanych cia ś ę ytkowania, zakresu zwi zakresu ytkowania, tych ró tych ż ę gni Katalogu typów budownictwa typów budownictwa Katalogu zanych z ochron z zanych ą ą d – obywatel w odniesieniu do zada odniesieniu w d – obywatel przy obiektach zabytkowych, szczególnie w w szczególnie zabytkowych, obiektach przy ą ytkowników obiektów zabytkowych przy przy zabytkowych obiektów ytkowników cych ocenie stanu zachowania obiektów obiektów zachowania stanu ocenie cych ż lonego zakresu tych prac (gmina w roli w (gmina prac tych zakresu lonego cych do osi do cych ś żą lenie kanałów przesyłu informacji; informacji; przesyłu kanałów lenie ą opartego na opartego ś gnacyjnych i poprawiaj gnacyjnych ci lub współwłasno lub ci ę ś gminy lub współdziałanie w tym zakresie z z zakresie tym w lub współdziałanie gminy i zagospodarowania przestrzennego gminy w w gminy przestrzennego i zagospodarowania ść cicieli i u cicieli ń ś zmierzaj nad zabytkami; nad zabytkami; cych na linii: urz linii: na cych ń ą ą cych, piel cych, cych wizje lokalne i przesyłanie ich do wiadomo i przesyłanie lokalne wizje cych ą ą cych rozwój lokalny i ponadlokalny poprzez wprowadzenie wprowadzenie poprzez i ponadlokalny lokalny rozwój cych powanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz oraz zabytków konserwatora do wojewódzkiego powanie ą ę ci dokonania zmian w sposobie u sposobie w zmian ci dokonania Zadania Zadania cy na organizacji objazdów terenowych (w miar (w terenowych objazdów organizacji na cy ś cych własno cych ą ą lonego zakresu tych prac (gmina w roli beneficjenta) – dotyczy – dotyczy beneficjenta) roli w (gmina prac tych zakresu lonego ś ; obrazu kulturowego gminy. gminy. obrazu kulturowego gu powiatowym – współpraca w tej dziedzinie z władzami innych gmin gmin innych władzami z tej dziedzinie w współpraca – powiatowym gu ę cymi dofinansowania okre dofinansowania cymi ą zabytków i opiek zabytków ą gminy i wyst gminy , w tym na terenie gminy, okre gminy, na terenie tym , w do eksponowania dziedzictwa kulturowego regionu oraz wykorzystania zasobów i zasobów wykorzystania oraz regionu kulturowego dziedzictwa eksponowania do ść ń cisłej i stałej współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków; ustalenie ustalenie zabytków; konserwatorem wojewódzkim z współpracy stałej i cisłej ś zieleni wysokiej (parków , cmentarzy, alei); , cmentarzy, (parków wysokiej zieleni cych prac remontowo – konserwatorskich konserwatorskich – prac remontowo cych ń dkowych, zabezpieczaj dkowych, ą e ą powanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz ministerstwa kultury z z kultury ministerstwa oraz zabytków konserwatora do wojewódzkiego powanie prawnych w odniesieniu do własno do odniesieniu w prawnych ż ę ń explicite explicite

ci przeprowadzania prac konserwatorskich, remontowych, budowlanych budowlanych remontowych, konserwatorskich, prac przeprowadzania ci dzanie raportów dokumentuj raportów dzanie ę ś ą Katalogu dobrych wzorców budowlanych dobrych Katalogu cych własno cych ą zanych z ochron z zanych ą cymi dofinansowania okre dofinansowania cymi ą cych si cych ytkownikami obiektów zabytkowych; zabytkowych; obiektów ytkownikami ą ż cych stan techniczny), konieczno techniczny), stan cych gminy i wyst gminy ą ść wiadome kształtowaniewiadome kraj dkowanie uregulowa dkowanie ś powanie do wojewódzkiego konserwatora zabytków z wnioskami o wpisanie do rejestru zabytków zabytków rejestru do o wpisanie wnioskami z zabytków konserwatora do wojewódzkiego powanie zanie przez władze gminy gminy władze przez zanie ą ę ą cicielami i u cicielami ś uławskich. uławskich. beneficjenta) – dotyczy zało dotyczy – beneficjenta) (zabezpieczaj regionalnego i detalu architektonicznego detalu i regionalnego obiektów architektury i budownictwa, zespołów zabudowy; zabudowy; zespołów i budownictwa, architektury obiektów dotycz wnioskami z kultury ministerstwa wojewódzkiego konserwatora zabytków; zabytków; konserwatora wojewódzkiego stanowi zabytkowych tym adaptacji etc. Sporz etc. adaptacji tym zabytkowych, konieczno zabytkowych, udziałem pracowników wojewódzkiego konserwatora zabytków) słu zabytków) konserwatora wojewódzkiego pracowników udziałem współwłasno dotycz wnioskami terenie gminy: gminy: terenie harmonogramu cyklicznych spotka cyklicznych harmonogramu własnych gminy zwi gminy własnych najcenniejszych zabytków nieruchomych (obiektów budownictwa i architektury, układów ruralistycznych, zespołów zespołów ruralistycznych, układów i architektury, budownictwa (obiektów nieruchomych zabytków najcenniejszych stanowi i cmentarzy) – parków wysokiej zieleni opracowaniu wniosków dotycz wniosków opracowaniu wojewódzkim konserwatorem zabytków; wprowadzanie do planów zapisów zwi zapisów do planów wprowadzanie zabytków; konserwatorem wojewódzkim wła współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków: wskazywanie obszarów obj obszarów wskazywanie zabytków: konserwatorem wojewódzkim z współpracy konserwatorskiej. konserwatorskiej. zapisów odwołuj zapisów zada formułowaniu przy kulturowego krajobrazu walorów ż efektów; w przypadku dokumentów o zasi dokumentów przypadku w efektów; zabytkowych; obiektów do odniesieniu w opracowania budowlanych samowoli procesów Powstrzymanie zabytkowych; obiektów i degradacji niszczenia Zlecenie procesom Przeciwdziałanie porz prac planu Opracowanie stanowi zabytkowych obiektach przy – konserwatorskich remontowo prac planu Opracowanie Wyst powstaj konfliktowych sytuacji likwidowanie Systemowe Nawi polegaj zabytków ewidencji gminnej Monitoring Uporz wła doradztwo) opinie, wskazówki, (informacje, Wspieranie w i zmian) (projektów przestrzennego zagospodarowania planów miejscowych Opracowywanie uwarunkowa studium w i zmian aktualizacji Opracowywanie warunkuj dokumentów strategicznych Aktualizacja • • • • • • • • • • • • • • Priorytet I: i Zachowanie

ń cej działania z z działania cej ą Kierunki działa Kierunki kszenie stopnia opieki nad opieki stopnia kszenie ę zabytkami. zabytkami. Poszerzanie ochrony form zabytków. Zwi Stworzenie szerokiej platformy społecznej wspieraj nad i opieki zabytków ochrony zakresu zabytkami. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 158 — Poz. 65

cych ą ą rozwoju kultury i kultury rozwoju ę , rad sołeckich i innych i innych sołeckich , rad ń dzynarodowych i dzynarodowych ę na historycznych na historycznych ród inwestorów planuj ród inwestorów ę ś w cych problematyk cych zanych z zachowaniem i odnow i zachowaniem z zanych ą ą publicznych ze szczególnym ze szczególnym publicznych ch z programów transgranicznych transgranicznych programów ch z ń dniaj cych zabudow cych ę ą zada ę rodków unijnych (POKL, FIO, FWW) FWW) FIO, (POKL, unijnych rodków ś przez ministerstwo kultury (program „Dziedzictwo „Dziedzictwo (program kultury ministerstwo przez konstrukcyjnych). konstrukcyjnych). ń dzynarodowej podmiotów NGO’s w celu wymiany informacji informacji celu wymiany w NGO’s podmiotów dzynarodowej za ę ą ektury i budownictwa (w zakresie bryły, detalu detalu bryły, zakresie (w budownictwa i ektury dowych na realizacj na dowych ą dzynarodowej oraz realizacji projektów mi projektów realizacji oraz dzynarodowej ę kkich dofinansowanych ze dofinansowanych kkich Katalogu dobrych wzorców budowlanych Katalogu dobrych ę generowania projektów dofinansowany projektów generowania dowymi; dowymi; zania współpracy mi współpracy zania zywania problemów społecznych w skali regionu i lokalnej – w tym z dziedziny dziedziny z tym w – lokalnej i regionu skali w społecznych problemów zywania ść ą ą ą liwo ż uławskich; uławskich; ż zawartych w ń za du w pracach Lokalnej Grupy Działania, mobilizowanie stowarzysze mobilizowanie Działania, Grupy Lokalnej pracach du w ą ą na rzecz nawi na rzecz ń , promocji oraz rozwi oraz , promocji ń zabytków; gmina w roli inicjatora, konsultanta oraz ewentualnie donatora (gwarancje wkładu własnego, własnego, wkładu (gwarancje donatora ewentualnie oraz konsultanta roli inicjatora, w gmina zabytków; dnianie problematyki zachowania dziedzictwa kulturowego w opracowanych corocznie Gminnych programach programach Gminnych corocznie opracowanych w kulturowego dziedzictwa zachowania problematyki dnianie dnieniem problematyki zachowania i odnowy krajobrazu kulturowego gminy; gminy; kulturowego krajobrazu odnowy i zachowania problematyki dnieniem ę ę ę wiadcze dzyregionalnych realizowanych w trzecim sektorze (pomoc rzeczowa, merytoryczna, ewentualnie finansowa). finansowa). ewentualnie merytoryczna, rzeczowa, (pomoc sektorze trzecim w realizowanych dzyregionalnych ś ę odniesieniu do wniosków składanych w konkursach ogłaszanych konkursach w składanych do wniosków odniesieniu konsultanta; lub partnera roli w - gmina kulturowe”) współpracy z organizacjami pozarz organizacjami z współpracy uwzgl dziedzictwa kulturowego wsi wsi kulturowego dziedzictwa i do mo zabytków; i ochrony kultury IV); INTEEREG Bałtyk, Południowy program Bałtyk, Euroregionu (granty mi prace remontowe i adaptacyjne przy obiektach zabytkowych lub projektuj zabytkowych obiektach przy i adaptacyjne remontowe prace siedliskach; promowanie wzorców regionalnej archit regionalnej wzorców promowanie siedliskach; rozwi elewacji, kolorystyki materiału, architektonicznego, ukierunkowanych na wyrównywanie szans na obszarach wiejskich, uwzgl wiejskich, na obszarach szans na wyrównywanie ukierunkowanych ochron rzeczowej); pomocy udzielanie potencjalnych beneficjentów z sektora społecznego do tworzenia projektów zwi projektów tworzenia do społecznego sektora z beneficjentów potencjalnych Popularyzowanie rozwi Popularyzowanie pozarz organizacji dla konkursów Organizowanie Uwzgl mi projektów tworzeniu przy Współpraca Inspirowanie działa Inspirowanie mi współpracy Gminy władze przez Wspieranie samorz udział Aktywny • • • • • • • du z trzecim ą Współpraca samorz sektorem w sferze ochrony zabytków i zabytkami nad opieki Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 159 — Poz. 65 ki ę dnieniem dnieniem ródeł, ródeł, ę ź uław uław Ż lonych zasadach – finansowe) finansowe) – zasadach lonych ś rewitalizacyjnych; rewitalizacyjnych; ęć wietlice wiejskie, centra wsi, place place wsi, centra wiejskie, wietlice dofinansowanych z innych innych z dofinansowanych ś ń wzi ę du; ta do tworzenia projektów przewidzianych przewidzianych projektów do tworzenia ta ą ę dowych, funduszy pomocowych UE oraz dzi oraz UE pomocowych funduszy dowych, ą konserwatorskich, architektonicznych oraz oraz architektonicznych konserwatorskich, ń ytkowanie – przewidzianych do rewitalizacji lub lub do rewitalizacji – przewidzianych ytkowanie ż ruralistycznych) koncepcji programowo – przestrzennych, – przestrzennych, programowo koncepcji ruralistycznych) wyznaczonych do rewitalizacji, przygotowywanie prognoz prognoz przygotowywanie do rewitalizacji, wyznaczonych społecznego w przygotowaniu wniosków aplikacyjnych aplikacyjnych wniosków przygotowaniu w społecznego awa, u awa, cie ich do systemu atrakcji turystycznych regionu; regionu; turystycznych atrakcji do systemu ich cie lonych przypadkach i na okre przypadkach lonych ż ę ś gni Zadania Zadania ą przeznaczone do przeprowadzenia prac konserwatorskich i konserwatorskich prac przeprowadzenia do przeznaczone ą obrazu kulturowego gminy. obrazu kulturowego gminy. d ę stycznych) przeznaczonych do przedsi przeznaczonych stycznych) dowych rozumiane jako inspiracja i zach inspiracja jako rozumiane dowych ci do terenów – dzier do terenów ci ś ą cych do odtworzenia ich historycznego wygl historycznego ich do odtworzenia cych ą niejsze i najbardziej charakterystyczne komponenty dziedzictwa kulturowego kulturowego dziedzictwa komponenty charakterystyczne i najbardziej niejsze ż rodowisko społeczne i przyrodnicze; i przyrodnicze; społeczne rodowisko ś zane z wytyczaniem szlaków turystycznych; turystycznych; szlaków wytyczaniem z zane ą du marszałkowskiego województwa pomorskiego; pomorskiego; województwa marszałkowskiego du ek rowerowych wspartych dofinansowaniem unijnym w ramach programu regionalnego i PROW; PROW; i regionalnego programu ramach w unijnym dofinansowaniem wspartych ek rowerowych cych najwa cych ż ę ą cie ciowa rewaloryzacja) kraj ś cych dofinansowania prac konserwatorskich i rewaloryzacyjnych przy zabytkach ruchomych i nieruchomych i nieruchomych ruchomych zabytkach przy i rewaloryzacyjnych konserwatorskich prac dofinansowania cych ą ęś renowacji. renowacji. dotycz okre w merytoryczne, rzeczowe, prawne, (wsparcie dla zada własnych wkładów (np. zapewnianie UE funduszami do interwencji własno tytułów przekazywanie rewaloryzacyjnych zmierzaj wsparciu urz wsparciu programów rewitalizacyjnych i szczegółowych projektów działa projektów szczegółowych i rewitalizacyjnych programów budowlanych; UE; pomocowych funduszy oraz funduszy wykorzystaniem itp. z zabaw UE; b które rewitalizacji, do przeznaczonych zasobów i walorów zabytkowego krajobrazu kulturowego gminy; gminy; kulturowego krajobrazu zabytkowego i walorów zasobów powi działanie wykorzystuj oddziaływania na na oddziaływania Malborskich; Malborskich; prac; rozliczaniu przy oraz lobbing) (np. aplikacyjnych wniosków odpowiednich składaniu przy Pomoc pozarz organizacji Wspieranie i prywatnego sektora z partnerom pomocy Udzielanie uwzgl z wodnych) rowerowych, (pieszych, turystycznych szlaków i znakowanie wytyczanie Projektowanie, rurali (np. układów obszarów Wybór obszarów dla społecznych konsultacji Przeprowadzanie Budowa np. – kultury na rozwój ukierunkowanej społecznej infrastruktury Rozbudowa pomocowych funduszy wykorzystaniem z wiejskich, parków historycznych tym w zielonych, terenów Rewitalizacja rz programów ramach w dofinansowywane gminnych dróg Remonty na obszarach usytuowanych zwłaszcza zabytkowych, obiektów wyboru dokonanie partnerami z We współpracy (np. układów obszarów wybranych dla Przygotowywanie widokowe), otwarcia i (punkty miejsc wybranych oznakowaniem z widokowych panoram i ekspozycja Ochrona turystycznych i produktów regionalnych marek tworzenie malborskiego powiatu jst innymi z Wpartnerstwie i wci archeologicznych zabytków Rewaloryzacja • • • • • • • • • • • • • • •

ę ę Priorytet II: Odnowa (cz

ń dotacji europejskich dotacji europejskich ę Kierunki działa Kierunki

Wykorzystanie zasobów i walorów krajobrazu krajobrazu i walorów zasobów Wykorzystanie w turystyki. rozwoju gminy kulturowego procesów i projektowanie Planowanie rewitalizacyjnych. gmin przez Wykorzystanie z sektora gminy partnerów przez Wykorzystanie europejskich dotacji społecznego i prywatnego na problematyk w tym kultury, rozwoju na rzecz na rzecz rozwoju kultury, w tym na problematyk w tym kultury, rozwoju na rzecz kulturowego. dziedzictwa odnowy kulturowego. dziedzictwa odnowy Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 160 — Poz. 65 cym cym ą i sku, sku, ą dniaj ; ń ę tablic tablic . ą zanych z odnow z zanych rodowisko społeczne i społeczne rodowisko ą ś cej zasobu i walorów i zasobu walorów cej ą conych ekspozycji zasobów i lanie obiektów zdegradowanych zdegradowanych obiektów lanie zwi ę ś ęć wi uław Malborskich), zwłaszcza dla dla zwłaszcza Malborskich), uław ś Ż wzi ę dowych; dowych; du gminy); du gminy); ą ę : przedszkoliszkół; i ę Dziedzictwo Kulturowe Gminy Kulturowe Dziedzictwo i Dokumentacji Zabytków w Gda w Zabytków i Dokumentacji ń wiatowych po wiatowych ś cych przedsi cych dnionych w ewidencji, odnotowywanie zmian zmian odnotowywanie ewidencji, w dnionych z zakresu ochrony zabytków i konserwacji (studia (studia i konserwacji zabytków ochrony zakresu z ą ę ń , w tym parków i cmentarzy, dokumentacje projektowe projektowe dokumentacje i cmentarzy, parków tym , w by konserwatorskie; konserwatorskie; by onych obiektów architektonicznych, badania ratownicze ratownicze badania architektonicznych, obiektów onych ż ż rodkiem Bada rodkiem ś do krajobrazu kulturowego gminy. cych krajobraz kulturowy gminy w formie elektronicznej (na (na elektronicznej formie w gminy kulturowy krajobraz cych ę ą zanych z dziedzictwem kulturowym gminy lub uwzgl lub gminy kulturowym dziedzictwem z zanych ą cych krajobraz kulturowy gminy, aktualizacja bazy aktualizacja gminy, kulturowy krajobraz cych ą dowych dotycz dowych Zadania Zadania ci przez słu ą ś zwi ń cego si cych problematyki konserwatorskiej i ochrony zabytków, zamieszczanie zamieszczanie zabytków, ochrony i konserwatorskiej problematyki cych ciach tego dziedzictwa: krajobrazie, zabytkach, historii, tradycjach, tradycjach, historii, zabytkach, krajobrazie, dziedzictwa: tego ciach ą ą ś do tradycji i symboliki regionu, przekazów duchowych itp.; duchowych przekazów regionu, symboliki i do tradycji ę y szkolnej na temat zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego kulturowego dziedzictwa regionalnego zasobów temat na szkolnej y ż wiatowych prowadzonych przez gmin przez prowadzonych wiatowych ytkowania, numeracji działek ewidencyjnych itp.; itp.; ewidencyjnych działek numeracji ytkowania, ś ż obiektów zabytkowych). zabytkowych). obiektów cych si cych ą ą trznym specjalistycznych opracowa ę odnosz du oraz partnerów gminy w szkoleniach na temat dziedzictwa kulturowego organizowanych organizowanych kulturowego dziedzictwa na temat szkoleniach w gminy partnerów du oraz ń ę i adaptacj trze, w tym w szczególno w tym w trze, ą ci, sposobu u sposobu ci, ę lturowego odnosz anie pracowni tematycznych w placówkach o placówkach w tematycznych anie pracowni z tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego i z tematyki regionalnego dziedzictwa kulturowego kulturowego dziedzictwa regionalnego tematyki i z kulturowego dziedzictwa ochrony tematyki z na temat dziedzictwa kulturowego gminy (powiatu, regionu regionu (powiatu, gminy kulturowego dziedzictwa temat na ś ż ń dach, legendach itp.; itp.; legendach dach, ęć ę cych osoby zainteresowane do artykułów na temat zmian prawnych w dziedzinie ochrony zabytków, zabytków, ochrony dziedzinie w prawnych zmian na temat artykułów do zainteresowane osoby cych ytkowników obiektów zabytkowych oraz dla organizacji pozarz dla organizacji oraz zabytkowych obiektów ytkowników ą ż co przekształconych, wpisywanie obiektów nieuwzgl obiektów wpisywanie przekształconych, co ą cych własno cych pnienie bazy danych na temat zabytków tworz zabytków temat na danych bazy pnienie onych stanowisk archeologicznych, karty ewidencyjne zabytków ruchomych i zabytków nieruchomych, nieruchomych, i zabytków ruchomych zabytków ewidencyjne karty archeologicznych, stanowisk onych ą tkowych), obiektów (parki, cmentarze, budowle, zespoły). Informacje przekazywane za pomoc za przekazywane Informacje zespoły). budowle, cmentarze, (parki, obiektów tkowych), ę ż ą zane z rozbudow z zane cicieli i u i cicieli ś ą projektów i zamian w odpowiednich aktach prawnych, planach i programach ochrony zabytków, na temat na temat zabytków, ochrony programach i planach prawnych, aktach odpowiednich w i zamian projektów itp. sympozjów konferencji, organizowanych zamieszczanie aktualnych informacji dotycz informacji aktualnych zamieszczanie odsyłaj linków historyczno – przestrzenne, katalogi typów budownictwa regionalnego i detalu architektonicznego, studia studia architektonicznego, i detalu regionalnego budownictwa typów katalogi przestrzenne, – historyczno zagro – architektoniczne historyczno badania krajobrazowe, dotycz zagro nieruchomych zabytków cennych szczególnie inwentaryzacje zwi zwyczajach i obrz zamieszczanie informacji o zasobie i warto o zasobie informacji zamieszczanie przyrodnicze, opracowa przyrodnicze, lub znacz na oddziaływania prognoz gminy, rozwoju i programów planów strategii, te zagadnienia: stronie internetowej gminy, w BIP) oraz w formie tradycyjnej (w siedzibie urz siedzibie (w formie tradycyjnej w BIP) oraz w gminy, internetowej stronie wła dziedzictwa kulturowego, w odniesieniu do najcenniejszych przestrzeni (krajobrazów), miejsc (punktów widokowych i widokowych (punktów miejsc (krajobrazów), przestrzeni najcenniejszych do odniesieniu w kulturowego, dziedzictwa pami przez podmioty zewn podmioty przez do programu nauczania placówek o placówek nauczania do programu (tematyka „Małych Ojczyzn”) walorów lokalnego krajobrazu kulturowego kulturowego krajobrazu lokalnego walorów zachowaniem regionalnego dziedzictwa kulturowego kulturowego dziedzictwa regionalnego zachowaniem ja dziedzictwa ku tworz zabytków temat na danych bazy Utworzenie zewn podmiotom Zlecanie O z współpracy we internetowej, podstrony Aktualizacja opracowa zakresie własnym we Wykonywanie wykre weryfikacja: wszystkim przede tym w zabytków; ewidencji gminnej Monitoring nazwie: o (zakładki) podstrony gminy internetowej na stronie Utworzenie szkole Organizacja Udost dotycz wizualnej informacji systemu zintegrowanego gminy terenie na Wprowadzenie urz pracowników Udział Wprowadzenie zaj Wprowadzenie młodzie dla konkursów Organizowanie i wyposa Tworzenie pozarz organizacji dla konkursów Rozpisywanie • • • • • • • • • • • • • •

ń Priorytet III: Badanie i popularyzac Priorytet Kierunki działa Kierunki

Badania. Informatyzacja. Edukacja. Promocja. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 161 — Poz. 65 8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami. Zadania sformułowane w pkt 7 Gminnego Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009- 2013 będą realizowane przy pomocy następujących instrumentów: - Instrumenty prawne. Władze gminy będą uwzględniały problematykę dziedzictwa kulturowego, w tym zasobów i walorów kra- jobrazu kulturowego, przy uchwalaniu prawa miejscowe-

wietlicach wiejskich); wiejskich); wietlicach go. W pierwszej kolejności dotyczyć to będzie aktualizacji ś Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stare Pole. Prace nad tym doku- mentem są już zaawansowane i odpowiednia uchwała

prowadzonych przez Wojewódzki Wojewódzki przez prowadzonych zostanie podjęta przez Radę Gminy w roku 2009. W dal- ń szej kolejności opracowane zostaną Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego dla miejscowości

uławskich Targów Rolnych) Rolnych) Targów uławskich Ząbrowo, Królewo, Kraszewo i Kaczynos (+ Kaczynos Ż Kolonia) – planowane do przyjęcia w 2010 r. Gmina nie jest właścicielem obiektów zabytkowych, w stosunku do których wskazane byłoby wprowadzanie form ochrony w formie wpisu do rejestru zabytków. Wła-

du i w siedzibach prowadzonych przez niego organów organów niego przez prowadzonych siedzibach i w du snością gminy są przede wszystkim zabytkowe tereny ę conych regionalnemu i lokalnemu dziedzictwu kulturowemu kulturowemu dziedzictwu lokalnemu i regionalnemu conych

rewitalizacji zabytkowych obszarów i obiektów. i obiektów. obszarów zabytkowych rewitalizacji zielone i osie komunikacji, dla których wykonywane będą ę ę stopniowo, w miarę posiadanych środków finansowych, wi ś projekty i programy dotyczące ich odnowy. Gmina będzie współdziałała z właścicielami obiektów zabytkowych, wymienionych w niniejszym programie jako szczególnie cenne dla zachowania lokalnej tożsamości i dziedzictwa kulturowego (patrz pkt 5.5.), w działaniach związanych z na problematyk na cych walory krajobrazowe (zabytkowe i przyrodnicze) terenów gminy; gminy; terenów i przyrodnicze) (zabytkowe krajobrazowe walory cych ą ą powiększaniem form ich ochrony. W tym ze składaniem wniosków o wpis do rejestru zabytków i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych związanych z

pnienie mapy w siedzibie urz siedzibie w mapy pnienie ochroną i opieką nad tymi obiektami. zanej z dziedzictwem kulturowym regionu do działa do regionu kulturowym dziedzictwem zanej z zwrócon ę cej zasoby i walory gminnego krajobrazu kulturowego na tle walorów przyrodniczych i przyrodniczych walorów tle na kulturowego krajobrazu gminnego i walory zasoby cej ą ą

ą - Instrumenty finansowe. Gmina Stare Pole na realizację części działań zwią-

uwag zanych opieką i ochroną zabytków przeznaczała będzie ą zanych projektowanymi szlakami turystycznymi. turystycznymi. szlakami projektowanymi zanych

ą środki finansowe pochodzące z budżetu własnego. Przede wszystkim dotyczy to zabezpieczenia dotacji celowych na realizację Uchwały Nr X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpi-

rodek Doradztwa Rolniczego (w tym przede wszystkim do programu programu do wszystkim przede tym (w Rolniczego Doradztwa rodek sanym do rejestru zabytków oraz trybu ich rozliczania. ś uław Malborskich (wystawy na ternie domu kultury, biblioteki gminnej, w zespole szkół, w w szkół, zespole w gminnej, biblioteki kultury, na domu ternie (wystawy Malborskich uław uław, ze szczególn ze uław, (dom kultury, Gminna Biblioteka Publiczna); Publiczna); Biblioteka Gminna kultury, (dom informacyjnych zwi informacyjnych atrakcji turystycznych; udost O multimedialnych ekspozycji (stałych i czasowych) po czasowych) i (stałych ekspozycji multimedialnych Ż Ż W przypadku wzrostu zainteresowania tymi dotacjami i lepszego przygotowania się potencjalnych beneficjen- promuj folderów i druk Przygotowanie zwi tematyki Wprowadzenie Opracowanie mapy ukazuj mapy Opracowanie nowoczesnych tworzeniu przy i finansowej) rzeczowej (organizacyjnej, pomocy udzielanie i wspieranie Inicjowanie, kulturowego dziedzictwa i zasobów walorów promocji dziedzinie w i lokalnymi regionalnymi mediami z Współpraca • • • • • tów do ich absorpcji przewiduje się możliwość nieznacz- nego zwiększenia kwot przeznaczanych na wykonanie ww. uchwały. Z budżetu gminy finansowane będą także projekty (budowlane, wykonawcze, przedmiary robót, koszto- rysy inwestorskie) oraz Studia Wykonalności i Raporty OOŚ niezbędne do składania wniosków aplikacyjnych dotyczących przedsięwzięć przewidzianych do interwen- cji środkami pomocowymi UE w ramach odpowiednich programów i funduszy (głównie program regionalny oraz PROW). W tym kontekście mowa o przedsięwzię- ciach dotyczących rozwoju turystyki oraz rozwoju kultury (z problematyką ochrony i odnowy regionalnego dzie- dzictwa kulturowego). W budżecie gminy będą zabezpieczane środki stano- wiące wkład własny na realizację przedsięwzięć wybra- nych w konkursach do finansowego wsparcia przez Instytucje Zarządzające oraz Instytucje Pośredniczące. W konkretnych przypadkach przewiduje się ewentual- ność zaciągania kredytów na wykonanie zaplanowanych inwestycji. Samorząd zamierza ubiegać się o dofinansowanie na

