P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOLOGICZNO-GOSPODARCZEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KOBYLIN (618)

Warszawa 2005 Autorzy: Jerzy Król*, Aleksandra Dusza***, Anna Pasieczna***, Stanisław Marszałek**, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny: Jacek Koźma we współpracy z Krzysztofem Seifertem*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne Polgeol S.A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa *** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p (J. Król)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Król) ...... 4 III. Budowa geologiczna (J. Król) ...... 7 IV. Złoża kopalin (J. Król)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Król) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Król) ...... 12 VII. Warunki wodne (J. Król) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Dusza, A. Pasieczna)...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec)...... 19 IX. Składowanie odpadów (S. Marszałek) ...... 22 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Król)...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Król)...... 32 XII. Zabytki kultury (J. Król) ...... 35 XIII. Podsumowanie (J. Król)...... 36 XIV. Literatura ...... 38

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Kobylin Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Kobylin Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2000 w Katowickim Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym (Uchnast, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania MGP (Instrukcja..., 2005) Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania treści mapy zbierano materiały w następujących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, De- legaturach Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Lesznie i Kaliszu i w Oddziale Pań- stwowej Służby Ochrony Zabytków, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu oraz Instytucie Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano też informacje uzy- skane w Starostwach Powiatowych i Urzędach Gmin. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych, ściśle związanych z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Kobylin ograniczają następujące współrzędne: 17º00´-17º15´ długości geograficznej wschodniej oraz 51º40´-51º50´ szerokości geograficznej północnej.

4 Położony jest w południowo-zachodniej części województwa wielkopolskiego, obejmując leżącą w powiecie gostyńskim, całą gminę Pępowo, fragmenty gmin: Krobia, Gostyń, Piaski i Pogorzela w powiecie krotoszyńskim, znaczną część obszaru gminy Kobylin i niewielki fragment gminy Zduny oraz północne obszary gmin: Miejska Górka i Jutrosin, należące do powiatu rawickiego. W granicach arkusza znajdują się trzy miasta: Kobylin (2,9 tys. mieszkańców), Pogorzela (2,0 tys.) oraz wschodnia, niezurbanizowana część Krobii (4,1 tys.). Pozostałe miej- scowości to wsie, z których największe znaczenie ma Pępowo - siedziba władz gminnych. Zgodnie z podziałem regionalnym (Kondracki, 1998), omawiany obszar położony jest w obrębie mezoregionu Wysoczyzny Kaliskiej, należącej do makroregionu Niziny Południo- wowielkopolskiej (Fig. 1). Jest to rozległa, słabo zróżnicowana morfologicznie wysoczyzna morenowa płaska, o powierzchni w znacznym stopniu zniszczonej przez denudację peryglacjalną. Zbudowana jest ona głównie z glin zwałowych i lokalnie - iłów trzeciorzędowych. Zachowały się tu nie- liczne, słabo zaznaczające się w morfologii piaszczysto-żwirowe pagórki morenowe, na powierzchni których miejscami utworzyły się pokrywy piasków eolicznych (np. koło Rogowa i na południe od Skoraszewic). Obszar wysoczyzny ograniczają obniżenia dolinne: od północnego zachodu krótki, ale stosunkowo głęboko wcięty odcinek doliny rzeki Kani, natomiast południowo-wschodnia jej część łagodnie opada w kierunku płaskodennej doliny Orli-Rdęcy. Dolinki występujące w obrębie wysoczyzny mają charakter roztopowy i wykorzystywane są przez drobne cieki, odwadniające jej powierzchnię. Najwyżej położony punkt omawianego obszaru (134,3 m n.p.m.) znajduje się na zachód od Pogorzeli, natomiast najniższy (90,4 m n.p.m.), zlokalizowany jest w dolinie Kani, w po- bliżu przysiółka Ziółkowo-Majątek. Omawiany obszar należy do południowowielkopolskiej dzielnicy klimatycznej (Woś, 1999), która charakteryzuje się najmniejszym w Polsce opadem rocznym - poniżej 500 mm, liczbą dni z przymrozkami około 110, czasem zalegania pokrywy śnieżnej około 70 dni oraz okresem wegetacyjnym, który trwa od 210 do 220 dni (Kondracki, 1988). Przeważają tu wia- try zachodnie i południowo-zachodnie, a średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8,3ºC. Jest to region rolniczy obejmujący duże powierzchnie średniej i dobrej klasy gleb. Na glebach wyższych klas bonitacyjnych uprawia się przede wszystkim zboża, ale znaczący udział w produkcji rolnej mają także: buraki cukrowe, kukurydza i rzepak. Łąki i pastwiska występują głównie na południe od Kobylina, w dolinie Rdęcy. Duże znaczenie ma hodowla, zwłaszcza trzody chlewnej. Część obszaru, na północ od Siedlca i w rejonie Smolic i Kobyli-

5 na, zajmuje gospodarka leśna. W Pępowie znajduje się stadnina koni, natomiast w Smolicach - Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.

Fig. 1 Położenie arkusza Kobylin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Leszczyńskie; Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego: 315.82 – Pojezierze Krzywińskie, 315.84 – Wał Żerkowski; Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowowielkopolska; Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.11 – Wysoczy- zna Leszczyńska, 318.12 – Wysoczyzna Kaliska; Makroregion: Obniżenie Milicko-Głogowskie Mezoregiony Obniżenia Milicko-Głogowskiego: 318.33 – Kotlina Żmigrodzka, 318.34 – Kotlina Milicka; Makrore- gion: Wał Trzebnicki Mezoregiony Wału Trzebnickiego: 318.45 – Wzgórza Twardogórskie

Na charakteryzowanym obszarze nie ma zakładów górniczych ani przemysłowych. Działalność gospodarczą w sektorze pozarolniczym reprezentują głównie firmy przetwórstwa rolno-spożywczego: masarnie w Kobylinie i Pogorzeli, mleczarnia w Pępowie, zakład produkcji lodów w Bartoszewicach, wytwórnie pasz w Kobylinie i Zalesiu Wielkim. W miastach działają liczne przedsiębiorstwa handlowo-usługowe różnych branż, m in. odzieżowej („Intermoda S.A”. w Kobylinie) i stolarskiej (w Pogorzeli).

6 Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza są korzystne. Główną oś komunikacyjną stanowi droga krajowa nr 36 łącząca Ostrów Wielkopolski z Prochowicami (przez Krotoszyn, Kobylin, Rawicz i Lubin. Drogi o charakterze lokalnym, o utwardzonej nawierzchni, łączą wszystkie pozostałe miejscowości. Przez południową część obszaru arkusza przebiega dwuto- rowa linia kolejowa z Ostrowa Wielkopolskiego do Leszna oraz okresowo czynna, jednoto- rowa, łącząca Kobylin z Rawiczem.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Kobylin przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski - arkusz Kobylin, w skali 1: 50 000 (Król, 2003 a, b). Omawiany obszar położony jest w południowej części monokliny przedsudeckiej, w obrębie synklinorium rawickiego, na północy przechodzącego w antyklinorium leszczyń- skie. W podłożu skał permskich występują struktury paleozoiczne północnej części waryscy- dów zachodniej Polski. Najstarszymi rozpoznanymi osadami na obszarze arkusza są zaburzone tektonicznie utwory facji kulmowej karbonu dolnego. Są to: piaskowce kwarcytowe, zlepieńce, mułowce i iłowce. Na utworach karbonu leży niezgodnie kompleks permo-mezozoiczny składający się z osadów permu i triasu, których miąższość dochodzi do 1 700 m. Osady permu reprezentuje czerwony spągowiec i cechsztyn. Utwory czerwonego spą- gowca wykształcone są w postaci piaskowców, zlepieńców i brekcji o miąższości od 115 do 161 m. Na części obszaru arkusza brak jest osadów tego piętra, a osady karbońskie przykryte są bezpośrednio cechsztyńskimi utworami ilastymi i ewaporatami (o miąższości do 594 m), tworzącymi cztery tzw. cyklotemy. Mezozoik jest reprezentowany przez osady triasu: pstrego piaskowca, wapienia muszlowego i kajpru. Pstry piaskowiec budują: piaskowce, iłowce, wapienie, dolomity, anhy- dryty. Maksymalna miąższość tych osadów wynosi 651 m. Wapień muszlowy wykształcony jest w postaci wapieni i miejscami iłowców, o miąższości dochodzącej do 318 m. Kajper sta- nowią: wapienie, dolomity, iłowce i piaskowce (osiągające 705 m miąższości) Ponad kompleksem mezozoicznym niezgodnie zalegają trzeciorzędowe1 osady neogeń- skie i paleogeńskie (oligocenu i miocenu).

