Geen Vervolging Euthanasie-Arts Theoloog Des Vaderlands Een Arts Gaat Na Euthanasie Bij Een Ernstig Demente Vrouw Vrijuit

13° 3 vrijdag 13 november 2020 nederlandsdagblad jaargang 77 nr. 20598 www.nd.nl [email protected] 088 1 999 999

anp-rtr nd.nl/buitenland Dierentuinen Homo op een Migranten- dicht? refoschool boot zinkt, 74 doden

pagina 11 Jean Auguste van Willigen ▶Genève Zeker 74 migranten zijn donderdag verdronken voor de Libische kust en zijn vader nadat hun schip was gezonken. Dat meldt de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) van de Verenig- de Naties. pagina 2 ‘De boot zou meer dan 120 mensen hebben vervoerd, onder wie vrouwen en kinderen. De kustwacht en vissers hebben 47 overlevenden aan wal gebracht. Het zoeken naar slachtoffers gaat nog door, aldus de IOM. Libië, dat sinds een door de NAVO ge- steunde opstand in 2011 geen stabiele centrale regering meer heeft, is een belangrijk doorgangspunt voor voor- Gulliver namelijk Afrikaanse migranten die de Middellandse Zee willen oversteken Boeken over en Europa willen bereiken. Dit jaar zijn er volgens de IOM al min- Baudet stens 900 migranten verdronken in een poging de oversteek te maken. ‘Ik ben de baas!’ Nog eens 11.000 zijn op zee tegenge- houden en teruggekeerd naar Libië, pagina 12 waar migranten vaak worden vastgehouden, uitgebuit of misbruikt. De IOM en het VN-agentschap voor vluchtelingen UNHCR hebben allebei gezegd dat Libië niet als veilige terug- keerhaven kan gelden. <

Rick Moeliker nd.nl/nederland beeld Dick Vos De Jonge Geen vervolging euthanasie-arts Theoloog des Vaderlands Een arts gaat na euthanasie bij een ernstig demente vrouw vrijuit. Ook al negeerde hij het oordeel van een collega. neemt afscheid pagina 12 ▶Den Haag Een arts van Expertisecentrum Eu- thanasie. De Regionale Toetsingscom- maar door de Hoge Raad vrijgespro- thanasie wordt door het Openbaar missie Euthanasie (RTE) vond daarom ken. Toch ziet Boer een verschil. ‘In de Ministerie (OM) niet vervolgd voor dat de arts onzorgvuldig had gehan- zaak die nu wordt geseponeerd, het uitvoeren van een euthanasie deld. Het OM volgt dit oordeel nu dus wordt het oordeel van een andere bij een ernstig dementerende niet en vindt dat ‘er geen andere re- arts genegeerd.’ vrouw. Niet verrassend, wel veront- delijke oplossing was om het lijden Dat laatste is opmerkelijk, zegt Boer. Willeke rustend, vindt medisch ethicus van de vrouw te verlichten’. ‘Het gebeurt een enkele keer dat een nd.nl/cartoons Theo Boer. De arts wordt daarom niet vervolgd, SCEN-arts anders oordeelt dan de arts maar wel op de vingers getikt. Het die de euthanasie heeft aangevraagd. Het OM liet donderdagmiddag weten OM vindt namelijk dat nog een ande- Maar dat gaat dan om wilsbekwame :,//(.(,6*(%/(66((5' dat er onvoldoende bewijs is voor een re, onafhankelijke arts gevraagd had mensen. Dat is hier niet het geval; het strafrechtelijk verwijt. De zaak speel- moeten worden om de situatie te be- lijkt er dus op dat de arts die de eu- de in 2017; de vrouw van 67 jaar was oordelen. Daarom krijgt de arts een thanasie zal uitvoeren en de familie op dat moment wilsonbekwaam, Ethicus Theo Boer. proeftijd van een jaar. Dat is niet ge- een beslissing kunnen nemen zonder maar had eerder in haar wilsverkla- past, zegt haar advocaat Tim Vis in de rekening te moeten houden met het ring aangegeven euthanasie te willen situatie terecht was gekomen die ze Volkskrant . ‘De arts voert geen eutha- oordeel van een andere arts.’ wanneer ze vanwege haar dementie niet had gewild en daarom ondraag- nasie meer uit. Dit was echt niet no- De uitspraak betekent niet dat eutha- in een zorginstelling zou moeten lijk en uitzichtloos leed. Een onafhan- dig geweest en voelt als een steek on- nasie bij wilsonbekwame mensen nu worden opgenomen. Haar wilsverkla- kelijke SCEN-arts oordeelde echter der water.’ helemaal wordt genormaliseerd, zegt ring was verder erg ‘summier’, schrijft dat hiervan geen sprake was, en dat Medisch ethicus Theo Boer is niet ver- Boer. ‘Natuurlijk, je ziet nu dat het het OM, waardoor niet precies duide- het ook niet ging om een vrijwillig en baasd over de uitspraak. In april deed eerste schaap over de dam is en het lijk was welk lijden de vrouw wilde weloverwogen verzoek. Volgens deze de Hoge Raad eenzelfde uitspraak in tweede volgt. Maar nog steeds moet voorkomen. arts zou een verhuizing naar een ande zaak van de ‘koffie-euthanasie’. De een arts een oordeel vellen. Je kunt De arts van het Expertisecentrum Eu- dere zorginstelling de situatie van de arts die in 2016 euthanasie uitvoerde niet zeggen: moeder lijdt ondraaglijk, thanasie (voorheen Levenseindekli- vrouw kunnen verbeteren. Deson- bij een wilsonbekwame vrouw, werd ze heeft een wilsverklaring, dus krijgt niek) oordeelde dat de vrouw in een danks ging de eerste arts over tot eu- daarvoor door het OM aangeklaagd, ze euthanasie.’ <

prijs € 2,75 zaterdag € 3,95

Het mes is de nieuwe sigaret commentaar pagina 3 2 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

column Rimme Mastebroek nd.nl/nederland beeld Carel Schutte, ‘School moet bespreek

…Jean Auguste van Willigen (18) zat in zijn laatste jaar op een reformatorische middelbare school, toen hij vorig jaar aan familie en vrienden vertelde homoseksueel te zijn. De bijbel met de namen van de onderduikers. …‘Een andere geaardheid blijft grotendeels ongezien en onbesproken.’ Onderduikbijbel ▶Apeldoorn Op sociale media delen veel twinti- gers en dertigers hun verhalen over hoe het was om als homoseksueel op Bij de protestantse excuses aan de Joodse gemeenschap een reformatorische school te zitten, moet ik denken aan dat ene, geheimzinnige boek. Ik pak nu (oude) identiteitsverklaringen van het voorzichtig van de plank. De kaft ontbreekt. Op het scholen waarin homoseksualiteit ex- schutblad staan diverse handschriften. pliciet werd afgewezen veel stof de- Het is een onderduikersbijbel, gekregen van een mevrouw den opwaaien. Voor Jean Auguste van Willigen is de uit Slochteren. Ik was op zoek naar de identiteit van twee herinnering nog veel recenter. Sinds onderduikers, mijn oma had over ze verteld: een Joods een klein halfjaar heeft hij de Apel- echtpaar uit Amsterdam, dat onderdak vond bij een zus doornse scholengemeenschap Jaco- van mijn grootmoeder. ‘Ze konden het goed met elkaar bus Fruytier achter zich gelaten en vinden, ik zie het nog zo voor me.’ verruild voor de Evangelische Hoge- school in Amersfoort. ‘Wie waren dat dan?’ vroeg ik. ‘Dat weet ik niet precies. Wel dat ze zich moesten verstoppen in een kast als er be- Hoe waren de zes jaren in Apeldoorn zoek kwam. De kinderen hebben nooit iets verklapt.’ voor jou? Alle mensen in dit verhaal zijn al uit de tijd, ook alle kin- ‘Wisselend. Aan de ene kant kon ik deren uit dat huisje. Alleen een schoondochter, de me- grotendeels mijzelf zijn, maar aan de vrouw uit Slochteren, is er nog, en mijn oma, nu 96. andere kant totaal niet. Ik hield iets achter. Ik zal niet zeggen dat ik de- De namen van die onderduikers doken uiteindelijk op in pressief was, maar het was wel een Jean Auguste van Willigen: ‘In de onderbouw zei een docent vrij stellig dat een bijbel: Fransman-Van Gelderen. Zij kregen in 1949 een grote worsteling. Op mijn zeventien- homoseksualiteit niet kon. Als je dan in de klas zit, doet dat veel met je.’ zoon, ‘ze stuurden ons een geboortekaartje’, wist mijn de vertelde ik aan mijn ouders dat ik oma nog. Die persoon moest te vinden zijn. Ik kwam uit bij homo ben, later aan mijn broers en ‘Ook weer dubbel. School voelde heel maar zelf ging ik dan ook niet het ge- Jaap Fransman, oud-voorzitter van het Centraal Joods zusje en daarna aan drie goede vrien- veilig, behalve op het gebied van sek- sprek aan. Gek, toch? den van school. Als mensen ernaar sualiteit. Daar is nog veel winst te be- Veel homoseksuele jongeren hebben Overleg. Samen gingen we naar m’n grootmoeder: de enige vragen lieg ik niet, maar ik heb het halen. Er moet echt iets veranderen. depressieve klachten of zelfs gevoe- nog levende ooggetuige van zijn ouders tijdens de Bezet- ook niet aan de grote klok gehangen Kinderen die nu dezelfde struggle lens over suïcide. Dat mag natuurlijk ting. Al snel lag de tafel bezaaid met foto’s. De band met met een post op Instagram.’ Lachend: meemaken als ik een aantal jaar te- niet. Ik zeg echt niet dat dat allemaal elkaar was goed geweest. Mevrouw Fransman was zelfs ‘Deze week zat ik wel op tv, bij Op1. rug, hebben het niet makkelijk. Je aan school te wijten is, maar ik vind opgebloeid, in de onderduik. Ze hield van de psalmen. Inmiddels stop ik het dus niet meer ziet geen mensen zoals jij en homo- dat ze aan de slag moeten om het be- onder stoelen of banken.’ seksualiteit blijft veelal onbesproken. Voor in de bijbel staan de data van de onderduikperiode: spreekbaar te maken. Dat kinderen Soms vermoedde ik van een andere horen: “Homoseksualiteit bestaat 3-1-’45 tot 14-4-’45. Als bladwijzer dient een uitgeknipte Voelde je je veilig op school? leerling dat hij of zij ook homo was, simpelweg en is niet raar.” Ik snap overdenking bij Johannes 7; de auteur (ene J.C.J.) wijst op de Messias als bron van stromen van levend water.

‘Slochteren herbergde ruim Nick de Jager en Mark Misérus / vk nd.nl/nederland zeshonderd onderduikers.’ Gedode man in Arnhem was Hilbrand Rozema • redacteur nd.nl/columns beeld nd

…Het waren pedojagers die een ge- De vier verdachten verschenen don- zijn date. Maar vaak eindigen zulke Onder de data staat een psalmvers, psalm 15:5: pensioneerde leraar in Arnhem do- derdag bij de onderzoeksrechter in afspraakjes in geweld. Zo werd vo- Die nooit zijn geld op woeker geeft; / Die d’ onschuld en delijk mishandelden. Arnhem. Volgens Jamil Roethof, ad- rige maand, ook in Arnhem, een man het recht genegen, / Het oog op geen geschenken heeft, / vocaat van een van de verdachten, naar een park gelokt voor een af- Wie dus oprecht en deugdzaam leeft, / Zal nimmer …Op sociale media zijn veel van was het niet hun intentie de man te spraak met een vijftienjarig meisje. zulke netwerken actief. wank’len op zijn wegen.’ Hm ... over woeker beginnen, in mishandelen. Hij zou ongelukkig ge- Hij werd klemgereden en raakte bij vallen zijn en daardoor overleden. een worsteling gewond aan zijn ge- een bijbel voor Joodse onderduikers, daarin klinkt een ▶ Arnhem zicht. Volgens Omroep Gelderland vooroordeel over Joden door. Onder gereformeerden? Of op Een 73-jarige man werd op 28 okto- naar een park gelokt hield de politie vijf mannen van 19 het Groninger platteland? Of kun je het ook lezen als een ber belaagd door vier jongeren, van De politie maakt zich zorgen over de tot 36 jaar aan, afkomstig uit Gelder- onhandig geformuleerd compliment? Hoe dat ook zij: de wie drie minderjarig. Een van hen vaak jonge mannen die (veronder- land, Utrecht en Overijssel. De politie bijbel is achtergelaten na de bevrijding. Ik denk eigenlijk deed een oproep in een chatroom om stelde) pedoseksuelen proberen te pakte hen op, omdat op basis van ca- seksueel contact te hebben. De man ontmaskeren. Ze doen zich voor als merabeelden en verklaringen ‘niet dat de twee onderduikers die versregel tactvol negeerden. reageerde, waarna de jongeren hem minderjarig meisje of minderjarige het beeld rijst dat het nodig was om Wat konden ze anders? wilden confronteren. Die ontmoeting jongen en spreken na chat- of app- geweld te gebruiken tegen de man’. ‘Kom d’r moar in, as ‘t gain Jeude is’, dat was een gevleu- liep uit de hand. Volgens het Open- contact af met volwassen mannen. Hij was mogelijk door anderen naar geld woord in het noorden. Maar tijdens de Bezetting, baar Ministerie (OM) is niet gebleken Als zo’n man dan komt opdagen, Park Sonsbeek gelokt; de vijf hadden toen het om leven of dood ging, zeiden velen: ‘Kom d’r dat de man andere seksuele contac- wordt hij in het vriendelijkste geval in een besloten appgroep gereageerd moar in, as ‘t ain Jeud is.’ Of twee. Of vier. Of acht. ten met minderjarigen heeft gehad. geconfronteerd met de reden van op de oproep hem te ontmaskeren. De twee families, gereformeerd en Joods, hielden contact. De Fransmans wilden in Jeruzalem het Yad Vashem-eerbetoon aanvragen voor hun helpers. Maar die hoefden dat nieuwsvandaag HELE DAG niet, ze hadden ‘gewoon hun plicht gedaan’. Later emigreerden ze, naar Canada. ‘Mijn ouders hielpen New York hen daarbij’, wist Jaap. Oordelen met de kennis van nu is In de hele staat New York ongemakkelijk. Twee echtparen, maanden samen in een worden maatregelen tegen klein huisje, in een tijd vol gevaar: respect. De gemeente coronavirus aangescherpt. Slochteren telde ruim zeshonderd onderduikers. Lang niet allemaal Joodse onderduikers, maar toch. < 3 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020 kbaar maken, niet ik’ anders maar volledig gelijkwaardig Het mes en de sigaret Marten van Willigen is de vader van een vergrootglas over dat document Jean Auguste. Natuurlijk vindt hij heen gegaan. Zo werkt dat gewoon het moeilijk dat ‘jongens en meisjes niet. Ik verwijt de school niets, Het is een beetje zoals Amerikanen vuurwapens zoals Auguste worstelen zonder dat maar het is goed om genuanceerd te rechtvaardigen: je kunt winkels wel verbieden aan wij dat eerst als ouders in de gaten zijn zodat de kwetsbare doelgroep jongeren messen te verkopen, maar – is dan de rede- hebben. Zo’n proces is niet altijd te niet gekwetst wordt.’ nering – dat is alleen maar ten nadele van het ‘slacht- zien. Hopelijk is dat de winst van Naast vader, is Van Willigen bijzon- offer’. Die heeft braaf geluisterd en heeft vervolgens deze week: meer openheid.’ Van der hoogleraar Bijbeluitleg aan de Willigen heeft ‘goede contacten met TU Apeldoorn. ‘Door studenten van niets meer om zich te verdedigen tegen het geweld homoseksuele mensen die hij zeer de Protestantse Theologische Uni- van de rotte appels, die vanzelfsprekend wél steekwa- waardeert en respecteert. Homo- versiteit ben ik genuanceerder over pens op zak hebben. Maar bij dat ‘verdedigen’ zit de seksualiteit is anders, maar volledig passages over homoseksualiteit crux. Verdedigen waartegen? Op sommige scholen gelijkwaardig.’ Of er in het ‘identi- gaan denken. Er zijn verschillende heerst een ‘angstcultuur’, stond donderdag in de teitsdocument’ van de school van interpretaties mogelijk; blijf met el- krant. Wij tegenover zij. Jongeren nemen vaker messen zijn kinderen expliciet iets over ho- kaar daarover in gesprek. En laat de moseksualiteit stond, heeft hij zich liefde van Christus voor ons rich- mee naar school, of ze lopen ermee op straat – want niet afgevraagd. ‘Ik ben niet met tinggevend zijn.’ ze voelen zich onveilig. Daardoor ontaardt een ruzie sneller in een heus gewapend conflict. Dat voedt weer de onveiligheid, en daarmee is de cirkel rond. Verkoop docent vrij stellig dat homoseksuali- Schelden met ‘homo’, bijvoorbeeld. van messen aan jongeren verbieden is, zeker voor de teit niet kon. Als je dan als lhbt’er in Ik heb al vroeg geleerd daar boven te de klas zit, doet dat veel met je. In de staan, maar echt constructief is het korte termijn, een erg goed idee. Hema, Action en Ikea bovenbouw was een docent genuan- natuurlijk niet.’ zijn er alvast mee begonnen. Het is alleen wel het be- ceerder. Hij was er voor zichzelf niet strijden van een symptoom, waarvan het probleem over uit. Sommige docenten zeiden Frans van Hartingsveldt, de bestuur- vooral bij de wortel moet worden aangepakt. tegen mij dat ik er open over had der van jouw oude school, zei kunnen zijn. Het werd van mij ver- woensdag in deze krant: ‘Het doet ‘Geen 18? Geen mes’ is als plan van het kabinet een wacht, maar is dat eerlijk? Ik vind pijn als oud-leerlingen zeggen geen dat de taak van het bespreekbaar ruimte te hebben ervaren.’ Hoe is bijna onontkoombaar gevolg van de wending die de maken bij school ligt.’ dat voor jou? maatschappelijke discussie over mes-dragende jonge- ‘Enerzijds zoek ik het dan bij mijzelf: ren dit jaar heeft genomen. Scholen in Amsterdam, Polste je weleens voorzichtig bij had ik dan toch die ruimte moeten Rotterdam en Den Haag sloegen in februari alarm. Wat klasgenoten hoe ze over homosek- pakken? Anderzijds had je het als sommige leerlingen daar meeslepen naar school, zijn sualiteit dachten? school ook open kunnen breken. Dat dat dat lastig is, met de kerkelijke ‘Ja, dan kwam ik bijvoorbeeld met heb ik in een eerder contact met geen zakmesjes om een appeltje mee te schillen. Be- achterban en bepaalde passages uit nieuwtjes over bekende lhbt-men- school ook gezegd. Maar dat meneer grijpelijk dus dat zeker zwangere docenten aan som- de Bijbel. Ik weet niet goed wat ik sen. Mijn ‘methode’ was dan om hu- Van Hartingsveldt zegt dat het hem mige klassen bijna geen les meer durven te geven, zo- met die teksten moet. Even over- moristisch te vragen hoe ze over ‘zul- iets doet, vind ik goed om te horen. als het AD noteerde. Het aantal steekpartijen waarbij woog ik om het hele geloof maar los ke mensen’ dachten. Reacties waren Ik geloof ook echt dat hij dat meent.’ minderjarigen zijn betrokken, verdubbelde in de regio te laten, maar dat wilde ik niet. Ik wisselend. Sommige waren nooit ne- ▶▶ zie ook pagina 4 Rotterdam in 2019 ten opzichte van een jaar eerder. ben nog zoekend wat de goede vorm gatief. Bijna iedereen heeft tegen- ▶▶ Worstel jij of worstelt iemand in je voor mij is.’ woordig sociale media en is dus wat omgeving met depressie en/of suïci- Ook in Amsterdam trekken jongeren vaker een mes. beter aangesloten op de maatschap- dale gevoelens? Neem contact op met Nog nooit, blijkt uit een analyse van alarmeringen.nl, Is er in die zes jaar iets veranderd? pij. Tegelijk waren er ook leerlingen 113 Zelfmoordpreventie via 0800-0113. moesten hulpdiensten zo vaak uitrukken bij steekinci- ‘Toen ik in de onderbouw zat, zei een die er heel lomp mee omgingen. Anoniem, gratis en 24/7. denten als in 2020: tot september al meer dan 750 keer, 30 procent meer dan in 2019 tot september. Of het daarbij ook vaker om messentrekkende jongeren gaat, is niet eenduidig uit de registratie van de politie af te leiden. Te vrezen valt van wel.

Het mes is de nieuwe sigaret, kun je zeggen. Het is doelwit van pedojagers goed als de samenleving jongeren sommige dingen ontzegt totdat ze daar goed mee kunnen omgaan (al komt die fase niet voor iedereen). Met dit verschil dat Op Facebook en Instagram wemelt dat mensen hen in de gaten kunnen De ontmoeting in Arnhem had be- een sigaret door rokers tenminste nog lekker wordt het van de ‘pedojaagaccounts’, met houden en ze niet meer met minder- wust plaats, maar ‘de term pedoja- gevonden. Een mes dragen kan fijn voelen, maar komt namen als Jagers030 en Pedohunter- jarigen kunnen afspreken. Mensen gen is niet op zijn plaats’, zegt advo- vermoedelijk eerder voort uit angst en onzekerheid. znl. Op Pedohuntnl, een Facebookpa- die reageren op de filmpjes en foto’s, caat Roethof. gina met 4500 volgers, worden film- prijzen de ‘strijders’ of ‘soldaten’ die Tegen RTV Utrecht zei een pedojager ‘Liefde drijft de angst uit’, zegt de apostel Johannes in pjes gedeeld. Daarin wordt zich voor de jacht inzetten. Voor onlangs dat zijn groep in actie komt, de Bijbel (1 Johannes 4, vers 18). Veiligheid en vertrou- bijvoorbeeld een nietsvermoedende sommigen gaat het niet ver genoeg: omdat de politie door capaciteitspro- wen zijn de oplossing. Maar hoe geef je daar voldoen- man in het donker overrompeld ze vragen ook de woonplaats van de blemen en corona tijd te kort komt de van, zeker in deze schrale, spannende tijd? door drie jonge mannen met capu- ontmaskerde mannen te delen. om zich op kindermisbruik te rich- chons op, de vierde filmt. Terwijl ze ten. Volgens hem is dit hard nodig: Dick Schinkelshoek hem vasthouden, wordt hem ge- politie ingeseind ‘Ik zat zelf op een chat en had binnen vraagd waarom hij met een veer- De meeste pedojagers laten zich acht minuten vijf mannen die met tienjarig meisje wilde afspreken. erop voorstaan dat ze geen geweld me wilden afspreken en seksuele ‘Film z’n gezicht eens’, roept een van gebruiken. Soms wordt juist de sa- handelingen wilden verrichten.’ de mannen. ‘Kijk deze viezerik eens, menwerking met de politie gezocht, De politie benadrukt dat burgers niet mensen.’ zoals te zien is in een filmpje waar voor eigen rechter mogen spelen en De ‘jagers’ zijn onherkenbaar, de een man in zijn auto wordt verrast. roept mensen op zich bij de politie te man niet. Ze willen juist dat ieder- Op dat moment komen er agenten melden bij vermoedens van kinder- NEDERLANDSDAGBLAD een weet wie deze ‘pedo’s’ zijn, zo- aanlopen die al waren ingeseind. misbruik. <

HELE DAG 15.00 ‘Als je leven een M e e r b o m e n n u K i n d e r v r e d e s p r i j s krant was, wat Urgenda gaat met andere Tijdens online ceremonie in Den organisaties komende winter 1 Haag wordt Internationale zouden momenteel miljoen bomen planten. Kindervredesprijs uitgereikt. de koppen zijn?’ Tish Warren, Gulliver pagina 10 Nog geen abonnee? Ga naar nd.nl/abonnementen 4 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Rimme Mastebroek nd.nl/nederland beeld nd Remco Meijer / vk nd.nl/politiek beeld afp / Thomas Coex, anp / Sem van der Wal Document met homopassage Kamer tast naar midd …De Tweede Kamer is unaniem ge- schokt door de nieuwste golf van paar jaar oud radicaal-islamitisch geweld in Eu- ropa en vraagt om oplossingen van het kabinet. ▶Amersfoort Een document van het Van Loden- man en één vrouw. Het oude docu- … In de Kamer zelf lopen die oplos- stein College in Amersfoort met een ment stond tot enkele dagen geleden singen intussen mijlenver uiteen. passage over homoseksualiteit, dat op de website van de protestants- circuleert op sociale media en door christelijke basisschool De Olijfboom ▶ Den Haag veel media aangehaald wordt, is in (Woudenberg). Waarnemend direc- 2017 voor het laatst gebruikt. teur Leo van der Meij: ‘Om onze kinderen uit groep 8 en hun ouders te Dat zegt Willem de Potter, bestuurs- helpen met een keuze voor een mid- voorzitter van het Van Lodenstein. delbare school, staan er op onze web- Het document is een bijlage bij een site aanmeldformulieren van allerlei aanmeldformulier voor leerlingen. scholen. Toen wij deze week bericht Ouders ondertekenen dit om zo te la- kregen van het Van Lodenstein dat ten zien dat zij de grondslag van de wij een ouder document gebruikten, school onderschrijven. Het formulier hebben we dat verwijderd.’ bevat de volgende tekst: ‘Ongehuwd De gewraakte passage over afwijzing samenwonen en een homoseksuele van homoseksualiteit stamt uit 2006, levenswijze zijn in strijd met Gods zegt De Potter. Critici die zeggen dat Woord en worden als zodanig afge- er nu alleen op papier iets is veran- wezen.’ Het document is een aanmel- derd, wijst hij van de hand. ‘Elf jaar ding voor het schooljaar 2018/2019. geleden is op reformatorische mid- De Potter: ‘Met aanmelden werk je delbare scholen voor het eerst het Farid Azarkan (DENK) altijd een jaar vooruit, dus dit docu- personeel, op alle scholen, aangespro- ment stamt uit 2017. Dat is het laatste ken op het besef om, uit naastenlief- De onthoofding van een leraar in Pa- jaar waarin we deze tekst gebruik- de, een arm te slaan om een worste- rijs. De moord op drie kerkgangers in ten.’ De datering betekent overigens lend medemens. Niemand mag Nice. Het doodschieten van vier voordat ouders van veel huidige leerlin- uitgesloten worden. Voor die tijd was bijgangers in Wenen. Een onderge- gen het oude formulier nog wel on- er te weinig aandacht voor homosek- doken docent in Rotterdam, een an- dertekend hebben. suele leerlingen én docenten. Uitein- der bedreigd in Den Bosch. Allen delijk resulteerde die ontwikkeling slachtoffer van islamitische intole- keuze enkele jaren later in een wijziging in rantie. Premier Rutte zei donderdag Sinds drie jaar werkt het Van Loden- het identiteitsprofiel.’ in de Kamer dat het elke keer op- stein met het ‘identiteitsprofiel’ van nieuw voelt als ‘een stomp in de de reformatorische Vereniging voor spanning maag’. Dat vindt ook de Kamer, maar Gereformeerd Schoolonderwijs. Hier- Tegelijk erkent De Potter dat er span- verder varen alle fracties hun eigen in gaat het niet meer over afwijzing ning is tussen wel homo mogen ‘zijn’, koers. Van ‘een herziening van de van een ‘homoseksuele levenswijze’. maar niet mogen ‘doen’. ‘Het bijbelse vrijheid van onderwijs’ (D66 en Wel staat er dat het huwelijk en sek- principe is dat seksualiteit thuishoort PvdA) tot de verdediging van een pe- sualiteit zijn voorbehouden aan één in een huwelijk tussen man en vrouw. titie die vraagt om een verbod op Ik snap dat dat schuurt bij leerlingen, godslastering (door Farid Azarkan dat doet mij ook pijn. Toch kan ik niet van DENK). aan de Bijbel voorbijgaan.’ ‘Zo’n petitie, kort na een terreuraan- Volgens De Potter is er binnen het re- slag, als mensen in rouw zijn’, hekel- formatorische onderwijs genoeg aan- de Kees van der Staaij (SGP). ‘Op zo’n De onthoofde leraar Samuel Paty wordt herdacht op het gemeentehuis van dacht voor diversiteit. Hij wijst naar moment moet je gewoon even je Conflans-Sainte-Honorine, waar zijn school staat. een rapport van de Onderwijsinspec- mond houden.’ Gert-Jan Segers tie uit maart 2020. De inspectie (ChristenUnie): ‘U zegt eigenlijk: de dienst vandaag.’ Waarop Azarkan re- mier weigert te spreken over een schrijft dat de meeste scholen waarop moordenaar had een punt.’ ageerde: ‘Nu neemt het debat een botsing van geloofssystemen, zoals ‘spanning’ is tussen burgerschapson- Azarkan noemde die conclusie ‘stui- wel heel vreemde wending. Ik krijg PVV-leider Geert Wilders doet, maar derwijs en de eigen ideologie, oog tend’. Hij vond dat hij voldoende af- adviezen van Wilders over hoe ik haalt wel met instemming de Oos- hebben voor deze spanning en leer- stand van de misdaad nam. ‘Maar moslims een dienst kan bewijzen.’ tenrijkse bondskanselier Sebastian lingen die daarmee worstelen. Van de volgens u niet op de juiste wijze.’ Se- Kurz aan: ‘Het is een botsing tussen zes scholen die een ‘herstelopdracht’ gers: ‘Als u het nú over blasfemie zelf docent beschaving en barbarij.’ kregen, omdat er niet voldoende aan- wilt hebben, zakt u door de onder- Rutte is zelf docent. ‘Onbevoegd’, Over zijn lessen vertelt Rutte nooit dacht was voor verschillende morele grens.’ zegt hij monter. Hij komt deze och- iets, ook niet of hij weleens een spot- opvattingen, is er niet een reformato- PVV-leider Geert Wilders beet Azar- tend net van zijn middelbare school prent van Mohammed bespreekt. Willem de Potter risch. < kan toe: ‘U bewijst moslims geen uit de Haagse Schilderswijk. De pre- Hooguit dat hij ‘geen belemmerin-

Aline de Bruin / rd nd.nl/nederland beeld anp / Vincent Jannink Urk brandhaard corona: mensen blijven bij elkaa

…Urk kleurt rood op de coronatijd het aantal besmettingen verdrie- meente. ‘De meeste besmettingen kaart, met naar verhouding het voudigde. Nu staat het dorp te boek zijn thuis ontstaan, omdat mensen hoogste aantal nieuwe besmettin- als een ‘coronabrandhaard’ en zijn er graag bij elkaar over de vloer komen. gen van het land. de afgelopen week 590 nieuwe be- Dat zijn ze gewend en die gewoonte smettingen per 100.000 inwoners ge- is zo ingesleten dat je het niet van de … Wekenlang bleven de besmet- meld; naar verhouding het hoogste ene op de andere dag achterwege tingscijfers juist laag. Waar komt de aantal van het land. Ook woensdag laat. Terwijl dat wel moet. We advi- explosieve groei vandaan? waren er weer twintig positief ge- seren dringend om maximaal twee teste mensen. bezoekers van buiten het huishou- ▶ Urk Waarom het zo snel gaat, is nog niet den toe te laten.’ Voor de gemeente Urk kwam het ‘ra- 100 procent duidelijk. De GGD Flevo- Ook jongeren zoeken elkaar op; vo- zende tempo’ waarin de coronabe- land is bezig met een onderzoek, om rige week werd nog een jeugdhonk smettingen toenamen, wat als een erachter te komen waar de besmet- Er zijn relatief veel coronabesmettingen op Urk. met zo’n vijftig jongeren ontruimd. verrassing. Het leek allemaal zo goed tingsclusters zijn. Wat al wel duide- Het overtreden van de coronaregels te gaan; tot een week of drie geleden lijk is: de besmettingen komen voor- mensen bij elkaar komen’, zegt GGD- ‘Urk is een sociale gemeenschap, met was voor de gemeente reden het waren er nauwelijks inwoners be- al voor in de familiesfeer. ‘Op woordvoerder Sven van der Burg. hechte familiebanden’, zegt Nico jeugdhonk te sluiten. smet met corona. Tot in één week verjaardagen en op feestjes waar De gemeente bevestigt dat beeld. Schipper, woordvoerder van de ge- Voor burgemeester Cees van den Bos 5 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

vijf vragen Eduard Sloot nd.nl/nederland Zorgpremie stijgt vooral del tegen intolerantie door hogere salarissen De zorgpremies gaan per 1 janu- noom Edse Dantuma van ING. ‘Het ari omhoog. De stijging verschilt Rijk heeft al fors extra geld uitge- ale media plaatsen zonder de gevol- behoorlijk per verzekeraar. geven aan beschermingsmidde- gen te overzien – is daar geen rol len, beademingsapparatuur en weggelegd voor de burgemeester in ▶Den Haag testcapaciteit.’ Ook in 2021 hoe- hun gemeente? ‘Zeer eens’, zegt Rut- ven de premies niet veel te stijgen te. ‘De burgemeester heeft gezag. Als ■ Hoeveel stijgt de premie? door corona, aldus het ministerie die belt, dan kom je.’ Gemiddeld gaat de premie voor in september. Mochten de kosten Geert Wilders wil dat moslims open- de basisverzekering iets meer dan toch sterk stijgen, dan kunnen lijk afstand nemen van islamitisch 5 euro per maand omhoog, blijkt verzekeraars een beroep doen op terrorisme, ‘en niet alleen beroeps- uit een voorlopig overzicht van de een noodregeling. moslims’. Volgens D66-fractieleider website Zorgwijzer. Dat is dus Rob Jetten is dat meten met twee zo’n 60 euro per jaar. Gemiddeld ■ Waardoor stijgt de premie? maten. ‘Na de aanslagen in Christ- betalen consumenten komend Vooral door eerder afgesproken church vroeg u ook niet aan alle jaar 128,46 euro per maand voor loonstijgingen, zegt zorgeconoom christenen om die daad te veroorde- hun zorgverzekering. Groot. ‘In ziekenhuizen vormen len.’ Van Toorenburg houdt een plei- de salarissen 60 procent van alle dooi voor haar initiatiefwet om het ■ Is die stijging groter of klei- kosten. Dus bij een loonstijging verheerlijken van terroristisch ge- ner dan verwacht? lopen de kosten snel op.’ Daar- weld strafbaar te stellen. Bijvoor- De stijging is groter dan dit jaar naast maken ziekenhuizen meer beeld het zwaaien met een ISIS-vlag. (gemiddeld 2,34 euro duurder), kosten voor dure medicijnen. ‘Maar als iemand een foto daarvan maar is in lijn met de 5 euro stij- Zorgverzekeraars houden de pre- liket op Facebook’, vraagt Jetten, ‘is ging die het kabinet op Prinsjes- miestijging tegelijk beperkt door die dan een terrorist? Dat lijkt me dag verwachtte. Wel zijn er dui- in te teren op hun reserves. Zo juridisch niet houdbaar.’ delijke verschillen. Bij Zilveren haalt Achmea (van onder meer de Op zijn beurt vraagt hij zich af, net Kruis gaat de premie 3 euro om- merken Zilveren Kruis en Pro Life) als VVD-Kamerlid Dilan Yesilgöz, of hoog (naar 128,45 euro) en bij CZ 120 miljoen euro uit de reserves de programma’s voor deradicalise- met 8,65 euro (naar 129,60 euro). om de premie te drukken. Bij CZ ring wel afdoende werken. De Tsjet- Door corona is het voor zorgver- gaat het om honderd miljoen sjeen in Oostenrijk, die de aanslag in zekeraars nu lastig de premie vast euro. Zonder het inzetten van die Wenen had gepleegd, had zo’n pro- te stellen, zegt zorgeconoom Wim reserves was de maandelijkse pre- gramma doorlopen. Daarmee raken Groot. ‘Je kunt bijvoorbeeld niet mie een paar euro hoger uitgeval- de parlementariërs, zegt minister uitsluiten dat er nog een derde len, zegt Groot. ‘Blijkbaar is de Ferd Grapperhaus (Justitie en Veilig- golf komt. Dat de stijgingen be- concurrentie zo groot, dat verze- heid), aan het specifieke probleem hoorlijk uiteenlopen, komt deels keraars een deel van hun reserves van de eenlingen. Die zijn lastig te daardoor. Sommige verzekeraars aanspreken. Naarmate premies traceren. Hij wijst er wel op dat het zijn pessimistischer over de zorg- harder stijgen, gaan meer mensen jongste dreigingsbeeld een ‘afgeno- kosten dan andere.’ om zich heen kijken.’ men motivatie’ laat zien bij Neder- landse jihadisten, omdat zij veel last ■ Wat is de impact van corona? ■ Wat betekent deze premie- hebben van ‘repressieve overheids- Dit jaar zijn de premies voldoende stijging voor de portemonnee? druk’. om alle kosten te dekken, aldus Wie geen zorgtoeslag krijgt, is zes het ministerie van Volksgezond- tientjes per jaar duurder uit. Bij religieuze stichtingen heid op Prinsjesdag. Tegenover de wie zorgtoeslag krijgt, wordt de Dan is er nog het aanpakken van de extra kosten voor corona staan hogere premie grotendeels ge- geldstromen naar religieuze organi- minder kosten voor reguliere compenseerd door een hogere saties en stichtingen, een afspraak uit zorg. Verzekeraars hebben van- zorgtoeslag. Bij een alleenstaande het regeerakkoord die niet is inge- wege de coronacrisis extra geld met een minimuminkomen staat lost. Rutte zegt dat het kabinet nog aan zorginstellingen gegeven, tegenover die zes tientjes een stij- wel een poging gaat wagen, maar maar konden dat tot nu toe beta- ging van de zorgtoeslag met 44 geeft ook een winstwaarschuwing: len uit de premies. Bovendien ko- euro. Bij meerpersoonshuishou- ‘Het is heel complex en transparantie men niet alle coronakosten bij dens groeit de premie 118 euro en hierover kan alleen lukken in Euro- verzekeraars terecht, zegt eco- stijgt de zorgtoeslag 99 euro. gen’ ervaart. Dat collega’s wel nare derwijs. ‘We moeten niet naïef zijn. pees verband.’ ervaringen hebben, komt volgens Daar ontstaat een parallelle samenle- Dat geldt ook voor het beter beveili- Theo Hiddema (Forum voor Demo- ving.’ gen van de Europese grenzen, waar- cratie) door de ‘honderd salafistische Rutte zegt dat de wettelijke basis bij ingrijpen in het vrije reizen bin- weekendscholen’ die leerlingen in- ontbreekt om tegen weekendscholen nen Schengen volgens de Franse jecteren met ‘een vijandige ideolo- op te treden. Hij is wel enthousiast president Emmanuel Macron geen gie’. over een suggestie van ChristenUnie- taboe meer is. ‘We kunnen een klei- Hij wil dat ‘onze steden verschoond leider Gert-Jan Segers. Gezinnen met ner Schengen niet uitsluiten’, beaamt blijven van madrassa’s’ (koranscho- kinderen die in de klas een foto ma- Rutte. ‘Het is mooi om onze idealen len). Ook Attje Kuiken (PvdA) toont ken van een leraar die uitleg geeft te bezingen, maar we moeten ook zich bezorgd over dit informele on- over een cartoon, en de foto op soci- hard zijn.’ < ar over de vloer komen