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 162 — Poz. 65 realizację projektów miękkich związanych z rozwojem o Liczba wniosków o dofinansowanie złożonych zasobów ludzkich lub rozwojem obszarów wiejskich: przez właścicieli zabytków do wojewódzkiego na szkolenia, promocję, współpracę międzynarodową, konserwatora zabytków lub ministerstwa kultury tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktów i ma- przy wsparciu i konsultacjach gminy (pracowników rek turystycznych, tworzenie miejsc pracy związanych z Urzędu Gminy). dziedziną kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, o Liczba spotkań i konsultacji społecznych przepro- gdy wkład własny stanowi niewielki procent w stosunku wadzonych z interesariuszami gminnego programu do przyznawanych grantów (od 1,5 do 15%), pozyskane opieki nad zabytkami. środki będą w znaczący sposób wpływały na zwiększenie - Priorytet II: Odnowa (częściowa rewaloryzacja) możliwości operacyjnych gminy. krajobrazu kulturowego gminy. - Instrumenty społeczne. o Liczba przygotowanych dokumentacji (koncepcji Zadania określone w niniejszym programie obli- programowo – przestrzennych, programów rewi- gują władze gminy do tworzenia szerokiej platformy talizacji, projektów budowlanych i wykonawczych) społecznej w celu efektywnej realizacji zdefiniowanych dotyczących rewitalizacji obiektów i przestrzeni wizji i kierunków rozwoju. W sferze ochrony zabytków zabytkowych. i opieki nad zabytkami taka platforma będzie się opie- o Liczba zleconych opracowań niezbędnych do złoże- rała na współpracy i współdziałaniu z właścicielami nia wniosków aplikacyjnych o pozyskanie dotacji oraz użytkownikami zabytków (władzami kościelnymi z programów i funduszy UE (studia wykonalności, i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami) oraz z raporty OOŚ, prognozy OOŚ). podmiotami z sektora NGO. o Liczba wniosków o dofinansowanie zgłoszonych - Instrumenty kontrolne. na konkursy w ramach programów operacyjnych Zadania sformułowane w niniejszym programie prze- (projekty twarde). widują stosowanie dwóch form monitoringu w odnie- o Liczba wniosków o dofinansowanie dotyczących sieniu do GEZ: monitoringu zasobów (weryfikacja) oraz projektów miękkich złożonych do programów ope- monitoringu stanu zachowania (w miarę możliwości z racyjnych w ramach EFS, fundacji i innych opera- udziałem pracowników wojewódzkiego konserwatora torów funduszy europejskich. zabytków). Monitoring będzie podsumowany w formie - Priorytet III: Badanie i popularyzacja dziedzictwa Raportów przesyłanych do wiadomości wojewódzkiego kulturowego związanego z krajobrazem kulturowym konserwatora zabytków. gminy. Sam program, a dokładniej rzecz biorąc – realizacja o Ustalenia z Raportów monitorujących zasoby GEZ zawartych w nim zadań, także będą monitorowane w (weryfikacja) – liczba skreślonych lub wpisanych do sposób opisany dokładniej w pkt 9. ewidencji zabytków nieruchomych. o Liczba wykonanych opracowań własnych związa- 9. Zasady oceny gminnego programu opieki nad nych z zachowaniem i odnową lokalnego dziedzic- zabytkami. twa kulturowego. Niniejszy program, zgodnie z wymogami ustawy o o Liczba opracowań związanych z zachowaniem i od- ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, po opraco- nową lokalnego dziedzictwa kulturowego zlecona waniu i uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora podmiotom zewnętrznym. zabytków, zostanie przyjęty uchwałą Rady Gminy na o Liczba aktualizacji na stronie internetowej gminy w okres 4 lat. Po upływie tego czasu władze gminy podej- zakładce poświęconej dziedzictwu kulturalnemu. mą działania związane z aktualizacją programu i ponow- o Liczba godzin szkoleniowych na temat regionalne- nym jego uchwaleniem. Program będzie obowiązywał w go i lokalnego krajobrazu kulturowego zorganizo- latach 2009 - 2013. wana dla podmiotów zewnętrznych; liczba godzin Dalej, w myśl wspomnianej ustawy, na wójcie ciąży szkoleniowych dla pracowników organów gminy obowiązek sporządzania co dwa lata sprawozdania z odpowiednio – ilości osób uczestniczących w szko- realizacji programu i przedstawiania go Radzie Gminy. leniach. W sprawozdaniu powinna znaleźć się część opisowa o Liczba godzin lekcyjnych na temat „Małych dotycząca wykonania sformułowanych zadań oraz Ojczyzn” zorganizowanych w placówkach oświato- przede wszystkim analiza i ocena osiągniętych efektów. wych podlegających Gminie; liczba uczestniczących Przeprowadzenie oceny powinno opierać się na realnych, w nich uczniów. mierzalnych i policzalnych wskaźnikach. W Programie o Liczba informacji promocyjnych związanych z roz- Opieki Nad Zabytkami Gminy Stare Pole na lata 2009 wojem kultury i tematyką ochrony zabytków prze- – 2013 ustala się następujące wskaźniki realizacji zało- kazywana przez media; określenie rodzaju i zasięgu żonych celów, stanów i efektów: tych mediów. - Priorytet I: Zachowanie i świadome kształtowanie Należy zaznaczyć, że są to wskaźniki przykładowe. krajobrazu kulturowego gminy. Dokładne sformułowanie wskaźników odbędzie się w o Liczba wniosków o wpis do rejestru zabytków zło- procesie monitorowania programu. Liczba wskaźników żona przez właścicieli lub użytkowników obiektów i kryteria wyboru wskaźników mogą ulec zmianom ilo- zabytkowych. ściowym i jakościowym w toku dokonującego się realnie o Liczba opracowanych i uchwalonych mpzp. procesu. Monitorowaniem będzie zajmował się specjal- o Liczba zmienionych z inicjatywy władz gminy nie powoływany przez wójta zespół zadaniowy. strategii i dokumentów programujących. rozwój Rozważana jest możliwość, by od roku 2010 proces lokalny lub regionalny poprzez wprowadzenie bez- monitorowania realizacji programu powierzyć jednej pośrednich zapisów odwołujących się do zasobów z lokalnych organizacji pozarządowych. Powinno się i walorów krajobrazu kulturowego. to odbyć w drodze konkursu na wykonywanie zadań o Ustalenia z Raportów monitorujących stan technicz- publicznych; istnieje także możliwość pozyskania na ten ny obiektów ujętych w GEZ. cel grantu z FIO (w ramach inicjatywy EQUAL). Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 163 — Poz. 65 10. Źródła finansowania gminnego programu opieki nad 2009 do 2013 r. Jest to zatem najlepszy czas, dla gminy zabytkami. i innych potencjalnych beneficjentów, na ubieganie się W niektórych miejscach (głównie w pkt 7 i w pkt 8) o wsparcie z funduszy pomocowych także w dziedzinie powołano się już na podstawowe źródła finansowania rozwoju kultury ze sferą zachowania i odnowy dziedzic- zadań z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabyt- twa kulturowego. kami sformułowane w niniejszym opracowaniu. W tym Jak już wyżej powiedziano projekty w tej sferze można punkcie sposoby finansowania zostaną przedstawione podzielić na miękkie i strukturalne. Projekty miękkie w sposób usystematyzowany i poparty charakterystyką pozwolą na wykonanie większości zadań wymienio- potencjalnych możliwości pozyskania środków finan- nych w priorytecie III niniejszego programu: Badanie sowych służących realizacji celu głównego, kierunków i popularyzacja dziedzictwa kulturowego odnoszącego działań oraz zadań. się do krajobrazu kulturowego gminy. Byłby to granty Generalnie wskazać można trzy podstawowe źródła przeznaczone na szkolenia i warsztaty, na działania finansowania Gminnego Programu Opieki Nad Zabytka- promocyjne i reklamowe, na eventy artystyczne, kon- mi Gminy Stare Pole na lata 2000 - -2013; są to: kursy, dodatkowe zajęcia w placówkach oświatowych, - Środki publiczne. na wydawnictwa oraz na niewielkie zakupy (np. sprzętu Środki na realizację zadań będą pochodziły po pierw- elektronicznego) w ramach cross – financingu. Głównym sze z budżetu gminy. Składają się na nie dochody własne, źródłem finansowania jest w tym przypadku Europejski które będą przeznaczane na wykonywanie Uchwały Nr Fundusz Społeczny oraz w funkcjonujący w jego łamach X/90/2007 Rady Gminy Stare Pole z dnia 18 grudnia Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Operatorem progra- 2007 r. w sprawie zasad przyznawania dotacji na prace mu przyznającym dofinansowanie jest, w odniesieniu konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane do regionalnych osi VII – IX, Urząd Marszałkowski Woje- przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz trybu wództwa Pomorskiego (a także WUP). Z punktu widze- ich rozliczania oraz na wykonywanie projektów, progra- nia gminy Stare Pole najbardziej korzystne wydają się mów i opracowań służących przygotowaniu wniosków wnioski składane do działań 7.3 i 9.5. Ich beneficjentami aplikacyjnych do programów i funduszy pomocowych powinny być głównie organizacje samorządowe oraz UE. Budżet gminy zabezpiecza też wkład własny na reali- organy gminy (dom kultury, biblioteka). zację przedsięwzięć wspartych dotacjami europejskimi. Dodatkowe możliwości pozyskania grantów stwarza- W określonych wypadkach gmina może wspomagać się ją: Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL, program „Działaj kredytami na wykonanie inwestycji dofinansowanych z Lokalnie” Polsko - Amerykańskiej Fundacji Wolności oraz funduszy UE. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Na drugim miejscu należy wskazać budżet wojewódz- Projekty strukturalne finansowane są głównie w kiego konserwatora zabytków. Do tego organu będzie ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalne- można corocznie składać wnioski o udzielenie dotacji go. Z punktu widzenia gminy Stare Pole najważniej- na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty szym programem umożliwiającym wsparcie lokalnych budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioski przedsięwzięć okazuje się Program Rozwoju Obszarów będzie mogła składać gmina lub każdy inny właściciel Wiejskich na lata 2007 – 2013. W programie tym z punktu obiektu zabytkowego. widzenia omawianej tematyki najważniejsze okazują się: Trzecim źródłem dofinansowania jest budżet państwa oś 3. Jakość życia na terenach wiejskich i różnicowanie z dotacjami udzielanymi w ramach programów opera- gospodarki wiejskiej oraz oś 4. Leader. cyjnych obsługiwanych przez Ministerstwo Kultury W działaniu 3.4. Odnowa i rozwój wsi pomocy finan- i Dziedzictwa Narodowego. W sferze zachowania i od- sowej udziela się beneficjentom w takich zakresach jak: nowy dziedzictwa kulturowego pomoc można uzyskiwać 1. Budowa, przebudowa, remont lub wyposażenie przede wszystkim z programu nr 4. Dziedzictwo Kultu- obiektów: rowe oraz z programu nr 7. Promesa Ministra Kultury a) Pełniących funkcje społeczno – kulturalne, rekre- i Dziedzictwa Narodowego. W ramach tych programów acyjne, sportowe, wspierane są przedsięwzięcia związane z konserwacją, b) Służących promocji obszarów wiejskich, w tym pracami restauratorskimi lub budowlanymi przy obiek- propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa histo- tach wpisanych do rejestru zabytków. rycznego, tradycji, sztuki oraz kultury; W kręgu zainteresowania takich potencjalnych benefi- 2. Kształtowanie obszaru przestrzeni publicznej; cjentów jak organizacje pozarządowe oraz organy gminy 3. Budowa, remont lub przebudowa infrastruktury (dom kultury, biblioteka) pozostają także programy: nr związanej z rozwojem funkcji turystycznych, 1. Wydarzenia artystyczne, nr 2. Rozwój infrastruktury sportowych lub społeczno – kulturalnych; kultury, nr 3. Edukacja kulturalna i diagnoza kultury oraz 4. Zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji nr 9. Infrastruktura bibliotek. budownictwa w danym regionie, w tym budynków Warto jeszcze wspomnieć o rządowym programie będących zabytkami, z przeznaczeniem na cele Razem Bezpieczniej, którego operatorem jest MSWiA. publiczne; W jego ramach różne podmioty (jst., organizacje poza- 5. Odnawianie, eksponowanie lub konserwacja lokalnych rządowe, kościoły i związki wyznaniowe) mogą się pomników historycznych, budynków będących ubiegać o dofinansowanie zadań związanych z poprawą zabytkami lub miejsc pamięci; bezpieczeństwa i zabezpieczeniem obiektów zabytko- 6. Kultywowanie tradycji społeczności lokalnej oraz wych (monitoring automatyczny, systemy p.włamanio- tradycyjnych zawodów 37. we, p.pożarowe). Identyczne zadania można realizować w osi 4., przy - Środki pomocowe. czym dostęp do dofinansowania okazuje się tu znacz- Tak się składa, że czasowy horyzont niniejszego pro- nie łatwiejszy – odpowiednie środki finansowe zostają gramu pokrywa się z drugim okresem programowania zabezpieczone na realizację lokalnej strategii rozwoju po wejściu Polski do UE. Z powodu opóźnień w realizacji Lokalnej Grupy Działania. programów operacyjnych większość dofinansowana z Duże możliwości wsparcia dotacjami unijnymi przed- funduszy UE będzie przyznawana właśnie w okresie od sięwzięć z zakresu kultury, w tym sfery zachowania Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 164 — Poz. 65 i odnowy dziedzictwa kulturowego, daje również RPO wania finansowego zabezpieczenia dla dwóch przedsię- Województwa Pomorskiego. wzięć zgłoszonych do interwencji środkami UE w ramach - Środki prywatne. PROW, oś 3., działanie 3.4. Odnowa i rozwój wsi. Pozyskiwanie środków pozabudżetowych pochodzą- Wnioski opracowane przez gminę dotyczą wybudo- cych od sponsorów jest zadaniem niezwykle trudnym, wania ścieżki rowerowej wiodącej do Ząbrowa (Gmina zwłaszcza w odniesieniu do sfery związanej z ochroną Stare Pole jako beneficjent) oraz budowy świetlicy wiej- zabytków i opieki nad zabytkami. Na ogół przedsięwzię- skiej w Kraszewie (ośrodek kultury w roli beneficjenta). cia tego typu są kosztochłonne i mało atrakcyjne dla W przypadku pozytywnej decyzji Instytucji Pośredniczą- potencjalnego ofiarodawcy z punku widzenia możliwości cej obie inwestycje będą wykonywane w roku 2010. promocyjnych czy reklamujących jego znak firmowy. Gmina Stare Pole posiada dokumentację projektową Środki prywatne najłatwiej można będzie pozyskiwać pozwalającą na wybudowanie 15 km ścieżek rowero- na wykonywanie zadań sformułowanych w Priorytecie III wych. Kolejne ich odcinki prowadzić będą do Złotowa niniejszego opracowania: Badanie i popularyzacja dzie- i Kaczynosu. Trwają przygotowania do prac projekto- dzictwa kulturowego odnoszącego się do krajobrazu wych (uzgodnienia z właścicielami gruntów) związanych kulturowego gminy. Powinny się o nie ubiegać przede z wytyczeniem ścieżek rowerowych do Klecia (przez Par- wszystkim organizacje pozarządowe oraz organy gminy wark) oraz do Kraszewa. W najbliższych latach przygo- (dom kultury, biblioteka). towane zostaną następne wnioski aplikacyjne związane z tymi zadaniami. 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakre- Budowa ścieżek rowerowych realizowana jest z myślą su ochrony zabytków. o rozwoju turystyki oraz wiąże się z zamiarem wprowa- Budżet gminy Stare Pole na rok 2009 po stronie wydat- dzenia w życie zadań dotyczących zachowania i odnowy ków przewiduje kwotę 14 mln zł, po stronie przychodów lokalnego dziedzictwa kulturowego. Podobnie jest w 12 mln zł. Różnica wynika z konieczność zagwaranto- przypadku planowanej budowy świetlicy w Kraszewie.

12. ANEKSY.

Wykaz stanowisk archeologicznych na terenie gminy Stare Pole.

L Lokalizacja Nr Nr Chronologia Charakter Rejestr Uwagi . obszar stanowiska stanowiska zabytków P u . AZP

1. Ząbrowo - 1 Kultura Ślad osadnictwa Brak. (niem. średniowieczna, Sommerort) XIV – XV w. 2. Kaczynos 2 Wczesna epoka Ślad osadnictwa Brak. 1 fragment tzw. żelaza. ceramiki Dębowa 3 Brak chronologii. Ślad osadnictwa Brak. złamany Góra (niem. wiór Eich Berg). 4 Kultura pomorska. Osada. 48 3. Kaczynos Wczesna epoka fragmentów tzw. żelaza. ceramiki Dębowa Kultura pruska. Ślad Decyzja 1 fragment Góra (niem. Wczesne osadnictwa. nr 111/70 ceramiki. Eich Berg). 17 - 49 średniowiecze. z dnia ceramika 4. Kaczynos Neolit. Osada. 05.12.1970r grób tzw. Kultura wielbarska. Cmentarzysko ? . ciałopalny Dębowa Okres wpływów Góra (niem. rzymskich. Eich Berg). Pierwsze wzmianki o stanowisku nr 4 pochodzą z końca XIX wieku. 5. Ząbrowo W 1968 roku przeprowadzono badania ratownicze, ponowione w 6. Ząbrowo, roku 1970. Materiały znajdują się w Muzeum Zamkowym w Malborku. nazwa Stanowisko badane ratowniczo w latach 1997 – 1998, materiały w lokalna – Muzeum Zamkowym w Malborku. Stróża 5. Kultura średniowieczna, Osada. Brak. 7 (niem. XIV – XV w. fragmentów Rothebude) ceramiki 6. Kultura średniowieczna, Osada. Brak. 7 XIV – XV w. fragmentów ceramiki Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 165 — Poz. 65

Obszar nr 17 – 49 opracował mgr S. Marcysiak, kwiecień 1985 rok.

7. Kraszewo 1 Kultura oksywska. Osada. Brak. 10 ułamków 8. Krasnołęka Późny okres ceramiki 9. Królewo. przedrzymski. 10 Stare Pole 2 Neolit. Osada ? HaD, wczesny LT. Osada. 7 ułamków 11 Kraszewo Kultura ceramiki 12 Kraszewo wschodniopomorska. 2 13 Kraszewo HaD. Skarb. napierśniki, 14 Kraszewo Kultura zapinka, 15 Kraszewo wschodniopomorska. bransolety

16 Klecie - Wczesne średniowiecze. fragmenty

Krasnołęka Kultura pruska. Osada. ceramiki 18 – 49 naczyniowej wykonane na kole Stanowisko znane od końca XIX wieku. W czasie kopania piasku znaleziono skarb brązowy. W 1899 roku Hugo Conwenz przeprowadził badania ratownicze, w wyniku których odkrył materiał neolityczny, kultury wschodniopomorskiej i pruskiej. 3 Kultura Osada. Brak. 12 średniowieczna, ułamków XIV – XV w. ceramiki 4 Kultura pruska. Osada. Brak. ułamki Wczesne ceramiki średniowiecze. Stanowisko znane wyłącznie na podstawie literatury , nie udało się go zlokalizować podczas badań powierzchniowych.

6 Kultura Ślad osadniczy. Brak. 4 fragmenty

średniowieczna. ceramiki

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka.

7 Kultura wielbarska. Osada. Brak.

Okres wpływów

rzymskich.

Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka. Ś 8 Okres wpływów lad Brak. fragmenty 18 - 49 rzymskich. osadnictwa. ceramiki Kultura Ślad Brak. fragmenty średniowieczna. osadnictwa. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka. 9 Kultura Ślad Brak. 3 fragmenty średniowieczna. osadnictwa. ceramiki Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka. 10 Kultura wielbarska. Osada. Brak. fragmenty Okres wpływów ceramiki rzymskich. fragmenty Kultura prapolska. Osada. ceramiki Wczesne średniowiecze, XI – XII w. Badania powierzchniowe w 1981 roku prowadził M. Haftka. 11 Kultura pomorska. Ślad osadniczy. Brak. kamienny Wczesna epoka rozcieracz żelaza.

Badania obszaru 18- 49 w grudniu 1983 roku opracował mgr J. Piekulski, sprawdził dr A. Pawłowski.

17 Złotowo 19 - 49 7 Kultura Ślad osadniczy. Brak. Znalezione średniowieczna, ułamki ceramiki ś ą XV – XVI w. wiadcz o istnieniu w tym miejscu pół uprawnych w średniowieczu.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 166 — Poz. 65

Badania obszaru 19 - 49 w październiku 1985 roku prowadził dr A. Pawłowski.

18 Janówka 13 Kultura Ślad Brak. fragment 19 Janówka 18 - 48 średniowieczna, osadnictwa. kafla z 20 Janówka XVI – XVII w. zieloną polewą szklistą 14 Kultura Ślad Brak. 5 średniowieczna, osadnictwa. fragmentów XVI w. ceramiki 15 Kultura Ślad Brak. 6 średniowieczna, osadnictwa. fragmentów XVI w. ceramiki

Badania obszaru 18 – 48 w październiku 1992 roku prowadził mgr M. Jagodziński.

Uwaga ! Kolorem wyróżnione zostało jedyne stanowisko rejestrowe.

Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków. L Nr Organ Data Przedmiot Datowanie Materiał Miejscowość . rejestru wpisujący do wpis / - właściciel P zabytkó rejestru u do Styl . w woj. zabytków rejes tru pomors zabyt kiego ków 1. 2. B – Wyposażenie ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia 3.03. ź kościoła rze bione rzymskokatolicka 3. 88/72 Prezydium W.R.N, 1972 gotyk ś Wydział Kultury – p.w. w. Mikołaja 4. r. ź ś Drewno Królewo, parafia Wojewódzki Rze ba w. ok. 1490 r. / Piotr późny gotyk rzeźbione rzymskokatolicka Konserwator p.w. św. Mikołaja Zabytków w Rzeźba św. ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia ń Gda sku Paweł późny gotyk rzeźbione rzymskokatolicka p.w. św. Mikołaja Rzeźby ok. 1490 r. / Drewno Królewo, parafia Apostołów późny gotyk rzeźbione rzymskokatolicka p.w. św. Mikołaja

5. Wyposażenie XVI -XIX w. Krzyżanowo, 53/16 4.04. kościoła / renesans, parafia rzymskokatolicka /96 Państwowa 1996 barok, ż p.w. św. Barbary Słu ba Ochrony r. neogotyk Zabytków Oddział Wojewódzki w 6. Ołtarz główny 1711 rok Drewno Krzyżanowo, Elblągu 7. / barok rzeźbione parafia 8. / warsztat rzymskokatolicka p.w. św. Barbary 9. Swerenza z 10. Elbląga ż 11. Ambona 1719 – 1725 Drewno Krzy anowo, ź 12. r. / barok / rze bione parafia rzymskokatolicka 13. prawdopodob nie warsztat p.w. św. Barbary 14. Izaaka Rygi z 15. fundacji Petera Holsta

Chór 1705 r. / Drewno Krzyżanowo, 16. muzyczny barok polichrom parafia owane. rzymskokatolicka 53/16 p.w. św. Barbary /96 Misa ok. połowy Cyna, Krzyżanowo, chrzcielna XVIII w. odlew. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 167 — Poz. 65

Ława ok. połowy Drewno. Krzyżanowo, XVII w. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Ława XVIII w. Drewno. Krzyżanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Ława XVIII w. Drewno. Krzyżanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Ława XVIII w. Drewno. Krzyżanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Ława XVIII w. Drewno. Krzyżanowo, parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Krzyż 2 połowa Drewno. Krzyżanowo, procesyjny XVIII w. parafia rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Krzyżanowo, 4.04. Kielich 1 połowa Srebro parafia mszalny XIX w. / pozłacane rzymskokatolicka 1996 p.w. św. Barbary r. neogotyk 17. Lampa 2 połowa Metal, Krzyżanowo, ń odlew. parafia 18. Pa stwowa wieczna XIX w. / Służba Ochrony neogotyk rzymskokatolicka 19. ś Zabytków Oddział p.w. w. Barbary 20. Ś Mosiądz, Krzyżanowo, Wojewódzki w wiecznik 1597 r. / ą ołtarzowy renesans odlew, parafia Elbl gu grawerow rzymskokatolicka any p.w. św. Barbary Świecznik 2 połowa Mosiądz, Krzyżanowo, ołtarzowy XIX w. / odlew. parafia neobarok rzymskokatolicka p.w. św. Barbary Dzwonek 3 ćwierć XIX Mosiądz, Krzyżanowo, wejściowy na w. / barok odlew. parafia sygnał rzymskokatolicka p.w. św. Barbary

Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków.

L Nr rejestru Nr Organ Data Obiekt Miejscowość . zabytków dawnego wpisujący wpisu do p woj. rejestru do rejestru rejestru . Pomorskie zabytków zabytków zabytków go 1. 55 Wojewódzki 30.05.1957 Kościół parafialny p.w. Św. Krzyżanowo Konserwator Barbary wraz z Zabytków w cmentarzem Gdańsku rzymskokatolickim, 72 372/94 Wojewódzki 30.06.1994 układem zieleni wysokiej, Konserwator nagrobkami, murem Zabytków w cmentarnym, bramą i Elblągu dzwonnicą z 3 dzwonami. 2. 73 57 Wojewódzki 30.05.1957 Dom. Złotowo nr Konserwator 24/24a (d.16) Zabytków w Gdańsku 3. 179 106 Wojewódzki 04.08.1960 Dom. Klecie nr 4 Konserwator Zabytków w Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 168 — Poz. 65

Gdańsku 4. 278 183 Wojewódzki 19.12.1961 Dom. Kławki nr 8 Konserwator Zabytków w Gdańsku 5. 837 722 Wojewódzki 24.04.1975 Kapliczka przydrożna. Królewo Konserwator Zabytków w Elblągu 6. 1245 45/78 Wojewódzki 15.08.1988 Cmentarz mennonicki. Szaleniec Konserwator Zabytków w Elblągu 7. 1334 180/90 Wojewódzki 05.11.1990 Dom – d. plebania Królewo nr 23 Konserwator Zabytków w Elblągu 8. 1358 201/91 Wojewódzki 18.11.1991 Zespół cukrowni – 36 Stare Pole, Konserwator obiektów wraz z terenem. ul. Marynarki Zabytków w Wojennej nr 2 Elblągu 9. 285/93 Wojewódzki 30.06.1993 Kościół filialny p.w. Matki Stare Pole Konserwator Boskiej Królowej Polski i Zabytków w cmentarz wraz z ą 1393 Elbl gu zachowanym układem zieleni wysokiej, 284/93 Wojewódzki 20.07.1993 Konserwator historycznymi nagrobkami, Zabytków w kaplicą – mauzoleum i Elblągu dzwonnicą. 10. 1457 360/94 Wojewódzki 27.05.1994 Kościół parafialny p.w. Św. Królewo nr 27 Konserwator Mikołaja wraz z Zabytków w otaczającym cmentarzem, Elblągu układem zieleni wysokiej i murem cmentarnym. 11. 1538 Wojewódzki 24.05.1994 Budynek poczty wraz z Stare Pole, Konserwator oficyną gospodarczą i ul. Zabytków w murowanym ogrodzeniem Sienkiewicza ą ą Elbl gu otaczaj cym podwórze. nr 5

Uwaga ! - Kolorem zaznaczono obiekt, który został przeniesiony z Królewa do Elbląga.

Wykaz obiektów ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków.

I. Obiekty architektury i budownictwa.

L.P. Adres Typ obiektu Materiał/Technika Datowanie/ Obecnie/(wcześniej) uwagi dotyczące zachowania

JANÓWKA.

1. Janówka nr 5 Brama. cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamień 2. Janówka nr 8 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka ok. 1930 r. budynek gospodarczy. holenderka 3. Janówka nr 10 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka ok. 1930 r./ budynek gospodarczy. holenderka zmodernizowany 4. Janówka nr 17 Budynek mieszkalny i cegła, drewno, tynk / 4 ćwierć XIX w. gospodarczy (w typie konstrukcja ryglowa zagrody wzdłużnej). Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 169 — Poz. 65

5. Janówka 19/21 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, dachówka ok. 1930 r./ holenderka, zmodernizowany blachodachówka 6. Janówka 19/21 Budynek gospodarczy. cegła, drewno, ok. 1930 r./ dachówka holenderka zły stan techniczny 7. Janówka 25/27 Budynek mieszkalny. kamień, cegła, tynk, ok. 1930 r./ dachówka holenderka zmodernizowany 8. Janówka 29/31 Budynek mieszkalny / konstrukcja ryglowa, 1823 r./ (dawna karczma). tynk, dachówka częściowo holenderka zmodernizowany 9. Janówka 29/31 Budynek gospodarczy cegła, drewno, papa początek XX w. – obora. 10. Janówka 29/31 Budynek gospodarczy - drewno, dachówka koniec XIX w. stodoła holenderka 11. Janówka nr 33 Dom mieszkalny / cegła, papa początek XX w. / (dawny budynek zły stan gospodarczy). techniczny 12. Janówka nr 35 Budynek mieszkalny. cegła, kształtki 1902 r. ceramiczne, dachówka holenderka 13. Janówka nr 35 Budynek gospodarczy cegła, papa początek XX w. – obora. 14. Janówka nr 35 Budynek gospodarczy cegła, drewno, papa początek XX w. II – pomocniczy. 15. Janówka nr 39 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1930 r./ budynek gospodarczy. dachówka zmodernizowane ceramiczna + cegła, tynk, papa

KACZYNOS.

16. Kaczynos nr 1 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka ok. 1930 r. budynek gospodarczy. ceramiczna 17. Kaczynos nr 2 Budynek mieszkalny + cegła, eternit, ok. 1930 r./ budynek gospodarczy. blachodachówka zmodernizowane 18. Kaczynos nr 3 Budynek mieszkalny + cegła, eternit + ok. 1930 r. budynek gospodarczy. cegła, dachówka holenderka 19. Kaczynos nr 4 Budynek mieszkalny. konstrukcja ryglowa, 3 ćwierć XIX w. / tynk, eternit częściowo zmodernizowany 20. Kaczynos nr 6/6a Budynek mieszkalny + cegła, eternit + ok. 1930 r./ dom budynek gospodarczy. cegła, dachówka zmodernizowany i holenderka przebudowany (1951 rok) 21. Kaczynos nr 9 Świetlica wiejska i cegła, tynk, 1928 r. /znacząca budynek mieszkalny / dachówka modernizacja i (dawna szkoła ludowa – holenderka przebudowa w Volksschule). 2004 r. – dofinansowana ze środków unijnych 22. Kaczynos nr 9 Budynek gospodarczy drewno, dachówka ok. 1930 r. – stodoła. holenderka 23. Kaczynos nr 12 Budynek mieszkalny / cegła, eternit 1922 r./ (dawny budynek mieszkalny i częściowo produkcyjny - piekarnia). zmodernizowany 24. Kaczynos nr 16 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r./ blachodachówka całkowicie Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 170 — Poz. 65

zmodernizowany (lata 60-te XX w./ 2004 r.) 25. Kaczynos nr 18 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r./ (dawny budynek dachówka przebudowywany gospodarczy – owczarnia). holenderka i modernizowany w II połowie XX w. 26. Kaczynos nr 18 Budynek gospodarczy. cegła, drewno, ok. 1930 r. dachówka holenderka 27. Kaczynos nr 20 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, drewno, koniec XVIII w./ (dawny dom właścicieli eternit przebudowy i ń ą chełmi skiego „maj tku modernizacje: ziemskiego” – Gutshaus). koniec XIX w. oraz II połowa XX w. / zły stan techniczny 28. Kaczynos nr 20 Brama. cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamień 29. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy I cegła, tynk, ok. 1900 r./ wsi – spichlerz. dachówka przebudowany i holenderka zmodernizowany w latach 60-tych XX w. 30. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy cegła, tynk, papa ok. 1900 r./ wsi II – obora. przebudowany i zmodernizowany w latach 60-tych XX w. 31. Kaczynos – centrum Budynek gospodarczy cegła, tynk, eternit ok. 1900 r./ wsi III – obora. przebudowany i zmodernizowany w latach 60-tych XX w. 32. Kaczynos – centrum Trzy bramy. cegła, sztuczny ok. 1900/ lata 60- wsi kamień te XX w. 33. Kaczynos – centrum Kapliczka przydrożna. cegła, tynk, blacha ok. 1910 r./ wsi modernizacja – ok. 2000 r. 34. Kaczynos nr 25 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. dachówka holenderka 35. Kaczynos nr 34 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r./ przebudowa i modernizacja od lat 60-tych XX w. 36. Kaczynos nr 36 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r./ przebudowa i modernizacja od lat 60-tych XX w. 37. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. cegła, tynk, papa ok. 1900 r. nr 1 38. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 7 / konstrukcja sumikowa 39. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 9 / konstrukcja sumikowa 40. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 10 / konstrukcja Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 171 — Poz. 65

sumikowa 41. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 11 / konstrukcja sumikowa 42. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 12 / konstrukcja sumikowa 43. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1930 r. nr 21 44. Kaczynos Kolonia Budynek mieszkalny. drewno, tynk, eternit ok. 1940 r. nr 23 / konstrukcja sumikowa

KIKOJTY.

45. Kikojty nr 9 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / (dawny czworak w dachówka zmodernizowany zabudowie folwarcznej). holenderka 45. Kikojty nr 11 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / (dawny sześciorak w dachówka zmodernizowany zabudowie folwarcznej). holenderka 46. Kikojty nr 16 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, 4 ćwierć XIX w./ (dawny dwór). dachówka zły stan holenderka techniczny 47. Kikojty nr 16 Budynek gospodarczy cegła, papa ok. 1890 r. / zły – spichlerz. stan techniczny

KLECIE.

48. Klecie nr 1 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka ok. 1930 r. holenderka 49. Klecie nr 3 Budynek mieszkalny. cegła, drewno, ok. 1930 r. dachówka ceramiczna 50. Klecie nr 4 Budynek mieszkalny – cegła, drewno, ok. 1750 r. / XIX dom podcieniowy. dachówka w. holenderka / konstrukcja ryglowa 51. Klecie nr 5 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, papa koniec XIX w. (dawny budynek mieszkalny i produkcyjny – mleczarnia).

52. Klecie nr 5 Brama. cegła, metal koniec XIX w. 53. Klecie nr 5 Budynek gospodarczy cegła, drewno, ok. 1900 r. dachówka holenderka 54. Klecie nr 8/10 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1930 r. (tzw. Insthaus - dawny dom ceramiczna najemnych pracowników rolnych, zatrudnionych w chełmińskim „majątku ziemskim”). 55. Klecie nr 9/11 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, drewno, ok. 1880 r. / zły dachówka stan techniczny ceramiczna 56. Klecie nr 12/14 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1930 r. (tzw. Insthaus - dawny dom ceramiczna najemnych pracowników rolnych, zatrudnionych w chełmińskim „majątku ziemskim”). 57. Klecie nr 13 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, drewno, 4 ćwierć XIX w. / Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 172 — Poz. 65

dachówka zły stan holenderka techniczny 58. Klecie nr 15 Budynek mieszkalny i drewno, cegła, tynk, 4 ćwierć XIX w. / gospodarczy – zagroda dachówka zły stan w typie wzdłużnym ceramiczna / techniczny (langhof). konstrukcja zrębowa 59. Klecie nr 16/18 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1930 r. (tzw. Insthaus - dawny dom holenderka najemnych pracowników rolnych, zatrudnionych w chełmińskim „majątku ziemskim”). 60. Klecie nr 20/22 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1930 r. (tzw. Insthaus - dawny dom holenderka najemnych pracowników rolnych, zatrudnionych w chełmińskim „majątku ziemskim”). 61. Klecie 8 - 22 Budynek gospodarczy. cegła, dachówka ok. 1930 r. holenderka 62. Klecie nr 26 Budynek mieszkalny. drewno, cegła, 4 ćwierć XIX w. dachówka holenderka / konstrukcja zrębowa 63. Klecie nr 26 Budynek gospodarczy drewno, dachówka ok. 1900 r. – stodoła. ceramiczna 64. Klecie nr 28 Budynek mieszkalny i cegła, drewno, 1921 r. / budynek gospodarczy – zagroda dachówka opuszczony, w typie wzdłużnym holenderka popadający w (langhof). ruinę 65. Klecie – wschodnia Stacja trafo. cegła, sztuczny lata 30-te XX w. / część wsi kamień obiekt popadający w ruinę

KŁAWKI.

66. Kławki nr 4 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka lata 30- te XX w. holenderka 67. Kławki nr 5 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / dachówka 2007 r. - ceramiczna całkowicie zmodernizowany 68. Kławki nr 6 Budynek mieszkalny. cegła, pustaki, tynk, ok. 1900 r. / po drewno, dachówka 2000 r. częściowo holenderka zmodernizowany 69. Kławki nr 7 Brama. cegła, tynk, metal 1926 r. 70. Kławki nr 7 Budynek gospodarczy. cegła, tynk, drewno, ok. 1900 r. dachówka holenderka 71. Kławki nr 8 Budynek mieszkalny – cegła, drewno, 1832 r. / budynek dom podcieniowy. dachówka w bardzo złym holenderka / stanie techniczny, konstrukcja zrębowa opuszczony, oraz konstrukcja popada w stan ryglowa trwałej ruiny 72. Kławki nr 9 Budynek mieszkalny cegła, tynk, blacha 4 ćwierć XIX w. / (po 1945 roku okresowo falista częściowo szkoła). zmodernizowany 73. Kławki nr 11 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / dachówka częściowo holenderka zmodernizowany Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 173 — Poz. 65

74. Kławki nr 12/12a Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w. / budynek gospodarczy. dachówka całkowicie holenderka zmodernizowane

KRASZEWO.

75. Kraszewo nr 2 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka lata 20-te XX w. (dawna szkoła ewangelicka) holenderka 76. Kraszewo nr 7 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, eternit + ok. 1900 r. / budynek gospodarczy cegła, tynk, drewno, zmodernizowany dachówka holenderka 77. Kraszewo nr 8 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit ok. 1920 r. / (dawny dom właścicieli częściowo ń ą chełmi skiego „maj tku zmodernizowany ziemskiego” - Gutshaus, po 1945 roku biura PGR) 78. Kraszewo nr 8 Budynek gospodarczy cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / zły stan techniczny 79. Kraszewo nr 9 Budynek mieszkalny cegła, dachówka lata 30-te XX w. holenderka 80. Kraszewo nr 10 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit 4 ćwierć XIX w. / (dawny dom właścicieli lata 60-te XX w. chełmińskiego „majątku całkowicie ziemskiego” - Gutshaus; po 1945 roku okresowo zmodernizowany stołówka PGR oraz mieszkania pracowników sezonowych, potem przedszkole) 81. Kraszewo nr 13 Budynek mieszkalny cegła, eternit ok. 1930 r. 82. Kraszewo nr 15 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / zmodernizowany 83. Kraszewo nr 17 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, eternit + ok. 1930 r. / dom budynek gospodarczy. cegła, drewno, zmodernizowany dachówka holenderka 84. Kraszewo nr 19 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit ok. 1920 r. / (dawny dom właścicieli częściowo ń ą chełmi skiego „maj tku zmodernizowany ziemskiego” - Gutshaus, po 1945 roku świetlica PGR i mieszkania pracowników). 85. Kraszewo nr 19 Budynek gospodarczy. cegła, dachówka ok. 1920 / zły stan holenderka techniczny

KRÓLEWO.

86. Królewo nr 10 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka ok. 1900 r. holenderka 87. Królewo nr 11 Budynek mieszkalny / drewno, dachówka 1826 r. (dawny zajazd wiejski, po holenderka / 1945 roku okresowo sklep). konstrukcja zrębowa 88. Królewo nr 15 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, drewno, 4 ćwierć XIX w./ (dawny dom właścicieli blachodachówka zmodernizowany chełmińskiego „majątku ziemskiego”).

89. Królewo nr 15 Dwa budynki cegła, dachówka 1899 r. gospodarcze. holenderka 90. Królewo nr 18 Budynek mieszkalny. cegła, eternit lata 30-te XX w./ zmodernizowany Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 174 — Poz. 65

91. Królewo nr 27 Plebania. cegła, drewno, ok. 1890 r. dachówka holenderka / częściowo konstrukcja ryglowa 92. Królewo nr 27 Kościół rzymsko – cegła, dachówka 1820 r. / 1844 r. / katolicki p.w. św. holenderka, blacha 1895 r. Mikołaja (parafialny).