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio- rzędu) sygnalizowane są w nawiasach.

7 Utwory oligocenu wykształcone są w postaci szarozielonych piasków kwarcowo- łyszczykowych z glaukonitem, zawierających lokalnie soczewki i wkładki mułków oraz iłow- ców. Miąższość całego kompleksu dochodzi do 42,2 m. Powyżej zalegają osady miocenu. Miocen dolny o maksymalnej miąższości 98,8 m, wykształcony jest w postaci mułków i piasków z cienkimi pokładami węgla brunatnego warstw: środkowopolskich i oczkowickich. Miocen środkowy reprezentują iły, mułki, rów- nież z pokładami węgla brunatnego. Osady te występują na całym obszarze, osiągając mak- symalną miąższość 98,8 m w rejonie Oczkowic. Do miocenu środkowego zalicza się również niższą część warstw poznańskich, wykształconych w postaci szarych i zielonkawoszarych iłów. Miocen górny tworzą iły, mułki i piaski stanowiące górne ogniwo warstw poznańskich, osiągających maksymalną miąższość 121,8 m. Stropową część serii tworzy pakiet tzw. iłów pstrych i płomienistych. W rejonie Dłoni, Pępowa i Kobylina zalegają one pod niewielkim nadkładem, miejscami odsłaniając się na powierzchni terenu. Znaczne wyniesienie tych osa- dów (odkłucie od podłoża i spiętrzenie) jest wynikiem procesów glacitektonicznych, wywoła- nych przez lądolód plejstoceński, a powierzchnia stropu miocenu górnego ma charakter ero- zyjny. Osady czwartorzędu pokrywają niemal całą powierzchnię arkusza (Fig. 2). Miąższość pokrywy czwartorzędowej waha się od 40 do 60 metrów, osiągając maksymalną wartość 121 metrów w jego północnej części. Zlodowacenia południowopolskie reprezentują osady zachowane fragmentarycznie i znane jedynie z otworów wiertniczych, korelowane ze zlodowaceniami Nidy i Sanu. Zlodo- wacenie Nidy reprezentowane jest przez płat gliny zwałowej zalegający w dnie rynny polo- dowcowej koło Zalesia Wielkiego, natomiast zlodowacenie Sanu - przez glinę zwałową o miąższości 10-14 m, zalegającą na rzędnej około 70 m n.p.m. w okolicach Pogorzeli. Po- dobne gliny nawiercono w okolicach Rogożewa i Siedlec. Okres interglacjału mazowieckiego (wielkiego) zaznaczył się głównie erozją, a osady, związane z piaszczysto-mułkową akumulacją rzeczną, wypełniają lokalnie rozległe obniżenia dolin kopalnych. Zalegające powyżej utwory zlodowaceń środkowopolskich reprezentują osady związane ze zlodowaceniami Odry i Warty. Zlodowacenie Odry (dawniej: stadiał maksymalny) wiąże się z akumulacją osadów zastoiskowych, piasków ze żwirem wodnolodowcowych (dolnych i górnych) oraz glin zwałowych, piasków i żwirów lodowcowych, składających się na pełny cykl glacjalny. Utwory te również znane są jedynie z wierceń i występują wzdłuż obniżeń dolinnych rzeki Orli, a także na obszarach wysoczyznowych. Gliny zwałowe zlodowacenia

8 Odry, lokalnie z wkładkami mułków i piasków zastoiskowych, tworzą ciągły poziom na obszarze całego arkusza, a ich maksymalna miąższość dochodzi do 56,8 m n.p.m.

Fig. 2 Położenie arkusza Kobylin na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy 2 – piaski akumulacji eolicznej; Czwartorzęd; plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 5 – piaski i żwiry ozów, 6 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej oraz piaski, żwiry, głazy i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowco- wej stadiału głównego zlodowacenia północnopolskiego, 7 – iły, mułki i piski akumulacji zastoiskowej, 8 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 9 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami oraz głazy, żwi- ry i gliny zwałowe w strefie akumulacji czołowolodowcowej stadiału mazowiecko-podlaskiego zlodowacenia środ- kowopolskiego. Trzeciorzęd; pliocen: 10 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych. 11 – kry utwo- rów starszych od czwartorzędu

Powyżej zalegają osady zlodowacenia Warty, których znaczna część odsłania się na powierzchni terenu. Piaski, iły i mułki zastoiskowe o maksymalnej miąższości 10,5 m, zale- gające na niewielkiej głębokości znane są z okolic: Dłoni, Pępowa, Wilkoniczek i Pogorzeli.

9 Piaski i żwiry wodnolodowcowe budują krawędź wysoczyzny (na północ od Starej Krobi), zalegają bezpośrednio na podłożu trzeciorzędowym (na północ od Bartoszewic) lub wypełnia- ją obniżenia w morenie dennej, jako górny poziom wodnolodowcowy. Gliny zwałowe zlodowacenia Warty występują powszechnie na powierzchni wysoczyzny, a ich zasięg wyznaczają jej krawędzie i stoki. Miąższość glin osiąga 20 metrów (w okolicach Pogorzeli). W połu- dniowej części terenu arkusza występuje cienka pokrywa piaszczystych utworów akumulacji lodowcowej. Z okresu zlodowacenia Wisły (zlodowacenia północnopolskie) pochodzą piaski z do- mieszką żwirów tworzące tarasy nadzalewowe rzeki Orli. Na powierzchni tarasów rozprzestrzenione są pokrywy piasków eolicznych o miąższości do 2,5 m, powstałe po ustąpieniu lodowca, w warunkach peryglacjalnych. Osady eoliczne tworzyły się również na powierzchni wysoczyzny - na wschód od Skoraszewic wy- stępuje wydma o wysokości względnej 7,5 m. Stropowa część powszechnie występujących glin zwałowych lokalnie przekształciła się w jej eluwia - utwory zwietrzelinowe piaszczysto- pylaste o miąższości do 1 m. Piaski i gliny deluwialne (stokowe) występują przy krawędziach wysoczyzny i u ich podnóża. Osady holocenu stanowią piaski, żwiry i mułki rzeczne, które tworzą tarasy zalewowe rzek Orli i Rdęcy. W obniżeniach powstały osady bagienne, torfy i namuły. W południowo- wschodniej części obszaru arkusza występują rudy darniowe (Ratajczak, Skoczylas, 1999).

IV. Złoża kopalin

Obszar objęty granicami arkusza Kobylin jest wyjątkowo ubogi w złoża kopalin. Znajdu- je się tu jedynie część złoża kopaliny podstawowej - węgla brunatnego (tabela 1). Jest to złoże

„Gostyń”, udokumentowane w kategorii C2 (Seredyńska-Iwaniuk, 1980). W północno- zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie miejscowości Wymysłowo i Stara Krobia zlokalizowany jest jego południowo-wschodni fragment, zajmujący powierzchnię około 300 ha. Za- sadnicza część obszaru złoża (4 700 ha) znajduje się w granicach sąsiednich arkuszy: Rakonie- wice, Gostyń i Krzywin. W granicach złoża uwidocznionych na mapie występują tylko zasoby pozabilansowe, gdzie współczynnik grubości nadkładu do miąższości złoża mieści się między izoliniami 12:1 i 20:1. W bilansowej jego części, miąższość serii złożowej wynosi średnio 100 m, a sumaryczna miąższość pokładów osiąga 30,5 m. Złoże zalega pod nadkładem grubo- ści od 84,8 m do 221,9 m., a stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) wynosi 6,3. Węgiel brunatny jest wieku środkowomioceńskiego i należy do I i II grupy pokładów.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne Kategoria Stan zagospo- Wiek Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer bilansowe rozpozna- darowania Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t) kopaliny złoża Przyczyna kon- złoża na (tys. t) nia złoża złoża kopaliny litologiczno- fliktowości złoża mapie -surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) 1-3 A-B 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gostyń* Wb M 1 988 830 C2 N - E 2 C Gl, U

Rubryka 2: * – złoże położone w większości na obszarze arkuszy Krzywin i Poniec Rubryka 3: Wb – węgiel brunatny Rubryka 4: M – miocen Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C2 11

Rubryka 7: N – złoże niezagospodarowane Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne Rubryka 10: 2 – złoża: rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie Rubryka 11: złoża: C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, U – ogólna uciążliwość dla środowiska.