is de maat vol. Hij doet een dringen- dat mensen het nut van een mond- hun verantwoordelijkheid te nemen advertentie de oproep aan de Urkers: neem je kapje niet inzagen, omdat er toch nu de situatie verslechtert. De kerken verantwoordelijkheid en onderschat weinig besmettingen waren. De ge- zijn aan het afschalen, maar hij zou het virus niet. Woordvoerder Schip- middelde Urker bepaalt graag zelf graag zien dat nog meer kerken dit per: ‘Zo dragen nog weinig mensen wat hij doet en laat en dan moet er gaan doen. Woordvoerder Schippers: VAKORGANISATIE MET BIJBELSE VISIE een mondkapje in de winkel en zijn een goede reden zijn om een mond- ‘Er zijn kerken die zijn afgeschaald de regels er te vrijblijvend. We doen kapje te dragen. Die is er nu echter.’ naar dertig kerkgangers, maar andere een oproep aan winkeliers om het hebben daar meer moeite mee. Soms In gesprek gaan aantal mensen in de zaak te beper- kerken is dat lastig, als we signalen krijgen ken en mondkapjes verplicht te ma- Op basis van de RIVM-cijfers zijn er van kerkgangers die vinden dat de zorgt voor bezinning Gratis ken.’ Hoe kan het dat Urkers het zo vooralsnog geen aanwijzingen dat kerk wel een stapje verder kan doen. en geeft perspectief adviesgesprek lastig vinden zich aan de regels te het hoge aantal besmettingen te ma- Maar daar proberen we zuiver mee bij je lidmaat- houden? Volgens de gemeente- ken heeft met de kerken. De burge- om te gaan. We dringen erop aan om :HONHZLM]HOHVVHQKHHIWRQVJHOHHUG"(QKRHEOLNNHQZH schap! woordvoerder heeft dat deels te ma- meester heeft de plaatselijke kerken de adviezen van de overheid op te YRRUXLW",QPRHLOLMNHWLMGHQJHHIWGH508UDDGYRRUMHZHUN ken met het feit dat er lange tijd wei- de afgelopen week wel opnieuw een volgen, maar de kerken maken daar- nig aan de hand was in Urk. ‘Ik denk brief gestuurd, met de oproep om in hun eigen keuzes.’ < 6OXLWMHDDQELMGH508/DDWGH508MRXHQDQGHUHQKHOSHQMXLVWLQFULVLVWLMG RMU.NU 6 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

anp nd.nl/nederland Herman Veenhof nd.nl/nederland beeld epa De kust en de zee maken Nederlanders gelukkig Belarussen verwachte ▶Wageningen Nederlanders voelen zich gemiddeld tuurlijke begroeiing, zoals heidevel- …De oppositie in Belarus kijkt vol het gelukkigst als ze in de duinen, den, een hoger geluksgevoel dan in verwachting naar de nieuwe Ameri- aan het strand of op de hei zijn. Die parken of op het boerenland. kaanse president. conclusie trekken onderzoekers van De onderzoekers constateren dat ‘het de universiteit van Wageningen. bevorderen van bezoeken aan meer …Maar voorlopig draait het regime natuurlijke gebieden buiten de stad van Loekasjenko de duimschroeven Meer dan vierduizend mensen deden een middel is om het mentale welzijn alleen maar aan. mee aan het onderzoek. Ze rappor- van de bevolking te vergroten’. Toch teerden in een app op hun telefoon moeten ook stadsparken niet worden ▶Minsk gemiddeld 25 keer per dag hoe geluk- weggecijferd, zeggen ze, aangezien In Belarus zijn ze blijer met Joe Biden kig ze zich voelden. De app registreer- ‘voor het overgrote deel van de Ne- dan veel Amerikanen kunnen op- de tegelijkertijd via gps waar ze op derlandse bevolking het stadspark brengen. De oppositie wacht met die momenten waren. het meest nabijgelegen, en daardoor smart op 20 januari, als hij president Uit kruising van die data bleek dat veelal het vaakst bezochte, groenge- wordt. De regering-Trump hield zich mensen zich in groene gebieden biedstype is’. op de vlakte toen op 9 augustus een doorgaans gelukkiger voelen dan in Mensen gaven een hoger geluksge- andere verkiezing plaatsvond en dit- bebouwd gebied. Het onderzoek van voel op in gebieden die ze als rustge- maal echt gemanipuleerd, die van de het instituut Wageningen Environ- vend óf juist als boeiend ervoeren. Belarussische president Alexander mental Research leverde inzichten op Het criterium ‘mooi’ lijkt voor de Loekasjenko. Biden sprak snel zijn over specifieke gebiedstypen. Zo rap- meesten minder belangrijk. Dat vin- oordeel uit en zei in oktober zeer ex- porteerden de deelnemers aan de den de wetenschappers een opmer- pliciet dat hij de oppositie steunde en kust en in gebieden met een lage na- kelijke uitkomst. < als Amerikaans president de sancties aan het regime in Belarus zou uit- breiden. ‘Biden uit zich helder’, zei advertenties Kenneth Yalowitz, in de jaren negentig Amerikaans ambassadeur in Bela- rus en nu analist bij het Wilson Cen- ter in Washington, tegen Radio Free Europe. Biden is voor Loekasjenko bedreigen- der dan Trump, vinden meer diplomaten. Maar waar de regering- 'XUI Trump nog wel warm liep voor de vrijheid van godsdienst als apart thema, zal Biden dat altijd in een moreel MLM" kader van mensenrechten in het algemeen zien, stelt politiek analist Hanna Baraban in Minsk. Loekasjen- ko op zijn beurt zag de Amerikaanse verkiezingen als een ‘parodie op de democratie’, meldde Asianews. De Europese Unie heeft een week ge- Een jonge demonstrant in discussie met de oproerpolitie, zondag in Minsk. leden de sancties tegen Belarus ver- scherpt. Voor ruim vijftig topfiguren, was ‘stil te zijn en te wachten totdat Vrijdag schudde Loekasjenko de onder wie de president en zijn 44-ja- God zijn wil onthult’. De maandag hand van Ante Jozic, de nieuwe Kroa- (UYDDUXXUOHYHQPHWGLDEHWHVW\SH rige zoon Viktor Loekasjenko, die na- ervoor ging hij op bezoek bij Loeka- tische nuntius van paus Franciscus in tionaal veiligheidsadviseur is, geldt sjenko, een zelfverklaard ‘orthodox Minsk. En medio september vertoef- .ULMJPHHUEHJULSYRRUGHLPSDFWYDQ nu een reisverbod en bevroren bank- atheïst’. De president gaf aan dat het tegoeden. De maatregelen volgden in Belarus helemaal goed zat met de GH]H]LHNWH,NGHHGKHWYRRUPLMQ op een dik rapport van de Oosten- ‘interreligieuze vrede’. De ‘centrale Loekasjenko QLFKWMH9RRUZLHGRHMLMPHHDDQGH rijkse Wolfgang Benedek van Organi- pilaar’ is de Russisch-Orthodoxe GLDEHWHVFKDOOHQJHXXUYLUWXHHO satie voor Veiligheid en Samenwer- Kerk; in augustus al had de president vindt Amerika king in Europa, over de een onafhankelijke Belarussische or- OHYHQPHWGLDEHWHVW\SH'RZQORDG verkiezingsfraude en de ‘massieve en thodoxie afgewezen; dat was een een ‘parodie op GHJUDWLVDSS'7GD\GD\ systematische’ schendingen van de voorstel van de jonge kerkvorst Epip- mensenrechten in Belarus. hanus van de nieuwe verenigde Or- democratie’. 0HHULQIR"GLDEHWHVFKDOOHQJHQO thodoxe Kerk van Oekraïne. Maar ‘interreligieuze vrede’ Loekasjenko zag ook ruimte voor In Belarus hield metropoliet Venja- moslims. ‘Wij bouwen een nieuwe de de secretaris voor buitenlandse min, die eind augustus de minder moskee in Minsk en ik wil wel be- betrekkingen van het Vaticaan, Paul volgzame Pavel opvolgde, zondag middelen tussen de Franse president Richard Gallagher, vier dagen in Be- Puzzel nu ook online een preek waarin hij zei dat het beter Macron en zijn moslims.’ larus. Met beiden werd niet gepraat nd.nl/puzzels Eline Kuijper nd.nl/geloof beeld ekd Duitse kerken gaan posters plakken tegen antisemitisme

▶Berlijn Met posters, een website en lesma- start van de campagne. Hij citeerde teriaal voor scholen willen de Duit- paus Franciscus: ‘Een christen kan se kerken de strijd aangaan tegen geen antisemiet zijn!’ ‘Ik voeg eraan het groeiende antisemitisme in het toe: het is de plicht van ons, christe- land. nen, ons resoluut te verzetten tegen z de laatste puzzels uit de krant elke vorm van antisemitisme.’ De rooms-katholieke bisschoppen- De protestantse kerkleider Heinrich z plus twee dagmini’s conferentie en de Evangelische Kerk Bedford-Strohm zei dat de campagne (EKD) zijn samen een campagne ge- Een van de posters uit de campagne. niet wegkijkt van de bijdrage van het start. De posters laten zien hoezeer christelijke antisemitisme aan de Jo- het joodse en het christelijke geloof heeft, en het christelijke Pinksteren denvervolging. ‘Tegelijk maakt de Ga naar nd.nl/puzzels verbonden zijn. Bijvoorbeeld door te met het joodse Sjavoeot. campagne duidelijk hoe dicht joden- vertellen wat het christelijke Paas- ‘Joden en christenen horen bij elkaar’, dom en christendom bij elkaar lig- of klik op puzzel in digitale krant of app feest met het joodse Pesach te maken zei bisschop Ulrich Neymeyr bij de gen.’ < 7 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

mini-interview Hendro Munsterman nd.nl/geloof beeld taizé Broeders in Taizé bakken en veel van Biden koekjes van eigen deeg De oecumenische kloosterge- vlak in de buurt zit een meelfa- meenschap van Taizé (Frankrijk) briek, honing, citroen en anijs ko- tiende Mars voor de Democratie vol- aanvaardt geen giften en leeft men ook uit de buurt en een paar gens de mensenrechtengroepering van de verkoop van wat de kilometer verderop zit een grote Viasna 1053 mensen opgepakt en broeders zelf produceren. Maar koekblikkenfabrikant.’ ruim driehonderd vastgehouden. Een voor die verkoop is Taizé veelal deel van hen krijgt een proces, net afhankelijk van wat in de eigen ■ Vindt u de koekjes zelf ook zoals de 231 opposanten tegen wie winkel wordt verkocht. Omdat lekker? dat al is aangekondigd. Eenmaal op- er door de tweede Franse lock- ‘Toen het uiteindelijke recept gepakt wacht de arrestant een boete down geen bezoekers meer zijn, twee maanden geleden klaar was, of een vrijheidsstraf. Die kan maxi- is de gemeenschap een paar heb ik ze geproefd. (Lachend:) maal vijftien dagen duren, maar on- dagen geleden via internet be- Sindsdien durf ik niet meer omdat beperkt zonder veel gedoe worden gonnen met de verkoop van ‘Les ik weet dat we nu al mensen te- geprolongeerd. carrés de Taizé’ (de vierkantjes leur moeten stellen en ik bang van Taizé), vertelt broeder ben dat ik hun koekjes opeet. We honden Jasper. hebben de bakcapaciteit in de De politie probeert nieuwe metho- grote keuken die we normaal ge- den uit. Op het oog was er minder ▶Taizé bruiken om eten te koken voor geweld door rubberkogels en traan- onze bezoekers al opgeschroefd gasgranaten, maar de inzet van hon- ■ In hoeverre is dit koekjesini- door meer broeders in te zetten.’ den werd forser. ‘Heel wat mensen tiatief een gevolg van de co- hebben lelijke bijtwonden. In de cel- ronacrisis? ■ Taizé verstuurt ze via de post len is geen water, de wc’s zijn kapot, ‘We bedachten in het voorjaar al na bestelling en betaling via de wassen en privacy zijn er niet bij. Het heel snel dat we creatief moeten internetsite. Verkoopt u ze ook is ook psychisch bedoeld, als verne- zijn om als monastieke gemeen- lokaal? dering’, zegt Kalinina. Dat geldt hele- schap inkomsten te behouden. ‘Sinds een aantal maanden staan maal in de gevangenis, vooral in Maar het heeft aan de andere kant we op markten bij ons in de buurt Orkrestina, het cellencomplex waar ook gewoon te maken met het feit met ons aardewerk. Tijdens deze de geüniformeerde dienst nog KGB dat we als broeders nu ineens tijd tweede lockdown mag je er echter heet en het martelen op gedoseerde hebben om iets nieuws te ontwik- alleen nog maar etenswaren ver- wijze 2.0 wordt gemaakt. Mensen kelen.’ kopen. Sinds afgelopen zaterdag moeten zich uitkleden, worden gevi- staan we er dus met de koekjes.’ siteerd, ook anaal. Radio Free Europe ■ Hoe moeilijk is het om een had een gesprek met een man die ‘koekje’ te ontwikkelen? ■ De ‘carrés de Taizé’ zijn een met een in een condoom getrokken ‘In het begin dacht ik naïef dat verwijzing naar de nieuwe de- gummistok werd gecheckt. koekjes bakken niet zo moeilijk is. coratie van de kerk in Taizé met De veranderingen in aanpak hebben Maar je moet een recept hebben gekleurde vierkanten. Wat is er te maken met een wisseling van de dat niet teveel lijkt op iets dat al met de beroemde oranje doe- wacht in Belarus. Loekasjenko ver- bestaat en toch door een groot ken gebeurd? ving een week geleden zijn minister aantal mensen lekker gevonden ‘Voor ons was het belangrijk dat van Binnenlandse Zaken Joeri Kara- wordt. En dan is er de technische we ons niet te veel hechten aan jev door Ivan Kubrakov, vergezeld kant: het moet stevig genoeg zijn decoratie en ons ook niet te veel door de boodschap: ‘Treed steviger, om met de post te kunnen ver- gaan identificeren met één soort maar ook slimmer op!’ zenden en bovendien enkele decoratie of kleur. Wij zijn ook in Steeds meer wordt het vuile werk ge- maanden na aankoop lekker blij- ontwikkeling. Daarom was het over de aartsbisschop van de rooms- gen: ‘Niets is zeker als het om de op- daan door OMON, omdat de gewone ven. We hebben bewust gekozen goed om dat na dertig jaar een katholieke kerk in Belarus, die eind roerpolitie OMON of de politie gaat. politieman moeite heeft met geweld voor ingrediënten uit de buurt: keer te veranderen.’ augustus niet meer mocht terugke- Er kan altijd een reden zijn om ie- tegen jongeren, vrouwen, werkne- ren uit Polen, ‘dat hem instructies gaf mand niet vrij te laten of meteen mers en gepensioneerden, leraren en voor de vernietiging van ons land’, weer op te pakken. Bovendien is dokters; al deze groepen gingen de zei Loekasjenko tegen BelTa, het Dima ziek. Hij heeft koorts en ruikt afgelopen twee weken ook separaat staatspersbureau van Belarus. ‘Als niets. Hij zal toch niet ...?’ de straat op, met de rood-witte vlag een religieuze organisatie de staat Ook Belarus is bang voor corona. en de paraplu als symbolen. Er zijn wil ruïneren, zal ik dat natuurlijk be- Donderdag kreeg het land van 9,5 nieuwe kreten als ‘We zullen niet antwoorden.’ miljoen inwoners er bijna elfhonderd vergeten! We zullen niet vergeven!’; nieuwe besmettingen bij en vijf doen iemand heeft een oude poster uit Dima is vrij! den. In totaal zijn er nu ruim duizend de Tweede Wereldoorlog op een ‘Dima is vrij, gelukkig!’, mailt Mari- doden en 120.000 mensen kregen co- A4’tje gedrukt; daarin roept soldaat anna Kalinina donderdag. Dagenlang rona. ‘Wij hoorden dat ze gewoon Vozjoek zijn kameraden op: ‘Partiza- zat de christen, vader van drie kinde- mensen met COVID-19 in de cel bij nen! Vernietig het fascistisch vergif!’ ren en demonstrant gevangen. En na anderen stoppen. Loekasjenko ont- De beeldspraak is dodelijk voor het zijn vrijlating was hij nog even zoek. kent de ziekte ook nog steeds en dus regime dat graag put uit het heldhaf- ‘Les carrés de Taizé’, de door de oecumenische gemeenschap van Taizé ‘Nu is hij veilig en zit thuis’, zegt tolk- is er ook geen beleid nodig’, zegt Ka- tige epos tegen de nazi’s en nu zelf in gefabriceerde koekjes. vertaler Kalinina. Ze maakt zich zor- linina. Zondag werden bij de veer- die rol wordt gedrukt. <

Hilbert Meijer nd.nl/geloof beeld maf international Landingsbaan MAF Myanmar in 2021 klaar

▶Teuge De christelijke hulporganisatie MAF hoeveelheden grond worden ver- In het gebied is zo’n 85 procent van de bedrag aan een dergelijk project be- werkt in het zuidwesten van Myan- plaatst. Het project bevindt zich in half miljoen inwoners christen. steed. mar aan de aanleg van een lan- Chin State, volgens MAF een arme, af- Het aanleggen van de banen in berg- De Nederlandse afdeling van MAF is dingsbaan. De nieuwe baan kan gelegen provincie met een minimale achtig gebied is een tijdrovend kar- bezig met een geldinzamelingsactie, naar verwachting in april 2021 in gezondheidszorg. In het regenseizoen wei, zowel de voorbereidende fase waarmee de organisatie drie ton wil gebruik worden genomen. is het gebied van de buitenwereld af- van overleg als de aanleg zelf. bijdragen. gesloten. Begin 2019 is begonnen met de aan- MAF is vooral bekend als organisatie MAF heeft in de tijd dat de organisatie leg. De bouwers stuitten daarbij op die met vliegtuigen ‘hulp en evange- bestaat ruim honderd landingsbanen medische zorg een tegenslag: er lag een groot gra- lie’ brengt in moeilijk bereikbare ge- voor kleine vliegtuigen aangelegd, Door het nieuwe project kunnen nieten rotsblok in de weg, dat met bieden. Dat de organisatie ook lan- maar dit is het grootste project tot nu mensen bij medische noodgevallen dynamiet moest worden opgeblazen. dingsbanen aanlegt, is veel minder toe. Het gaat om een geasfalteerde straks snel naar ziekenhuizen worden Bouwmanager Terry bij de baan. bekend. ‘Maar je hebt ook een plek baan van 750 meter lang en 15 meter vervoerd. Ook medische zorg ter recordbedrag nodig om te landen als je in de wil- breed in afgelegen, bergachtig gebied. plaatse kan hierdoor verbeterd wor- kunnen met het nieuwe vliegveld De kosten van de aanleg van de lan- dernis met je vliegtuigen hulp wilt Om de baan op een bergrug zo vlak den. Zo wordt het makkelijker inwo- straks lokale kerken met voorgangers dingsbaan bedragen 1,1 miljoen euro. bieden’, zegt MAF-directeur Adri van mogelijk te leggen, moeten grote ners in te enten tegen tetanus. Verder en materialen worden ondersteund. Nog niet eerder heeft MAF zo’n groot Geffen. < 8 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Marjolein Koster nd.nl/buitenland beeld Marjolein Koster Srebrenica kiest: de genocide herleeft

…Zondag worden in Bosnië lokale De Bosnische onderzoeksjournalist verkiezingen gehouden. Alle ogen Avdo Avdic onthulde dat er in de we- zijn gericht op Srebrenica. ken voorafgaand aan de verkiezingen massaal Serviërs de grens over ko- …Daar strijden de zittende burge- men om zich in Srebrenica te regis- meester en genocideontkenner Mla- treren. Zij kunnen de Bosnische nati- den Grujičić en islamitische leider onaliteit krijgen als zij Bosnische Alija Tabaković om de meeste stem- voorouders hebben. Begin november men. waren er al 250 Serven die zich hadden geregistreerd. ‘En elke dag ko- ▶ Srebrenica men er nieuwe bij’, zegt Avdic. ‘Sre- ‘Normaal gesproken zou ik blij zijn brenica telt ongeveer 10.000 dat ik nu voor het eerst mag stem- kiesgerechtigden. Naar schatting men’, zegt de 18-jarige scholier Haris woont minder dan de helft daadwer- Mujic. ‘Maar nu valt er eigenlijk niets kelijk in het stadje. Iedereen is dus te kiezen.’ Voor Mujic is het duide- sterk afhankelijk van stemmen uit lijk: iemand die de genocide van Sre- het buitenland.‘ brenica niet wil erkennen, mag hier ‘Nadat ik deze informatie gepubli- geen burgemeester zijn. En dus stemt Camil Durakovic ceerd had, heeft de Centrale Kies- hij voor de andere kandidaat. commissie mij laten weten dat men- De 21-jarige economiestudent Ha- campagne van overlevenden.’ Du- sen die na 1 oktober geregistreerd med Suljic is het met zijn vriend rakovic verloor op een paar honderd zijn, niet kunnen stemmen’, zegt Av- EENS"OVENDIENIS-LADEN'RUJII stemmen. dic. Het is nog niet duidelijk hoeveel volgens hen een slechte burgemees- Deze keer is vanuit de Bosniakken mensen er dan overblijven en of de ter. ‘De afgelopen jaren heeft hij niets een andere kandidaat naar voren ge- stembureaus zich hieraan houden. gedaan om de economie te verbete- schoven: Alija Tabakovic. Hij is de Terwijl voor Serviërs de papieren in ren. Ik wil hier graag blijven wonen, leider van de islamitische gemeen- een dag geregeld worden, ondervin- maar als het zo blijft, dan zie ik net schap in Srebrenica en lid van de den Bosniakken die in het buitenland als veel andere jonge mensen geen Bosnisch-nationalistische partij SDA. wonen, juist moeilijkheden met re- toekomst hier’, zegt Suljic. De jonge ‘Als onafhankelijk kandidaat kreeg ik gistratie.‘ mannen grappen over de bijnaam niet genoeg steun’, zegt Durakovic. van Grujicic (cokalj, een typisch ‘Dus ik steun Tabakovic. Ik wil men- internationaal toezicht glaasje voor rakija, de sterke drank De Serven hebben het voordeel dat op de Balkan) en dat zijn auto altijd Srebrenica geografisch dicht bij Ser- Studenten Haris Mujic en Hamed Suljic in het centrum van Srebrenica: ‘Zo’n bij het café staat in plaats van bij het Servíërs van vië ligt’, zegt oud-burgemeester Du- kandidaat kun je toch niet serieus nemen?’ gemeentehuis. rakovic. ‘Het is legaal dat mensen ‘Zie je die fontein daar?’ vraagt Mujic. elders laten zich hier registreren, maar moreel lentin Inzko in de omgeving van Sre- Serven de straat op om strijdliederen De goudkleurige bol met daarop spe- gezien kan het niet. Mensen die hier brenica, opgehangen door Bosnisch- uit de oorlog te zingen. Ook dit jaar is lende kinderen is niet te missen als je zich massaal niet wonen, hebben niets te maken Servische activisten. De boodschap de situatie gespannen, maar de Srebrenica binnenrijdt. Het is een met lokale verkiezingen.’ Ook de Bos- voor Inzko is duidelijk: vertrek uit meeste mensen verwachten niet di- van de weinige objecten die op een als kiezers niakken zetten in op het verkrijgen ons land. Inzko moet namens de in- rect geweld. grauwe dag als vandaag wat kleur van stemmen uit het buitenland. ‘We ternationale gemeenschap erop toe- geeft aan de stad. ‘Toen Grujicic die registreren. moeten wel, anders verliezen we so- zien dat het vredesakkoord geïmple- stemmen verkopen fontein moest openen, versprak hij wieso. En dit zijn mensen die ge- menteerd wordt. Hij spreekt Dodik Het burgemeesterschap ambieert zich en zei hij ‘kafana’ (café, red.) in vlucht zijn vanwege de oorlog. Het regelmatig aan op zijn handelen dat Durakovic niet meer, maar hij hoopt plaats van ‘fontana’. Zo iemand kun sen met elkaar verbinden, maar mis- was niet hun keuze weg te gaan.’ in strijd is met het verdrag. wel verkozen te worden in de ge- je toch niet serieus nemen?’ Mujic schien is dat juist het probleem. Maar bij de diaspora is Tabakovic ‘In de jaren na de oorlog kregen poli- meenteraad. ‘Het is moeilijk om als lacht een beetje en schudt zijn hoofd. Want als mensen mij op de foto han- niet direct een populaire kandidaat. tici nog sancties opgelegd’, zegt Du- individu echt iets te veranderen. Ik den zien schudden met Dodik, dan Hij vertegenwoordigt de islamitische rakovic. ‘Maar nu lijkt het alsof ze al- wil graag meer activiteiten organise- verbinden kan dat verkeerd vallen.’ Dodik is de gemeenschap, waarmee veel Bosni- les negeren, zelfs het ontkennen van ren die mensen samenbrengen. We Vier jaar geleden verloor de toen zit- huidige Bosnisch-Servische president akken zich niet verbonden voelen, en genocide.’ Vorig jaar beloofde Inzko voeden onze kinderen met nationa- tend burgemeester Camil Durakovic van het land en pleit voor afschei- hij mist politieke ervaring. Het is dus dat hij een verbod op genocideont- listisch gedachtegoed op en dat moet (41) van Grujicic. ‘Verkiezingen in ding van het Servische deel van Bos- vooral de vraag of er genoeg weer- kenning zou instellen. Hij heeft het stoppen.’ Srebrenica gaan simpelweg om wel- nië. Hij en Grujicic horen bij dezelfde stand is tegen een genocideontken- recht om beslissingen door te druk- Student Suljic denkt dat jonge men- ke etniciteit iemand heeft’, zegt Du- partij, de SNSD. ner als burgemeester. ken, maar de wet is er nog steeds sen wel anders stemmen dan hun rakovic. ‘Het is een campagne van ge- Beide partijen doen er alles aan zo Afgelopen week verschenen posters niet. Na de overwinning van Grujicic ouders. ‘Ouderen kiezen hoe dan ook nocideontkenning versus een veel mogelijk stemmen te behalen. van de Oostenrijkse diplomaat Va- vier jaar geleden trokken Bosnische op basis van namen.’ In Bosnië kun je

redactie vk nd.nl/buitenland beeld afp / Iranian Presidency Iran voert productie uranium flink op

▶ Wenen Iran beschikt over twaalf keer meer De Democraat heeft gezegd de atoom- heran meer dan zevenduizend kilo. cent. Dit baarde vooral de VS en Israël verrijkt uranium dan het mag heb- deal uit 2015 met Teheran te willen Geschat werd toen dat Iran binnen grote zorgen, omdat het daarna nog ben. Ook heeft het land een onder- herstellen. twee tot drie maanden een kernwa- maar een kleine stap is om aan de ho- grondse fabriek klaar, die luchtaan- Sinds president Trump in 2018 de VS pen kon maken. Het akkoord moest ger verrijkte uranium te komen die vallen kan doorstaan, met terugtrok uit het zwaarbevochten ak- dit vertragen tot een jaar. Daarvoor geschikt is voor een atoombom. Vol- centrifuges die uranium verrijken. koord, zegt Iran dat het niet verplicht moest Iran onder andere de voorraad gens het IAEA heeft Teheran nog niet is zich eraan te houden. De Iraniërs uranium flink terugbrengen. Ook besloten de voorraad uranium hoger Deze nieuwe overtredingen van het hebben sindsdien de productie van mocht het niet overgaan tot een ho- te verrijken. Wel hebben de Iraanse internationale atoomakkoord met laagverrijkt uranium vergroot. Tehe- gere verrijking van het uranium. wetenschappers een eerste centrifu- Iran staan in een rapport van het ran mocht slechts zo’n 202 kilo bezit- Voor een kernwapen is uranium no- gelijn overgebracht naar een onder- IAEA, het atoombureau van de VN. ten; volgens het IAEA, dat de Iraanse dig dat tot negentig procent is ver- grondse fabriek met moderne centri- Het rapport komt juist nu onder an- nucleaire installaties inspecteert, President Rouhani van Iran rijkt. De paar duizend kilo uranium fuges. Als Iran deze in productie dere in Iran en Europa de hoop toe- heeft het nu bijna 2442 kilo. Dit is die Iran nu in handen heeft, is verrijkt neemt, is dit ook in strijd met het ak- neemt dat het nucleaire akkoord ruim driehonderd kilo meer dan zo’n Association is dit twee keer de hoe- tot hoogstens 4,5 procent. Voor het koord. Met deze geavanceerde centri- nieuw leven kan worden ingeblazen drie maanden geleden. Volgens de veelheid die Iran nodig heeft om een atoomakkoord verrijkte Teheran een fuges kan meer verrijkt uranium wor- door de overwinning van Joe Biden. Amerikaanse denktank Arms Control kernwapen te maken. In 2013 had Te- deel van zijn uranium tot twintig pro- den gemaakt. < 9 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Remco van Mulligen nd.nl/buitenland beeld afp / Joe Klamar Oostenrijk in actie tegen ‘politieke islam’

▶ Wenen De Oostenrijkse bondkanselier Se- bastian Kurz wil ‘politieke islam’ strafbaar maken, om zo terreur beter te kunnen bestrijden. Zijn regering komt met een reeks maatregelen naar aanleiding van de aanslag in Wenen vorige week maandag.

Op Twitter lichtte Kurz de hoofdlijn van het beleid toe: ‘In de strijd tegen de politieke islam creëren we een strafbaar feit genaamd ‘politieke islam’ om actie te kunnen ondernemen tegen degenen die zelf geen terroris- ten zijn, maar die de voedingsbodem daarvoor creëren.’ De nieuwe wet moet een aantal din- Sebastian Kurz gen makkelijker maken: moskeeën sluiten, islamitische verenigingen rald Darmanin (Binnenlandse Zaken) verbieden, een register van imams een aanval op Franse waarden. opstellen en geldstromen blokkeren Antropoloog Martijn de Koning, ken- die mogelijk terrorisme financieren. ner van radicale islam, reageerde kri- De regering wil ook dat iemand die tisch op de Oostenrijkse nadruk op eerder voor terrorismegerelateerde ‘politieke islam’. Hij legt verband met daden is veroordeeld, een enkelband het debat in Nederland over een ver- kan krijgen ‘om strafbare feiten te bod op ‘salafisme’. Het problemati- voorkomen’. Verder mogen rechtban- sche is volgens hem dat termen als ken mensen vanwege terrorismege- ‘politieke islam’ en ‘salafisme’ vrijwel relateerde misdrijven voor onbepaal- nooit helder afgebakend worden. De de tijd gevangen zetten. De vraag is of kans is groot dat maatregelen ook on- dat strijdig is met het Europees Ver- schuldige mensen treffen in hun drag voor de Rechten van de Mens. grondrechten. Oostenrijk wil iets doen aan het relatief grote aantal radicale moslims dat moskeekoepel ISIS steunt. De geheime dienst lijkt te Een week geleden sloot de Oosten- uit iemands achternaam zijn of haar zijn tekortgeschoten bij het monito- rijkse overheid twee moskeeën. Dit etniciteit kunt afleiden. ‘Ik stem al- grootschalige stemfraude ren van de Weense aanslagpleger. gebeurde met steun van de Islamiti- leen op een partij als ze ook met goe- Lokale en internationale organisa- De Centrale Kiescommissie is ervan Met de nieuwe maatregelen wil de sche Geloofsgemeenschap in Oosten- de ideeën komen.’ ties tonen elke verkiezingsronde in beschuldigd zelf partijdig te hande- regering voorkomen dat geradicali- rijk (IGGÖ), de koepel van moskeeën Maar de twee vrienden lijken een Bosnië grootschalige fraude aan. len, bijvoorbeeld tijdens het tellen seerde moslims als deze terrorist vrij in het land. ‘Religieuze vrijheid is een uitzondering op hun leeftijdsgeno- Het meest opvallende is dat overle- van de stemmen. Elke politieke par- blijven rondlopen. groot goed in ons land, die we moeten ten. ‘Op school praten we niet echt den mensen ook hun stem uitbren- tij levert waarnemers en een ge- beschermen tegen misbruik. Zelfs als over politiek’, zegt Mujic. ‘De meeste gen. Er zijn bijna 400.000 meer kie- mengde samenstelling op de stem- islamwet dat uit eigen gelederen komt!’, lichtte van mijn klasgenoten verkopen hun zers geregistreerd dan dat er bureaus moet zorgen voor een Kurz voerde in 2015 als minister van voorzitter Ümit Vural toe. stem aan degene die het meeste geld kiesgerechtigden in Bosnië wonen. eerlijk proces. In de praktijk ruilen Integratie een nieuwe Islamwet in. Sindsdien is de toon van de IGGÖ ech- biedt.’ Ook de genocide komt vrijwel Dat is ruim 10 procent van het to- mensen met elkaar of ze geven een Deze verbiedt buitenlandse financie- ter bezorgder. Zondag reed in Wenen niet aan bod. ‘Ik weet dat in een felle taal. Op de lijst staan opvallend veel andere partij van voorkeur op. Vorig ring van Oostenrijkse moskeeën en een voertuig rond dat geluid uitzond discussie beland als ik erover begin adressen in Servië. Dit jaar rappor- jaar is de samenstelling van de Cen- legt de komst van buitenlandse van geweerschoten gecombineerd en daar heb ik vaak geen zin in.’ teerde Transparancy International trale Kiescommissie veranderd, in de imams aan banden. Het doel was een met de islamitische gebedsoproep. Mujic vindt dat leraren een veel ac- een recordaantal meldingen van hoop de fraude iets te beperken. ‘Oostenrijkse islam’ te creëren. Vermoedelijk was dit een actie van tievere rol hierin moeten nemen. Zij stemomkoping. Fraude komt het Zondag trekken duizenden onaf- In Frankrijk is er een vergelijkbaar extreemrechts. IGGÖ vraagt waarom moeten volgens hem een veilige om- meeste voor in plaatsen waar ver- hankelijke waarnemers het land in, streven. Hier probeert de overheid de politie niet ingreep, terwijl bewo- geving op school creëren. ‘Want om schillende etniciteiten wonen en maar vermoedelijk zijn het er min- een ‘republikeinse islam’ te creëren ners ‘doodsbang’ waren. Ook meldde als land vooruit te gaan, is het wel langs de grenzen met Servië en Kro- der dan anders vanwege het coro- en wil ze ‘separatisme’ bestrijden. de koepel dat het aantal racistische nodig om over de genocide te pra- atië. navirus. Ook de verkoop van halalvoedsel in aanvallen op moslims flink is toege- ten.’ < supermarkten is volgens minister Gé- nomen sinds de aanslag. <

Rick Moeliker nd.nl/buitenland Corona houdt huis in VS, ‘Trump doet niets’