93. Królewo nr 27 Ogrodzenie działki cegła, tynk, pocz. XX w. kościelnej. dachówka ceramiczna 94. Królewo nr 28 Budynek mieszkalny / drewno, dachówka ok. 1880 r. (dawny dom właścicieli holenderka / ń ą chełmi skiego „maj tku konstrukcja zrębowa ziemskiego”). 95. Królewo nr 36 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r./ lata 60-te XX w. - całkowicie zmodernizowany 96. Królewo nr 38 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / zmodernizowany 97. Królewo nr 38 Budynek gospodarczy. drewno, dachówka ok. 1900 r. holenderka 98. Królewo – vis a vis nr Kapliczka przydrożna. cegła, płytki XVI w. / po roku 43 elewacyjne 2000 - całkowicie zmodernizowana 99. Królewo nr 42 Budynek mieszkalny i cegła, dachówka ok. 1900 r. gospodarczy – zagroda holenderka w typie wzdłużnym (langhof). 100. Królewo nr 44 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / dachówka częściowo holenderka, zmodernizowany blachodachówka 101. Królewo nr 46 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. / budynek gospodarczy. dachówka dom częściowo holenderka, zmodernizowany blachodachówka 102. Królewo nr 48 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1930 r. / balachodachówka całkowicie zmodernizowany 103. Królewo nr 50 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, eternit + ok. 1900 r. / budynek gospodarczy. cegła, dachówka dom całkowicie holenderka zmodernizowany 104. Królewo nr 50 Kapliczka przydrożna. cegła, tynk ok. 1950 r. 105. Królewo nr 53 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. / budynek gospodarczy. dachówka dom częściowo holenderka zmodernizowany i przebudowany 106. Królewo nr 73 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. (dawny dom właścicieli dachówka ń ą chełmi skiego „maj tku holenderka ziemskiego” - Gutshaus). 107. Królewo nr 87 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka ok. 1900 r. holenderka 108. Królewo nr 89 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. budynek gospodarczy. dachówka holenderka 109. Królewo nr 95 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, 4 ćwierć XIX w. (dawny dom właścicieli dachówka Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 175 — Poz. 65

chełmińskiego „majątku holenderka ziemskiego” - Gutshaus). 110. Królewo – pd. część Budynek mieszkalny + cegła, eternit + ok. 1900 r. wsi budynek gospodarczy cegła, tynk, (PKP; dom dróżnika). dachówka holenderka

KRZYŻANOWO.

111. Krzyżanowo nr 2 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, drewno, ok. 1880 / po (dawny dom właścicieli papa, eternit 1972 r. – ń ą chełmi skiego „maj tku częściowo ziemskiego” - Gutshaus; po 1945 roku mieściły się tu zmodernizowany biura i mieszkanie kierownika PGR). 112. Krzyżanowo nr 2 Brama. cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamień 113. Krzyżanowo nr 2 Budynek gospodarczy. cegła, dachówka ok. 1880 r. holenderka 114. Krzyżanowo nr 3 Budynek mieszkalny / 4 ćwierć XIX w./ (przed 1945 rokiem szkoła ok. 2000 r. – parafialna, po 1945 roku częściowo sklep GS i klub RUCH). zmodernizowany i rozbudowany 115. Krzyżanowo nr 4 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka 4 ćwierć XIX w. – (dawny dom właścicieli holenderka, papa częściowo ń ą chełmi skiego „maj tku zmodernizowany ziemskiego” - Gutshaus; po 1945 roku mieściły się tu pokoje gościnne oraz mieszkania dla pracowników sezonowych miejscowego zakładu PGR). 116. Krzyżanowo nr 5 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / dachówka po 2000 r. – holenderka częściowo zmodernizowany i rozbudowany 117. Krzyżanowo nr 6 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / zmodernizowany 118. Krzyżanowo nr 7 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / częściowo zmodernizowany 119. Krzyżanowo nr 8 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit ok. 1900 r. / (dawny budynek zmodernizowany gospodarczy). 120. Krzyżanowo nr 9 Budynek parafialny - cegła, dachówka ok. 1900 r. kancelaria. ceramiczna 121. Krzyżanowo nr 9 Kościół rzymsko – cegła, drewno / 1330 r./ 1735 r./ katolicki p.w. św. częściowo XIX w. Barbary (parafialny). konstrukcja ryglowa

122. Krzyżanowo nr 9 Dzwonnica. drewno, eternit XIX w. / lata 60- te XX w. 123. Krzyżanowo nr 9 Ogrodzenie działki cegła, tynk, gąsiory XV w. / XIX w. kościelnej. ceramiczne

124. Krzyżanowo – vis a Organistówka. cegła, eternit ok. 1890 r. /lata vis kościoła 60-te XX w. 125. Krzyżanowo nr 11 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r./ ondulina, blacha całkowicie falista zmodernizowany Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 176 — Poz. 65

126. Krzyżanowo nr 12 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit ok. 1930 r. / 2006 r. – całkowicie zmodernizowany i rozbudowany 127. Krzyżanowo nr 13 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, eternit + ok. 1900 r. / lata dwa budynki cegła, drewno, 70-te XX wieku - gospodarcze. eternit dom całkowicie zmodernizowany 128. Krzyżanowo nr 14 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit, lata 30-te XX w. / blachodachówka 2006r. – całkowicie zmodernizowany i rozbudowany 129. Krzyżanowo nr 16 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / 2004 r. – całkowicie zmodernizowany 130. Krzyżanowo nr 18 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. – całkowicie zmodernizowany 131. Krzyżanowo nr 20 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. /po 2000 r. – całkowicie zmodernizowany 132. Krzyżanowo nr 22 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. – całkowicie zmodernizowany 133. Krzyżanowo nr 24 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. – całkowicie zmodernizowany 134. Krzyżanowo nr 26 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / lata 70-te XX w. – całkowicie zmodernizowany 135. Krzyżanowo nr 28 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. /po 2000 r. – całkowicie zmodernizowany 136. Krzyżanowo nr 30 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. /po 2000 r. – całkowicie zmodernizowany 137. Krzyżanowo – vis a Stacja trafo. cegła, sztuczny lata 30-te XX w. vis domu nr 2 kamień

PARWARK.

138. Parwark nr 1 Budynek mieszkalny cegła, tynk, ok. 1900 r. / po dachówka 2000 r. - holenderka zmodernizowany

139. Parwark nr 2 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ budynek gospodarczy dachówka po 200o r. - holenderka zmodernizowany 140. Parwark nr 3 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, blacha, ok. 1880 r. / (dawna siedziba właścicieli eternit lata 60-te XX w. - majątku Parwark; po roku Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 177 — Poz. 65

1945 mieściły się tu biura zmodernizowany PGR). 141. Parwark nr 5 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. / po budynek gospodarczy. dachówka 2000 r. - holenderka zmodernizowany 142. Parwark nr 9 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit 4 ćwierć XIX w. / (rządówka w majątku). po 2000 r. – całkowicie zmodernizowany 143. Parwark – północna Kapliczka. kamień ok. 1920 r. / po część układu 2000 r. – osadniczego całkowicie nowa forma

STARE POLE.

144. Bema nr 1 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, 1924 r. / (dawniej mieszkalny i dachówka zmodernizowany ę urz dowy, wzniesiony dla holenderka urzędników powiatu malborskiego). 145. Bema nr 2b Budynek mieszkalny / cegła, drewno, tynk, ok. 1910 r. (dawniej pomocniczy blacha falista związany ze stacją PKP). 146. Bema nr 2c Budynek mieszkalny / cegła, drewno, papa lata 80-te XIX w./ (dawny dom pracowników / częściowo częściowo cukrowni). konstrukcja ryglowa zmodernizowany 147. Bema nr 3/5 Budynek mieszkalny + cegła, drewno, 1924 r. / budynek gospodarczy / dachówka zmodernizowany (dawniej mieszkalny i holenderka, ę urz dowy, wzniesiony dla blachodachówka urzędników powiatu malborskiego). 148. Dworcowa nr 2 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, papa ok. 1900 r./ po 2000 r. – całkowicie zmodernizowany 149. Dworcowa nr 5 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1910 r./ po (przed 1945 rokiem dachówka 2000 r. – mieszkalny i usługowy, sklep, ceramiczna częściowo rodziny Raykowski – Recke, po 1945 roku biura i sklep zmodernizowany GS). 150. Dworcowa nr 7/9 Budynek mieszkalny / drewno, cegła, tynk, lata 20-te XX w./ (przed 1945 mieszkalny i blacha po 2000 r. - usługowy – willa dr Meske z zmodernizowany gabinetem lekarskim). 151. Grunwaldzka 3a Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 20-te XX w. / dachówka zmodernizowany holenderka 152. Grunwaldzka 3b Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 20-te XX w. / dachówka zmodernizowany holenderka 153. Grunwaldzka 6 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. / (dawniej w zasobie blachodachówka po 2000 r. - mieszkaniowym cukrowni). zmodernizowany 154. Grunwaldzka 8 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. / (dawniej w zasobie blachodachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). całkowicie zmodernizowany i rozbudowany 155. Jana Pawła II nr 2 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. / (dawniej w zasobie dachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 178 — Poz. 65

holenderka częściowo zmodernizowany 156. Jana Pawła II nr 3 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie dachówka mieszkaniowym cukrowni). holenderka 157. Jana Pawła II nr 4 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w. / (dawniej w zasobie zmodernizowany i mieszkaniowym cukrowni). rozbudowany 158. Jana Pawła II nr 5 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 20-te XX w. (dawniej w zasobie dachówka mieszkaniowym cukrowni). holenderka 159. Jana Pawła II nr 6 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. / (dawniej w zasobie dachówka zmodernizowany mieszkaniowym cukrowni). holenderka 160. Jana Pawła II nr 7 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie ceramiczna mieszkaniowym cukrowni). 161. Jana Pawła II nr 9 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie ceramiczna mieszkaniowym cukrowni). 162. Jana Pawła II nr 10 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka lata 90-te XX w. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka zmodernizowany i rozbudowany 163. Jana Pawła II nr 13 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie ceramiczna mieszkaniowym cukrowni). 164. Jana Pawła II nr 14 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka 2008 r. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka całkowicie zmodernizowany 165. Jana Pawła II nr 16 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka lata 90-te XX w. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka zmodernizowany 166. Jana Pawła II nr 18 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka lata 90-te XX w. – mieszkaniowym cukrowni) holenderka zmodernizowany 167. Jana Pawła II nr 20 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka całkowicie zmodernizowany i rozbudowany 168. Jana Pawła II nr 22 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka całkowicie zmodernizowany i rozbudowany 169. Jana Pawła II nr 24 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie dachówka mieszkaniowym cukrowni). holenderka 170. Jana Pawła II nr 26 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w./ (dawniej w zasobie dachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka zmodernizowany 171. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, sztuczny lata 20-te XX w. nr 2 (dawniej w zasobie kamień, dachówka mieszkaniowym cukrowni). holenderka 172. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, papa lata 90-te XIX w. nr 2a (dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni, dawny dom dyrektorów cukrowni).

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 179 — Poz. 65

173. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, papa lata 90-te XIX w. nr 2b (dawniej w zasobie mieszkaniowym cukrowni; dawny dom głównych technologów cukrowni).

174. Marynarki Wojennej Zespół cukrowni. na powierzchni 12 1880 – 1940 / nr 2c ha zespół kilkunastu część budynków budynków zmodernizowana produkcyjnych, pomocniczych i usługowych + układ komunikacyjny + place składowe 175. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, dachówka lata 30-te XX w. / nr 3 (przed 1945 i w latach 50- holenderka lata 90-te XX w. – tych XX w. zespół zakładu częściowo rymarskiego). zmodernizowany 176. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. / nr 3 (przed 1945 i w latach 50- dachówka lata 90-te XX w. – tych XX w. zespół zakładu holenderka częściowo rymarskiego) zmodernizowany 177. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit, 4 ćwierć XIX w. / nr 4 (dawny dom właścicieli papa zły stan ń ą chełmi skiego „maj tku techniczny ziemskiego”, rodzina Enss - Gutshaus). 178. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny i cegła, tynk, 4 ćwierć XIX w. / nr 5 usługowy – sklep, bar / blachodachówka lata 90-te XX w. – (przed 1945 rokiem dom całkowicie handlowy i mieszkania zmodernizowany i rodziny Friesen). rozbudowany 179. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, blacha ok. 1920 r. nr 8 (przed 1945 rokiem budynek mieszkalny i apteka, zarządzane przez Gertrudę Zerell). 180. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny i cegła, tynk, ok. 1920 r. / 2008 nr 8a usługowy / (przed 1945 dachówka r. – częściowo rokiem zespół piekarni holenderka zmodernizowany należący do rodziny Friesen). 181. Marynarki Wojennej Budynek nie cegła, sztuczny ok. 1900 r. / nr 10 użytkowany / kamień, dachówka opuszczony, (dawniej szkoła holenderka, eternit popadający w ewangelicka). stan ruiny 182. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit ok. 1900 r./ 1952 nr 12 (przed 1945 rokiem r. – częściowo mieszkalny i usługowy, willa rozbudowany i dr Hahn, z gabinetem oraz prywatną apteką). zmodernizowany 183. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / drewno, dachówka 4 ćwierć XIX w. nr 17 (dawny dom właścicieli holenderka / ń ą chełmi skiego „maj tku konstrukcja zrębowa ziemskiego” - Gutshaus). 184. Marynarki Wojennej Kościół rzymsko – cegła, dachówka 1879 r. nr 18 katolicki, filialny, p.w. holenderka Matki Bożej Królowej Polski / (przed 1945 rokiem kościół ewangelicki; neogotycki, zbudowany wg projektu architekta Passarga z Elbląga ).

185. Marynarki Wojennej Dzwonnica. drewno, cegła, papa ok. 1850 r. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 180 — Poz. 65

nr 18

186. Marynarki Wojennej Ogrodzenie działki sztuczny kamień, 1904 – 1913 r. nr 18 kościelnej. stal

187. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit 4 ćwierć XIX w./ nr 21 (dawny dom właścicieli lata 90-te XX w. - ń ą chełmi skiego „maj tku zmodernizowany ziemskiego” – Gutshaus, prawdopodobnie dom rodziny Böhnert). 188. Marynarki Wojennej Budynek przedszkola / cegła, dachówka lata 80-te XIX w./ nr 22 (przed 1945 rokiem budynek holenderka lata 60-te XX w. – parafialny – pastorówka; budynek zbudowany przez pastora Hermanna Juliusa rozbudowany i Christmanna). zmodernizowany 189. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ nr 23 budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. - holenderka zmodernizowany 190. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny + cegła, dachówka lata 30-te XX w. nr 25/27 budynek gospodarczy. holenderka 191. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. nr 26 dachówka holenderka 192. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ nr 29/31 budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. – holenderka częściowo zmodernizowany 193. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny i cegła, tynk, eternit, koniec XIX w. / po nr 32/34 gospodarczy – zagroda blachodachówka 2000 r. – w typie wzdłużnym zmodernizowany (langhof). 194. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ nr 33/35 budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. – holenderka częściowo zmodernizowany 195. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r./ po nr 37/39 budynek gospodarczy. dachówka 2000 r. - holenderka zmodernizowany 196. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 20-te XX w. nr 38 dachówka holenderka 197. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 20-te XX w. nr 42 (przed 1945 rokiem należał dachówka ę do urz dników powiatu holenderka malborskiego). 198. Marynarki Wojennej Budynek mieszkalny / cegła, drewno, papa lata 20-te XX w. nr 44 (przed 1945 rokiem / częściowo wzniesiony z funduszy konstrukcja ryglowa, powiatu malborskiego, ęś należał do weterynarza cz ciowo Ernsta Wittiga). konstrukcja sumikowa 199. Mickiewicza nr 2 Budynek mieszkalny / drewno, dachówka lata 30-te XX w. (dawniej w zasobie holenderka / mieszkaniowym cukrowni). konstrukcja sumikowa 200. Mickiewicza 4 Budynek mieszkalny / drewno, dachówka lata 30-te XX w (dawniej w zasobie holenderka / mieszkaniowym cukrowni). konstrukcja sumikowa 201. Mickiewicza nr 6 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w / (dawniej w zasobie Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 181 — Poz. 65

mieszkaniowym cukrowni). dachówka lata 90-te XX w. - holenderka zmodernizowany 202. Mickiewicza nr 8 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w / (dawniej w zasobie dachówka po 2000 r. – mieszkaniowym cukrowni). holenderka całkowicie zmodernizowany 203. Sienkiewicza 1 Budynek mieszkalny – cegła, tynk, ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. dachówka holenderka 204. Sienkiewicza 1 a Budynek mieszkalny – cegła, tynk, ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. dachówka holenderka 205. Sienkiewicza 1 b Budynek mieszkalny – cegła, tynk, papa ok. 1910 r. / lata w zasobie kolejowym. 90-te XX w. – częściowo zmodernizowany 206. Sienkiewicza 1 c Budynek mieszkalny – cegła, tynk, papa ok. 1910 r. w zasobie kolejowym. 207. Sienkiewicza 3 Budynek poczty. cegła, tynk, koniec XIX w. dachówka holenderka

208. Sienkiewicza 4 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. / dachówka lata 90-te XX w. - holenderka zmodernizowany 209. Sienkiewicza nr 5 Budynek mieszkalny – cegła, tynk, lata 30-te XX w. w zasobie kolejowym / dachówka (przed 1945 rokiem kuźnia; holenderka po roku 1945 świetlica). 210. Sienkiewicza nr 8 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. / dachówka lata 90-te XX w. – holenderka częściowo zmodernizowany 211. Sienkiewicza nr 10 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, papa 4 ćwierć XIX w. / opuszczony, zły stan techniczny

SZLAGNOWO.

212. Szlagnowo nr 1 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, ok. 1830 r. (dawny dom właścicieli dachówka ń ą chełmi skiego „maj tku holenderka / ziemskiego” - Gutshaus). konstrukcja zrębowa, częściowo konstrukcja ryglowa 213. Szlagnowo nr 7 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, koniec XIX w./ gospodarczy – zagroda dachówka lata 80-te XX w. - w typie wzdłużnym holenderka, zmodernizowany (langhof). blachodachówka 214. Szlagnowo nr 11 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / lata dachówka 90- te XX w. – holenderka całkowicie zmodernizowany 215. Szlagnowo 11a Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1900 r. / lata dachówka 70-te XX w. – holenderka zmodernizowany 216. Szlagnowo nr 13 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka ok. 1925 r. holenderka 217. Szlagnowo nr 15 Budynek mieszkalny + cegła, papa ok. 1900 r. budynek gospodarczy. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 182 — Poz. 65

218. Szlagnowo nr 22 Budynek mieszkalny . cegła, tynk, eternit ok. 1936 r. / lata 90-te XX w. – całkowicie zmodernizowany 219. Szlagnowo bn. Budynek gospodarczy cegła, dachówka 1936 r. – spichlerz. holenderka

SZALENIEC.

220. Szaleniec nr 1 Budynek mieszkalny i drewno, cegła, tynk, ok. 1850 r./ gospodarczy – zagroda eternit / konstrukcja bardzo zły stan w typie wzdłużnym zrębowa techniczny (langhof). 221. Szaleniec nr 2 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. budynek gospodarczy. dachówka holenderka

222. Szaleniec nr 3 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, eternit 1898 r. / lata 60-te (dawny dom właścicieli XX w. - ń ą chełmi skiego „maj tku zmodernizowany ziemskiego” – Gutshaus; po 1945 roku biura i mieszkania zakładu PGR Krzyżanowo). 223. Szaleniec nr 3 Budynek gospodarczy. cegła, eternit ok. 1910 r.

224. Szaleniec nr 3 Brama. cegła, sztuczny ok. 1900 r. kamień 225. Szaleniec nr 6 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w. / budynek gospodarczy. dachówka lata 90-te XX w. – holenderka dom częściowo zmodernizowany 226. Szaleniec nr 8 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka lata 30-te XX w. holenderka 227. Szaleniec nr 10 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. / lata budynek gospodarczy. dachówka 80-te XX w. – holenderka dom częściowo zmodernizowany 228. Szaleniec nr 10 a Budynek mieszkalny + cegła, tynk, ok. 1900 r. / lata budynek gospodarczy. dachówka 90-te XX w. – holenderka dom częściowo zmodernizowany 229. Szaleniec nr 14 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, 4 ćwierć XIX w./ dachówka lata 8-te XX w. - holenderka zmodernizowany

ZĄBROWO.

230. Ząbrowo nr 1 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. – dom karpiówka + cegła, całkowicie drewno, tynk, zmodernizowany dachówka karpiówka 231. Ząbrowo nr 4 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka po 2000 r. – dom karpiówka zmodernizowany 232. Ząbrowo nr 8 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka 2004 r. – karpiówka zmodernizowany 233. Ząbrowo nr 9 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, ok. 1900 r. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 183 — Poz. 65

(właścicielami przed 1945 eternit rokiem byli Kriese i Höpner). 234. Ząbrowo nr 12 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka lata 90-te XX w. – karpiówka całkowicie zmodernizowany 235. Ząbrowo nr 11 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, 1934 r. / lata 90-te (przed 1945 rokiem zespół dachówka XX w. - szkoły ludowej – Volksschule, holenderka zmodernizowany budynek mieszkalny nauczycieli). 236. Ząbrowo 11 a Budynek mieszkalny / cegła, tynk, 1934 r. / lata 90-te (przed 1945 rokiem zespół dachówka XX w. - szkoły ludowej – Volksschule, holenderka zmodernizowany budynek z klasami szkolnymi oraz kuchnią ). 237. Ząbrowo 11/11a Budynek gospodarczy / cegła, tynk, 1934 r. (w dawnym zespole szkoły dachówka ludowej). holenderka 238. Ząbrowo nr 14/16 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka lata 90-te XX w. – karpiówka całkowicie zmodernizowany oraz rozbudowany 239. Ząbrowo nr 15 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, tynk, ok. 1900 r./ lata (budynek gospodarczy – papa 80-te XX w. - stajnia – w zmodernizowany wielkoobszarowym gospodarstwie bauera Alberta Reihsa). 240. Ząbrowo nr 18/20 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka po 2000 r. - karpiówka zmodernizowany 241. Ząbrowo nr 21 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1910 r. (przed 1945 rokiem holenderka mieszkalny i usługowy – sklep kolonialny Haase/Janke). 242. Ząbrowo nr 22/24 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ blachodachówka 2006 – 2007 r. – całkowicie zmodernizowany 243. Ząbrowo nr 26 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, drewno, 1899 r. gospodarczy – zagroda dachówka w typie wzdłużnym holenderka, eternit (langhof) / (przed 1945 rokiem dom w gospodarstwie bauera Paulsa). 244. Ząbrowo nr 27/29 Budynek mieszkalny / drewno, tynk, lata 90-te XIX w. / (przed 1945 rokiem budynek dachówka lata 60-te XX w.- ęś gospodarczy i cz ciowo holenderka / częściowo mieszkalny, w ę wielkoobszarowym konstrukcja zr bowa zmodernizowany gospodarstwie bauera Alberta Reihsa). 245. Ząbrowo nr 28 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / (przed 1945 roku w majątku dachówka opuszczony, Alberta Reihsa, holenderka popadający w prawdopodobnie rządówka). ruinę 246. Ząbrowo nr 30 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, sztuczny ok. 1890 r. / lata (dawny dom właścicieli kamień, dachówka 80-te XX w. – chełmińskiego „majątku holenderka częściowo ziemskiego” – Gutshaus; zmodernizowany przed 1945 rokiem rezydencja najbogatszej w Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 184 — Poz. 65

okolicy rodziny Reihs). 247. Ząbrowo nr 30 Kapliczka przydomowa sztuczny kamień, koniec XIX wieku / / (przed 1945 rokiem cegła, tynk 1958 rok związana z domem Alberta Reihsa, obecnie obiekt publiczny). 248. Ząbrowo nr 31 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, eternit lata 30-te XX w./ lata 90-te XX w. - zmodernizowany 249. Ząbrowo nr 33 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w./ budynek gospodarczy. dachówka lata 90-te XX w. - holenderka + egła, zmodernizowany eternit

250. Ząbrowo nr 34 Budynek mieszkalny i cegła, drewno, tynk, lata 90-te XIX w. gospodarczy – zagroda dachówka w typie wzdłużnym holenderka (langhof) / (przed 1945 rokiem właścicielem był Krause). 251. Ząbrowo nr 35 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w. budynek gospodarczy. dachówka karpiówka 252. Ząbrowo nr 40 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, tynk, lata 90-te XIX w. / (przed 1945 rokiem budynek papa, dachówka lata 80-te XX w. - mieszkalny i produkcyjny, holenderka zmodernizowany mleczarnia, serownia; właściciel przed 1945 rokiem – Sesslowski). 253. Ząbrowo nr 42 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. / dachówka zmodernizowany holenderka 254. Ząbrowo nr 44 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. / dachówka zmodernizowany holenderka 255. Ząbrowo nr 45 Budynek mieszkalny / drewno, tynk, lata 90-te XIX w. (przed 1945 na siedlisku dachówka ę ź znajdowała si rze nia holenderka / należąca do Grahlke). konstrukcja zrębowa 256. Ząbrowo nr 51 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka lata 30-te XX w. budynek gospodarczy. holenderka 257. Ząbrowo nr 52 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, koniec XIX w. / gospodarczy – zagroda dachówka częściowo w typie wzdłużnym holenderka zmodernizowany (langhof). 258. Ząbrowo nr 53 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka lata 30-te XX w. budynek gospodarczy. holenderka; inskrypcja z ankrów: E.T. 259. Ząbrowo nr 54 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, drewno, lata 20-te XX w. budynek gospodarczy. dachówka holenderka 260. Ząbrowo nr 55 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka lata 30-te XX w. budynek gospodarczy. holenderka 261. Ząbrowo nr 57 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, około 1910 r./ po gospodarczy – zagroda dachówka 2000 r. – w typie wzdłużnym holenderka całkowicie (langhof). zmodernizowany 262. Ząbrowo nr 59 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w. / budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. – holenderka całkowicie zmodernizowane Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 185 — Poz. 65

263. Ząbrowo nr 61 Budynek mieszkalny + cegła, tynk, lata 30-te XX w. / budynek gospodarczy. dachówka po 2000 r. – holenderka całkowicie zmodernizowane 264. Ząbrowo nr 63 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, 4 ćwierć XIX w. gospodarczy/ dachówka (właściciele przed 1945 holenderka rokiem – Ehlert/Damm). Ząbrowo nr 65 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, lata 30-te XX w. 265. (właściciel przed 1945 rokiem dachówka – Blum). holenderka 266. Ząbrowo nr 66 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, drewno, koniec XIX w. / gospodarczy – zagroda dachówka lata 90-te XX w. - w typie wzdłużnym karpiówka, blacha zmodernizowany (langhof) / falista (przed 1945 rokiem właścicielem był bauer Kienapfel). 267. Ząbrowo nr 67 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, drewno, koniec XIX w. / po gospodarczy – zagroda dachówka 2000 r. – w typie wzdłużnym holenderka całkowicie (langhof) / zmodernizowany (przed 1945 rokiem właścicielem był Wölm). 268. Ząbrowo nr 68 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w./ dachówka lata 90-te XX w. - ceramiczna zmodernizowany 269. Ząbrowo nr 70 Budynek mieszkalny. cegła, drewno, lata 30-te XX w. / dachówka lata 80-te XX w. – holenderka częściowo rozbudowany i zmodernizowany 270. Ząbrowo nr 72 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, pustaki, koniec XIX w. / gospodarczy – zagroda dachówka lata 80-te XX w. - w typie wzdłużnym holenderka, blacha zmodernizowany (langhof) / falista (właściciel przed 1945 rokiem - Wesolowski).

271. Ząbrowo nr 74 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. dachówka ceramiczna 272. Ząbrowo nr 76 Budynek mieszkalny / drewno, tynk, ok. 1880 roku / zły (przed 1945 rokiem dachówka stan techniczny właścicielem był ceramiczna / Isdepski – bauer oraz konstrukcja zrębowa burmistrz gminy wiejskiej do 1940 r.) 273. Ząbrowo nr 92 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. dachówka holenderka 274. Ząbrowo nr 94 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, lata 30-te XX w. dachówka holenderka 275. Ząbrowo nr 96 Budynek mieszkalny + drewno, tynk, ok. 1900 r. / lata budynek gospodarczy / dachówka 90-te XX w. - (właściciel do 1945 roku – holenderka / zmodernizowany Mahlau). konstrukcja zrębowa + cegła, dachówka holenderka 276. Ząbrowo nr 100 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, koniec XIX w. / gospodarczy – zagroda blachodachówka, lata 90-te XX w. - Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 186 — Poz. 65

w typie wzdłużnym eternit zmodernizowany (langhof) / (przed 1945 rokiem właścicielem był bauer Gresch). 277. Ząbrowo nr 37 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, 1 ćwierć XX w. (Letniki) (właściciel przed 1945 rokiem dachówka – Zimmermann). holenderka 278. Ząbrowo nr 39 Budynek mieszkalny / drewno, tynk, koniec XIX w. / (Letniki) (przed 1945 rokiem dom dachówka lata 80-te XX w. - ą ą zwi zany z przepraw holenderka / zmodernizowany promową). konstrukcja zrębowa

ZŁOTOWO.

279. Złotowo nr 1 Budynek mieszkalny + cegła, dachówka lata 30-te XX w. budynek gospodarczy. holenderka 280. Złotowo nr 2 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka 3 ćwierć XIX w. (przed 1945 rokiem budynek holenderka posterunku celnego). 281. Złotowo nr 3 Budynek mieszkalny i cegła, drewno, ok. 1870 r. gospodarczy – zagroda dachówka w typie wzdłużnym holenderka / (langhof) / konstrukcja zrębowa rozproszona, emfiteutyczna zabudowa wsi.

282. Złotowo nr 5 Budynek mieszkalny / drewno, tynk, 4 ćwierć XIX w. / (przed 1945 rokiem dom dachówka po 2000 r. - ż dró nika). holenderka / zmodernizowany konstrukcja zrębowa 283. Złotowo nr 6 Budynek mieszkalny. cegła, dachówka ok. 1900 r. holenderka 284. Złotowo nr 8 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, drewno, ok. 1900 r. dachówka holenderka 285. Złotowo nr 9 Budynek mieszkalny i drewno, cegła, tynk, 1826 r. – gospodarczy – zagroda eternit, dachówka częściowo w typie wzdłużnym holenderka / zmodernizowany (langhof) / konstrukcja ryglowa rozproszona, (dom) emfiteutyczna zabudowa wsi. 286. Złotowo nr 9 Budynek gospodarczy drewno, cegła, ok. 1900 r. – stodoła. eternit 287. Złotowo nr 10 Budynek mieszkalny. cegła, tynk, ok. 1930 r. – dachówka częściowo holenderka. zmodernizowany 288. Złotowo nr 17 Budynek mieszkalny i cegła, tynk, ok. 1920 r. – świetlica wiejska / (przed dachówka częściowo 1945 rokiem szkoła holenderka zmodernizowany ewangelicka). 289. Złotowo nr 20/22/24 Budynek mieszkalny – drewno, cegła, tynk, koniec XVIII w. / dom podcieniowy / dachówka XIX w. (budynek wzniesiony dla holenderka / Johanna Gabriela Preussa; konstrukcja zrębowa przed 1945 rokiem własność rodziny Beuttel). oraz konstrukcja ryglowa 290. Złotowo nr 28 Budynek mieszkalny i cegła, dachówka ok. 1900 r. / lata gospodarczy. holenderka, 90-te XX w. – Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 187 — Poz. 65

blachodachówka częściowo zmodernizowany 291. Złotowo nr 34 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1900 r. / po (przed 1945 rokiem budynek ceramiczna, 2000 r. – mieszkalny i produkcyjny – częściowo tynk częściowo mleczarnia). zmodernizowany 292. Złotowo nr 50 Budynek mieszkalny / cegła, drewno, 1883 r. / bardzo rozproszona, blacha zły stan emfiteutyczna techniczny zabudowa wsi / (przed 1945 rokiem prawdopodobnie rezydencja rodziny Bartel). 293. Złotowo nr 50 Brama. cegła, metal koniec XIX w. 294. Złotowo nr 50 Budynek gospodarczy. cegła, blacha, papa koniec XIX w. 295. Złotowo nr 50 Budynek gospodarczy cegła, eternit ok. 1910 r. II. 296. Złotowo nr 51 Budynek mieszkalny / cegła, dachówka ok. 1900 r. (przed 1945 rokiem dom ceramiczna należący do najemnego pracownika rolnego – komornika – związanego z dużym gospodarstwem emfiteutyczny, dziś nr 50). 297. Złotowo nr 53 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / po (przed 1945 rokiem dom dachówka 2000 r. - żą nale cy do najemnego holenderka zmodernizowany pracownika rolnego – komornika – związanego z dużym gospodarstwem emfiteutyczny, dziś nr 50). 298. Złotowo nr 55 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / po (przed 1945 rokiem dom dachówka 2000 r. - żą nale cy do najemnego holenderka zmodernizowany pracownika rolnego – komornika – związanego z dużym gospodarstwem emfiteutyczny, dziś nr 56). 299. Złotowo nr 56 Budynek mieszkalny / drewno, cegła, 4 ćwierć XIX w. – rozproszona, eternit / konstrukcja częściowo emfiteutyczna zrębowa zmodernizowany zabudowa wsi / (przed 1945 rokiem dom rodziny Janzen). 300. Złotowo nr 56 Budynek gospodarczy cegła, dachówka ok. 1900 r. holenderka 301. Złotowo nr 57 Budynek mieszkalny / cegła, tynk, ok. 1900 r. / po (przed 1945 rokiem dom dachówka 2000 r. - żą nale cy do najemnego holenderka zmodernizowany pracownika rolnego – komornika – związanego z dużym gospodarstwem emfiteutyczny, dziś nr 56).