Występują tu węgle brunatne ziemiste i ksylitowo-ziemiste. Jest to węgiel energetyczny i wytlewny, partiami nadający się do brykietowania, o następujących średnich parametrach jakościowych (w przeliczeniu na stan suchy): zawartość: popiołu od 18,74% do 21,09%, siarki całkowitej od 0,85 do 1,33%, Na2O od 0,26 do 0,36%, K2O od 0,03 do 0,04%, bituminów od 2,97 do 3,23%. Wydajność prasmoły wynosi od 9,44 do 11,44%. Wartość opałowa w przeliczeniu na węgiel, przy 50% zawartości wilgoci wynosi od 8,9 MJ/kg (2 128 kcal/kg). Ze względu na ogólną uciążliwość dla środowiska, a także występujące w nadkładzie gleby chronione, łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz ochronę wód podziemnych uznane zostało za bardzo konfliktowe w granicach omawianego terenu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Kobylin obecnie brak jest złóż surowców mineralnych, które sta- nowiłyby podstawę rozwoju górnictwa i przetwórstwa kopalin. W przeszłości, do lat 60. XX wieku, w pobliżu miejscowości Dłoń funkcjonowała cegielnia, dla której bazę zasobową stanowiło złoże iłów górnomioceńskich „Dłoń” (Miłosz, 1962), które zostało wyeksploatowane. Wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku wodnym, a większość zabudowań cegielni rozebrano. Na obszarze arkusza stwierdzono obecność kilku niewielkich wyrobisk po niekoncesjo- nowanej eksploatacji kruszywa naturalnego - kopaliny deficytowej w tym regionie. Zlokali- zowano je na obszarze położonym między Bartoszewicami i Zdziętawami i Pasierbami, wo- kół Skoraszewic, a także na zachód od Pogorzeli. Na uwagę zasługuje fakt, że w ubiegłych wiekach eksploatowana była ruda darniowa występująca w południowej, dolinnej części obszaru arkusza (Ratajczak, Skoczylas, 1999). Świadectwem tej swoistej działalności górniczej, powszechnej niegdyś na obszarze całej po- łudniowej Wielkopolski, są liczne bloki tej kopaliny, stanowiące elementy podmurówek wielu budynków mieszkalnych i gospodarczych.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Kobylin był od dawna terenem prac geologiczno-poszukiwawczych, mających na celu udokumentowanie złóż kopalin zarówno podstawowych (węgla brunatnego) jak i pospolitych (surowców ilastych ceramiki budowlanej i kruszywa naturalnego). Prace geologiczne w celu rozpoznania złóż węgla brunatnego były prowadzone od po- czątku lat sześćdziesiątych, a następnie kontynuowane w latach siedemdziesiątych XX wieku.

12 Oprócz udokumentowania omówionego wcześniej złoża „Gostyń”, wyznaczono trzy obszary perspektywiczne, o stopniu rozpoznania odpowiadającemu kategorii D (Ciuk, Piwocki, 1990). Na obszarze rowu tektonicznego, w rejonie Poniec-Krobia, umożliwiły one określenie warunków zalegania osadów trzeciorzędu oraz ustalenie zasięgu i wielkości zasobów bilan- sowych węgla brunatnego (Piwocki, 1979). Na tej podstawie wyznaczony został obszar perspektywiczny dla węgla brunatnego zalegającego w tym rejonie. Obszaru prognostycznego nie wyznaczono, głównie ze względu na walory naturalne terenu objętych pracami poszuki- wawczymi. Odkrywkowa eksploatacja węgla doprowadziłaby do degradacji środowiska przyrodniczego, w tym do zniszczenia znacznego areału gleb, stanowiących na tym obszarze pod- stawę działalności gospodarczej. Wschodnia część większego obszaru perspektywicznego Poniec-Krobia o powierzchni całkowitej około 31 550 ha, zajmuje zachodnią części terenu arkusza. Obszar został okontu- rowany wzdłuż przyjętej izolinii stosunku nadkładu do złoża (12:1). Stwierdzono tu wystę- powanie sześciu grup mioceńskich pokładów węgla brunatnego: dąbrowskich, rawickich, ścinawskich, lubińskich, środkowopolskich i oczkowickich (Piwocki, 1976, 1979). Seria zło- żowa zawiera od jednego do pięciu pokładów węgla o łącznej miąższości od 11 do 34 me- trów. Grubość nadkładu (wraz z przerostami płonymi) wynosi od 104,6 do 196,9 m. Wystę- pują tu węgle miękkie, ziemiste i ksylitowo-ziemiste. Analizy jakościowe wykazały, że kopa- linę stanowi węgiel energetyczny, lokalnie brykietowy i wytlewny, o średniej zawartości po- piołu 18,77% i wartości opałowej przy 50% wilgotności wynoszącej 9,2 MJ/kg (2 195 kcal/kg).

Zawartość siarki całkowitej wynosi 0,61%, Na2O+K2O - 0,18%, bituminów 3,27%, a wydaj- ność prasmoły - 13,08%. W całym rozpoznanym i okonturowanym rejonie udokumentowanych zostało w kat. D2 7 382 170 tys. ton węgla. Obliczono je dla warstw i pokładów węgla brunatnego o miąższościach powyżej 1 m. Stwierdzona łączna sumaryczna miąższość węgla waha się od 7,7 do 34,1 m. Kolejny obszar perspektywiczny węgla brunatnego, wyznaczono na podstawie prac geologiczno-rozpoznawczych prowadzonych w rejonie Pogorzeli (Osijuk, 1963; Kasiński i in., 1988). W granicach arkusza znajduje się tylko jego południowy fragment. Złoże zalega pod znacznym nadkładem, o średniej grubości 203,5 m. Średnia sumaryczna miąższość węgla wynosi 29,7 m, tak więc złoże posiada korzystne warunki geologiczno-górnicze (N/Z=6,8). Badań jakościowych kopaliny nie wykonywano. Zasoby węgla brunatnego określono na 142 560 tys. ton. W okolicy Babkowic, Magdalenki i Gumienic podczas poszukiwania iłów poznańskich przydatnych do produkcji ceramiki czerwonej, stwierdzono występowanie wyłącznie zapiasz-

13 czonych glin zwałowych i gliniastych piasków ze żwirem, w związku z czym powyższe obszary uznano za negatywne (Skórski, 1960). W okolicach Bartoszewic i Zdziętaw poszukiwano kruszywa naturalnego, ale zwiad przyniósł wynik negatywny (Gacek, 1970; Kroll, 1987). W 1972 roku w okolicach Wymy- słowa i Pępowa przeprowadzono zwiad, także ze skutkiem negatywnym za surowcem ilastym do produkcji glinoporytu (Marsz, 1972).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Prawie cały obszar arkusza Kobylin położony jest w prawobrzeżnej części zlewni Bary- czy. Jedynie niewielkie fragmenty północnej części obszaru należą do zlewni Warty. Naj- większym ciekiem na terenie arkusza jest rzeka Orla. Jest ona prawobrzeżnym dopływem Baryczy. Wraz ze swoimi dopływami Rdęcą (z dopływami: Ochlą i Pasieką), Dąbroczną i Samicą Krobską, odwadnia większą część obszaru arkusza. Kania, należąca do zlewni Warty i Kopanica stanowiąca prawobrzeżny dopływ Baryczy (już poza północno-zachodnim naro- żem arkusza) płyną wspólną doliną w przeciwnych kierunkach. Pomiędzy zlewnią Baryczy a Warty biegnie dział wodny II-rzędu. Obszar obejmuje także działy wodne III-rzędu: rzeki Orli, Kani (Kopanicy) oraz Kanału Obry (zlewnia Warty). Do tego ostatniego uchodzi niewielki ciek Pogona, odwadniający rejon Pogorzeli. Sieć hy- drograficzna jest stosunkowo słabo rozwinięta. Tworzy ją system drobnych cieków, kanałów i rowów melioracyjnych, rozprzestrzeniony na całej powierzchni arkusza. Rzeka Orla (badana poza omawianym obszarem) prowadzi wody pozaklasowe (non). Za wyniki klasyfikacji ogólnej odpowiadają wysokie wskaźniki azotu azotynowego, fosforu ogólnego oraz zły stan sanitarny wody w rzece. Punkty monitoringu naniesione na mapę, zlokalizowane są na dopływach prawobrzeżnych: Ochli i Dąbroczni. Wody Ochli, badane na odcinku ujściowym do Rdęcy, zawierają nadmierne ilości substancji biogennych (azot ogól- ny, fosforany, fosfor ogólny), natomiast pozostałe grupy zanieczyszczeń odpowiadają klasie I i II. Dąbroczna (punkt zlokalizowany na południe od Niepartu) prowadzi wody zanieczysz- czone substancjami biogennymi i organicznymi, a na granicy normy jest jej stan sanitarny (Pułyk, Tybiszewska, 2004).

