GMINNY OŚRODEK KULTURY W RADZANOWIE RADZANOWSKI ZESZYT HISTORYCZNY NR 1 (2017) RADZANÓW 2017 Komitet Redakcyjny: prof. dr hab. Mieczysław Oryl ks. Bogdan Pawłowski ks. Jerzy Piątek mgr inż. Andrzej Wójcik Redakcja: mgr Stefan Chrzanowski, dr Walerian Piotrowski (red. nacz.), mgr Anita Ziółkowska Wydawca: Gminny Ośrodek Kultury, ul. Mławska 4, 06-540 Radzanów Na okładce: Awers medalu z wyobrażeniem księcia płockiego Siemowita IV, władcy Ma- zowsza, który nadał prawa miejskie osadzie Radzanów ok. 1400 roku. Medal wybity w 1986 roku z okazji 600-lecia wydania przywileju targowego dla mia- sta Kutna według projektu Grzegorza Kowalskiego przez Mennicę Warszaw- ską, średnica 70 mm. Zaproszenie do współpracy: Zapraszamy do nadsyłania artykułów do „Radzanowskich Zeszytów Historycz- nych” na adres e-mail: [email protected] lub adres pocztowy GOK. Na- desłanie pracy jest równoważne z wyrażeniem zgody na jego publikację na ła- mach „Zeszytów”. Za treść artkułów odpowiadają autorzy. Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i korekty materiałów. Druk: CourieR Jacek Gronkiewicz, ul. Szpitalna 21/23, 09-300 Żuromin Nakład 500 szt. 2 Radzanowski Zeszyt Historyczny Nr 1(2017) Spis treści: Wstęp 4 ……………………….…………………………..……..……..… 7 W.P., Przynależność administracyjna Radzanowa 15 …..…….………..… W.P., Wojciech Miszewski, burmistrz Radzanowa 1808-1812 ….…….. 19 W.P., Michał Zalewski – pierwszy wójt gminy Ratowo 21 z siedzibą w Radzanowie 34 ……………………………………… 42 W. Piotrowski, Właściciele Radzanowa genealogią pisani 59 …………… W. Piotrowski, Edmund Majer – uczestnik Powstania 1863 r. …….…. 65 Ks. A. Smoleń, Historia parafii Radzanów. Część I ……..…………… 69 Ks. A. Smoleń, Historia parafii i kościoła zgliczyń- skiego……….……. 75 W.P., Ksiądz Walenty Kosmowski i ksiądz Józef Kosmowski 85 – zarys biografii ………………………………………………. 89 S. Chrzanowski, Ks. Józef Jagodziński – pasterz i budowniczy 94 kościoła parafial- 107 nego………………………………………….. 110 J. Barański, Radzanów w okresie porozbiorowym w aspekcie 119 demograficznym i gospodarczym (do 1864 r.) 120 ………………... 3 S. Chrzanowski, Historyczno-geograficzne położenie wsi Ratowo …… W. Piotrowski, Młyn wodny w Radzanowie ……………..………..…… WYPISY HISTORYCZNE ……………………………..…………….. WSPOMNIENIA. L. Hasikowski, Chawa ….…………..…………..… JUBILEUSZE. 50-lecie „Tysiąclatki” we Wróblewie ..…….………… U. Jurkiewicz, Wróblewo ……………………………………..………. ZABYTKI. Wiatrak w Gradzanowie Zbęskim ……………..…………. WSTĘP Trzymacie Szanowni Czytelnicy w rękach pierwszy numer „Radzanow- skich Zeszytów Historycznych”. Planujemy je wydawać raz w roku w objętości 120 stron i w formacie zeszytu szkolnego. Nie jest ono pierwszym pismem lokalnym ukazującym się w Radzano- wie. Wymienimy choćby krótko wydawanego przez Towarzystwo Rozwoju Gminy Radzanów „Samorządowca Radzanowskiego” w latach 2002-2003. Chcielibyśmy, aby omawiało ono historię naszej Ziemi Radzanowskiej, której obszar wyznaczają mapy administracyjne obecnej gminy i parafii. Wia- domo, że w przeszłości granice tych organizmów społecznych przebiegały ina- czej. Parafia Radzanów obecne granice posiada praktycznie od czasu przyłącze- nia parafii zgliczyńskiej. Natomiast obecne granice gminy Radzanów na prze- strzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zmieniały