Uwagi do tabeli ! • Kolorem zaznaczono obiekty, które powstały przed rokiem 1900 – w XIX wieku lub wcześniej. • Pogrubione i zaznaczone innym kolorem ramki (wiersze) wyróżniają obiekty wpisane do rejestru zabytków. • Informacje w piątej kolumnie tabeli uwzględniają nie tylko (przybliżoną lub dokładną) datę powstania obiektu, ale – po znaku „/” – zawierają także ocenę stanu zachowania zabytku. Stosunkowo niewielka jest liczba obiektów architektury i budownictwa, które przetrwały w stanie zbliżonym do pierwotnego, nie przekształconych lub przekształconych w sposób nie wpływający znacząco na ich formę zabytkową (w tym wypadku w kolumnie znajduje się tylko data powstania). Przeważają obiekty mniej lub bardziej „zmodernizowane” tj. takie, w Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 188 — Poz. 65

których zakres prowadzonych prac remontowych, budowlanych czy konserwatorskich w sposób istotny wpłynął na wygląd zewnętrzny (czyli materiał, technikę, formę architektoniczną – rzut, rozplanowanie, kubaturę, bryłę itp.). W tym wypadku po znaku „/” podawana jest druga data, oznaczająca czas wykonania określonych prac „modernizacyjnych” (najczęściej uzyskana od właścicieli), a po dacie znajduje się adnotacja dotycząca oceny zakresu dokonanych przekształceń. Wyróżniono trzy stopnie oceny zakresu zmian dokonanych w obiekcie ujęte poprzez formuły: „częściowo zmodernizowany” / „zmodernizowany” / „całkowicie zmodernizowany”.

II. Kompozycje zieleni wysokiej.

L.P. Adres/ lokalizacja Krótki opis obiektu Datowanie

JANÓWKA.

1. Janówka – wschodnia część układu Dwa szpalery. koniec XIX w. osadniczego, przy zagrodzie nr 5. Pięć jesionów przy północnej granicy posesji nr 5 oraz sześć kasztanowców przy przebiegającej tu drodze wiejskiej – po północnej stronie osi. Drzewa w wieku ca 100 – 150 lat.

KACZYNOS.

2. Kaczynos – główna droga wiejska, Szpaler. 2 połowa XIX w. od wjazdu do wsi ze strony południowej do centrum układu 36 lip po zachodniej stronie osi drogi osadniczego, gdzie zlokalizowany wiejskiej. jest dawny cmentarz ewangelicki. Drzewa w wieku ca 80 – 150 lat. 3. Kaczynos – główna droga wiejska, Aleja. 2 połowa XIX w. na odcinku od centrum tj. od siedliska dawnego cmentarza Około 200-metrowa aleja lipowa. ewangelickiego w kierunku na Drzewa w wieku ca 100 – 200 lat. północ. 4. Kaczynos - w centrum wsi, po Park wiejski. 2 połowa XIX w. zachodniej stronie głównej drogi wiejskiej, przylegający od południa Dawniej przydomowy, związany z do działki dawnego cmentarza. gospodarstwem miejscowego chełmińskiego „majątku ziemskiego” – (adres Kaczynos nr 20); obecnie ogólnodostępny. W kompozycji parku zachowane swobodne nasadzenia z lip, jesionów, klonów, jeden platan. Drzewa w wieku ca 50 – 150 lat. 5. Kaczynos – w centrum wsi, po Dawny cmentarz ewangelicki. XVII wiek zachodniej stronie głównej drogi wiejskiej, usytuowany na wysokim Zachowana tylko kompozycja zieleni terpie. wysokiej: graniczne nasadzenia z dębów, kasztanowców i jesionów oraz nasadzenia wewnątrz założenia (lipy, klony, jesiony, dęby), dawniej akcentujące poszczególne pochówki. 6. Kaczynos Kolonia – pn. część Park wiejski. koniec XIX w. terenu zabudowanego, pozostałość Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 189 — Poz. 65

dawnego chełmińskiego „majątku Dawniej przydomowy, związany z ziemskiego”. rezydencją tutejszego „majątku ziemskiego”; obecnie wykorzystywany przez kilka rodzin zamieszkałych w nowych obiektach wzniesionych po 1945 na historycznym siedlisku. Głównymi elementami kompozycji parku są: aleja prowadząca z centrum w kierunku zachodnim skomponowana z lip i jesionów; nasadzenia graniczne z lip, jesionów, klonów i dębów; samotniczy dąb o cechach pomnika przyrody na granicy południowej.

KIKOJTY.

7. Kikojty – centrum układu Park wiejski. XVIII/XIX w. osadniczego, po południowo – zachodniej stronie skrzyżowania Luźno nasadzone dęby, jesiony i lipy; w głównych dróg wiejskich. tym jeden dąb o charakterze pomnika przyrody.

KLECIE.

8. Klecie – centrum wsi, przy domu Park wiejski. koniec XIX w. podcieniowym (Klecie nr 4), od strony zachodniej. Dawniej przydomowy (związany z domem podcieniowym – adres Klecie nr 4); obecnie ogólnodostępny. W kompozycji parku zachowane nasadzenia graniczne – lipy i tuje. Wiek drzew od 50 do 150 lat. Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) – plac zabaw. 9. Klecie – zachodnia część wsi, Aleja. koniec XIX w. droga wiejska prowadząca z układu zabudowy zwartej w kierunku Aleja przy głównej drodze wiejskiej, na części kolonijnej (emifitetycznej). odcinku ca 100 m lipy w wieku od 80 do 150 lat.

KŁAWKI.

10. Kławki – centrum wsi, droga Aleja. koniec XIX w. wiejska prowadząca od wjazdu z Krzyżanowa do posesji domu Około 150-metrowa aleja wiodąca podcieniowego. przez centrum wsi, obsadzona lipami i jesionami w wieku ca 100 – 150 lat.

KRASZEWO.

11. Kraszewo – na posesji budynku nr Park wiejski. lata 20–te XX w. 19, od strony południowej. Przydomowy. Zachowane nasadzenia graniczne i swobodnie rozmieszone w kwartale na południe od budynku (lipy, dęby, jesiony, brzozy + drzewa owocowe). Drzewa w wieku do 100 lat.

KRÓLEWO.

12. Królewo – zachodnia część układu Cmentarz przykościelny, XIV w. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 190 — Poz. 65

osadniczego, po zachodniej stronie rzymsko – katolicki. drogi wiejskiej prowadzącej z pd. w kierunku na Janówkę lub Kaczynos Trzy jesiony na granicy południowej, we wnętrzu luźne nasadzenia klonów i lip; ponadto zachowane dwie barokowe stelle z piaskowca. XVIII/ XIX w. 13. Królewo - zachodnia część układu Park wiejski. osadniczego, po zachodniej stronie drogi wiejskiej prowadzącej z pd. w Dawniej przydomowy, pozostałość po kierunku na Janówkę lub Kaczynos; znaczącym gospodarstwie na pn. od terenu kościelnego. przypominającym statusem „majątek ziemski”. Obecnie park ogólnodostępny, teren publiczny. Na kompozycję parku składają się: szpaler złożony z dębów, jesionów i lip wzdłuż granicy wschodniej (od ulicy wiejskiej), jesiony i lipy przy granicy południowej i zachodniej; we wnętrzu luźne nasadzenia - głównie jesiony, lipy, klony. Wiek drzew około 80 – 200 lat. 14. Królewo – zachodnia część układu Szpaler. 2 połowa XIX w. osadniczego, po wschodniej stronie drogi wiejskiej prowadzącej z pd. w Osiem lip w wieku 100 – 150 lat. kierunku na Janówkę lub Kaczynos. 15. Królewo – centralna część układu Aleja. 2 połowa XIX w. osadniczego, przy drodze wiejskiej, obok Starego Nogatu. Aleja lipowa o długości około 200 metrów, drzewa w wieku ok. 100 – 150 lat. 16. Królewo – centralna część układu Szpaler. XVIII/XIX w. osadniczego, nad korytem Starego Nogatu. Szpaler wierzb, drzewa w wieku ok. 150 – 200 lat. Typowa dla krajobrazu Żuław zieleń pompowa.

KRZYŻANOWO.

17. Krzyżanowo – centrum układu Cmentarz przykościelny, 2 połowa XIV w. / osadniczego, działka kościelna rzymsko – katolicki. XIX w.

Na kompozycję zieleni wysokiej składają się jesiony, tuje i świerki jako nasadzenia graniczne oraz akcentujące poszczególne nagrobki; wiek drzew 80 – 200 lat. Ponadto zachowały się 4 żeliwne krzyże z XIX w., 2 klasycystyczne stele z piaskowca (XVIII w.) i 1 słupek z piaskowca (1740 r.).

18. Krzyżanowo – południowa część Park wiejski. układu osadniczego, po wschodniej stronie drogi prowadzącej ze Dawniej przydomowy, należący do Starego Pola do Dzierzgonia. chełmińskiego „majątku ziemskiego”, jednego z największych na terenie Żuław (gbur – Wüst); obecnie publiczny. Na kompozycję składają się: jesiony graniczne od północy; fragment muru ze słupkami bramy na granicy północnej; lipa o wymiarach drzewa pomnikowego Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 191 — Poz. 65

za murem granicznym; staw w narożniku północno – zachodnim parku; strzyżona aleja grabowa przy południowym brzegu stawu, dalej skręcająca w kierunku na południe; masyw drzew, z zarysami dawnych alei i szpalerów w centralnej części parku – w miejscu gdzie dawniej stał „dwór”; klony, jesiony, lipy i dęby w wieku 100 – 150 lat. Teren przystosowany do nowej funkcji (publicznej) – plac zabaw. 19. Krzyżanowo - południowa część Park wiejski. układu osadniczego, po zachodniej stronie drogi prowadzącej ze Dawniej zieleń związana z dwoma Starego Pola do Dzierzgonia. pozostałymi chełmińskimi „majątkami ziemskimi” we wsi Krzyżanowo.; obecnie nieużytek, teren i zieleń pozbawione opieki, zaniedbane. W kompozycji można wyróżnić: nasadzenia graniczne z lip i jesionów – od zachodu i południa; w centrum teren nieuporządkowany, zarośnięty samosiewami; od południa – przy siedlisku domu nr 4 – grupa dębów i jesionów, w tym jedno drzewo – dąb – o charakterze pomnika przyrody.

PARWARK.

20. Parwark, południowa część układu Park wiejski. 2 połowa XIX w. osadniczego; przy domu nr 3. Obecnie częściowo przestrzeń publiczna (plac zabaw), dawniej park przy rezydencji właścicieli majątku. W kompozycji zachowany lipowy szpaler (4 drzewa) przy drodze wiodącej do domu, trzy jesiony graniczne od południa oraz samotnicza sosna przy domu. 21. Parwark, północna część układu Park wiejski. XVII/XVIII w. osadniczego, po pd. stronie drogi z Krzyżanowa do Klecia. Dawniej być może związany z rządcówką w majątku (dom nr 9). W kompozycji zachowany starodrzew dębowy: jeden z dębów ma 460 lat, drugi – 350, pozostałe (4 sztuki) są w wieku od 200 do 250 lat (prowadzone były badania dendrologiczne).

STARE POLE.

22. Stare Pole, ul. Marynarki Wojennej Cmentarz rzymsko – katolicki, nr 18; centrum układu osadniczego, dawniej ewangelicki. 1843 r./ po pd. stronie głównej ulicy 1904 – 1913 r./ wiejskiej W kompozycji wyróżnia się: po 1945 r. - prostokątna, dwukwaterowa działka położona między ulicą Marynarki Wojennej a torami kolejowymi; - aleja dzieląca działkę kościelną na dwie części, biegnąca od kościoła w kierunku południowym; obsadzona lipami i jesionami, drzewa w wieku 100 – 150 lat Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 192 — Poz. 65

- pojedyncze nasadzenia akcentujące dawne pochówki: głównie tuje oraz jesiony - grobowiec rodziny Wenderlich z roku 1912, kubaturowy, neoklasycystyczny, w formie aedikuli - dzwonnica o konstrukcji drewnianej na ceglanym fundamencie z ok. 1850 r. - kilka nagrobków na południe od grobowca Wenderlichów, w tym grób rodziny Bartel ze Złotowa.

SZALENIEC.

23. Szaleniec nr 3. Park wiejski. koniec XIX w.

Przydomowy. Nasadzenia graniczne z jesionów, w środku luźno komponowane sosny, świerki oraz lipy.

24. Szaleniec – zachodnia część Dawny cmentarz mennonicki. koniec XVIII w. układu osadniczego, po pd. stronie głównej drogi wiejskiej o przebiegu Jednokwaterowy, w planie zbliżony do wschód – zachód. kwadratu. Zachowana kompozycja zieleni wysokiej: nasadzenia graniczne – jesiony; luźne nasadzenia we wnętrzu, towarzyszące nagrobkom: tuje, jesiony, lipy. Zachowanych 26 obramowań grobów (pojedynczych, podwójnych i dziecięcych) oraz 13 stelli z piaskowca. Najstarsza stella z 1806 roku – Hermanna Pannera, z 1811 roku – Anny i Franza Cornelsena, z 1848 roku – Franza Cornelsena, z 1852 roku – Susanny Loop,z 1861 roku – Jacoba Quiringa, z 1863 roku – Johana Quiringa, z 1865 roku – Anny Claasen, z 1866 roku – Barbary Martins, z 1869 roku – Sary Jansen, z 1890 roku – Anny Claassen, z 1895 roku – Izaaka Klaasen.

25. Szaleniec – centralna część układu Park wiejski. osadniczego, po pn. stronie głównej drogi wiejskiej o przebiegu wschód Siedlisko, na którym wznosił się dom – zachód. podcieniowy (dawny numer Szaleniec nr 36): na terpie dwa dęby o charakterze pomnikowym, sosna wejmutka oraz aleja dojazdowa od strony głównej drogi wiejskiej (prowadząca z południa na północ) komponowana z lip.

ZĄBROWO.

26. Ząbrowo – centralna część układu Park wiejski. koniec XIX w. osadniczego, po wschodniej stronie głównej drogi wiejskiej, wiodącej z Przydomowy, związany z rezydencją południa na północ. rodziny Reihs. W części komponowanej wyróżniają się stare nasadzenia: dwa jesiony, dwa klony i trzy lipy, w centrum występowały kiedyś drzewa owocowe. 27. Ząbrowo – wschodnia część układu Park wiejski. XVIII/XIX w. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 193 — Poz. 65

osadniczego, ostatnie zabudowanie w tej części wsi; zabudowa Przydomowy. Wyróżnia się ponad 300- rozproszona, emfiteutyczna. letni dąb, ponadto luźne nasadzenia jesionów, klonów i lip (na północ od domu).

ZŁOTOWO.

28. Złotowo – centralna część układu Park wiejski. 1 połowa XX w. osadniczego. Obok domu nr 17, dawnej szkoły ewangelickiej Dawniej związany z terenem szkoły (obecnie budynek mieszkalny oraz ewangelickiej. świetlica wiejska). Luźne nasadzenia zieleni wysokiej – klony i jesiony. Elementy nowe – plac zabaw. 29. Złotowo – centralna część układu Park wiejski. koniec XIX w. osadniczego. Po północnej stronie drogi wiejskiej, na posesji domu nr Przydomowy. 20/22/24 – domu podcieniowego; Jesiony na granicy południowej i na wschód i północ od budynku. zachodniej, dwie lipy oraz jeden jesion przed elewacją frontową domu podcieniowego. Drzewa ok. 80 – 120 lat. 30. Złotowo – od centrum wsi w Aleje. XIX w. kierunku na zachód, w stronę rozproszonej, emfiteutycznej części Od centrum wsi w kierunku na zachód układu osadniczego. prowadzi brukowana droga wiejska wysadzona obustronnie lipami, klonami, jesionami oraz dębami. Na kilku odcinkach aleja ma szczególnie duże znaczenie w krajobrazie. Nasadzenia z lip, klonów, jesionów – drzewa w wieku 80 – 200 lat.

Poszerzony rys historyczny terenów należących do południa natomiast zaznacza się, bardzo czytelna w gminy Stare Pole. terenie historyczna i geograficzna granica Żuław, prze- Wprowadzenie. kraczając ją i oddalając się od niej spostrzegamy zasad- Gmina Stare Pole położona jest na Żuławach Wiśla- nicze różnice między „żuławskością” i „nieżuławskością” nych. Jest to kraina o specyficznych cechach dystynk- krajobrazu otwartego. tywnych, dająca się łatwo wyodrębnić z otoczenia, tak w Krajobraz kulturowy terenów należących do gminy sensie geograficznym, jak i historycznym. Granice Żuław Stare Pole można określić mianem „starożuławski”. Jest Wiślanych okazują się wyraźnie zaznaczone w topografii to krajobraz zabytkowy, harmonijny, mało przekształco- terenu, są czytelne i w zasadzie niezmienne od wieków ny w ostatnim okresie (po roku 1945) oraz zbudowany (poza częścią północną), a zawarty w ich ramach krajo- proporcjonalnie. „Proporcjonalność” polega na tym, że braz kulturowy cechuje się tak wielką odrębnością, że komponenty tworzące strukturę pejzażu żuławskiego nie można znaleźć dla niego bliskiej analogii. Nie spo- na omawianym obszarze rozłożyły się równomiernie, tkamy go w każdym razie na terenie Polski, pierwszym żaden z nich nie zdobył dominującej pozycji, co poka- skojarzeniem okazałby się dopiero tereny nadmorskie zane zostanie poniżej. O wymienionych cechach krajo- w Holandii. Drugą cechą krajobrazu żuławskiego jest brazu kulturowego gminy Stare Pole zdecydował przede jego jednorodność – nie ma drugiej krainy, w której wszystkim fakt ich położenia na obszarze Małych Żuław poszczególne fragmenty wykazywałyby tak uderzające Malborskich. wzajemne podobieństwo; w zasadzie każdy skrawek Kilka wstępnych uwag na temat Żuław Wiślanych. ziemi żuławskiej jest identyczny, kształtowany według Terminem Żuławy Wiślane określa się nizinny i czę- podobnych zasad przybierających konkretne i łatwo roz- ściowo depresyjny obszar leżący w delcie Wisły i Noga- poznawalne formy przestrzenne i architektoniczne. tu przypominający z lotu ptaka kształtem trójkąt. Jego Tereny należące do gminy Stare Pole są na wskroś wierzchołek znajduje się na południu, w miejscu rozwi- „żuławskie”. Wprawdzie nie leżą w centrum krainy, ale dlenia Wisły na Leniwkę i Nogat, koło Cypla Mątow- – jeśli można tak powiedzieć – położone są w samym skiego; natomiast podstawa, na północy, przebiega „sercu Żuław”, w miejscu, gdzie fenomen żuławskiego wzdłuż wybrzeża morskiego po umownej linii łączącej krajobrazu objawia się ze szczególną intensywnością. dwa ważne portowe i hanzeatyckie miasta – Gdańsk Z trzech stron otoczone przez inne wiejskie gminy żuław- i Elbląg. skie (od zachodu – gmina Malbork, od północy – gmina Pierwsze określenie krainy, czyli Żuławy Wiślane, Nowy Staw, od wschodu – gmina Gronowo Elbląskie posiada charakter historyczny i wywodzi się z okresu i Markusy) zostały niejako zabezpieczone przed wpły- średniowiecza. Drugie – delta Wisły i Nogatu – powstało wami zewnętrznymi, zwłaszcza oddziaływaniem dużych później, ukute przez geografów, dla zaznaczenia przyrod- ośrodków miejskich (takich jak Elbląg czy Malbork). Od niczej genezy regionu 38. Oba są poprawne i w literaturze Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 194 — Poz. 65 stosowane wymiennie. i kulturowy. Okręgi te mogły powstawać i upadać, co zosta- Pochodzenie historycznej nazwy krainy nie zosta- ło zresztą odnotowane przez historyków (vide Fiszewo w ło jednoznacznie rozstrzygnięte. W formie Żuława interesującym nas rejonie), bez większego wpływu na (Żuławy) rozpowszechniło się dopiero po inkorporacji rozwój Żuław, jako całości. tej części Prus do Korony Polskiej po zawarciu pokoju Podział administracyjny wprowadzony w Królestwie toruńskiego w roku 1466. Wcześniej, w dokumentach Polskim przybrał charakter de facto quasipolityczny, czy źródłowych Zakonu NMP, używano terminów: łaciń- quasidomeralny. Zachodnia część Żuław dostała się w skiego – insula i niemieckiego – werder. Oba oznaczały orbitę Gdańska, a wschodnia Elbląga, co potwierdziły wyspę i stosowne były zarówno w odniesieniu do całej odpowiednie przywileje królewskie, wystawione przez krainy, jak i jej części stanowiących fragmenty Żuław Kazimierza Jagiellończyka i zatwierdzone przez Sejm Rze- i posiadających charakter wyspowy. W tym wypadku czypospolitej. Miasta te pogłębiały swoją niezależność dodawano do miana głównego dookreślenia tworząc kształtując stosunki fiskalne, gospodarcze i prawne na pod- w większości niezachowane do dziś nazwy własne. legających im terenach w gruncie rzeczy autonomicznie, na Inna praktyka polegała na tym, by do głównego podobieństwo władzy państwowej. Wywarło to różnicujące rdzenia dodawać przymiotnik związany z ośrodkiem piętno na środowisku społecznym, a niezauważalne dotąd administracyjnym zawiadującym wydzielonym obsza- w terenie i w świadomości granice nabrały z czasem zupeł- rem - tak powstała np. nazwa Żuławy Fiszewskie, funk- nie innego znaczenia dla mieszkańców regionu. Na przy- cjonująca w XIII i XIV wieku, szczególnie interesująca kład innowiercy (menonici), przyczyniający się w sposób nas w kontekście rozważań dotyczących historii gminy trudny do przecenienia do rozwoju gospodarki żuławskiej, Stare Pole. byli zupełnie inaczej traktowani, prawnie i zwyczajowo, w Etymologia nazwy Żuławy, jak wspomniano, nie Gdańsku (gorzej) niż w Elblągu (lepiej), a naprawdę najko- została rozstrzygnięta w sposób jednoznaczny i po- rzystniejsze warunki znaleźli dla siebie z dala od ośrodków siada, analogicznie do innych regionalnych nazw miejskich – na rozległych wiejskich terenach żuławskich. własnych (vide np. Zalew Wiślany, Mierzeja Wiślana), I dotyczyło to kwestii w zasadzie zasadniczych: majątko- co najmniej dwie równie dobrze uargumentowane wych, podatkowych, wolności wyznania i swobody jej eksplikacje. Część badaczy traktuje ją jako nazwę uni- praktykowania itp. Zatem quasidomeralna administracja wersalną, mogącą powstawać niezależnie od warun- wprowadzona po zawarciu pokoju toruńskiego przyczyniła ków miejscowych, przekonując, że słowo Żuławy się do powstania trzech zasadniczych części Żuław Wiśla- wywodzi się od polskiego rzeczownika żuł (namuł nych, postrzeganych w swej odrębności do dzisiaj; były to leśny) i występuje, choć nie tak explicite wyrażone (i z pewnym zastrzeżeniem są nadal): i rozpowszechnione w literaturze, także w innych Żuławy Gdańskie (niem. Danziger Werder) – w ramach regionach39. Przeciwstawia się temu pogląd, repre- patrymonium miasta Gdańska, obejmują obszar zawarty zentowany m.in. przez H. Górnowicza, wiążący nazwę między Pojezierzem Kaszubskim, Wisłą i Mierzeją Wiślaną krainy z jednoznacznie umiejscowionym kontekstem z miastem Gdańsk na ich północno – zachodniej granicy. geograficznym i zdecydowanie odmiennym kręgiem Nazwa po raz pierwszy pojawiła się w drugiej połowie XV etnicznym, nie słowiańskim, lecz bałtyjskim40. W tej wieku. Wcześniej (wiek XIII, XIV – do połowy XV) używano interpretacji Żuławy są pochodną pruskiego słowa określeń Żuławy Małe (minor insula, kleine Werder) lub sulava lub solouo – oznaczającego wyspę, zlokalizo- Żuławy Steblewskie (Stubelawsche Werder). Oznaczony tą waną w dokładnie wskazanym miejscu: u ujścia rzeki nazwą obszar w państwie zakonnym należał do kilku roz- Wisły do Morza Estów, na pograniczu prusko – pomor- dzielnych i niekoniecznie ze sobą powiązanych ośrodków skim. Z tej interpretacji wynika, że nazwa Żuławy administracyjnych: wójtostwa tczewskiego, części komturii funkcjonowała już we wczesnym średniowieczu, dla malborskiej, wójtostwa z siedzibą w Grabinach – Zameczku oznaczenia pewnego obszaru osadniczego, a dokładnie oraz komturii gdańskiej. Jak widać Żuławy Gdańskie na rzecz ujmując – obszaru przenikania się różnych kultur początku tworzyły luźno powiązany zlepek terytorialny, i form osadniczych41. który dopiero z czasem, pod wpływem jednolitej i silnej Podział Żuław Wiślanych. władzy sprawowanej przez Radę Miejską, zaczął tworzyć W toku procesu dziejowego wykształcił się podział obszar bardziej zwarty i spójny, połączony jednolitymi krainy na trzy zasadnicze części (Żuławy Gdańskie, zasadami organizacji prawo – społecznej 42. Żuławy Elbląskie, Żuławy Malborskie). Podział ten Żuławy Elbląskie (niem. Elbinger Werder, Elbinger przestrzegany jest do dzisiaj, zwłaszcza w literaturze Niederung) – w ramach patrymonium miasta Elbląga, przedmiotu, pomimo ustania ważkich powodów skła- obejmujące teren położony na zachód od rzeki Elbląg w niających do jego respektowania. Wydaje się jednak, kierunku Nogatu i Szkarpawy, na południu dochodzący do że z punktu widzenia metodycznego łatwiej jest auto- rzeki Tejny uchodzącej do Jeziora Druzno. Wschodnia gra- rom opracowań historycznych i geograficznych charak- nica gminy Stare Pole okazuje się w tym wypadku powie- teryzować mniejsze części krainy, wskazując (czasami leniem starej granicy administracyjnej, oddzielając Żuławy sztucznie i przesadnie) na zachodzące pomiędzy nimi Elbląskie (położone na wschód od niej – z Fiszewem i Je- różnice. głownikem) od Żuław Malborskich. Nazwa Żuławy Elblą- Podział Żuław Wiślanych oraz związane z nim ter- skie pojawiła się po raz pierwszy także w drugiej połowie miny własne wykształciły się i utrwaliły po włączeniu XV wieku, gdy do posiadłości wiejskich Elbląga włączono krainy do Królestwa Polskiego. Nie był to proces przy- nizinne i depresyjne tereny należące uprzednio do zamku padkowy, gdyż właśnie wówczas administrowanie elbląskiego (czyli komturii elbląskiej), a jeszcze wcześniej obszarem przybrało charakter jakościowo odmienny (wiek XIII) zarządzane bezpośrednio z zamku fiszewskiego od spotykanego wcześniej (i później). (poprzez komornictwo fiszewskie)43. W państwie zakonnym Żuławy stanowiły domeral- Żuławy Malborskie – dzielące się na Żuławy Wielkie nie jedną całość, a tworzone okręgi administracyjne (niem. Grosse Werder) i Małe Żuławy Malborskie. Obej- służyły li tylko skutecznemu wyegzekwowaniu jednoli- mują zasadniczą, centralną część delty Wisły i Nogatu, od tej polityki państwowej dyktującej określony porządek rozwidlenia rzek przy Cyplu Mątowskim po ujście Nogatu prawny i społeczny stymulujący rozwój ekonomiczny do Zalewu Wiślanego. Na zachodzie rubieżą jest Wisła Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 195 — Poz. 65 (Leniwka), na wschodzie opisana powyżej granica histo- obecne terytorium gminy Stare Pole, a także tereny ryczna związana z terenami gminy Stare Pole. Żuławy położone na wschód od niego, w kierunku Elbląga Malborskie to bez przesady najważniejsza, najbardziej oraz Jeziora Druzno (dziś gminy Gronowo Elbląskie istotna część Żuław Wiślanych, decydująca o specyfice i Markusy); stosowano ją powszechnie do końca XIV i odrębności krajobrazu kulturowego całej tej krainy. wieku. Terminu Małe Żuławy wówczas nie używano W czasach zakonnych w przybliżeniu odpowiadały im ponieważ przypisany był do fragmentu Żuław ziemie zarządzane z komturii malborskiej (częściowo Gdańskich. Po wojnie 13-letniej część opisywanej także dzierzgońskiej). niziny (z Fiszewem i Jegłownikiem), po przyłączeniu Granice Żuław Malborskich w czasach Królestwa Pol- do zamku elbląskiego, określono terminem Żuławy skiego nosiły jawnie domeralny charakter. Wydzielały Elbląskie, natomiast pozostały obszar rozciągający się bowiem obszar królewskiej (państwowej) własności w kierunku Malborka z czasem przyjął miano – Małe ziemskiej administrowanej przez specjalnie do tego Żuławy Malborskie (niekiedy w skrócie pisano po celu powołany urząd osadzony na malborskim zamku prostu „Kleine Werder”). Jak widać Wielkie i Małe – Ekonomię Malborską. W ramach tego latyfundium Żuławy (Malborskie) pozostawały w pierwszych zarządzano 60 wsiami oraz 8 folwarkami 44. Cała gmina dziesięcioleciach krzyżackiej kolonizacji w orbicie Stare Pole zawierała się w granicach administracyjnych nieco innych wpływów i relacji administracyjno królewskiej Ekonomii Malborskiej, od jej powstania (rok – prawnych. Duże Żuławy po prostu podlegały 1510) do I rozbioru Polski (rok 1772). komturii sanytrskiej (=malborskiej) i zachodzące Małe Żuławy Malborskie (niem. Kleine Marienburischer tu procesy osadnicze przebiegały klarowniej. Małe Werder). Żuławy, zanim się w pełni wyodrębniły, przechodziły Żuławy Malborskie były obszarem jednolitym. O jego przez okres dynamicznych zmian i zależności, spójności decydowała utrzymująca się przez wieki, nieza- których odtworzenie przysparza do dziś badaczom leżnie od zmian państwowych, jednorodna administracja wielu problemów. Ta odmienna geneza z pewnością tworzona do zarządzania tym terenem z jego strukturą przyczyniła się do postrzegania różnic między mało społeczną i gospodarczą. Siedziba tej administracji – i wielkożuławskością późniejszego starostwa, czy zawsze ulokowana była na malborskim zamku, z tym, że powiatu malborskiego. w okresie średniowiecza pojęcie „zamku” odpowiadało 2. Nogat: jako rzeka, wzdłuż której przebiega historyczna komturii malborskiej, w czasach nowożytnych starostwu granica miedzy Małymi i Dużymi Żuławami malborskiemu (a de facto Ekonomii Malborskiej czyli Malborskim. Należy przy tym pamiętać, że w „dobrom stołu królewskiego”), natomiast w Królestwie specyficznym środowisku geograficzno – kulturowym Pruskim władzom malborskiego powiatu. Taka trwałość Żuław każdy większy ciek wodny odgrywał zupełnie terenowej władzy wykonawczej sprzyjała oczywiście inną rolę, niż ma to miejsce w warunkach normalnych. kształtowaniu procesów wpływających unifikująco na Można powiedzieć, że Nogat stanowił dla lokalnej tę część Żuław Wiślanych. społeczności przy nim żyjącej nie tylko po prostu Można zatem postawić pytanie dlaczego powstał, i w rzekę, malowniczy elementem krajobrazu, lecz przede pewnym okresie dziejowym wyraźnie funkcjonował, roz- wszystkim wielki problem rzutujący na podstawowe dział na Małe i Duże Żuławy Malborskie - Wydaje się, ze strefy życia codziennego. Zacznijmy od tego, że zdecydowały o tym co najmniej dwa czynniki: znany nam obecnie bieg Nogatu jest wytworem 1. Przeszłość: od połowy XIII wieku do końca XIV stulecia stosunkowo późnym (ukształtował się w znanej (a dokładnie do mniej więcej 1414 r.) nizina położona nam formie w końcu XV i pierwszej połowie XVI na wschód od Wielkich Żuław do Jeziora Druzno, w tym wieku) i – podkreślmy to – jest właśnie wytworem, interesujące nas tereny gminy Stare Pole, przechodziła czyli czymś w dużej mierze sztucznym, powstałym przez bardzo skomplikowany proces kształtowania w wyniku żmudnej pracy wielu pokoleń tutejszych struktur osadniczych. Zachodzące tu relacje osadników. W czasach, gdy z zamku w Fiszewie administracyjne okazują się trudne do odtworzenia, kształtowano podstawy prawne dla osadnictwa na ze względu na złożoność i skąpość zachowanych Żuławach Fiszewskich (połowa XIII wieku) głównym materiałów źródłowych. Na tym niewielkim skrawku ciekiem na tym obszarze był Stary Nogat Malborski. ziemi wytyczone zostały granice aż trzech komturii: Odchodziła od niego rzeka Wiska, dziś wpływająca santyrskiej (przekształconej w malborską), elbląskiej do rzeki Elbląg, a ówcześnie łącząca się z drugim, oraz dzierzgońskiej. Przebieg granic był chyba płynny, mniejszym ramieniem Nogatu – zwanym Pautą. może nie do końca przestrzegany w praktyce i jest Trudno w to uwierzyć przeglądając współczesne naprawdę trudny do zrekonstruowania. Sytuacja mapy czy odbywając rekonesans terenowy ponieważ wyklarowała się dopiero po Wielkiej Wojnie, w dzisiejszy Starty Nogat Malborski przypomina raczej latach 1413 – 1414, gdy część zachodnia dostała się rów melioracyjny, jeden z wielu przecinających w jurysdykcję zamku elbląskiego, a część zachodnia ziemię żuławską. Jego malowniczy i obsadzony i południowa podporządkowana została konwentowi starodrzewem (ponad 200-letnie wierzby) odcinek malborskiemu. Na domiar wszystkiego powstał tu jest szczególnie dobrze czytelny w Królewie, w innych (1257 r.) i funkcjonował (do około 1398 r.) lokalny miejscach wręcz zaciera się w terenie. Królewo, a urząd administracyjny usytuowany w Fiszewie, właściwie jego zachodnia część, dawna wieś odgrywający – jak się wydaje - w sensie sprawowania czynszowa Königsdorf oraz druga wieś czynszowa nadzoru nad okolicą ważniejszą rolę od wymienionych – Krasnołęka (Schönwise, dziś odpowiadająca komturii, w zasadzie do pewnego stopnia wobec centralnej część Królewa) ukształtowały swoje nich autonomiczny. W. Długokęcki posuwa się pierwotne układy osadnicze właśnie w orientacji do nawet do stwierdzenia, że zamek fiszewski przez płynącego tu w XIV wieku głównego nurtu Nogatu pewien czas miał rangę odrębnej komturii45. Ze (Starego Nogatu), tworząc swoje niemal lustrzane względu na znaczenie owej siedziby podlegający odbicia względem tej niezwykle ważnej osi. Z jakiegoś jej obszar nazywano Żuławami Fiszewskimi (niem. powodu prac regulacyjnych przy Starym Nogacie z Fischausches Werder). Nazwa ta obejmowała całe czasem zaniechano, wysiłki skupiono natomiast na Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 196 — Poz. 65 Paucie, jej pogłębionym i poszerzonym korytem będąc np. swego rodzaju instrumentem pomocnym w puszczając główny nurt rzeki, co zdecydowanie zarządzaniu całością krainy. Niemniej trwały i rzutowały odmieniło stosunki przestrzenne w rejonie. Wielkie na wyłonienie się cech dystynktywnych krajobrazów prace regulacyjne (pogłębieniowe i wałowe) przy kulturowych. Żuławy Wielkie, obejmujące ok. 3–krotnie Paucie rozpoczęły się prawdopodobnie na początku większy obszar, rozwijały się dynamiczniej, z większą i nasiliły około połowy XIV wieku: dla przykładu w podatnością na zmiany i asymilację zewnętrznych 1348 r. powstała umowa krzyżacko – elbląska, na wpływów, okazując się po prostu bogatsze – co tu dużo mocy której zobowiązywano chłopów z żuławskich wsi mówić – także w sensie ekonomicznym. W strukturze ich miejskich do sypania wałów wzdłuż Paute na odcinku pejzażu większą rolę odegrał komponent kolonijny, zwią- 2, 3 km, zatamowania nurtu rzeki aż do Starej Pauty zany z osadnictwem mennonickim czy szerzej ujmując i przeprowadzenia jej nowym nurtem na terytorium olenderskim, emfiteutycznym. Żuławy Małe stanowiły miasta46. Podobne zapiski źródłowe wskazujące na swego rodzaju ich miniaturkę, bardziej zwartą teryto- naprawdę szeroko zakrojone prace hydrograficzne rialnie, łatwiejszą do ogarnięcia, od czasów inkorporacji można odnaleźć dla innych odcinków Nogatu – Pauty Prus do Korony bardziej jednorodną i jednolitą (admini- zlokalizowanych w okolicach Malborka, Janówka, stracyjnie, społecznie, gospodarczo). W tej swojej małej Kaczynosu i Ząbrowa. Wydaje się, że wychodząc skali okazały się sprzyjać tendencjom konserwatywnym, równocześnie z dwóch kierunków: od Malborka zachowywały trwałość i kontynuację; ich krajobraz kul- i Elbląga, powoli i w wielkim znoju regulowano bieg turowy przechował więcej cech tradycyjnych lub wprost głównej wewnętrznej rzeki żuławskiej aż do osiągnięcia nawiązujących do tradycji, ostał się w swojej „starości”, w miarę zadawalającego, znanego nam dziś efektu. stając się wierną kalką stosunków z okresów pierwszej W przeciwieństwie do Starego Nogatu Malborskiego i drugiej wielkiej akcji osadniczej (zakonnej z XIV wieku powstało koryto szerokie i głębokie, w miarę proste, a i polskiej z XVI wieku). Krajobraz ten ukształtował się dodatkowo zabezpieczone bardzo wysokimi, solidnie też bardziej proporcjonalnie – komponent olenderski wykonanymi wałami; ich imponujące, dominujące nie zdobył tu nigdy dominacji, przeciwnie – był raczej w nizinnym krajobrazie odcinki możemy do dziś przytłumiony przez dokonania ludności wyznania kato- obserwować zwłaszcza pomiędzy Janówkiem a lickiego i ewangelickiego. Ząbrowem. Tak ujarzmiony Nogat wydawał się mniej Dzieje osadnictwa na terenie gminy. zagrażać podjętej na szeroką skalę akcji osadniczej; Okres przedlokacyjny. o tym, że były to nadzieje raczej złudne przekonano * się wielokrotnie później, ostatni raz choćby w trakcie Badacze zwykli periodyzować historię Żuław Wiśla- totalnej powodzi w roku 1888, gdy trzystumetrowa nych na okresy osadnicze. H. Bertram wyróżnia cztery, wyrwa w tamie koło Janówka spowodowała W. Geisler pięć, a najdalej posuwa się B. Lipińska postu- zatopienie lub podtopienie niemal całych Małych lująca wydzielenie aż siedmiu etapów decydujących o Żuław Malborskich i Żuław Elbląskich, aż do jeziora zasiedleniu i zagospodarowaniu krainy47. Dodawszy do Druzno. Ciężar prac związanych z regulacją Nogatu tego, zgodnie ze słuszną uwagą J. Domino, jeszcze czas - Pauty spadał na mieszkańców wsi żuławskich, po roku 1945 dochodzimy do liczby ośmiu jednostek zwłaszcza tych rozsianych przy jego osi. Zarówno ci charakteryzujących dzieje Żuław Wiślanych od czasów lewobrzeżni (Wielkie Żuławy), jak i prawobrzeżni (Małe najdawniejszych do końca XX wieku48. Takie dokładne Żuławy) musieli w nich uczestniczyć na podstawie podziały są mało klarowne oraz niezbyt zrozumiałe dla wprowadzonych w krainie specjalnych obwarowań przeciętnego odbiorcy, chociaż oczywiście opierają się prawnych. Wsie żuławskie, w zasadzie bez wyjątku na zdefiniowanych i uzasadnionych kryteriach. były Dampflichtig, czyli zobowiązane w kontraktach Można jednak rzecz przedstawić prościej. Otóż gene- lokacyjnych do wykonywania prac hydrograficznych ralnie dzieje Żuław Wiślanych dałby się podzielić na w ramach powinności czynszowych. Ich mieszkańcy dwa zasadnicze okresy: I. na czas nieuregulowanych musieli sypać i utrzymywać wały (a w szczególnych stosunków wodnych oraz II. czas, gdy stosunki między wypadkach wykonywać inne skomplikowane i ciężkie wodą a lądem w delcie Wisły i Nogatu zostały podda- prace terenowe – pogłębianie, kopanie rowów ne regulacji, inaczej mówiąc – gdy człowiek starał się odwadniających i kanałów ulgi), co traktowali jako zapanować nad naturą kształtując świadomie i zgodnie szczególnie uciążliwy obowiązek, odrywający ich z długofalową perspektywą podstawy gospodarcze od codziennych, bardziej intratnych zajęć. Z całą swojej egzystencji. Jak zaznacza W. Długokęcki ramy pewnością przez ponad 150 lat (w odniesieniu do kształtujące osadnictwo w obu tych okresach różnią się Nogatu -Pauty) prawo – i lewobrzeżni żuławiacy od siebie w sposób jakościowy (sic !)49. Są to, mówiąc spotykali się podczas tych prac, a ponieważ inaczej, dwie zdecydowanie inne kategorie, dwa niepo- wykonywali je niechętnie nie sprzyjało to ich równywalne ze sobą światy. integracji. Powstająca natomiast w terenie coraz Okres pierwszy oznacza przedlokacyjne dzieje krainy, wyraźniejsza bariera, dzieląca ich domostwa i pola, kształtujące się mniej więcej do lat 80-tych XIII stulecia, wpływała stopniowo lecz wyraźnie na powstanie poprzedzające powstanie państwa Zakonu NMP w Pru- w świadomości poczucia odrębności i różnicy sach i rozpoczęcie wielkiej akcji osadniczej prowadzonej unaoczniającej się w coraz szerszym korycie i w coraz w sposób planowy, konsekwentny, z ogromnym rozma- wyższych wałach Nogatu. Tak z pewnością doszło do chem i przy zaangażowaniu znaczących środków (finan- rozdziału na to, co mało – i wielkożuławskie. sowych, rzeczowych oraz organizacyjnych). Podsumowując: w toku procesu dziejowego, długo- Rozpowszechniony jest pogląd, zgodnie z którym trwałego i ciągłego, wskutek oddziaływania czynników trwałe zasiedlenie oraz zagospodarowanie delty Wisły różnej natury (ustrojowych, prawnych, hydrograficznych, i Nogatu nie nastąpiło w omawianym okresie, czyli przed własnościowych itp.) doszło do rozdziału Żuław Malbor- kolonizacją wiejską opartą na prawie chełmińskim. W wi- skich na Małe i Duże Żuławy. Różnice czasami z dużą zji tej utrzymuje się, że Żuławy Wiślane były wprawdzie ostrością pokutowały w świadomości mieszkańców, a zasiedlane, od czasów neolitu po średniowiecze, co czasami okazywały się tylko postulatami formalnymi potwierdzają liczne stanowiska archeologiczne, ale tylko Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 197 — Poz. 65 czasowo, w sposób mało skuteczny i nieprowadzący do niż rodzinne. Włością natomiast (jednostka terytorialno ukształtowania wyraźnej struktury społeczno – gospo- – polityczna) stawało się porozumienie kilku pól, często darczej. Kraina postrzegana jest, jako obszar mało efemeryczne, powstające i rozpadające się w zależności przystępnych bagnisk, błot i rozlewisk wodnych, gęsto od okoliczności; włości (zwane też terrulami lub „małymi porośnięty lasem i roślinnością łęgową; jako wielki (go- ziemiami”) okrzepły dopiero około X – XI wieku, gdy spodarczy) nieużytek i (polityczny) bufor między strefami doszło do zróżnicowania stanowego w społeczeństwie wpływów Pomorzan (na zachodzie) i Bałtów (na wscho- bałtyjskim. Włości utrzymywał autorytet i wpływy moż- dzie). Przez owo nieprzyjazne człowiekowi i praktycznie nych pruskich (rijksów) służący wzmocnieniu zdolności niezamieszkałe terytorium przebiegała granica prusko militarnych, obronnych czy zaczepnych, danego obsza- – pomorska różnie się kształtująca, a czasami wręcz ru i danej grupy. W tym kontekście potrzebny okazywał trudna do uchwycenia, zwłaszcza w burzliwym okresie się wódz, jego zbrojna drużyna, ośrodek władzy (dwór walki o dominację prowadzonej tu zaciekle w XIII wieku – kaym oraz „zamek” – burgh) i decyzyjność spraw- między trzema stronami (Zakonem, rodziną Święców niejsza od instytucji wiecu (który na co dzień u Prusów oraz Prusami z Pomezanii) 50. decydował o wszystkim). Wszystkie włości i lauksy Pogląd ten nie jest słuszny. Analiza stanowisk arche- posiadały nazwy własne tworzone od znaczącego ele- ologicznych, poparta informacjami z dokumentów mentu krajobrazu; nazwa ta w mentalności Prusa miała źródłowych (piśmiennych i kartograficznych), prowadzi najważniejsze znaczenie, identyfikował się właśnie z nią, z konieczności do zupełnie odmiennych wniosków. a nie z więzami rodzinnymi. Żuławy Wiślane, a zwłaszcza niektóre ich tereny, w tym Najwyższą, a zarazem najmniej trwałą i mającą naj- interesujący nas ziemie należące do gminy Stare Pole, krótszy żywot dziejowy, formą porozumień politycznych, stały się już w okresie przedlokacyjnym krainą trwale społecznych i terytorialnych były u Prusów obszary ple- zasiedloną i stosunkowo dobrze zagospodarowaną. mienne, osiągające prawie status księstw w naszym Przy zaznaczonym wcześniej zastrzeżeniu, iż panujące rozumieniu historycznym. Nazywane przez historyków wówczas warunki jakościowo różniły się od późniejszych, ziemiami, dużymi ziemiami lub prowincjami, a przez ukształtowanych w czasach historycznych, lepiej nam kronikarzy terrami, wydają się niektórym współczesnym znanych. W tym sensie i w tym czasie Żuławy Wiślane najważniejszymi jednostkami w rozumieniu przestrzeni nie mogły jeszcze uchodzić za krainę jednorodną w życiowej Bałtów, równoważnymi nieomal z podziałem swoim pejzażu. administracyjnym ich terytoriów, stąd często używa ** się przy definiowaniu owych jednostek pojęcia kraj. Mimo stwierdzonych przez archeologów różnych Tymczasem dla samych Prusów miały one charakter wpływów kulturowych docierających w deltę Wisły i No- najbardziej efemeryczny, przejściowy oraz – rzecz gatu (prapolskich, pomorskich i bałtyjskich) dominacja z można – całkowicie utylitarny i nastawiony na reali- czasem znalazła się po stronie Prusów. Wieki od X do XIII zację jednego tylko celu: prowadzenie wielkiej wojny, należały już zdecydowanie do ich kultury wywierającej która ogarnęła ich ziemie w XIII wieku. Konieczność zor- określone piętno na powstające stosunki gospodarcze, ganizowania się w większe struktury dla podjęcia walki społeczne i polityczne kształtowane na modłę ich wzor- z okupantem, Zakonem NMP, podającym się w Europie ców cywilizacyjnych. Strefa tego zasięgu opierana jest za prawowitego właściciela ich ziem (Panowie Pruscy) na linii Wisły, postrzeganej jako rzeka granicznej dla została przez Bałtów zrozumiana zbyt późno – właściwe pruskiej dominacji terytorialnej. kraje ukonstytuowały się w trakcie trwania obu wielkich Prusowie, zwani tak od wieku IX (wcześniej występu- powstań pruskich (1242 – 1249 oraz 1260 – 1284/1295) jący w dokumentach pod nazwą Estów, a przez badaczy i walczyły, pod wodzą swoich „księciów”, razem lub zwani Bałtami), tworzyli etnos odrębny od plemion osobno, z całą de facto Europą o zachowanie własnej germańskich czy słowiańskich (z którymi przyszło im się odrębności i tożsamości. Ta trwająca ponad pół wieku zderzyć). Składały się na niego wysoko rozwinięta kul- nierówna walka musiała zakończyć się tylko w jeden tura i gospodarka, własny język z dużą ilością narzeczy, możliwy sposób, klęską osamotnionych powstańców. najbardziej zbliżony do dzisiejszego litewskiego, własne Dla uczestników tych walk – rycerzy z całej Europy, ich wierzenia i światopogląd, inaczej ukształtowana struk- kronikarzy, a potem historyków, i to jest całkowicie w tura społeczna itp. Prusowie żyli w sposób całkowicie tej perspektywie zrozumiałe – pojęcia krajów pruskich odmienny od znanych nam z tradycji europejskiej wzor- stały się najistotniejsze, zostały też najlepiej rozpozna- ców. Trudno opisać w tym opracowaniu całe continuum ne i opisane (a potem zasymilowane jako nazwy krain wyznaczające ich sposób myślenia i postrzegania świata, historycznych w państwie zakonnym). Oparte natomiast nie ma na to miejsca. Można tylko wspomnieć, iż nie na podstawach zdecydowanie bardziej gospodarczych zakładali miast (w ogóle) i wsi (w naszym znaczeniu), i społecznych pojęcia włości i lauksów leżały niejako nie budowali z cegły i kamienia, nie stworzyli organi- bardziej w tle, na drugim palnie; ważniejsze były dla zacji politycznych typu księstwo czy państwo (choćby Prusów, ale oni z kolei nie potrafili ich udokumentować, w zalążkach) albowiem nie znali pojęcia własności i jej gdyż nie znali pisma. dziedziczenia, zwłaszcza w kontekście posiadania ziemi, *** co legło u podstaw feudalnej cywilizacji europejskiej i co Po tych wstępnych uwagach możemy przejść do czę- w efekcie doprowadziło do upadku kultury pruskiej. ściowej rekonstrukcji struktury społeczno – osadniczej Bałtyjskie społeczeństwo w rozwoju gospodarczym Prusów, z jej gospodarczymi podstawami, na terenie i społecznym oparło się o struktury nazywane lauksami Żuław Wiślanych, ze szczególnym uwzględnieniem ziem i włościami. W rozumieniu Prusów najważniejsze były położonych w dzisiejszej gminie Stare Pole. lauksy, jednostki podstawowe (terytorialno – społeczne), Ł. Okulicz – Kozaryn wspomina, że pierwszą orga- najwcześniej wykształcone (VII wiek) i najdłużej zachowa- nizacją terytorialno – polityczną z wyraźną dominacją ne (praktycznie po wiek XV). Lauksem czyli polem (pól- komponentu bałtyjskiego była przejściowo notowa- kiem) była wspólnota terytorialna łącząca pewną grupę na w źródłach, jeszcze przed X wiekiem, tzw. „terra ludzi ze względu na obszar zamieszkiwania i gospodaro- Wansca”. Obejmowała ona łącznie Żuławy Wiślane wania; więzi społeczne i ekonomiczne były tu ważniejsze i ziemię gniewską 51. Nazwa tej prowincji nie utrwaliła Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 198 — Poz. 65 się jednak powszechnie i jest naprawdę mało znana. Jej żonych pomiędzy Kwidzynem, Malborkiem i Dzierzgo- miejsce z czasem zajęła Pomezania. W dwóch najstar- niem, przez całe wieki niezależnie od ich przynależności szych wykazach ziem pruskich, sporządzonych w XIII państwowej. O ponadczasowym charakterze zdecydował wieku, wymienia się „Pomizanię” tożsamą zapewne z zapewne w dużej mierze fakt jej użycia przy podziale „Pomesanią” wzmiankowaną w XV-wiecznej kronice kościelnym Prus przeprowadzonym przez legata papie- Piotra Duisburga. „Według językoznawców nazwa uro- skiego w 1243 r. Jedna z utworzonych wówczas diecezji biona została od pruskiego słowa po-median, co oznacza uzyskała nazwę „pomezańskiej”. Od tej pory określenie „kraj pod lasami”. Organizacja polityczno-terytorialna ze „pomezańska” pojawiało się w setkach dokumentów wspólną nazwą i przedstawicielstwem o uprawnieniach sygnowanych w ciągu wieków przez biskupa lub kapi- władczych mogła zostać zawiązana najwcześniej w XI tułę katedralną. w., aby reprezentować interesy obronne i gospodarcze Każda z pruskich prowincji składała się przeważnie wspólnot osadniczych istniejących w dorzeczu Dzierzgo- z kilku, kilkunastu włości. Na podstawie zachowanych ni i u południowych wybrzeży jeziora Druzno. W XI i XII dokumentów źródłowych (np. kontraktów lokacyj- w. dołączyły do niej formacje osadnicze z dorzecza Liwy, nych) historykom udało się ustalić niektóre ich nazwy utworzone przez wychodźców pruskich i pomorskich. Aż i – wprawdzie najczęściej przybliżone - położenie, a jedną do podboju krzyżackiego południowa część terytorium z bardziej rzetelnych rekonstrukcji (dokonaną przez H. pomezańskiego, nazwana przez Dusburga Riesen, sta- Łowmiańskiego) przedstawia mapa zamieszczona w nowiła jednostkę autonomiczną, występującą pod wła- pracy Ł. Okulicz – Kozaryn na str 272. (porównaj poniższa snym imieniem i grupującą zespoły osadnicze w prawym ilustracja). Wynika z niej, że tuż przed podbojem krzy- dorzeczu Ossy. Najpewniej ziemia ta była areną działań żackim Pomezania obejmowała co najmniej 9 „małych wojennych Bolesława Kędzierzawego, którego wojska ziem” zawartych pomiędzy korytami Ossy, Wisły i No- dotarły dalej na północ niż do puszcz nad źródłami Liwy gatu (Starego Nogatu); wschodnia granica krainy, nie- i jeziorem Dzierzgońskim”52. znajdująca oparcia w formach terenowych, posiada tu Pruska nazwa utrwaliła się następnie w postaci nazwy zapewne apelatywny charakter. historycznej, stosowanej w odniesieniu do terenów poło-

