Zilte meren in de zandzee Libië | Anno 2005

1 nophoudelijk jaagt de wind woestijn- Noch bij Mohammed, noch bij Akra kan je Alleen Antarctica en Arctis zijn nog groter. zand in rafelige slierten over de hob- met zekerheid uitmaken wie van beide de Maar dat zijn ijswoestijnen. Obelige asfaltweg. Het is klaarlichte dag, oudste is – het voertuig of zijn bestuurder. maar doorgaans zien we niet meer dan en- Wel duidelijk is dat beide jeeps constant Garama is ons laatste aanknopingspunt met kele honderden meters ver door de gebar- koelvloeistof verliezen. In het vooruitzicht de beschaving. Een van de meest onherberg- sten voorruit. Soms zien we zelfs geen van een vijfdaagse tocht door de Sahara is zame plekken op aarde is dit, op meer dan hand voor de ogen. Flarden van kapotte dat een onthulling waar wij niet meteen duizend kilometer van de Middellandse Zee, autobanden langs de weg laten er geen op zaten te wachten. met zomertemperaturen die tot 55 °C kun- twijfel over bestaan. Voor voertuigen is nen reiken. Sommige jaren valt er hooguit Wadi Al Hayaa een meedogenloze bio- Met haar oppervlakte van 9 miljoen vier- een paar centimeter regen, soms valt er heel toop. Hier en daar laat zich al eens een kante kilometer is de Sahara net iets klei- het jaar door geen druppel. ner dan de Verenigde Staten. Dat maakt ontmanteld autowrak opmerken. Een soli- haar de grootste zandwoestijn ter wereld. Toch wist zich hier veertien eeuwen lang – taire bulldozer maakt zich op om nogmaals te van 900 v.Chr. tot 500 n.Chr. – een stedelijke pogen het asfalt zandvrij te maken.

Steeds dieper dringen we met onze twee jeeps in Fezzan door, een woestijngebied zo groot als Frankrijk. We zijn op weg naar de Tadrart Akakus, een gebergte in de zuidwes- telijke uithoek van Libië. De immer onstui- mige chauffeur Mohammed heeft met zijn Mercedes Benz 230G van meet af aan het voortouw genomen. Tegen een fors tempo jaagt de jonge dertiger zijn jeep door de woestijn. Onverstoorbaar en op zijn dooie gemak volgt chauffeur Akra met zijn aftandse Range Rover in diens spoor. Opwinding staat niet in het woordenboek van deze bezadigde vijftiger.

In het vooruitzicht van een vijfdaagse tocht door de Sahara zaten wij niet meteen op die onthulling te wachten

2 beschaving te handhaven. Irrigatie en land- Op zijn hoogtepunt moet dit koninkrijk inluidde. Toch hebben archeologen een dui- tijdens de werkzaamheden heel even een pi- bouw hadden ze, piramidale graven, een ge- in de woestijn meer dan honderd- zendtal kilometer van deze foggara’s weten stool in een holster blootgeeft. In de woestijn schreven taal en uiteraard een leger, zowaar duizend onderdanen gekend hebben te traceren. ben je best op alles voorbereid. met strijdwagens en cavalerie. Op zijn hoog- tepunt moet dit koninkrijk in de woestijn Maar onze gids Said heeft andere besognes. Al die tijd staat Mohammed uit een petflesje Dat het Garamantische rijk zich in deze barre meer dan honderdduizend onderdanen ge- Her en der slaat hij aan het foerageren. Kar- water in de radiator van zijn jeep te gieten. omgeving zo lang wist te handhaven, was in kend hebben. Zelfs de Romeinen slaagden er tonnen dozen met voedsel- en drankvoorra- Ook Akra blijkt zich op noodgevallen voorzien grote mate aan de Al Hayaa toe te schrijven, maar met moeite in de Garamanten te on- den stapelen zich op in het stof rond de te hebben. Onder de motorkap heeft hij drie de rivier die hier niet al te diep onder de be- derwerpen. Maar van hun hoofdstad Garama jeeps. Zelfs twee matrassen blijken op het gevulde petflesjes losjes op het motorblok gane grond voortkabbelt. Tot op de dag van resten vandaag niet meer dan enkele nauwe- boodschappenlijstje te staan. Dat zal niet liggen. En wat met die lekken, vragen we ons vandaag is die watervoorraad voor de lokale lijks te herkennen ruïnes. meer lukken, dunkt ons, want onze jeep zit af. Niets aan de hand, aldus Akra, daar heb- bevolking van levensbelang. Maar daar wa- afgeladen vol. Niets aan de hand, aldus Akra. ben ze een tovermiddeltje voor. Meer be- Al zullen Egyptenaren eens goed lachen met ren de Garamanten niet tevreden mee. Via Je klemt de uiteinden van de matrassen on- paald een oranje poedertje dat ze aan het wat Libiërs piramidale graven durven te noe- een ingenieus systeem van ondergrondse ka- der het achterklep van je jeep, je plooit de water toevoegen, waardoor de gaatjes hele- foggara’s men. Eenvoudige, stompe structuren met naaltjes, de fameuze , wisten ze matras over het imperiaal op het dak naar maal vanzelf gedicht worden. Dat hierdoor vier zijden zijn het, twee tot vier meter hoog. met dat kostbare water hun velden te irrige- voren en je bindt deze kleurrijke bubbel ste- zoetjesaan ook gaatjes gedicht worden die Het eigenlijke graf bevindt zich ongeveer drie ren, waar ze tarwe, gerst, sorghum, dadelpal- vig vast. Klaar is kees. Uitzonderlijk steekt eigenlijk open moeten blijven, is voorlopig meter onder de grond. Vrijwel geen enkele men en olijven verbouwden. Vandaag lijkt ook de jonge Hisham een handje toe. niet aan de orde. tombe is aan het bezoek van grafrovers ont- dat volkomen ondenkbaar in deze omgeving. Waarom we die koele kikker mee hebben, is snapt. Dat hebben ze dan toch met sommige Eeuwenlang waren die kanaaltjes in bedrijf, ons niet duidelijk. Tot zijn wapperend hemd Met nog ongeveer driehonderd kilometer van hun Egyptische grote broers gemeen. tot de ondergrondse watervoorraad uitgeput voor de boeg zetten we onze rit verder. Links geraakte en zo het einde van de beschaving