▶Washington In de Verenigde Staten zijn grote plosief. Joe Biden, de nieuw gekozen rona uitbrak. Daarnaast belooft de ven niet minder comfortabel en pakt moed in nu het erop lijkt dat er een zorgen over het aantal coronabe- president, heeft al een team samen- manier waarop de cijfers zich nu ont- niets van je af. Het geeft je iets terug effectief vaccin op komst is. Deson- smettingen, dat snel stijgt. Presi- gesteld dat het coronavirus moet aan- wikkelen weinig goeds voor de ko- als iedereen het doet: een normaal le- danks benadrukt Fauci dat dit niet dent Donald Trump krijgt het ver- pakken, maar hij kan behalve plan- mende weken, schrijft CNN. ‘Trump ven’, zei Biden toen hij maandag het betekent dat het gevecht met het vi- wijt dat hij niets doet. nen maken nog niets doen. Tot eind verlaat het land als een moeras van team van experts bekendmaakte dat rus nu is gestreden. ‘Ik heb vanaf het januari zijn de ogen gericht op presi- ziekte en dood als hij straks aftreedt.’ hij direct na zijn aanstelling de lei- begin af aan al gezegd dat een vaccin Volgens de laatste cijfers testen dage- dent Trump, maar hij lijkt alleen maar De totale afwezigheid van Trump ding zal geven bij het bestrijden van in ontwikkeling niet betekent dat we lijks meer dan 140.000 Amerikanen aandacht te hebben voor verkiezings- baart medische experts grote zorgen. het coronavirus. In tegenstelling tot rustig aan kunnen doen en ons geen positief op het coronavirus. Het aan- fraude, klinkt het verwijt in de Ameri- Het land snakt naar een robuuste Biden ziet Trump het dragen van een zorgen meer hoeven te maken. Het is tal besmettingen ligt daarmee relatief kaanse media. Voor die fraude is geen aanpak zeggen medici. Nu overlijden masker namelijk als een politiek net als in het leger: wanneer je weet gezien een stuk hoger dan in de enkel bewijs geleverd. dagelijks 1400 Amerikanen aan het statement. dat er versterking komt, stop je ook meeste andere landen, waaronder coronavirus. niet met schieten als je aan het vech- Nederland. Na een piek van iets meer moeras Biden draagt ondertussen bij elk pu- vaccin ten bent.’ Fauci doelt op het vaccin dan 75.000 besmettingen per dag in Ondertussen liggen 65.000 Amerika- bliek optreden een mondmasker, en Ondertussen houdt Anthony Fauci, de van Pfizer, een Amerikaanse farma- de zomer, stijgt het aantal besmettin- nen die het virus hebben in het zie- roept alle Amerikanen op hetzelfde te door Trump zo zwaar bekritiseerde ceut die er met een Duits bedrijf in gen nu vooral sinds eind oktober ex- kenhuis, het hoogste aantal sinds co- doen. ‘Een mondmasker maakt je le- Jaap van Dissel van Amerika, er de slaagde een vaccin te ontwikkelen. < 10 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Oek de Jong wint prijs Onderzoek gestart naar Landmijnen maken Sunweb Group neemt met Zwarte schuur EU-kustwacht Frontex minder slachtoffers Corendon toch niet over De Boekenbon Literatuurprijs 2020 is De Europese Ombudsman is een on- Het aantal mensen dat wereldwijd Reisorganisatie Sunweb Group ziet af voor Oek de Jong en zijn boek Zwarte derzoek begonnen naar de Europese omkomt of wordt verminkt door van de voorgenomen overname van schuur. De prijs bedraagt 50.000 euro. grens- en kustwacht Frontex. Het landmijnen is vorig jaar gedaald. De branchegenoot Corendon. Volgens Behalve Zwarte schuur waren Amen agentschap ligt onder vuur voor zijn Internationale Campagne voor het Sunweb kon niet worden voldaan aan van Marcel Möring, Gloria van Koen vermeende rol bij het terugsturen van Verbod op Landmijnen (ICBL) maakte de eisen om de transactie af te ron- Sels, Pastorale van Stephan Enter en migrantenboten in de Middellandse in Genève bekend dat er in 2019 2170 den. De reisbranche staat de laatste Waagstukken van Charlotte Van den Zee. Ombudsvrouw Emily O’Reilly wil mensen overleden en 3357 gewond tijd flink onder druk door de corona- Broeck genomineerd voor de Boeken- weten hoe het agentschap klachten raakten door de explosieven en ach- crisis. In juni vorig jaar werd gemeld bon Literatuurprijs, die bedoeld is als over schendingen van fundamentele tergebleven clustermunitie. Een jaar dat er een voorlopige overeenkomst bekroning van het beste Nederlands- rechten behandelt. < eerder waren dat er respectievelijk was gesloten rond een deal. < talige literaire boek (fictie of non-fic- 3059 en 3837. < tie). < ‘Hoekstra liet zich in de Tien oppositieleden kaart kijken bij KLM’ Zeehondenpopulatie Macron: coronavaccin opgepakt in Armenië in Waddenzee groeit ook voor arme landen Minister Wopke Hoekstra (Financiën) De Armeense autoriteiten hebben heeft zich in de kaart laten kijken Het aantal zeehonden in het Neder- In de internationale race om een co- tien prominente oppositieleden opge- door al in een vroeg stadium aan te landse deel van de Waddenzee is af- ronavaccin mogen arme landen niet pakt. Ze worden verdacht van het or- kondigen dat het kabinet bereid was gelopen jaar opnieuw toegenomen. aan de kant worden gezet. Er moeten ganiseren van ‘illegale en geweldda- miljarden te steken in de redding van Onderzoekers telden er afgelopen zo- voldoende vaccins voor deze landen dige onlusten’ op grote schaal. In het KLM. Mede daardoor hadden banken ‘Nederland vaccineren mer 7661, 4 procent meer dan vorig worden geproduceerd. Dat heeft het land wordt al dagen geprotesteerd te- een gunstige positie in de onderhan- duurt zeker een jaar’ jaar, meldt Wageningen University & Franse staatshoofd Emmanuel Ma- gen een omstreden vredesdeal die delingen over deze steunoperatie, Research. Bijna een derde van de ge- cron donderdag gezegd bij de opening een eind moest maken aan de strijd concludeert de Algemene Rekenka- Het zal waarschijnlijk wel een jaar telde zeehonden was nog pup. < van het jaarlijkse Vredesforum in Pa- om de regio Nagorno-Karabach. < mer in een rapport. Voordat een be- duren, voordat iedereen in ons land is rijs, een internationale bijeenkomst drijf op zo’n grote schaal steun krijgt, gevaccineerd tegen het coronavirus. die dit jaar grotendeels gaat over het zou volgens de Rekenkamer eerst ver- Hans van Vliet, manager van het garanderen van wereldwijde toegang kend moeten worden welke bijdrage Rijksvaccinatieprogramma van het tot coronavaccins en behandelingen schuldeisers en aandeelhouders kun- RIVM, tempert bij de NOS de ver- van de ziekte veroorzaakt door het nen leveren. < wachting dat het nieuwe normaal virus. ‘We zullen niet winnen van het snel ingeruild kan worden voor het virus als we een deel van de mens- oude normaal: ‘We zullen zeker het heid in de steek laten’, waarschuwde hele jaar wel bezig zijn met vaccina- hij. < Aardgas wint terrein ties.’ Nederland krijgt de beschikking als scheepsbrandstof over maximaal 11,7 miljoen vaccins van Pfizer. < Vloeibaar gemaakt aardgas (lng) wint beeld anp ISIS claimt aanslag op beeld anp aan populariteit als brandstof voor de Saudische begraafplaats scheepvaart. Dat meldt Havenbedrijf Rotterdam, dat naar eigen zeggen en- ‘Wetenschap heeft half ISIS heeft donderdag de verantwoor- Biden krijgt felicitaties thousiast is over deze ontwikkeling. miljard euro extra nodig’ delijkheid opgeëist voor een bomaan- en zegeningen van paus Lng geldt als schoner alternatief voor België weert Deense slag op een niet-islamitische begraaf- stookolie. Daarbij is het vloeibaar ge- De Nederlandse wetenschap heeft koranverbranders plaats in Saudi-Arabië, waarbij twee Paus Franciscus heeft donderdag tele- maakte aardgas volgens de haven nu ruim een half miljard euro extra no- mensen gewond raakten. ISIS zegt de fonisch met Joe Biden gesproken om nog het enige schaalbare en betaal- dig voor vrije wetenschap en vervolg- België heeft vijf Denen het land uitge- aanslag te hebben gepleegd uit pro- zijn ‘zegeningen en felicitaties’ aan te bare alternatief. In de Rotterdamse onderzoek. Dat adviseert de Konink- zet die in de Brusselse gemeente Mo- test tegen Franse cartoons over de bieden aan de verkozen president van haven varen inmiddels negen lng- lijke Nederlandse Akademie van lenbeek een koran wilden verbran- profeet Mohammed. De jihadistische de Verenigde Staten. Biden vertelde bunkerschepen, waarvan er drie vast Wetenschappen (KNAW) aan minister den. De vijf zouden aanhangers zijn beweging meldde via berichtendienst de paus dat hij wilde samenwerken in de haven aanwezig zijn. < Ingrid van Engelshoven (Onderwijs, van de uiterst rechtse Deense politi- Telegram dat ‘strijders een explosief aan zaken als de zorg voor de armen, Cultuur en Wetenschap). < cus Rasmus Paludan. Die werd hadden geplaatst op de begraafplaats het aanpakken van de klimaatveran- woensdag al met soortgelijke plannen in de stad Jeddah’, waar woensdag dering en het verwelkomen van im- opgepakt in Parijs en had aangekon- Europese diplomaten aanwezig wa- migranten en vluchtelingen. Biden digd donderdag Molenbeek, dat veel ren. < (77) is pas de tweede verkozen katho- moslims telt, aan te doen. < liek voor het Amerikaanse president- schap, na John F. Kennedy in 1960. < Zware overstromingen Groen licht voor aanleg door tyfoon Vamco tunnel bij Stonehenge China veroordeelt besluit De tyfoon Vamco heeft zeker elf men- oppositie Hongkong De Britse regering heeft groen licht sen het leven gekost en vijftien men- beeld anp gegeven voor de aanleg van een nieu- sen worden vermist. Ook veroorzaak- China heeft het besluit van de opposi- beeld anp we verkeerstunnel bij Stonehenge. De te Vamco grote overstromingen in de tie in Hongkong veroordeeld om mas- tunnel met een lengte van 2 mijl (3,2 Filipijnse hoofdstad Manilla, waar ze- saal te vertrekken uit het parlement. Veel misstanden in kilometer) moet de verkeersoverlast ker 40.000 huizen zijn verwoest. Het ‘We willen deze oppositieleden waar- postpakkettenbranche Slimme camera ziet verminderen rond het prehistorische is de achtste tyfoon in twee maanden schuwen. Ze maken een fout als ze dit appende automobilist monument dat bestaat uit een myste- tijd die de Filipijnen bereikt. < willen aangrijpen om radicaal verzet De postpakkettenbranche kent veel rieuze cirkel stenen in het zuiden van aan te moedigen en buitenlandse misstanden bij koeriersbedrijven en Het Openbaar Ministerie speurt vanaf Engeland. < krachten dan om hulp te vragen om hun onderaannemers, bevestigt de maandag met slimme camera’s naar Hongkong weer in chaos te storten’, Inspectie SZW na berichtgeving in automobilisten die achter het stuur zei het kantoor in Hongkong dat de NRC Handelsblad. Het gaat vaker mis een telefoon vasthouden. De camera’s Chinese regering vertegenwoordigt. < dan goed, blijkt uit het onderzoek van sturen gefotografeerde overtredingen Franse rechtbank de dienst naar de grote postbedrijven automatisch door naar het Centraal veroordeelt dronken arts PostNL, DHL, DPD en GLS. < Justitieel Incassobureau (CJIB). De be- keuring voor deze overtreding be- Een Franse rechtbank heeft een Belgi- draagt 240 euro. < sche anesthesist veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf voor het veroor- ‘Investeerder benadert Budgetketen Action zaken van de dood van een Britse KPN voor overname’ groeit ondanks corona vrouw. De vrouw kwam om het leven beeld anp 5000 kilo vuurwerk doordat de arts een keizersnede on- De Zweedse investeerder EQT heeft Budgetketen Action slaagt erin om te ontdekt langs A50 der invloed van alcohol uitvoerde. De naar verluidt KPN benaderd voor een blijven groeien ondanks de coronacri- arts mag haar beroep niet langer uit- Helikopter vredesmacht overname van het telecombedrijf. sis. Dit jaar zijn er weer 115 Action- De politie heeft 5000 kilo professio- voeren van de rechter. De 51-jarige stort neer in Egypte Door het bericht, gebaseerd op bron- filialen bijgekomen, waarvan ook de neel vuurwerk in beslag genomen die Helga Wauters werd veroordeeld voor nen van persbureau Bloomberg, eerste vijf in Tsjechië. De al jaren als lading werd aangetroffen in een doodslag van de Britse Xynthia Haw- Een helikopter van de internationale schoot de koers van KPN rond de 8 snelgroeiende discounter lukt het kleine vrachtwagen, die met een lekke. Zij werd in 2014 opgenomen op de vredesmacht (MFO) die in de Sinaï procent omhoog op de beurs in Am- ook om meer winst te behalen dan ke band langs de weg stond. Dat ge- kraamafdeling van een ziekenhuis in toeziet op het vredesverdrag tussen sterdam. Er gaan al langer geruchten grootaandeelhouder 3i eerder voor beurde op de vluchtstrook van de A50 de Franse stad Pau en overleed vier Israël en Egypte is neergestort. Daar- dat de Zweden geïnteresseerd zijn in mogelijk had gehouden. In de twaalf bij Sint Oedenrode (Noord-Brabant). dagen later na een chaotische keizer- bij zijn acht inzittenden omgekomen; KPN. Volgens de ingewijden van maanden tot eind oktober behaalde De lading werd ontdekt toen een we- snede aan een hartstilstand op 28-ja- zes Amerikanen, een Fransman en Bloomberg is nog niet duidelijk of ge- Action een bedrijfsresultaat van 608 ginspecteur van Rijkswaterstaat wilde rige leeftijd. Haar zoon overleefde een Tsjech, aldus de MFO in een ver- sprekken tussen de twee partijen tot miljoen euro, zo komt naar voren uit helpen. < wel. < klaring. < een deal kunnen leiden. < nieuwe cijfers. < 11 opinie debat analyse nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Reageren? Brieven: maximaal 200 woorden. Artikelen: maximaal 700 woorden. Mail uw reactie met naam, adres en telefoonnummer naar [email protected] of Postbus 2085, 3800 CB Amersfoort. Meer informatie: nd.nl/contact

Wisanne van ‘t Zelfde • redacteur nd.nl/opinie Moeten dierentuinen sluiten?

Alleen de mens heeft Twee ontsnapte Dierentuinen moeten belang bij een dierentuin chimpansees in voldoen aan de behoeften Janneke Vink, rechtsfilosoof aan de Open Uni- Dierenpark van een dier versiteit en specialist dierenrechten Amersfoort zijn ‘De eerste dierentuinen werden opgericht in de Gedragsbioloog Claudia Vinke, verbonden aan de achttiende en negentiende eeuw. Net als bij freak- gedood. De dis- Universiteit Utrecht shows was het doel dat mensen zich konden verga- pen aan fenomenen die zij niet kenden. Dieren wer- cussie over die- ‘Wat mij betreft zijn er drie belangrijke voorwaarden toen nog gezien als machines en mensen rentuinen laaide den voor het houden van dieren in gevangenschap: gingen ervan uit dat zij geen gevoel en emoties de leefomgeving moet voldoen aan de fysieke en hadden. Dat is nu helemaal veranderd. Dierentui- daardoor weer mentale behoefte van de soort, de sociale structuur nen leggen minder de nadruk op vermaak. Ze be- moet na te bootsen zijn, evenals het natuurlijke roepen zich erop dat zij educatie bieden en popula- op. Heeft de die- leefgebied. Sommige dieren hebben van nature een ties in stand kunnen houden. Maar daar stel ik klein territorium, leven solitair, hebben geen inge- vraagtekens bij. Want wat leren kinderen in dieren- rentuin nog be- wikkeld voedingspatroon etc. Die omstandigheden tuinen? Ze zien vaak neurotische dieren die gedrag staansrecht? kun je goed nabootsen in gevangenschap en dan zie vertonen dat afwijkt van hun natuurlijke gedrag. En ik geen bezwaren tegen het houden van dieren. ze zien dat de mens de natuur bedwingt en zich op- Voor andere diersoorten ligt het lastiger. IJsberen stelt als baas over dieren. Willen we hun dat mee- en olifanten bijvoorbeeld zijn van nature gewend geven? Kinderen kunnen ook door middel van boe- honderden kilometers te lopen. Aan die behoefte ken, documentaires en wildobservaties over dieren kan een dierentuin niet voldoen en dieren kunnen leren. En als je het vanuit het dier bekijkt: op dit daardoor gedragsafwijkingen laten zien. IJsberen moment wordt de vrijheid van een individueel dier gaan bijvoorbeeld continu hetzelfde rondje lopen opgeofferd aan educatie. Dat is een wrange afwe- en papegaaien plukken zichzelf kaal als ze niet ge- ging. Als je het hebt over soortenbehoud, kun je je noeg soortgenoten om zich heen hebben. Naarmate afvragen wie daar beter van wordt. Ook hierbij staat een dier meer stress ervaart, kan het minder gaan het belang van de mens voorop. Het is een mense- eten, minder slapen, maar tegelijkertijd veel her- lijke hobby om dieren te bekijken, en dus moeten haald gaan bewegen, stereotypieën genoemd. Hier- zo veel mogelijk dieren zo lang mogelijk bestaan, is Over een tijdje bestaan door ontstaan snel verwondingen of andere medi- de redenering. Maar een dier heeft alleen belang bij sche problemen. Maar zouden dierentuinen om zijn eigen leven, niet zozeer bij het voortbestaan dierentuinen niet meer reden van gevangenschap gesloten worden, dan van zijn soort. Een dierentuin focust zich bovendien moeten we wellicht ook kritischer kijken naar onze sterk op genenselectie. Het is niet wenselijk dat va- Els Rijke, een van de oprichters van Alle Dieren gezelschapsdieren en dieren in de veehouderij. der en dochter eindeloos met elkaar paren, maar Vrij Want ook hier zijn grote gedragsproblemen zicht- daardoor zijn heel wat broertjes en zusjes overbo- baar vanwege de beperkte leefomgeving die wij de dig. In Europa worden per jaar 3000 tot 5000 ‘over- ‘Dierentuinen zijn niet meer van deze tijd. Ze zijn er dieren te bieden hebben.’ bodige’ dieren gedood. En daarbij komen nog de alleen om mensen te vermaken. Dieren willen daar dieren die sterven tijdens een transport of doordat echt niet zitten, die willen hun vrijheid. Welk dier zij niet in een groep worden opgenomen.’ vindt het prettig continu zwaaiende mensen voor zijn neus te hebben? Bovendien kan hun natuurlijke leefomgeving niet goed nagebootst worden in een glazen hok. Dierentuinen zeggen dat zij bijdragen aan de bescherming van bedreigde diersoorten, maar dat is behoorlijk overdreven. Als je een dier wilt beschermen, kun je er beter voor zorgen dat je zijn oorspronkelijke leefgebied in stand houdt dan dat je met dieren gaat fokken. Want daar zou maar één diersoort baat bij hebben, terwijl je honderden soorten kunt helpen in hun voortbestaan als je je op een gebied focust. Daarbij is het ook van belang de lokale bevolking erbij te betrekken. Dieren in gevangenschap zijn ambassadeur voor wilde Ik ben blij dat er geregeld discussie wordt gevoerd soortgenoten over het bestaansrecht van dierentuinen. Inmiddels vindt een derde van de Nederlanders dat dierentui- Wineke Schoo van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen nen niet meer van deze tijd zijn. Het is een kwestie van tijd, maar dierentuinen gaan echt verdwijnen. ‘De dierentuin is veel meer dan alleen een leuk dagje uit dieren geschikt zijn om in een dierentuin te houden. We Kijk maar naar de circussen. Die mogen ook geen en speelt een belangrijke rol in de manier waarop men- willen zo veel mogelijk recht doen aan het natuurlijke ge- wilde dieren meer in hun show laten meedoen. Ook sen naar de natuur kijken. Dieren worden niet zoals in de drag van dieren, maar is het erg als dieren niet altijd kun- over het Dolfinarium, waarbij dieren voortdurend jaren vijftig getoond in een betralied verblijf, maar in een nen leven zoals zij dat in het wild doen? In het wild kun- kunstjes moeten doen, is discussie. In Costa Rica omgeving die zo veel mogelijk de natuurlijke situatie na- nen dieren stress hebben doordat een jachtpartij is zijn dierentuinen zelfs al verboden. Als het hier in bootst. Bezoekers maken niet alleen kennis met dieren, mislukt en zij daardoor geen eten hebben of doordat zij Nederland zover komt, kunnen we natuurlijk niet maar met complete ecosystemen; zij leren hoe belangrijk onderaan de pikorde staan. In de dierentuin zijn die stres- in één keer de deuren sluiten. Allereerst moeten het is deze ecosystemen te behouden voor de toekomst. sfactoren weggenomen. dierentuinen stoppen met het fokken en kopen van Dieren in gevangenschap zijn op die manier ambassadeur Bovendien spelen dierentuinen een grote rol in onder- dieren. Vervolgens moeten we rustig per diersoort voor hun wilde soortgenoten. Het zou natuurlijk het zoek. Wij hebben gemakkelijk toegang tot de dieren en bekijken of we die kunnen vrijlaten of niet. Daarbij mooiste zijn als mensen naar Afrika kunnen gaan om de kunnen deze van dichtbij observeren. Als bijvoorbeeld zullen dierentuinen een leefgebied moeten handha- dieren te bekijken, maar dat is niet mogelijk en boven- een gorilla ziek is en een dierenarts neemt hem bloed af, ven voor dieren die als het ware met pensioen zijn. dien niet wenselijk vanwege het milieu. De dierentuin kan ook wat bloed gebruikt worden voor onderzoek. Zo Met het verschil dat bezoekers niet meer welkom biedt een goed alternatief. De dierentuinen die bij onze heb je veel meer effectieve onderzoeksuren dan wanneer zijn.’ vereniging zijn aangesloten, onderzoeken geregeld welke je dieren in het wild onderzoekt.’ 12 opinie debat analyse nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Roeland van Mourik • redacteur nd.nl/columns Mark de Jager • Jonge Theoloog des Vaderlands nd.nl/opinie beeld pthu Excuses De Protestantse Kerk in Nederland bood afgelopen zondag excuses aan voor Blijf het over het feit dat het kerkgenootschap tijdens de Tweede Wereldoorlog faalde bij de bestrijding van antisemitisme. De koning deed het al eerder, maar dan … Op 14 november eindigt voor Mark voor zijn reis naar Griekenland die hij in het oog van de coronastorm én van- de Jager zijn jaar als Jonge Theo- wege de ophef onder zijn volk beter niet had kunnen maken. Radio-dj Giel loog des Vaderlands. Hij trekt les- Beelen kwam niet opdagen bij zijn nachtprogramma omdat hij zich had ver- sen. De pijnlijkste: de secularisatie slapen en bood zijn luisteraars welgemeende excuses aan. Er zouden excuses is een stuk verder gevorderd dan moeten komen voor vrouwen binnen de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt veel christenen denken. die het kerkverband verlieten omdat ze er geen predikant konden worden. De excuses buitelen over elkaar heen. Straks biedt Donald Trump nog excu- ‘Je bent eigenlijk best grappig!’ Toen ses aan voor zijn niet altijd vlekkeloos verlopen regering van de Verenigde ik een jaar geleden was verkozen tot Staten de afgelopen vier jaar. Jonge Theoloog des Vaderlands, werd Excuses lijken aan erosie onderhevig. Ze vallen als een lekke bal in het zand ik geïnterviewd op TV Noord — de van onze emotiecultuur. Ik bood laatst mijn excuses aan voor iets dat voor Groningse provinciale omroep. Ik een ander geen probleem bleek te zijn. Zelf kreeg ik excuses van iemand, en weet niet wat voor beeld de mede- vond dat heel verfrissend, omdat ik wel wat overlast had ervaren. Dus doe werkers van een theoloog hadden, het toch maar. Want excuses sieren de mens. Als een bloem die tussen lelijke maar uit deze reactie blijkt dat hun stoeptegels tevoorschijn komt. En dan soms alsnog vertrapt wordt. Helaas. verwachtingen niet heel rooskleurig waren. Ik heb het maar als compliment opgevat. Het was het eerste voorbeeld van de meest pijnlijke les die ik dit jaar heb geleerd: secularisatie is een stuk verder gevorderd dan veel christenen Nienke Bouwman • student theologie aan de Evangelisch Theologische Faculteit te Leuven en tot voor kort pionierend denken. Theologie betekent buiten de christelijke bubbel nagenoeg niets meer. Theologen zijn grijze manne- tjes in studeerkamers, strenge domi- nees, of vage zweeftypes. En ook bin- Taalgebruik christenen nen de kerk vragen veel mensen zich af waarom je in vredesnaam (dure) theologen als predikant zou vragen. zorgt voor verwarring Voor veel christenen zijn theologen mensen die alleen maar aan de poten van het geloof zagen. Als reactie daarop, proberen sommige van mijn collega’s theologie en maatschappij in een soort kramp direct aan elkaar te koppelen. Voor hen is theologie gelijk aan activisme tegen kernwapens, of dierenleed, of voor of tegen Israël etc. Ook kerken zoeken naar een nieuwe rol voor Theologen mogen ook ‘best grappig’ theologen. zijn. Humor geeft een ingang om Zo ben ik dit jaar meerdere keren vastgeroeste vooroordelen over het door kerken benaderd met de ge- geloof weg te nemen, zoals bij de dachte dat een ‘jonge theoloog’ wel talkshow op TV Noord. Net zoals his- weet hoe zij ‘de jeugd de kerk weer torici, politici, loodgieters of kunste- in kunnen krijgen’. Ik moest ze te- naars ‘best grappig’ kunnen zijn, en leurstellen, want ik ben wel een jon- hun humor hun werk verbeteren ge theoloog, maar heb geen magische kan. Theologen kunnen daarmee jon- oplossing voor verjonging. ge mensen inspireren. Zo was ik dit Theologie biedt zeker waardevolle jaar betrokken bij een (seculiere) or- bijdragen bij de complexe vragen die ganisatie die eenzaamheid onder stu- onze maatschappij bezighouden. Een denten bestrijdt, door te focussen op van de meest indrukwekkende erva- zingeving. Zij zagen meerwaarde in ringen van het afgelopen jaar, was de bijdrage van een jonge theoloog. toen ik samen met Samuel Lee, Theo- loog des Vaderlands, op bezoek ging goede leven Een trap op de Grote Marktstraat in Den Haag was 11 oktober verlicht in de regenboogkleuren. De regenboogvlag is het bij Groningers met aardbevingsscha- De belangrijkste les die ik dit jaar symbool van Coming Out Day, de dag voor de acceptatie van allerlei soorten seksuele geaardheid of genderidentiteit. de. De Bijbel en christelijke traditie hebt geleerd is echter dit: de core- spreken over recht, en met hun erva- business van de theoloog is en blijft … Er bestaat een groot verschil tus- uit over de (seksuele) keuzes die men cepteert, of je nu in hem gelooft of ring en kennis kunnen theologen be- God. Het goede leven met God, dat is sen wat christenen bedoelen te maakt op basis van deze gevoelens niet. argumenteerd opkomen voor hen die waar ik over nadenk, over spreek, en zeggen en hoe hun woorden wor- en identiteit. in de maatschappij worden vergeten. het leven dat ik nastreef. Dat is waar den begrepen. Maar ja, wanneer identiteit en ge- verbaasd drag als geheel wordt beschouwd, Pieter Moens van de Vereniging voor De controverse rondom de verklarin- wordt in dit soort uitspraken een Gereformeerd Schoolonderwijs geeft advertentie gen die homoseksualiteit afkeuren sterke afwijzing gehoord. Het helpt aan ‘verbaasd’ te zijn over de ophef. van de Vereniging voor Gerefor- niet als daarbij óók het meer alle- Het is een uiting van de grote kloof rechtgezet meerd Schoolonderwijs zou een wa- daagse begrip van de term wordt ge- die er tussen kerkelijken en niet-ker- Ds. C.G. Vreugdenhil: ke-upcall voor de kerk moeten zijn. bezigd: ‘zonde dat je je zo voelt!’ En kelijken bestaat. Die kloof bestaat bij ▶ In het ND van 12 november (pa- Wanneer christenen spreken over het onderwerp homoseksualiteit, gina 6) staat dat de Gereformeerde homoseksualiteit, ontstaat daar gere- maar ook bij veel andere onderwer- (YDQJHOLH Kerken vrijgemaakt (GKv) en de geld misverstand over. Er wordt vaak ‘Niet-christenen pen. QLHW Nederlands Gereformeerde Kerken een, ongeschreven, onderscheid ge- Het is ‘kerk-mensen’ te verwijten dat (NGK) zich hebben aangesloten bij maakt tussen gedrag en identiteit. gaan zich echt zij vaak niet doorhebben dat de an- LQEOLNNHQ de schuldbelijdenis van de Protes- Voor velen buiten de christelijke der hen niet begrijpt, en geen oog tantse Kerk voor nalatigheid ten bubbel zijn deze twee echter zo sterk niet inlezen hebben voor de miscommunicatie. YRRUMH]HOI opzichte van het Joodse volk in de met elkaar verweven dat zij onlos- Men denkt te vaak dat iedereen hen Tweede Wereldoorlog. Dat klopt makelijk zijn verbonden. Sterker: hó- in jouw wel snapt, maar dat is duidelijk niet formeel gezien niet. De schuldbe- ren te zijn. het geval. Vergeet daarbij niet dat lijdenis is ondertekend door een Ook het christelijke begrip ‘zonde’ taalgebruik.’ ‘interne’ documenten en verklarin- aantal predikanten van deze ker- gaat niet over identiteit, maar over gen net zo goed gelezen kunnen wor- ken, op persoonlijke titel. Daar- zaken waar je invloed op hebt: de den door mensen die niet bekend !! lees verder op de website naast laat rabbijn Binyomin Jacobs dingen die je doet of bewust denkt. dus is het heel begrijpelijk wanneer zijn met de taal die in christelijke weten dat hij het er niet mee eens Het gevolg hiervan is dat christenen een uitspraak als ‘homoseksualiteit is kring wordt gebruikt. Daarom een :RUGYULHQGYDQ is dat in het artikel de indruk die zeggen dat homoseksualiteit zon- zondig’, wordt gelezen als ‘mensen oproep aan mijn medegelovigen: *OREDO5L]HHQRQWYDQJ wordt gewekt dat hij de opstellers dig is, hiermee níét zeggen dat de ge- die op mensen van hetzelfde geslacht verwacht niet dat de niet-kerkelijke HHQERHNYDQ*RU en de ambassadeur bij elkaar heeft voelens van liefde voor, of hun vervallen, worden niet geaccepteerd mens zich in gaat lezen in úw taalge- .KDWFKLN\DQFDGHDX gebracht. Zijn rol hierin was be- langen naar een trouwe relatie met, door God’. Dat dat pijn doet, is zeer bruik, maar wees bereid de nederig- perkt, stelt hij. iemand van hetzelfde geslacht ver- begrijpelijk. Niemand wil te horen ste te zijn en sensitief uw communi- JOREDOUL]HQOYULHQGHQ keerd zijn. Men spreekt zich exclusief krijgen dat God hem of haar niet ac- catie aan te passen. <

ZENDING VIA INTERNET 13 opinie debat analyse nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

column Ruurd Ubels is redacteur van het Nederlands Dagblad. Hij schrijft elke vierde vrijdag van de maand een column over economische of Europese zaken.

God hebben! Ruurd Ubels nd.nl/columns Verzoening en een spijkerkruis Terwijl de Verenigde Staten van Amerika de afgelopen weken niet zo verenigd bleken, dacht ik aan het spijkerkruis in de Petrus en Pauluskerk. Sinds 1525 is deze kerk in het Duitse Weimar luthers; Maarten Luther beklom er ooit de preek- stoel. Dat maakte afgelopen zomer indruk. Maar nog impo- nerender was dat spijkerkruis. Het stond er bijna onopval- lend; niet groot, op een tafeltje in de witgepleisterde kerk. Gemaakt van forse, aan elkaar gelaste spijkers. Spijkers? Dat zit zo. In november 1940 verwoestten Duitse bommenwerpers de kathedraal van Coventry. Daarbij kwamen grote stalen nagels vrij, die het gewelf van het plafond eeuwenlang bijeen hadden gehouden. Daarvan werd nader- hand een crucifix gemaakt. Nog eens jaren later, in 2012, schonk kanunnik David Porter uit Coventry aan de Petrus en Pauluskerk een spijkerkruis dat een kopie was van het Britse origineel. Want zoals de kathedraal van Coventry in 1940 was vernietigd door Duitse bommenwerpers, zo werd in 1945 de kerk in Weimar door Britse vliegtuigen weggeschoten. De Duitse stad werd herbouwd en nu staat het spijkerkruis daar symbool voor vrede, voor genezing van wonden. Het illustreert de verzoening van Europese volkeren die elkaar kapot bombardeerden.

een waarschuwing Je zou de verdeelde Amerikanen een land vol spijkerkruisen gunnen om ze eraan te herinneren dat samenleven begint met respect en het overbruggen van verschillen. In Europa werkten we de afgelopen decennia aan samenwerking, maar dat maakt ons niet beter: de Amerikaanse verdeeldheid is De Nacht van de Theologie 2019, waarop Mark de Jager als nieuwe Jonge Theoloog des Vaderlands aantrad. ook voor ons een waarschuwing, zei Manfred Weber, fractie- voorzitter van de christendemocratische EVP in het Europees ik in gespecialiseerd ben, en dat is Juist op plekken waar geloven niet boek geschreven: Hoe houd je je ge- wat theologie meerwaarde geeft. vanzelfsprekend is, geeft spreken loof fris? Daarin laten 14 jonge en er- Juist seculiere mensen verwachten over God een opening. In interviews varen theologen zien hoe theologie ‘De democratie is niet dat christenen over God spreken, dat die ik dit jaar gaf, kreeg de vraag naar hen heeft geholpen in hun geloofs- is hun niche en dat maakt hen inte- God steevast een prominente plek: ontwikkeling. Want dat is de core- meer onbetwistbaar.’ waarom zou je als weldenkende business van de theologie: goede twintiger academisch bezig willen theologie helpt je verder op je weg ‘In relevantie of zijn met Gód? met God. Parlement, vorige week bij Deutschlandrundfunk. We moe- De seculiere maatschappij is oprecht ten intensiever zoeken naar consensus, naar saamhorigheid, humor zit niet de geïnteresseerd in theologen. Omdat avontuur naar het midden en niet naar verdeeldheid, meent Weber. mensen het ergens fijn vinden dat er Het was een avontuur om Jonge Fatsoenlijk samenleven spreekt namelijk niet vanzelf. in-hun-plaats nog wordt geloofd en Theoloog des Vaderlands te zijn. Bin- meerwaarde van Daarom is de Duitse politicus opgelucht nu het Europarle- gebeden. Vicarious religion, zo noe- nenkort stort ik mij in een nieuw ment en een meerderheid van de EU-landen een curieus ak- de theologie.’ men theologen dat. avontuur, door gehoor te geven aan Zaterdag 14 november eindigt mijn mijn roeping tot het predikantsambt. koord hebben bereikt: lidstaten krijgen alleen nog geld uit jaar als Jonge Theoloog des Vader- Ik hoop de ND-lezer daar elke maand Brussel, als zij niet sjoemelen met de democratie en de ressant. Als we alleen maar maat- lands. Dat gaat niet spectaculair, door middel van een column een rechtsstaat. Bemoeien regeringen zich met de rechterlijke schappelijk relevant, grappig of inte- want ook de Nacht van de Theologie kijkje in te geven. Ik hoop als domi- macht? Maken zij maatschappelijke organisaties het leven ressant proberen te zijn zonder de (waarin de nieuwe aantreedt) is door nee ook zeker buiten de kerk actief te zuur? Jagen ze journalisten op? Dan kunnen ze fluiten naar meerwaarde van het spreken over corona beperkt. Met een kort tele- zijn. Om een tegenstem te vormen in de Europese subsidietsunami. God te laten zien, is er straks nie- foongesprek vanuit mijn huiskamer een maatschappij die God lijkt te ver- mand meer die serieus naar theolo- neem ik op Radio 5 afscheid als Jonge geten, en om daar de meerwaarde grote mond gen luistert. Theoloog. Ter afsluiting heb ik een van goede theologie te laten zien. < Respect voor de rechtsstaat wordt een kernvoorwaarde voor het ontvangen van geld. Dat is een stap vooruit. Tegelijk geldt: dat deze stok achter de deur nodig is, maakt duidelijk dat wat we de afgelopen decennia op ons continent hebben afgesproken over goede verstandhoudingen, rechtvaardig- ingezonden Mahima van den Brink, Putten nd.nl/opinie beeld Mahima van den Brink heid en democratie, niet (meer) onbetwistbaar is. Op verschillende plekken sjorren zelfzuchtige types aan die Neerbuigende spot in het Sinterklaasjournaal vanzelfsprekendheid. Wie er dan op wijst dat zij een loopje nemen met elementaire waarden en normen, krijgt een gro- Al een tijd keek onze zoon ernaar uit me op de bank en zei: ik krijg het er te mond, gevolgd door een stapel complottheorieën. Zo be- om het Sinterklaasjournaal te kijken. koud van. schouwd is het eigenlijk ook wel logisch dat nu de regerin- Het is toch het gezellige moment op Waarom kiest een omroep ervoor om gen in Boedapest en Warschau, grote netto-ontvangers van de dag, even ontspannen de tv aan en zoiets neerbuigends en spottends in Europese subsidies, dreigen de koppeling tussen gratis geld dan onbevangen samen kijken naar een kinderprogramma te stoppen? en fatsoenlijk bestuur te vetoën. een eeuwenoude traditie. Verande- Om christenen op deze manier pijn ‘De Europese Unie voert het Soros Plan uit’, foetert Zoltan Ko- ringen rond Zwarte Piet waren hier en verdriet te doen. Om bovenal Je- vacs op Twitter. Als woordvoerder van de Hongaarse regering makkelijk geaccepteerd. De grapjes, zus, onze Redder en Verlosser, te be- vervult hij op het sociale medium de rol van slachtoffer én de woordspelingen, ze kwamen altijd spotten in een Sinterklaasjournaal. Op kat in het nauw. Ook deze keer over de rug van de Joodse za- goed over en daar werd ook hartelijk school is het vaste prik om dit samen kenman George Soros, het gebruikelijke doelwit van de rege- om gelachen. Tot woensdag 11 no- in de klas te kijken. De docent heeft ring in Boedapest. Hoe noodzakelijk het is om in Europa te vember. De sfeer sloeg om, het ge- besloten dit donderdag niet te laten blijven opkomen voor de rechtsstaat, had nauwelijks beter lach verstomde. Het was een kort zien. Daarover heb ik de school inge- geïllustreerd kunnen worden. fragment. Het werd nog leuk aange- licht. Een kinderprogramma kan niet kondigd. ‘Dan gaan we nu naar het Het fictieve plaatsje Kruisigem. een podium worden van spot en plaatsje Kruisigem.’ Kruisigem is een schande. van de fictieve plaatsnamen in het den langs een beeld van een kruis Ik heb van de NTR een reactie gehad. Sinterklaasjournaal van dit jaar. Ver- waaraan Jezus hangt. Dit kan toch Men zegt dat het niet de bedoeling is volgens komt er een autootje aanrij- niet waar zijn? Mijn man zat naast geweest om christenen te kwetsen. < 14 nederlands dagblad familieberichten tarief € 1,24 per mm, per kolom (incl. 21% btw); via site € 1,13 per mm, per kolom (incl. 21% btw); over telefonisch opgegeven advertenties kunt u niet reclameren