Nie jest prawdziwe stwierdzenie, że tereny dzisiejszej natomiast ziemia Posoloua, której centrum militarne gminy Stare Pole znajdowały się w obrębie włości Altem (burgh) znajdowało się w późniejszej wsi Posilge, dziś (zresztą Alyem nie Altem) 53. Ziemia Alyem pokrywała Żuławska Sztumska 55. Mimo, że wieś ta leży już poza się z terenami położonymi od Malborka do Sztumu, terenem żuławskim, na krawędzi Pojezierza Iławskiego, czyli zdecydowanie bardziej na południe i zachód od jej związki z Żuławami Fiszewskimi były, zwłaszcza w gminy Stare Pole; nie wydaje się nawet by graniczyła z XIII i XIV wieku, bardzo silne i zasadzały się nie tylko na interesującym nas terenem 54. Jak wynika z mapy Łow- bezpośrednim sąsiedztwie. miańskiego formacją obejmującą nasz rejon mogła być Jeszcze dokładniej widzi te lokalne stosunki terenowe Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 199 — Poz.Poz. 1320 65 W. Długokęcki 56. Przede wszystkim wskazuje na wystę- emfiteutycznej, kształtującej się w układzie rozproszo- powanie nazwy „Fiszewo” (w różnych starych formach nym. W przypadku Żuław Wiślanych podobieństwo typu: Wyscovia, Vischovia, Wischow, Fischau i innych) to nabiera szczególnego znaczenia, a warto przy tym w czterech różnych kontekstach - w odniesieniu do podkreślić, że żaden z badaczy nie zwrócił do tej pory „zamku” czyli siedziby administracji zakonnej, do wsi szczególnej uwagi na ten aspekt, jakże przecież ważny czynszowej, do rzeki (dziś Wiska) oraz do terytorium. przy analizie krajobraz kulturowego (w do jego trwałości Zwraca uwagę na rozróżnienie sformułowań typu „auf i genezy). der Visschaw”, czy „uff der Vischow”, jako ogólnych, W sensie przestrzennym lauks składał się z kilku, kilku- od określeń typu „in Fischovia” lub „czum Foschaw”, nastu luźno rozrzuconych gospodarstw, w skład których jako miejscowych. Jego zdaniem te pierwsze wskazują wchodziły: zabudowania, pola uprawne, łąki i pastwi- właśnie na obszar, teren, a nie na konkretne miejsce. ska, ale ponadto występowały również: nieużytki, lasy Dalej podaje, że nazwa „Fiszewo” nie ma pochodzenia i zagajniki, wody płynące i stojące, drogi oraz pewien niemieckiego, ale polskie lub pruskie, chociaż nie jest szeroki pas „ziemi niczyjej” zapewniający danej wspól- znana jej etymologia. Na tej podstawie stawia hipotezę nocie poczucie bezpieczeństwa i odrębności. W centrum o istnieniu w północnej pruskiej Pomezanii włości o pólka znajdowało się miejsce kultu (nie zawsze) oraz plac nazwie Weiskavo pisząc: „… a więc pierwotna nazwa wieców (obowiązkowo; wiec – jedyny organ decyzyjny tego terytorium brzmiałaby Weiskawo. Ze względu na lokalnej społeczności), na obrzeżach natomiast lokowano wielkość obszaru, do którego się odnosiła, należałoby cmentarzysko i grody strażnicze. Przestrzennie lauks był ją uznać za nazwę włości pruskiej. Żadne źródło nie raczej obszarem, na który składały się części indywidual- potwierdza jednak jej istnienia”. ne i wspólne, użytki i nieużytki; owe elementy – z punktu Podobnie postąpiła Ł. Okulicz – Kozaryn postulując ist- widzenia relacji wewnętrznych – okazywały się luźno ze nienie ziemi Drusen, także niewymienianej w dokumen- sobą powiązane, ich spójność powstawała raczej w per- tach, ale niejako narzucającej się do wpisania w lokalny spektywie spojrzenia z zewnątrz, spoza granic luksu. Taki pejzaż w formie ośrodka władzy jednoczącej wspólnoty lauks nie był natomiast typowym osiedlem powiązanym osadnicze gospodarujące w basenie Jeziora Druzno, na bardzo bliskimi relacjami sąsiedzkimi znanymi nam z styku Żuław Wiślanych i Wysoczyzny Elbląskiej 57. opisów polskiej wsi. Reasumując: z historycznych i archeologicznych Najlepszym sposobem potwierdzenia funkcjonowania rekonstrukcji wyłania się obraz północno – wschodniej pruskiej włości, czy to wymienianej w źródłach z nazwy Pomezanii jako ziemi na tyle trwale zasiedlonej i dobrze (jak Alyem lub Riesen), czy też domniemanej (jak Drusen zagospodarowanej przed rozpoczęciem kolonizacji czy Weiskavo) jest wskazanie lauksów w niej zawartych. krzyżackiej, by - pomimo luki panującej w dokumentach Czyli jest to metoda polegająca na wykazaniu pruskiej źródłowych – śmiało stawiać hipotezy o występowaniu (bałtyjskiej) genezy jednostek osadniczych występują- tu pruskich włości, bardzo zresztą znaczących skoro dały cych na danym terenie. W wielu przypadkach owego początek tak ważnym ośrodkom administracyjnym jak pochodzenia można dowieść bezpośrednio (albo na Fiszewo, a zwłaszcza Elbląg. Z całą pewnością Zakon podstawie zachowanej nazwy, która się utrwaliła albo NMP nie ustanawiałby jednostek władzy administra- powszechnie była stosowana przed lokacją wsi czyn- cyjnej i militarnej w miejscach pustek osadniczych, szowej i została bez wątpienia odnotowana; albo na ponieważ nie miałoby to większego sensu. Musiały być podstawie informacji zawartych w różnych zapiskach to zatem ziemie gęsto zaludnione, dobrze zagospoda- kronikarskich bezpośrednio wskazujących na pruski rowane i zorganizowane. Obie włości usadowiły się w charakter wsi). Zdarzają się również sytuacje, gdy wnio- basenie Jeziora Druzno, niejako naprzeciwko siebie skujemy pośrednio polegając na przypuszczeniach, że – zachodnia obejmowała tereny wysoczyznowe z częścią jakaś miejscowość może posiadać pruskie korzenie (gdyż późniejszych Żuław Elbląskich, wschodnia zajęła nizinę np. świadczą o tym pobliskie nazwy fizjograficzne, albo aż do koryta Starego Nogatu Malborskiego, czyli także natkniemy się na zapiski w kronikach sugerujące taką część Żuław Elbląskich i całe późniejsze Małe Żuławy ewentualność – może to być wspomnienie o dawnej Malborskie. Ważny jest przede wszystkim fakt, że tereny strukturze przestrzennej, areale, braku zwolnienia z żuławskie, nizinne, stawiające wysokie wymagania wolnizny itp.). Ważnym uzupełnieniem dla wzmianek osadnikom, okazały się jednak możliwe do zamieszkania historycznych są stanowiska archeologiczne zlokalizo- i urządzenia. I to w stopniu odbiegającym od poglądu wane w terenie zestawione w dokumentacji nazywanej upatrującego w nich – w omawianym okresie – tylko Archeologicznym Zdjęciem Polski. błota, bagna i rozlewiska. A. Semarau oraz W. Długokęcki dokonali bardzo Tereny obecnej gminy Stare Pole u schyłku wczesnego wnikliwej analizy osadnictwa na terenie Małych Żuław średniowiecza leżały w pruskiej Pomezanii, w domnie- Malborskich (wcześniejszych Żuław Fiszewskich) w XIII manej włości Weiskavo, okazując się ważnym centrum i XIV wieku 58. Zebrane dane niezbicie dowodzą, że jed- osadniczym, komunikacyjnym, handlowym i gospodar- nostki osadnicze zawarte w granicach dzisiejszej gminy czym. Niewątpliwy był ich związek ze słynną faktorią Stare Pole prawie bez wyjątku posiadają pruską genezę, handlową Truso; być może właśnie w relacji do Truso czyli że przed powstaniem wsi czynszowych funkcjonały kształtowało się ich trudne do przecenienia znaczenie. tu pruskie lauksy. Tylko Złotowo i Szaleniec legitymują * * * się innym statusem i metryką późniejszą, związaną z * akcją kolonizacyjną Zakonu NMP. Te miejscowości wsie Podobnie jak pruska prowincja składała się z kilku, powstały na tzw. „surowym korzeniu”. kilkunastu włości, tak każda włość dzieliła się dalej na Bezpośrednie pruskie pochodzenie dotyczy następu- kilkanaście, kilkadziesiąt lauksów. A lauksy jak wyżej jących miejscowości: wspominano były podstawą organizacyjną bałtyjskiego Kaczynos – zdaniem A. Semraua oraz W. Długokęckie- społeczeństwa i gospodarki, prawdziwą solą tej ziemi. go spotykane w XIV wieku formy nazwy miejscowości: W przybliżeniu pruski lauks odpowiada późniejszemu Caczinnase lub Kaczenasze są bez wątpienia pruskie. pojęciu wsi, ale nie tej lokacyjnej, średniowiecznej, ze Kikojty – w XIV wieku wzmiankowana jako czyn- zwartym układem osadniczym, tylko raczej kolonijnej, szowa wieś pruska, wcześniejsze nazwy pochodzenia Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 200 — Poz. 65 bałtyjskiego to: Kikoth, Kikkote; wg Gerulisa nawa rejestru zabytków) odimienna, notowana po raz pierwszy około 1400 r. w - pomiędzy wsią Janówka a Królewo formie Kykoyten (od pruskiego imienia – Kycke). W tej Jak widać w całej opisanej strukturze, a właściwie interpretacji Kikojty należałoby widzieć raczej w formie w rekonstrukcji struktury pruskiego osadnictwa, nie dworu (kaymu) należącego do jakiegoś znaczącego rodu przewinęły się tylko miejscowości Szaleniec i Złotowo. pruskiego. Możliwe, że początkowo był to majątek tzw. Co więcej, analiza nazw topograficznych wskazuje, iż na „wolnego Prusa”, dopiero potem wieś pruska59. obszarach tych wsi we wczesnym średniowieczu wręcz Kraszewo – w 1321 r. zostało odnotowane jako pole nie mogły występować jednostki osadnicze. A. Semrau Krauslauken. Nazwa zawiera rdzeń crawsyn (grusza) oraz i W. Długokęcki dowodzą, że w położonej w tym miejscu prefiks lauks (czyli pólko, pole, jednostka terytorialna) 60. niecce terenowej, wyznaczonej od południa krawędzią Krzyżanowo – w XIV wieku posiadało dwie nazwy, Pojezierza Iławskiego, a od północy korytem Tejny Żuław- stosowane mniej więcej z równym natężeniem: nazwę skiej, w czasach przedlokacyjnych znajdowało się wielkie oficjalną, niemiecką – Notzendorf (która się z czasem bagno nazywane Solaw 62. Jest to słowo pruskie, z któ- utrwaliła) oraz bałtyjską – Seytkam. W nazwie pruskiej rego wywodzi się też całą bałtyjską etymologię nazwy spotykamy przekształcony prefiks kaym – oznaczający Żuławy. W odniesieniu do naszego, mniejszego terenu, dwór, wyróżniające się w lauksie gospodarstwo, z bagno Solaw wymieniono kilkakrotnie w XIV wieku w czasem tożsame z siedzibą dominującego w danym różnych dokumentach i w różnych okolicznościach np. środowisku rodu. przy opisie granic w kontrakcie lokacyjnym wsi Żuław- Parwark – występował w dokumentach źródłowych ska Sztumska (niem. Posilge). Na tej podstawie wiemy, pod dwoma nazwami. Pierwsza w formach: Mackut- że bagno porośnięte było roślinnością łęgową, a dalej kaym, Makotkaym, Makutkeym (wymieniane około na wschód rozpościerał się gęsty las, o wykarczowaniu 1400 r.) była odimienna, od Prusa Macke. Prefiks kaym którego wspomina się przy okazji założenia domeralnego wskazywał oczywiście na siedzibę rodową. Parwark od (zakonnego) majątku „thörichte Hof”, zwanego później samego początku miał zatem status majątku, którym Szaleniecz. Las określano mianem analogicznym do pozostał do roku 1945. Druga nazwa bałtyjska Perwalks bagna, około 1303 r. zapisano jego nazwę w formie pozwala przypuszczać, że w miejscu tym znajdowała się Solowe 63. przeprawa przez rzekę Tejnę 61. * * * Szlagnowo - w XIV wieku wzmiankowana jako wieś * * czynszowa pruska, wcześniejsze nazwy pochodzenia Pruska Pomezania z jej włościami została zdobyta bałtyjskiego to: Slaulon, Slawlun. przez Zakon NMP do około 1240 r. Struktury osadniczej Pośrednio na pruską genezę wskazują dane o nastę- krzyżacy nie zniszczyli, zresztą ich obecność w terenie pujących miejscowościach (lub ich sąsiedztwie): była wówczas raczej sporadyczna. Ograniczała się do w Kławki – nazwa wydaje się być przekształceniem pru- gruncie rzeczy symbolicznych posunięć. Prusów, którzy skiego słowa lauks; w polskich nazwach miejscowych odmówili przyjęcia chrztu rycerze, choćby dla przykładu często pruski rdzeń przedstawiano w formie ławki. i postrachu, bezwzględnie zabijali, pozostałych tubylców Krasnołęka – w starszych formach nazwy wsi, typu – pogodzonych z nowym stanem rzeczy – pozostawiano Schoneweze, można wyodrębnić prefiks „weze” lub w spokoju, w starych siedzibach. Zakon w żaden sposób „weyze” przekształcony później w niemieckie słowo nie panował nad pruskimi lauksami i kaymami, starał „wiese” (łąka); jest on urobiony od pruskiego słowa się tylko nakładać i ściągać od Prusów odpowiednie weysigis oznaczającego również łąkę. Trzeba zwrócić powinności czynszowe za korzystanie z ziemi, do niego uwagę na fakt, że nazwa całej włości pochodzi także od teraz teoretycznie należącej. Odpowiednia administracja tego słowa. Może to oznaczać, że okolice Krasnołęki sta- do wykonywania tych czynności skarbowych i fiskalnych nowiły centrum decyzyjne (militarne i osadnicze) włości powstała jednak później, a przynajmniej później jest Weiskavo. notowana - pierwsza o niej wzmianka pochodzi dopie- Stare Pole – kontrakt dla wsi z roku 1330 odróżnia ro z roku 1257 i związana jest z zamkiem w Fiszewie. wyraźnie 18 łanów czynszowych z dwuletnią wolnizną od Zanim owa administracja okrzepła wybuchło pierwsze 9 łanów bez wolnizny; te ostatnie pośrednio wskazują na powstanie pruskie, w czasie którego krzyżacy utracili istnienie starszej, zagospodarowanej osady, której areał panowanie w całych Prusach, w tym także na terenie został powiększony podczas krzyżackiej lokacji; ponadto Pomezanii. Ugodę zawarto po 7 latach w leżącym blisko nazwa Aldenvelt zawierająca prefiks „pole” także suge- ziem Weiskavo i Posoloua Dzierzgoniu, w obecności ruje przyjęcie pruskiej genezy dla miejscowości. legata papieskiego Jakuba z Leodium, późniejszego Ząbrowo – pomiędzy Ząbrowem a Starym Polem znaj- papieża Urbana IV (traktat dzierzgoński, 7 luty 1249 dowało się odnotowane w księdze czynszów komturstwa rok). Wśród ustaleń znalazło się zobowiązanie Prusów elbląskiego tzw. Polskie Pole. Na początku XV wieku do odbudowy zniszczonych kościołów, jeden z trzynastu posiadał je na prawie chełmińskim Jakub Schadewalde. ustanowionych dla Pomezanii wzniesiono w Posilge, przy Nazwę Polensfeld można interpretować analogicznie jak czym nie była to jeszcze wieś, tylko pruski lauks (wieś Aldenvelt. czynszowa lokowana na prawie chełmińskim powstała Lokalizacja stanowisk archeologicznych, odnotowa- tu dopiero w końcu lat 80-tych XIII stulecia, zasadźca nych w ramach AZP, pokazuje, iż największa koncentracja – komtur dzierzgoński Helwig von Goldbach). przedlokacyjnych form osadniczych występuje na terenie W drugim powstaniu pruskim (wybuch rok 1260) gminy w czterech miejscach: Pomezańczycy zbrojnie nie uczestniczyli, większość z nich - w trójkącie pomiędzy Kraszewem, Kleciem zaakceptowała już nowy porządek polityczny, prawny i Parwarkiem (w sumie 6 stanowisk) i społeczny narzucony przez Zakon NMP. To także jeden z - na południe od wsi Klecie, pomiędzy kolonijną części powodów przemawiających na rzecz znacznego rozwoju Klecia a dawną wsią Krasnołęka gospodarczego omawianego terenu w okresie przedlo- - na tzw. Dębowej Górze (niem. Eich Berg) usytuowanej kacyjnym. Powstańcy zajęli Pomezanię, ale traktowani w zakolu Starego Nogatu, pomiędzy wsiami Kaczynos tu byli niemal jak najeźdźcy. Postawa Pomezańczyków i Ząbrowo (trzy stanowiska, w tym jedno wpisane do uchroniła ich ziemie i rozwinięte na nich formy osadniczo Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 201 — Poz. 65 – gospodarcze od odwetu Zakonu NMP po przywróceniu no kościołów, jeśli już doszło do lokowania parafii wieś władztwa w Prusach. Zakończenie wojen o panowanie natychmiast przekształcano w chełmińską – vide przykład nad Prusami (krajem i ludźmi) krzyżacy ogłosili w roku Seytkam relokowanej po wzniesieniu świątyni w Notzen- 1283. Jest to data, którą można uznać za koniec okresu dorf (dzisiejsze Krzyżanowo). przedolkacyjnego i rozpoczęcie odmiennego jakościowo * * okresu lokacyjnego na Żuławach Wiślanych, taką cezurę Najważniejszym instrumentem kolonizacji krzyżac- przyjmuje w każdym razie Ł. Okulicz – Kozaryn 64. kiej w Prusach stało się opracowanie przez krzyżaków Okres wielkiej kolonizacji krzyżackiej. własnego prawa lokacyjnego, zwanego chełmińskim. * Prawo to oparto na najbardziej rozpowszechnionym Po doświadczeniach wyniesionych z Palestyny i Syrii, w Niemczech prawie magdeburskim wprowadzając do a zwłaszcza ziemi węgierskiej, krzyżacy wiedzieli, iż jedy- wzorca liczne modyfikacje. Prawo chełmińskie stosowa- nym elementem mogącym umocnić ich panowanie w no wszędzie tam, gdzie udało się sprowadzić kolonistów nowo powołanym państwie może być tylko kolonizacja niemieckich, wykorzystywano je też w odniesieniu do prowadzona w sposób planowy, przemyślany i oparty na Polaków; Prusów tymi zasadami nie obejmowano. Z ra- przyjętych z góry strategicznych założeniach. Ich państwo cji genezy oraz z zasady stosowania do wydzielonych ustanowione w Prusach posiadało bowiem początkowo, grup osadników prawo to często nazywano niemieckim, podobnie jak we wcześniejszych przypadkach, charakter a całą opartą na nim akcję kolonizacyjną – kolonizacją całkowicie postulatywny, oparty na proklamacji aktów niemiecką. prawnych zatwierdzonych wprawdzie przez największe Na podstawie prawa chełmińskiego Zakon NMP zakła- autorytety cywilizowanej Europy (głównie Papieża), ale dał miasta (wcześniej na terenie Prus nieznane) oraz nieznany i nierespektowany przez środowisko społecz- majątki rycerskie i wsie czynszowe. Przywilej lokacyjny ne, którego te dyrektywy dotyczyły, czyli przez Prusów. chełmiński w odniesieniu do wsi otrzymywał starannie W końcu XIII wieku obszar Prus zamieszkiwało ponad wybrany przez władzę państwową „lokator”, który po jej 100 tysięcy autochtonów, podczas gdy braci zakonnych założeniu stawał się sołtysem. Sołtys reprezentował ogół można było liczyć co najwyżej w setkach. W tej sytuacji mieszkańców, lecz zadbano by najbardziej czuł się zwią- krzyżacy musieli pracować nad odpowiednim ukształto- zany z „panem terytorialnym” (był to Zakon NMP, biskup waniem struktury tego środowiska społecznego, tak by lub właściciel dóbr), co zabezpieczano odpowiednim stało się im bardziej przyjazne, a właściwie by zostało zapisami wprowadzonymi obowiązkowo do kontraktu skonstruowane w sposób potwierdzający i zapewniający lokacyjnego. Sołtys posiadał prawa sądownicze (mniej- ich nad nim dominację. sze) wobec mieszkańców wsi, a jego lojalność gwa- Wiodły do tego dwie drogi konsekwentnie realizowa- rantowały różne przywileje natury gospodarczej: jego ne przez władzę państwową: ziemię o wielkości 1/10 obszaru zwalniano od czynszów • kolonizacja terra nulla poprzez sprowadzanie osadni- i przymusowej robocizny, poza tym nabywał przywileje ków z terenów Niemiec rybołówcze czy prawo trzymania pszczół w ogrodzie. • asymilacja ludności tubylczej poprzez wprowadzanie Chłopi zwerbowani do osadzenia w obrębie wsi płacili ich tradycyjnego osadnictwa w ramy prawne nowego 5-6 denarów chełmińskich i 2 kury od każdej przydzielo- państwa (czyli lokacja wsi pruskich i majątków tzw. nej włoki, korzec pszenicy i korzec żyta od każdego pługu „wolnych Prsusów”) oraz dziesięcinę na rzecz parafii. Obowiązywało ich także Krzyżacy starali się ze wszech miar lansować pierwszy robocizna na rzecz „pana terytorialnego”, z zaprzęgiem model lecz – przynajmniej w początkowym okresie, co lub bez, przez określoną liczbę dni w roku (od 6 do 14). najmniej do roku 1330 – zmuszeni byli skupić większość W przypadku Żuław Wiślanych te obowiązkowe prace wysiłków na drugim aspekcie akcji kolonizacyjnej. Prze- zawsze były związane z przedsięwzięciami hydrolo- kształcanie zastanej, pruskiej sieci osadniczej odbywało gicznym – regulacją rzek, kopaniem kanałów, a przede się na dwóch poziomach: w sensie prawnym polegało wszystkim sypaniem i utrzymywaniem wałów przeciw- na przyznawaniu określonym grupom kontraktów powodziowych. Wsie chełmińskie na ogół liczyły 60 włók, lokacyjnych, a w sensie przestrzennym sprowadzało mieszkało w nich od 20 do 30 gospodarzy posiadających się do przekształcenia lauksów w układy wsi zwartych. ziemię (zwano ich gburami). „Posiadanie” ziemi przez Kontrakty (=przywileje lokacyjne) nadawano w oparciu gburów nie wiązało się z prawem własności, było tylko o prawo polskie, które Prusowie sami dla siebie wybrali (aż do początków XIX wieku) dzierżawą, chociaż z zagwa- jeszcze w ramach ustaleń traktatu dzierzgońskiego (1249 rantowanymi prawami do dziedziczenia. W niektórych rok). Tak w ramach wielkiej akcji kolonizacyjnej doszło wsiach chełmińskich ustanawiano parafie wznosząc tam do powstania wsi pruskich, początkowo przeważają- murowane kościoły. W niemieckich wsiach czynszowych cych także na interesującym nas obszarze należącym do Zakon NMP tworzył, na podstawie odrębnych przywi- gminy Stare Pole. lejów chełmińskich, różne „urządzenia” wspomagające Wsie pruskie posiadały status wsi czynszowych, rozwój gospodarczy okolicy: karczmy, młyny i wiatraki, podobnie jak wsie niemieckie (lokowane na prawie cheł- manufaktury rolno – spożywcze. Unikano takich lokacji mińskim, patrz niżej), czyli dochodziło tu do nadawania we wsiach pruskich. Wsi chełmińskich nie zakładano na ziemi w zamian za określone powinności feudalne (renta terenie pruskich lauksów; lokowano je na „surowym pieniężna + renta w naturze + pewien zakres prac przy- korzeniu” lub w uzasadnionych przypadkach dokonywa- musowych). Areał wsi pruskich był jednak mniejszy, nie no relokacji funkcjonujących już wsi pruskich, zwiększa- przekraczał wielkości 30 włók, a ziemię dzielono na radła, jąc ich areał i uprawnienia mieszkańców. Miejscowości nie łany (włoki) 65. Na czele wsi stał starosta (nie sołtys) te starano się zakładać w bezpośredniej bliskości miast reprezentujący społeczność wiejską przed Panem Kraju lub majątków domeralnych. i vice versa. Generalnie mieszkańcy wsi pruskich posia- Niektórych terytoriów Zakon NMP nie wypuszczał z rąk dali dużo mniejsze uprawnienia niż osadnicy chełmińscy tworząc tu zarządzane przez siebie bezpośrednio (dome- w odniesieniu do wszystkich stref życia: sądownictwa, ralne) folwarki. Miały one na ogół charakter hodowlany, podstaw gospodarczych, przywilejów dotyczących zajęć nie rolniczy, trzymano w nich przede wszystkim konie, pozarolniczych. W miejscowościach tych nie wznoszo- wykorzystywane w celach militarnych i pokrewnych (np. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 202 — Poz. 65 do utrzymywania poczty). Takim folwarkiem na intere- pierwszym zarządcą został brat Gunther wymieniany w sującym nas obszarze gminy Stare Pole był Szaleniec dokumencie lokacyjnym wsi (niem. Tansee) wystawio- założony w roku 1360. nym w dniu 2 lutego 1321 r. Jego następca, brat Frie- *** drich, został już w roku 1333 umiejscowiony w Laskach Najlepiej przebieg wielkiej akcji kolonizacyjnej na (niem. Leske – „Voith zum Leske”). Żuławach Malborskich opisał pruski konserwator zabyt- Podobną rolę w komturii dzierzgońskiej odegrał ków Bernhard Schmid 66. Jego praca posiada przede Luter von Braunschweig (1314 – 1331), komtur i Wielki wszystkim ten walor, że traktuje opisywaną krainę holi- Szatny, przez historyków określony mianem „mistrza stycznie; autor stara się charakteryzować te procesy kul- polityki osadniczej” („der Meister der Ansiedlungspoli- turotwórcze, które wpływały na spójność omawianego tik”). Zasłużył na ten tytuł nie tylko z racji lokowania wsi regionu. Opisuje style i tendencje, wpływy lub wytwory czynszowych, lecz przede wszystkim z powodu inicjowa- własne w swej specyfice zmierzające do ukonstytuowa- nia wielkich prac inżynieryjnych tworzących warunki dla nia się takich cech, jak odrębność oraz jednorodność osadnictwa. Polegały one na wytyczaniu dróg, karczowa- żuławskiego krajobrazu kulturowego. Rzadko odnosi niu lasów, regulacji biegu rzek, sypaniu wałów i kopaniu się do różnic i dzielenia tej części Żuław na Małe i Wiel- sieci kanałów odwadniających itp. Na interesującym nas kie. Oczywiście respektuje to rozróżnienie, ale głównie obszarze należy mu przypisać takie dzieła jak: w kontekście przytaczanych dokumentów źródłowych. • wytyczenie drogi z Dzierzgonia do Starego Pola, które Stara się jednak, by ich interpretacja zmierzała do otrzymało następnie sygnowany przez Brunschweiga uogólnień, jeśli wyodrębnia jakieś kategorie postępuje chełmiński kontrakt lokacyjny w 1330 r. (relokacja wsi tak, by dotyczyły całości Żuław Malborskich, nie tylko pruskiej); droga zapewne powieliła stary bałtyjski fragmentów. szlak ze znanym w źródłach brodem występującym Zdaniem B. Schmida pierwszy okres w dziejach Żuław pod nazwą Perwalks lub Plecziagis; Malborskich, jako już zależnych od Zakonu NMP, upływał • osuszenie bagna Solow i wykarczowanie lasu Solowe na przygotowaniach do prowadzenia wielkiej planowej (dzięki czemu mogły później powstać miejscowości akcji osadniczej, ale tą akcją jeszcze nie był. Środowisko Szaleniec i Złotowo); krainy w sensie geograficznym i społecznym nie było do • związana z osuszeniem bagna regulacja oraz niej przystosowane, a wysiłki podejmowane przez krzy- obwałowanie rzeki Tejny; przypuszcza się, że odcinek żaków okazywały się z wielu powodów mało skuteczne. tej rzeki od Złotowa do Rozgartu ma charakter Największą zdobyczą tego okresu okazuje się utworzenie sztucznego przekopu, dzięki czemu cała południowa sieci administracyjnej opartej na komturiach, z podlega- część Małych Żuław Malborskich mogła się rozwinąć jącymi im komornictwami i innymi urzędami lokalnymi jako kraina rolnicza, chociaż na dobre została w tym (rybickimi, leśnymi, wójtostwami), powstałej w latach sensie zagospodarowana dopiero dzięki kolonizacji 80-tych XIII wieku oraz zachowanej przy niewielkich emfiteutycznej (menonici i olendrzy z XVII i XVIII korektach (głównie terytorialnych, nie strukturalnych) wieku). do schyłku państwa zakonnego. Drugą zdobyczą były Wśród miejscowości, które założył słynny komtur, rozpoczęte prace związane z obwałowaniem najwięk- należy jeszcze wymienić – jako położoną na interesują- szych rzek, odnotowywane także w ostatniej ćwierci tego cym nas ternie – wieś Kraszewo, z chełmińskim przywi- stulecia. Na początku posiadały one charakter doraźny, lejem lokacyjnym wystawionym w roku 1321 pod nazwą interwencyjny, pojawiały się tam, gdzie wystąpiły duże Pruppendorf (także relokacja wsi pruskiej, podobnie jak powodzie; formę działalności przemyślanej, zaplanowa- w przypadku Starego Pola). nej i prewencyjnej przybrały dopiero około połowy XIV Następcy Orselna i Braunschweiga na urzędach kom- wieku. turów dzierzgońskiego oraz malborskiego kontynuowali Wielka akcja kolonizacyjna, którą Schmid określił dzieło kolonizacji niemieckiej na obszarze Żuław Mal- mianem „…witausschauender und planmäßiger Arbeit borskich już z nieco mniejszymi efektami. Czasami do die Neubesiedlung…” rozpoczęła się dopiero około akcji włączali się bezpośrednio Wielcy Mistrzowie, czego roku 1315. Prowadzono ją niezależnie, chociaż być przykładem może być chełmińska lokacja wsi Krasnołę- może jednak w sposób uzgodniony, z trzech ośrodków ka (niem. Schönwiese) w roku 1340 przez Dietricha von stanowiących siedzibę komturii tj. z Elbląga, Malborka Altenburga. Tworzenie ram osadniczych, w sensie usta- i Dzierzgonia 67. Elbląg w perspektywie Żuław Malbor- nawiania dokumentów prawnych oraz związane z nimi, skich interesuje nas najmniej, ponieważ tutejszy zamek z nich wynikające kształtowanie struktur przestrzennych zagospodarowywał przede wszystkim obszar Żuław i podstaw gospodarczych wsi żuławskich trwało do Elbląskich. W pewnej zależności od Elbląga na interesu- końca XIV wieku. Było procesem skomplikowanym, jącym nas terenie gminy Stare Pole, pozostawała – i to pełnym zmian, czasami niedającym się w pełni odtwo- przejściowo – tylko wieś Ząbrowo (niem. Sommerau). rzyć ze względu na powstałe luki w zasobie archiwalnym. Komturem malborskim, który położył największe Stwarzają one możliwość różniących się interpretacji: zasługi w dziele kolonizacji Żuław Malborskich był przykładem może tu być Kraszewo – wg W. Długokęc- Werner von Orseln (1315 – 1324). W trakcie swoich kiego wieś pruska do końca państwa zakonnego, wg B. rządów założył 14 wsi niemieckich położonych na północ Schmida niemiecka już od 1321 r. (na co wskazuje też od zamku, w rejonie między Wisłą a rzeką Świętą. Część prefiks: dorf zawarty w nazwie). Na temat miejscowo- z nich została relokowana na prawie chełmińskim (z wsi ści położonych w rejonie Małych Żuław Malborskich, pruskich), część powstała na „surowym korzeniu”, a w obecnych granicach administracyjnych Stare Pole, część została utworzona ponownie (po pierwszej nieuda- przedstawić można następujące dane (skompilowane z nej próbie, pewnie po podtopieniu). Dla zarządzania tak pięciu różnorakich pozycji literatury charakteryzujących zasiedlonym i zagospodarowanym obszarem powołano Żuławy Malborskie) 68. Informacje pokazano w formie urząd „wójtostwa żuławskiego” (Werdervogtes), którego tabelarycznej wg następującego schematu: Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 203 — Poz. 65