3 van ons rijst de Messak Settafet op, een rots- jeep te zijn, met Ali aan het stuur en de laad- achtige verhevenheid die zich als een spie bak boordevol tenten, kookgerei en voorra- tussen Idehan Ubari en Idehan Murzuq den. Evenals Mohammed en Akra is Ali uit wurmt. Enorme zandwoestijnen zijn dat, sa- het Libische Zintan afkomstig. Familie van el- men ongeveer vier keer zo groot als België. kaar zijn ze niet, ze behoren niet eens tot de- Aan woorden hebben Libiërs overigens geen zelfde stam. Maar de belangrijkste nieuwko- gebrek om de meest uiteenlopende land- mer voor ons is onze kok Sahebi uit het Tu- schapsvormen te benoemen die de Sahara nesische Djerba. Straks zal hij zich als een vir- voor de reiziger in petto heeft. Maar het ste- tuoos ontpoppen die met een minimum aan reotiepe beeld dat wij westerlingen van een ingrediënten te midden van de guurste woestijn hebben, komt nog het best met dat woestijnwinden de smakelijkste maaltijden van een idehan overeen – een immense zee weet te bereiden. van zandduinen. De bubbel op onze jeep wordt losgeknoopt, Aan woorden hebben Libiërs geen gebrek de twee matrassen belanden bij de tenten in om de vele landschapsvormen te benoemen de laadbak van de Toyota. Akra moppert wat die de Sahara voor ons in petto heeft over de hitte en vindt het vrij warm voor de maand april. Said haalt de schouders op en raamt de temperatuur op amper 30 à 32 °C. Plots duikt in het stof langs de weg een witte Van airconditioning is in deze jeeps geen Toyota-pick-up op. Dat blijkt onze keuken-

4 Mohammed zijn jeep gierend de duin over, Wat later buigen we ons over de Libische lichtjes geïrriteerd over deze schandvlek op soep en de couscous. Die soep blijkt een vrije zijn blazoen. Akra blijft er stoïcijns bij. interpretatie van minestrone te zijn. Een er- fenis van de Italiaanse koloniale bezetter Aan de rand van de Wadi Al Adad beslist Said dus. te kamperen. Aardedonker is het er, boven onze hoofden ontvouwt zich een verblindend * * * mooie sterrenhemel met Jupiter, Sirius en Orion in een glansrol. De voertuigen worden Door een vlakke steenwoestijn met hier en in U-vorm geplaatst, Sahebi trekt zich terug daar een zandduin rijden we verder zuid- in zijn geïmproviseerd keukentje en hangt westwaarts door de Messak Settafet. Gaan- het vlees alvast open en bloot op het imperi- deweg ontrolt zich voor onze ogen een land- aal om te marineren in de woestijnwind. schap van een onwezenlijke, haast buiten- aardse schoonheid. Donkere rotsformaties in Gaandeweg ontrolt zich voor onze ogen de meest bizarre vormen liggen in het maag- een landschap van een onwezenlijke, delijke woestijnzand verspreid. haast buitenaardse schoonheid Om daar een beter zicht op te krijgen, vatten we de beklimming van een kleine duin aan. Uit de pick-up komen vijf zakken met iglo- Blootsvoets is op dit vroege uur de beste aan- tentjes tevoorschijn. Op de tast trachten we pak, aldus Said. Maar hoe dan ook blijft het in de duisternis de onderdelen te identifice- een processie van Echternach. Je stapt dertig sprake, we doen het met luchtkoeling. Ra- lijken achter de rug. Van het unieke decor ge- ren van een tent die we nog nooit bij licht centimeter hoger en glijdt twintig centimeter men open dus. nieten hoort nu onze hoofdbekommernis te aanschouwd hebben. Said paart tomeloze terug naar beneden. Straks, als de zon het ze- worden. In de verte snijdt de horizon de geel- hulpvaardigheid en explosieve dadendrang nit nadert, zal het niet meer doenbaar zijn Een kwartier later staan we eens te meer stil, rode zonneschijf netjes doormidden, zo laat aan een totaal onvermogen om een tent op ditmaal in Ubari. Schotelantennes tieren we- is het ondertussen al. Twee wilde kamelen te stellen. De openingen van de tenten naar lig op de daken van de huizen. Hisham schudt staan zich naast de weg af te vragen wat wij het oosten richten, luidt zijn devies, want zo enkele dienstdoende ambtenaren wakker hier te zoeken hebben. vermijd je dat de wind het zand de tenten in om een permit uit te schrijven voor onze jaagt. Vervolgens zet hij zelf drie tenten met jeeps en hun chauffeurs. Anders mogen we Dan laten we de asfaltweg achter ons en dui- de opening naar het westen. Pas als hij zijn de woestijn rond het Akakusgebergte niet ken zuidwaarts de woestijn in. Prompt rijdt inspanningen om ons te helpen staakt, komt betreden. de onstuimige Mohammed zijn jeep in de er schot in de zaak. Drie kwartier later staan eerste de beste duin vast. Niets aan de hand, de vijf tenten overeind. Daar zijn we apetrots Ons konvooitje van drie voertuigen is nu iedereen stapt uit, lucht wordt uit de banden op, want we blijken zelfs enkele onderdelen compleet en de logistieke beslommeringen gelaten. In een wolk van benzinedamp jaagt op overschot te hebben. 5 blootsvoets een duin te beklimmen. Het zand uit. Dan duiken de eerste petroglie- Akakus, ze maken zelfs deel uit van zal dan veel te heet zijn. De sfeer is uitgela- fen op, eeuwenoude tekeningen die het werelderfgoed. Meer dan zestig- ten, onze zes begeleiders laten zich overha- in de rotswand gekerfd zijn. Ook hier duizend zijn er in de jaren vijftig van len een groepsfoto te maken – Hisham en heeft het onbarmhartige woestijnkli- de vorige eeuw door de nu tachtigja- Akra vooraan, Ali, Sahebi, Mohammed en maat zijn tol geëist, de figuren zijn rige Italiaanse professor Fabrizio Mori Said achteraan. sterk verweerd. Maar we herkennen geïdentificeerd. Overigens niet alleen moeiteloos twee menselijke figuren in dit gebergte, maar ook in de omge- Wereldberoemd zijn ze, de en zowaar een olifant. vende woestijngebieden. Al die figu- rotstekeningen van de Messak ren overspannen een periode van Settafet en de Tadrart Akakus Rotstekeningen, daar weet Said bijna minstens tienduizend jaar. Een heel alles van, want hij heeft er een bijzondere periode is dat, geken- boekje over geschreven. Wereldbe- Verderop steekt een kaarsrechte naaldrots merkt door enkele van de belangrijk- roemd zijn ze, de rotstekeningen van zo’n twintig meter boven de begane grond ste overgangen die de mensheid ooit de Messak Settafet en de Tadrart maakte – van het nomadische jagen 6 De meeste, maar ook de mooiste tekeningen tie erop wijst dat de woestijn het gebied de- komen uit dit tijdperk voort. finitief in haar greep gekregen heeft. Niet ten onrechte noemen ze dit de Kamelenfase, be- Minder vreedzaam lijkt het er tijdens de sluit Said. Paardenfase aan toe gegaan te zijn. Want de afbeeldingen van paarden en strijdwagens In de verte kondigen zich nu de rotsformaties die vanaf 3 200 v.Chr. opduiken, wekken de van de Tadrart Akakus aan. Steeds opnieuw indruk van een woelige samenleving. wisselen de landschappen. Wie dacht een woestijn eentonig te mogen noemen, komt Dramatisch is dan weer het verschijnen van hier voor de ene verrassing na de andere te afbeeldingen van dromedarissen omstreeks staan. 2 000 v.Chr. Dramatisch, omdat deze evolu-