HENDRIK ¶*HOXNNLJ]LMQ]LMGLHLQYHUERQGHQKHLGPHWGH+HHUVWHUYHQ· LAANSTRA 2SHQEDULQJ 90 JAAR! 'H+HHUKHHIWWKXLVJHKDDOGPLMQJHOLHIGHPDQRQ]HOLHYHYDGHUHQRSD (JEHUW%RXZHUV RSGHOHHIWLMGYDQMDDU QDHHQJHOXNNLJKXZHOLMNYDQMDDU

յ*HHVPHL 6WDSKRUVWQRYHPEHU

13 november 1970 13 november 2020 6WDSKRUVW *HHVMH%RXZHUV%RXZHUV Soli Deo Gloria Een dikke tút van +HQJHOR *HNHHQ/HRYDQGH*LHVVHQ Wim ten Klooster kinderen, klein- en 5RXYHHQ $O\HQ+HQN.RUWHULQN achterkleinkinderen. $VVHQ +HQNHQ-DQV%RXZHUV en (PPHORRUG 0DULDQQHHQ+DUU\6WXULQJ Zwaantje ten Klooster-Schutte -RVpHQ*HUULW:LPHQ0DDUWMH-HDQQHWWH Dankbaar en blij laten wij u weten dat we vandaag, %DUWHQ/LDQQH0DUMRQHQ+HUEHUW 13 november 50 jaar getrouwd zijn. Hoera! %HUWHQ0DUORHV:HVVHO-DQ*HUHQ0DULsOOH -ROLHQHQ1DWKDQ+DQQD Onze moeder, oma en We voelen ons rijk gezegend. *HUZLQ%HUWHQ'HQLVH+DUOG*HHUW overgrootmoeder Graag hadden wij dit feestelijk willen vieren met HQDFKWHUNOHLQNLQGHUHQ familie, vrienden en mensen om ons heen, maar helaas, Betty de Wit het Covid-virus verhindert dat nu. is vandaag 90 jaar. Wij (EELQJH:XEEHQODDQ/%6WDSKRUVW danken God en We groeten jullie allemaal en wensen u gezondheid en feliciteren haar van 'H EHJUDIHQLV ]DO LQ EHVORWHQ NULQJ SODDWVYLQGHQ RS ]DWHUGDJ QRYHPEHU Gods zegen toe voor de komende tijd. harte! 'HGDQNGLHQVWYRRUDIJDDQGDDQGHEHJUDIHQLVNXQWXYROJHQYDQDIXXUYLD Kinderen en kleinkinderen Stuurt u een kaartje? GHZHEVLWHYDQGH*.96WDSKRUVW¶'H%URQ·ZZZJNYVWDSKRUVWQOOXLVWHUHQ Jessica en Tonie, p/a Bokkekamp 1, 3848 Sanne en Fred, Annemijn en Michiel, Evan, Daan BC Harderwijk Herwin en Gonnie Derk, Selise en Niels, Mark 'H+HUHLVQDELMZHHVWLQJHHQGLQJEH]RUJG 9HUEOLMGWXWHDOOHQWLMGH Harmen en Lewina Nooit kan het geloof te veel verwachten.. )LOOLSSSHQ]HQ Sophie en Julian, Willemjan, Rick, Zéline, Julia Dirk Jan en Margreeth :H]LMQYHUGULHWLJRPGDWZLMKDDUPRHWHQPLVVHQ Nick, Sem, Thijs De Here heeft tot Zich genomen onze hartelijke broer, PDDUZHZRUGHQJHWURRVWGRRUPRRLHKHULQQHULQJHQ zwager en oom Mark 9DQQDFKWLVLQKDDUVODDSRYHUOHGHQ Zwartsluizerweg 7 Egbert Bouwers 8061 AB Hasselt +HQGULQD$GULDQD Groningen: Betty en Geert van Eerden-Bouwers YDQGHU9HJW%DNNHU Neven en nichten Van der Heide-Bouwers ,QHNH

Staphorst, 10 november 2020 ZHGXZHYDQ$QQHYDQGHU9HJW +XL]HQ'HOIW VHSWHPEHUQRYHPEHU

De Here heeft tot zich genomen onze lieve zwager Egbert Bouwers %DUHQGUHFKW 0DUJULHWHQ+DQV Wij wensen Geesje en de kinderen veel sterkte toe. 'HOIW /\GLD Grietje, Renny en Nelly Bouwers 'HOIW 0DULMQHQ)HPNH %XUJK+DDPVWHGH &RHQHQ5HQHH 5RWWHUGDP $UMHQHQ&KDQ .OHLQNLQGHUHQ %ODQFD/HDQQH0DULQNH *LR0LUWKH,VDEHOOH6R¿H HQDFKWHUNOHLQNLQGHUHQ

&RUUHVSRQGHQWLHDGUHV )DPLOLH9DQGHU9HJW SDXLWYDDUWYHU]RUJLQJ'H/DDWVWH(HU -XQLXVVWUDDW Overlijdensberichten ;='HOIW andere bladen Familieberichten opgeven? ,QHNHYHUEOLMIWWRWGHGDJYDQGHXLWYDDUWLQKHW XLWYDDUWFHQWUXPYDQ'H/DDWVWH(HU Ga naar nd.nl/familieberichten Reformatorisch Dagblad -XQLXVVWUDDWWH'HOIWDOZDDUJHHQEH]RHN 9 nov: Anthony Joos Janse te Yerseke (26); Willem Aanlevertijden Jan Zandee (55); Eliza Lagendijk te Ridderkerk (84); 9DQZHJHGHFRURQDPDDWUHJHOHQ]DOGHXLWYDDUWLQ geboorte en overlijdensberichten: een dag voor Hendrikje Bultman-den Besten (96); Jacob Snetselaar EHVORWHQNULQJSODDWVYLQGHQ plaatsing tot 16.00 uur. Voor de krant van maandag te Ederveen (87). is opgave mogelijk tot zaterdagmiddag 16.00 uur. +HWLVPRJHOLMNRPGHDIVFKHLGVGLHQVWWHYROJHQ overige familieberichten tot 13.00 uur een dag voor Trouw YLDHHQOLYHVWUHDPYHUELQGLQJ plaatsing. 8 nov: Marinus Alexander Jacobus van Heijst (83); 1HHPWXKLHUYRRUFRQWDFWRSPHWGHIDPLOLH 10 nov: mr. Hans van Goeverden-Grijs te Den Haag (94); Karel Adriaan Rigters te Nijkerk (79). FRHQYDQGHUYHJW#JPDLOFRP Contact [email protected] Friesch Dagblad :LM]LMQKHHOGDQNEDDUYRRUGHOLHIGHYROOH]RUJGLH 088 1 999 999 9 nov: Sietse Jansma te It Hearrenfean (85). ,QHNHPRFKWRQWYDQJHQLQGH%LHVODQGKRI Postbus 2085 3800 CB Amersfoort *HHQEORHPHQ 15 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Mark Schenkel / vk nd.nl/buitenland beeld afp / Eduardo Soteras

Een lid van een Amhaarse militie met een kalasjnikov. De regio Amhara maakt aanspraak op een deel van Tigrays grondgebied. Ethiopië stevent af op burgeroorlog Premier Abiy Ahmed van Ethiopië ontving in 2018 de Nobelprijs voor de Vrede, maar koerst nu recht af op een oorlog met de afvallige regio Tigray.

In Ethiopië dreigt een oorlog met de afval- land Eritrea. Deze gevechtservaring van Tigray op tot een staakt-het-vuren en een dialoog tus- ver in het verleden teruggaan. De slepende lige regio Tigray. Elders in het land is het – dat volgens waarnemers 200.000 strijders op sen de Ethiopische regering en het bestuur van kwestie is tot uitbarsting gekomen sinds Abiys ook onrustig uit onvrede over het centrale de been kan brengen – veroorzaakt (in combi- Tigray. Vooralsnog lijkt hun oproep vergeefs: aantreden: in verschillende delen van Ethiopië natie met het gevoel van ressentiment onder premier Abiy zegt pas te willen praten als het neemt de onrust flink toe, dit jaar alleen al zijn gezag. de lokale bestuurders) een gevaarlijke situatie. – volgens hem illegale – bestuur van Tigray is bij gewelddadige confrontaties honderden do- Premier Abiy zegt niettemin uit te gaan van ontwapend. De leider van Tigray, Debretsion den gevallen. Een extra risicofactor rondom Ti- een kort, gericht offensief in Tigray. Gebremichael, heeft op zijn beurt verklaard dat gray is dat premier Abiy tijdens zijn offensief ▶Addis Abeba Het verloop van de strijd is lastig te volgen, zijn regio ‘vecht voor het voortbestaan’. Gebre- gebruik maakt van de hulp van de grote regio In Ethiopië dreigt een burgeroorlog nu rege- omdat het gebied praktisch van de buitenwe- Amhara, die pal ten zuiden van Tigray ligt en ringstroepen vechten tegen strijders van de af- reld is afgesloten. Telefoonlijnen en internet- aanspraak maakt op een deel van Tigrays vallige regio Tigray. Men waarschuwt voor het verbindingen in Tigray liggen plat. Toch komen Bij de grens met grondgebied. Hierdoor dreigt de strijd er nog uiteenvallen van het ruim 100 miljoen inwo- van verschillende kanten berichten over forse een etnische dimensie bij te krijgen. ners tellende land. Als het geweld verder esca- dodenaantallen, er wordt gesproken van enkele Sudan hebben zich leert, bestaat het risico dat buurlanden zich er- honderden slachtoffers onder zowel de rege- mee gaan bemoeien. Tigray, in het uiterste ringstroepen als de Tigrese strijders. Zeker is al zeker zesduizend argusogen noorden van Ethiopië, weigert nog langer het dat het regeringsleger luchtaanvallen en artil- gezag van de centrale regering te erkennen. Lo- leriebeschietingen heeft uitgevoerd. Dinsdag vluchtelingen uit In Tigray wordt met argusogen naar Eritrea ge- kale bestuurders zeggen dat de 6 à 7 miljoen meldde het leger de inname van een vliegveld keken, dat aan het noorden van de regio grenst. Tigreërs oneerlijk worden behandeld sinds in Tigray. Daar staat tegenover dat enkele tien- Tigray gemeld. De bestuurders van Tigray en Eritrea wantrou- Abiy Ahmed in 2018 aantrad als premier. Voor tallen regeringssoldaten op de vlucht zijn ge- wen elkaar sinds ze ruim twintig jaar geleden die tijd deelden zij zelf de lakens uit in het slagen, naar Sudan, dat aan Tigray grenst. een bloedige grensoorlog uitvochten. In Tigray land. Premier Abiy lanceerde vorige week een Bij de grens met Sudan hebben zich al zeker michael heeft de Afrikaanse Unie opgeroepen bestaat vrees dat Eritrea het huidige offensief offensief om Tigray in het gelid te dwingen. zesduizend burgervluchtelingen uit Tigray ge- om te interveniëren, wat opvallend is, omdat van het Ethiopische regeringsleger aangrijpt als meld. Momenteel wordt aan Sudanese zijde het hoofdkantoor van de Unie in Ethiopië staat. excuus om oude rekeningen te komen veref- een opvangkamp gebouwd, wat leidt tot be- Op de achtergrond van het conflict speelt een fenen. rebellenleger zorgdheid over een mogelijk nog veel grotere langlopende onenigheid over de vorm van het Dit gevoel wordt versterkt doordat de presi- vluchtelingenstroom in de komende dagen of Ethiopische staatsbestel. Premier Abiy ijvert dent van Eritrea, Isaias Afewerki, betrekkingen De Tigreërs stootten in 1991 met een rebellen- weken, afhankelijk van hoe de situatie in Ti- voor een centraal aangestuurde eenheidsstaat. heeft aangeknoopt met premier Abiy van Ethi- leger de communistische dictator Mengistu van gray zich ontwikkelt. Maar diverse regio’s – niet alleen Tigray – eisen opië. De twee leiders sloten in 2018 een vrede troon. Bovendien voerden zij tussen 1998 en Afrikaanse en westerse landen zijn bang voor juist meer lokale autonomie. Bovendien heb- desverdrag met elkaar, hetgeen Abiy vorig jaar 2000 Ethiopië aan tijdens een oorlog met buur- een geweldsescalatie en roepen, net als de VN, ben sommige regio’s onderling grieven, die tot de Nobelprijs voor de Vrede opleverde. < 16 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

anp nd.nl/economie anp Operationele chef ‘Onrust’ over sluiten filialen Rabo Volksbank vertrekt ▶Amsterdam ▶ Utrecht Mirjam Verhoeven vertrekt als ope- De plannen van Rabobank om ver- geleiden’, zei een woordvoerder van Bestuurder Fred Polhout van FNV kan den van een compensatie voor de rationeel directeur bij de Volksbank. sneld kantoren en filialen te gaan Rabobank. de plannen wel verklaren. ‘Klanten schade die ze lijden.’ De bestuurder verschilt van mening sluiten, leidt tot onrust onder Vakbonden CNV, FNV en De Unie wa- gingen al bijna niet meer naar de Een woordvoerder van vakbond De over de gang van zaken, het te voe- werknemers. Dat zegt de vakbond ren nog niet op de hoogte van de bank toe en dat is nu door corona al Unie laat weten benieuwd te zijn wat ren beleid en de te volgen koers van CNV, die vindt dat de bank werkne- plannen van Rabobank. Volgens on- helemaal in het slop gekomen.’ Om- de plannen precies gaan betekenen het financiële concern achter SNS mers op een zorgvuldige manier derhandelaar Robert Wonnink van dat de werknemers het nieuws via de voor het aantal banen. Binnenkort Bank, Regiobank, ASN Bank en BLG moet meenemen in het proces. CNV maken werknemers bij de filia- media moeten vernemen en niet via zitten de vakbonden weer aan tafel Wonen. Na ‘goed overleg’ met de len, waar veel klantadviseurs werken, hun werkgever zelf, moet er wel extra met Rabobank voor de onderhande- raad van commissarissen is daarop Donderdag werd bekend dat de bank zich grote zorgen over wat de sluitin- zorg naar hen toe, vindt Polhout. lingen over een nieuwe cao. besloten uit elkaar te gaan. Verhoe- ongeveer de helft van het aantal filia- gen voor hen gaan betekenen. ‘Ze zijn Ook kan het volgens de bestuurder Die verlopen volgens Wonnink van ven was achttien jaar verbonden aan len gaat sluiten om kosten te bespa- bang dat ze straks op het callcenter problematisch worden om mensen te CNV moeizaam. Hij vindt dat de bank de Volksbank en de rechtsvoorgan- ren. Van de 230 filialen blijven er 100 van de Rabobank terechtkomen’, zegt verplaatsen naar een nieuwe werk- snel over de brug moet komen met gers. Ze is de tweede bestuurder die tot 150 open. Wonnink. ‘Het klantcontact daar is plek, als er bijvoorbeeld een groot af- een thuiswerkvergoeding. ‘Als Rabo- in korte tijd vertrekt bij de bank. In Het is nog niet duidelijk of werkne- vooral telefonisch; het is echt een an- standsverschil is. Polhout zegt verder bank de organisatie wil aanpassen op augustus werd financieel directeur mers hun baan zullen verliezen. ‘Het dere manier van werken. Als je daar dat het sociaal plan al geregeld was. de toekomst en minder vanuit kanto- Pieter Veuger ontslagen. Na zijn voornemen is om geen extra mensen tegen je zin terechtkomt, zorgt dat ‘We kunnen personeel in ieder geval ren en filialen wil gaan werken, dan komst in maart bleek al snel dat te ontslaan en medewerkers binnen voor veel frustratie en een negatief goed gaan faciliteren, bijvoorbeeld bij hoort daar ook een thuiswerkvergoe- constructieve samenwerking binnen het bedrijf van werk naar werk te be- sentiment.’ het vinden van ander werk en het bie- ding bij.’ < de directie niet lukte. <

beurs anp nd.nl/economie AEX FONDSEN MIDKAP FONDSEN

slot vk % KPN stuwt AEX weer boven 600 punten INDEX Aalberts 34,82 34,49 +0,96 Air France-KLM 3,939 3,964 -0,63 ▶Amsterdam koers (slot 12/11) Altice Europe 4,294 4,26 +0,80 Telecombedrijf KPN was donderdag de grote uitblinker boven deze grens eindigde was op 21 februari dit jaar. 600,05 Aperam 29,47 29,60 -0,44 op de beurs in Amsterdam. Beleggers zetten het aan- De beurshandel bleef verder in de ban van het posi- % verschil Arcadis 22,96 22,84 +0,53 deel flink hoger na een bericht op basis van ingewijden tieve vaccinnieuws van farmaceut Pfizer en de verdere Basic-Fit 28,30 28,50 -0,70 +0,14% dat de Zweedse investeerder EQT de onderneming ontwikkelingen rond de coronacrisis. De MidKap klom BE Semiconductor 38,30 38,16 +0,37 koers (slot 11/11) Boskalis Westminster 18,60 18,67 -0,37 heeft benaderd voor een overname. Door de koersreac- 1 procent. Londen, Frankfurt en Parijs deden een stap 599,21 Corbion 41,30 41,60 -0,72 tie eindigde de toonaangevende AEX-index op Beurs- terug, tot min 1,5 procent. Techinvesteerder Prosus Eurocommercial 13,38 14,02 -4,56 plein 5 voor het eerst in maanden weer boven de 600 was ook in trek (plus 3,6 procent), dankzij een goed Fagron 19,82 20,06 -1,20 punten. KPN won meer dan 6 procent bij de hoofd- kwartaalbericht van het Chinese internetconcern Ten- slot vk % Flow Traders 26,66 25,86 +3,09 fondsen op het Damrak. De AEX sloot 0,1 procent ho- cent, waarin Prosus een groot belang heeft. Tencent ABN Amro 8,38 8,22 +1,95 Fugro NV 3,93 3,922 +0,20 GrandVision 25,05 25,10 -0,20 ger. De hoofdindex tikte een dag eerder al even het ni- wil samen met de Chinese autoriteiten werken aan Adyen 1.640,001.642,50 -0,15 Aegon 2,856 2,872 -0,56 Intertrust 13,92 13,56 +2,65 veau van 600 punten aan. De laatste keer dat de AEX strenger toezicht op de internetsector. Ahold Delhaize 23,26 23,27 -0,04 Kon. Vopak 45,25 44,19 +2,40 Akzo Nobel 87,96 88,00 -0,05 NSI 32,80 31,90 +2,82 ArcelorMittal 13,37 13,31 +0,47 OCI N.V. 12,74 12,55 +1,51 ASM International 132,20 132,45 -0,19 Pharming Group 1,05 1,009 +4,06 ASML Hold. 352,90 350,75 +0,61 PostNL 2,671 2,638 +1,25 ASR Nederland 31,01 31,30 -0,93 Royal BAM Group 1,29 1,317 -2,05 DSM 145,20 145,55 -0,24 SBM Oﬀshore 15,42 15,41 +0,06 RTS INDEX DAX Galapagos 106,50 104,75 +1,67 Signify NV 35,30 34,52 +2,26 RUSLAND S&P UK DUITSLAND Heineken 90,54 91,18 -0,70 TKH Group 33,42 33,22 +0,60 VK IMCD 104,10 105,35 -1,19 Wareh. de Pauw 29,68 28,64 +3,63 koers (slot 12/11) koers (slot 12/11) ING Groep 7,391 7,301 +1,23 SHENZHEN Just Eat Takeaw. 93,56 94,34 -0,83 koers (slot 12/11) 13052,95 1238,45 CHINA NN Group 34,00 33,77 +0,68 1259,07 % verschil DUURZAME FONDSEN % verschil Philips Elec. 45,03 45,01 +0,06 DOW JONES +0,38% % verschil -1,24% Prosus 89,82 86,74 +3,55 slot vk % VS -0,73% koers (slot 12/11) Randstad 49,96 49,86 +0,20 Actiam Wereld 38,03 37,62 +1,09 956,67 Relx 20,20 20,26 -0,30 DD Income Fd 27,80 27,67 +0,47 koers (slot 12/11) % verschil Royal Dutch Shell A 13,24 13,51 -2,01 NN Duurz Aandelen 49,81 48,97 +1,72 29079,51 +0,08% Royal KPN 2,638 2,481 +6,33 Robeco A 50,41 49,90 +1,02 Unilever 52,96 53,22 -0,49 Robeco EUR G 54,90 54,34 +1,03 % verschil WFD Unibail-Rod. 49,13 48,47 +1,36 Rolinco A 52,50 51,86 +1,23 -1,08% Wolters Kluwer 74,14 74,10 +0,05 Triodos Groen 60,07 60,02 +0,08

CAC 40 BELEGGINGFONDSEN FRANKRIJK NASDAQ 100 TEL AVIV slot vk % slot vk % VS ISRAEL Add Value Fund 58,24 58,05 +0,33 NN Dutch Fund 66,50 65,62 +1,34 koers (slot 12/11) NIKKEI 225 Arcona Property Fd = 4,35 4,35 0,00 NN Dyn Mix II 34,89 34,67 +0,63 5362,57 ASN Duurz Aand 130,78 128,76 +1,57 NN Dyn Mix III 36,65 36,28 +1,02 koers (slot 12/11) koers (slot 12/11) JAPAN ASN Duurz Obl. 28,25 28,27 -0,07 NN Dyn Mix IV 37,96 37,59 +0,98 % verschil 1417,78 11827,14 ASN Duurz Sm&Mid. 43,86 43,56 +0,69 NN Dyn Mix V 37,62 37,18 +1,18 -1,52% % verschil % verschil koers (slot 12/11) ASN Milieu 42,10 41,40 +1,69 NN E.I.S.Eq. 26,01 25,66 +1,36 -0,55% -0,75% 25520,88 ASN Novib 51,96 51,93 +0,06 NN EUR DE. 25,34 25,92 -2,24 % verschil BNP ESGNL 174,63 172,86 +1,02 NN Europe Fund 28,76 28,33 +1,52 +0,68% BNP Prop Secur Eur. 63,59 62,23 +2,19 NN First Class Obl 22,56 22,76 -0,88 HH Global Fd 32,28 32,18 +0,31 NN Global Fund 98,34 97,03 +1,35 HH Income Fund 17,55 17,50 +0,29 NN Global Obl. 16,14 16,09 +0,31 BOVESPA BRAZILIE HH Obligatie Fd 36,65 36,54 +0,30 NN Global Real Estate 81,80 81,07 +0,90 HH Phoenix Fund 26,61 27,14 -1,95 NN Hoog Div Aandelen 32,07 32,15 -0,25 HANG-SENG HH Value Fund 24,01 23,95 +0,25 NN Hoog Div Obligatie 20,81 21,11 -1,42 koers (slot 12/11) BEL 20 HONGKONG STRAITS TIMES Intereffekt China 1,57 1,56 +0,64 NN In.Sus.EM 46,07 45,86 +0,46 103756,80 BELGIE SINGAPORE Intereffekt India 0,86 0,85 +1,18 NN North America 52,82 52,04 +1,50 Intereffekt Japan 1,86 1,79 +3,91 NN Premium Div 12,53 12,64 -0,87 % verschil -0,86% koers (slot 12/11) Kempen Europ Hg Div 5,92 5,89 +0,51 OBAM NV 96,48 96,08 +0,42 koers (slot 12/11) 26159,64 koers (slot 12/11) Kempen Gl High Div = 28,06 28,06 0,00 Optimix EuroRente 25,22 25,14 +0,32 3505,52 % verschil 2711,90 Kempen Gl Sust. Eq. 91,32 90,37 +1,05 Optimix Income 32,74 32,63 +0,34 % verschil -0,14% % verschil Kempen Profiel 3 38,85 38,82 +0,08 Optimix Mix 33,07 32,73 +1,04 -0,33% -0,05% Kempen Profiel 4 = 39,19 39,19 0,00 Optimix Wereld 38,44 38,22 +0,58 Kempen Profiel 5 39,59 39,46 +0,33 Robeco US C.Hg Div Eq 40,51 40,01 +1,25 KESVC 117,17 116,15 +0,88 TCM Gl Front. H Div Eq 10,51 10,47 +0,38

Periode: 20 dagen Bron: EURO GOUD OLIE STAATS RENTE LENING 12/11 11/11 Euribor 3 mnd -0,513 -0,518 Euribor 6 mnd -0,504 -0,507 €%+0,0030 +0,26% +10,58 +0,57% -0,38 -0,87% -0,03 -8,01% Euribor 12 mnd -0,468 -0,473 $ 1,1808 $ 1876,68 $ 43,39 -0,4450 Rente 5 jaar -0,684 -0,665 Rente 10 jaar -0,445 -0,412 17 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Yvonne Hofs / vk nd.nl/economie beeld anp / Remko de Waal, Steun voor investeringsaftrek bedrijven

▶Den Haag De impopulaire investeringsaftrek oplevert. Vijlbriefs ambtenaren ach- geklonken aan de rest van het Belas- voor het bedrijfsleven (BIK) komt er ten de kosten van de regeling onbe- tingplan. De oppositie kan de BIK waarschijnlijk toch, met dank aan heersbaar en menen dat de BIK vooral alleen wegstemmen door het hele Forum voor Democratie. opgaat aan investeringen die toch wel Belastingplan af te keuren – waarmee zouden komen. Uitvoeringsinstantie ook belastingwetgeving die de oppo- De partij van Thierry Baudet lijkt be- RVO, die moet controleren op fraude sitie wél ziet zitten niet op 1 januari reid het miljarden verslindende voor- en misbruik, heeft capaciteitsgebrek. ingaat. De SP, GroenLinks en de PvdA stel aan een meerderheid in de Eerste Dankzij politiek handjeklap lijkt de waren woensdagavond zo veront- en Tweede Kamer te helpen. De linkse BIK het nu te halen. De VVD eiste in waardigd over de ‘koppelverkoop’- oppositiepartijen dreigen tegen het het coalitieoverleg compensatie voor truc, dat ze overwegen het hele pak- Belastingplan te stemmen, omdat het het niet doorgaan van het afschaffen ket belastingwetgeving af te schieten. kabinet de BIK daarin heeft opgeno- van de dividendbelasting, een maat- men. De Baangerelateerde Investe- regel die het grote bedrijfsleven circa kleine ondernemers ringskorting (BIK) is een omstreden 2 miljard euro per jaar zou schelen. Om de boze oppositie iets tegemoet onderdeel van het Belastingplan Die compensatie bestond eerst uit het te komen, dienden de vier coalitief- 2021, het omvangrijke pakket belas- verlagen van het hoogste tarief van de racties dinsdag op de valreep een tingwetgeving dat grotendeels op 1 vennootschapsbelasting van 25 naar amendement in dat de BIK voordeli- januari 2021 moet ingaan. Het kabi- 21,7 procent, maar dat ging (mede ger maakt voor het mkb. De oppositie net wil bedrijfsinvesteringen stimu- door verzet van GroenLinks en de heeft meer sympathie voor kleine on- leren, nu die als gevolg van de coron- PvdA) niet door. dernemers dan voor grote bedrijven. acrisis flink dreigen in te zakken. Op Prinsjesdag kwam het kabinet in- Het kabinet wil 59 procent van het Daarom trekt de coalitie de komende eens met de BIK, een maatregel die BIK-geld ten goede laten komen aan twee jaar 4 miljard euro uit om be- ook neerkomt op 2 miljard euro las- het mkb en 41 procent aan het groot- drijven te verleiden toch investerin- tenverlichting voor het bedrijfsleven. bedrijf. De Kamerfracties van VVD, gen te doen. Ondernemers die voor De ChristenUnie is niet enthousiast CDA, D66 en CU willen er 65/35 van 2023 minstens 20.000 euro besteden over de BIK, maar legt zich erbij neer maken. Met die marginale verschui- aan de aankoop van nieuwe ‘bedrijfs- omdat dit in het regeerakkoord is af- ving hopen ze GroenLinks en de PvdA middelen’ krijgen een paar procent gesproken. CDA’er Pieter Omtzigt, die te overtuigen. korting op hun loonheffing (bedrijven vaak ongezouten kritiek levert op Maar de coalitie heeft de linkse oppo- zonder of met weinig personeel heb- rammelende belastingwetgeving, sitie wellicht niet nodig. In de Senaat ben er dus niets aan). Hans Vijlbrief, staatssecretaris van Financiën. staat de BIK in Kamerdebatten ge- heeft de coalitie een deal met Forum woon te verdedigen. en de Groep-Otten/GO, zodat een kritiek Prinsjesdag met kritiek overladen. De ment hebben het plan tot op het bot De coalitie heeft echter geen meer- meerderheid voor de BIK daar kat in ‘t Het voorstel van staatssecretaris Hans Raad van State, het Centraal Planbu- afgekraakt. derheid, noch in de Tweede, noch in bakkie is. Wybren van Haga, die zich Vijlbrief, dat bij het kabinet is inge- reau (CPB), de ambtelijke staf op het Volgens het CPB leidt deze miljarden- de Eerste Kamer. Om te voorkomen heeft aangesloten bij Forum, kan de stoken door werkgeversorganisatie ministerie van Financiën en vrijwel uitgave amper tot extra investeringen dat de tegenstanders de BIK torpede- 76e voorstem in de Tweede Kamer VNO-NCW, is sinds de onthulling op de voltallige oppositie in het parle- en kost het plan meer banen dan het ren, heeft Vijlbrief de maatregel vast- verzorgen. <

advertentie

Klassiek 9 CD’S & 4 DVD’S + GIFT VOUCHER KERSTPAKKET + GRATIS VERZENDING van The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands

Geniet thuis van een muzikaal kerstpakket met; Q Messiah G.F. Händel (2CD) Q Royal Music (2CD & DVD) Q Best of Classical Proms (2CD & DVD) Q Amadeus is My Love (CD & DVD) Q Opera Classics (CD & DVD) Q Silent Night (CD) Inclusief Gift Voucher voor een tweede ticket ter waarde van € 40,00 & gratis verzending

Muziek biedt troost op stille momenten van onzekerheid. In december zouden de musici van The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands o.l.v. dirigent Pieter Jan Leusink de Messiah van € 155,00 Händel uitvoeren. Helaas is dat gezien de huidige situatie niet mogelijk. NU SLECHTS Om de stilte te doorbreken en u thuis te laten genieten hebben wij voor 00 u een prachtig muzikaal kerstpakket samengesteld. 35. Terwijl u geniet van dit muzikale kerstpakket steunt u bovendien SPECIAAL VOOR The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands, zodat u straks weer veilig LEZERS ND kunt komen genieten van een prachtig live concert. BESTEL UW KLASSIEKE KERSTPAKKET ONLINE VIA ER IS AL EEN KLASSIEK KERSTPAKKET VOOR € 17,50 WWW.BELEEFKLASSIEK.NL/ND 18 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Gijs Herderscheê / vk nd.nl/economie beeld Freek van den Bergh Nu wél geld voor een kapotte wasmachine?