14 2. Wody podziemne

Według regionalizacji zwykłych wód podziemnych (Paczyński, 1993, 1995) część obszaru arkusza Kobylin leży w regionie wielkopolskim, a pozostała część w subregionie zielo- nogórsko-leszczyńskim należącym do tego regionu. Charakterystyka warunków hydrogeologicznych została opracowana na podstawie Ma- py hydrogeologicznej Polski 1:50 000 arkusz Kobylin (Wojciechowska, 2002). Występują tu dwa użytkowe piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe (paleogeńsko-neo- geńskie). Czwartorzędowe piętro wodonośne zajmuje ponad 50% powierzchni arkusza. Piętro to budują plejstoceńskie i holoceńskie piaski oraz żwiry rzeczne i wodnolodowcowe w dolinach rzek oraz plejstoceńskie osady wodnolodowcowe, sporadycznie lodowcowe, na wysoczyźnie. Osady te są najczęściej słabo izolowane serią gliniasto-pylastą o miąższości 15-48 m. Wyróżnić tu można: poziom wodonośny dolin rzecznych oraz poziom wysoczyznowy wraz z poziomem dolin kopalnych, które tworzą wspólny poligenetyczny czwartorzędowy zbiornik wód podziemnych. Poziom dolin rzecznych występuje lokalnie wzdłuż rzeki Orli i Rdęcy, Rowu Polskiego i Kani. Jego znaczenie użytkowe jest niewielkie, ze względu na niskie parametry warstw wo- donośnych. Poziom ten jest ujmowany studniami kopanymi. Poziom wysoczyznowy charakteryzuje się miąższością od 4 do 8 m i przewodnością do 100 m2/d. Wydajność potencjalna pojedynczego otworu studziennego waha się od 5 do 10 m3/h. Poziom dolin kopalnych tworzą na arkuszu doliny kopalne: Kuczynka-Krzyżanki, Ła- giewniki-Smolice-Dubin-Szkaradowo oraz rynna subglacjalna Siedlec-Babkowice. Miąższo- ści poziomu są zmienne w obrębie dolin i kształtują się od 5 do 52 m. Współczynnik filtracji waha się od 1,2 do 7 m/d, wodoprzewodność od 10 do 802 m2/d. Wydajność eksploatacyjna z pojedynczych otworów jest rzędu 5-72 m3/h. Zwierciadło wody piętra czwartorzędowego ma charakter subartezyjski, lokalnie, arte- zyjski. Napięte zwierciadło stabilizuje się na głębokości od 0,5 do 23 m p.p.t. Wody piętra czwartorzędowego zaliczono do wód średniej jakości, klasy czystości II b, ze względu na przekroczenia dopuszczalnych zawartości manganu i żelaza. Najwyższa zawar- tość żelaza wynosiła 9 mg/dm3, a manganu 0,75 mg/dm3. W jednej studni zanotowano prze- kroczenie dopuszczalnej zawartości azotu azotynowego (0,32 N mg/dm3) i azotu amonowego (26,4 mg/dm3). Średnia wartość suchej pozostałości wyniosła 423 mg/dm3.

15 Paleogeńsko-neogeńskie piętro wodonośne zajmuje 85% powierzchni arkusza. Składa się ono z kilku warstw i soczewek piaszczystych i piaszczysto-pylastych wieku mioceńskiego i oligoceńskiego. Zalegają one na różnych głębokościach od 140 do 270 m, w obrębie serii ilastej. Użytkowe poziomy wodonośne występują przeważnie na głębokościach 140-170 m (rejon Krobi Starej, Ziółkowa, Pogorzeli). Miąższość warstw wodonośnych waha się od 10 do 40 m, współczynnik filtracji wynosi 1-7 m/h, a przewodność od 46 do 210 m2/d. Wydajność eksploatacyjna pojedynczego otworu waha się w zakresie od 16 do 55 m3/h.

Fig. 3 Położenie arkusza Kobylin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 1 – granica GZWP w ośrodku poro- wym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 303 – Pradolina Barycz-Głogów (E), czwartorzęd (Q); 308 – Zbiornik międzymorenowy rzeki Kania, czwartorzęd (Q); 309 – Zbiornik międzymorenowy Smoszew-Chwaliszew- Sulmierzyce, czwartorzęd (Q)

Wody piętra trzeciorzędowego charakteryzują się w większości średnią jakością z powodu dużej zawartości żelaza do 1,9 mg/dm3 i manganu do 0,2 mg/dm3. We wschodniej części arkusza posiadają one niską jakość, co związane jest z ich zabarwieniem, które wynosi

16 od 251 do 300 mgPt/dm3. W południowo-wschodniej części obszaru występują wody pozaklasowe. Na obszarze arkusza Kobylin do największych należy ujęcie w Łagiewnikach, o zasobach eksploatacyjnych wynoszących 123,7 m3/h przy depresji 9,0 m. Ujęcie to posiada wyznaczoną strefę ochrony pośredniej. Obszar arkusza leży w hydrogeologicznej prowincji nizinnej pasma zbiorników czwar- torzędowych. Występuje tu mały, południowy fragment (1 km2) czwartorzędowego zbiornika GZWP nr 308 - międzymorenowy zbiornik rzeki Kania, zaliczony do obszarów wymagają- cych najwyższej ochrony (ONO) (Fig. 3). Nie posiada on szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Kobylin zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługo- walna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Pla-

17 sma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Phi- lips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą ab- sorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem prze- pływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego In- stytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie mate- riałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości większości badanych pierwiastków w glebach arkusza są zbli- żone lub wyższe od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

18 Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość prze- Wartość zawartości ciętnych (me- przeciętnych (median) Wartości dopuszczalne stężeń w glebach na dian) w glebach obszarów w glebie lub ziemi (Rozporządzenie arkuszu 618- w glebach na niezabudowanych Ministra Środowiska z dnia 9 września Kobylin arkuszu 618- Polski 4) 2002 r.) Kobylin

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa 2) 3) <2 mm <1 mm Grupa B Grupa C 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6-45 29 27 Cr Chrom 50 150 500 1-6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 6-67 32 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2-11 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-6 5 3 Pb Ołów 50 100 600 9-17 13 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 618-Kobylin 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 7 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 7 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 618-Kobylin do poszczególnych grup zanie- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czyszczeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek 2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku

19 stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy) Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 55 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 38 nGy/h i jest wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 17 do około 55 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 30 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Kobylin budują utwory o generalnie niskich i mało zróż- nicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie plejstoceńskie gliny zwało- we oraz utwory lodowcowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. W dolinach rzek wy- stępują osady rzeczne zlodowacenia północnopolskiego i holoceńskie (mady, mułki, piaski i żwiry). Niewielkie powierzchnie na badanym obszarze zajmują utwory wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego (piaski i żwiry) oraz utwory neogenu. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma są dość wyrównane (przeważają wartości 30- 45 nGy/h), gdyż wzdłuż tego profilu dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe. Najniż- szymi dawkami promieniowania w tym profilu (około 20 nGy/h) cechują się plejstoceńskie osady rzeczne. W profilu wschodnim najniższe dawki promieniowania gamma (≤ 20 nGy/h) zarejestrowano na południowym krańcu profilu, gdzie występują osady rzeczne. Wzdłuż po- zostałej części profilu wschodniego rozciągają się gliny zwałowe i pomierzone dawki promieniowania gamma są tu wyższe (20-55 nGy/h).

20 Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kobylin (na osi rz osi (na Kobylin arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig.

- opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - 618W PROFIL ZACHODNI 618E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5745675

5737571 5741675

5738722 m m 5735637 5736696 5732691

5729718 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 21

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5745675

5737571 5741675

5738722 m m 5735637 5736696 5732691

5729718 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 kBq/m2 kBq/m2

ę dnych dnych

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,1 do około 3,2 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,5 do około 4,2 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. nr 62, poz. 628) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależno- ści od wyróżnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składo- wisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróż- nionych typów potencjalnych składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów wymagające akcep- tacji odpowiednich władz i służb. Na mapie, po uwzględnieniu powyższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

22 − obszary, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa, lecz wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. − wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowią preferowane potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań, uwzględniając: − izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 3), − przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z potrzeby ochrony: b – otoczenia zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania w obrębie wyróżnionych rejonów zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej współczynnik Typ składowiska miąższość filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 K – odpadów innych niż niebezpieczne i obo- Iły, iłołupki od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 jętne O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

23 Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy Geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 4) wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk odpadów. Tło dla przedstawionych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kobylin (618) Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Wojciechowska, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali, (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacji podłoża (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów Na terenie arkusza Kobylin około 20% powierzchni zajmują obszary, na których obo- wiązuje bezwzględny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzie- lono je z uwagi na występowanie: − zwartych kompleksów leśnych w rejonie Pępowa, Pogorzeli, Wilkoniczek, Smolic i Długołęki, − erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w dolinach rzek: Rdęca, Kania, Dobroczna, Pasieka, Samica Krobska, Długołęka i Orla, − obszarów bagnistych i podmokłych, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego, (w okolicy Starej Krobi i Kobylina), − terenów zagrożonych zalewami powodziowymi, których zakres określono wg stanu zasięgu powodzi w 1997 r. (doliny: Kani, Dobroczny, Ochli i Rdęcy), − terenów o spadkach przekraczających 10° (skarpy doliny Kani w okolicy Starej Krobi),

24 − terenów zwartej zabudowy mieszkaniowej miast: Kobylin i Pogorzela oraz siedziby gminy Pępowo, − teren strefy ochronnej ujęcia wód podziemnych w Łagiewnikach. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża, określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 4). Na badanym obszarze takie warunki spełniają gliny zwałowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich (zlodowacenie Warty). Występują one w postaci ciągłego poziomu lodow- cowego na obszarze wysoczyzny morenowej na znacznej części powierzchni terenu arkusza, poza obszarem dolin: Kani, Orli oraz Rdęcy. Ich miąższość może dochodzić do 20 m w rejonie Pogorzeli. Gliny te miejscami mogą zawierać drobne wkładki i smugi piasków i są zwie- trzałe w części stropowej (nawet do 6 m głębokości). Zalegają one na piaskach i żwirach wodnolodowcowych lub osadach zastoiskowych. W pobliżu starej cegielni w Dłoni, w stropowej części glin zwałowych, stwierdzono ist- nienie porwaków utworów miocenu górnego, wykształconych w postaci iłów pstrych. W podobnej sytuacji geologicznej iły pstre zarejestrowano w okolicy Pępowa. Przemieszcze- nie ku powierzchni terenu mioceńskich iłów pstrych jest wynikiem procesów glacitektonicznych spowodowanych nasuwaniem się lądolodu (Król, 2003). Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobylin (Król, 2003) i zgodnie z przyjętymi kryteriami wystąpienia glin zwałowych oraz mioceńskich iłów pstrych stanowią preferowane obszary lokalizowania składowisk. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 4). Głębokość do zwierciadła wody podziemnej, występującego pod warstwą izolacyjną wynosi od kilku do 37 metrów. Szcze- gólnie duża różnica między zwierciadłem nawierconym i ustalonym, wskazująca na dużą izo- lacyjność gruntów spoistych występuje w rejonie Starej Krobi, Siedlec oraz Dłoni. Obszary występowania gruntów o wymaganej izolacyjności podzielono na mniejsze jednostki – tzw. rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań, uwzględniając dwa kryteria: − wymagania izolacyjności podłoża dla różnych typów składowisk, − warunkowe ograniczenia lokalizacyjne.

25 Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie i w sąsiedztwie wydzielonych potencjalnych obszarów dla lokalizacji składowisk odpadów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej wystę- Nr otw. Profil geologiczny Miąższość pującego pod warstwą na mapie Archiwum warstwy izo- izolacyjną dokumenta- i nr otworu lacyjnej (m p.p.t.) cyjnej Strop (m) B zwierciadło zwierciadło warstwy Litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone (m p.p.t.) 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 2,5 Glina BH 34,0 Glina zwałowa 31,5 170,0 37,0 1* 48,0 Glina zwałowa Q 6180061 78,0 Ił pstry Ng 79,5 Piasek 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 2,0 Glina BH 2 3,1 Piasek średnioziarnisty 2,7 3,1 3,1 6180019 4,0 Glina zwałowa 6,6 Piasek ze żwirem, otoczaki 7,4 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,4 Glina BH 4,0 Glina zwałowa 15,0 19,5 15,4 3* 15,4 Glina zwałowa 6180130 19,5 Piasek drobnoziarnisty 22,0 Piasek drobnoziarnisty, glina Q 0,0 Gleba 0,3 Glina pylasta 2,0 Glina zwałowa BH 28,7 Glina zwałowa 41,7 43,0 37,0 4 37,0 Glina zwałowa 6180056 41,0 Ił warwowy 42,0 Glina zwałowa Q 43,0 Piasek ilasty Ng 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 5 2,0 Piasek drobnoziarnisty 1,7 34,0 10,7 6180077 2,4 Glina 3,7 Piasek, glina Q 0,0 Gleba 0,2 Glina BH 5,0 Glina zwałowa 27,8 67,0 13,6 6* 13,6 Glina zwałowa 6180115 28,0 Piasek ze żwirami, glina 29,0 Glina zwałowa Q 0,0 Nasyp BH 1,2 Glina 2,1 23,0 6,7 7 3,3 Piasek gliniasty 618007 3.5 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,3 Glina, margle 2,5 Glina zwałowa BH 8* 25,0 Ił 52,7 53 b.d. 6180074 30,0 Glina zwałowa 53,0 Piasek drobnoziarnisty 54,0 Piasek ze żwirem Q

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,4 Glina, margle BH 9* 3,0 Glina zwałowa 49,6 50,0 b.d. 6180066 50,0 Piasek średnioziarnisty, żwir 68,0 Żwir, otoczaki Q 0,0 Gleba 0,4 Glina pylasta, piasek BH 10 2,4 Glina pylasta, piasek 4,1 4,5 2,4 6180027 4,5 Piasek drobnoziarnisty 6,3 Glina zwałowa, otoczaki Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 3,0 Glina zwałowa 10,0 27,5 b.d. 11* 10,5 Piasek gruboziarnisty 6180151 10,8 Glina zwałowa 27,5 Żwir Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 12 2,5 Piasek drobnoziarnisty 2,0 11,5 b.d. 6180029 2,8 Glina 11,5 Spongiolit średnioziarnisty Q 0,0 Gleba 0,4 Glina, margle BH 13 3,0 Glina zwałowa 6,1 6,5 b.d 6180067 6,5 Piasek drobnoziarnisty 7,5 Glina zwałowa, piasek Q 0,0 Gleba BH 0,4 Glina 3,6 17,5 13,9 14 4,0 Piasek drobnoziarnisty otoczakami 6180071 5,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,4 Glina BH 5,8 Glina zwałowa 20,3 28,0 5,8 15* 20,0 Glina piaszczysta 6180060 20,7 Piasek średnioziarnisty 21,4 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba BH 0,3 Glina piaszczysta 40,7 b.d b.d. 16* 2,0 Glina zwałowa Q 6180025 41,0 Ił piaszczysty Ng 0,0 Gleba 0,9 Glina 1,4 Glina, piasek 2,0 Glina BH 4,0 Glina zwałowa 29,1 1,4 1,4 17 26,0 Glina zwałowa, ił 6180146 28,0 Glina zwałowa, żwir 29,0 Ił 30,0 Piasek pylasty, ił 31,5 Piasek drobnoziarnisty Q 0,0 Gleba 0,4 Glina, margle 3,5 Glina BH 13,4 Glina 38,6 39.0 13,4 18* 31,0 Muły, ił 6180145 33,0 Glina 9,0 Piasek drobnoziarnisty Q 41,0 Piasek drobnoziarnisty

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba BH 1,0 Piasek gliniasty 1,5 1,0 1,0 19 1,5 Glina zwałowa, piasek 6180095 3,0 Piasek drobnoziarnisty Q 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa, piasek 1,1 Glina zwałowa, piasek BH 20* 2,0 Glina zwałowa 19,6 20,0 1,1 6180086 16,0 Muły 19,5 Glina zwałowa, piasek 20,0 Piasek, glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,4 Glina zwałowa, piasek BH 2,9 Glina zwałowa, piasek 11,1 11,5 2,9 21 4,0 Glina zwałowa 6180084 11,5 Piasek gliniasty, drobnoziarnisty, Otoczaki Q 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 22 3,1 Glina 12,7 13,0 3,1 6180072 4,0 Glina zwałowa 13,0 Żwir z otoczakami Q 0,0 Gleba 0,3 Glina BH 3,0 Glina zwałowa Q 40,5 40,8 0,3 23* 39,0 Ił Ng 618009 40,8 Piasek średnioziarnisty 41,3 Ił piaszczysty 0,0 Glina BH 5,0 Piasek ze żwirem, glina 5,0 33,0 0,4 24 8,0 Glina zwałowa 6180116 25,0 Piasek drobnoziarnisty, glina Q 0,0 Gleba 0,4 Piasek drobnoziarnisty, glina BH 2,5 Glina piaszczysta 29,5 1,6 1,6 25* 3,0 Glina zwałowa 6180103 32,0 Piasek gruboziarnisty 33,0 Piasek gruboziarnisty, żwir Q Objaśnienia: BH – Bank HYDRO Wiek kopaliny: Q – czwartorzęd, Ng – neogen b.d. – brak danych * - otwór wiertniczy zlokalizowany na Mapie dokumentacyjnej B i Planszy B