się wielokrotnie. Zamieszczona poniżej tabela wymienia miejscowości, które przynależą albo do parafii, albo 4 do gminy Radzanów. Chcielibyśmy nazywać teren obejmujący te miejscowości Ziemią Radzanowską. Miejscowości należące do parafii lub gminy Radzanów. Nazwa miejscowość Parafia Gmina Bębnowo Gradzanowo Radzanów Bębnówko Gradzanowo Radzanów Bielawy Gołuskie Radzanów Bieżuń Bielawy Radzanów Szreńsk Bieżany Radzanów Radzanów Bojanowo Gradzanowo Radzanów Bońkowo Kościelne Dąbrowa Radzanów Bońkowo Podleśne Szreńsk Radzanów Budy Matusy Dąbrowa Radzanów Cegielnia Ratowska Radzanów Radzanów Dzieczewo Radzanów Siemiątkowo Gołuszyn Radzanów Bieżuń Gradzanowo Włościańskie Gradzanowo Radzanów Gradzanowo Zbęskie Gradzanowo Radzanów Gradzanowo Zbęskie – Kolonia Gradzanowo Radzanów Józefowo Radzanów Radzanów Leśniczówka-Ratowo Radzanów Radzanów Luszewo Radzanów Radzanów Marysinek Dąbrowa Radzanów Pełki Radzanów Bieżuń Radzanów Radzanów Radzanów Ratowo Radzanów Radzanów Siciarz Radzanów Siemiątkowo Sławęcin Radzanów Bieżuń Stawiszyn-Łaziska Radzanów Bieżuń Trzciniec Radzanów Radzanów Wieluń Radzanów Bieżuń Wilewo Radzanów Bieżuń 5 Wróblewo Radzanów Radzanów Zbrzeźna (Brzeźnia) Radzanów Radzanów Zgliczyn-Glinki Radzanów Radzanów Zgliczyn Kościelny Radzanów Radzanów Zgliczyn Pobodzy Radzanów Bieżuń Zgliczyn Witowy Radzanów Radzanów Zieluminek Radzanów Radzanów Przynależność niektórych z tych miejscowości do innej parafii lub gminy nie powinna być przeszkodą, aby nie zajmować się ich historią. Będziemy mo- gli mówić wtedy o przenikaniu się różnych wydarzeń sąsiedzkich, umożliwia- niu kontaktów międzyludzkich i przepływie informacji. Mieszkańcy wymienio- nych miejscowości albo załatwiają sprawy administracyjne w gminie, albo sprawy związane z życiem religijnym w siedzibie parafii. Przyjeżdżają więc do Radzanowa. W ten sposób pojęcie „Ziemia Radzanowska”, choć nieformalne, ma uzasadnione użycie w naszych „Zeszytach”. Pierwszy zeszyt poświęcony jest początkowym i podstawowym wiado- mościom dotyczących naszego terenu. Oprócz tego, zamieszczamy kilka szcze- gółowych tematów dotyczących drobnych wydarzeń i miejsc. Będziemy się starać zamieszczać także wiadomości i artykuły dotyczące Ziemi Radzanowskiej publikowane w innych pismach i wydawnictwach. Li- czymy na współpracę z redakcjami „Bieżuńskich Zeszytów Historycznych”, „Strzegowskich Zeszytów Historycznych”, redakcją „Ziemi Zawkrzeńskiej”, „Zapisków Ciechanowskich” i innych. Ważnym i cennym źródłem wiadomości historycznych jest portal inter- netowy ratowoklasztor.blog.pl poświęcony historii Radzanowa i okolic, prowa- dzony przez jednego z redaktorów „Radzanowskich Zeszytów Historycznych”. Ze względu na ograniczony dostęp osób starszych do internetu, niektóre mate- riały znajdujące się tam będziemy również drukować. Zapraszamy do współpracy i nadsyłania uwag i spostrzeżeń, prosto-wa- nia i uzupełniania informacji historycznych oraz przekazywania sugestii, o czym chcielibyście Państwo przeczytać w naszym lokalnym piśmie. Cel wydawnictwa, jakim jest popularyzacja historii naszej „małej Ojczy- zny” – Ziemi Radzanowskiej będzie osiągnięty, jeśli znajdziemy wśród Was zainteresowanie, przychylność i współpracę w jego tworzeniu. 