en verzamelen via het fokken van vee naar de Gaandeweg evolueren de figuren naar een sedentaire landbouw. magisch-religieus karakter. Rotstekeningen in wit, oker, bruinrood en zwart voeren nu de Je vindt die evolutie dan ook in de thema’s en boventoon. Sommige van die menselijke fi- de stijl van de tekeningen terug. Het begint guurtjes vereren onmiskenbaar een wezen allemaal omstreeks 12 000 v.Chr., wanneer dat zich ver boven hun hoofden moet bevin- de eerste petrogliefen van de grote wilde den. Die fase vanaf 9 500 v.Chr. noemt Said fauna op de rotswanden verschijnen – olifan- de periode van de Ronde Hoofden. ten, giraffen, neushoorns, nijlpaarden. Natu- ralistische voorstellingen zijn dat, waarbij de Omstreeks 7 200 v.Chr. zet de Pastorale Fase dieren zo waarheidsgetrouw mogelijk afge- in, waarbij zowel petrogliefen als rotsteke- beeld worden. Er zijn zelfs afbeeldingen be- ningen de dienst uitmaken. Met idyllische kend van bubalus antiquus, een bizonsoort voorstellingen van kuddes en van het dage- die al lang uitgestorven is, weet Said. lijkse leven doet ze haar naam alle eer aan. 7 8 Wie woestijnen eentonig noemt, komt hier voor de ene verrassing na de andere te staan

Eindeloos laven we ons aan de uitzich- ten. Tot we ons realiseren dat het tel- kens opnieuw dezelfde indrukwek- kende rotsformatie is die opduikt. Akra is rondjes aan het rijden in de wadi, zo blijkt. Kennelijk is hij het spoor van Mohammed en Ali bijster en weet hij zelf de weg door de woes- tijn niet. Op enige vorm van onrust – laat staan paniek – zal je Akra niet be- trappen. Hij blijft rustig zijn rondjes draaien tot hij op een of andere wijze kans ziet de anderen weer bij te be- nen. Niets aan de hand dus, maar echt hartelijk kan je het weerzien tussen Akra en Mohammed niet noemen.

Bosjes woestijngras doen vermoeden dat Wadi Awiss toch wel wat water weet vast te houden. Zelfs een merk- waardig boompje, met mooie bloe- men en bladeren als die van een vet- plant, weet zich hier te handhaven. Maar dat is niet de reden waarom we naar hier afgezakt zijn. Het is de over- hangende rots met schitterende rots- tekeningen in roodbruin, wit en oker die Said ons wil tonen. Afbeeldingen van kamelen zijn er te kust en te keur, we kijken dus tegen vrij recent werk aan, niet meer dan enkele millennia 9 oud. Uit de Kamelenfase, voegt Said er ten Dan maakt de steenwoestijn weer plaats overvloede aan toe. Maar ook vrouwen en voor een zandwoestijn doorspekt met kale, kinderen zijn afgebeeld, een rund en zelfs zwarte bergen. Een miniversie van Wadi Rum een jager met boog en pijl. in Jordanië lijkt dit wel. Aan het noordelijke uiteinde van Wadi Wan Millal heeft de over- Samen maken serirs of grindwoestijnen heid een waterpomp en een watertank geïn- zowat tien procent van de Sahara uit stalleerd. Birr Imenineh heet de vitale plek, ongetwijfeld heeft ze al menig mensenleven Gaandeweg verzeilen we in een opeenvol- gered. Onze lege petflesjes zijn nu goud ging van eindeloze vlaktes van zwarte keien, waard – we organiseren er verfrissende dou- door de berbers serir genoemd. Samen ma- ches mee. Petflesjes met etiket reserveren ken zulke grindwoestijnen zowat tien pro- we voortaan voor mineraalwater, petflesjes cent van de Sahara uit. Vooral Mohammed zonder etiket voor een vloeistof die we ge- houdt er nu een flink tempo op na, enthou- makshalve sanitair water noemen. siast achternagezeten door Ali. Akra daaren- Geleidelijk dringen we in een gebied door dat tegen blijft zijn onverstoorbare zelf en ver- de vergelijking met Monument Valley in de liest het duo al gauw uit het oog – een USA kan doorstaan. knappe prestatie, in aanmerking genomen dat je soms bijna tot aan de horizon kan kij- ken. Hopelijk weet hij de weg nog.