…Politieke partijen van links tot keringen laten volgen. Maar de bij- rechts pleiten in hun verkiezings- stand niet om zo de kloof tussen uit- programma’s voor een verhoging kering en loon te vergroten en van het wettelijk minimumloon. daarmee werk aantrekkelijk te maken. ‘Links’ wil juist dat alle uitkerin- …En dat midden in een recessie. gen volgen om zo ook armoede bij Waar komt die plotselinge consen- bijstandsgerechtigden te beperken. sus vandaan? Over de mate waarin het loon zou moeten worden verhoogd, 5 procent ▶Den Haag erbij of verhogen tot 14 euro, zoals Als een apparaat in huis begint te de FNV bepleit, is ook nog zeker geen sputteren, slaat bij Erik Jaspers (49) consensus. de paniek toe. Dezelfde paniek als een verjaardag net in de laatste week weekloon van de maand valt. Of als hij in de En dan is er nog de subtiliteit dat het tandartsstoel ligt en hij drie dure ver- minimumloon traditioneel nu nog dovingen nodig blijkt te hebben, ter- per dag, week en per maand wordt wijl zijn zorgverzekering er maar één vastgesteld. Dat betekent dat iemand vergoedt. Op die momenten denkt met een 36-urige werkweek hetzelf- Jaspers: hoe kom ik hier onderuit? de weekloon krijgt, namelijk 387,70 Jaspers is een van de pakweg 500.000 euro, als degene met een 40-urige werkenden die moeten rondkomen werkweek. De PvdA heeft een wets- van een inkomen rond het mini- voorstel ingediend om dat gelijk te mumloon. Voor 40 uur buffelen in Erik Jaspers in zijn woning in Maastricht. Hij werkt als callcentermedewerker voor een minimum loon. trekken: een minimumuurloon op het callcenter krijgt hij iets meer dan het niveau van de 36-urige werk- een tientje per uur. Een salaris dat, verlies, en een aanslag zijn op de pen aan de onderkant van de ar- dat die loonsverhoging arbeid te week. Daardoor zou degene die nu 40 sinds hij in 2004 met zijn baan be- schatkist, omdat de uitkeringen ge- beidsmarkt die rond het duur zou maken en zou leiden tot uur werkt er al 10 procent op voor- gon, veel minder hard steeg dan zijn koppeld zijn aan het minimumloon. minimumloon verdienden, zakten bij baanverlies en automatisering, stelt uitgaan. huur en vaste lasten. En een salaris Stijgt dat, dan stijgen onder meer de baanverlies al snel door de bodem. het CPB nu dat het vaak gaat om ba- FNV-voorman Zakaria Boufangacha waarvan politieke partijen, van links bijstand en AOW mee. Het Centraal Het aantal klanten van de Voedsel- nen die niet makkelijk te automatise- toont zich alvast gelukkig met het tot rechts, nu van mening zijn dat het Planbureau rekende voor dat bij een bank nam met 8 procent toe. Kinde- ren zijn en zich minder eenvoudig voornemen van de politiek om iets te te laag is. verhoging van 5 procent al 45.000 ren die opgroeien in armoede, vol- laten verplaatsen naar het buiten- doen aan het minimumloon. ‘Maar banen verloren zouden gaan, het gens het Sociaal en Cultureel land. Denk bijvoorbeeld aan de ho- dat moet wel gepaard gaan met een ondernemerspartij plan van FNV zou de belastingbetaler Planbureau ruim 300.000, raakten op reca en andere dienstverlening. breder arbeidsmarktbeleid om een Afgelopen vrijdag kondigde zelfs de 20 miljard kosten. school achterop omdat ze soms geen In het rapport berekende het CPB de waterbedeffect te voorkomen’, zegt traditionele ondernemerspartij VVD Dat vond de FNV niet bezwaarlijk, computer hadden voor thuisonder- plannen door die al bij de verschil- hij. Anders gaan werkgevers straks in haar partijprogramma aan te wil- politieke partijen wel. Bovendien wijs. lende partijen over tafel gingen. Ook wellicht op zoek naar andere vormen len morrelen aan het minimumloon. leek Nederland het Europees gezien de varianten waarbij de uitkeringen van goedkope arbeid, zoals (schijn) Daarmee volgt ze de SP, GroenLinks, zo slecht nog niet te doen. In 2018 milder losgekoppeld zouden worden van de zelfstandigen. PvdA, CDA, CU en D66 linksaf en zou hadden volgens het CPB alleen Nog belangrijker in het debat is het verhoging van het minimumloon. Voor callcentermedewerker Jaspers verhoging van het minimumloon zo- Luxemburg, Frankrijk en Duitsland nieuwe rapport dat het CPB dit voor- Wat bleek: bij een verhoging van 5 zou een hoger minimumloon beteke- maar onderdeel kunnen worden van een hoger minimumloon, al scoort jaar publiceerde. Daarin toonde de procent gaan vrijwel geen banen ver- nen dat hij wat geld opzij kan leggen. het regeerakkoord. Die politieke con- Nederland wel slechter wanneer het rekenmeester zich een stuk milder loren. Stijgen de uitkeringen wel Zodat hij misschien eens een keer op sensus is nieuw. wordt afgezet tegen het mediane over de negatieve consequenties van mee, dan wordt arbeid dusdanig veel vakantie kan. Toen vakbond FNV twee jaar geleden loon (dus het midden van het Neder- de verhoging van het minimumloon. duurder dat zo’n 18.000 van de half En dat hij, als de wasmachine begint begon met campagnevoeren voor lands loongebouw). Dan zit de bo- Door de recente invoering ervan in miljoen banen op minimumloonni- te pruttelen, niet meer hoeft aan te een verhoging van het minimumloon dem internationaal gezien iets onder verschillende Amerikaanse staten en veau vervallen. kloppen bij zijn ouders. ‘Want op tot 14 euro (60 procent van het me- het Europese midden. buitenlanden, waren er nieuwe we- Het politieke debat zal dan ook voor- 49-jarige leeftijd hakt dat echt in je diane inkomen) waaide nog een hele Maar de afgelopen maanden legde de tenschappelijke studies waaruit het al over die koppeling gaan. De VVD eigenwaarde’, zegt hij. ‘Het zou ge- andere wind in Nederland. Een hoger coronacrisis het vergrootglas op be- CPB kon putten. wil het minimumloon verhogen en woon leuk zijn als ik eens kan leven minimumloon zou leiden tot baan- staande kwetsbaarheden. Grote groe- En waar aanvankelijk het idee was AOW en arbeidsongeschiktheidsuit- in plaats van overleven.’ <

advertentie Online college Praten over de dood

Datum Redacteur Aaldert van Soest deed gedurende een jaar onderzoek naar het - Dinsdag 17 november levenseinde voor een serie artikelen over sterven in Nederland. Hij ontdekte dat tijdig spreken over het levenseinde, het stervensproces beter en rustiger kan Tijd laten verlopen. 20.00 – 20.45 uur Maar waarover moet je het hebben als de dood komt? Spreker Voor welke (medische) keuzes kun je komen te staan? Aaldert van Soest Hoe krijg je de angsten van jezelf en je naasten op tafel? en En wat kunnen rituelen als een laatste zegening betekenen? Jolien van Zelderen Aaldert vertelt in dit college wat hij heeft geleerd tijdens zijn onderzoek het Onderwerp afgelopen jaar. Praten over de dood Zijn vrouw Jolien van Zelderen is predikant in Broek op Langedijk en voltooide haar studie theologie met een onderzoek naar ‘doodgerelateerde angst’. Aanmelden Zij zal een aantal pastorale ervaringen delen. 17 november nd.nl/colleges Online college online Dit college met Aaldert en Jolien is op dinsdagavond 17 november om 20.00 uur. NDcollegege Het college duurt ongeveer 45 minuten. Tijdens het eerste gedeelte zijn Aaldert en Jolien aan het woord. Daarna is er gelegenheid om via de chat vragen aan hen te stellen. Aanmelden kan op nd.nl/colleges. Na aanmelding ontvangt u gelijk een link om in te loggen. 19 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

WEER NEDERLAND EUROPA Leon Saris VANOCHTEND zonnig

opklaringen 3 bewolkt L

Veel 970 buien 980 975 985 bewolking HELSINKI 5 onweer OSLO In eerste instantie is op vrijdag de 995 zon op de meeste plaatsen nog MOSKOU te zien, maar al snel neemt de regen 1000 DUBLIN bewolking vanuit het westen toe. 3 1005 In eerste instantie is dit sluierbe- sneeuwregen wolking, in de middag wordt de- 1010 ze steeds dikker en is het geheel BERLIJN sneeuwbuien bewolkt. De temperatuur weet LONDEN WARSCHAU bij een matige zuidwestenwind 1015 VANMIDDAG PARIJS nog wel op te lopen naar zo'n 12 sneeuw graden in het noorden tot 14 gra- 1020 den in het zuiden van het land. In de loop van de avond gaat het mist uit de bewolking regenen. Lang 3 houdt dit niet aan, want 's nachts 4 wind in Bft wordt het op de meeste plaatsen H STANBOEL weer droog. Ook het weekeinde MADRID 1025 DUBROVNIK I warmtefront staat in het teken van bewolking. LISSABON ROME 1025 Zaterdag is er veel bewolking, maar zorgt een zuidenwind voor 5 koufront de aanvoer van zachte lucht. L ATHENE Hierdoor wordt het zo'n 12 gra- hogedrukgebied den in het noorden tot 15 graden H CANARISCHE 1020 EILANDEN in het zuiden van het land. In het 3 TUNIS zuiden kan de zon ook nog even L lagedrukgebied doorbreken. Zondag verloopt ook bewolkt. In de avond zijn meer -1000- isobar <-15° -15°/ -10° -10°/ -5° -5°/ 0° 0°/ 5° 5°/ 10° 10°/ 15° 15°/ 20° 20°/ 25° 25°/ 30° 30°/ 35° >35° opklaringen, maar niet voordat EENïKSEREGENSTORINGOVERGE- trokken is. In korte tijd valt dan NEDERLANDVANDAAGMORGEN EUROPA VANDAAGMORGEN WERELD VANDAAG MORGEN ZON rond de 10 mm. Na het weekend stadweer°Cweer°C stad weer °C weer °C stad weer °C weer °C VANDAAG MORGEN is het vaker droog en zakt de Amsterdam bewolkt 13 bewolkt 13 Athene bewolkt 19 bewolkt 19 Antalya zonnig 23 onweer 22 07:57 uur 07:58 uur middagtemperatuur wat. Apeldoorn bewolkt 13 bewolkt 14 Barcelona bewolkt 18 bewolkt 19 Bangkok zonnig 31 zonnig 30 16:50 uur 16:49 uur Arnhem bewolkt 13 bewolkt 14 Berlijn bewolkt 11 bewolkt 13 Buenos Aires bewolkt 27 onweer 25 MAAN Breda bewolkt 13 bewolkt 14 Boedapest bewolkt 10 bewolkt 10 Casablanca bewolkt 21 bewolkt 26 VANDAAG MORGEN Den Bosch bewolkt 13 bewolkt 14 Bordeaux bewolkt 19 bewolkt 20 Curaçao onweer 30 onweer 30 05:01 uur 06:31 uur Den Haag bewolkt 13 bewolkt 14 Brussel bewolkt 13 bewolkt 15 Delhi zonnig 29 zonnig 30 16:23 uur 16:44 uur Den Helder neerslag 12 neerslag 13 Dublin bewolkt 10 regenbui 13 Johannesburg zonnig 27 zonnig 28 MAANSTANDEN Eindhoven bewolkt 14 bewolkt 15 Frankfurt regenbui 11 bewolkt 14 Lima bewolkt 20 bewolkt 20 Nieuwe maan 15 nov Emmen bewolkt 12 bewolkt 13 Heraklion bewolkt 19 regenbui 18 Los Angeles zonnig 18 zonnig 19 Eerste kwartier 22 nov Enschede bewolkt 12 bewolkt 13 Innsbruck bewolkt 14 bewolkt 14 Melbourne bewolkt 19 bewolkt 18 Volle maan 30 nov Groningen bewolkt 12 bewolkt 13 Kopenhagen bewolkt 10 bewolkt 10 Mexico City zonnig 25 zonnig 25 Laatste kwartier 08 dec Leeuwarden bewolkt 12 bewolkt 13 Las Palmas bewolkt 24 bewolkt 26 Nairobi regenbui 25 regenbui 23 Lelystad bewolkt 12 bewolkt 13 Lissabon bewolkt 18 regenbui 19 New Orleans zonnig 25 zonnig 26 Maastricht bewolkt 14 bewolkt 15 Londen bewolkt 12 regen 14 New York regen 13 zonnig 10 Middelburg neerslag 14 bewolkt 14 Madrid bewolkt 15 bewolkt 13 Paramaribo onweer 32 onweer 33 Nijmegen bewolkt 13 bewolkt 14 Milaan bewolkt 15 bewolkt 13 Peking zonnig 15 bewolkt 14 HOOGWATER Rotterdam neerslag 14 bewolkt 14 Moskou bewolkt 4 bewolkt 3 Seoul bewolkt 16 bewolkt 17 Delfzijl 09:51 uur 22:34 uur Terschelling bewolkt 12 bewolkt 12 Nice bewolkt 17 bewolkt 17 Singapore bewolkt 32 regenbui 32 Dordrecht 02:14 uur 14:35 uur Utrecht bewolkt 13 bewolkt 14 Oslo regenbui 4 regenbui 7 Sydney onweer 29 zonnig 27 Harlingen 07:30 uur 20:15 uur Venlo bewolkt 13 bewolkt 14 Parijs neerslag 13 bewolkt 15 Tel Aviv bewolkt 26 onweer 26 IJmuiden 01:35 uur 13:59 uur EXTREMEN Vlissingen neerslag 14 bewolkt 14 Rome bewolkt 19 bewolkt 19 Tokio bewolkt 18 zonnig 19 Rotterdam 01:39 uur 14:08 uur Warmst: 16,4 °C in 2009 Winterswijk bewolkt 12 bewolkt 14 Sofia bewolkt 11 bewolkt 11 Toronto bewolkt 8 zonnig 7 Stavenisse 01:26 uur 13:35 uur Koudst: -5,5 °C in 1919 Zierikzee bewolkt 13 bewolkt 14 Stockholm bewolkt 8 bewolkt 8 Tunis bewolkt 26 bewolkt 26 Vlissingen ---- uur 12:12 uur Natst: 20,0 mm in 1949 Zwolle bewolkt 12 bewolkt 13 Warschau bewolkt 8 bewolkt 10 Vancouver regenbui 9 bewolkt 8 Yerseke 01:29 uur 13:50 uur

VORIG JAAR VRIJDAG ZATERDAG ZONDAG MAANDAG DINSDAG WOENSDAG WATERHOOGTE (CM) VANDAAG MORGEN Maximum 8.0 °C Arnhem 759 -10 Minimum 4.1 °C Keulen 3705 -8 Aantal mm 8.7 mm Konstanz 39545 -2 Lobith 811 -11 Zwolle 10 -4 6° 13° 8° 14° 12° 16° 9° 11° 8° 12° 8° 11° 10% Z 3 10% Z 4 70% Z 5 70% ZW 5 10% ZW 4 45% Z 3

colofon

Uitgave van Nederlands Dagblad B.V. Zaterdag alleen papier familieberichten via site: site nd.nl/bezorging. Of SMS 222 naar 1008 (55 cent team online Berkenweg 11, 3818 LA Amersfoort. per maand € 19,50 www.ndadvertenties.nl € 1,13 per mm, per kolom; per bericht) wanneer u vandaag geen krant hebt Jasper den Boon (freelance), Harm Bosma, Postbus 2085, 3800 CB Amersfoort. per kwartaal € 56,90 via e-mail: [email protected]. ontvangen. Wanneer u voor het eerst gebruik Robin van Deutekom, Anneke Groen, Tel. 088 1 999 999, www.nd.nl. per jaar € 212,60 € 1,24 per mm, per kolom. maakt van deze service, vermeld dan uw Fokke Holwerda Nederlands Dagblad B.V. maakt Digitaal tips via site: www.ndadvertenties.nl. e-mailadres, postcode en huisnummer. deel uit van Nedag Uitgevers B.V. per maand € 23,75 zakelijke advertenties via site: team maatschappij Directie: Rinder Sekeris en Sjirk Kuijper per kwartaal € 70,90 www.nd.nl/adverteren; via e-mail: nd in aangepaste leesvorm Aaldert van Soest (chef), Jan van Benthem, Uitgever: Rinder Sekeris per jaar € 275,00 [email protected] Het ND is in aangepaste leesvorm verkrijgbaar bij Gerard Beverdam, Willem Bouwman, studentenabonnementen, prijs per maand sluitingstermijn familieberichten vóór Stichting Aangepast Lezen, Den Haag, tel. 070 Auke van Eijsden, Sanne van Grafhorst, redactieadressen Digitaal en papier € 20,45 16.00 uur; tips één dag voor plaatsing vóór 12.00 3381500. [email protected] Ruth van der Kolk, Sjoerd Mouissie, algemeen Postbus 2085, 3800 CB Amersfoort, tel. Digitaal en zaterdag papier € 14,45 uur; zakelijke advertenties reserveren Remco van Mulligen, Annegina Randewijk 088 1 999 999; e-mail: [email protected] Digitaal, vrijdag en zaterdag papier € 16,00 vóór 09.00 uur, aanleveren vóór 11.00 uur. (freelance), Eduard Sloot, Ruurd Ubels, politieke redactie: Postbus 20018, Digitaal € 11,88 sluitingstermijn maandageditie Hans-Lukas Zuurman 2500 EA Den Haag, tel. 070 3183180; familieberichten via site en e-mail zaterdags tot redactie e-mail: [email protected] algemene voorwaarden 16.00 uur; tips vrijdags tot 12.00 uur; zakelijke hoofdredactie team geloof Prijzen zijn inclusief btw. Abonnementen kunnen advertenties vrijdags tot 12.00 uur. Sjirk Kuijper (hoofdredacteur) Dick Schinkelshoek (chef), Gerald Bruins, abonnementen op elk gewenst moment ingaan. Opzeggingen van Daniël Gillissen (adjunct-hoofdredacteur) Bert Hagenaars, Wim Houtman (eindredacteur tel. 088 1 999 999, een abonnement ontvangen wij bij voorkeur auteursrechten Hugo de Bruijne (adjunct-hoofdredacteur) Zondag), Marinde van der Breggen (freelance), e-mail: [email protected] telefonisch. De opzegging moet een maand voor Alle auteursrechten en databankrechten ten Eline Kuijper, Ilona de Lange, Hilbert Meijer, abonnementsprijzen de nieuwe betaalperiode binnen zijn bij de aanzien van de inhoud van deze uitgave worden team krant Rick Moeliker, Hendro Munsterman (freelance), Digitaal en papier afdeling abonneeservice. Het moment van uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten Cees Dorland (chef), Herman Veenhof per maand € 40,90 opzeggen is de dag waarop de opzegging bij ons berusten bij Nederlands Dagblad B.V., c.q. de Jenneke van Garderen-Hoogland, per kwartaal € 120,75 binnen is.Voor de volledige versie van de desbetreﬀende auteur. Hugo de Bruijne (eindredactie), team leven per jaar € 468,00 Algemene voorwaarden verwijzen wij u naar Roeland van Mourik, Harco Ploegman, Reiny de Fijter (chef), Rien van den Berg, Digitaal en zaterdag papier nd.nl/av en voor het gebruik van uw bank Wisanne van ’t Zelfde (bureauredactie), Sophia Geuze-Verboom, Piet de Jong, per maand € 28,90 persoonsgegevens naar nd.nl/privacy. IBAN NL79 RABO 0329 6800 99 Margreet Doornenbal, Aldien Kruizenga, Maurice Hoogendoorn (eindredacteur Gulliver), per kwartaal € 82,90 Op verzoek sturen wij u de algemene voorwaarden BIC-code RABONL2U Irene Laseur, Greet Veenstra (correctie), Rimme Mastebroek, Petra Noordhuis, per jaar € 309,90 op papier toe. Identiﬁcatienummer: NL44ZZZ090569430000 Judith Arendsen-Fokker, Egbert Bonte, Hilbrand Rozema, Linda Stelma (eindredacteur Digitaal, vrijdag en zaterdag papier Wilco Pot, Patrick Staal, Zaterdag, freelance), Eymeke Verhoeven-Lobbezoo per maand € 32,00 bezorging Christel Versteeg-van de Pol (vormgeving), per kwartaal € 95,00 advertenties Informatie over bezorging tijdens kantooruren: Marco van den Berg, Peter Dees, team opinie per jaar € 369,00 Tel. 088 1 999 999, ma. t/m vr. 8.30-17.00 uur; 088 1 999 999. Op zaterdag van 8.30 tot 10.30 uur. Astrid van den Hoek, Helga van Kooten, Frans Tijssen (chef), Gerard ter Horst, site: nd.nl/adverteren. Mailen kan ook: [email protected] of ga naar onze Maaike Legemaat, Marcha-Lie Moal (freelance) Reina Wiskerke, André Zwartbol 20 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

puzzel recept redactie nd nd.nl/varia beeld uit besproken boek KRUISWOORDPUZZEL

12345

67 8 Maisbrood met ui & gebakken peertjes

910 11 12 Dit is een recept voor brood dat echt ongecompliceerd is. Geen gist, niet rijzen: dit is net zo makkelijk als pannen- 13 14 15 OPLOSSING CRYPTOGRAM koeken. Gebruik fijne polenta of maismeel, geen maizena. VAN GISTEREN Maismeel koopt u bij de biowinkel en is glutenvrij. 16 Horizontaal: 1 oproer, 7 klein, 17 18 19 8 exact, 9 enkel, ingrediënten voor 10 Uden, 11 kelder, 1 maisbrood 20 21 22 23 12 pesten • 4 eetl. boter, om in te bakken Verticaal: • 1 grote rode ui, in ringen 24 25 2 panel, 3 onraad, • 2 peren, met schil, in schijfjes 4 rieten, 5 akte, • naaldjes van 1 tak rozemarijn 6 weckﬂes, 10 uren, 26 27 • zeezout en versgemalen zwar- 11 kip te peper • 200 gram fijne polenta of Horizontaal: maismeel (geen maizena) 1 klank 4 ruim 6 rijstgerecht 9 bijwoord 11 rijmeester 13 bergrug 15 klip • 5 theel. bakpoeder 16 raceparcours 17 modieus 18 scheepstouw 20 plaats in Gelderland • 2 grote eieren, losgeklopt bereiding: 23 voorzetsel 24 aangrenzend 26 oktober 27 zuiver. • 300 ml karnemelk Verwarm de oven voor tot 200 °C. • 100 gram gesmolten boter Smelt de helft van de boter om in te Verticaal: bakken in een zware koekenpan die 1 achtpotig diertje 2 helemaal uitgeput 3 slokje 4 gevaarlijke plek in de oven kan. Fruit de uienringen roerend met een houten lepel bij het in het ijs 5 arbeidzaam 7 Amerikaanse president 8 boerenplaats tot ze beginnen te bruinen. Voeg de polentamengsel en roer tot een glad 10 hardrijder 12 te kennen geven 14 warboel 17 spie 19 balken 21 takje peren en de rozemarijn toe en bak 4 beslag. Schep bijna de helft van het minuten omscheppend tot alles ui-perenmengsel erdoor. 22 ijzerhoudende grond 25 xenon (symbool). zacht bruint; breng op smaak met Smelt de overgebleven 2 eetlepels peper en zout. Schep uit de pan en van de boter in de pan en giet het be- ▶▶ De bomvolle oven van Van zet opzij. slag erin. Verdeel de rest van het ui- Boven. Ruim 200 oermakkelijke Meng in een grote kom de polenta en perenmengsel erover en bak het ovenrecepten. Yvette van Boven. het bakpoeder met wat zout goed brood 35 minuten in de oven tot het Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam door elkaar. Klop in een aparte kom goudbruin ziet. 2020. 432 blz. € 29,99. de eieren, karnemelk en gesmolten Serveer met een stuk goeie blauwe boter tot een glad mengsel. Giet dit al kaas. <

feuilletons

SUDOKU Middernachttrein

31 . Wist ze waar ik aan dacht toen ik het klonk te licht en stierf te snel weg mijn vingers over mijn voorhoofd liet voor een lange trein. Ik hoorde niet 21649 glijden? Ze kijkt mij aan en haar het dokkerende geluid van de wa- ogen zijn anders dan anders, onder- gens. ‘Waarschijnlijk zijn ze het zoekend en een beetje triest. Ik zie spoor aan het controleren.’ 692 71 dat ze haar mond opendoet om iets Mijn laatste woorden gaan bijna verte zeggen, maar ik wil haar woorden loren in het harde, wilde en panieke- 47 3 niet horen. Deze herinneringen zijn rige geluid van een bel. Nog een keer voor mij alleen, daar heb ik moeder hoor ik hoe iemand uit alle macht 3265 91 niet bij nodig. liggen.’ Ze staat op en draait de lamp belt, en meteen weet ik dat het fout OPLOSSING SUDOKU ‘Ik ga zo ook maar naar bed,’ zeg ik, laag. ‘Blaas jij hem zo uit?’ vraagt ze. is. De brug. De brug over Honey 14835LIGHT VAN GISTEREN harder dan eigenlijk nodig is. Mijn Ik wil opstaan, als ik, zachtjes maar Creek, de brug die eruit zag alsof hij woorden vallen in de stille keuken en duidelijk, een trein hoor. Ik hoor het langzaam verdronk. 48361 2957 blijven daar tussen ons in liggen. geluid van de wielen over de brug Het geluid van de bel is nog niet he- 8 527489316 916537284 Moeder begrijpt de boodschap achter over de Des Moines rivier. Het geluid lemaal weggestorven als ik een 634872356149 mijn harde stem. Ze sluit haar mond wordt doffer en harder als hij over de scherpe, harde knal hoor, zo hard dat 349721865 en ze knikt. Haar stem klinkt gewoon rails vlak langs ons huis rijdt. Het ge- ons huis trilt. Meteen daarna een ge- 165948732 als ze zegt: ‘Dat lijkt me verstandig, luid verdwijnt langzaam. luid dat de regen volkomen over- 87 925 731265498 kind. Met samen in de keuken zitten, ‘Toch een trein!’ zegt moeder. ‘Geen stemt, een gillend, sissend geluid als 698 1 74523 kunnen we de storm toch niet tegen- passagierstrein.’ Dit was een ander de hete machine het koude water 35 87 254893671 houden. Ik denk dat ik ook maar ga geluid. Dit was alleen een locomotief, raakt.

wordt vervolgd Schrijf alle cijfers 1 t/m 9 in alle verticale kolommen, alle horizontale rijen én in alle vierkantjes van 3 x 3 vakjes. Machla

140 . De meeste mensen gaan de jon- Jehoeda komt achter haar aan; hij © Sanders Puzzelboeken gen immers uit de weg. lijkt gegroeid sinds Machla Hadasa 6781 201113 Officieel mag hij niet eens in het huis bij hem achterliet. Ze voelt Hadasa’s van samenkomst komen. kleine, plakkerige handje in haar 15 Dan kijkt de nieuweling op, recht in hand glijden. Dan haast ze zich de Machla’s ogen. Uit verwarring ver- poort uit, richting Sjeems huis. 8139 geet ze haar ogen neer te slaan. Bin- Steeds weer ziet ze de donkere ogen nen in haar roert zich iets, maar ze van de nieuweling voor zich. 78 6 wil dit niet. De kinderen moeten ko- Mirjam opent de poort; als ze Jehoe- men, ze moet naar huis. Ze moet zelfs bij die van Hadasa. ‘De Eeuwige da ziet, komen de tranen van opluch- OPLOSSING SUDOKU weg! zegent jullie en beschermt jullie.’ Hij ting. Zij was al een poosje thuis. Toen 65 23 HEAVY VAN GISTEREN Hij glimlacht naar haar, waarbij zich kijkt ze in de ogen. ‘Jullie zijn Zijn de straten leegstroomden, was ze 876923154 om zijn ogen fijne rimpeltjes plooien. kinderen.’ Dan grijnst hij vriendelijk naar huis teruggegaan, in de hoop 1742539416287 Nu wil ze meteen weg. Ze wil de kin- naar hen en geeft ze een speels duw- dat de kinderen inmiddels terecht 241 758963 deren roepen, maar krijgt de woor- tje in haar richting: ‘En nu naar huis; waren. 1 162397548 den niet uit haar mond. ‘Volgens mij het is al bijna donker.’ Als hij haar Sjeem zet zijn kom wijn neer en 754682319 is iemand naar jullie op zoek.’ Hij legt kant op kijkt, slaat Machla snel haar springt op om zijn kleinzoon te be- 98354 1 7 26 23 zijn handen op de hoofden van de ogen neer. groeten. Zijn ogen worden vochtig 695 1 3487 2 kinderen, grote, ruwe handen met Hadasa ziet haar als eerste. ‘Ima!’ Ze als Machla vertelt waar ze de kinde- 327865491 62 73 418279635 korte, brede vingers. Zijn donkere huppelt naar haar moeder, draait ren gevonden heeft en wat de nieu- huid steekt af bij Jehoeda’s huid en zich om en lacht naar de nieuweling. weling heeft gezegd.

wordt vervolgd 21 nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020 inbox kerknieuws redactie nd nd.nl/varia beeld globalrize, anp / Robin Utrecht ■ protestantse kerk ■ chocoladeletter voor Joods hospice aangenomen naar Baarn (Calvijn- Vos Kosher Catering produceert de chocoladelet- kerk): G.J. Krol te Geldermalsen ter Chai. De opbrengst gaat naar het Joods Hos- (hervormd). pice Immanuel. Dat biedt palliatief terminale beroepbaar proponent H.A. zorg aan mensen met een levensverwachting van Kramer te Urk, e-mail: minder dan drie maanden. Het hospice heeft [email protected]; plaats voor acht bewoners van alle gezindten. De proponent A. van Dalen te Oud- letter Chai staat voor ‘het leven’ en vindt zijn her- Alblas, tel. 06-46247339, e-mail: komst in het Hebreeuws. [email protected].

■ Sliedrechtse kerken openen deuren ■ geref. kerken (vrijg.) Iedereen die een dierbare aan de dood verloren beroepen te Brunssum-Treebeek: heeft, kan op zaterdag 21 november tussen 16.00 kandidaat A.M. Clement te Kam- en 20.00 uur bij verschillende kerken in Slied- Gor Khatchikyan met zijn boek ‘Gastarbeider’, dat Het Leger des Heils zamelt schoenen in voor pen. recht naar binnen gaan. nieuwe vrienden van GlobalRize cadeau krijgen. daklozen. Deze openstelling geeft rouwdragenden gelegenheid om even stil te staan bij het verlies en de voor internetzending via zendingsorganisatie ■ schoenen gevraagd voor daklozen overledene in herinnering mee te dragen. Er is, GlobalRize. ‘Onze gemotiveerde vrijwilligers be- In Nederland zijn er ongeveer 40.000 daklozen, in juist in deze coronatijd, behoefte aan het herden- antwoorden vragen en begeleiden mensen bij het de leeftijd van 18 tot 65 jaar, schrijft het Leger ken van overledenen en het delen van verdriet en bestuderen van Gods Woord, maar we blijven des Heils op basis van informatie van het Centraal rouw, schrijven de deelnemende kerken. vragen om arbeiders voor ‘de oogst’, omdat we Bureau voor de Statistiek (CBS). Deze mensen, anp De openstellingen vinden plaats bij de Gerefor- alle vragen nauwelijks kunnen beantwoorden’, van wie meer dan 80 procent man is, lopen ge- meerde Kerk (Middeldiepstraat), de Hervormde schrijft directeur Frans de Lange. De organisatie middeld zo’n veertig kilometer per dag. Daar slij- Mauritshuis wordt Gemeente (Grote Kerk – Kerkbuurt 131), de Ne- breidt het aantal taalteams uit en stelt nieuwe ten schoenen snel van, terwijl daklozen vaak derlands Gereformeerde Kerk en de Gereformeer- taalcoaches aan om meer mensen in hun eigen geen geld hebben voor nieuwe schoenen. Daarom dag tattoostudio de Kerk vrijgemaakt (Jacob Catsstraat 6), de taal te bereiken met het evangelie. zamelt de ReShare Store, de winkel voor tweede- Rooms-Katholieke Kerk (Stationsweg 179) en de Omdat die activiteiten kosten met zich meebren- hands goederen van het Leger des Heils, her- ▶Den Haag Vrijzinnige Geloofsgemeenschap (Kerkbuurt gen, start GlobalRize een vriendenactie om een bruikbare schoenen voor daklozen in. Museum Mauritshuis in Den Haag 157). De kerken bieden verschillende mogelijkhe- vriendenkring op te bouwen. Wie zich aanmeldt Wie nog herbruikbare schoenen in de kast heeft fungeert op 12 december één dag als den aan om geliefde(n) te gedenken. Wel wordt als vriend, ontvangt het boek Gastarbeider ca- liggen, kan deze inleveren bij een ReShare Store. tattoostudio voor de internationale iedereen gevraagd de coronamaatregelen (maxi- deau. De gever krijgt als dank 50 procent korting op actie Human Rights Tattoo. Wie wil, mum aantal personen, anderhalve meter, mond- Dat is geschreven door arts op de spoedeisende een artikel naar keuze. Er is vooral behoefte aan kan er een van de letters laten zet- kapje enz.) strikt in acht te nemen en aanwijzin- hulp Gor Katchikyan. Hij schrijft dat hij mensen mannenschoenen, maar alles is welkom. Her- ten van de Universele Verklaring gen op te volgen. oproept de organisatie met een maandelijks be- draagbare schoenen kunnen tot 19 december voor de Rechten van de Mens. Elke drag te steunen als ze het belangrijk vinden dat worden ingeleverd bij de ReShare Stores. letter krijgt door de actie een eigen ■ GlobalRize wil vriendenkring opbouwen ‘het goede nieuws van Jezus Christus bij veel De tien locaties zijn te vinden op www.reshares- ambassadeur doordat ze alle 6773 Meer dan vijfhonderd vrijwilligers zetten zich in mensen terechtkomt’. tore.nl. op iemand worden getatoeëerd, aldus het museum. <

13-11-1950 opnieuw in beeld Enne Koops – historiek.net nd.nl/varia beeld regionaal archief nijmegen / J. Trum Maria-omdracht in de stad Nijmegen

Van 1273 tot 1994 vond in Nij- megen jaarlijks de zogenoemde Maria-omdracht of Maria-omgang plaats. Dit was een jaarlijkse katholieke processie rond de Sint-Stevenskerk. De processie werd voor het eerst georga- niseerd in 1273, nadat Albertus de Grote, de bisschop van Keu- len, de Sint-Stevenskerk had ingewijd. In de Middeleeuwen werd de processie gehouden op Drievuldigheidszondag, de zondag na Pinksteren, maar na de Tweede Wereldoorlog ook in het najaar. Tijdens de Maria- omdracht namen de deelnemers onder meer een Maria- beeld en relikwieën mee, en trokken ze naar het kerkhof bij de Sint-Stevenskerk om de overledenen te herdenken. Rond de Maria-omdracht orga- niseerden de katholieken extra activiteiten, zoals religieuze diensten, lezingen, opvoeringen en een concert op het Valkhof. Naast religieuze leiders waren ook wereldlijke vertegenwoor- digers bij de omdrachten aanwezig. Een nieuw protestants stadsbestuur verbood de Maria- omdracht in oktober 1591, nadat prins Maurits Nijmegen veroverd had. De Sint-Stevens- kerk kwam op dat moment in protestantse handen terecht. Pas in de 1926 werd de traditie van de Maria-omdracht in ere hersteld. De secularisering en kerkelijke leegloop zorgden ervoor dat er tussen 1964 en 1987 geen Maria-omlopen ge- organiseerd werden. Uiteinde- lijk schafte men deze Nijmeeg- Momentopname van de Maria-omdracht in de Molenstraat in Nijmegen. se traditie in 1994 af. 22 media nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

optie

npo 2 ▶ bnnvara, 19.50-20.40 uur npo 1 ▶ kro-ncrv, 21.30-22.15 uur Vroege Vogels De Rijdende Rechter Het zuidelijkste puntje van Neder- De Rijdende Rechter komt in actie in land: het Limburgse Geuldal. In dat het pittoreske Vinkeveen. Daar heb- prachtige heuvellandschap houden ben twee voormalige vrienden flinke zich voor Nederland unieke soorten mot. Meneer Vreeburg heeft enorme schuil, die de kijker toch te zien moeite met de eigengereidheid van krijgt. Menno Bentveld staat op oog- meneer Pappot. Die heeft een schuur hoogte met een nest hazelmuizen, er verbouwd tot atelier en zijn voor- zijn beelden van de korenwolf en deur komt uit op het parkeerterrein npo 3 ▶ vpro, 21.00-22.05 uur Willemijn Veenhoven gaat op zoek van meneer Vreeburg. Bovendien naar bevers in een van de vele beken. watert meneer Pappot af op het par- Louis Theroux: The City Ook zijn de buizerd, kiekendief en de keerterrein en heeft hij een schut- Addicted to Crystal Meth torenvalk te zien. En, heel bijzonder, npo 2 ▶ bnnvara, 22.20-23.10 uur ting verzet waardoor het daar nog Louis Theroux reist naar de Central ook een grijze wouw. Verder gaat smaller wordt. Het wordt volgens Valley in Californië. In de verarmde Menno met een wichelroede op zoek The Loudest Voice meneer Vreeburg nu nog lastiger om provinciesteden van deze regio zijn naar water en een stukje verderop Roger Ailes is vastbesloten om het de regering-Obama zo moeilijk mogelijk daar te parkeren. Meneer Pappot veel mensen verslaafd aan de hard- zijn de makers getuige van een pri- te maken, en alle middelen zijn geoorloofd. Wanneer hij een plaatselijke vindt dat meneer Vreeburg veel drug methamfetamine, ook wel meur in Nederland: het ringen van krant opkoopt, stelt hij de onervaren Joe Lindsley als hoofdredacteur aan. drukte maakt om niets. Maar inmid- ‘crystal meth’ of superspeed ge- de zeldzame, kleurrijke bijeneter. Lindsley kon weleens de ideale partner zijn om Obama een gevoelige slag toe dels zijn de gemoederen zo hoog op- noemd. Louis zoekt uit welk effect te brengen. Ondertussen lijken de dagen van Laurie Luhn bij Fox geteld. gelopen dat meneer Pappot zich niet het druggebruik heeft op het dage- langer veilig voelt. lijkse leven.