Kolumna 1 – obecna nazwa miejscowości Kolumna 2 – dawna nazwa / lub nazwy w różnych formach odnotowanych w dokumentach pisanych i kartograficznych Kolumna 3 – geneza pruskiego luksu / kaymu: GB – udowodniona bezpośrednio, GP – dowiedziona na podstawie pośrednich wzmianek, B – brak Kolumna 4 – informacje o lokacji/relokacji Kolumna 5 - status prawny do wojny 13-letniej Kolumna 6 – pierwotny (lokacyjny) układ przestrzenny (do zapoczątkowanych w XVII wieku zmian i przekształceń olenderskich)

Miejscowość Nazwy Geneza Lokacja / relokacja Status Układ historyczne bałtyjska prawny przestrzenny

ś Janówka Jonasdorf GP Wie lokowana dopiero w 1399 wieś ulicówka Ionasdorf roku w komturii malborskiej. czynszowa jednostronna

Ionasdorff chełmińska przywałowa Haupt

Kaczynos Katznäze GB Lokacja (relokacja ?) w roku 1367 wieś ulicówka Kaczenaze przez Wielkiego Mistrza Winrycha czynszowa placowa von Kniprode. Kontrakt na prawie chełmińska Katzenase chełmińskim otrzymała gmina Kaczinos reprezentowana przez sołtysa Kaczennasze Hansa Arnolda. Uposażenie Caczinse wyniosło prawie 50 włók. Caczinnase

ś Kikojty Kykoit Brak bezpo rednich informacji na majątek przysiółek GB temat lokacji, być może około Kikojten ź „wolnego placowy roku 1321. Pierwsze ródłowe Prusa” Kykoit informacje pochodzą dopiero z Kykoyten końca XIV wieku. Kykoth Kikkote

Wieś wymieniona dopiero w wieś przysiółek Klecie Klettendorf GP ń ę Klettedorp ko cu XIV wieku w Ksi dze czynszowa ulicowy Czynszowej Komturii pruska Dzierzgońskiej jako relokowana na prawie chełmińskim, z 31 włókami, z czego 28 należało do gminy wiejskiej – o przynależności pozostałych trzech nie wspomniano. Nie mamy żadnych informacji o dacie lokacji oraz o przywileju lokacyjnym, o losach wsi nie wspominają też zapiski z tzw. Księgi Strat.

Miejscowość powstała w 1351 wieś przysiółek Kławki Klakendorf GP ą Klackendrof roku jako maj tek „wolnego czynszowa ulicowy Prusa” o areale 16 włók, z pruska czasem przekształcona w wieś czynszową pruską.

Lokacja w roku 1321 przez wieś przysiółek Kraszewo Krauslauken GB ń Pruppendorf komtura dzierzgo skiego Lutera czynszowa ulicowy von Braunschweiga. W 1349 i pruska lub 1361 roku niewielkie nadania ń otrzymał tu komornik fiszewski. W chełmi ska roku 1386 źródła po raz pierwszy określają miejscowość jako wieś czynszową (wg Długokęckiego) – pruską, wg B. Schmida – niemiecką.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 204 — Poz. 65

Królewo Wieś złożona z GP Krasnołęka powstała jako wieś trzy wsie Królewo i trzech czynszowa lokowana na prawie czynszowe Krasnołęka – ń historycznych chełmi skim w roku 1340 przez chełmińskie łańcuchówki jednostek Wielkiego Mistrza Zakonu NMP przywałowe osadniczych: Dietricha von Altenburg. Królewa, Uposażona w 31 włók, co Leklowy Krasnołęki oraz przemawia za jej wcześniejszym miały Leklowy – Leklowy. pruskim kontrakcie. początkowo przysiółek status wsi placowy ż ę Königsdorf Poniewa pobliska Krasnoł ka pruskiej Koningesdorf powstała w roku 1340, a zasadźcą Królewa był komtur Konigisdorf malborski Ludolf König Schönwiese (sprawujący tę funkcję w latach Schönewiese 1338 – 1345, późniejszy Wielki Leklau Mistrz Zakonu NMP) zatem rok Lecklau 1340 można przyjąć za Leclon prawdopodobną datę lokacji ś Leckelon miejscowo ci (i wystawienia dla niej przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim). Brzmienie dawnej nazwy miejscowości upamiętniało założyciela, dziś nabrało nieco innego sensu. W roku 1454 Wielki Mistrz zwolnił z opłat czynszowych mieszczanina malborskiego Eckerta, który wcześniej kupił 3 włóki in Königsdorf.

Leklowy powstały jako wieś czynszowa w komturii malborskiej. Dokument lokacyjny nieznany. W 1385 r. źródła wspominały o pruskiej wsi czynszowej Leclon lub Leckelon. W Księdze Strat zamku malborskiego (Schadebuch) odnotowano wielkie zniszczenia w czasie powodzi w 1427 roku – miejscowość nie odbudowała się już w poprzedniej formie. Przekształcona w folwark liczący 17 włók, należący po wojnie 13 – letniej do Ekonomii Malborskiej.

Krzyżanowo Seytkam Nie jest znana data lokacji na wieś przysiółek GB prawie polskim, ani relokacji na Seitkaimis ń czynszowa placowy prawie chełmi skim. Relokacja pruska, Notzendorf mogła nastąpić około 1330 r. gdy Noczendorf powstała tu parafia obejmująca relokowana Nocendorf zasięgiem również Stare Pole. O do wsi istnieniu wsi „Noczendorf” chełmińskiej wspomina się właśnie w kontrakcie lokacyjnym Starego Pola z roku 1330. Kościół (eclesia In Nocendorf) wzmiankowany był już jednak w roku 1319. Jednak jeszcze w 1385 r. źródła pisały o pruskiej wsi chłopskiej Seytkaym. Areał był mały, wynosił 15,5 włóki.

ą Parwark Mackutkaym Maj tek lokowany ok. 1321 roku majątek przysiółek GB przez Lutera von Braunschweiga, Makotkaym ą ą „wolnego placowy zapewne razem z poblisk wsi Prusa” Makutkeym Kraszewo. W 1385 roku Matkutkaym odnotowany w źródłach jako Parwark pruska wieś czynszowa. Perwalke Parkwark PGR Parwark Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 205 — Poz. 65

Stare Pole Altfelde, Relokacja wsi w roku 1330 przez wieś owalnica GP Lutera von Braunschweiga. Sołtys Altefelde, ą czynszowa – Hannus z M towych, areał 30 pruska, Altfeldt, łanów, z czego 18 z wolnizną na Aldenvelt dwa lata (zapewne nowy obszar relokowana Alte Felt wsi, dodany do starego, do wsi pruskiego). chełmińskiej

Między Starym Polem a Ząbrowem znajdowało się tzw. Polskie Pole. Odnotowane w Księdze Czyszów komturstwa elbląskiego na początku XIV wieku. Na prawie chełmińskim posiadał je wówczas niejaki Jakub Schadewalde.

Szaleniec thörichte Hof Zakonny folwark gospodarczy majątek zapewne B lokowany w roku 1360 na prawie ń Tchörichthof ń ą ą pa stwowy przysiółek chełmi skim; jego zarz dc w placowy; Thörichthof roku 1405 był niejaki Peter Ernst Torichthof – „Hauptmann czum forma Töringsdorf Thorechtenhoffe” (Christburger całkowicie Thöringshöfschen Handfestbuch XI). zatarta Szaleniecz

ś Szlagnowo Slaulon Wie lokowana w komturii wieś przysiółek GB dzierzgońskiej między 1330 a Slawlun ź czynszowa ulicowy 1350 r. W ródłach pruska Schlablau wzmiankowana po raz pierwszy w końcu XIV wieku.

ś ż ś Ząbrowo Wie zło ona z Wie została lokowana w komturii wieś ulicówka trzech GP dzierzgońskiej być może już około ę czynszowa placowa historycznych 1300 r. Po roku 1405 znalazła si chełmińska jednostek w komturii elbląskiej, a od roku osadniczych: 1457 podlegała pod zamek w Ząbrowa, Letnik Malborku. oraz Czerwonki W roku 1392 w Ząbrowie byli albo Stróży. notowani gburzy Nikill i Hermann Swarcze, w roku 1396 Otto Sommerau, Niklus, Nickiel Backer, Hancke Sammeraw Frodinrich, Niklus Bare, Crumme Lekill, w roku 1401 Hannus Sameraw villa Merkel, a w roku 1409 Hans Somerane Pfifer. Pierwotny dokument Sommerort, lokacyjny zaginął, znamy tylko Sommerort jego wznowienie wystawione w Rothebude, roku 1441 przez ostatniego Rothe Bude komtura elbląskiego, Heinricha Reuß von Plauen.

Wieś lokowana przez komtura wieś owalnica Złotowo Reichfelde B ń Reychenvelt dzierzgo skiego Güntera czynszowa Schwarzenburga, który pełnił swój chełmińska Reichfeld urząd w latach 1331 – 1335. 8 Rechsfelt stycznia 1342 roku kolejny komtur dzierzgoński – Alexander von Kornre – odnowił przywilej lokacyjny obniżając zarazem powinności czynszowe dla kolonistów. Wieś posiadała 35 włók, które należały na prawie chełmińskim do szlachetnego Hannusa Halczte. Należy więc sądzić, że początkowo była wsią rycerską.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 206 — Poz. 65 Jako ciekawostkę odnotujmy kategoryzację śre- strujący niziną ciągnącą się w kierunku Jezioro Druzno dniowiecznych wsi żuławskich przedstawioną przez B. (tzw. Drausenniederung) 71. Rycerze związani z tym sta- Schmida. Podzielił on wsie na: zagrodnicze, gburskie nowiskiem urzędowali w Stalewie, rzadziej w Szaleńcu, oraz „jęczmienne”. Te pierwsze (niem. Gärtnerdörfer) a ich obowiązki były rozliczne: decydowali o zasadach należały do rzadkości i oznaczały miejscowości, gdzie nie rybołówstwa, o możliwości i sposobie korzystania z doszło do nadania ziemi, czyli gdzie nie wyodrębniła się lasów, o wykorzystaniu licznych w okolicy łąk, błoni i roz- warstwa gburów (kmieci). Zamieszkiwali je tylko ludzie gartów, nadzorowali prowadzenie prac hydrograficznych posiadający na wsiach status drugiej i trzeciej kategorii: związanych z osuszaniem bagna Solow i „wyprostowa- zagrodnicy (Gärtner), chałupnicy (Kätner) i komornicy niu” biegu Tejny Wyżynnej na odcinku od Złotowa do (Instleute). Ich zajęcia związane były z rzemiosłem oraz Rozgartu etc 72. sadownictwem i ogrodnictwem. Wszyscy mieli mniej Postępujące zagospodarowanie i zasiedlenie Żuław więcej równy status wobec swego feudała, a tym nie Malborskich w I połowie XIV wieku zdecydowało o powo- był Zakon NMP, tylko związana z nim rodzina rycerska. łaniu do życia jeszcze jednego ośrodka administracyjne- Na Małych Żuławach Malborskich do wsi tych należała go. Okazało się nim wójtostwo w Sztumie utworzone w miejscowość Muckenberg, położona w pobliżu Malbor- roku 1333 i kierowane przez rycerza zwanego advocatus. ka, dziś nie istniejąca 69. Miał on uprawnienia mniejsze niż rycerz – komornik, Wsie czynszowe, gburskie, dzieliły się – jak już wspo- głównie militarne i skarbowe. Ponadto do jego zadań mniano – na pruskie oraz chełmińskie. Na obszarze należała ochrona ważnej drogi wiodącej z Malborka do dzisiejszej gminy Stare Pole do wsi pruskich zaliczano: Sztumu i Kwidzyna (ze stolicy kraju do stolicy diecezji). Klecie, Kławki, Leklowy i Szlagnowo, status Kraszewa Przy udziale swoich pomocników (Hofman) zbierał czyn- jest dyskusyjny, natomiast w grupie wsi chełmińskich sze z dwóch okręgów. Pierwszy położony był na Małych duża część posiadała wcześniej status pruski (Stare Pole, Żuławach Malborskich i obejmował wsie: Leklowy, Krasnołęka, Krzyżanowo, Kaczynos); tylko Złotowo i Zą- Parwark, Krzyżanowo oraz Kraszewo; drugi składał się z browo wydają się typowymi osadami niemieckimi, może folwarków w Barlewicach, Uśnicach i Lasowicach. także – z pewnymi zastrzeżeniami – Królewo. Ośrodkami zakonnej administracji w najbliższej okoli- Wsie czynszowe można jednak było skategoryzo- cy były też: Markusy (siedziba wójta), Wikrowo (folwark wać nie tylko w odniesieniu do statusu prawnego, ale i leprozorium) oraz część dzisiejszej wsi Jegłownik, również w relacji do ich profilu gospodarczego. W tym zwana dawniej Neuhoff – powstałe jednak dopiero na właśnie kontekście B. Schmid wymienił tzw. „wsie początku XV wieku. jęczmienne” (niem. Gerstendörfer). W przygotowanych Na tę podstawową sieć urzędów lokalnych nałożone dla nich kontraktach umieszczono zapisy powodujące zostały granice głównych jednostek administracyjnych konieczność spłacania renty feudalnej właśnie w jęcz- w państwie zakonnym – komturii. Pierwszy ich zasięg mieniu (w wysokości 200 korców od włóki). Poprzez tego wyznaczono w latach 80-tych XIII wieku. Tak się złoży- typu dyrektywy pan feudalny starał się narzucić kierunki ło, że na interesującym nas terenie, doszło do styku aż rozwoju gospodarczego na podlegającym obszarze. Do trzech komturii: santyrskiej (=malborskiej), dzierzgoń- „wsi jęczmiennych” na Małych Żuławach Malborskich skiej i elbląskiej, a terytorialny rozdział ich kompetencji należały Janówka oraz Kaczynos 70. jest – w początkowym okresie - niemal niemożliwy do ** zrekonstruowania. Wydaje się, że Fiszewo cieszyło się ** początkowo autonomią wobec trzech regionalnych Administracja zakonna na omawianym obszarze stolic, a określenia „przynależny do Fiszewa, położony przechodziła, jak wspomniano, szereg trudnych do w komornictwie fiszewskim, położony na Żuławach uchwycenia zmian. Zanim powstały komturie funkcjo- Fiszewskich” znajdowały zastosowanie w odniesieniu do nował tu urząd umiejscowiony na zamku w Fiszewie. Dał wszystkich miejscowości małożuławskich. Z czasem tj. w on nazwę całej okolicy w postaci Żuław Fiszewskich, a latach 1315 – 1330 komornictwo fiszewskie „rozpadło” swoim zasięgiem terytorialnym nawiązywał do granic się na trzy części: wschodnia dostała się pod jurysdykcję domniemanej pruskiej włości Weiskawo. Rycerz o imie- zamku elbląskiego (z Fiszewem, Ząbrowem i Czerwonką), niu Siegfried, z tytułem „commendator in Wyscovia”, zachodnia zamku malborskiego (z Królewem, Krasnołę- wymieniony został w roku 1257, następnie zaś w roku ką, Leklowy, Kaczynosem, Janówką, Kleciem), natomiast 1271 miejscowa załoga uczestniczyła w bitwie z Prusami część południowa została związana z komturią dzierz- pod Dzierzgoniem. gońską (Krzyżanowo, Stare Pole, Kraszewo, Parwark, Trudna do zdefiniowania jest ranga tego urzędu, Kławki, Kikojty, Szaleniec, Złotowo). Już jednak po roku zwłaszcza we wczesnym okresie, do roku 1300. Z czasem 1333 „dzierzgońskie” Parwark, Krzyżanowo i Kraszewo jednak stał się siedzibą komornictwa i w wielu dokumen- dostały się w orbitę wpływów wójtostwa sztumskiego, tach pojawił się pod taką nazwą (Kämmeramt Fischau). poprzez które podlegały komturii malborskiej. W randze komorników fiszewskich wymienieni zostali: w Sytuacja wyklarowała się dopiero po wielkiej wojnie roku 1367 rycerz Michael, a w roku 1405 rycerz Heinrich. 1410 – 1411. W większości zniszczone przez wojska litew- Na południu znajdowało się natomiast komornictwo w skie i tatarskie wsie małożuławskie odbudowywały się Marajnach (niem. Morainen; Kämmeramt Morainen) od nowa, a administracyjnie przydzielono je do dwóch administrujące dawną pruską włością Posolouwe. komturii: elbląskiej i malborskiej. Granica przebiegała Sieć administracyjna tworzona przez Zakon była na na wschód od Starego Pola, mniej więcej identycznie omawianym obszarze jednak znacznie bogatsza i opiera- jak dzisiejsza granica administracyjna gminy. W zasa- ła się także na jednostkach niższej rangi: prokuratoriach dzie wszystkie miejscowości z obecnej gminy Stare i wójtostwach. We wspomnianym roku 1271 do walki z Pole znalazły się pod wpływem zamku malborskiego, Prusami pod Dzierzgoniem wspólnie wystąpiły załogi z wyjątek stanowiło tylko Ząbrowo i Czerwonka związane Fiszewa oraz Żuławki Sztumskiej (niem. Posilge). Zamki poprzez Fiszewo z zamkiem elbląskim. Czynnikiem decy- z siedzibami urzędów zakonnych powstały w drugiej dującym była tu chyba przynależność parafialna i fakt, połowie XIII wieku także właśnie w Żuławce Sztumskiej że proboszcz fiszewski posiadał w tych miejscowościach oraz w Tropach Sztumskich. Ponadto wyłonił się jeszcze nadania ziemskie w wysokości 12 łanów (2 w Ząbrowie). okręg administracyjny zwany Pflege Thörichthof – Stalle; Ząbrowo przyłączono do zamku malborskiego już w trak- zarządzał nim rycerz – opiekun (niem. Pfleger) admini- cie wojny 13-letniej, w roku 1457. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 207 — Poz. 65

Ilustracja z katalogu B. Schmida pokazująca granice komturii w końcu XIV wieku.