10 Alleen al deze fabelachtige plek maakt onze trip naar Fezzan de moeite waard

Zodra de reusachtige, natuurlijke boog van Afizigar zijn opwachting maakt, vallen onze monden open van verbazing. Dat hij er zat aan te komen, daar waren we ons van bewust. Maar nu we naar het meer dan honderdvijf- tig meter hoge natuurwonder opkij- ken, dringt het monumentale ka- rakter van dit decor pas echt tot ons door.

Messcherpe duinkammen golven in sierlijke S-vormen naar beneden. Gie- rend jaagt de wind helwit zand over de ongerepte duinflanken. In dat rag- fijne zandgordijn toveren de lage zon- nestralen een mysterieuze witte gloed. Een uitgedroogd meertje koes- tert een grotere rijkdom aan planten en struiken dan alles wat we tot nu toe in deze desolate woestijn zagen.

11 Alleen al deze fabelachtige plek maakt onze Terwijl de witte zonneschijf in een nevel van trip naar Fezzan de moeite waard. zand achter de bergen wegzakt, slaan we pi- ketten in de rotsige grond en gaan we naar Birr Imenineh is de plek waar we zullen over- rotsblokken op zoek om de tent te veranke- nachten. Tenten bij het licht van de onder- ren. En dat is opletten geblazen, want voor je gaande zon opstellen, dat is een kolfje naar er erg in hebt, stoot je op een slang of een onze hand. Maar de wind is ondertussen in schorpioen onder een rotsblok. hevigheid toegenomen en zandstraalt onze huid. Voortdurend willen de tenten het In weerwil van de loodzware rotsblokken luchtruim kiezen, twee volwassenen volstaan gaat de ene tent na de andere als een pan- nauwelijks om het flapperend textiel op de nenkoek tegen de vlakte. Verhuizen is de grond te houden. Zand dringt langs alle sple- enige optie. De meest bedreigde tenten wor- ten en kieren binnen. Dat een duizendtal den – in volle duisternis – een voor een uit hardleerse vliegen graag een handje toe- het zand getild en in de beschutting van de steekt, draagt evenmin bij tot ons enthousi- rotswand en de jeeps opnieuw overeind ge- asme. trokken. Na twee uur onverdroten ploeteren slagen we er in om de tentjes in de gierende Voor je er erg in hebt, wind te handhaven. Dicht bij elkaar, netjes stoot je op een slang of een op een rij in elkaars beschutting, elk ver- schorpioen onder een rotsblok zwaard met een twaalftal rotsblokken van

12 minstens vijf kilogram, lijken ze bestand te meer treffen we onder een overhan- te zijn voor de nacht. gende rots, goed afgeschermd tegen de genadeloze zon, de vertrouwde figuur- Hoe hij het klaarspeelt, weten we niet, tjes in bruinrood, oker en wit aan. maar Sahebi is ondertussen onver- Moeiteloos identificeren we dromeda- stoorbaar aan de slag. Wat later buigen rissen, paarden, koeien, een giraffe met we ons over de Libische soep en de een veulen. couscous. Dat de soep tussen onze tan- den kraakt, is hem vergeven. Dat de Moeiteloos identificeren we drinkbekers naar benzine smaken, ligt dromedarissen, paarden, koeien, wat moeilijker. Mohammeds reserve- een giraffe met een veulen tank blijkt dus toch brandstof te lekken naar onze voorraden. In de duisternis Die paarden zijn van relatief recente da- sluipt een fennek, een kleine witte tum, oppert Said, wellicht uit de 5e woestijnvos met grote spitse oren, om- eeuw v.Chr. Maar sommige andere zichtig rond het tentenkamp. Na mid- voorstellingen acht hij zeven- tot acht- dernacht zal het bijna niet meer duizend jaar oud. Minder makkelijk te waaien, verzekert Said ons. herkennen is de strijdwagen die hij ons * * * aanwijst, compleet met paarden en menner. Daar zit de tand des tijds voor Niet meer waaien? Vergeet het. De iets tussen. ganse nacht door wappert alles wat aan de tenten wapperen kan. Toch blijken Terwijl we de tekeningen observeren, ze dapper stand te houden. Omstreeks worden we op onze beurt van op een kwart over negen klimmen onze jeeps rots achter ons door een rotshagedis via een keienpiste uit de wadi weg en geobserveerd. Zijn staart is bijna twee- belanden we in een golvende zwarte maal zo lang als zijn lichaam, zijn grijs- zee vol keien. Wat later zitten we weer blauwe kop en bontgekleurd lijf leren in een brede zandwadi tussen hoge ons dat het een mannetje is. De drukte rotsformaties. lijkt hem niet te deren, hij deinst amper terug als je hem nadert. Of, anders ge- Al snel weet de indrukwekkende Wadi steld, in deze hitte is hij pas bereid ener- Tashwinnat ons te verbluffen. Niet al- gie te verspillen aan een overhaaste leen met zijn zinderende landschappen, vlucht als de situatie echt levensbedrei- maar ook met zijn rotstekeningen. Eens 13 gend wordt. Elders blijkt een bleke hagedis, Een paar duizend jaar voor onze een wijfje wellicht, evenmin mensenschuw tijdrekening kon de Sahara met een te zijn. Wel integendeel, bewust zoekt ze de weelderige, vochtige flora pronken schaduw van onze lichamen op omdat het daar iets koeler is. Waar we nog niet bij stilgestaan hebben, is Eindelijk, daar is ie dan, één van de beroemd- de vraag waar deze woestijnmensen de in- ste petrogliefen van Fezzan – een natuurge- spiratie vandaan haalden om olifanten, neus- trouwe voorstelling van een olifant, onge- hoorns, giraffen en zelfs nijlpaarden te schet- veer een meter hoog. Tienduizend jaar schei- sen – allemaal dieren die hier in het geheel den ons wellicht van het ogenblik waarop niet voorkomen. Het antwoord op die vraag een onbekende kunstenaar vorm gaf aan zijn is even verrassend als eenvoudig. Indertijd verbeelding. En toch is dat kunstwerk nog maakten die dieren gewoon deel uit van de steeds in uitstekende staat. Zon, zand of lokale fauna, aldus Said. Want een paar dui- wind hebben er nauwelijks vat op gekregen. zend jaar voor onze tijdrekening kon de Sa- Maar ook hun relatieve onbereikbaarheid hara met een weelderige, vochtige flora heeft ertoe bijgedragen dat al deze kunst- pronken. Meer nog, de afgelopen miljoenen werken – vrij toegankelijk voor jan en alle- jaren is de Sahara meermaals nat en meer- man – quasi onbeschadigd de millennia ge- maals droog geweest. Wetenschappers heb- trotseerd hebben. ben zelfs een naam voor dat mechanisme – de Saharapomp.