NPO 1 NPO 2 NPO 3 tv vooraf 07.00 NOS Journaal 07.10 Goedemorgen 06.10 Tijd voor MAX 07.00 NOS Journaal met 10.30 Tik Tak 10.35 Dropje 10.40 Olly, het Anca Boon nd.nl/media beeld ntr Nederland 07.30 NOS Journaal 07.35 Goe- gebarentolk 07.10 NOS Journaal 07.30 NOS kleine witte busje 10.45 Liselotte 10.54 Mijn demorgen Nederland 08.00 NOS Journaal Journaal met gebarentolk 07.38 NOS Jour- Petsaurus 10.55 Sesamstraat 10 voor... 11.10 08.10 Goedemorgen Nederland 08.30 NOS naal 07.42 NOS Journaal 07.46 NOS Journaal Bing 11.20 Kikker en zijn vriendjes 11.25 Journaal 08.35 Goedemorgen Nederland 07.50 NOS Journaal 08.00 NOS Journaal met Olivia 11.35 Koekiemonsters eetkar 11.40 India reikt naar de sterren 09.00 NOS Journaal 09.10 Goedemorgen Ne- gebarentolk 08.10 NOS Journaal 08.30 NOS Joe & Jack 11.50 Pieter Konijn 12.05 Ernest derland 09.30 NOS Journaal 09.35 Goede- Journaal 08.37 NOS Journaal 08.45 NOS & Celestine 12.15 Masha’s songs 12.30 Het Voor de documentaire Indian houden over Astrosat en zijn morgen Nederland 10.00 NOS Journaal 10.15 Jeugdjournaal met gebarentolk 09.00 NOS Sinterklaasjournaal 12.40 Beestenbrigade Space Dreams volgde een Britse meetinstrumenten. Nederland in Beweging 10.30 NOS Journaal Journaal met gebarentolk 09.15 Nederland in 12.55 Masha en de beer 13.00 Calimero cameraploeg jarenlang een Maar het belang van Astrosat reikt 10.40 MAX Geheugentrainer 11.00 NOS Jour- Beweging 09.30 In Europa – de geschiedenis 13.15 Mike de ridder 13.30 Masha’s sprookjes aantal ambitieuze wetenschap- verder dan de wetenschappelijke naal 11.10 Tijd voor MAX 12.00 NOS Journaal op heterdaad betrapt 10.15 Nieuwsuur 11.00 13.35 Inui 13.40 Hoi Duggee 13.50 Rita & pers van het Tata Institute of wereld. Zo geeft professor Rao in 12.20 NOS Journaal 12.35 Bak mee met MAX NOS Journaal 11.15 NOS Journaal 11.25 Bin- Krokodil 14.00 Het Sinterklaasjournaal 14.10 Fundamental Research (TIFR) in het weekend natuurkundeles aan 13.00 NOS Journaal 13.10 NOS Sportjournaal nensteBuiten 11.57 Politieke partijen 12.00 Sesamstraat 14.25 Babar en de belevenis- Mumbai. In die periode bouwt kinderen in de sloppenwijk die 13.20 NOS Journaal 13.35 NOS Journaal 14.00 De Nieuws BV 13.40 Het Uur van de Wolf: sen van Badou 14.35 Bob de Bouwer 14.50 en test een aantal hoogleraren naast het onderzoekscentrum ligt. NOS Journaal 14.15 Bak mee met MAX 14.30 The Kinks: Echoes of a World 14.45 Kruispunt Grizzy en de Lemmingen 15.00 Puppy Patrol met een vakgroep de meetin- Hij wil de passie voor wetenschap NOS Journaal 14.45 NOS Journaal 15.00 NOS 15.15 Typisch Renesse 16.00 NOS Journaal 15.25 Peperbollen 15.50 De dodelijkste 60 strumenten voor Astrosat, Indi- en ruimtevaart overbrengen om- Journaal 15.20 NOS Journaal 15.35 Op1 16.35 16.10 Oppassen!!! 16.30 Rail Away 17.00 16.25 Het Sinterklaasjournaal 16.35 Span- aas eerste ruimtetelescoop die dat het de kinderen aan beter Serenade van Stef 17.00 NOS Journaal 17.05 NOS Journaal 17.15 2 voor 12 17.55 De Nieuwe gaS: De Campus 16.50 Lucas etc. 17.00 Lucas op 28 september 2015 werd ge- werk kan helpen. Rao: ‘Ik kom uit Tijd voor MAX 17.55 Politieke partijen Maan etc. 17.05 Checkpoint 17.25 Zapp Your Planet lanceerd. De NTR zendt de do- een klein dorpje in Kerala. Het le- 17.45 Poesjes cumentaire uit in het kader van ven daar was zwaar. Het is onder- 18.00 NOS Journaal 18.45 BinnensteBuiten het InScience Film Festival Nij- ontwikkeld gebied. Ik zie in hun 18.15 EenVandaag 19.20 Meldpunt 18.00 Het Sinterklaasjournaal megen van deze week. ogen dezelfde dromen en dezelfde 18.30 NOS Gesprek minister-president 19.50 Vroege Vogels 18.15 Freeks wilde wereld ambities die ik ook had. In arme 18.45 NOS Sportjournaal 20.40 2 voor 12 18.25 SpangaS: De Campus De Indiase ruimtetelescoop kan landen is wetenschapsbeoefening 19.00 M 21.15 Nu te Zien! 18.40 Het Klokhuis met zijn vijf instrumenten een ui- een zeer krachtig middel tegen 20.00 NOS Journaal 21.30 Nieuwsuur 19.00 NOS Jeugdjournaal terst breed spectrum waarnemen: armoede.’ Tegelijkertijd illustreert 20.35 Droomhuis Gezocht 22.20 The Loudest Voice 19.25 First Dates van zichtbaar licht tot infrarood de documentaire hoe beter onder- 21.30 De Rijdende Rechter 23.10 2Doc: Indian Space Dreams 20.25 All Stars & Zonen en röntgenstraling. Die metingen wijs vrouwen in een spagaat 22.15 Op1 21.00 Louis Theroux: The City addicted helpen astronomen om meer te brengt. Promovenda Vinita 23.35 NOS Journaal 00.04 De nachtzoen 00.15 Nieuwsuur to Crystal Meth weten te komen over verschijnse- droomt van een carrière binnen 22.05 Tiki Taka Touzani len als zwarte gaten en neutro- het astronomisch onderzoek, 22.40 Silver Linings Playbook nensterren. maar haar familie verwacht dat ze ▹▹ kijk voor het complete programmaoverzicht op www.nos.nl Het blijkt een hele uitdaging voor trouwt en een gezin sticht. of op Teletekst pagina 200 ...... ▹▹ de Indiase wetenschappers om Helaas ontbreekt in de documen- een ruimtetelescoop te maken taire het gegeven dat India al vijf- van dezelfde kwaliteit als de satel- tig jaar een ruimtevaartorganisa- lieten die Amerika en Europa lan- tie heeft en dat de ISRO met EEN BBC 1 ceren. Niet alleen moeten ze hun succes tientallen satellieten in een 12.10 Dagelijkse kost 12.25 Blokken 12.50 07.00 Breakfast 10.15 Morning Live 11.00 droom verwezenlijken met een baan om de aarde heeft gebracht. Beweeg in uw kot! 13.00 Het journaal 13.25 Homes Under the Hammer 12.00 Claimed fractie van het budget waarover Misschien verwoordt professor Het weer 13.30 Iedereen beroemd 13.55 and Shamed 12.45 Close Calls: On Camera de Amerikaanse en Europese Manchanda het belang van de As- Thuis 14.20 Clips 14.35 Dieren in nesten 13.15 Bargain Hunt 14.00 BBC News at One; ruimtevaartorganisaties beschik- trosat-telescoop wel het beste: 15.05 Murdoch Mysteries 15.50 Generation Weather 14.30 BBC Regional News and ken, ook de ruimten waarin ze de ‘Het is de eerste satelliet voor as- Gifted 16.45 Buren 17.05 Witse Weather 14.45 The Customer Is Always Right instrumenten bouwen, zijn erg tronomisch onderzoek gelanceerd 18.04 Het journaal update 18.10 Het 15.15 Impossible 16.00 I Escaped to the primitief in vergelijking met de door een land dat als een ontwik- weer 18.15 Dagelijkse kost 18.30 Blok- Country 16.45 Money for Nothing 17.30 Anti- Rail away De reis met de stoomtrein faciliteiten van NASA en ESA. kelingsland wordt gezien. En dat ken 19.00 Het journaal 19.40 Iedereen ques Road Trip begint in Hitoyoshi, op het zuidelijke Het TIFR-gebouw mag dan aftands allemaal op eigen kracht, met een beroemd 20.05 Het weer 20.10 Thuis 18.15 Pointless 19.00 BBC News at Six; eiland Kyushu. npo 2, 16.30 uur ogen, het onderzoek dat ze er eigen raket. Dat is iets om trots op 20.40 Lewis 22.15 Keeping Faith 23.08 Weather 19.30 BBC Regional News and doen telt wel degelijk mee in de te zijn.’ Joker+ en Lotto 23.10 Het journaal Weather 20.00 Children in Need 2020 academische wereld. Zo mag pro- ▶▶ 2Doc: Indian Space Dreams, ntr, 23.26 Winst joker+ / lotto 23.27 Keno 23.00 BBC News at Ten 23.30 BBC Regi- NGC fessor Rao in Londen een lezing npo 2, 23.10-00.05 uur 23.28 Euromillions 23.30 Het weer onal News and Weather 23.40 Weather 06.00 Storage Wars: Canada 06.25 Storage 23.35 Confessions of a Dangerous Mind 23.45 A Simple Favour Wars: Canada 06.45 Secrets of The Zoo 07.25 Secrets of The Zoo 08.15 Air Crash Investiga- ARD BBC 2 tion Special Report 09.00 Air Crash Investi- 11.15 Wer weiß denn sowas? 12.00 Tages- 07.30 I Escaped to the Country 08.15 Money gation 09.45 Air Crash Investigation 10.30 schau 12.15 ARD Buffet 13.00 ZDF-Mittags- for Nothing 09.00 Sign Zone: The Repair Strippers Cars for Cash 11.15 Strippers Cars magazin 14.00 Tagesschau 14.10 Rote Rosen Shop 10.00 BBC News at 9 11.00 BBC News for Cash 12.05 Storage Wars: Canada 12.30 15.00 Tagesschau 15.10 Sturm der Liebe 14.00 The A to Z of TV Cooking 14.45 Holiday Storage Wars: Canada 13.00 Storage Wars: 16.00 Tagesschau 16.10 Verrückt nach Meer of My Lifetime with Len Goodman 15.30 800 Canada 13.40 Storage Wars: Canada 14.00 – Vom Wasser aus die Welt entdecken 17.00 Words 16.15 The Great Pottery Throw Down Food Factory 14.30 Food Factory 15.00 Pla- Tagesschau 17.15 Brisant 17.15 The Great Pottery Throw Down nes Gone Viral 16.00 Planes Gone Viral 17.00 18.00 Wer weiß denn sowas? 18.50 18.15 Flog It! 19.00 Richard Osman’s Dr. Oakley: Yukon Vet Quizduell-Olymp 19.45 Wissen vor acht House of Games 19.30 Strictly: It Takes 18.00 The Incredible Dr. Pol 19.00 The – Zukunft 19.50 Wetter vor acht 19.55 Two 20.00 A Special School 20.30 Incredible Dr. Pol 9 Compilations 20.00 Börse vor acht 20.00 Tagesschau 20.15 Between the Covers 21.00 Snow Cats The Incredible Dr. Pol 9 Compilations Freitag im Ersten: Die Küstenpiloten – and Me 22.00 Royal History’s Biggest 21.00 The Incredible Dr. Pol 22.00 The Mütter und Töchter 21.45 Tagesthemen Fibs with Lucy Worsley 23.00 Top of the Incredible Dr. Pol 23.00 The Incredible 22.15 Tatort 23.45 Jäger – Tödliche Pops: The Story of 1983 23.45 News- Dr. Pol 9 Compilations 00.00 Dog Im- Gier: Das nächste Opfer night possible: New Leash 23 media nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Anneke Groen nd.nl/media beeld instagram / @emilyaharrington Historische klim

Wat trekt de aandacht op sociale ten en 51 seconden volbracht ze de media? Vandaag: klimmer Emily klim. Harrington schrijft geschiedenis Verschillende media meldden dat npo 3 ▶ bnnvara, 22.40-00.35 uur op El Capitan. Harrington als eerste vrouw El Capi- tan beklom. In een Instagrambericht Silver Linings Playbook El Capitan is een rotsformatie in het legt ze uit dat dat niet klopt. Drie Nadat Pat Solitano uit een psychiatrisch ziekenhuis ontslagen is en zijn Yosemite National Park in de Ameri- vrouwen beklommen via andere vrouw verloren heeft aan een andere man, is hij ervan overtuigd dat hij kaanse staat Californië. De negen- routes de bergwand. De eerste mens haar weer voor zich kan winnen. Pat verhuist terug naar zijn ouders en honderd meter hoge bergwand staat die El Cap beklom was nota bene wijdt zich geheel aan de opgave om de man te worden die zijn vrouw al- onder klimmers bekend om zijn een vrouw. Lynn Hill volbracht in tijd had gewild. Maar dan ontmoet hij Tiffany, een mooie vrouw wier le- zware klimroutes. Een van de klim- ton op Instagram. Op 4 november 1994 de klimroute The Nose. De leven ook anders is gelopen dan ze had gedacht. routes is de Golden Gate. Het is een om 01.34 uur begon ze met mede- vende legende Hill corrigeerde zelf uitdaging om die route binnen 24 klimmer Alex Honnold aan de tocht. het nieuws via Facebook: ‘Hier is uur te klimmen, en die prestatie De route is onderverdeeld in 41 ‘pit- een nieuwsbericht dat wat verdui- werd door drie mensen geleverd, ches’, punten waarop de bergbe- delijking verdient’, schrijft ze. enkel mannen. klimmers hun touwen bevestigen. Hoewel de eerste klimmer op El Ca- RTL 4 SBS 6 De Amerikaanse Emily Harrington Bij pitch 13a, de Golden Desert, had pitan een vrouw was, is het nog 07.00 RTL Nieuws 07.15 RTL Nieuws 07.30 RTL 08.05 Droomhuis op het Platteland 09.05 schrijft geschiedenis door deze route Harrington een flinke tegenslag. Ze steeds een door mannen gedomi- Nieuws 07.45 RTL Nieuws 08.00 RTL Nieuws Huizen onder de Hamer 10.10 Mr. Frank Vis- als eerste vrouw in een dag te klim- slipte weg en liep een flinke snee op neerd ding, zegt Harrington tegen 08.20 RTL Nieuws 08.40 RTL Nieuws 09.00 ser: wordt u al geholpen? 11.10 5 Uur Show men. ‘Toen ik voor het eerst voor haar voorhoofd op. Maar ze zette The New York Times . RTL Nieuws 09.10 RTL Boulevard 10.00 Kof- 12.20 Lang Leve de Liefde 12.50 Chateau mezelf dit doel had gesteld, had ik door en trok verder. ‘Ik bleef maar ‘Ik kreeg altijd zoveel advies van fietijd 11.10 Goede Tijden, Slechte Tijden Meiland 13.45 Mr. Frank Visser rijdt Visite nooit gedacht dat ik El Cap echt zou denken: waarom blijf ik volhou- mannen, mensen vertelden me hoe 11.40 The Bold and the Beautiful 12.05 Ei- 14.45 Huizen onder de Hamer 15.50 Droom- kunnen beklimmen in één dag. Het den?’, schrijft Harrington. ik dingen moet doen, wat ik ver- gen Huis & Tuin: Lekker Leven 13.05 Dr. Phil huis op het Platteland 16.50 5 Uur Show leek me geen realistisch doel. Ik had Ze overwon ook de volgende pitch, keerd doe, maar uiteindelijk besloot 14.00 Beau 15.30 I Can See Your Voice 17.00 17.50 Hart van Nederland – Vroeg niet de vaardigheden, de conditie of waar ze in 2019 moest opgeven na ik het toch te doen ondanks het feit Eigen Huis & Tuin: Lekker Leven 18.00 Lang Leve de Liefde 18.30 50/50 het risicoprofiel om zo snel over een val. ‘De laatste 5 pitches voelden dat veel mensen dachten dat ik het 18.00 RTL Nieuws 18.15 Editie NL 18.30 19.00 Lingo 19.30 Mr. Frank Visser: zo’n groot stuk steen te bewegen. eng in mijn huidige staat, maar ik misschien niet kon of daar niet thuis RTL Weer 18.35 RTL Boulevard 19.30 wordt u al geholpen? 20.30 Thank You Maar om precies die reden koos ik trok om 22.30 uur vol ongeloof over hoorde.’ RTL Nieuws 19.55 RTL Weer 20.00 The for the Music 22.00 Ik geloof in mij het als doel’, schrijft Emily Harring- de laatste rand.’ In 21 uur, 13 minu- ▶▶ nd.nl/elcap Masked Singer 22.00 Beau 23.25 RTL 22.55 Hart van Nederland – Laat 23.25 Nieuws 23.40 RTL Weer 23.45 Beau Shownieuws – Late editie 23.55 Weer. 01.00 RTL Boulevard nl 00.00 Lang Leve de Liefde om de hoek tips RTL 5 RTL 7 redactie nd nd.nl/varia beeld omroep west tarief € 5,78 per regel; tekst wordt achterelkaar 06.00 Teleshop 5: Mediashop 07.30 Teleshop 08.40 B.O.Z.: Super Caribou 08.53 B.O.Z.: doorgezet; opgave via ndadvertenties.nl 5: Online gespot 08.00 Teleshop 5: Tommy Mr. Bean 09.09 B.O.Z.: De Uil 09.14 B.O.Z.: ■ buurtkoelkasten voor wie ■ 200 parkeerplaatsen gaan Teleshopping 10.00 Teleshop 5: Mediashop Oggy en de kakkerlakken 09.30 Flodder etenswaren nodig heeft verdwijnen in Zandvoort gerechtelijke 10.35 Teleshop 5 Tommy Teleshopping 11.00 10.00 Flodder 10.30 Married with Children In Grand Café Z in Leeuwarden Veel Zandvoorters zijn blij met publicaties Teleshop 5: Mediashop 14.20 Teleshop 5: 11.00 Married with Children 11.30 Vis TV staan drie buurtkoelkasten. Ieder- het voorlopig ontwerp voor de Tommy Teleshopping 16.40 Dr. Phil 17.30 12.00 Vis TV 12.30 Stop! Politie 13.30 Idioten een die dat wil, kan etenswaren in herinrichting van de boulevard ■ algemeen Gordon Ramsay: Oorlog in de keuken! op de weg 14.00 Idioten op de weg 14.25 de koelkasten neerzetten, zodat Paulus Loot in Zandvoort. Maar de H2O Installatietechniek 18.30 Horrorhuurders & Huisjesmelkers Idioten op de weg 14.30 Flodder 15.00 Flod- minderbedeelden die er weer uit ondernemers die langs de boule- Woerden B.V., statutair 19.30 Ambulance UK 20.30 Voor de der 15.30 Pawn Stars 16.00 Pawn Stars 16.30 kunnen halen. Esmeralda de Vries vard gevestigd zijn, maken zich gevestigd te gemeente rechter 21.30 Voor de rechter 22.30 24 Pawn Stars 17.00 Married with Children 17.30 is een van de initiatiefnemers van zorgen over het feit dat er twee- Woerden, met adres Uur in de E.R. 23.30 Ambulance UK Married with Children de koelkasten. Ze vertelt aan honderd parkeerplaatsen zullen Wagenmakersweg 8, 3449 00.30 Teleshop 5: Nachtlounge 02.01 Tele- 18.00 The A-Team 19.00 Hardcore Omrop Fryslân dat er soms taart verdwijnen. ‘Het zoeken van een HV Woerden, kondigt in shop 5: Nachtlounge 05.00 Teleshop 5: Car Pawn 19.30 Hardcore Pawn 20.00 in de koelkast zit, maar soms ook parkeerplaats wordt als bijzonder verband met een Tracks 05.30 RTL De Journal Hardcore Pawn 20.30 Eagle Eye 23.00 niets. ‘Het is altijd een verrassing.’ storend ervaren door onze gas- voorgenomen afsplitsing RoboCop ten’, vertelt Peter de Rooij, eige- aan dat de stukken als ■ hondenbezitters boos over naar van strandpaviljoen Vooges, bedoeld in artikel 2:334h BW hek langs oorlogsmonument aan NH Nieuws. ‘Als er tweehon- zijn neergelegd bij de Kamer Honden mogen binnenkort niet derd parkeerplaatsen verdwijnen, van Koophandel en op meer loslopen in park Sytwende vrezen we dat bezoekers zullen voormeld adres. in Voorburg. Dat heeft de ge- uitwijken naar de boulevard in ■ meente Leidschendam-Voorburg Noord of zelfs naar Noordwijk.’ MonkeyWings B.V. / bepaald, uit angst dat honden Monkeywings IP B.V en overlast geven in het park. Vol- ■ raad Schiermonnikoog wil Monkeywings Holding B.V. in gende week komt er een hek in schelpenpaden behouden liquidatie. Bovengenoemde het park. Honden kunnen dan al- Schiermonnikoog onderzoekt of rechtspersonen zijn in leen nog in een omsloten uitlaat- de schelpenpaden op het eiland verband met beëindiging gebied rondrennen. Hondenbezit- vervangen kunnen worden door van haar activiteiten per 15 ters zijn daar boos over. Ze dragen andere paden, omdat de winning december 2019 ontbonden. Freeks wilde wereld Cenotes zijn Het Klokhuis Eva traint een dagje aan dat het hek vlak langs het van schelpen niet duurzaam zou De rekeningen en onderwatergrotten in Mexico, met bij- mee bij de rijopleiding van de oorlogsmonument loopt. ‘Een hek, zijn. Dat schrijft RTV Noord. Maar verantwoordingen en het zondere dieren. npo 3, 18.15 uur landmacht. npo 3, 18.40 uur het verwijst in mijn ogen naar de meerdere partijen in de gemeen- plan van verdeling liggen concentratiekampen en dat is vre- teraad willen de paden behouden, voor een ieder tot (twee selijk’, zegt een vrouw in het park omdat ‘ze het eiland karakterise- maanden na Family7 Groot Nieuws Radio tegen Omroep West. ren’. ontbindingsdatum) ter 06.55 De Boekenberg 07.02 Wijs Paleis 07.30 06.00 De Nieuwe Morgen 09.00 Blessings inzage ten kantore van het Joseph Prince 08.00 Joyce Meyer 08.30 Ho- 10.00 Brandstof 12.00 Laurens’ Lunchroom handelsregister van de mecoming 09.00 Uitgelicht! Live 09.15 Wind 14.00 Backstage 16.00 De Dag Van Vandaag Kamer van Koophandel te at my back 09.45 Gods Geest in Actie 10.15 19.00 Wens 20.00 Muziekavond 22.00 Amsterdam en ten kantore Geloofshelden 11.15 Uitgelicht! Live 11.30 Go- Op weg met de Bijbel 22.30 Muziek- van de rechtspersoon. spel Truth 12.00 Wind at my back 12.30 Drive avond 00.00 De Nacht Thru History 13.00 Gods Geest in Actie 13.30 Another Life 14.00 Uitgelicht! Analyse 14.30 Gospel Truth 15.00 Joseph Prince 15.30 Ge- loofshelden 16.30 Gods Geest in Actie 17.00 anp De Boekenberg 17.07 Wijs Paleis 17.30 7th Canvas Street Theater 09.00 Herfstbeelden 10.00 Ketnet Junior Ochtendbulletin 18.00 Uittocht 18.30 Opwekking Praise 19.05 Big Pharma 20.00 Terzake 20.35 2020 18.58 Wind at my back 19.30 De afspraak op vrijdag 21.20 Spotlight ▶Amsterdam Bijbelse Toekomstverwachting 20.00 23.25 Greyzone De nieuwsvoorziening bij SBS6 Cross Talk 20.30 Uitgelicht! Live 21.00 00.10 Canvaslus wordt vanaf 4 januari 2021 uitge- Unplanned 23.00 Uitgelicht! Live 23.30 breid met een ochtendbulletin van Opwekking Praise 2017 00.00 Joseph In park Sytwende in Voorburg wordt binnenkort een hek geplaatst. Hart van Nederland . Dat heeft de Prince Honden mogen alleen nog in het speciale uitlaatgebied loslopen. zender donderdag gemeld. < 24

het Nederlands Dagblad vrijdag 13 november 2020

Stilgezet/ dichter op het nieuws limerick Psalm 24:10 Rikkert Zuiderveld nd.nl/varia beeld Sjaak Verboom Kees van Egmond, Bleiswijk

Bij de foto van Rinda Benschop in de rubriek Chocoladeverkoop Op de knieën Heimweerecept op pagina 20 van het Nederlands licht hersteld Dagblad van 10 november 2020. Wie is hij, die koning vol ma- Bezorgd ziet een vrouw in Geneijgen jesteit? – De HEER van de he- een volgend scenario dreigen: melse machten, hij is de koning ‘Best kans dat elk kind vol majesteit. geen letters van Sint maar dieprode cijfers gaat krijgen.’ De HEER van de hemelse machten. Van engelenlegers, van kosmische Limerick bijdragen? [email protected] krachten van straling en zwarte gaten, van vulkaanuitbarstingen en tsunami’s. Al die machten heeft Hij in de hand. In Kanaän hadden ze het ervaren. Het water van de Jordaan had ineens een dam gevormd, de muren van Jericho waren zomaar inge- stort, en tijdens een gevecht was de zon stil blijven staan zodat nie- ik en mijn huis mand de kans kreeg om zich te verstoppen. En onlangs hadden de Filistijnen een vreemd geruis in de Trump en Biden boomtoppen gehoord, vlak voor de Israëlieten op hen aan kwamen Onze kleindochter van zes zit rus- stormen en hen wegvaagden. Wat tig te spelen, terwijl wij het heb- voor een God is dit? Om bang van ben over de onrust na de Ameri- te worden. kaanse presidentsverkiezingen en Tenzij je de kant van die God kiest. de beschuldigingen vanuit beide Als je op de knieën gaat voor de kampen. Dat ze een wezenlijk pro- Almachtige, zul je merken dat je bleem wellicht beter peilt dan wij, niet platgestampt wordt, maar volwassenen, blijkt uit haar sim- juist veilig bent in elk gevaar. pele vraag: ‘Hebben Trump en Bi- den niet elkaars telefoonnummer?’

Heimwee Het potje pruttelt in de heimweekeuken: [dierbare foto] een geur die ons terugvoert naar de tijd Wisanne van ‘t Zelfde nd.nl/varia beeld Ingrid Bakker van rust en regelmaat, gezelligheid, van ganzenbord, van tegeltjes met spreuken. Dierbare foto’s, ze vertellen verhalen en herbergen herinneringen: geliefden, vervlogen jeugd of een De weersverwachting zag je aan de wolken, favoriete plek. In deze rubriek staat op woensdag kwam de olieman voorbij iedere week een persoonlijk verhaal en in de stal van opa’s boerderij gebaseerd op een dierbare foto werd niet gediscussieerd, er werd gemolken. centraal. Vandaag vertelt: Ingrid Bakker uit Almere.

Hoe simpel was een mensenleven toen. Nu koken wij een potje moeilijk doen, Onbevangen ‘De verliefdheid en onbevangenheid we raken om een minpunt van de kook van mijn ouders spatten van deze foto uit de jaren zestig af. Ik kijk met en andermans recept deugt voor geen meter. veel plezier en dankbaarheid terug op mijn jeugd, daarom is deze foto Ach, vroeger, vroeger! Toen was alles beter. van mijn ouders mij zo dierbaar. Mijn Eén ding is zeker: ons geheugen ook. ouders hadden een klassieke rolver- deling. Mijn vader reed eerst met een vrachtwagen van Hema, later kreeg hij een kantoorbaan bij dat bedrijf. Hij was verantwoordelijk voor de inkomende en uitgaande post, dus hij werd Gerrit de Postduif moesten ook een plekje vinden. En genoemd, naar de figuur uit De dan nam mijn moeder ook nog aard- Fabeltjeskrant. appels voor de hele vakantie mee, Mijn moeder zorgde in eerste in- want het was ondenkbaar dat je niet stantie voor het gezin van vijf kinde- je eigen aardappels zou eten. Als ik ren, maar toen ook mijn jongste eraan terugdenk, vind ik het weer zusje naar school ging, vond ze een grappig. parttime baan op een administratie- Zeven jaar geleden overleed mijn va- afdeling. Ik vond het heel stoer dat der. Daar had ik vrede mee, want hij mijn moeder werkte en na schooltijd was gewoon op, al mis ik hem nog ging ik soms bij haar langs op haar steeds. Maar mijn moeder overleed werk. al op haar 57e aan borstkanker. Daar We woonden in Amsterdam en als ben ik nog steeds verdrietig om. we op vakantie gingen, ging de reis Lange tijd dacht ik dat ik het verdriet vaak naar de Veluwe. Mijn vader had maar eens een plek moest geven. een redelijk grote auto, een Ford Maar nu weet ik: het verdriet mag er Taunus geloof ik, maar die zat afge- zijn. Mijn moeder maakt nog steeds laden vol. Twee kinderen zaten in de deel uit van mijn leven en ik denk kattenbak, zoals wij dat noemden, met dankbaarheid aan haar terug. oftewel de kofferbak. Dat mocht Maar het verdriet om haar overlijden toen nog. De honden en papegaaien hoef ik niet los te laten.’ nd Gulliver boeken muziek kunst cultuur film theater exposities nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Overspel Thierry Baudet The Crown

Lisette van de Heg schreef een roman over Thierry Baudet leeft in een spiegelpaleis In het nieuwe seizoen van de Netflixserie The Crown, over de regerings- overspel. ‘Er is niemand die zich voorneemt waarin geen plaats is voor tegenspraak, periode van de Britse koningin Elizabeth II, draait het om drie vrouwen: morgen een affaire te beginnen.’ laten twee nieuwe boeken zien. de koningin, premier Margaret Thatcher en prinses Diana.

interview pagina 4 recensie pagina 12 recensie pagina 8 2

Gulliver | cultuur nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

beeld Robin van Deutekom beeld pixabay

Troost is een tas vol boeken Voor veel Fransen zijn boeken essentieel om een lockdown te doorstaan. De Franse overheid denkt daar echter anders over. Onafhankelijke boekwinkels dreigen nu ten onder te gaan – zelfs de wereld- beroemde, al een eeuw oude Shakespeare and Company in Parijs.

Sinds 31 oktober is Frankrijk op- onze boekwinkels open’, schreven ze, schrijvers mochten er blijven slapen, week. Nu is het er stil. Daarom vroeg boekhandelaren overigens wel met nieuw in confinement. Vlak voor deze ‘zodat sociale isolatie niet óók tot onder het legendarische motto ‘be de eigenaresse haar klanten in een een plan. Tijdens de confinement zal tweede lockdown riepen boekhande- culturele isolatie leidt.’ not inhospitable to strangers lest e-mailtje om één boek te bestellen. de Franse regering alle verzendkos- laren, uitgevers en schrijvers de over- Fransen houden van hun boeken. De they be angels in disguise’. Het werd Wel vijfduizend ‘angels in disguise’ ten van online bestellingen voor on- heid op om boeken als essentiële beroemdste Franse boekwinkel is een thuis voor Ernest Hemingway, deden dat, van Parijse studenten tot afhankelijke boekwinkels vergoeden. producten te beschouwen. Ze publi- echter een Engelse: Shakespeare and James Joyce en F. Scott Fitzgerald. oud-president François Hollande. Voor sommige ervan zal dat de red- ceerden een statement met de titel Company, tegenover de Notre-Dame, Vóór de lockdown verkocht het Pa- De minister van Economie, Bruno Le ding zijn. Voor andere is het mis- Lire, c’est vivre (Lezen is leven). ‘Laat die al sinds 1919 bestaat. Arme rijse zaakje honderd boeken per Maire, kwam na de oproep van de schien al te laat. cultuur«nieuws redactie nd beeld anp / Paul Bergen, anp / Marten van Dijl, anp / Lex van Lieshout

Eurosonic Noorderslag digitaal Zeldzame boeken terug na Vinci werden meegenomen. De boe- Aangepaste editie IFFR Nominaties museumprijs De 35e editie van Eurosonic Noorder- spectaculaire inbraak Londen ken uit onder meer Italië en Duits- International Film Festival Rotterdam Het Eye Filmmuseum in Amsterdam, slag (ESNS) in Groningen wordt vol- Een verzameling van 240 zeldzame land lagen opgeslagen om te worden (IFFR) spreidt volgend jaar zijn vijf- het Mauritshuis in Den Haag en Na- ledig digitaal. Het conferentie- en boeken is terug bij de eigenaren, na- vervoerd naar een beurs in de Ver- tigste editie vanwege het coronavirus turalis Biodiversity Center in Leiden showcasefestival zou eerst in aange- dat een Roemeense bende ze in janu- enigde Staten. De Londense politie uit in meerdere delen. Het festival zijn genomineerd voor de BankGiro paste vorm deels fysiek en deels on- ari 2017 op spectaculaire wijze had werkte drie jaar met collega’s in Roe- begint van 1 tot 7 februari met verto- Loterij Museumprijs. Het thema is dit line zijn, maar vanwege de huidige gestolen uit een magazijn van een menië en Italië om ze op te sporen. ningen die in het teken staan van de jaar ‘Achter de schermen voor het coronamaatregelen is gekozen voor antiquariaat in Londen. De roof ter Ze werden gevonden in een huis in competitieprogramma’s en eindigt voetlicht’. De prijs is voor het mu- een digitale editie. Het thema van waarde van zo’n 2,8 miljoen euro Roemenië. Vier van de vijf eigenaren met een feestelijk programma in de seum dat het best zijn activiteiten ESNS, dat plaatsvindt van 13 tot en deed volgens Britse media denken hebben hun schatten vorige maand week van 2 tot 6 juni. In de periode achter de schermen laat zien. met 16 januari, is ‘The road to reco- aan een scène uit de film Mission Im- zelf opgehaald in de nationale biblio- daartussen zijn er allerlei activitei- very’. possible. De inbrekers moesten om theek in Boekarest. ‘Het was heerlijk ten, zoals exposities en presentaties, het alarm te omzeilen door centime- om te zien hoe blij elk slachtoffer die in het teken staan van IFFR. ters dik glas boren en vervolgens als was om te worden herenigd met acrobaten langs twaalf meter lange deze onvervangbare boeken’, aldus touwen afdalen naar de opslagplaats. inspecteur Andy Durham. De Roe- De buit bestond onder meer uit een meense bende heeft nog een stuk of exemplaar van Revolutionibus Orbium tien andere boekenroven in het Ver- Coelestium van Copernicus uit 1566, enigd Koninkrijk op zijn kerfstok. dat alleen al een slordige kwart mil- Twaalf leden zijn veroordeeld tot ge- joen euro waard is. Ook werken van vangenisstraffen tot een kleine zes Galileo, Isaac Newton en Leonardo da jaar. 3

essay | Gulliver nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Lucas Zandberg • schrijver nd.nl/opinie

»Ik heb Friese wortels en schreef over een Chinese concubine

Verhalenvertellers zijn uit, autobiografisch schrijven is in. De tendens is dat de schrijver bij het boek moet passen. An- had gevraagd zich voor te doen als de auteur, vooral als we Romanschrijvers die achter hun onderwerp verdwijnen, ders is het niet ‘authentiek’, een van de sleutelwoorden van er een persoonlijk verhaal bij hadden bedacht om de aan- worden in het huidige literaire klimaat dikwijls als oninte- deze tijd. Die invalshoek wordt verpakt als het streven naar dacht te trekken (‘Volgens familiegeruchten stam ik af van ressant beschouwd. Zij moeten het liefst zélf het onderwerp diversiteit en inclusie, terwijl het juist veel meer neigt naar de keizer van China’). De ‘schrijfster’ zou dan niet beschul- zijn. Die houding heeft een verschralend effect op het lite- ouderwets hokjesdenken. In mijn laatst verschenen roman digd zijn van culturele toe-eigening en de recensent die het raire landschap. Keizerlijk geel schrijf ik vanuit het ik-perspectief over een boek besprak voor een blog zou zich niet hebben hoeven af- Vanuit zogenaamd progressieve kringen klinken de laatste negentiende-eeuwse Chinese concubine. Critici zouden mij vragen of het boek niet beter had kunnen worden geschre- jaren stemmen om niet te schrijven over onderwerpen die op basis daarvan kunnen betichten van toe-eigening van ven door een Chinese auteur. Het plaatje zou immers klop- je niet zelf hebt meegemaakt of niet van dichtbij kent. Kort- cultuur, tijd en geslacht. Ik ben immers ontegenzeggelijk pend zijn geweest. Heel authentiek allemaal. om, een schrijver mag alleen over zichzelf schrijven of over geen Chinese vrouw. Geboren in de negentiende eeuw ben iemand die op hem lijkt. Zo’n voorschrift lijkt misschien iets ik evenmin. Kortom, ik heb allerlei regels met voeten getre- ‘Schrijf gewoon over jezelf’, adviseerde een schrijver me om schouderophalend naast je neer te leggen, maar dat ge- den. Ik bevind me als schrijver immers niet dicht bij mijn toen ik me eens beklaagde over de focus op autobiografi- beurt niet altijd. Zo las ik laatst een persbericht waarin een onderwerp. Op de keper beschouwd had ik volgens de laat- sche fictie, met name als deze over het schrijverschap gaat. relatief jonge mannelijke romanschrijver zich vanwege die ste inzichten deze roman niet eens mogen schrijven, waar- Maar dat wil ik helemaal niet. Ik ken mezelf al. Ik ben juist stemmen verontschuldigde voor het feit dat hij voor een mee ik toch enige moeite heb, om de doodeenvoudige reden nieuwsgierig naar anderen. Het door mij gekozen genre van vrouwelijk hoofdpersonage had gekozen en zijn verhaal liet de historische roman – of wellicht heeft het genre míj geko- afspelen in een tijd dat hijzelf nog niet was geboren. Ik zen, dat blijft de vraag – biedt mij de kans de ramen open te schrik daarvan. Een schrijver hoort vrij te zijn om te schrij- zetten en mezelf te vergeten in een tijd waarin iedereen ven waarover hij wil. door zichzelf geobsedeerd is. Het lijkt me stomvervelend om Op zich is er niets mis met autobiografisch getinte romans. In een ideale wereld de hele tijd met mezelf bezig te zijn en gênant om het daar Het genre kent vele hoogtepunten. Wees onzichtbaar van dan met lezers over te hebben. Zo interessant vind ik mezelf Murat Isik, twee jaar geleden winnaar van de Libris Litera- trouwens helemaal niet. Nieuwsgierigheid en inlevingsver- tuurprijs, is een prima voorbeeld, al moet ik bekennen dat ik zou het geschrevene mogen zouden sleutelwoorden moeten zijn voor een serieus zijn debuut Verloren grond in literair opzicht sterker vond. te nemen schrijverschap. Een fictieschrijver zou net als een Het is allicht veelzeggend dat dit debuut, waarin Isik als ver- acteur in staat mogen zijn zich in te leven in iemand die halenverteller op de achtergrond verdwijnt, de longlist van vooropstaan, niet compleet anders is dan hijzelf en in die rol te verdwijnen. In de Libris Literatuurprijs dan weer niet haalde. Over jezelf een ideale wereld zou het geschrevene vooropstaan, niet de schrijven of over een op jezelf gelijkend personage moet on- persoon die het heeft geschreven. Een geslaagde roman danks de geslaagde voorbeelden geen verplichting worden. de persoon die het blijft ook overeind zonder dat de auteur erbij wordt gele- Niet alle schrijvers hebben een interessant genoeg privéle- verd om het persoonlijke verhaal erachter toe te lichten. Het ven of ze houden hun persoonlijke verhaal liever voor zich. zou genoeg moeten zijn dat het opgetekende verhaal de Zo kan ik me voorstellen dat iemand die iets vreselijks heeft heeft geschreven. moeite waard is om verteld te worden. meegemaakt helemaal geen zin heeft om daarvan iedereen Wie zich zijn onderwerp laat voorschrijven door anderen en deelgenoot te maken, hoeveel succes en erkenning het ook over niets anders schrijft dan zichzelf beperkt zichzelf en zou opleveren. zijn lezer. Ooit kreeg ik een discutabel compliment van een dat ik gewoon zin had om dit verhaal te vertellen. journalist. Hij had genoten van mijn destijds pas verschenen Het verlangen naar autobiografisch getinte verhalen zorgt Afgelopen zomer raakte ik voorafgaand aan een livestream derde roman. Toch hoopte hij dat ik in de toekomst wat ervoor dat fictie steeds meer feitelijk wordt. Schrijver en het over Keizerlijk geel in gesprek met een bibliotheekmede- meer van mezelf en vooral mijn privéleven zou laten zien geschrevene lopen in elkaar over. Soms zijn ze amper nog werkster met een Aziatisch uiterlijk. Ik vroeg haar wat zij omdat ik dan interessanter zou zijn voor de lezer. Kortom, van elkaar te onderscheiden. Dat is niet per se een verrijking wist over het onderwerp. Haar antwoord luidde: ‘Alles wat ook van hem moest ik letterlijk over mezelf gaan schrijven. voor de literatuur. Ik heb meer dan eens evenementen bij- jij er straks over gaat vertellen.’ Een logische reactie. Er was Hij vond me nu nog een verhalenverteller. Uit zijn mond gewoond waar het meer over het privéleven van de schrij- immers geen enkele reden om aan te nemen dat zij verstand was dat allesbehalve een compliment, maar ik heb het toch ver ging dan over diens werk. Het persoonlijke staat voorop, had van negentiende-eeuwse Chinese concubines, net zoals zodanig opgevat. Volgens mij is dat namelijk de kerntaak het boek wordt bijzaak. Soms dalen zulke literair bedoelde min als ik iets weet van de Friese volksheld Grutte Pier, al van een romanschrijver: verhalen vertellen zonder dat de happenings zelfs af naar roddelbladniveau waarbij ik als be- mijn Friese roots ten spijt. Toch zou mijn roman in het hui- persoon van de auteur ertoe doet. Gelukkig zijn er genoeg zoeker last krijg van plaatsvervangende schaamte. Ik hoef dige klimaat vermoedelijk als authentieker zijn beschouwd verhalenvertellers. Waar het aan ontbreekt, is dat zij naar heus niet álles te weten. als ik de bibliotheekmedewerkster vanwege haar uiterlijk waarde worden geschat. « 4

Gulliver | boeken nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

interview • Eymeke Verhoeven beeld RCreations Fotografie, ‘Denk niet dat jij nooit overspelig zou kunnen zijn’

Overspel, daar gaat de nieuwste roman van Lisette van de Heg over. Het schrijfproces verliep aanvankelijk stroef. ‘Ik heb volgehouden omdat betrokkenen benadrukten hoe belangrijk het is dat er open over dit onderwerp wordt geschreven.’