Do terenów o zmiennych warunkach izolacyjności podłoża zaliczono obszary, gdzie grunty spoiste znajdują się pod przykryciem osadów piaszczystych (o miąższości do 2,5 m) lodowcowych i wodnolodowcowych. Sytuacje takie są w okolicy Ludwinowa, Posadowa, Gumienic, Krzyżanek, Łagiewnik, Czeluścina, Kołaczkowic, Pasierb, Bartoszewic, Sobiał- kowa, Hallerowa, a także gdy istnieją wątpliwości dotyczące oceny izolacyjnych właściwości gruntów, wynikające z niejednoznacznego charakteru opisu wydzieleń litologicznych przedstawionych na Szczegółowej mapie geologicznej Polski lub profilach wierceń.

28 Na podstawie drugiego kryterium podziału tzw. warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych wyróżniono: − strefy ochrony ONO w obrębie GZWP nr 308 (piętro czwartorzędowe, typ porowy, zbiornik międzymorenowy rzeki Kania), które mogą ulec zmianie w przyszłości po opracowaniu dokumentacji hydrogeologicznej zbiornika, − obszary w odległości do 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miast: Kobylin, Pogorzela i Pępowa, − obszar ochrony zasobów złoża węgla brunatnego „Gostyń” w okolicy Starej Krobi. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Omawiając pierwsze z wymienionych kryteriów należy stwierdzić, że w granicach arkusza przeważają obszary o warunkach izolacyjnych podłoża zgodnych z wymaganiami dla składowisk odpadów obojętnych. Niewielkie powierzchniowe wystąpienia mioceńskich iłów pstrych w okolicy starych cegielni w Dłoni i w Pępowie mogą spełniać wymagania dla skła- dowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne po przeprowadzeniu badań oceniają- cych ich lokalną ciągłość. Istniejące zaburzenia glacitektoniczne mogą znacząco pogorszyć warunki izolacyjności podłoża. Płytkie (do 10 m) występowanie utworów ilastych stwierdzono w profilu otworu hydro- geologicznego w Czeluścinie, gdzie pod pokładem gleby (0,5 m) leżą iły warwowe o miąż- szości 1,5 m. Dużym ograniczeniem lokalizacji ewentualnego składowiska może być wysoki poziom zwierciadła wody (0,8 m p.p.t.) oraz zabudowa wiejska. Problemy lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych Niewielkie powierzchniowe wystąpienia iłów poznańskich na badanym obszarze zosta- ły predysponowane na składowiska odpadów komunalnych. W okolicy Pępowo w profilu otworu nr 26 stwierdzono występowanie iłów warwowych o miąższości 5,0 m, przykrytych trzymetrową warstwą nadkładu (gliny, piaski). Osady te leżą jednak poniżej poziomu zwier- ciadła wody (0,8 m p.p.t.). Na północ od nieczynnej cegielni w Pępowie nawiercono utwory ilaste na głębokości 0,9 m (otwór nr 27), także poniżej zwierciadła wód (0,9 m p.p.t.). Szczegółowe badania geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne pozwolą stwierdzić czy w okolicy Pępowa może być lokalizowane składowisko odpadów niebezpiecznych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych można przyjąć, że najlepsze warunki naturalne dla lokalizowania potencjalnych składowisk odpadów występują na północ od miejscowości Rębowo, gdzie pakiet glin zwałowych ma miąższość 15 m (otwór nr 3).

29 W okolicy Potarzycy (otwór nr 8) łączna miąższość glin i iłów sięga 52,7 m. W okolicy miej- scowości Dłoń wytypowano rejony możliwej lokalizacji składowiska odpadów komunalnych. W otworze nr 23 stwierdzono występowanie glin i iłów o miąższości do 40,5 m. Dodatkowe, szczegółowe rozpoznanie geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne może pozwolić na wytypowanie w rejonach występowania iłów – miejsc dla lokalizowania składowisk odpadów innych niż obojętne lub niebezpieczne. W przypadku lokalizowania składowisk w rejonie istniejącej sieci rowów melioracyjnych (okolice Rębowa, Dłoni, Smolic) należy przeprojek- tować i dostosować sieć powierzchniowego odpływu tak, by nie powodować migracji zanie- czyszczeń. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Kobylin w zasadzie nie występują wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogłyby stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po wykonaniu systemu zabezpieczeń. Wyrobiska w cegielni w Dłoni i Pępowie zostały zrekultywowane w kierunku wodnym. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych.

30 X. Warunki podłoża budowlanego

W granicach arkusza Kobylin warunki podłoża budowlanego określono jedynie dla około 10% jego powierzchni. W ocenie pominięto obszary: gleb chronionych klas I-IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego, lasów oraz tereny zwartej zabudowy. Do oceny warunków podłoża budowlanego wykorzystano dane zawarte na Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Król, 2003 a, b). Zgodnie z Instrukcją (Instrukcja... 2005), wyróżnia się dwa rodzaje obszarów, pod względem oceny warunków podłoża: korzystne lub niekorzystne - utrudniające budownictwo. Warunki korzystne wyznaczono na obszarach położonych na wysoczyźnie morenowej, zbudowanej z gruntów niespoistych, średniozagęszczonych, a także z utworów zwałowych, stanowiących głównie twardoplastyczne i półzwarte małoskonsolidowane grunty spoiste, osadzone podczas zlodowacenia Warty (zlodowacenia środkowopolskie). Pod względem gra- nulometrycznym są to budujące trzon wysoczyzny gliny zwałowe, głównie piaszczyste, rza- dziej zailone (gliny zwięzłe), a także piaski o różnym uziarnieniu (lodowcowe i wodnolodowcowe), często zaglinione lub z domieszką frakcji żwirowej. Gliny zwałowe mają na obszarze arkusza o wiele większe rozprzestrzenienie niż osady piaszczyste, a na ich powierzchni utwo- rzyły się żyzne gleby. Najkorzystniejsze dla zabudowy obszary wyznaczono na podłożu zbudowanym z niezawodnionych gruntów niespoistych żwirowych oraz piaszczystych (piaski różnoziarni- ste i pospółki), o co najmniej średnim stopniu zagęszczenia. Grunty takie występują w rejonie: Skoraszewic, Kołaczkowic, Zdziętaw i Bartoszewic. Dodatkowym kryterium, niezbędnym do zaliczenia terenów jako korzystnych dla budownictwa, jest występowanie wody gruntowej na głębokości poniżej 2,0 m. Uwzględniając ten warunek, tereny korzystne wyznaczono również wzdłuż tarasu nadzalewowego Orli- Rdęcy wokół Kobylina oraz na południe od miasta. Reasumując można stwierdzić, że w granicach arkusza Kobylin miejsca o korzystnej lokalizacji dla obiektów budowlanych wyznaczono zarówno na obszarach wysoczyznowych, jak i na wyższym tarasie akumulacyjnym dolin rzecznych. Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-inżynierskich stanowią około 35% waloryzowanej powierzchni arkusza. Wyznaczono je przede wszystkim na obszarach dolin rzecznych: na aluwiach Rdęcy i Orli oraz wzdłuż całej długości Dąbroczny (od Pępowa do Kołaczkowic) i Ochli (od Łukaszewa do Kobylina). Występują one również w kilkunastu punktach wysoczyzny, w zagłębieniach powierzchni terenu, często bezodpływowych, wypeł-