14 Wetenschappers hebben zelfs een naam schommelt hij over een periode van voor dat mechanisme – de Saharapomp 41 000 jaar tussen 22° en 24° 30’. Op het eer- ste gezicht lijkt dat een astronomisch akke- fietje, maar daar zit meer achter. Want als Voor de Sahara begon de ellende pas toen elf die hoek op z’n grootst is, krijgen de vochtige miljoen jaar geleden het Arabisch schierei- westenwinden net voldoende ruimte om land voor de oostkust van Afrika opdaagde. langs de zuidkant van het Arabisch schierei- Dat was het gevolg van de platentektoniek, land de Sahara binnen te glippen en zo voor waardoor delen van het oude superconti- het levensnoodzakelijke water te zorgen. nent Gondwana noordwaarts gestuwd wer- den. Zeven miljoen jaar geleden was de zaak Zo komt het dat de Sahara beurtelings zijn beklonken. Al het zeewater ten oosten van natje en zijn droogje krijgt, gespreid over een de Sahara was door land vervangen, de wes- periode van 41 000 jaar. Wetenschappers tenwinden droegen geen water meer met verwachten dat de Sahara over zo’n vijftien- zich mee, de verwoestijning van Noord- duizend jaar geleidelijk een nieuwe vochtige Afrika kon beginnen. periode zal inzetten. Voor zover de klimaat- opwarming geen stokken in de wielen steekt, Maar dat was buiten de waard gerekend. uiteraard. Want de aardas staat schuin op de ecliptica – dat weet elkeen die een wereldbol op zijn bu- Ook wij krijgen geregeld ons natje en ons reautafel heeft staan. Momenteel bedraagt droogje. Daar zorgt de immer toegewijde kok die hoek ongeveer 23° 27’, maar in feite 15 Sahebi wel voor. Onder een overhangende rots kunnen we niet alleen van ons och- tendtheetje genieten, maar ook van eeuwenoude beel- den van kamelen, giraffen, hagedissen – naast vrij re- cente Toeareginscripties. Tientallen menselijke figuren zijn er in hun dagdagelijkse bezigheden afgebeeld. Dui- delijk herkenbaar is ditmaal een afbeelding van een strijdwagen met een paar- denmenner die driftig zijn zweep hanteert. En er figu- reert zelfs een struisvogel op de rotswand, helemaal in het wit.

Over een steile zandhelling tussen twee donkere rots- massieven dirigeert Said de jeeps naar boven. Petroglie- fen of rotstekeningen hebben we hier niet te Vele jaren later begint Mgars leeftijd nu met het hoofd bedekt, maar ook het inade- kunnen zijn ogen niet meer tegen. Zonder verwachten, wel de hut van Mgar, een oude het cijfer negen. Maar de woestijn achter men van zand belet. morren stoppen we hem het geld toe, terwijl bekende van Said. Mgar is Toeareg, hij kent zich laten, dat komt nog steeds niet in zijn Said hem gauw nog enkele pakjes koekjes deze woestijn als zijn broekzak. Toen Fabrizio hoofd op. Zijn hut is uit bladeren van palm- Mgar is Toeareg, hij kent deze aanreikt. Wat Mgar midden de woestijn met Mori in de jaren vijftig de petrogliefen en de bomen opgetrokken, het is er opvallend koel. woestijn als zijn broekzak geld en koekjes aan moet, is ons niet meteen rotstekeningen van Fezzan begon te inventa- Als een soort amulet heeft hij een koperen duidelijk. Maar Said weet beter. Mgars kin- riseren, was Mgar de geknipte figuur om hem houder met een Korantekst rond zijn nek Foto’s nemen, daar heeft Mgar geen be- deren hebben deze contreien al vele jaren in die speurtocht bij te staan. Ook Said zag de hangen, in zijn hand houdt hij manmoedig zwaar tegen. Toch niet als je vooraf 10 dinar geleden verlaten om in het noorden meer samenwerking met Mgar wel zitten bij de re- een speer. Rond zijn hoofd heeft hij een don- afdokt – nota bene het dubbele van wat ze in comfortabele oorden op te zoeken. Af en toe search voor zijn boekje. kere tagelmust gewikkeld, het traditionele de archeologische sites aan de Libische kust komen ze nog eens met de kleinkinderen op hoofddeksel van de Toearegs dat niet alleen vragen. En dan liefst zonder flash, want daar 16 kent en er niet in slaagt visueel contact te boven de motorkap wolkjes waterdamp ver- houden met de jeeps van Mohammed en Ali, schijnen, acht Akra het opportuun eens op verbaast ons al niet meer. Maar hij laat zich onderzoek uit te gaan. De schuldige is snel niet uit het lood slaan. Door enkele stevige gevonden – een aanvoerbuisje van de radia- duinen te dwarsen, hoopt hij stiekem zijn tor vertoont een barst. Niets aan de hand, achterstand te reduceren. Maar hij vergist Akra heeft nog een derdehands buisje liggen zich schromelijk. De duin laat zich niet tem- dat hij in een oogwenk monteert. Slechts een men, ze blijkt een maatje te groot voor zijn kleine aanpassing, verzekert hij ons. Het oor- aftandse Rover. Viermaal gaan we met veel spronkelijke buisje is amper 15 cm lang en gedruis naar boven, viermaal stranden we op vertoont een gat van een centimeter groot, anderhalve meter van de kam, viermaal laten maar wordt toch zorgvuldig in een hoekje on- we ons onverrichter zake terug naar beneden der de motorkap weggeborgen – je weet zakken.