Het boek Flirt , dat sinds deze week in de boek- we hebben ook een relatie met elkaar, en daar Als het is alsof overspel je overkomt, hoe kun je handels ligt, begint met de definitie van die ti- moeten we tijd en aandacht aan besteden.’ Van je dan wapenen? tel volgens het woordenboek: ‘niet-serieuze, de Heg glimlacht. ‘En dat doen is nog leuk ook.’ ‘De tips zijn algemeen bekend: binnen een re- vrijblijvende hofmakerij’. Het verhaal dat erop latie moet je blijven communiceren en aan- volgt, maakt duidelijk dat zo’n onschuldig klin- Waarom kostte het schrijven van dit boek u zo dacht hebben voor elkaar. Maar de realiteit is kende romance allesbehalve vrijblijvend is als veel moeite? dat we te maken hebben met sleur en het leven die ontrouw met zich meebrengt. De kerkgaan- ‘Ik ben sowieso geen razendsnelle schrijver, dat voorbijraast. de Laura bedriegt haar echtgenoot wanneer maar in dit geval worstelde ik ook met de ma- Liefde is de ander vooropzetten. Ergens botst een ander haar beter lijkt te zien en begrijpen nier van vertellen. Ik heb er een jaar of vier, vijf dat met het idee van onze individualistische dan hij. over gedaan. maatschappij dat je voor jezelf moet kiezen. De Tijdens het werken aan het boek luisterde De eerste versie van het verhaal belandde in de Vlaamse relatiedeskundige Esther Perel be- schrijfster Lisette van de Heg (37) keer op keer prullenbak. Ik stond op het punt het bijltje er- schrijft hoe we tegenwoordig alles in één per- naar het lied ‘Dancing in the Minefields’, van bij neer te gooien, omdat ik het moeilijk vond soon willen vinden: je moet met je geliefde Andrew Peterson. ‘In veel muziek over verraad om Laura echt te gaan begrijpen. In mijn eerste kunnen praten en sporten, hij moet sexy zijn klinkt de boodschap: hoepel maar op naar je versie was ze constant bezig zich schuldig te én je beste maatje. Maar, stipt zij aan, als ie- nieuwe liefde, pak je spullen en verdwijn. Ik voelen, waardoor ze niet echt genoot van haar mand je zielsverwant is, kan hij dan ook nog vind het mooi dat Peterson zingt over samen affaire. En nadat ze betrapt was, bleef ze zo spannend zijn? Het is logisch dat een onbeken- doorgaan tot je oud bent, ondanks moeilijke hangen in dat schuldgevoel dat ze geen stap de je makkelijker lichamelijk triggert dan de- omstandigheden. Al denk ik niet dat het in élke verder kwam met haar man Johan. Dat heeft gene bij wie je volledig op je gemak bent. situatie gezond is om bij elkaar te blijven.’ me aan het denken gezet. De werkelijkheid is Als je googelt, kom je al snel in het “moderne” altijd complexer en genuanceerder dan onze denken over relaties terecht: bij tips om je af- De reden voor een scheiding ligt in een derde faire geheim te houden en datingsites als Se- van de gevallen in vreemdgaan, volgens het cond Love. Er wordt veel op gezocht, dus er kan Centraal Bureau voor de Statistiek. Veel men- aan verdiend worden. Het is eigenlijk ziek. sen kennen dit thema dus uit persoonlijke erva- ‘Als er sprake is van Daar willen we flirtromance.nl tegenover zet- ring. ten, een website waar mijn boek een vervolg ‘Klopt. Inclusief christenen. Overspel is er een ontrouw in je eigen krijgt in de vorm van brieven en dagboekfrag- uit het rijtje zichtbare zonden. Als je erover menten van de hoofdpersonen. Naast die fictie hoort, in je omgeving, is het makkelijk om snel omgeving, ben je dan plaatsen we blogs van experts en verwijzen we te oordelen. Ik heb mezelf daar voorheen ook door naar onder meer de Marriage Course. Die schuldig aan gemaakt, met gedachten als: hij is een complicerende factor organisatie raadt aan elkaar geregeld te vragen: vreemdgegaan; wat een eikel, ik zou hem de hoe zit jij nu in onze relatie? Dat maakt het iets deur uit schoppen. of een luisterend oor?’ gemakkelijker het in een vroeg stadium te be- Bijna iedereen – gelovig of niet – vindt dat wie spreken als je je aangetrokken voelt tot een an- overspel pleegt, fout zit. Het was voor mij de der.’ uitdaging het verhaal op zo’n manier te schrijven dat je als lezer zo meeleeft met hoofdper- vooroordelen. Vaak zijn mensen zwijgzaam over hun ervaring soon Laura dat je begrijpt hoe ze, stapje voor Ik sprak met getrouwde vrouwen die verliefd met overspel. Hoe kwam u in contact met de stapje, ontrouw wordt. Dat je het haast leuk werden op een ander. Zij legden mij uit dat er vrouwen die hun verhaal met u deelden? voor haar vindt als de vonk overslaat, en dat je tijdens een affaire als het ware twee werelden ‘In de onderzoeksfase voor dit boek heb ik eerst het haar eigenlijk ook wel gunt: zo’n nieuwe naast elkaar bestaan. In de ene wereld geniet je gesproken met relatietherapeut Cocky Drost. man die vol aandacht en bewondering is. Er van die fijne, opwindende verliefdheid, terwijl Daarna plaatste ik een oproepje op mijn eigen zijn feelgoodfilms die je op een vergelijkbare je gezin gewoon blijft doordraaien in die an- Facebookpagina, in de hoop ervaringsdeskun- wijze aan de hand nemen als er sprake is van dere wereld. digen te spreken te krijgen. Er kwam genoeg overspel in de verhaallijn: je gaat er gewoon in Natuurlijk raken die twee werelden elkaar ook. respons. Niet overweldigend veel, maar wel mee. Waar Hollywoodsprookjes vaak eindigen Een van de vrouwen die ik sprak, vertelde over heel verschillende verhalen. Van vrouwen die met het ontvlammen van zo’n nieuwe liefde, het vreemde gevoel dat ze had toen ze een lek- zelf vreemd waren gegaan, en van echtgenotes wilde ik verder. Daarom bestaat het boek uit kere maaltijd stond te koken in de keuken van van wie de man een affaire had gehad. Van drie delen. Want ongeacht de context en het haar minnaar, terwijl ze haar gezin had achter- echtparen die samen verder wilden na het be- verdere verloop, zijn er altijd brokstukken als gelaten met diepvriespizza’s. Dat voorbeeld drog, en van stellen die uit elkaar gingen. iemand is vreemdgegaan. Dat vond ik interes- laat iets zien van de verscheurdheid die hoort Ze waren heel open. Het delen van hun erva- sant, en het onderzoeken waard.’ bij een buitenechtelijke relatie. ringen hielp hen om die een plek te geven, zei- Je kunt wel denken dat het jou nooit zal over- den ze. En ze benadrukten hoe belangrijk het is Een schrijver verplaatst zich, vast nog sterker komen, maar er is niemand die zich zomaar dat er meer wordt gepraat en geschreven over dan de lezer, in de personages. Bent u door het voorneemt morgen een affaire te beginnen. Dat dit onderwerp. schrijfproces anders gaan kijken naar uw eigen gaat vaak heel geleidelijk, zoals in mijn boek, Iemand vertelde me over de wanhoop die ze Flirt. Een romance huwelijk? en soms ook heel snel – maar hoe dan ook is voelde tijdens een bijbelkring. “Ben ik de enige Lisette van de Heg. Uitg. Vuur- ‘Ik denk nu nog bewuster: we kunnen als man het alsof je wordt meegezogen. Haast alsof het die een masker op heeft en heimelijk dingen baak, Amersfoort 2020. 312 blz. en vrouw allebei een druk leven hebben, maar je overkomt.’ doet die ingaan tegen ons geloof?”, vroeg ze € 19,99 5

boeken | Gulliver nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

zich af. “Ben ik zoveel slechter dan degenen die naast me in de kerkbanken zitten?” Toen ik met mijn dominee sprak over dit thema, vertelde hij dat de meeste stellen pas bij hem komen als ze de beslissing om uit elkaar te gaan al hebben genomen. Daar schrok ik van. Mensen missen veel qua pastoraat als ze alleen bij een predikant komen om zo’n mede- deling te doen en formaliteiten af te handelen.’

In uw boek speelt de dominee een belangrijke, bemiddelende rol. Wat kan de kerk volgens u beter doen in het omgaan met overspel? ‘Ik ben geen expert, maar ik heb wel ontdekt dat het veel uitmaakt hoe de omgeving reageert als bekend wordt wat er speelt. Er kunnen in de kerk soms harde woorden vallen. Je kunt van alles vinden van de situatie óf zonder oordelen naast de betrokkenen gaan staan. Volgens Esther Perel is het tegenwoordig taboe om als stel bij elkaar te blijven nadat een van beiden vreemd is gegaan. De mensen erom- heen kunnen zomaar zeggen: “Waar zijn jullie mee bezig?” Ik vind dat een belangrijke spiegel: als er sprake is van ontrouw in je eigen omgeving, ben je dan een complicerende factor of een luisterend oor? Kun je over je eigen schaduw heen stappen? Wat de echtgenoten ook beslissen, hun worsteling blijft. In het boek verwijs ik naar 1 Korinti- ers 13. Ik vind dat een heel mooi bijbelgedeel- te: de liefde is geduldig, niet jaloers, niet zelfgenoegzaam, ze rekent het kwaad niet aan … Prachtig. Maar leg dat, als de bedrogen Johan zijnde, maar eens concreet naast de werkelijkheid. Breng het maar eens in praktijk. Geloof, hoop en liefde bieden perspectief. Maar dat wil niet zeggen dat er niets kapot is. Overspel is ultiem verraad.’

Ziet u het hoopvol in voor stellen die na ontrouw besluiten toch weer met elkaar verder te gaan? ‘Ik ben hoopvoller geworden. Omdat er koppels zijn die laten zien dat het kan. Ze maakten een bewuste keuze en kennen hun valkuilen. Ik heb zelfs van meerdere stellen gehoord dat hun band beter en mooier is dan voorheen. Maar het herstellen van liefde en vertrouwen kost veel tijd en zelfopoffering. Volgens Cocky Drost duurt het vaak vier, vijf jaar voordat de brok- ken gelijmd zijn en het weer een beetje beter gaat. En je moet echt allebei willen. Samen verder gaan is niet voor iedereen de weg. Omdat ik geloof, heb ik hoop. Als er één labeltje is dat je op al mijn boeken kunt plakken, is het wel dat: het zal misschien niet gaan zoals je wilt of denkt, maar er is hoop.’ ■ Lisette van de Heg: ‘Geloof, hoop en liefde bieden perspectief. Maar dat wil niet zeggen dat er niets kapot is. Overspel is ultiem verraad.’ 6

Gulliver | muziek nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

expositie • Herman Veenhof beeld groninger museum Van Chelsea tot werelderfgoed

De expositie The Rolling Stones – Unzipped was gepland van 14 november tot 28 februari, maar of het Groninger Museum op 20 november weer opengaat, is nog even de vraag. Corona houdt huis, ook als het gaat om de Europese vastelandprimeur van de eerste tentoonstelling die wordt gewijd aan ’s werelds beroemdste en nog actieve band.

The Rolling Stones – Unzipped was al te zien in Londen, de Verenigde Staten en Azië. Maar toch is de Groninger versie bijzonder. ‘We hebben verhalen en items toegevoegd’, zegt Mick Jag- ger, de inmiddels 77-jarige zanger van de band op de website van het museum. De Stones waren al eens in Groningen. Op 2 juni 1999 gaven ze tijdens hun legendarische Bridges of Babylon -tournee een concert in het Stadspark. Op YouTube is daar maar een enkel filmpje van, maar ook daar al zie je dat het ge- laat van de zingende atleet Jagger doorgroefd The Rolling Stones in is. Dat geldt nog meer voor zijn maat, gitarist vroeger dagen. en medecomponist Keith Richards (76 nu). Drummer Charlie Watts is met zijn 79 jaar de oudste en ook de braafste. Hij gebruikte weinig drank en drugs en trouwde op 14 oktober 1964 Charlie Watts, Ludwig Sky Blue Pearl Keystone Badge, 1965. in Bradford met de nog drie jaar oudere Shirley Ann Shepherd. Zij is nu 82. Ook Ron Wood is al 73, maar grossierde wat ruimhartiger in snel geleegd glaswerk en relaties. Bill Wyman, die werk. Er is een heel podium gebouwd en zelfs Groningen had in 2016 zelfs een wereldpri- in de jaren tachtig helemaal klaar was met de hun studio. Even schattig als confronterend is meur met ‘David Bowie IS’. Die won op twee band waarin hij basgitaar speelde en met zijn de weergave van hun prille jaren, toen ze el- manieren aan roem; Bowie was een kunstvorm Rhythm Kings een ander leven vond, is 84. Dat kaar ontmoetten en als band van start gingen op zichzelf, met al zijn personae, design tot in is bijna onvoorstelbaar. in het bescheiden verblijf in Edith Grove in details en absolute pionierschap in multimedi- Je zou zeggen, de heren zijn rijp voor het rust- Chelsea, een wijk van Londen. Keith en Mick op aliteit. Bowie was het exposeren bij uitstek en huis van rollende stenen. Maar niets is minder zijn dood op 10 januari dat jaar katapulteerde waar. Tot vorig najaar liep een wereldtournee de belangstelling. The Rolling Stones zijn iets die drie seizoenen omspande. In 2016 maakten compleet anders. Maar toch, directeur Andreas The Rolling Stones een laatste echte plaat. Met De expositie is over acht Blühm van het Groninger Museum schuwt de Blue & Lonesome keerden ze terug naar de oer- grote woorden niet: ‘Het gaat om werelderf- vorm van hun muziek, de blues. Het album be- zalen heel ruim opgezet. goed, waarbij de UNESCO-categorie ‘immateri- Door Ronnie Wood op canvas vatte twaalf covers uit de jaren vijftig tot en eel’ zeker van toepassing is.’ Maar zo ‘immate- geschreven setlist van het concert met zeventig van de vorige eeuw en werd op- rieel’ zijn de Stones niet. Hun werk bestaat niet in Londen op 15 mei 2014. genomen in drie dagen. De plaat was een state- alleen uit onvergetelijke en invloedrijke mu- ment en maakte in één klap een einde aan alle kamers, het tart menig moederlijk oog, hier ziek. Ze hebben ook visueel en tastbaar hun roddels over ziekte, ruzie, uiteengaan en artis- zou ook na 58 jaar nog even flink gebezemd en sporen nagelaten. Ze waren stijliconen. Jagger tieke impotentie. gedweild moeten worden! deed dat met heel gewone kleren, maar anders The Rolling Stones zijn echt niet van gisteren. De expositie is over acht zalen heel ruim opge- gedragen en later met bizarre jasjes. Richards In april dit jaar kwam de band met hun reactie zet. Vreemd genoeg is dat te danken aan co- koos voor de accessoires: ‘een schedelring, oor- op de pandemie. ‘Living In A Ghost Town’ kreeg rona, omdat de anderhalve meter in musea niet hangers van haaientanden, leren armbanden, ruim tien miljoen weergaven op YouTube. makkelijk is te handhaven en moet voorkomen kohl rond de ogen, een explosie van geverfd dat groepen mensen voor een klein object de haar, ver openstaande hemden, kettingen rond op kamers koppen bij elkaar steken. zijn nek, kralen in zijn haar, overal sjaals’. De expositie gaat dus in vernieuwde vorm door Europa toeren, met de primeur voor Gronin- gen. Aan de hand van ruim vierhonderd originele objecten uit het persoonlijke archief van de band geeft de tentoonstelling een indruk- wekkend kijkje achter de schermen. Er is niet alleen veel beeld en geluid, zeldzame audio- The Rolling Stones – fragmenten en videomateriaal, maar er zijn Unzipped vooral ook interessante fysieke artefacten. Ori- Andreas Blühm/Anthony ginele instrumenten van de bandleden, per- DeCurtis. Uitg. Xander, soonlijke dagboeken, iconische kostuums, pos- Amsterdam 2020. 288 blz. termateriaal, albumcovers, kleding, design in € 49,99 allerlei soorten en maten en ook het grotere Schilderijen van het verblijf in Edith Grove in Chelsea, een wijk van Londen. 7

cultuur | Gulliver nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Column13 Klaas Vos nd.nl/columns beeld nd

Leefomgeving De dag van dit schrijven opent met zijn de stokken die de waslijn van het het laatste bericht van (namens) mijn leven overeind houden. Net zoals de broer Eric in de groepsapp van ons als feesten. Vier je vierdagen, maar ook Vosbroers. Hij heeft de groep verla- de dagen van je rouw. ten. Keiharde werkelijkheid. Kan niet Nog steeds als ik mij die gang rond anders. Want mijn geliefde broer zijn baar, met mijn schoonzus, met heeft het leven verlaten. In mijn vo- mijn nichten en hun mannen, met rige column schreef ik over zijn dra- mijn broers, te binnen breng, voel ik matische val tijdens het mountainbi- weer die haag van medemenselijk- ken. Over de fatale gevolgen, die hem heid en lopen de – warme! – rillingen deden besluiten tot een ‘zo zacht mo- me over de rug. gelijke landing in de schoot van Abra- ‘Het is niet goed dat de mens alleen ham’. zij’, klinkt al aan het begin van het Een lezer schreef me: ‘dat kun je ge- grote Verhaal van God met ons men- rust een noodlanding noemen’. En zo sen. Te veel gesproken kan het al snel was het en zo geschiedde. De over- hol klinken. En te lang en te veel is gang van het AMC naar huis om in het slechts gelezen als aansporing om vertrouwde omgeving afscheid te ne- te trouwen en dan vooral uiteraard men van geliefden verliep helaas niet als man en vrouw. Maar juist in de applaus-, laat staan bonuswaardig. dagen dat het leven onder spanning Mijn broer onderging het bijna huive- staat, mag het gelezen worden als ringwekkend waardig en in vrede. broodnodige levenswaarde en le- Een zee van bloemen bevestigde de vensvoorwaarde en aansporing tot zee van verdriet die zijn verscheiden broederschap en zusterschap. Men- opriep en nog oproept. sen alleen laten is verdriet in Gods De hemel huilde hevig met ons mee ogen, die zichzelf ook al in den be- op de dag van zijn uitvaart. Maar ginne een ‘Ons’ noemt: ‘Laat Ons onze tranen werden mee opgevangen mensen maken, in Ons beeld en naar door een zee van mensen aan de kant Onze gelijkenis.’ van de weg. De gehele wielerclub, We hebben in ons land het Planbu- waarvan hij de meesterknecht was, reau voor de Leefomgeving. Zou dat de wegkapitein, vormde in hun shirts ook niet een definitie van kerk kun- en met hun fietsen een indrukwek- nen zijn? En dan niet alleen planbu- kende erehaag naar de begraafplaats. reau, maar ook oefenruimte, aan- Een oecumene van meeleven. spreekpunt, creatief centrum van We kwamen langs de Kruiskerk, ooit medemenselijkheid. Gereformeerde Kerk, nu PKN. Op de Omdat het wezen van de kerk is dat zijgevel is de kerk voorzien van een Hij zelf bij ons is en ons is geworden. enorm billboard, waarin de kerkge- Medemens bij uitstek. Sinds Betle- meenschap boodschappen laat zien hem en Golgota zijn God en mens The Rolling Stones anno 2020. aan de aandachtige voorbijganger. In geen concurrenten, sinds Abraham al deze tijd staat er met reuze chocola- niet, Noach niet, in Adam niet. God deletters: ‘De omgeving van de mens gaat incognito in medemenselijkheid. is de medemens’. Daarin is Hij tegelijk ver en tegelijk Als je de lijst met modeontwerpers, kunste- Onder andere omstandigheden zou ik heel nabij. Op de dag van Erics uit- naars, fotografen, vormgevers en filmmakers dit aforisme wellicht schouderopha- vaart ervoer ik Hem in die erehaag, die ooit met de Stones hebben samengewerkt lend als cliché afgedaan hebben. Die zoals Hij ook zo nabij was in mijn (en dat nog doen) de revue laat passeren, kun vrijdag dat we Eric stapvoets bege- broer zelf. Die erehaag en mijn broer je vijftig jaar moderne kunstgeschiedenis ver- leidden naar zijn bewaarplaats voor waren samen mijn omgeving. In de tellen: van Andy Warhol tot Jeff Koons, van de eeuwigheid, landde deze spreuk herinnering nog immer. En ook in die Shepard Fairey tot Stefan Sagmeister, van Jean- met een genadig zachte plof raak op luisterende oren, kloppende harten Luc Godard tot Martin Scorsese, van David Bai- een gevoelige plek in mijn ziel. In die in kaarten en gesprekken. Maar hoe- ley tot Annie Leibovitz en van Jean Paul Gaul- enorme erehaag werd dat woord lang blijft die spreuk levende werke- tier tot Alexander McQueen en Gianni Versace. vlees, een houvast biedend ritueel. lijkheid? Ik bespeur nu al de slijt tot Waar rituelen ook voor bedoeld zijn. cliché. terugblik We kunnen niet zonder, dat realiseer Hebben we steeds verdriet nodig om Bij de expositie hoort een boek annex catalo- je je weer op zo’n moment. Rituelen van kuddedier medemens te worden? gus. Dat is ook bijzonder, omdat schrijver An- thony DeCurtis niet alleen de archiefkast om- gooide, maar de heren van de band speciaal voor deze gelegenheid opnieuw sprak. Hij biedt dus niet alleen een geschiedenis van de band aan de hand van de geëxposeerde tableaus, maar ook een terugblik van mannen die zaken- Zijden shirt, ontworpen door Joanie lieden werden en musici bleven. Char, dat Keith Richards droeg tijdens Wat opvalt: de kritische en onopgesmukte le- de Bridges to Babylon Tour, 1997-1998. vensvisie van de bandleden. Ze bleven de ruige kant van de medaille waarop The Beatles de keerzijde vormden. Heel bewust kozen ze een duister, rebels imago, om zich af te zetten te- inkeer gekomen. Nu ga ik gewoon door met le- gen de ideale schoonzonen van The Beatles. Te- ven en wil ik zien hoever ik nog kom.’ genover de guitige onbeleefdheid van de Fab Mick Jagger: ‘Je kunt de geschiedenis niet ver- Four uit Liverpool staken de artistieke schoffies loochenen, en dat zal ik zeker niet doen. Maar uit Londen hun middelvinger omhoog. ik ben nauwelijks geïnteresseerd in de geschie- Zestig jaar later komt uit die grote bekken best denis van de band en wat er vroeger is ge- veel verstandigs. Keith Richards: ‘Het is onge- beurd. Ik ben wel degelijk geïnteresseerd in de Aan de zijgevel van de Kruiskerk in Huizen hangt een enorm billboard met een looflijk. We leven in blessuretijd … Ik ben een songs, of ze overeind zijn gebleven. Maar ik wil boodschap voor de aandachtige voorbijganger. onvoorstelbaar stoute jongen geweest. Nu kijk ze niet spelen als erfstukken uit het verleden. ik terug en zie ik in dat ik tien jaar lang heb ge- Ik wil nieuwe dingen doen.’ probeerd zelfmoord te plegen. Maar het is niet >> Meer info over de expositie is te vinden op gelukt. Ik heb mezelf geaccepteerd en ben tot groningermuseum.nl/rolling-stones 8

Gulliver | film nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Terwijl de familieleden van Elizabeth tal van strapatsen maken, geeft de koningin geen krimp. dramaserie • Maurice Hoogendoorn beeld netflix The queen, de ijzeren dame en de geliefde prinses

In het vierde seizoen van de populaire Netflixserie The Crown krijgt de Britse koningin Elizabeth te maken met twee vrouwen: Margaret Thatcher en Lady Diana Spencer.

94 jaar is ze inmiddels, koningin Elizabeth II van het Verenigd Koninkrijk. Veertien premiers heeft ze al meegemaakt sinds ze in 1952 koningin werd. Winston Churchill was de eerste, tot Boris Johnson nu. Een van de redenen waarom de Netflixserie The Crown zo’n succes is, is dat we in de regeringsperiode van Elizabeth een hele era voorbij zien komen. Het eens zo imposante Britse rijk brokkelde langzaam af; iets waar veel Britten het nog altijd moeilijk mee hebben. Oude tradities botsen met moderne tijden. Het eerste seizoen van The Crown begint in 1947, 73 jaar geleden, met een 21-jarige Eliza- beth, die op het punt staat te gaan trouwen met Philip Mountbatten. Philip is er ook nog steeds trouwens; volgend jaar hoopt hij honderd te worden. Nu, in het vierde seizoen, zijn we in de jaren tachtig beland. Elizabeth wordt net als in het derde seizoen gespeeld door actrice Olivia Col- man. In het vorige seizoen zagen we de personages rondom Elizabeth worstelen met de last van de kroon en de publieke belangstelling. Margaret, de jongere zus van Elizabeth, was liever koningin geweest, terwijl Elizabeth er allesbehalve om stond te springen. Margaret houdt

Een intens treurige scène, de suggestie is duidelijk: Charles is helemaal niet verliefd, hij had liever met Camilla willen trouwen. mier van het Verenigd Koninkrijk werd. Ze haar ontmoet, is ze nog maar een meisje. Ze willen trouwen. Als we op de serie afgaan, had wordt fantastisch gespeeld door Gillian Ander- trouwden in juli 1981, toen Diana net twintig het huwelijk van Charles en Diana eigenlijk son: kil, stijfjes, en met een soort Beatrix-achtig was. Haar tragiek wordt al vroeg duidelijk: ie- nooit een reële kans van slagen. Het is de vraag van de schijnwerpers. Maar juist daarom, zo kapsel. In een van de eerste afleveringen van dereen is dol op haar, behalve haar man. Die of de werkelijkheid ook zo somber was. Ze had- blijkt keer op keer in de serie, was ze minder dit seizoen citeert ze haar vader, die lekenpre- blijft Camilla Parker Bowles opzoeken en kan den duidelijk geen goed huwelijk, maar wel- geschikt om koningin te zijn. Telkens weer dikant was: ‘God heeft geen zwakkelingen no- het vaak niet verkroppen dat Diana meer aan- licht zijn er toch meer mooie momenten ge- blijkt dat het om de kroon moet gaan, en niet dig als ambassadeurs.’ Daarmee is de toon di- dacht krijgt dan hijzelf. weest dan de serie doet vermoeden. Het om de persoon, wil de monarchie kunnen over- rect gezet. interview na hun verloving is op YouTube te- leven. Terwijl de familieleden van Elizabeth tal Thatcher, van bescheiden komaf, heeft weinig verloving rug te kijken, en daarin doet Charles inderdaad van strapatsen maken, geeft de koningin geen met de elite op. Daarnaast ziet ze elke minuut Nadat Charles en Diana hun verloving hebben die horkerige uitspraak, maar het stel lijkt op krimp. die ze niet werkt als een verspilde minuut – ze aangekondigd, worden ze gezamenlijk geïnter- dat moment toch heel wat gelukkiger met el- doet niet aan gezelligheid of ontspanning. Ze is viewd. ‘Jullie lijken heel verliefd’, zegt een van kaar dan in de serie. zwakkelingen in veel opzichten een tegenpool van Elizabeth, de journalisten. Waarop Charles een beetje af- Aan het einde van het seizoen zijn we dicht in In dit nieuwe seizoen krijgt the queen stevige wat een aantal heerlijke scènes oplevert. wezig en ontwijkend reageert: ‘Tja, wat is liefde buurt van hun scheiding. Diana krijgt nog concurrentie van twee andere sterke vrouwen. Kort na het aantreden van Thatcher krijgt het de?’ In de serie is het een intens treurige scène, een preek van Philip: ‘Iedereen is hier een bui- Allereerst is daar Margaret Thatcher, de ijzeren koningshuis te maken met nog een andere want de suggestie is duidelijk: Charles is hele- tenstaander, maar jij lijkt dat te vergeten. Jouw dame, die in 1979 de eerste vrouwelijke pre- vrouw: Lady Diana Spencer. Als prins Charles maal niet verliefd, hij had liever met Camilla probleem is dat je niet doorhebt om wie het 9

boeken | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

non-fictie • Rimme Mastebroek

Mannelijkheid is wat je er zelf van maakt

Wat ‘mannelijkheid’ inhoudt, is Brett Kavanaugh. De Standaardman grondig toe aan een revisie, is bovendien beeldbepalend. Wat betoogt de Britse kunstenaar voor iemand zie je voor je wanneer je Grayson Perry. denkt aan een hoogleraar, of een rechter? Onlangs vertelde de jonge, Perry is in zijn eigen land een beken- zwarte advocate Alexandra Wilson de kunstenaar en geen onbelangrijke nog aan The New York Times dat ze in stem in het maatschappelijk debat. de rechtbank regelmatig voor cliënt In zijn boek Mannen wil Perry laten wordt aangezien. zien dat mannelijkheid niet bestaat. Wat de maatschappij als ‘normaal’ Of, beter gezegd, dat de term ‘man- (of mannelijk of vrouwelijk) ziet, is nelijkheid’ een waaier aan gedrag en buiten biologische verschillen gro- voorkeuren moet bevatten, het een tendeels sociaal-cultureel bepaald. niet beter of ‘mannelijker’ dan het Dit ligt dus niet vast. Een niet bijster ander. Simpel gezegd: hoe meer plu- belangrijk, maar toch veelzeggend riform mannelijkheid is, hoe meer voorbeeld: de winkels liggen vol met mannen zich een geslaagde man voe- roze prullaria voor meisjes en blauw len. En dat scheelt mannen én vrou- spul voor jongens, maar historisch wen een hoop ellende en de maat- gezien was dit lange tijd andersom. schappij een hoop geld. Immers: veel ‘Roze, een meer uitgesproken en ellende – van verkrachtingen tot ra- krachtige kleur, is geschikter voor dicalisme – wordt veroorzaakt door jongens, terwijl blauw, delicater en gefrustreerde mannen, als reactie op verfijnder, een meisje beter staat’, hun falen om een echte man (met schreef vrouwenblad Ladies’ Home bijvoorbeeld een goede baan) te zijn. Journal in 1918. In die tijd droegen Perry ontving de Erasmusprijs voor vrouwen ook nog geen spijkerbroe- zijn boek, een prijs die wordt uitge- ken, overigens; dat was ‘mannenkle- deeld voor een ‘buitengewoon be- ding’. langrijke bijdrage op cultureel en sociaal terrein’. zucht Bij vlagen is Mannen te essayistisch vrouwenkleding en is Perry te bout zonder dit vol- Perry noemde zichzelf eens een ‘pot- doende te onderbouwen. De leefwe- tenbakkende travestiet’, omdat hij reld van Perry zal ook niet die van de het soms fijn vindt om ‘vrouwenkle- gemiddelde ND -lezer zijn. Maar voor ding’ te dragen en, nu ja, graag pot- wie niet bang is voor de nodige zelf- ten bakt. In die zin klopt het dus, reflectie en de term ‘witte man’ niet maar eigenlijk doet hij zichzelf daar- automatisch leidt tot een diepe mee tekort. Mannen is veel genuan- zucht, is Mannen een waardevolle ceerder dan die zelfschets van Perry spiegel om in te kijken. ■ wellicht doet vermoeden. Het is geen makkelijke kritiek op ándere mannen, maar Perry neemt zichzelf ook regelmatig op de hak. Hij schrijft met milde spot over de Standaardman – een witte, heteroseksuele man met een prima baan. Net als hijzelf. Als witte heteroman doe je jezelf dan ook tekort door het boek weg te leggen wanneer het ongemakkelijk wordt. Perry laat namelijk helder zien hoe de Standaardman een on- evenredig grote invloed heeft op wat ‘normaal’ is in de maatschappij. In de woorden van feministen: ‘Objectivi- teit is mannelijke subjectiviteit’. Als vrouwen (of mannelijke minderhe- den) boos worden, zijn ze emotio- hier draait.’ Je vraagt je af hoe het mogelijk is neel, hysterisch of agressief. De Stan- dat de kroon nog altijd zo stevig op het hoofd daardman is de ratio. Als hij boos van Elizabeth zit, aangezien om haar heen ge- wordt, is hij ‘gepassioneerd’ – denk regeld de boel naar de ratsmodee gaat, met maar aan de rechtszaak rond rechter name op huwelijksgebied. Het vierde seizoen haalt niet het niveau van Mannen het derde. Het voelt soms alsof de makers te Grayson Perry. Uitg. Balans, Am- weinig materiaal voorhanden hadden, terwijl sterdam 2020. 176 blz. € 15,00 er toch ook in de jaren tachtig genoeg gebeurde. Een deel daarvan zien we ook wel terugko- men – de economische crisis, de Falklandoorlog – maar regelmatig is de fut en de vaart eruit. Het komende seizoen brengt ons weer wat The Crown, seizoen 4 dichter bij het heden. Dat zal, in tegenstelling ★★★✩✩ tot wat eerder de bedoeling was, het laatste Tien afleveringen. deel worden. Met Imelda Staunton als koningin Vanaf 15 november Elizabeth II. ■ te zien op Netflix. 10

Gulliver | column nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

LEVENSVRAGEN VAN EEN 27.JARIGE

Ilona de Lange nd.nl/opinie beeld Jaap Meijer, nd

27-jarigen dansen op het slappe koord tussen jeugd en volwassenheid, vol levensvragen. Ilona de Lange, sinds april 27, is op zoek naar antwoorden. Hoe praat je over je geloof? vraagt ze aan Tish Warren, een Amerikaanse anglicaanse priester en schrijfster van het boek Liturgie van het alledaagse.