* * * * * Dokonany w 1243 r. przez legata papieskiego kościel- umiejscowiony wg kronik w Żuławce Sztumskiej, został ny podział Prus spowodował, że tereny obecnej gminy wzniesiony przez Prusów i im miał służyć, ale był to tylko Stare Pole znalazły się w ramach diecezji pomezańskiej. epizod w dziejach; konsekwencja wojny toczonej o pano- Jej stolicą był Kwidzyn. Sytuacja ta nie zmieniała się w wanie nad krainą. Ten drewniany budynek nie przetrwał ciągu wieków. zresztą długo – zniszczyli go Prusowie w trakcie drugiego Sieć parafialna kształtowała się powoli i była oczywi- powstania. Potem budowano już obiekty bardziej trwałe, ście uzależniona od postępów wielkiej akcji kolonizacyj- murowane, patronował im Zakon NMP. nej sterowanej przez Zakon NMP. Zwłaszcza od osiągnięć W pierwszej połowie XIV wieku parafie – dla omawia- w dziedzinie kolonizacji niemieckiej, gdyż kościołów we nego terenu – zostały lokowane w: Fiszewie, Żuławce wsiach zdominowanych przez Prusów i Polaków nie Sztumskiej, Krzyżanowie oraz Królewie. budowano. Wprawdzie pierwszy kościół na tym terenie, Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 208 — Poz. 65

Miejscowość Wezwanie / Dane o budowli Parafia – patronat do miejscowości do wojny 13-letniej niej należące

Kościół p.w. św. W Ząbrowie wybudowana została kaplica Fiszewo Fiszewo żą ś Jana Ewangelisty nale ca do ko cioła parafialnego, istniała Ząbrowo / ona od roku 1607 do co najmniej 1713; Czerwonka (Stróża) zlokalizowana była w innym miejscu niż Zakon NMP obecna kaplica p.w. św. Wojciecha.

Ż Kościół p.w. św. Pierwszy kościół w Posilge powstał już w Żuławka Sztumska uławka roku 1249 w wyniku traktatu Jana Chrzciciela ń Złotowo Sztumska / dzierzgo skiego; był obiektem drewnianym Szaleniec wzniesionym przez Prusów. Proboszcz Zakon NMP Arnold „von Posolova” był wymieniany w – ą źródłach w roku 1250. Następni tylko w pocz tkowym okresie, gdy wsie proboszczowie odnotowani zostali w latach ż 1286 – 1298. W tym czasie trwała zapewne nale ały do komturii ń budowa nowej gotyckiej murowanej dzierzgo skiej i podlegały ś ą pod wójta ze Stalewa - wi tyni. Dokładnych przekazów na ten ń temat brak. Szale ca.

Kościół p.w. św. Kościół parafialny powstał tu przed rokiem Krzyżanowo, Krzyżanowo ć ż ń ż Barbary 1330, by mo e uko czony był ju w roku Stare Pole / 1319. Klecie Zakon NMP Kławki Parwark Kraszewo Z czasem: Złotowo Szaleniec Leklowy *

Kościół p.w. św. Na podstawie protokołu wizytacji kościelnej Królewo Królewo z 1742 roku wiadomo, że pierwszy gotycki ę Mikołaja ś Krasnoł ka / ko ciół – murowany – został zniszczony w Leklowy * trakcie wojny 13-letniej. Na jego miejscu Zakon NMP wybudowano w roku 1468 świątynię Janówka konstrukcji ryglowej, zachowaną do roku Letniki 1819/1820. Kaczynos

Czasy Ekonomii Malborskiej. zreformowanych Żuław Malborskich zajmowali się sta- * rostowie malborscy, rezydujący na zamku malborskim Po wojnie 13-letniej, w ramach Królestwa Polskiego oraz sztumskim. Poza tym pełnili również funkcje woj- i utworzonej jednostki administracyjnej – województwa skowe, policyjne i sądownicze. Po śmierci starosty oraz malborskiego, wszystkie wsie położone na Żuławach namiestnika królewskiego Ambrożego Pampowskiego Malborskich zrównano pod względem statusu praw- doszło do wydzielenia kompetencji gospodarczych z nego. Odnawiane dokumenty lokacyjne oparto już tego zasobu – król Zygmunt I Stary utworzył w roku 1510 wyłącznie na prawie chełmińskim. Kontrakty chełmiń- Ekonomię Malborską czyli „dobra stołu królewskiego”. skie otrzymywały również majątki i folwarki. Na inte- Terytorialnie w jej skład, obok miast Malborka i Nowe- resującym nas terenie majątkami pozostały: Szaleniec, go Stawu, weszły w zasadzie wszystkie wsie i majątki Kikojty i Parwark, natomiast pozostałe miejscowości żuławskie; ich liczba podawana jest różnie – w zależności stały się wsiami czynszowymi gburskimi (kmiecymi). od opracowania. Administrowanie nad tym terenem, z Przekształcenia te miały miejsce w latach 70– tych XV jego miejscowościami i zasobami, powierzono spe- wieku, poszczególne dokumenty lokacyjne sygnowane cjalnie wybieranym, płatnym urzędnikom królewskim. były przez króla i zatwierdzane przez Sejm; ostatecznie Nazywano ich początkowo Mistrzami Skarbowymi z Mal- w lipcu 1476 wszystkie miejscowości przekształcono na borka, od połowy XVI wieku Ekonomami Królewskimi podstawie ogólnego edyktu. Tak zniknął podział na wsie (w dokumentach: thesaurarius, dispenastor, prokurator pruskie i niemieckie, przez pewien czas utrzymywał się generalis), a ich stanowisko oddzielone od funkcji staro- jeszcze status wsi zagrodniczych, zniknęło natomiast ścińskich zostało ściśle powiązane z czynnościami stricte pojęcie „wsi jęczmiennych”. skarbowymi i fiskalnymi. Ilustracja z katalogu B. Schmida pokazująca granice Pierwszym zarządcą Ekonomii Malborskiej został Jan Ekonomii Malborskiej w XVI wieku. Bażyński, który wsławił się przygotowaniem Rejestru ** Czynszowego dla miejscowości żuławskich. W jego Początkowo zarządzaniem gospodarczym prawnie ramach uregulowano i ujednolicono status prawny wsi, Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 209 — Poz. 65 folwarków i majątków oraz wprowadzono przejrzyste dodatkowych zobowiązań pozapieniężnych, możliwością zasady wynikającej z tego statusu polityki fiskalnej. pozostawania poza tradycyjnymi formami miejscowej Jego następcą, w roku 1531, został Stanisław Kostka organizacji samorządowej oraz innymi typem przestrzen- kontynuujący prace skarbowe oparte na rejestrze. To nej organizacji osadniczej – gospodarstwa samotnicze. właśnie w tym dokumencie pojawił się wyraźny podział Fizyczną osoba prawną jest emfiteuta (lub grupa olę- na miejscowości z Żuław Wielkich i Małych Żuław Mal- drów), osobiście ponoszący z tytułu zawarcia umowy borskich. Można powiedzieć, że miał on charakter tech- wszelkie konsekwencje swojej działalności gospodarczej. niczny, pomocniczy, ściśle związany z prowadzeniem Osoby takie pozostawały poza dotychczasowym, trady- odpowiednich zapisów rachunkowych. To tak, jakbyśmy cyjnym systemem gminnym, utworzonym w momencie dzisiaj utworzyli w tekście tabelę dzielącą dane na dwie krzyżackiej lokacji, aż do momentu nabycia przez siebie kolumny. również i gruntów na prawie chełmińskim” 74. Ekonomowie mieli obowiązek odprowadzać do Posługiwanie się prawem emfiteutycznym polegało na skarbu królewskiego nadwyżki dochodów uzyskiwa- zawieraniu umów - kontraktów emfiteutycznych (w doku- nych z tytułu własności do ziemi w ramach latyfundium, mentach źródłowych określanych mianami: „der arende z tych dochodów pobierali własne uposażenie – wg ściśle contrakt” lub „dass emphyteutische Recht” „Erbzines określonych zasad. Podobnie jak wypłacali uposażenie Contrakt”) pomiędzy dysponentem ziemi („Vorleiher”, zatrudnianym przez siebie urzędnikom pomagającym w „Herr”, „dominus emphiteuticanus”) a przyszłym jej sprawowaniu tak odpowiedzialnej misji. Ów model funk- dzierżawcą, zwanym w tym wypadku emfiteutytą („Ephy- cjonował do najazdu szwedzkiego w roku 1626; później teuta”, „Arendatores”, „Emphyteutisch Arendatores”). znowu łączono funkcje starosty z powinnościami ekono- Emfiteutyta mógł być osobą reprezentującą tylko siebie micznymi. Małe Żuławy Malborskie w całości należały do lub interesy pewnej grupy, mogła nim również stać się Ekonomii Malborskiej. Każda z tutejszych wsi stanowiła właśnie cała grupa nowych kolonistów. własność królewską, państwowy charakter miał folwark W przypadku Żuław Malborskich dysponentami w w Szaleńcu, natomiast Kikojty i Parwark posiadały status kontraktach emfiteutycznych okazywali się: administra- majątków prywatnych, szlacheckich. W pierwszych dzie- cja królewska (Ekonomia Malborska) oraz możne rody sięcioleciach polskich rządów w Prusach Królewskich szlacheckie, związane z dworem królewskim, do których dochody skarbu państwa gwałtownie malały, na co należały dwie wyodrębnione na Wielkich Żuławach wpływ miało wiele czynników, w tym między innymi tenuty: barwałdzka oraz tygenhowska. Odbiorcami wypuszczanie ziem w ręce prywatne (jak miało to miej- natomiast, przynajmniej w początkowym okresie, byli sce na Wielkich Żuławach Malborskich w przypadku prawie wyłącznie menonici – emigranci wyznaniowy tenuty nowodworskiej i barwałdzkiej). Po ustanowie- wywodzący się w większości z Niderlandów i północ- niu Ekonomi Malborskiej sytuacja zaczęła zmieniać nych Niemiec. się radykalnie, przypadki oddawania ziemi prywatnym W wielu opracowaniach poświęconych Żuławom właścicielom stały się sporadyczne, natomiast skuteczna Wiślanym i w świadomości powszechnej funkcjonują polityka podatkowa stosowana konsekwentnie wobec dwa przesądy, czy inaczej mówiąc dwie nie do końca wsi, majątków i folwarków przyczyniała się do znaczącej prawdziwe tezy związane z prawem emfiteutycznym. poprawy budżetu królewskiego. Z istotnych czynników, Pierwsza identyfikuje emfiteutuzę stricte z osadnic- które się na ten stan rzeczy złożyły wymienić należy dwa: twem holenderskim (mennonickim) i pokazuje ją w znakomitą koniunkturę na polskie płody rolne w Europie formie „wynalazku” związanego z tym kręgiem kulturo- w XVI wieku oraz wprowadzenie nowych uregulowań wym, niejako przywiezionym przez kolonistów na teren prawnych dotyczących dysponowania ziemią i zasad na Prus. Nie jest ona prawdziwa, gdyż – jak pokazano – ten niej gospodarowania – prawo emfiteutyczne. rodzaj prawa osadniczego powstał właśnie w Prusach, *** w celu ich restytucji gospodarczej, a to, że związał się Zrównanie prawne wsi, folwarków i majątków oraz (początkowo) z menonitami było dziełem przypadku, usprawnienie procesów zarządzania nad tą strukturą tylko zbiegiem okoliczności. Tym niemniej częstokroć osadniczą nie rozwiązało jednak w pełni problemów, używa się pojęcia „prawo olęderskie” („holenderskie”) zwłaszcza gospodarczych i zwłaszcza w krainie tak jako synonimu pojęcia „prawa emfiteutycznego”, a trudnej do zagospodarowania jaką były Żuławy Wiśla- kolonizację olęderską opisuje się także jako kolonizację ne. Potrzebne były nowe instrumenty, w tym prawne emfiteutyczną. i administracyjne, by odbudować obszar zniszczony po Druga teza dowodzi, że prawo emfiteutyczne sto- wojnach, a także charakteryzujący się tym, że nawet w sowano w odniesieniu do ziemi leżącej odłogiem, czasach pokoju nie rozwijał się w pełni swoich możliwo- niezagospodarowanej wcześniej na prawie chełmiń- ści: albo nawiedzały go różne klęski (powodzie i pod- skim – czyli na nieużytkach, głównie bagnach, terenach topienia), albo specyfika położenia geograficznego podmokłych i podtopionych. To prawda tylko częściowa, sprawiała, że większa część gruntów leżała odłogiem tak się rzeczywiście często zdarzało, jednak instrumen- lub nie była właściwie, adekwatnie wykorzystana. Gene- tem tym posługiwano się z założenia wszędzie tam, ralnie obszar ten nie przynosił spodziewanych wyników gdzie dotychczasowe formy gospodarki nie były zbyt gospodarczych i wymagał interwencji przy wykorzysta- efektywne i okazywały się mało wydajne w stosunku niu nowych rozwiązań. do potencjalnych możliwości. Wykorzystywano zatem Takim instrumentem wprowadzonym w końcu XVI emfiteutuzę tam, gdzie obiecywano sobie podniesienie wieku, a konstytucyjnie usankcjonowanym w latach 30- rentowności, także na gruntach wcześniej zasiedlonych tych XVII wieku, stało się prawo emfiteutyczne 73. Prawo i zagospodarowanych, jednak w sposób mało zadawa- to, zwane również emfiteuzą, stanowiło „rodzaj prawa na lający. Równie częste były przypadki, choć rzadziej się o rzeczy cudzej, polegającego na udzieleniu długotrwałego nich wspomina, gdy niesprawdzające się formy organi- użytkowania gruntu (przypominając w istocie dzierża- zacji folwarków państwowych zastępowano kolonizacją wę wieczystą), różniącego się jednak od dzierżenia na opartą na kontraktach emfiteutycznych. Takim przykła- prawie chełmińskim przede wszystkim cyklicznym i suk- dem na opisywanym terenie gminy Starej Pole okazała cesywnym odnawianiem warunków umowy, zanikiem się miejscowość Szaleniec – średniowieczny folwark Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 210 — Poz. 65 zamieniony w XVIII wieku w typową, „czystej formy” 60-te i 70-te XVI stulecia) zajęli „porośnięte trzciną nie- wieś kolonijną, zasiedloną i zagospodarowaną w 100% użytki bagienne” znajdujące się w tenucie tygenhowskiej przez menonitów. (nowodworskiej). Sprowadziła ich tu bankierska rodzina Innym charakterystycznym przypadkiem uciekania Loitzów, a następnie wszystkie nadane kolonistom posta- się do emfiteutuzy, w celu zwiększenia współczynnika nowienia i przywileje potwierdził w latach 80-tych Ernst efektywności wykorzystania gruntów, było odłączanie Weiher. W kolejnym etapie menonici zaaklimatyzowali terenów wsi chełmińskich dla tworzenia satelitarnych się na gruntach sąsiedniej tenuty – barwałdzkiej (okolice osad emfiteutycznych. Dotyczyło to przede wszystkim Niedźwiedziówki), należącej do dworzanina króla Zyg- terenów położonych na terenach depresyjnych, pod- munta Augusta – Reinholda von Kroków (Crokau). mokłych, towarzyszących rzekom, służących jako ulga Z tych dwóch głównych ośrodków kolonizacja men- powodziowa. Wcześniej wykorzystywano je tylko latem nonicka zaczęła się rozprzestrzeniać i obejmowała stop- pod pastwiska, w nowych warunkach dochodziło tam niowo całe Żuławy Wiślane. Na Małe Żuławy Malborskie do prawdziwego zagospodarowania związanego z osad- dotarła z oporami i dosyć późno, prawdopodobnie nictwem kolonijnym. Powstawały tam gospodarstwa dopiero w 2 ćwierci XVII wieku. W każdym razie brak samotnicze formujące się w rzędówki lub przyjmujące jest danych źródłowych potwierdzających wcześniejsze formę zabudowy rozproszonej (jednodworczej blokowej zawieranie kontraktów emfiteutycznych na tym obsza- na terpach). Takie osady na ogół nie miały własnej nazwy rze. Decydowała o tym silna pozycja miejscowych wsi chociaż de facto i de jure funkcjonowały jako odrębne chełmińskich i stosunkowo dobre zagospodarowanie miejscowości, nie mające formalnych związków z wsiami podlegającego im areału. Sytuacja zmieniła się dopiero czynszowymi, chełmińskimi, w relacji do których powsta- po pierwszej wojnie szwedzkiej i wynikała ze zniszczeń ły. Na opisywanym terenie gminy Stare Pole taka kla- i spustoszeń, jakie się w jej wyniku dokonały. Do zmian syczna osada emfiteutyczna powstała pomiędzy wsiami przyczyniła się także wielka powódź z 31 marca 1651 r. Ząbrowo a Czerwonka (Rothe Bude). W XVIII wieku osa- związana z przerwaniem wałów na Nogacie – Paucie, w dzono tam 4 rodzinny mennonickie, z czasem osada roz- wyniku czego znacząco zniszczone zostały wsie Janówka, winęła się do co najmniej 14 gospodarstw; wśród nich Kaczynos i Ząbrowo. To właśnie w okolicach Ząbrowa znalazło się miejsce dla młyna, karczmy oraz znanego w pojawili się pierwsi źródłowo odnotowani menonici całej okolicy straganiarza. związani z opisywanym terenem gminy Stare Pole. ** Założyli oni satelitarne osiedle rozwijające się pomię- ** dzy zwartymi, chełmińskimi układami osadniczymi wsi Menonici pojawili się w Prusach w 2 połowie XVI czynszowych: Ząbrowa i Czerwonki. Byli to: wieku. Początkowo próbowali osiedlić się w Gdańsku, • Johan Tiesen, straganiarz (Hakenbude) z trzyosobową następnie w Elblągu, jednak w tych rozwiniętych ośrod- rodziną kach miejskich nie znaleźli dogodnych warunków dla • Peter Penner, rolnik, z pięcioosobową rodziną egzystencji opartej na bardzo specyficznych kryteriach. i pięcioma pracownikami (Dienstboten) Najkrócej mówiąc, zgodnie z zasadami wyznawanej • Dirck Loewen, rolnik, z trzyosobową rodziną i jednym doktryny, menonici pragnęli żyć w znaczącej izolacji od pracownikiem reszty społeczności, nie uczestnicząc w życiu publicznym, • Johan Hiebert, rolnik, z dwuosobową rodziną nie angażując się w politykę, unikając służby wojskowej, Drugi znaczący kontrakt emfiteutyczny został podpi- a nawet pracy w administracji, poświęcając się wyłącznie sany 30 listopada 1727 i dotyczył terenów związanych z kultywowaniu immanentnych wartości wywodzących się dawnym majątkiem domeralnym w Szaleńcu. Grunty o z własnej, hermetycznej tradycji oraz mozolnej pracy, areale ponad 19 włók na okres 40 lat zostały wydzierża- budującej ich niebanalny potencjał ekonomiczny. wione gminie mennonickiej złożonej z 11 rodzin, co dało Odpowiednie warunki powstały natomiast na Żuła- początek rozwojowi typowej wsi kolonijnej, tak w sensie wach Wiślanych i w tej krainie emigranci wyznaniowi z prawnym, jak i przestrzennym. Niderlandów i Niemiec zdołali rozwinąć wszystkie posia- Szaleniec i Ząbrowo stały się na opisywanym terenie dane i nowo nabyte umiejętności oraz specyficzne cechy głównymi ośrodkami rozwoju osadnictwa emfiteutycz- związane ze swoim kręgiem społeczno - wyznaniowym. nego, początkowo stricte związanego z menonitami, Na Żuławach znajdowało się wiele terenów trudnych a z czasem z ludźmi określanymi ogólnym mianem do zagospodarowania, wymagających odpowiedniego „olędrów”. Warto zwrócić uwagę, że obie miejscowości podejścia tj. zarówno wiedzy, jak i odpowiedniej organi- położone są jakby na dwóch przeciwległych biegunach zacji społecznej, współdziałania. Tak się złożyło, że obu opisywanego obszaru i obie związane są z biegiem tym wymogom najlepiej mogli sprostać właśnie meno- głównych rzek ten obszar przecinający – Nogatu i Tejny. nici, ponieważ wynikało to wprost ze struktury i genezy Menonitom, czy szerzej olędrom, powierzono zatem ich gmin. Po drugie na Żuławach zaczęto powszechnie trudne zadanie zasiedlenia i zagospodarowania grun- stosować prawo emfiteutyczne, a pewne jego aspekty tów podmokłych, podtapianych, związanych z ulgami zostały jakby umyślnie stworzone pod kątem oczekiwań powodziowymi, do tej pory słabo wykorzystywanych, nowych kolonistów, mowa tu przede wszystkim o moż- co najwyżej jako pastwiska. liwości egzystowania i prosperowania poza strukturami Pomiędzy tymi biegunami kolonizacja olęderska roz- dotychczasowej organizacji samorządowej: osadniczej wijała się o wiele mniej intensywnie i na ogół polegała i społecznej. Emfiteutuza mogła zapewnić izolację zarów- na tworzeniu jednodworcznych gospodarstw w sąsiedz- no w sensie fizycznym, jak i obywatelskim, a menonici twie zwartych, lokacyjnych układów wsi czynszowych. postanowili wykorzystać te możliwość z całą konsekwen- Tak było z pewnością w przypadku Klecia, Kławek i Zło- cją jako rozwiązanie odpowiadające zasadom ich wiary towa oraz prawdopodobnie w odniesieniu do Kaczyno- i specyfice autarkicznej struktury społecznej. su i Królewa. Pozostałe miejscowości na opisywanym Na Żuławach Malborskich menonici zaczęli się osie- obszarze nie miały większego związku z kolonizacją dlać za sprawą dzierżawców prywatnych majątków emfiteutyczną. (tenut) wydzielonych z Ekonomii Malborskiej, położo- Efekty jakie przyniosła kolonizacja olęderska dla nych na Żuławach Wielkich. W pierwszym etapie (lata opisywanego terenu zostały przedstawione w formie tabelarycznej. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 211 — Poz. 65

Kolumna 1 – obecna nazwa miejscowości Kolumna 2 – informacje na temat odnowienia kontraktów lokacyjnych, zwiększenia areału miejscowości, zmian w statusie prawnym, budowie ważnych obiektów społecznych Kolumna 3 – liczba głównych gospodarstw chłopskich w XVIII i XIX w., należących do gburów, przekształconych po reformach agrarnych w „wolne majątki chełmińskie” / odnotowane nazwiska miejscowych gburów („chełmińskich’) Kolumna 4 – przybliżona liczba głównych siedlisk kolonijnych, emiftetutycznych / odnotowane nazwiska miejscowych menonitów (czy szerzej olendrów) Kolumna 5 – przekształcenia lokacyjnego układu osadniczego spowodowane rozwojem gospodarstw emfiteutycznych Kolumna 6 – liczba mieszkańców przed 1945 rokiem

Miej Dane historyczne Liczba Liczba Rozwój układu Liczba sco chełmińska emfiteutyczna osadniczego mk woś ć

Jan ów Odnowiony dokument 3 brak Lokacyjny układ osadniczy nie 1933 r. - lokacyjny spłonął w 1517 r. i ę ka / / zmienił si w wyniku kolonizacji 155 został ponownie wystawiony XVII wiek: Wiebe olenderskiej. We wsi notowano 1939 r. - w roku 1576. rodzina tylko jedną rodzinę mennonicką – 175 Totalna powódź z roku 1888 Hirschfeld Wiebe. zniszczyła cały układ XIX wiek: osadniczy z zabudową; po Arndt niej wieś praktycznie Kruger powstała od nowa. Sonke Po totalnej powodzi na pn. od wsi powstała leśniczówka podlegająca pod Nadleśnictwo Pelplin.

Kac zyn Brak danych o 8 ? Kolonizacja emfiteutyczna 1933 r. - ę ę os wznowieniach dokumentu / / przyczyniła si do powi kszenia 534 lokacyjnego po wojnie 13 - Brak danych Dick areału wsi z 50 do 128 włók ! W 1939 r. - letniej. Niefeld XVIII wieku notowano 4 rodziny 463 Rok 1637: lustracja komisji mennonickie, ale liczba kościoła katolickiego – gospodarstw holenderskich musiała odnotowano budowę być znacznie większa. Formy kościoła protestanckiego w przestrzenne tej kolonizacji okazały roku 1626. się nietrwałe – nie ma po nich śladu Nowy budynek kościelny w terenie; nie było go już w I wzniesiono w konstrukcji połowie XX wieku. Na bazie ryglowej w latach 1705 – jednego z gospodarstw kolonijnych 1706; remont i konserwacja powstał w k. XIX wieku duży w latach 1906 – 1907. majątek ziemski – dziś Kaczynos W XVII wieku sołtysem był Kolonia. Gospodarczo był on Johann Neimann. zapewne związany z cukrownią w Starym Polu.

Kik ojty Majątek prywatny. Dwór z Brak danych Majątek liczył w XIX wieku 23 włóki. 1868 r. - 73 Brak dokładnych danych. folwarkiem i Brak śladów i wzmianek o ogrodem kolonizacji emfiteutycznej.

Kle cie Brak danych 4 5 lub 9 W XVIII wieku we wsi osiedlili się k. XIX w. - / / olendrzy (w tym menonici) – w 165 ń Rodzina Rodzina Wiehler ko cu XIX wieku notowano 11 1933 r. - Wedekind mennonitów. 126 Lokacyjny układ osadniczy 1939 r. - rozszerzył się o rozproszone 136 gospodarstwa kolonijne lokowane w kierunku zachodnim i południowym; areał wsi wzrósł z 31 do 54 włók. Część zabudowy kolonijnej zachowała się.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 212 — Poz. 65

Kła wki Brak danych 3 3 W roku 1820 wieś liczyła 112 osób, 1869 r. - / / w tym 2 mennonitów. Dzięki 110 Brak danych Dick kolonizacji emfiteutycznej areał wsi 1925 r. - 97 Niefeld powiększył się z 16 do 34 łanów. Rozproszone gospodarstwa Potem kolonijne powstały w kierunku włączono Szalenica -na południe i zachód od Kławki do lokacyjnego układu osadniczego. W Krzyżanowa roku 1869 w Kławkach odnotowano . 16 mennonitów.

Kra sze Brak danych 4 Brak danych Lokacyjny układ osadniczy nie 1933 r. - zmienił się znacząco; wo / 147 Kramer prawdopodobnie nie było tu 1939 r. - Lemke gospodarstw kolonijnych. 137

Kró lew Królewo. Królewo Królewo: Królewo i Krasnołeka tworzyły od Królewo: 23 marca 1485 roku p. XIX w. - 11 6 rodzin XIV w. rzadki w pejzażu Żuław 1820 r. – o odnowiony został w Toruniu poł. XIX w. - 6 mennonickich w układ „wsi podwójnej”, były swoim 317 dokument lokacyjny dla p. XX w. - 4 1820 r. lustrzanym odbiciem względem osi, k. XIX w. – Królewa podpisany przez / Liczba jaką stanowił Stary Nogat. Obie 340 króla Kazimierza Od XVI wieku gospodarstw miejscowości pierwotnie przyjęły Jagiellończyka. szlachecka nieznana. formę łańcuchówki przywałowej z W 1486 wybudowano nowy rodzina zabudowaniami sytuowanymi po Leklowy: kościół w konstrukcji Wunderlich; Krasnołęka: jednej stronie ulicy wiejskiej k. XIX w. - ryglowej, remontowany w Brak danych towarzyszącej wałom rzeki. Przy 75 1683 i 1746; rozebrany w Gburzy: czym ulica wiejska w Królewie 1816. Budowa kościoła Wiebe Leklowy: odgrywała ważniejszą rolę, gdyż neogotyckiego w latach Ehlert Brak danych była odcinkiem głównego traktu w 1820-21, rok 1839 rozbiórka Döhring regionie tzw. „Via Elbigensis”. źle postawionej wieży, 1844 Stoermer Podkreśleniem jej rangi budowa budowa nowej wieży. Prace kościoła parafialnego oraz konserwatorskie pod Krasnołęka: wzmiankowanych przez B. nadzorem inspektora 5 Schmida „dworów”. W Krasnołęce budowlanego Abessera / przestrzeń publiczna nie znalazła Rentel równie ważkich realizacji. ę Krasnoł ka: Regher W XVI w., po przekopaniu koryta Brak danych. „nowego” Nogatu, ukształtowały się Leklowy: w okolicy nowe warunki Leklowy W XVI i XVII przestrzenne. Stary Nogat spadł do W XVI i XVII wieku były wieku folwark rangi jednego z rowów folwarkiem rodziny Kithlof, rodziny odwadniających rozłogi żuławskich potem powróciły do statusu Kithlof. pól i nie stanowił już ani ważnej małej wsi z dwoma XIX w. przeszkody terenowej, ani istotnego gospodarstwami gburskimi. – punktu orientacyjnego dla ń 2 W ko cu XVII wieku / sytuowania siedlisk czy zabudowy. sołtysem był Merten Wolf. Gehrtin Znalazło to swój wyraz zwłaszcza w Po reformach agrarnych Boyke rozwoju Królewa, którego układ ę powstał na ich bazie jeden Sielmann osadniczy poszerzył si w kierunku ą ń ążą ą „wolny” maj tek chełmi ski. wsch. – d c do poł czenia z układem osadniczym Krasnołeki. Przestrzennie Królewo ewaluowało w kierunku ulicówki i taką formę przybrało na początku XIX w., gdy wieś okazała się najbardziej rozwinięta w dziejach (odnotowano dwukrotnie większy areał niż w czasach lokacyjnych, 11 „wolnych” gospodarstw gburskich z zabudową o walorach architektonicznych znaczących w skali regionu + cmentarz + kościół + szkołę). W Krasnołęce istniało wówczas 5 takich „chełmińskich posiadeł”. Zmiany, które zaczęły następować od drugiej połowy XIX w. (budowa linii kolejowej) sprowadzały się w konsekwencji do powolnej degradacji wartościowego krajobrazu kulturowego. Zanikały w pejzażu budynki (np. dwa domy podcieniowe) oraz całe siedliska – najsilniej proces ten dotyczył Krasnołęki.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 213 — Poz. 65

Krz yża Zmiana statusu prawnego 3 ? W 1510 roku wieś odbudowana po 1868 r. -205 no na podstawie edyktu / / zniszczeniach wojny 13-letniej 1933 r. - królewskiego z 1476 roku. W XVIII wieku Brak danych liczyła nadal 15,5 włóki. 288 wo Lustracja Ekonomii rodzina W roku 1868 odnotowano znaczący 1939 r. - Malborskiej z 1510 roku Zimmermann; wzrost areału – do 41 łanów i 3 317 odnotowała we wsi 2 włóki w XIX i 1 mórg. Nie było to jednak wynikiem parafialne, 3 należące do połowie XX kolonizacji emfiteutycznej. Wieś Łącznie z sołtysa i 10,5 czynszowych. wieku: rozwinęła swój układ przestrzenny Kławkami. Wüst po reformach agrarnych, zwłaszcza Szultz w kierunku południowym, gdzie Sielmann powstały trzy duże „wolne” majątki ń chełmi skie. Menonici, czy szerzej olendrzy nie pojawili się w tutejszym układzie osadniczym.

Par war Zmiana statusu prawnego 2 ? Lokacyjny układ osadniczy nie 1868 r. - na podstawie edyktu zmienił się w wyniku kolonizacji 102 k / / ś królewskiego z 1476 roku. W 1 połowie Brak danych olenderskiej. W miejscowo ci w 1933r. - 63 Początkowo miejscowość XVIII wieku roku 1868 mieszkało 5 mennonitów 1939 r. -63 notowano w ekonomii właścicielem (zapewne jedna rodzina) – malborskiej jako wieś majątku był podobnie jak w Janówce. Najmniejsza czynszową (?); to raczej Peter Holst. miejscowoś ć pomyłka. Potem w szlachecka powiecie rodzina malborskim Wunderlich. do 1945 r..

Sta re Zmiana statusu prawnego rok 1885 - 6 ? Układ przestrzenny wsi nie zmienił 1772 r. - na podstawie edyktu rok 1932 - 9 się znacząco do końca XVIII wieku. 263 Pol / ś królewskiego z 1476 roku. / Brak pewnych Brak ladów kolonizacji 1863 r. - ś e Lustracja Ekonomii Enss danych. emfiteutycznej, je li gospodarstwa 432 ę Malborskiej z 1510 roku Böhnert W 1885 r. kolonijne powstały nie okazały si 1926 r. - odnotowała we wsi 35,5 mieszkało we trwałym elementem krajobrazu. 874 ą łanów. W roku 1569 król wsi 21 Rozwój przestrzenny wsi nast pił w 1939 r. - ą Zygmunt August odnowił dysydentów – XIX wieku i zwi zany był z wielkimi 1026 ę ę przywilej lokacyjny. tym mianem przedsi wzi ciami i 1942 r. - ś ż Ko ciół protestancki powstał mogli być przeobra eniami w sferze 1206 w roku 1638, był obiektem określeni komunikacyjnej (budowa szosy nr drewnianym; w 1705 r. olendrzy. 1, budowa linii kolejowej Ostbahn, ą ż zast piła go budowla zało enie stacji pocztowej) i rolno – murowana. W 1843 roku przetwórczej (cukrownia, targi założono cmentarz rolne). W ich rezultacie struktura ewangelicki, na jego działce przestrzenna i społeczna powstał nowy kościół upodobniła się do modelu zbudowany wg projektu małomiasteczkowego. Znaczący architekta Passarga z mieszkańcy Starego Pola (lekarze, Elbląga, neogotycki, w roku aptekarze, właściciele „wolnych” 1879. majątków chełmińskich) zaczęli 1852 r. budowa stacji wznosić domy w stylu willowym, kolejowej. typowym dla miast. W trzech fazach, w latach 1880 – 1940 w Starym Polu wzniesiono ogromny zespół cukrowni wraz z budynkami mieszkalnymi dla pracowników.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 214 — Poz. 65

Sza Po wojnie 13-letniej Do XIX wieku 10 – 12 Układ przestrzenny folwarku 1933 r. - leni ę zachowany status folwarku brak. / całkowicie si zatarł. Na jego 194 ec państwowego w ramach W XIX w. miejscu rozwinęła się w XVIII wieku 1939 r. - Rok 1772: ś ą ekonomii malborskiej – powstała Dau, Dircksen, typowa wie kolonijna z zabudow 179 ą ą Folwark Szaleniecz. mleczarnia, Dick, Fisch, jednodworcz blokow na terpach. Lustracja w roku 1607 z „dworek”, Funck, Gruntu, Wiek XIX nie przyniósł zmian opisem inwentarza i młyn. Jantzen, przestrzennych – tylko prawne ń ż ść zabudowa . 1726 rok Kaettler, Kasper, (mo liwo wykupu ziemi). ń podpisany kontrakt Martens, W ko cu XVIII wieku powstał w emfiteutyczny z gminą zachodniej części wsi cmentarz Penner, Siebert. mennonicką – 11 olendrów mennonicki – zachowany wraz z gospodarujących na 19 nagrobkami. włókach i 16 morgach. W XIX w. rozwój w kierunku typowej wsi.