Bij de Toearegs zijn het de mannen die hun gezicht moeten bedekken, niet de vrouwen

Er zit niets anders op dan naar de open vlakte terug te keren, ons daar goed zichtbaar op te stellen en vervolgens op Mohammed te bezoek. En dan heeft opa graag wat cadeau- Een sluier draagt ze niet. Vreemd is dat, bij de wachten. Die doorkruist ondertussen mop- tjes bij de hand. Toearegs zijn het de mannen die hun gezicht perend een aanpalende wadi, vergeefs op moeten bedekken, niet de vrouwen. De zoek naar zijn slome dorpsgenoot. Tot verse Over een zwarte grindvlakte gaat het nu ver- tagelmust dient immers niet alleen om het jeepsporen in het woestijnzand hem uitein- der. Vervolgens dwars door een uitgestrekte woestijnzand te weren, maar vormt ook een delijk op het juiste pad zetten. De bewoor- zandzee. Kennelijk zijn we een beetje op de belangrijk symbool binnen de rigide sociale dingen waarmee Mohammed Akra bij het dool, want de jeeps zijn rondjes aan het hiërarchie. Als man word je immers niet ge- weerzien begroet, zal je in de Koran vergeefs draaien. Niets aan de hand, bij een solitair acht je neus of je mond te tonen aan iemand zoeken. boompje vraagt Said raad aan een Toea- die hoger op de maatschappelijke ladder regherderinnetje. Dat is al ons tweede men- staat. Zoals onze ogen niet kunnen weerstaan aan selijke wezen vandaag, het is verrassend druk de fabelachtige landschappen, zo worden in de woestijn. Ze heeft een tiental geitjes on- Wadi Tashwinnat blijft ons op een nimmer onze oren gefascineerd door de exotische ge- der haar hoede. eindigende afwisseling vergasten van keien luiden van Rover. Steeds meer gaat dat op en zand, zand en keien. Dat Akra de weg niet het gerammel van oud ijzer lijken. Pas als er 17 maar nooit dat het nog eens van pas komt. toch weer de hort op. Heel even sputtert de motor nog als een tweetaktmotor, maar al Maar er is meer aan de hand. Een blik onder gauw komt het vertrouwde geronk van de af- de motorkap van de Rover heeft ons geleerd gelopen dagen bovendrijven. Veiligheids- dat de ventilator die de radiator zou moeten halve neemt Mohammed in ons colonnetje koelen, niets meer dan een stompe as is – de tweede positie in, netjes achter Akra’s alle ventilatorbladen zijn afgebroken. In een kwakkelende jeep. flits realiseren we ons nu wat de ware aard is van het stuk metaal dat Mohammed al die Mohammeds inkeer blijkt van korte duur te tijd als een trofee op zijn dashboard koestert. zijn. Vrij spoedig is het silhouet van zijn jeep Het is één van de ventilatorbladen van Akra’s herleid tot een punt aan de horizon. Een half Rover. uur later moet hij water bijvullen en kan Akra weer heel even bijbenen. Een heus maan- De ventilator die de radiator zou moeten landschap is dit, met rechts in de verte de koelen, is niets meer dan een stompe as duinen van Idehan Murzuq. Mohammed ra- – alle ventilatorbladen zijn afgebroken cet vlot over de keien aan de rand van de vlakte. Akra daarentegen opteert voor het Gedane zaken nemen geen keer, we moeten centrum en stoot daar voortdurend op grote verder. Om de dorstige radiator te laven, of- rotsblokken, struiken en andere hindernis- feren we zowel ons sanitair water als ons mi- sen. neraalwater op. Een half uur later zijn we dan 18 Een sikkelvormige duin in de prachtige zandwoestijn van Ramlet Win Kaza, meer moet dat niet zijn voor ons tentenkamp. Er is volop licht en geen wind. Het oprichten van de tenten zou dus van een leien dakje moeten lopen. Mooi niet. In het ragfijne zand krijgen de piketten van de tent niet de minste houvast. Rotsblokken zijn in geen velden of wegen te bespeuren. Dan bedelven we de randen van het tentzeil maar onder kilo’s zand.

Terwijl Sahebi in zijn potten roert, gaat Akra onder zijn motorkap aan de slag. Kennelijk is hij er niet hele- maal gerust in, al laat hij dat niet blijken. Een radiator koelen met een ventilator zonder wieken, voor ons lijkt dat een onoplosbaar pro- bleem. Maar niet voor Akra. Per slot van rekening zijn er nog altijd de ventilatoren van de luchtkoe- Wat later buigen we ons over de Libische ling van de passagiersruimte. Die soep en de couscous. hebben we niet nodig, vermits de ramen altijd open staan, en ze * * * functioneren zoals het hoort. Het is slechts een kleine aanpassing, ver- Noordoostwaarts gaat het nu, langs de rand zekert hij ons, om die ventilatoren van Idehan Ubari. Zo volmaakt rimpelloos is als koeling voor de radiator in te het ongerepte woestijnzand, dat elke textuur zetten. Meer nog, hij zal nu met ontbreekt. Ogen noch fototoestellen kunnen een schakelaar de koeling van de op het terrein scherpstellen, oneffenheden radiator hoger en lager kunnen zijn quasi niet te herkennen. Dat de piste zetten. Stel je voor, wat een luxe. toch niet zo vlak is als het lijkt, daar herinnert 19 het hotsen en botsen van de jeep ons voort- Zulk lot blijft ons voorlopig bespaard, al durend aan. doet een kletterend geluid aan de achter- kant van de jeep nieuw onheil vermoeden. Hoopt fesj-fesj zich in een De rechtse achterband heeft een scherpe diepe kuil op, dan is het in steen opgepikt. Akra haalt zijn schouders feite drijfzand zonder water op. Niets aan de hand, oordeelt hij, want we kunnen nog rijden. Zodra we de anderen Ook de gevreesde fesj-fesj speelt ons par- vervoegen, parkeert hij zijn Rover naast de ten, het ultrafijne woestijnzand dat één van keukenjeep van Ali. Hij schroeft een bougie de grootste nachtmerries van Dakarrijders van diens jeep los, sluit er een darm met vormt. Ontelbare jaren van erosie hebben manometer op aan en verbindt deze met dit zand van zijn korrelachtige structuur het luchtventiel van zijn band. Met draai- ontdaan en tot een poederachtige substan- ende motor pompt de keukenjeep Akra’s tie herleid die nog het best met talkpoeder band langzaam maar zeker op. Drie kwartier te vergelijken is. Vormt fesj-fesj een dun later rijden we verder, met in onze rechter laagje op een rots, dan is het spekglad. achterband een ontploffingsmengsel van Hoopt het zich in een diepe kuil op, dan is lucht en benzine. het in feite drijfzand zonder water – je jeep Zo bereiken we Al Awaynat. Voor het eerst zakt er gewoon in weg. in vier dagen krijgen we nog eens asfalt on- der de wielen. In een vlotte vaart zoeven we