31 nionych młodymi, holoceńskimi osadami akumulacji rzeczno-bagiennej. Grunty słabonośne lub nienośne wypełniające wymienione obniżenia terenu są w dużej mierze wysycone wodą, której zwierciadło znajduje się blisko jego powierzchni. O warunkach niekorzystnych dla budownictwa decyduje też nachylenie powierzchni terenu przekraczające 12%, występujące na krawędzi wysoczyzny (rejon Starej Krobi).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Kobylin ma charakter rolniczy ze stosunkowo niewielkimi enklawami zajętymi przez uprawy leśne (około 15% ogólnej powierzchni). Występujące powszechnie na omawianym obszarze gleby użytkowane rolniczo należą do jednych z najlepszych w Wielkopolsce. Stanowiące większość areału gleby chronione (klasy I-IVa), rozwinęły się na glinach zwałowych zlodowacenia Warty. Niewielkie kompleksy łąk na glebach pochodzenia organicznego położone są w dolinie rzeki Kani oraz na połu- dniowy wschód od Kobylina. Lasy położone są głównie w północnej oraz południowo-wschodniej części arkusza. Naj- większy kompleks leśny, decydujący o walorach przyrodniczo-krajobrazowych omawianego terenu zlokalizowany jest w północnej części obszaru arkusza, w rejonie Siedlca. Jest to kwaśna dąbrowa, powstała w wyniku nasadzeń w XIX wieku. Lasy sosnowe z domieszką gatunków liściastych, głównie dębu i brzozy, występują w okolicach Kobylina, Wilkoniczek i Kujaw. Nadzór nad gospodarką leśną sprawuje Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu. Na obszarze kompleksu leśnego położonego w północnej części arkusza, w 1958 roku utworzono dwa leśne rezerwaty przyrody (tabela 5). Rezerwat częściowy „Pępowo”, o powierzchni 11,53 ha, ma na celu ochronę lasu mieszanego o bogatym drzewostanie. Rosną tutaj między innymi: modrzew, dąb, sosna, buk i grab. Rezerwat „Czerwona Róża”, o powierzchni 4,93 ha, utworzono w celu ochrony frag- mentu lasu świeżego z piętrowym i wielogatunkowym drzewostanem i dominującym udzia- łem modrzewia europejskiego i domieszką jarząbu brekini. Na terenie arkusza występuje 175 drzew pomnikowych, reprezentujących rozmaite ga- tunki drzew liściastych i iglastych takie jak: dąb szypułkowy, platan klonolistny, jesion wy- niosły, topola biała oraz jarząb brekinia. Największa grupa drzew pomnikowych znajduje się na obszarze „Długiej Grobli” w Kobylinie: na powierzchni 2,93 ha rośnie tam 148 dębów szypułkowych. Pozostałe drzewa pomnikowe rosną w: Chwałkowie, Skoraszewicach i Ra- szewie oraz na trenach administrowanych przez nadleśnictwo Piaski (tabela 5). Na obszarze arkusza Kobylin nie występują elementy europejskiego systemu ochrony przyrody ECONET (Fig. 5) i NATURA 2000

32 Tabela 5 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha)

1 2 3 4 5 6 Pępowo L – Pępowo 1 R Pępowo 1958 gostyński (11,53) Pępowo L – Czerwona Róża 2 R Czerwona Róża 1958 gostyński (4,93) Pępowo 3 P Siedlec 1998 Pż – jarząb brekinia gostyński Pępowo 4 P Leśn. Siedlec 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Pępowo 5 P Leśn. Siedlec 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Pępowo 6 P Dobrapomoc 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 7 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 8 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 9 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 10 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 11 P Chwałkowo 1998 Pż – topola biała gostyński Krobia 12 P Chwałkowo 1998 Pż – jesion wyniosły gostyński Chwałkowo Krobia 13 P 1998 Pż – jesion wyniosły (w parku) gostyński Krobia 14 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 15 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Krobia 16 P Chwałkowo 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Pępowo 17 P Skoraszewice 1998 Pż – jesion wyniosły gostyński Pępowo 18 P Skoraszewice 1998 Pż – dąb szypułkowy gostyński Pępowo 19 P Skoraszewice 1998 Pż – jesion wyniosły gostyński Pępowo 20 P Skoraszewice 1998 Pż – jesion wyniosły gostyński Skoraszewice Pępowo 21 P 1998 Pż – platan klonolistny (w parku) gostyński Skoraszewice Pępowo 22 P 1998 Pż – platan klonolistny (w parku) gostyński Skoraszewice Pępowo 23 P 1998 Pż – dąb szypułkowy (w parku) gostyński Skoraszewice Pępowo 24 P 1998 Pż – dąb szypułkowy (w parku) gostyński Skoraszewice Pępowo 25 P 1998 Pż – dąb szypułkowy (w parku) gostyński

33 1 2 3 4 5 6 Skoraszewice Pępowo 26 P 1998 Pż – dąb szypułkowy (w parku) gostyński Kobylin 27 P Raszewy 1998 Pż - dąb szypułkowy krotoszyński Kobylin 28 P Raszewy 1998 Pż - dąb szypułkowy krotoszyński Kobylin 29 P Raszewy 1998 Pż - dąb szypułkowy krotoszyński Kobylin Kobylin Pż – grupa drzew pomnikowych: 30 P 1994 „Długa Grobla” krotoszyński 148 dębów szypułkowych Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

Fig. 5 Położenie arkusza Kobylin na tle systemu ECONET wg Liro (1998) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa; 18M – Milicki, 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 34k – Dolnej Baryczy

34 XII. Zabytki kultury

Większość znajdujących się na terenie arkusza Kobylin miejscowości posiada poświad- czoną źródłami pisanymi metrykę późnośredniowieczną. O znacznie starszym zasiedleniu świadczą liczne znaleziska archeologiczne reprezentujące różne okresy i kultury pradziejowe: od epoki kamienia aż do wczesnego średniowiecza. Pierwsze ślady osadnictwa w tym rejonie pochodzą z mezolitu (4000-5000 lat p.n.e.), o czym świadczą liczne znaleziska obróbki kamienia we wsiach Wymysłowo i Rogowo. Obszar arkusza Kobylin położony jest w obrębie dwóch historycznych krain Krobi i Kobylina, będących kolebką kultury łużyckiej należącej do epoki brązu (1700- 650 lat p.n.e.). Świadczą o tym liczne stanowiska o dużej wartości poznawczej, takie jak: cmentarzyska ciałopalne (w Starej Krobi) i grodziska wczesnośredniowieczne, które zazna- czono na mapie w rejonie: Kołaczkowic, Potarzycy, Pępowa i Wymysłowa. Także z okolic Rębowa, Gumienic i Pogorzeli znane są stanowiska wielokulturowe, udokumentowane licz- nymi przedmiotami codziennego użytku, takimi jak: monety, ozdoby oraz ceramika z moty- wami zdobniczymi. Najstarsze z nich pochodzą z neolitu (4000-1700 lat p.n.e.) i zaliczane są do kultur: pucharków lejkowych, amfor kulistych oraz ceramiki sznurkowej. W wielu miejscowościach zachowały się interesujące i cenne obiekty zabytkowe, do których należą w głównej mierze budowle sakralne oraz zespoły dworsko-parkowe. Na szczególną uwagę zasługują miasta Kobylin i Pogorzela. Kobylin na początku swych dziejów nazywany był Wenecją. Pierwsze wzmianki doty- czące miasta pochodzą z 1289 r., natomiast prawa miejskie nadane zostały w 1303 r. Na prze- strzeni XV i XVI w. wzniesiono tu trzy kościoły. Cennym zabytkiem miasta jest późnogotyc- ki kościół parafialny p.w. Św. Stanisława Biskupa, z unikalnym tryptykiem renesansowym malowanym na desce (z około 1518 r.). Barokowy pobernardyński zespół kościelno- klasztorny pochodzi z przełomu XV i XVI w., przebudowany pod koniec XVIII w., kiedy dobudowano drewnianą dzwonnicę. W kruchcie kościoła znajduje się renesansowy nagrobek z czerwonego marmuru Jana Konarskiego z leżącą postacią w zbroi. Pozostałością zboru ewangelickiego jest drewniana wieża zegarowa. W południowej części miasta zachował się drewniany wiatrak-koźlak. Specjalnej ochronie podlega cały układ urbanistyczny miasta, obejmujący zabudowę najstarszej jego części. Drugie miasto, Pogorzela, uzyskała prawa miejskie w 1458 r. Najcenniejszym zabytkiem jest parafialny kościół p.w. św. Michała Archanioła z lat 1788-81 r. o bogatym baroko- wym i rokokowym wyposażeniu wnętrza (późnogotycki krucyfiks z początku XVI w.). Ma-