Szl agn Zmiana statusu prawnego 2 Brak danych W okolicach wsi nie powstała 1933 r. - na podstawie edyktu zabudowa kolonijna; układ 200 ow / ę królewskiego z 1476 roku. Brak danych osadniczy nie uległ wi kszym 1939 r. - o W końcu XIX wieku w zmianom od czasów lokacji; wieś w 173 części północnej pojawiło ciągu wieków „skurczyła się”: z 4 się siedlisko domu dróżnika. gospodarstw gburskich w XVIII wieku przetrwały w XIX i XX wieku 2.

Ząb ą row Zmiana statusu prawnego 5 - 12 ok. 14 W drugiej połowie XVII wieku i w Z browo: na podstawie edyktu XVIII stuleciu, dokładnie po wielkiej 1912 r. - o królewskiego z 1476 roku. / / 223 1772 rok: Rok 1777: powodzi z roku 1651, W ramach Ekonomii zagospodarowano tereny położone 1925 r. - Malborskiej odnotowywano George Johan Tiesen z 307 ą na północ i wschód od wsi częste zniszczenia Ząbrowa Schönberg (2 trzyosobow 1931 r. - ą lokacyjnej. Zasiedlenie oparte na i pobliskiej okolicy przez włóki ziemi), rodzin 307 Bestvater (4,2 Peter Penner, klasycznych wzorach kolonijnych powodzie, miały one odbywało się fazami: najpierw 1939 r. - miejsce w latach: 1463, włoki ziemi), rolnik, z 665 ę ą powstała zabudowa w formie 1465, 1466, 1472 i 1481. wdowa pi cioosobow ą łańcuchówki przywałowej między Szczególnie dotkliwe były Wundrlich rodzin i Czerwonka ę osiami wyznaczonymi przez wały dwie ostatnie: dla przykładu (2,7 włoki pi cioma : ziemi), pracownikami Nogatu i przez towarzyszący im 16 lutego 1472 roku woda trakt „Via Elbigensis”, potem 1912 r. – ż Johan (Dienstboten) przerwała wały w pobli u powstała zabudowa rozproszona 103 „Sammarauorth” aż w pięciu Brauser (1,22 Dirck Loewen, 1931 r. - włóki ziemi), rolnik, z (jednodworcza blokowa na miejscach, co doprowadziło terpach) na południe i wschód od 159 ę ś Samuel Brand trzyosobową do zalania wi kszo ci wsi łańcuchówki. Pierwszą fazę tworzyli Ż (bauer, rodziną i jednym na Małych uławach menonici, za drugą odpowiadali Letniki: Malborskich, a Ząbrowo 1,1,włóki pracownikiem 1912r. - 28 ziemi) Johan Hiebert, „olendrzy” w szerokim znaczeniu zniszczone zostało tego słowa, czyli osadnicy najbardziej i całkowicie XiX i 1 rolnik, z ą stosujący symptomatyczne moduły opustoszało. połowa XX dwuosobow wieku: rodziną. gospodarki holenderskiej, Lustracja z 1510 roku niekoniecznie jednak wymieniała w Żąbrowie 7 v. Riesen Peters narodowościowo czy wyznaniowo gburów na dotychczas tożsami z anabaptystami. Jedni i opuszczonym obszarze. Zimmermann Kuhn drudzy poza rozproszonymi siedliskami wprowadzili do Totalna powódź z 1888 r. Nebe Gresch krajobrazu kulturowego tak zniszczyła niemal cały układ charakterystyczne komponenty osadniczy z zabudową – Reihs Isdepski kolonijnego układu osadniczego, przetrwały trzy ę ą ć ś Pauls jak: blokowy rozłóg pól, g st sie gospodarstwa; wie rowów i kanałów odwadniających, rozwijała się od nowa. Fröse Klingenberg wiatraki – pompy oraz szpalery wierzb, ocieniające rowy Zimmermann melioracyjne, drogi akcentowane nasadzeniami z wierzb, lip i jesionów, w formach architektonicznych dominowały zagrody typu wzdłużnego – langhofy, wiele budynków mieszkalnych (w zagrodach) lub wolnostojących miało konstrukcję zrębową.

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 215 — Poz. 65

Złot Zmiana statusu prawnego 7 5 W 2 połowie XVII i w XVIII wieku 1869 r. - ow ę na podstawie edyktu / / układ osadniczy wsi poszerzył si o 351 o królewskiego z 1476 roku. zabudowę kolonijną – zwiększył się ś Kerber Dick 1933 r. - Wie zniszczona przez Preuss Penner areał oraz liczba siedlisk. 323 ę soldatesk w roku 1629 Frost Jenzen Gospodarstwa emfiteutyczne 1939 r. - nieomal całkowicie. powstały od wschodu (2) i od Beuttel Nack ś ę 304 W latach 80-tych XIX w. Rempel zachodu (3). Do dzi zachowały si ę ą wybudowano szkoł Bartel 4, na siedlisku pi tego po 1945 r. ewangelicką. rozwinął się PGR. Wieś słynęła z bardzo urodzajnych gruntów.

Gospodarka. stała znakiem rozpoznawczym Żuław Malborskich; o * krainie tej mówiono, iż jest najbardziej „konna w Pru- W okresie nieuregulowanych stosunków wodnych sach”. Konie trzymano w prawie każdym gospodar- (=przedlokacyjnym) miejscowa gospodarka nie mogła stwie, a wykorzystywano je nie tylko do prac polnych. opierać się na rolnictwie, co przekonująco dowiódł Gburowie posiadali po kilka – kilkanaście koni, a nawet W. Długokęcki. W pruskich lauksach zajmowano się nie posiadający ziemi (komornicy, zagrodnicy) nierzad- przede wszystkim rybołówstwem, hodowlą, a także ko mogli wykazać się własnością co najmniej jednego bartnictwem. Mogło rozwijać się sadownictwo, na co zwierzęcia. W dobie kapitalizmu niektóre gospodarstwa pośrednio wskazuje etymologia nazwy wsi Krauslauken wyspecjalizowały się w hodowli koni, czerpiąc z tego (Kraszewo), wywodzącej się od pruskiej gruszy. duże zyski, jak np. Albert Rheis z Ząbrowa czy bracia ** Kramer z Kraszewa. Po sukcesie wielkiej akcji kolonizacyjnej gospodarka Od czasów kolonizacji emfiteutycznej z Żuławami regionu, całych Żuław i Małych Żuław Malborskich, związały się holenderskie, czarno – białe krowy. Podob- oparła się na rolnictwie, w tym przede wszystkim na no sprowadzili je na te tereny dopiero mennonici. uprawie czterech głównych zbóż. Dominowały żyto W przeciwieństwie do hodowli koni ta gałąź gospodarki i pszenica, ale – jak pokazano – w niektórych miejscowo- rozwijała się także intensywnie po 1945 r. – jednym z naj- ściach starano się wymóc zbiory jęczmienia. Powstawały, ważniejszych symboli Starego Pola jest jedyny w Polsce jak byśmy to dzisiaj powiedzieli, wsie tematyczne – poza pomnik „krowy rekordzistki” (usytuowany na terenie „jęczmiennymi” związane także z innymi specjalizacjami. Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, przy ul. Były wsie olejowe (nakierowane na uprawę rzepaku), M. Wojennej nr 21). chmielowe i pieprzowe (stymulowane w kierunku upraw roślin przyprawowych, nie tylko pieprzu). Pierwszych Komunikacja. i drugich nie spotkamy na terenie Małych Żuław Mal- * borskich, do trzeciej grupy zaliczano natomiast Stare Wśród sześciu najważniejszych dróg przecinających Pole i Krasnołękę. Żuławy Malborskie tylko jedna związana była bezpośred- Sadownictwo na Żuławach Malborskich było w śre- nio z opisywanym terenem. Była to droga państwowa, dniowieczu rozwinięte raczej słabo. Tak przynajmniej dziś powiedzielibyśmy krajowa (niem. Heerstraße) podą- uważa B. Schmid. Zmiana w tym zakresie nastąpiła w żająca z Malborka do Elbląga. B. Lipińska nazywa ją Via XVIII wieku, gdy upowszechniły się sady z wiśniami, cze- Elbigensis. Jej oś aż do połowy XIX wieku miała zupeł- reśniami, agrestem, porzeczkami i jagodami, a ponadto nie inny przebieg od znanego nam z obecnych warun- w dużych ogrodach zaczęto na coraz większą skalę upra- ków połączenia obu miast, prowadziła wzdłuż Nogatu wiać groch i fasolę; ziemniaki stanowiły rzadkość. – Pauty, przechodząc na terenie gminy Stare Pole przez Jeszcze większa zmiana nastąpiła więc w połowie miejscowości: Królewo, Kaczynos, Letniki, Ząbrowo do XIX wieku, gdy żuławska gospodarka rolna przestawiła Czerwonki (Stróży), a następnie kierując się do Jegłow- się zdecydowanie na uprawę ziemniaków i buraków nika. W średniowiecznych dokumentach wymieniano cukrowych. Nastąpiło to przede wszystkim w dużych ją rzadko, głównie przy okazji wzmianek o kaplicy oraz i bogatych gospodarstwach, które po uwłaszczeniowych przeprawie w miejscowości Mosty (niem. Lahmenhand) reformach agrarnych weszły na drogę szybkiego kapita- położonej blisko Elbląga. Jej dominująca rola w opisywa- listycznego rozwoju. nym regionie nie podlega jednak dyskusji, przekonuje o *** tym mapa Schroettera obrazująca stosunki przestrzenne Prusowie na omawianym obszarze hodowali głównie z końca XVIII wieku. Widać na niej wyraźnie, że główna owce i barany, a w mniejszym stopniu konie. Ten profil oś komunikacyjna, oznaczona grubszą kreską, przebiega utrwalił się w średniowieczu. Hodowane na Żuławach opisaną wyżej trasą towarzyszącą rzece Nogat – Pauta. Malborskich owce, należące do rasy zwanej Fagassen, Drugą drogą o metryce średniowiecznej jest oś łączą- były duże i posiadały bogate runo, wytwarzana z nich ca Stare Pole z Dzierzgoniem. Zbudowano ją z nakazu wełna cieszyła się uznaniem w wielu krajach europy. komtura von Braunschweiga około 1330 r., wykorzystu- W regionie budowano wówczas wiele urządzeń wspo- jąc stary pruski bród w okolicach wsi Żuławka Sztumska 75. magających owczarstwo – podstawowych i przetwór- Wytyczono ją przez centrum układu osadniczego para- czych. Z czasem ranga tej dyscypliny zmalała, w końcu fialnej wsi Krzyżanowo, dzięki niej doszło do relokacji XIX wieku w powiecie malborskim doliczono się zaled- i powiększenia Starego Pola, a z czasem powstała też wie 3587 sztuk owiec przy pogłowiu 35700 w powiecie wieś Złotowo. W połowie XIX wieku powstała na bazie starogardzkim. średniowiecznego traktu nowoczesna szosa łącząca Wzmocniła się natomiast hodowla koni i z czasem Stare Pole z Grudziądzem, nazwano ją Aktienchaussee, a statut zarządzającej nią spółki przyjęto 12 kwietnia 1844 r. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 216 — Poz. 65 Droga ta odegrała ogromne znaczenie w rozwoju gospo- XIX wieku małe osiedle dla pracowników kolei – obecnie darczym Małych Żuław Malborskich. Do dziś jest ważną domy mieszkalne ul. Sienkiewicza nr 1a, 1b, 1 c z budyn- trasą komunikacyjną o charakterze regionalnym. kami gospodarczymi. Największe przeobrażenia w układzie komunikacyjnym ** omawianego terytorium spowodowała wybudowana w ** latach 1819 – 1825 droga krajowa nr 1 wiodąca z Berlina Z trasami komunikacyjnymi od zawsze związane były do Królewca (Staatssachausse Berlin – Königsberg). Na karczmy. Stanowiły one malowniczy element lokalne- odcinku od Malborka do Elbląga wytyczono jej bieg z go pejzażu i ważne centra gospodarczo – społeczne. pominięciem dotychczasowej drogi krajowej trzymającej Prowadzenie karczm, tak w czasach zakonnych, jak i w się Nogatu – Pauty. Oś poprowadzono przez centrum ramach Ekonomii Malborskiej, wymagało specjalnego dzisiejszej gminy Stare Pole, od Królewa przez Krasno- przywileju lokacyjnego wystawionego przez feudała, łękę do Starego Pola, a dalej do Jegłownika i Elbląga. ściśle określającego nadanie ziemskie oraz rodzaj pro- W ten sposób spadła ranga średniowiecznej Via Elbi- duktów, którymi można było handlować. Najsłynniejsze gensis, która z czasem upodobniła się do drogi lokalnej, i najstarsze obiekty tego typu związały się z główną a obecnie odcinkami nawet zatarła się w terenie. Dzięki drogą krajową – Via Elbigensis – znajdując lokalizację omawianej szosie doszło do znaczących przeobrażeń we wsi Krasnołęka oraz w osadzie Letniki (zachodniej społecznych, gospodarczych i przestrzennych na intere- części współczesnego Ząbrowa). Ich siedliska zatarły się sującym nas obszarze – wzrosła rola Starego Pola, które w krajobrazie. ze statusu przeciętnej wsi, mniejszej i mniej ważnej od W Krasnołęce funkcjonowała co najmniej do połowy np. Fiszewa, Żuławki Sztumskiej czy Królewa, przeszło XIX wieku Karczma na Rozdrożu (niem. Kreuz Krug). Nie na pozycję głównego ośrodka organizującego stosunki posiadamy o niej żadnych informacji źródłowych, znana lokalne. Wpływ na to miały też inne czynniki, przede jest tylko na podstawie materiałów kartograficznych. wszystkim budowa stacji kolejowej, wielkiego zespołu W karczmie tej odbywały się zebrania założycielskie, a cukrowni, targi rolne oraz przeniesienie urzędu poczto- potem organizacyjne spółki powołanej do wybudowania wego. cukrowni w Starym Polu. ** Karczma Śluzowa w Letnikach (niem. Schleusen Krug) Organizacja poczty w czasach zakonnych i polskich znana jest z dokumentów oraz na podstawie starych map pomijała teren Żuław Malborskich, był on peryferyjny. (np. mapy Schreottera); zlokalizowana była w pobliżu Główny szlak pocztowy prowadził z Gdańska do Królew- Dębowej Góry. Nazwa wiązała się z przeprawą promo- ca po kosie, czyli przez wąski pas Mierzei Wiślanej. Sytu- wą przez Nogat – Pautę. Przywilej na jej funkcjonowanie acja zmieniła się dopiero w Prusach fryderycjańskich, wystawił król Zygmunt I Stary w roku 1537, a potwierdził gdy trasy pocztowe uległy poszerzeniu oraz zmieniła się król Zygmunt III Waza w roku 1605. ich ranga. Jeden z głównych traktów pocztowych, usta- Z czasem w dzisiejszym Ząbrowie zaczęły funkcjono- nowiony w 4 ćwierci XVIII wieku, przeciął „w poprzek” wać aż trzy zajazdy, które kontynuowały tradycję znisz- Żuławy Malborskie, prowadząc z zachodu przez Tczew, czonej Karczmy Śluzowej i wzbogaciły lokalny pejzaż. Gnojewo, Malbork, na teren Małych Żuław Malborskich Pierwszy zajazd „Pod Kasztanowcem” (Gasthaus „Zum i dalej do Elbląga. Jedyna – na obszarze obecnej gminy Kastatnienbaum”) należący do O. Rohde zlokalizowany Stare Pole - stacja pocztowa z nim związana została był w centrum wsi, po południowo – wschodniej stronie usytuowana przy Via Elbigensis, we wsi Ząbrowo, w skrzyżowania dróg wiejskich (w pobliżu mleczarni). Drugi centrum jej układu osadniczego (siedlisko dawnej pie- należał do rodziny Byner i znajdował się w Czerwone karni na skrzyżowaniu dróg wiejskich, dziś współczesny (niem. Rothebude). Wreszcie trzeci zajazd powstał w Let- dom mieszkalny nr 15). Po wybudowaniu szosy nr 1 nikach i należał do bauera Corneliusa van Riesen. Praw- siedzibę poczty przeniesiono na południe od jej osi (w dopodobnie wielka powódź 1888 r. zniszczyła dawną pobliżu skrzyżowania z drogą do Fiszewa). Następnie, Karczmę Śluzową i lukę po niej wypełnił nowy zajazd, po uruchomieniu stacji kolejowej w Starym Polu (rok tym razem wzniesiony przy samych wałach Nogatu. 1852), siedzibę poczty ustanowiono w pobliżu dworca; Żaden z budynków dawnych zajazdów nie zachował się był to budynek wzniesiony w konstrukcji ryglowej. Ten po roku 1945. pierwszy w Starym Polu obiekt pocztowy (zaliczany do kategorii 3 klasy – Post und Telegraphenamt 3. Klasse) został rozebrany w końcu XIX wieku, a na jego miej- 1 Walory Krajobrazowe Województwa Elbląskiego. Pod redakcją A. Kotlińskiego. Warszawa 1994, str. 10. scu postawiono nowoczesny zespół – neogotycki, z 2 Brzmienie art. 21: „Ewidencja zabytków jest podstawą podwórzem otoczonym ceglanym murem. Na parterze do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez budynku mieścił się urząd pocztowy i telegraficzny, na województwa, powiaty, gminy”. piętrze mieszkania kierownika. Kierownikami poczty w 3 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, tekst uchwalony w Starym Polu byli: Wilhelm Dähnert, Rossmann, a następ- dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe. nie Hesse i Karnick. Po 1945 r. budynek utrzymał swoją 4 historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny - prze- pierwotną funkcję obecnie ul. Sienkiewicza nr 3; budy- strzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespo- nek w stylu neogotyckim; wpisany do rejestru zabytków ły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów województwa pomorskiego). własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; *** historyczny zespół budowlany - powiązaną przestrzennie Ogromne znaczenie dla terenów dzisiejszej gminy, grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę a zwłaszcza dla samego Starego Pola, miała budowa architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, wschodniej linii kolejowej tzw. Ostbahn. Zrealizowano czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; ją w roku 1852, otwarcie stacji kolejowej w Starym krajobraz kulturowy - przestrzeń historycznie ukształtowa- Polu miało miejsce w dniu 18 października tegoż roku ną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory – budynki dworcowe, wzniesione w konstrukcji ryglo- cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie wej, nie zachowały się, niemal identyczne przetrwały w tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości Gronowie Górnym. Obok dworca wzniesiono w 4 ćwierci widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 217 — Poz. 65

oddziaływaniem czynników zewnętrznych. skiej w okresie od XII w. do początku XIV w., cz. I. s. 20. W: 5 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z Zapiski Historyczne, Toruń 1965. 1997 r. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.); ustawa z dnia 27 czerwca 40 H. Górnowicz, (w): Żuławy Wiślane, pod redakcją B. Augu- 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 1998 r. Nr 85, poz. 24 z późn. stowskiego. Gdańsk 1976. zm.) oraz ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zaso- 41 O tym przenikaniu się wpływów, a zwłaszcza o skompliko- bie archiwalnym i archiwach (teks jednolity Dz. U. z 2006 r. wanych relacjach zachodzących pomiędzy Pomorzanami Nr 97, poz. 673 z późn. zm.). i Zachodnimi Estami (=Prusami) na omawianym obszarze, 6 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013, wnikliwą i pogłębioną analizę przedstawiła Ł. Okulicz str. 4 i 5 – Kozaryn w swojej pracy zatytułowanej: Dzieje Prusów. 7 Narodowa Strategia…. str. 6 Wrocław 1997. Porównaj zwłaszcza rozdział: Prusowie w 8 Narodowa Strategia …. str. 112 – 113. ostatnim okresie niezależności (XII – poł. XIII w.), str. 239 9 Narodowa Strategia …. str. 114. – 267. 10 Narodowa Strategia …. str. 115. 42 W. Długokęcki, op. cit., str. 30 – 31. 11 Narodowa Strategia …. str. 115. 43 W. Długokęcki, op.cit., str. 128. 12 Narodowy Program…. str. 6. 44 J. Szpak, Kierunki produkcji dworskiej w ekonomii malbor- 13 Narodowy Program… str. 31. skiej w XVI wieku. Wrocław 1972, str.6 14 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego, str. 10. 45 W. Długokęcki, op. cit. na str. 127 stwierdza: „Jako jednostki 15 Strategia…, str. 18. administracyjne występowały tu: komturstwo fiszewskie, 16 Strategia…., str. 20 – 22. dzierzgońskie, elbląskie i malborskie” oraz dalej, str. 148: 17 Strategia…, str. 25. „.wzmianki odnoszą się do zamku Fiszewo, którego znacze- 18 Strategia…, str. 27. nie polegało na tym, że był onogniwem w krzyżackim syste- 19 Strategia…, str. 27. mie obrony między Santyrem a Elblągiem. Budowa zamku 20 Strategia.., str. 29 w Malborku i ostateczny podbój Prus osłabiły jego pozycję. 21 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa W 1320 r. Fszewo pojawiło się ponowanie w źródłach, ale Pomorskiego, opracowany w Departamencie Rozwoju już tylko jako siedziba prokuratora, a później wójta”. Regionalnego i Przestrzennego Urzędu Marszałkowskie- 46 W. Długokęcki, op. cit., str. 91. go Województwa Pomorskiego, pod kierunkiem dr inż. 47 B. Lipińska, Żuławy Wiślane. Ochrona i kształtowanie zabyt- arch. Feliksa Pankau. Przytaczane dalej cytaty pochodzą kowego krajobrazu. Kraków – Gdańsk 1986 (maszynopis). z tekstu planu opublikowanego na stronie internetowej: 48 J. Domino, Żuławy – Kalendarium, (w): Katalog zabytków WWW.wbpp.slupsk.pl osadnictwa holenderskiego w Polsce. Tekst dostępny na 22 Strategia Rozwoju Powiatu Malborskiego 2002 – 2012, str. stronie internetowej: http://holland.org.pl 38. 49 W. Długokęcki, op. cit., str 7. pisze następująco: „Terminus 23 Strategia…. str. 41. ante guem wyznacza rozpoczęcie przez zakon krzyżacki pla- 24 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Malborskiego na lata nowej akcji kolonizacji wiejskiej na prawie chełmińskim, 2004 – 2012. Malbork, czerwiec 2006. Przyjęty Uchwałą Nr która zapoczątkowało nowy jakościowo etap w historii 156/2004 Zarządu Powiatu Malborskiego z dnia 16 czerwca Żuław”. 2004 r. 50 Na temat walk prowadzonych między Zakonem NMP, 25 Plan …., str. 76. władcą Pomorza oraz Prusami, częstych zmian sojuszy, 26 Strategia Rozwoju Gminy Stare Pole na lata 2008 – 2020. zmian granic i panowania nad obszarem Żuław w czasie Stare Pole, listopad 2008, str. 28. tzw. pierwszego powstania pruskiego (1240/1242 – 1249) 27 Strategia …. str. 27 – 29. szeroko pisze Ł. Okulicz – Kozaryn, ops. cit. str. 349 – 364. 28 Strategia …. Str. 31 – 32. 51 Ł. Okulicz – Kozaryn, op. cit. str 123. 29 Strategia…. str. 32. 52 Ł. Okulicz – Kozaryn, op. cit., str 260 - 270 30 Strategia…. str. 33 – 35. 53 Informacja o przynależności terenów należących do gminy 31 Prace te zostały zacytowane w pkt 12 Aneksy: Poszerzony Stare Pole do ziemi Altem (sic !) znajduje się na stronie rys historyczny terenów należących do gminy Stare Pole. internetowej gminy, w zakładce Historia Gminy. Porów- 32 Na temat różnicy między „starożułąwskością” a „żuławsko- naj: WWW.starepole.pl – artykuł Czasy najdawniejsze. ścią” szerzej w pkt 12 Aneksy – Poszerzony rys historyczny G. Gerulis, Die altpreußischen Ortsnamen. Berlin i Lipsk 1922, terenów należących do gminy Stare Pole. str. 8 przedstawia następujące informacje o tej pruskiej 33 W Szaleńcu zachowało się 11 steli z piaskowca, najstarsza włości: Alyem (forma z 1250 r.), Algent – 1326 rok, Alge- z roku 1806, najmłodsza z 1895 r. W Królewie znajdują się: min, Algemeyn – 1350, nazwy te oznaczają obszar zawarty stela z piaskowca Samuela Wunderlicha z 1795 r. oraz stela pomiędzy Malborkiem, Sztumem a Dzierzgoniem. z piaskowca Reginy Wunderlich z 1788 r. 54 Jest to obszar późniejszego wójtostwa sztumskiego ustano- 34 Program … str. 17. Dane wg stanu na sierpień 2006. Dys- wionego przez krzyżaków w roku 1333. Rycerz urzędujący proporcje mogły się tylko powiększyć, gdyż liczba decyzji w Sztumie występował w dokumentach pod nazwą – advo- w województwie na pewno wzrosła, w gminie Stare Pole catus. pozostała bez zmian. Warto zaznaczyć błąd, który wkradł 55 R. Wenskus, Zur Lokalisierung der Preussenkirchen des się do Programu – nie uwzględnia się w nim decyzji arche- Vertrages von Christburg, 1249. (w): Acht Jahrhunderte ologicznej podając, że w powiecie malborskim liczba reje- Deutcher Orden in Einzeldarstellungen. Bad Godesborg strowych zabytków archeologicznych = 0. 1967, str 127 – 129 uważa, że centrum ziemi Posolva leżało 35 Czyli de facto terenów gminy Stare Pole dotyczy 10 decyzji nawet nieco dalej na południe – w Bukowie, nie w Żuławce o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych obejmujących Sztumskiej. 56 zabytków nieruchomych. 56 W. Długokęcki, op. cit. str. 149 – 150. 36 Jak zaznaczono wyżej (pkt 5.3.) zespół dawnej cukrowni 57 Ł. Okulicz – Kozaryn, op. cit. str 271. obejmuje łącznie 36 budynków oraz teren. Z tego w GEZ 58 A. Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Fischau wydzielono 3 budynki, mieszkaniowe, nie związane obec- (Komturei Christburg) im Mittelarter. MCV 44, 1936. nie funkcjonalnie z zespołem i znajdujące się w zarządzie 59 Nie wyklucza tego też W. Długokęcki, op. cit. str 177. wspólnot mieszkaniowych. W karcie poświęconej dawnej 60 G. Gerulis, op.cit. str 72. cukrowni ujęto zatem 33 budynki oraz liczący ca 12 ha 61 O dwóch znaczeniach nazwy Parwark piszą W. Długokęcki, teren. op. cit. str 185. oraz G. Gerulis, op. cit. str 93 i str. 121. 37 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013, 62 A. Semrau, op. cit. str 138 – 139; W. Długokęcki, op.cit. str materiał informacyjno – promocyjny wydany przez Mini- 130 i 142. sterstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa, lipiec 2008, 63 B.Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler Pomesaniens. 3. str. 17. Kreis Stuhm, we Wstępie (str. 241) napisał między innymi: 38 W. Długokęcki, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach „Szeroki las oddzielał siedzibę komtura (tj. Dzierzgoń) od XIV w. Malbork 1992, str. 6. położonego w kierunku zachodnim wewnętrznego kraju, 39 J. Powierski, Kształtowanie się granicy pomorsko – pru- w którym występowały licznie wsie pruskie. Do kolonizacji Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 218 — Poz. 65

niemieckiej tej geograficzny rejon całkowicie nie był przy- w granicach obecnego Zarzecza leżała wieś zagrodnicza sposobiony”. Muckenberg. Ponieważ w 1259 r. był wymieniany Burchard 64 Ł. Okulicz – Kozaryn, op. cit. str. 415 i 417. Autorka dwukrot- de Muckenberg, a w 1297 r. Konrad de Muckenberg, wła- nie stwierdza tu wyraźnie, że czas podboju ziem pruskich ściciel wsi Kalwa, badacze są skłonni wiązać powstanie tej zakończył się w roku 1283 i wtedy dopiero przystąpiono do miejscowości z tą rodziną”. ich odpowiedniego zagospodarowania. „W 1283 r. uznano, 70 B. Schmid, opus. cit., Wstęp str XXIV i XXV. że ziemie pogańskich Prusów zostały opanowane i można 71 W roku 1359 wymieniony był Pfleger von Stalle – brat Wal- przystąpić do organizacji nowego państwa chrześcijańskie- rabe. B. Schmid, opus.cit. (K. Marienburg), Wstęp str. VII. go”. 72 B. Schmid, opus. cit. (K. Stuhm), Wstęp str. 239. 65 Włóka (łan) miała 17 ha, radła dzielono na mniejsze i więk- 73 E. Kizik, Menonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiśla- sze. Małe radło równało się 0,3 włóki, duże radło równało nych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Gdańsk 1994. się 1,5 włóki. Na str. 47 opisał ten stan następująco: „Upowszechnienie 66 B. Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler des Kreises istniejącej od końca XVI w. emfiteutycznej formy osadni- Marienburg. Danzig 1919. Wiele cennych uwag zawiera czej następuje po przyjęciu propozycji sejmiku pruskiego również wymieniony wcześniej tom charakteryzujący z 1630 r. Sejm 1631 r. uznał tę propozycję za właściwą osadnictwo w powiecie sztumskim. i uchwalił konstytucję „O dobrach Rzeczpospolitej w Pru- 67 B. Schmid, op.cit. Wstęp, str IV. siech zniszczonych”, a począwszy od 1633 r. kancelaria 68 Pozycjami tymi są cytowane już: W. Długokęcki, opus. cit., królewska zaczęła spisywać kontrakty emfiteutyczne na A. Semrau, opus. cit., B. Lipińska, opus. cit., B. Schmid, poszczególne dobra. Adresatami kontraktów byli emfiteuci opus. cit. (Kreis Marienberg) oraz (Krfesi Stuhm). Ponadto szlacheccy – pośrednicy zobowiązujący się do współuczest- wykorzystano jeszcze opracowania: P.G. Schulze, Altfel- nictwa w przeprowadzaniu akcji osadniczej”. de. Beiträge zur Chronik des grössten Werdersdorfes 74 E. Kizik, opus. cit. str. 45. im Kreis Marienburg. Stolzenau 1986 oraz F.W.W. Klein, 75 W. Długokęcki, opus. cit. str. 132. Bród, potem most zwano Erinnerungen an Sommerau/Nogat. 1994 r. Perwalke lub Plecziagis, a znajdował się ona na cieku 69 W. Długokęcki, opus. cit. str. 147. „Natomiast już na nizinie zwanym Lache. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 219 — Poz. 65 Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego Nr 3 — 220 — Poz. 65

Egzemplarze bieĪące oraz archiwalne moĪna nabywaü: w Zespole Obsáugi Klienta (J]HPSODU]HELHĪąFHRUD]DUFKLZDOQHPRĪQDQDE\ZDü80-810 GdaĔsku, ul. Okopowa 21/27, wejĞcie IV-B tel. (0-58)Z=HVSROH2EVáXJL.OLHQWD 301 19 00, (0-58) 307 76 95, *GDĔVNXXO2NRSRZDZHMĞFLH,9%PrenumeratĊ prowadzi: Zakáad WHO    Obsáugi Pomorskiego UrzĊdu Wojewódzkiego 80-8103UHQXPHUDWĊSURZDG]L GdaĔsk, ul. Okopowa 21/27 =DNáDG2EVáXJL3RPRUVNLHJR8U]ĊGX:RMHZyG]NLHJRtel. 0-58 30-77-702; fax 0-58 30-19-626 Nr*GDĔVNXO2NRSRZD konta: Bank Zachodni WBK S. A. tel.45 0-58 1090 30-77-702; 1098 0000 fax 0000 0-58 0901 30-19-626 5691 1UNRQWD%DQN=DFKRGQL:%.6$ Zbiory dziennika urzĊdowego45 1090 wraz1098 ze0000 skorowidzem 0000 0901 5691wyáoĪone są do wglądu w: Bibliotece Pomorskiego UrzĊdu Wojewódzkiego =ELRU\G]LHQQLNDXU]ĊGRZHJRZUD]]HVNRURZLG]HPZ\áRĪRQHVąGR80-810 GdaĔsk, ul. Okopowa 21/27 ZJOąGXZ %LEOLRWHFH3RPRUVNLHJR8U]ĊGX:RMHZyG]NLHJRtel. 0-58 30-77-516, pok. 195 poniedziaáek,*GDĔVNXO2NRSRZD wtorek, czwartek, piątek w godz. 7.45 – 15.30 WHOSRNĞroda w godz. 11.00 –15.30 SRQLHG]LDáHNZWRUHNF]ZDUWHNSLąWHNZJRG]± ĞURGDZJRG]±Wydawca: Wojewoda Pomorski :\GDZFDRedakcja: Wydziaá Nadzoru i Kontroli:RMHZRGD3RPRUVNL Pomorskiego UrzĊdu Wojewódzkiego Redakcja Dziennika UrzĊdowego5HGDNFMD Województwa Pomorskiego 80-810 GdaĔsk, ul. Okopowa 21/27,:\G]LDá1DG]RUXL.RQWUROL3RPRUVNLHJR8U]ĊGX:RMHZyG]NLHJR pokój nr 190, tel. 0-58 30 77 384, dziennik urzĊdowy e-mail: [email protected] 5HGDNFMD']LHQQLND8U]ĊGRZHJR:RMHZyG]WZD3RPRUVNLHJRstrona internetowa: www.uw.gda.pl *GDĔVNXO2NRSRZDSRNyMQUWHOSkáad i druk:G]LHQQLNXU]ĊGRZ\HPDLOG]LHQQLN#JGDQVNXZJRYSO OĞrodek Informatyki – Terenowy Bank Danych Pomorskiegostrona UrzĊdu internetowa: Wojewódzkiego www.uw.gda.pl w GdaĔsku, 80-810 GdaĔsk, ul. Okopowa 21/27, tel. (058) 307-75-97, e-mail: [email protected],6NáDGLGUXN www.oitbd.pl 2ĞURGHN,QIRUPDW\NL±7HUHQRZ\%DQN'DQ\FK*GDĔVNXO2NRSRZDWHO  HPDLORLWEG#JGDQVNXZJRYSO Táoczono z polecenia Wojewody Pomorskiego; skáad i druk wykonaá OĞrodek Informatyki – 7áRF]RQR]SROHFHQLD:RMHZRG\3RPRUVNLHJRVNáDGLGUXNZ\NRQDáTerenowy Bank Danych Pomorskiego UrzĊ2ĞURGHN,QIRUPDW\NL±7HUHQRZ\%DQN'DQ\FK*GDĔVNdu Wojewódzkiego w GdaĔsku

ISSN 1508 - 4779 Cena 17,28 zł (w tym 7% vat)