20 noordoostwaarts richting Garama en Ubari. den. Lekker zijn ze niet, deze bittere vruch- Oriëntatieproblemen zullen we nu niet meer ten, maar Said heeft wel lovende woorden hebben, want dit is letterlijk de enige asfalt- voor hun sterke laxerende werking. Maar het weg in dit deel van Fezzan. Toch haalt Akra is oppassen geblazen, want de pulp is giftig, tot onze verbazing plots een kompas boven, voegt hij eraan toe. Geef ons dan toch maar net nu we het heel zeker niet nodig hebben. het heerlijke tonijnslaatje van Sahebi.

Als wilde meloenen liggen de gele In één ruk gaat het nu naar Ubari, waar we vruchten van enkele kolokwinten even na vier arriveren. Said doet wat inko- over het terrein verspreid pen, het ziet er naar uit dat we morgenvroeg eieren bij het ontbijt zullen krijgen. De asfalt- weg laten we achter ons, we trekken verder Lunchen doen we te midden van de zilte res- noordwaarts. Een stevig duinenlandschap ten van een uitgedroogde wadi. Over de scheidt ons van onze nachtelijke kampplaats. vlakte giert een flinke wind, maar we zijn er- Lucht wordt uit de banden gelaten, Akra giet ger gewend. Als wilde meloenen liggen de een extra scheut water in zijn radiator en gele vruchten van enkele kolokwinten over hopla, de rollercoaster door het woestijn- het terrein verspreid. Van extreme hitte of zand gaat van start. Behoorlijk taaie knapen grote droogte trekken deze planten zich zijn het soms, die steile duinen. Vaak moeten geen moer aan. Hun vlezige wortels weten de jeeps een flinke aanloop nemen. Soms is diep onder de grond voldoende water te vin-

21 de kam van de duin zo scherp dat de jeep let- Een subtiel patroon van licht en hun messcherpe kammen werpt de lage zon van die draden met de vingers tegen elkaar terlijk op haar chassis over de kam kantelt schaduw, grillig en sierlijk tegelijkertijd haar warme stralen en schildert een subtiel drukken. Niets om zich zorgen over te ma- vooraleer de voorste wielen hun grip vinden patroon van licht en schaduw, grillig en sier- ken, verzekert hij ons. Wat later buigen we in het zand aan de andere kant. lijk tegelijkertijd. ons over de Libische soep en de couscous. Dat alles belet ons niet om ten volle van het Stellen dat onze aftandse Rover het daar fascinerende duinenlandschap te genieten. Rustig trekken we de tenten op, terwijl Akra * * * soms moeilijk mee heeft, is als een open deur Woestijnen heb je in alle maten, vormen en zoals gebruikelijk onder zijn motorkap mor- intrappen. Eén duin lijkt echt te hoog gegre- kleuren. Dat lesje hebben we ondertussen relt. Want te midden van al die heisa is de Bij het ontwaken scheren de vroege zonne- pen. Drie pogingen op rij mislukken, telkens wel geleerd. Ook zonder zandduinen hebben schakelaar waarmee hij de koeling van zijn stralen laag over de hoge duinen. Het is even bijt de jeep op een zucht van de top in het we ons al die tijd door betoverende woestijn- radiator aanstuurt, zoek geraakt. Door een schrikken als onze tent plat gaat, want een zand. Niets aan de hand, aldus Akra. Hij laat landschappen laten meeslepen. Maar dat is gat in het dashboard – vermoedelijk heeft vreemd wezen rent plots schichtig van onder nog wat meer lucht uit de banden en slaagt nu eenmaal de archetypische voorstelling die daar ooit de contactsleutel gezeten – steekt het tentzeil vandaan. Een gerbil is dat, weet er vervolgens tot ieders verbazing in om met wij westerlingen van een woestijn hebben – hij twee koperdraadjes zodat hij ze binnen Akra, een woestijnrat met achterpoten die een rotvaart de top te bereiken. Fier meldt eindeloze rijen zandduinen. Laat dat nu net handbereik heeft. De ventilatoren inschake- ongeveer vijf keer zo lang zijn als haar voor- Said van op de achterbank dat de eieren nog het decor zijn waarin len wordt nu een mak- poten. Het lijkt wel een piepkleine kangoe- gaaf zijn – veiligheidshalve koestert hij die in we terechtgekomen kie, legt hij uit. Het roe. Loopt het diertje snel, dan gebruikt het zijn schoot. zijn. Naar alle kanten enige wat hij moet enkel zijn achterpoten. Loopt het traag, dan strekken de ongerepte doen, is tijdens het rij- gebruikt het beurtelings zijn voorpoten en duinen zich uit. Over den de blote uiteinden zijn achterpoten. Zijn spoor lijkt dan bijna op