35 łomiasteczkowa zabudowa i układ urbanistyczny objęte są strefą ochrony konserwatorskiej. Przy drodze do Borka Wielkopolskiego zachował się zabytek techniki, drewniany wiatrak- koźlak z 1830 r. Podobne obiekty znajdują się również w: Gumienicach, Pępowie, Woszcz- kowie, Magdalenkach i Domachowie. Ciekawy i doskonale utrzymany zespół architektoniczny znajduje się w Smolicach. Nad wsią góruje neobarokowy kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z lat 1907-1909. W tym samym okresie powstał sąsiadujący z nim pałac (z wysuniętym podjazdem) z piękną kutą bramą wjazdową. Do całości założenia przylega park krajobrazowy. Na szczególną uwagę zasługuje wiele interesujących zespołów pałacowo-parkowych, często z zachowanymi elementami zabudowy folwarcznej. W miejscowości Dłoń w 1912 r. wzniesiono neobarokowy pałac z zespołem budynków dworskich (stelmacharnią, oborą, staj- nią i gorzelnią), otoczony XIX-wiecznym parkiem krajobrazowym z pawilonem chińskim i altaną. W Gogolewie zachował się pałac klasycystyczny z około 1820 r., przebudowany w późniejszych wiekach. Obok znajduje się zespół zabudowań folwarcznych, a w parku- ogrodzie - ośrodek hodowli zwierzyny łownej. W Pępowie cennym zabytkiem sakralnym jest gotycki kościół p.w. Św. Jadwigi z XV w, rozbudowany w stylu neogotyckim. We wsi za- chował się zespół pałacowo-parkowy z 1760-80 r., w skład którego wchodzi pałac z dwoma pawilonami, oficynami, dwa zespoły folwarczne (m. in. stajnia, ujeżdżalnia i spichlerz) oraz park z 2 połowy XVIII. Część zabudowy zajmuje stadnina koni rasy wielkopolskiej. Ponadto zabytkowe zespoły pałacowo-parkowe znajdują się w: Skoraszewicach, Ziół- kowie, Rogowie, Pogorzeli, Chwałkowie (z odrębnym zespołem folwarcznym), a kompleksy dworsko-folwarczne wraz z parkami we wsiach: Gębice, Potarzyca, Płaczkowo i Skoraszewi- ce. Same zabudowania dworskie o wartości zabytkowej znajdują się w: Krzekotowicach, Krzyżankach (stajnia i obora) i Łagiewnikach (wraz z pałacem). Zabytki sakralne, poza wymienionymi reprezentują kościoły w: Chwałkowie (zespół kościelno-cmentarny) i Domachowie. Zabytek techniki stanowi budynek kuźni w Starkówcu.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Kobylin ma charakter rolniczy. Pola uprawne z glebami o wysokich klasach bonitacyjnych występują prawie na całej jego powierzchni. Niewielkie kompleksy leśne położone są w jego północnej części oraz na południowym wschodzie obszaru, w pobli- żu Kobylina. Obszar arkusza znajduje się w strefie oddziaływania trzech niewielkich ośrod-

36 ków miejskich będących zarazem siedzibami urzędu gminy i pełniących funkcje usługowe dla najbliższej okolicy: Kobylin i Pogorzela, a także Krobi. Dużą wsią gminną jest Pępowo. Warunki naturalne omówionego obszaru sprzyjają rozwojowi rolnictwa (w tym ekolo- gicznego), przemysłu rolno-spożywczego i przemysłu lekkiego. Na omawianym terenie brak jest uciążliwego przemysłu. Na obszarze arkusza znajduje się niewielki, pozabilansowy fragment jedynego złoża - węgla brunatnego „Gostyń”. W południowo-zachodniej części znajduje się obszar perspektywiczny dla węgla brunatnego Poniec-Krobia. Perspektywy dla udokumentowania złóż tej kopaliny istnieją również w rejonie: Dębowa, Siedlca i Pogorzeli. Ewentualna eksploatacja tych złóż będzie trudna, ze względu na niesprzyjające warunki geologiczno-górnicze, istniejące zagospodarowanie powierzchni terenu oraz przewidziane skutki eksploatacji (powstanie leja depresyjnego, wyłączenie gleb o wysokich walorach produkcyjnych, emisja pyłów i ogólna uciążliwość dla środowiska). Omawiany obszar posiada bardzo dobrze rozbudowany system zaopatrzenia w wodę, oparty na ujęciach wód podziemnych z czwartorzędowego piętra wodonośnego. Największe z nich zlokalizowane są w: Łagiewnikach, Krzyżankach, Rogożewie. Smolicach i Kobylinie. Na terenie objętym arkuszem Kobylin istnieją na ogół korzystne warunki dla lokalizacji potencjalnych składowisk odpadów obojętnych. Naturalna warstwa izolacyjna wykształcona w części stropowej w postaci glin zwałowych zlodowacenia Warty, a niżej starszych glin zwałowych i trzeciorzędowych iłów pstrych może dochodzić nawet do kilkudziesięciu me- trów i zajmuje około 80% powierzchni terenu. Preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów obojętnych występują w rejonie Rębowa, Potarzycy, a w okolicy na południe od miejscowości Dłoń możliwa będzie lokalizacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne po szczegółowym rozpoznaniu geologiczno-inżynierskim z uwagi na możliwą zmienność budowy geologicznej spowodowa- nej zaburzeniami glacitektonicznymi. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Warunki budowlane na terenie objętym granicami arkusza są generalnie korzystne, a ograniczenia w ich waloryzacji wynikają z istnienia dużego areału gleb użytkowanych rolniczo. Walory przyrodnicze stanowią również kompleksy leśne, w obrębie których utworzono dwa leśne rezerwaty przyrody. Wiele okazałych drzew ma rangę pomników przyrody.

37 Pod względem krajoznawczym jest to region interesujący, ze względu na znaczną liczbę zachowanych zabytków architektury i parków podworskich. Ciekawy przykład małomiastecz- kowej zabudowy stanowią założenia urbanistyczno-architektoniczne Kobylina i Pogorzeli. Przyszłość omówionego obszaru będzie związana z dalszym rozwojem dominujących form gospodarki - związanych przede wszystkim z uprawą ziemi i hodowlą, bazujących na dobrej jakości glebach i tradycyjnie wysokiej kulturze rolnej. Dogodna lokalizacja, sprzyjają- ce warunki dla produkcji i przetwórstwa rolnego oraz rozwinięta infrastruktura, powodują, że jest to interesujący region dla inwestorów i przedsiębiorców. Mnogość obiektów krajoznaw- czych i specjalność regionu - hodowla koni, sprzyjać powinny rozwojowi agroturystyki.

XIV. Literatura

CIUK E., PIWOCKI M., 1990 - Mapa złóż węgli brunatnych i perspektyw ich występowania w Polsce w skali 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa. GACEK K., 1970 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w powiecie rawickim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 - 2005, Pań- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KASIŃSKI J., TWAROGOWSKI J., BUDZYK A., 1988 - Dokumentacja geologiczna po- szukiwań złóż węgla brunatnego w rejonie Pogorzeli. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., (red), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1988 - Geografia fizyczna Polski. Wydanie VI, PWN Warszawa. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KROLL D., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym na terenie działania RDP w Gostyniu (rej. Zdziętawy). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KRÓL J., 2003 a - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Kobylin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie. KRÓL J., 2003 b - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Kobylin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa.

38 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARSZ K., 1972 - Sprawozdanie z badań za surowcem ilastym przydatnym do produkcji glinoporytu na terenie powiatu Gostyń. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. MIŁOSZ A., 1962 - Karta rejestracyjna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej cegielnia „Dłoń”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSIJUK D., 1963 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych węgla brunatnego wykonanych w latach 1960-61 w rejonie Zalesie-Pępowo (wraz z uzupełnieniem). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B.,(red) 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., (red) 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 1976 - Dokumentacja złoża węgla brunatnego „Oczkowice” w kat. D. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKI M., 1979 - Dokumentacja geologiczna poszukiwań złóż węgla brunatnego w rejonie Poniec-Krobia w kat. D. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., 2004 - Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Poznań. PRZENIOSŁO S., (red.), 2004 - Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31.XII.2003 r. Państ. Inst. Geol., Warszawa. RATAJCZAK T., SKOCZYLAS J., 1999 - Darniowe rudy żelaza. Instytut Gospodarki Su- rowcami Mineralnymi i Energią. PAN, Kraków. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. RÜHLE E., 1986- Mapa geologiczna Polski 1:500 000, Państw. Inst. Geol. Warszawa. SEREDYŃSKA IWANIUK L., 1980 - Dokumentacja geologiczna złoża węgla brunatnego

„Gostyń” w kat. C2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

39 SKÓRSKI W., 1960 - Sprawozdanie ze wstępnych prac geologiczno poszukiwawczych prze- prowadzonych za iłami poznańskimi jako surowcem dla przemysłu ceramicznego w rejonie Pogorzeli. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. – 1994– Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. UCHNAST Z., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, arkusz Kobylin (618). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOJCIECHOWSKA R., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Koby- lin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 - Klimat Polski. PWN Warszawa.