6 Komitet Redakcyjny i Redakcja „Radzanowskich Zeszytów Historycznych” Ujście Mławki do Wkry w październiku 2017 roku. Fot. W. Piotrowski. 7 PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA RADZANOWA Wydaje się, że warto w pierwszym zeszycie „Radzanowskich Zeszytów Historycznych” przedstawić miejsce Radzanowa w zmieniającym się historycz- nie podziale administracyjnym wyższych jednostek, jak gmina, powiat, woje- wództwo. Mazowsze jako niezależne księstwo przyłączyło się do Korony po bez- potomnej śmierci w 1495 r. ostatniego Piasta, Janusza II. Utworzone zostało wtedy województwo płockie. Do inkorporacji Mazowsza walnie przyczynił się Andrzej Radzanowski, syn Zygmunta, właściciel Radzanowa. Ziemia Fot. 1. Ziemia Zawkrzeńska z zaznaczonymi trzema powiatami1. 1 Borkiewicz-Celińska A., Osadnictwo Zawkrza w okresie książęcym, „Studia i mate- riały do dziejów Ziemii Zawkrzeńskiej”, t. I, Warszawa 1971. 8 Zawkrzeńska, wchodząca w skład Mazowsza Północnego, dzieliła się admini- stracyjnie na trzy powiaty: szreński, sulerzycki i mławski. W połowie XVI wieku Radzanów znalazł się w powiecie raciążskim. Województwo płockie oraz powiaty istniały praktycznie do II rozbioru w 1793 roku. Od 1793 r. Radzanów znalazł się w zaborze pruskim. W 1795 r. utwo- rzono Nowe Prusy Wschodnie, a w 1797 – departament płocki. Po krótkim okresie z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego i austriackiego zostało utworzone w 1807 roku Księstwo Warszawskie. Napoleon, główny „konstruk- tor” Księstwa Warszawskiego nie chciał użyć nazwy Królestwo Polskie, aby nie drażnić cara. Nasze tereny znalazły się w departamencie warszawskim. 19 grudnia 1807 r. dokonano podziału departamentów na powiaty i zgromadzenia gminne (gminy). Departament płocki, obejmujący terytorialnie w zasadzie ziemie diecezji płockiej utworzono ponownie w 1815 roku. Cały departament płocki znalazł się w Królestwie Kongresowym. W ten sposób Ra- dzanów, jako miasto prywatne, podobnie jak Szreńsk, znalazł się w powiecie mławskim. Jako miasto, posiadaliśmy burmistrza, pisarza i kasjera, tworzących urząd miejski (magistrat), czuwający nad całością życia społecznego (często burmistrz był kasjerem). Jednak wkrótce, bo już w następnym roku, nazwa „de- partament” nie podobała się carowi i zmieniono ją na „województwo”. Zaczęto także używać nazwy Królestwo Polskie, wszakże car rosyjski ogłaszany był królem polskim. Według Tabelli miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyob- rażeniem ich położenia (z 1827 r., t. 2, s. 131) dowiadujemy się, że: Radzanowo, woj. płockie, powiat Mławski, parafia Radza- nowo, własność prywatna, domów 79, ludności 861, odległość od mia- sta obwodowego 3. Ukazem carskim z 23 lutego/7 marca 1837 roku utworzono gubernię płocką. Reforma administracji z 1837 r. wzmocniła władze zaborcze. Przepro- wadzona była po zdławieniu Powstania Listopadowego i rozbudowała admini- strację. Wzmocniono władze gubernialne, powiatowe (ujezd) i gminne. Przed i po zdławieniu Powstania Styczniowego 1863 roku prowadzono zmiany administracyjne w Królestwie Polskim, zwanym teraz „Priwislijskij Kraj”. Ustawa z 31 grudnia 1866 r. o reorganizacji urzędów gubernialnych zu- nifikowała administrację