22 dat van een dier met drie poten, omdat de enorm meer met een oppervlakte vier keer voorpoten dicht bij elkaar landen. Gerbils ko- zo groot als die van België. Verder naar het men enkel ‘s nachts tevoorschijn, want ex- noorden kon je toen het Tsjaadmeer aantref- treme hitte, daar houden ze niet. Kennelijk fen, dat nog een stuk groter was. En ergens had dit exemplaar zich vannacht onder onze in het grensland tussen Libië en Tunesië tent verschanst – zijn holletje is nog zichtbaar moet zich het magische Tritonmeer bevon- in het zand. den hebben. Waar precies, dat weten we niet, maar over het bestaan ervan bestaat Met één oog op het oneffen terrein en het niet de minste twijfel. Zelfs de Griekse histo- andere oog op de water- en oliethermome- ricus Herodotos vermeldt het in zijn geschrif- ters, met de linkerhand losjes op het stuur en ten. de rechterhand frunnikend aan de balsturige koperdraadjes, host Akra onverstoorbaar Van die natte Sahara vormen deze idyllische door de duinen. Dan duikt plots het Mafou- meertjes de laatste restanten. Het zoutge- meer op, een sikkelvormig meertje omgeven halte van het water is met dat van de Dode door riet en enkele palmbomen. Zee vergelijkbaar – een zwemmer blijft er dus probleemloos in drijven. De verklaring daar- Een unicum is het niet, dit voor is klassiek. Enerzijds meertje. Verspreid over heb je de verdamping die het zuidelijk deel van de zich hier in een ijltempo Idehan Ubari kan je er nog voltrekt. Anderzijds wordt een twintigtal aantreffen. er geen vers water aange- verdamping wordt immers warmte aan het dan blijkt het tegenwoordig al tot een scha- Afgezien van hun idyllisch voerd, want rivieren zijn oppervlaktewater onttrokken. mele 1 500 km² herleid te zijn. karakter hebben ze niet er niet en regenen doet veel bijzonders te bieden. het hier niet. De concen- Akra heeft andere besognes. Dat hij tijdens Ware het niet dat ze zich Verspreid over het zuidelijk deel van tratie van de mineralen in het rijden constant met die koperdraadjes in midden in de woestijn be- de Idehan Ubari kan je een twintigtal het water wordt dus al- zijn hand zit, begint hem behoorlijk op de vinden, in een land zonder dergelijke meertjes aantreffen maar groter. heupen te werken. Van de korte pauze bij het ook maar één rivier. Mafoumeer maakt hij gebruik om even on- Die snelle verwarming Voor deze meertjes loert het gevaar op volle- der de motorkap te duiken. De ventilatoren Toeval is dat niet. Twee- verklaart ook waarom het dige uitdroging dan ook voortdurend om de rechtstreeks op de batterij aansluiten blijkt honderdduizend jaar gele- water aan het oppervlak hoek. Daar kan het Tsjaadmeer van meespre- de geknipte oplossing voor het probleem. den bevond zich hier im- kouder is dan pakweg een ken. Had dit meer in de jaren zestig van de Voortaan draaien die ventilatoren dus per- mers de Megafezzan, een halve meter diep. Door de vorige eeuw nog een oppervlakte van 26 000 km² – bijna zo groot als België dus –

23 plaatselijke Toearegs waren die pekel- kreeftjes een belangrijke bron van inkom- sten. Ze vermaalden de beestjes tot een soort pasta en maakten daar dan een cake van. Die verkochten ze aan de karavanen die door de woestijn trokken. Ze hielden er zelfs hun naam aan over – Dawada of wor- meters.

Maar van achter hun bureautjes waren overheidsambtenaren tot de bevinding ge- komen dat de mensen hier niet gelukkig waren. Een twintigtal kilometer zuid- waarts lieten ze langs de asfaltweg nieuwe woningen optrekken. In 1991 werden de Dawada vriendelijk verzocht daar hun in- trek te nemen. Wie dat niet zag zitten, werd een beetje aangemoedigd door het leger. Sedertdien staat de nederzetting leeg, op wat toeristische activiteit na.

Said gunt ons een uurtje verpozing. We manent. Wel niet vergeten die draadjes van- er een belangrijke notabele geweest zijn, zwemmen wat in het zoute water of be- avond los te koppelen, want anders staat want letterlijk betekent Gaberoun het graf klimmen de hoogste duin om daar vast te morgenvroeg de batterij plat. van A’awn. stellen dat achter elke hoogste duin steeds een duin ligt die nog hoger is. Amper vier kilometer verder stoten we op De Toearegs vermaalden de het Gaberounmeer, wellicht het mooiste van pekelkreeftjes tot een soort pasta Op zoek naar het volgende meertje staan de Ubarimeren. En alleszins het grootste, en maakten daar dan een cake van we na amper een half uur stil. De motor 300 m lang, 250 m breed. Een hoge zandduin van de Rover rammelt als oud ijzer, de rijst aan de zuidkant op, aan de noordkant In het zilte water van deze meertjes voelen temperatuur van de olie zit ruim in het staan ruïnes van een eeuwenoude nederzet- pekelkreeftjes zich thuis. Vrij primitieve, gar- rood, water om de radiator aan te vullen ting tussen de palmbomen. Stenen huizen naalachtige wezentjes zijn dat, die je overal hebben we niet meer. Niets aan de hand, waren dat, gebouwd uit een mengsel van ter wereld in arctische meren, bergmeren of aldus Akra, gewoon tien minuutjes wach- zand en zout. Tot voor kort was Gaberoun zoutmeren zoals hier kan aantreffen. Voor de een levendige oase. Een zekere A’awn moet 24 ten. Dan zal de motor voldoende afgekoeld tenwisser kan hij nu koelwater over zijn radi- zijn om verder te rijden. Zo gezegd, zo ge- ator sproeien. Dat heeft hij toch maar weer daan. Tegen alle verwachtingen in bereiken mooi voor elkaar gekregen. Hij glundert. we zonder verdere problemen het Umm Al Maa-meer, waar de keukenjeep zich al geïn- Of hij niet eens zou overwegen om een stalleerd heeft. nieuwe ventilator te installeren? Verongelijkt kijkt hij me aan, een beetje boos zelfs. Heeft Onder een schaduwrijke dadelpalm installe- hij tot nu toe niet elk probleem kunnen op- ren we ons om van Sahebi’s voortreffelijke lossen? Met niet meer dan een kleine aan- keuken te genieten. Ondertussen morrelt passing? In de toekomst zal dat niet anders Akra wat onder zijn motorkap. Ruitenwissers zijn, Inch’allah. heb je in de woestijn niet nodig, legt hij uit – een redenering waar wij geen speld tussen Top krijgen. Dus koppelt hij het waterreservoir Jaak Palmans van de ruitenwissers los en monteert een © 2013, 2019 nieuw darmpje dat het water van de ruiten- wissers over zijn radiator sproeit. Met een simpele druk op de schakelaar van zijn rui- Terug naar Pacomaja

25