Ik vind het lastig om woorden te gedenken na over volgende stappen in I: ‘Zou er een liturgie kunnen zijn maar ook dan gooi ik wel iets uit, om- ven aan mijn geloof bij vrienden en onze bediening. Waar zie ik Jezus voor gesprekken met vrienden en fa- dat het onderdeel van míj is. Dan gaat familie. Want hoe zie ik God nu in vandaag aan het werk? Zo denken, milie?’ het weer om één persoon zijn. Dus bij mijn dagelijks leven? In het boek Li- helpt om je geloof te betrekken bij je W: ‘Ja, absoluut! Die zou je zelf kun- de christelijke vriendin zeg ik: mijn turgie van het alledaagse las ik dat dagelijks leven. Dus ook om Hem te nen schrijven. Het helpt om een litur- man en ik bidden over de volgende onze theologie soms te groot is voor betrekken in de gesprekken die je gie te vormen voor terugkerende, las- stappen in onze bediening. Bij de ons eigen, geroutineerde leven. De hebt. Een van mijn mentoren zei tige dingen in je leven. Mijn man niet-christelijke zeg ik: mijn man en schrijfster, Tish Warren, laat zien hoe eens: “Talking about your faith is adviseerde mij onlangs om een litur- ik bidden over de volgende stappen in dagelijkse handelingen (tanden poet- about being one person.” Je praat gie te schrijven rondom sociale- ons werk. Of laatst vertelde ik een sen, mail checken) je ook vormen als hetzelfde tegen je gelovige vrienden mediagebruik, want daar heb ik niet-christelijke vriendin dat we onze gelovige. Maar hoe maak je de stap en familie als tegen je ongelovige ge- moeite mee. Zit ik te veel op Twitter? dochters al maanden thuisonderwijs naar alledaagse geloofsgesprekken liefden.’ Waarom klik ik telkens die app aan? geven in de coronacrisis. Het is zwaar, met geliefden? Ik wil dat graag meer Moet ik mijn account opzeggen? Ik daar klaagde ik even over. Maar er doen, maar het voelt vaak geforceerd. bescheiden houding wil er bewuster mee omgaan en een zitten ook mooie kanten aan, dus ik Of ik voel me schijnheilig. Dus laat ik I: ‘Eén persoon zijn, dat is een groot liturgie kan daarbij helpen. Een ander zei ook: mijn jongste dochter is de het. thema voor me. Ook wanneer je als voorbeeld daarvan is een vriend van afgelopen periode gaan lezen en dat I: ‘Ik kan jaloers zijn op evangelische gelovigen onder elkaar bent in de mij, hij is chirurg en voert urenlange geeft ons zo veel vreugde – daar zien geloofsgenoten omdat ze vaak woor- kerk én daarna. In de kerk zing ik operaties bij kinderen uit. Ook op we echt Gods werk in.’ den hebben voor hun geloofsleven. Ze (normaal gesproken) samen met fa- aanraden van mijn man, zijn geeste- I: “God aan het werk zien”, dát zeg ik spreken “woorden van leven” over milie of vrienden woorden van gelijke mentor, heeft hij gebeden ge- dus niet zo snel. Ik denk dat dit ook elkaar uit en gaan door “geloofssei- loof, we bidden luisterend naar de schreven die hij voor, tijdens en na komt door onze kerkelijke traditie. Ik zoenen”. Het is niet mijn taal, maar ze predikant, we buigen ons hoofd als een operatie bidt. Dit helpt hem om groeide op in een behoudende her- praten wel makkelijker over hun ge- we de zegen krijgen. Dat is allemaal te gaan met de spanning. Hij heeft de vormde kerk, u in een meer uitge- loof. Het is daardoor meer onderdeel best ongewoon en intiem. Als we gebeden zelf geschreven aan de hand sproken baptistenkerk. Ik las wel dat van hun leven, lijkt me, en dat is iets daarna samen in het “gewone leven” van de Bijbel, het Book of Common u daarna een periode op blote voeten wat ik graag wil.’ stappen, is het zo moeilijk om te pra- Prayer en eigen woorden. Dus formu- als christelijke activist door het leven W: ‘Ik begrijp je. Taal voor je geloofs- ten over de gezongen woorden of de leer een gebed voordat je een vrien- hebt gewandeld en vervolgens bent u leven vinden, is een belangrijke stap. betekenis van de preek voor mij per- din spreekt: ‘Help me om trouw aan priester geworden met een wit Lezen kan daarbij helpen. Maar ook soonlijk. Het voelt schijnheilig om U te zijn, om mijn vriendin lief te boordje in een meer hoogliturgische schrijven, van poëzie tot simpelweg een “geestelijk gesprek” te voeren, hebben.’ Je kunt ook ín het gesprek Anglicaanse Kerk. Veranderde dit uw een dagboek bijhouden. Ik had vroe- omdat je in hetzelfde koffiemoment allebei een punt van dankbaarheid manier van praten over uw geloof?’ ger een predikant die vroeg: “Wat is moppert en roddelt.’ noemen en een punt van leegte in je W: ‘O, daar heb ik nog nooit zo over vandáág de betekenis van een opge- W: ‘Dat is ook lastig. Helemaal als ge- leven. Dat is een ongeforceerde ma- nagedacht. Volgens mij praat ik echt stane Jezus in je leven?” De laatste liefden er anders in staan. Een ge- nier om de geestelijke oefening van nog steeds hetzelfde over mijn geloof, jaren doordenk ik dat aan de hand loofsgesprek vraagt om een beschei- Ignatius te doen. Wij doen dit ook aan er is alleen meer bij gekomen. Ik van de vijf vragen van Ignatius van den houding en echt luisteren naar tafel met onze dochters. Als ik mijn praat nu veel meer over geestelijke Loyola, een Spaanse geestelijke die elkaar. Tegelijkertijd laat je mensen meest dierbare vrienden een tijdje oefeningen uit de kerkelijke traditie. een oefening bedacht om Gods aan- toe in jouw hart en gedachten. Het is niet heb gezien, dan vragen we aan Dat examen van Ignatius, dat kende wezigheid op te merken. Zijn dage- een oefening in een mens uit één stuk elkaar: als je leven een krant was, wat ik vijftien jaar geleden niet. Mijn lijkse “examen” is een groot onder- worden. Bij mijn meest close vrien- zouden dan momenteel de kranten- saaie dagelijks leven en mijn lichaam werp in mijn volgende boek. den gaat dit heel makkelijk, omdat koppen zijn? Bij mij is met vlagen hadden weinig te maken met mijn Het lijkt soms alsof Jezus’ betekenis het geloof een centrale plek in hun zo’n krantenkop: ik worstel met ge- geloof. Ik was niet één persoon. Het voor een mensenleven zit in een een- leven heeft. loofstwijfel.’ geloof zat toen veel meer in mijn malig groot bekeringsverhaal, maar Ik denk en verwerk hardop. Mijn I: ‘Is het normaal voor u om het te hoofd, en in grote dingen doen voor de betekenis van zijn opstanding is er vreugde en twijfels over God spreek hebben over werk, uw relatie en dan anderen. Destijds greep ik bij ge- nú. Dus, twee uur geleden ben ik ik dus uit, omdat ik dan God helder- God erbij te betrekken?’ loofstwijfel naar boeken, nu heb ik de wakker geworden op de ochtend van der aan het werk zie in mijn leven. Ik W: Ja, dat gaat alleen zo makkelijk bij gebeden en gebruiken van de kerk. een belangrijke verkiezingsdag. Ik moet het verbaal verwerken. Ik kan vrienden voor wie het geloof ook een Mijn geloof is meer geïntegreerd in ben moe en moet vandaag zorgen niet in mijn eentje christen zijn. Nie- centrale plek in het leven heeft. Bij mijn eigen leven. Integratie, dat is een voor mijn kinderen. Mijn man en ik mand kan dat.’ andere vrienden is het moeilijker, belangrijke verandering geweest.’ 11

boeken | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Michael Christie dacht voortdurend aan de klimaatcrisis en de ontbossing toen hij ‘Greenwood’ schreef. Toch is het allereerst een familiesage. fictie • Petra Noordhuis beeld Cedar Bowers Leven verweven met bomen

Doorlezen in Greenwood loont. Als het verhaal de geschiedenis in duikt tot 1908, wordt het boek de ‘page- turner’ die de uitgever had beloofd.

Greenwood begint ongeloofwaardig. Het is 2038 en dendroloog Jacinda Greenwood leidt als gids de rijken der aarde rond over Greenwood Is- land, een van de laatste plaatsen ter wereld waar nog bos is overgebleven na de Grote Droogte. Het fictieve eiland aan de kust van het Canadese British Columbia wordt bezocht door mensen die een keer in een echt bos willen zijn. Dit is een ‘once-in-a-lifetime’-ervaring geworden voor de allerrijksten. De rest van de wereld is dor en stoffig. De meeste mensen leiden een armoedig, ongezond en ellendig leven. Rijk worden kun je met de productie van ast- mamedicijnen. Jacinda Greenwood werkt ver onder haar niveau, maar mag zich gelukkig prijzen dat ze in het bomenreservaat werkt. Zij behoort bij het selecte groepje aardbewoners dat nog gezonde lucht inademt.

dagboek Het is moeilijk om in deze fantasie mee te gaan, want kunnen er nog wel mensen op aarde leven als er geen bomen meer zijn die zuurstof produceren en koelte afgeven? Schrijver Mi- chael Christie weet genoeg van bomen om dit te beseffen. Zijn doel was een samenleving te bedenken die zo akelig is dat je er beslist niet zou willen leven. Hij vindt die ongeloofwaar- digheid blijkbaar geen probleem voor het verhaal. Daarnaast is zijn fantasie wel gebaseerd

Een patroon van Michael Christie jaarringen siert de sneden van het boek. en betaal je entreegeld om natuurgebieden in toen hij de roman schreef, vertelde hij aan de te mogen. Canadese publieke omroep. Hij wil lezers graag Je merkt al lezende dat Michael Christie weet gevoelig maken voor het wonder van bomen. waarover hij schrijft. Hij is milieuactivist en ‘Ze zijn ongelooflijk complex. Ze zijn oud. Ze timmerman. Hij bouwde voor zijn gezin zelf geven ons leven, en we nemen ze als vanzelf- op de werkelijkheid: de ontbossing van de aar- een houten huis en kapte daarvoor enkele bo- sprekend aan.’ de gaat nog steeds door. men. Toen hij naar de jaarringen van zo’n ge- In zijn boek waarschuwt Christie daarom dat Doorlezen loont. Als het verhaal de geschiede- kapte boom keek, bracht dat hem op het idee bomen beschermd moeten worden. Wil je wat nis in duikt tot 1908, wordt het boek de ‘page- om een boek te schrijven waarin bomen een tegen ontbossing doen, dan moet je daar niet turner’ die de uitgever had beloofd. De link tus- belangrijke rol hebben. ‘Ik keek naar de jaar- lang mee wachten. Christie haalt het Chinese sen het eiland Greenwood en de achternaam ringen van de stronk en besefte dat het eruit- gezegde aan dat hierover gaat: ‘Het beste mo- van Jacinda leek altijd toeval, totdat er iemand zag als de bladzijden van een boek’, vertelde hij ment om een boom te planten was twintig met een dagboek en informatie over haar fami- in een interview met de publieke omroep in jaar geleden. Het op één na beste moment is: liegeschiedenis verschijnt. Die geschiedenis be- Canada. ‘Ik had het gevoel terug in de tijd te nu.’ gint met Everett, een landloper die een vonde- kijken.’ Toch is Greenwood zeker geen klimaatboek. Het ling redt. Het is een gebeurtenis die doorwerkt Een patroon van jaarringen siert de sneden van is allereerst een familiesage, die erover gaat in de komende generaties. Verder ontmoet je het boek. Het meer dan vijfhonderd pagina’s wat een familie tot een familie maakt. Je kunt Liam, een gewonde timmerman die zijn dood tellende boek ziet er ook binnenin aantrekke- ervoor kiezen om je te binden aan mensen met in de ogen kijkt en milieuactiviste Willow, die lijk uit. Veel hoofdstukken beginnen met een wie je geen bloedband hebt en er voor hen te de daden van haar vader Harris, een groot illustratie van patronen uit de natuur. Deze zijn alsof ze familie zijn. Het is voor christenen, houtmagnaat, goed wil maken. Wat ze met el- versieringen sluiten aan bij de sfeer in het die elkaar graag broer of zus noemen, een her- kaar gemeen hebben, is dat hun leven verwe- boek: het gaat voortdurend over bossen en kenbare boodschap. Greenwood ven is met bomen. Via die personages ontdek je houten huizen en producten die gedetailleerd Deze manier van omgaan met mensen is ook Michael Christie (vert. Anke ten hoe het denken over hout in de afgelopen hon- worden beschreven. een manier om met klimaat- en milieurampen Doeschate). Uitg. Signatuur, derd jaar is veranderd. Eerst waren bomen er om te gaan. Trek je niet terug in gebieden die Amsterdam 2020. 528 blz. € 26,99 om te kappen, weg te halen en er rijk van te oog voor mensen nog wel leefbaar zijn, maar heb oog voor men- worden. Later werden bossen zelfs in het De klimaatcrisis en het probleem van de ont- sen die op plekken moeten leven die al hard + meeslepend boomrijke British Columbia schaarser. Tegen- bossing die wereldwijd nog steeds doorgaat, geraakt zijn door de klimaat- en biodiversi- + mooi vormgegeven woordig moet de natuur er beschermd worden waren voortdurend in Christie’s gedachten teitscrisis. ■ - soms ongeloofwaardig 12

Gulliver | boeken nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

non-fictie • Willem Bouwman beeld anp / Bart Maat Het spiegelpaleis van Thierry Baudet

Twee journalistieke boeken geven een soms onthut- send beeld van het denken en doen van Thierry Baudet.

Eens maakten de medewerkers van Forum voor De vraag is of het nieuwste boek van Chris Aal- Democratie een personeelsuitje. Een van de at- berts, De partij dat ben ik , over de politieke be- tracties was een handlezeres. Belangstellenden weging van Thierry Baudet, de conclusies in De konden haar hun hand laten zien, waarna zij puinhopen van rechts bevestigt. Is Forum voor hun de toekomst voorspelde. De meeste vrou- Democratie, de politieke beweging van Thierry welijke deelnemers waren nieuwsgierig naar Baudet, een nieuw verschijnsel? Of is het meer hun toekomstige relaties. van hetzelfde, en is Aalberts’ nieuwste boek Forum-leider Thierry Baudet wilde wat anders slechts een aanvulling op De puinhopen van weten: was er een rol voor hem weggelegd als rechts ? In dat geval heeft Baudet zijn beste tijd staan tussen culturen en religies, en dat die minister-president? De handlezeres bestudeer- alweer gehad, want de carrières van zijn voor- verschillen tot ernstige conflicten kunnen lei- de zijn hand, en zei dat ze visioenen vol bloed gangers kenden een snelle opgang en een snel- den. De moord op Pim Fortuyn, acht maanden zag. Het zou slecht met hem aflopen. Baudet le neergang, met daartussen soms een kort- later, versterkte dit besef. was zichtbaar van slag, schrijven de journalis- stondige schittering. Alleen Geert Wilders Baudet ging geloven dat de rijke culturele tra- ten Harm Ede Botje en Mischa Cohen in hun onttrekt zich aan die wet. ditie van Europa werd bedreigd door de komst boek over de wording van Thierry Baudet, Mijn van moslimimmigranten. Door de groeiende meningen zijn feiten . Opmerkelijk detail: de beschaafd en welgesteld macht van de Europese Unie stond de Neder- De partij dat ben ik. De politieke Amsterdamse grachtenkelder waar de handle- Het nieuwste boek van Aalberts en het boek landse natiestaat op het spel. Multiculturalisme beweging van Thierry Baudet zeres de toekomst voorspelde, is eigendom van van Harm Ede Botje en Mischa Cohen bieden en supranationalisme waren levensgevaarlijke Chris Aalberts. Uitg. Jurgen Maas, de christelijke vastgoedondernemer Cor Ver- stof voor een vergelijking tussen Baudet en zijn draken die bestreden moesten worden. Baudet Amsterdam 2020. 287 blz. € 22,99 kade, een bekende in SGP-kringen en sympa- voorgangers Fortuyn, Verdonk en Wilders. zag zichzelf als drakendoder. thisant van Baudet. Verkade verhuurde de kel- Vooral in het boek van Botje en Cohen, bijna + volhardende journalistiek der voor een vriendenprijs. een volwaardige biografie, komt Baudet naar + geeft helder beeld van binnenuit Hoe zal het aflopen met Baudet? In de toe- voren als een getalenteerd persoon uit een fa- komst kijken kan niemand, maar lijnen uit het milie van schrijvers, musici en hoogleraren. Hij In debatten, die Thierry verleden doortrekken kan wel. Het recente ver- groeide op in een progressief, beschaafd en leden van Forum voor Democratie en andere welgesteld milieu. Een leraar op het gymna- Baudet vaak slecht rechts-populistische partijen is goed gedocu- sium herinnerde zich hem later als ‘uitermate menteerd door journalist Chris Aalberts. In beschaafd, vriendelijk en beleefd’. Wel voelde voorbereidde, hield hij zich 2015 publiceerde hij een boek over de rechtse hij zich vaak eenzaam tussen zijn medeleerlin- partijen die zich zien als erfgenamen van Pim gen, die een leraar uitlachten omdat hij een staande met het blameren Fortuyn. Het gaat over de Lijst Pim Fortuyn portret van de schrijver Franz Kafka in het lo- (LPF), Trots op Nederland van Rita Verdonk, de kaal had opgehangen. Baudet koos partij voor van de tegenstander. Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders, de leraar, uit liefde voor de literatuur en afkeer en allerlei afsplitsingen daarvan. Achter in het van de kuddegeest. boek staat een tijdlijn met de belangrijkste ge- Zijn gevoel van eenzaamheid had te maken I n Mijn meningen zijn feiten beschrijven Botje beurtenissen uit deze partijen tussen 1999 en met de scheiding van zijn ouders, toen Thierry en Cohen hoe Baudet zich voorbereidde op de 2015. De tijdlijn wordt gedomineerd door ru- acht jaar oud was. Hij woonde afwisselend bij strijd. Ambitieus en zelfverzekerd zocht hij zies, relletjes en afsplitsingen. De puinhopen zijn vader en zijn moeder. ‘Mijn zoektocht naar aansluiting bij denkers met wie en instellingen van rechts luidt de titel van het boek. worteling, hechting en binding gaat ongetwij- waarmee hij geestverwantschap voelde, zoals Over de oorzaken van de verdeeldheid laten feld terug op de tijd dat mijn ouders geschei- de Edmund Burke Stichting en het conserva- Aalberts en coauteur Dirk-Jan Keijser geen den zijn’, zei Baudet in 2014. ‘Voor mij is mijn tieve weekblad Opinio . Jerôme Heldring, Neder- Mijn meningen zijn feiten. De twijfel bestaan. De puinhopen zijn veroorzaakt thuis niet vanzelfsprekend.’ Als jongvolwas- lands bekendste conservatief en columnist bij wording van Thierry Baudet door leiders die een partij beginnen om zelf ge- sene was Baudet drie jaar in psychoanalyse. NRC Handelsblad , beval hem aan bij de hoofdre- Harm Ede Botje en Mischa Cohen. kozen of herkozen te worden, de financiën on- Het wereldbeeld dat hij van huis uit had mee- dactie van de krant, waar hij in 2011 columnist Uitg. Atlas Contact, Amsterdam 2020. doorzichtig houden en geen tegenspraak toe- gekregen, viel in stukken op 11 september werd. 375 blz. € 22,99 staan. Ze houden de leden op afstand en 2001, de dag van de aanslagen op de Twin To- Een jaar later promoveerde hij bij zijn geest- selecteren kandidaten op loyaliteit aan de lei- wers en het Pentagon. Baudet was juist begon- verwant Paul Cliteur in Leiden op De aanval op + het beste boek over Thierry Baudet der. Ze geven leiding volgens het principe ‘ver- nen aan de studie geschiedenis. Die dag besefte de natiestaat . Zijn talent en ambitie hadden + feitelijk en onvooringenomen deel en heers’. hij voor het eerst dat er grote verschillen be- hem op jonge leeftijd ver gebracht. 13

boeken | Gulliver nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Thierry Baudet tijdens het plenair debat in de Tweede Kamer over de ontwikkelingen rond de corona-uitbraak.

Baudet had het nog verder kunnen brengen als Aalberts’ boek gaat helemaal en het boek van kers, en evenmin met de SGP, want flirten met zijn aard en zijn ambitie hem niet in de weg Botje en Cohen voor de helft over Baudet bij conservatieve christenen zou FvD alleen maar hadden gestaan. Baudet zoals geportretteerd Forum voor Democratie, dat zich ontwikkelde stemmen kosten. Het werd hun eerste grote door Botje en Cohen wekt aanvankelijk nog van conservatieve denktank tot politieke partij. ruzie. Na het vertrek van Otten, in de zomer sympathie, door z’n charme, z’n originaliteit en Door de overvloedige media-aandacht voor van 2019, werd Baudet niet meer in toom ge- z’n lef om anders te zijn. Maar al snel riepen Baudet en Forum zal dit deel van het verhaal houden en radicaliseerde hij ongebreideld ver- zijn methoden vragen op. Zijn omgang met de bij de geïnteresseerde nieuwsconsumenten wel der. feiten werd problematisch. Een artikel in NRC bekend zijn. De kwaliteit van beide boeken is Hij had zich toen al ver verwijderd van het con- Handelsblad waarin hij het Europees Hof voor dat ze de feiten nog eens op een rij zetten en, servatieve gedachtegoed van Edmund Burke en de Rechten van de Mens een gevaar voor de de- belangrijker, een blik achter de schermen bie- Alexis de Tocqueville. Het goede behouden en mocratie noemde, stond vol met misverstan- den. De auteurs bezochten bijeenkomsten van het kwade corrigeren, tekenend voor het con- den. Tijdens de promotie, een jaar later, vroeg Forum, spraken vele betrokkenen en deden li- servatisme, was allang niet meer genoeg. Bau- een opponent: ‘Sinds wanneer kun je promove- teratuurstudie. De kopstukken weigerden hen det liet zich inspireren door het gedachtegoed ren op opinies in plaats van op feiten?’ De op- te woord te staan. De Leidse hoogleraar An- van het blank nationalisme. Het ‘blanke ras’ positie was fel, de verdediging weinig indruk- dreas Kinneging, inspirator van Baudet, wenste zou worden bedreigd door massa-immigratie, wekkend. Baudet schoffeerde zijn opponenten. Botje en Cohen eerst een tentamen af te ne- de zogeheten ‘volksvervanging’. Om die drei- men. ging te weerstaan en het ‘blanke ras’ te behou- gesloten deuren Wat er achter de schermen zichtbaar wordt, den, werd gezinspeeld op gewelddadige maat- Dat patroon zou zich herhalen. In debatten, die stemt niet vrolijk. Forum voldoet aan alle ken- regelen. In toenemende mate deed zijn hij vaak niet goed voorbereidde, hield hij zich merken die Aalberts eerder waarnam bij de LPF woordgebruik aan fascisme en racisme denken. staande met bluf en het blameren van de te- en haar afsplitsingen, zelfs meer dan dat. De De voorzitter van de Forum-jongeren, Freek genstander: ‘Je hebt je niet in de materie verleden hebben geen zeggenschap, ze zijn klap- Jansen, sprak misprijzend over Joden. Hij is nu diept.’ Wie het niet met hem eens was, moest vee voor Baudet. Wie kritische vragen stelt, Kamerkandidaat, net als Eva Vlaardingerbroek, zulke verwijten verwachten, want ‘mijn me- wordt uitgesloten of bedreigd. De financiën de vriendin van Julien Rochedy, voormalig lei- ningen zijn feiten’. Tijdens een fellowship in zijn niet transparant, waardoor interne tegen- der van de jongerenorganisatie van het Front Washington werd Baudet naar huis gestuurd, standers eenvoudig van fraude beschuldigd National van Jean-Marie Le Pen. omdat hij zich tegenover vrouwen misdragen kunnen worden, zoals medeoprichter Henk Ot- Duidelijk over hun doelen zijn Baudet en Fo- had. Tot zelfreflectie leidde het niet. ten overkwam. Loyaliteit aan de leider gaat bo- rum niet. Zij streven naar een ‘Renaissance’ van Wel vond hij het vervelend dat hij nergens no- ven alles. ‘Ik ben de baas! Ik ben de baas!’, het Westen en herstel van Nederland zoals het dig was. In de wetenschap, de journalistiek en schreeuwde Baudet toen het bestuur een be- volgens Baudet eens was. De manier waarop ze de uitgeverswereld stuitte hij steeds weer op sluit wilde nemen dat hem niet beviel. Hij leeft dat ideaal willen bereiken, blijft schimmig. Het gesloten deuren. Om aan de bak te komen, be- in een spiegelpaleis waarin geen plaats is voor praten in vage beelden is vanaf het begin een gon hij een denktank, Forum voor Democratie. tegenspraak, schrijven Botje en Cohen. kenmerk van Forum, meent Aalberts. Maar de ‘We zijn op een cruciaal punt aangekomen’, woorden en daden van Baudet geven te den- sprak hij bij de introductie in juni 2014, ‘be- grote ruzie ken. Hij duldt geen tegenspraak, laat zich beju- houden we ons democratisch Nederland, be- Een belangrijk verschil met eerdere rechts-po- belen als leider en spreekt vergoelijkend over houden we zeggenschap over ons eigen leven pulistische partijen is de ideële radicalisering. het gebruik van geweld. Ook wie dan nog niet of raken we het definitief kwijt aan de EU?’ Otten, die in beide boeken als een nuchtere, aan Hitler of Mussolini denkt, zal toegeven dat Baudet was ‘op zoek naar een businessmodel’, nogal botte man naar voren komt, probeerde het gedachtegoed van Baudet ver afstaat van meent Aalberts. Forum voor Democratie was Baudet te matigen. Hij vond dat Baudet zich de klassiek westerse waarden en Renaissance- allereerst voor hemzelf bedoeld. niet moest inlaten met extreemrechtse den- idealen die hij zegt te verdedigen. ■ 14

Gulliver | boeken nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Balys Sruoga werd met 47 andere intellectuelen naar concentratiekamp Stutthof gestuurd. Sruoga overleefde Stutthof maar net. non-fictie • Herman Veenhof beeld nd

Galgenhumor om Stutthof te overleven

‘Zijne SS-heid’, noemt Balys Sruoga zijn meest duivelse bewaker. Hij sleepte zich met sarcasme door het concentratiekamp. Maar de bevrijding voelde niet goed. Na anderhalf jaar stierf hij alsnog.

In Nederland is Balys Sruoga onbekend. Maar een strafeis van drie jaar cel. Dey kwam in 1944 16 oktober 1947 aan de gevolgen van zijn in zijn eigen land Litouwen is hij een promi- als jongen van zeventien terecht in Stutthof en kampperiode, die twee jaar en twee maanden nent in de nationale canon. Hij staat voor de zou betrokken zijn geweest bij de moord op duurde. zwarte humor waarmee een kleine natie zich 5230 mensen. Zijn SS-werkkleding werd aan- Hij had nog wel tijd Dievu miskas te schrijven, confronteerde met de twee grote onderdruk- getroffen in het museum van Stutthof, maar de het boek dat nu in het Nederlands is vertaald. kende buurlanden: nazi-Duitsland en de com- rechtbank vond geen bewijs voor wat Dey zelf In 1957 verscheen al een door de Sovjets ge- munistische Sovjet-Unie. aan misdaden had verricht. censureerde versie, pas in 1995 kon voor het Hij toont de goede kant van zijn land; Litouwen eerst de volledige tekst worden gepubliceerd. leverde ook veel daders, in beide totalitaire sys- jampotten Het werk is nu verplichte lectuur voor Litouwse temen. Een recent voorbeeld hiervan is Bruno Concentratiekamp Stutthof ligt 35 kilometer middelbare scholieren; in 2005 werd er een Dey, een 93-jarige man uit Hamburg die bewa- ten oosten van Gdansk, bij het dorp Sztutowo. speelfilm naar gemaakt. ker was in het concentratiekamp Stutthof bij Het werd al aangelegd toen dat nog de ‘vrije Gdansk in Polen. Hij werd op 23 juli dit jaar stad Danzig’ was. In 1942 besloeg het kamp bewegende lijken veroordeeld tot twee jaar voorwaardelijk, na 120 hectare, met dertig barakken. Van septem- Het verhaal is huiveringwekkend, bloedstol- ber 1939 tot mei 1945 zaten in totaal ongeveer lend en tegelijkertijd vervreemdend. Dat komt 110.000 mensen vast in Stutthof. Tussen de door de stijl die Sruoga hanteert. Waar veel auteurs van kampervaringen hun best doen de daders als beesten of gevoelloze machines te schetsen, houdt de Litouwer het bij mensen Het verhaal is van vlees en bloed. Ze balen, falen, zijn corrupt, hebben zelfs goede kanten, bijvoorbeeld als ze huiveringwekkend, alleen schelden en niet slaan. De tweede ‘truc’ is de galgenhumor waarvan bloedstollend Sruoga zich bedient. Hij laat gevangenen die als taak hebben de lijken weg te slepen babbelen en tegelijkertijd over van alles, ook de beste methode om geen rugpijn te krijgen. Af en toe beweegt er een li- vervreemdend. chaam, nog niet helemaal gestorven. Wat flauw zeg, je hoort dood te zijn, wees dat dan ook, bromt de gevangene het lijk in wording toe. Niets menselijks is de duivels vreemd en de ge- 60.000 en 85.000 van hen werden om het leven vangenen doen alles om te overleven, ook ten gebracht, terwijl 22.500 personen naar andere koste van elkaar. Niets is mooi in dit relaas, kampen werden overgebracht toen de gealli- maar niets ook puur slecht. Dat verwart. Waar eerden Stutthof naderden. zijn de good and bad guys tussen houten brits Het was geen vernietigingskamp, maar zelfs en rokende gaskamer? De vertaling is goed; vergeleken met andere KZ-complexen was de jammer van de ondertitel, die gaat net over de behandeling in Stutthof ongekend bruut. De top. ■ gevangenen werden bewaakt door enige tientallen SS’ers en honderden hulpkrachten, vaak vrouwen of Polen uit de buurt. Vooral zij werden na de oorlog tot 1947 in vier processen veroordeeld tot de strop. Het waren vaak vrouwen zonder opleiding. Oberaufseherin Gerda Steinhoff was kokkin, Wanda Klaff vulde jampotten in een fabriek.

postuum Balys Sruoga werd op 2 februari 1896 geboren INDEGEMEENTE"IRxAI INHETNOORDENVAN,I touwen. Hij studeerde literatuur in St. Peters- burg en Moskou en promoveerde in 1924 aan de Ludwig Maximilian Universität van Mün- chen op een proefschrift over de Litouwse fol- klore. Als dichter, prozaschrijver, letterkundige, theaterwetenschapper en folklorist publiceerde hij werken in verschillende genres. Daarnaast Het woud van de goden. doceerde hij tussen 1924 en 1939 aan de Uni- Memoires van een Litouwse versiteit van Litouwen in Kaunas en later aan eregevangene de Universiteit van Vilnius. Balys Sruoga. Uitg. Sterck & In maart 1943 werd hij met 47 andere intellec- de Vreese, Gorredijk 2020. tuelen naar Stutthof gestuurd, als wraak voor 352 blz. € 27,50 hun anti-nazistandpunten. Sruoga overleefde Stutthof maar net. Hij keerde terug naar Vil- + macaber en geestig Balys Sruoga nius, schreef nog twee drama’s, maar stierf op + de pijn druipt van elke pagina 15

boeken | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Hoewel Karel beter kon delegeren dan zijn zoon Filips, geloofde hij steeds meer dat hij de enige was die de problemen in het rijk kon oplossen. non-fictie • Costijn van der Ploeg beeld wikipedia Karel V was een onbuigzame ridder

Keizer Karel V (1500-1558) staat de eindeloze reizen naar zijn vele bezittingen, gebruikte Karel om na te denken en vormden bekend om zijn trage besluit- vaak de opmaat tot een reeks besluiten. Diplo- matieke onderhandelingen met zijn tegenstre- vorming en om zijn geloofs- vers Hendrik VIII van Engeland en Frans I voerde hij het liefst persoonlijk, tot ergernis van fanatisme. De Britse militair zijn naaste adviseurs. Ook schrok hij er niet voor terug om voorop te historicus Geoffrey Parker gaan in de strijd. Gedurende de Schmalkaldi- sche Oorlog trotseerde Karel in 1546 een vijan- (1943) oordeelt in zijn dig bombardement op zijn kamp. Hij bleef stokstijf en glimlachend staan, terwijl de kogels imposante biografie mild om zijn oren vlogen. Van zijn ondergeschikten eiste hij dezelfde toewijding. Toen Willem van over Karel. Oranje tijdens het beleg van Metz in 1552 ver- zocht om zijn eenheid wegens het slechte weer te mogen verlaten, kreeg de prins het deksel op Geoffrey Parker zet Karel in zijn rijk geïllus- zijn neus. Willem van Oranje zou ‘het voor- treerde en goed gedocumenteerde boek neer beeld van Zijne Majesteit en van zo veel hoog- als een geluksvogel. Waar Alexander de Grote staande edelen moeten volgen, die ondanks de en Napoleon hun rijk veroverden, kreeg de op ongunstige weersomstandigheden te velde 25 februari 1500 te Gent geboren Karel zijn blijven’. trans-Atlantische imperium in de schoot ge- worpen. Dankzij de uitgekiende huwelijkspoli- charisma en inteelt tiek van zijn grootvader, Maximiliaan van Oos- Iedere overwinning versterkte zijn gevoel van tenrijk (1459-1519), werd Karel de machtigste onaantastbaarheid. Zijn entourage durfde hem heerser ooit. Die macht werd overigens altijd niet meer tegen te spreken. Desondanks stelt ingeperkt door de plaatselijke privileges, waar- Parker dat zijn onderdanen oprecht verheugd mee hij als erfelijk en legitieme vorst altijd re- waren als de keizer in hun midden verkeerde. kening diende te houden. Volgens Parker kon Karel bezat charisma, was gul voor loyale ede- Karel daardoor niet proactief handelen, maar len en deelde zelfs schunnigheden. Zo schreef reageerde hij vooral op de prioriteiten van het hij zijn favoriet Hendrik van Nassau dat hij de gebied waar hij verbleef. visdelicatessen, de wijn, maar bovenal de Hoe bestuur je een wereldrijk dat half Europa knappe dames in de Nederlanden miste, omdat en Zuid-Amerika omvat? Net als in zijn biogra- je die in Spanje nauwelijks tegenkwam. fie van Filips II (2015) gebruikt Parker daarvoor Waar schoot Karel tekort? Volgens Parker kon de term messianistisch imperialisme. Hoewel Karels opvolger alleen maar tegenvallen. Karel de koers van Karel op een buitenstaander zwal- liet bij leven al duizenden borstbeelden, schil- kend overkomt, signaleert Parker vier hoofd- derijen en medailles na als onderdeel van een elementen die op de achtergrond altijd mee- slimme propagandacampagne. De even fana- speelden: dynastie, ridderlijkheid, reputatie en tieke, maar teruggetrokken Filips II kon daar geloof. niet aan tippen. Verder leidde de imperialisti- sche huwelijkspolitiek van Karel tot interne ridderlijkheid Karel V, geschilderd door Titiaan. zwakte. Op schilderijen van Titiaan en Cranach De basis voor Parkers fenomenale boek vormt is Karels ‘peerdemuil’ duidelijk zichtbaar. Zijn een door Karel in 1543 geschreven manuscript, vrouw, Isabella van Portugal (1503-1539), waar Parker bij zijn archiefonderzoek in 2009 maakte ten minste vijf mislukte pogingen mee op stuitte. Het manuscript stond vol levensles- onwetende lieden’, aldus Karel. Zijn belangrijk- een romance van zijn zus Eleonora. Ook hield om een gezond kind ter wereld te brengen. Het sen voor zijn toen zestienjarige zoon Filips II ste adviseur Willem Van Croy, heer van Chiè- hij zijn moeder Johanna van Castilië (1479- werd alleen maar erger. Filips’ zoon Don Carlos (1527-1598), die grotendeels ontleend zijn aan vres (1458-1521), overstelpte hem met details, 1555), die niet waanzinnig maar depressief (1545-1568) had niet zestien maar slechts zes het boek Vanden ridder welghemoet (1483) van waardoor Karels afhankelijkheid zou kunnen was, tot haar dood in een toren gevangen. betovergrootouders. Hij kon daardoor bogen Olivier de la Marche. Op geestelijk gebied moet worden verklaard. op een ‘inteeltcoëfficient’ van 0,211, bijna ge- een leider voor een eindstrijd altijd devoot en In 1517 ontdekten Karel en Maximiliaan dat geloofsfanaticus lijk aan dat van een nakomeling van een broer vroom zijn en daarnaast in praktische zin nooit Frans I de Duitse keurvorsten omkocht om hem Aanvankelijk leek Karel op godsdienstig gebied en zus. Met zulke beroerde genen heb je geen uit woede handelen of iets vergeten. Parker be- tot keizer te benoemen. De twee besloten zon- helemaal niet star. In 1518 verbood hij de af- vijanden meer nodig. ■ schouwt deze bron als dé blauwdruk van Ka- der scrupules hetzelfde te doen. Met hulp van laathandel in de Nederlanden. Na de publicatie rels latere regering en komt daarmee met een van het boek De Babylonische gevangenschap , vernieuwende invalshoek. In 1528 en 1536 waarin Luther de paus afschilderde als de anti- zien we deze kernwaarden terug. Tot drie keer christ, was de maat vol. Luther mocht na zijn toe daagde Karel koning Frans I van Frankrijk Karel bleef stokstijf verdediging voor de Rijksdag in 1521 Worms uit voor een rechtstreeks duel, om zo een com- verlaten, omdat een ridder nou eenmaal een plexe politieke situatie te beslechten. Parker en glimlachend staan, beloofde vrijgeleide nakomt. Karel nam na de noemt dit voorbeelden van Karels diepste mo- Reformatie voor het eerst van zijn leven een tieven, die voortkwamen uit de ridderlijke cul- terwijl de kogels om duidelijk standpunt in. Hij besloot ‘mijn bloed, tuur van Bourgondië. mijn leven en mijn ziel in te zetten om de ket- Op 5 januari 1515 werd Karel in Brussel offici- zijn oren vlogen. terij te bestrijden’. In hetzelfde jaar sloeg hij eel mondig verklaard en daarmee officieel een opstand onder de Comuneros in Spanje landsheer van de Nederlanden. Parker lardeert keihard neer. Een kleinzoon van een van de zijn boek met getuigeverklaringen van vele ge- ontsnapte rebellenleiders werd jaren later op Keizer Karel V. Landsheer van zanten, die aan het hof de mogelijkheid kregen de Duitse bankiersfamilie Fugger werd ruim voorspraak van Karel vermoord. Verraad vergat de Nederlanden, Habsburgs om Karel van dichtbij te observeren. Karels anderhalf miljoen florijnen in contanten be- Karel nooit. Parker ziet deze gebeurtenissen als wereldheerser. zwijgzaamheid en zijn vertrouwen in oudere taald. Geen prijs was te hoog. De familienaam cruciale kantelpunten. Met de dood van Chiè- Geoffrey Parker (vert. Arnout van raadgevers in de eerste fase van zijn regering, en de reputatie stonden op het spel. Uiteinde- vres in 1521 eindigde Karels politieke minder- Cruyningen). Uitg. Omniboek, Utrecht vielen buitenstaanders op. Hij zag een verband lijk werd Karel in 1519 tot keizer van het Hei- jarigheid, zo stelt Parker. 2020. 607 blz. € 59,90 tussen zijn regeerstijl en die van koning Jero- lige Roomse Rijk gekozen. Het bleek een goede Hoewel Karel beter kon delegeren dan zijn beam uit het Oude Testament. ‘Jerobeam werd investering. De keizerskroon bleef vier eeuwen zoon Filips, geloofde hij steeds meer dat hij de + prachtige illustraties uit zijn koninkrijk verdreven, omdat hij ouden in de familie. Overigens was Karel in familie- enige was die de problemen in het rijk kon op- + evenwichtig tijdsbeeld en wijzen negeerde en luisterde naar jonge en kwesties meedogenloos. Zo dwarsboomde hij lossen. De jacht, zijn favoriete liefhebberij, en + genuanceerd oordeel over Karel V 16

Gulliver | boeken nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Sommige essays in deze bundel vormen de kiemcel voor later verschenen boeken van C.S. Lewis. non-fictie • Gert van de Wege Andere werelden ervaren

Stop geen moraal in een verhaalplezier heeft zijn portie gehad en is te je, vraagt Lewis zich bijvoorbeeld af, als schrij- rusten gelegd, en eerder heb je geen tijd om de ver een moraal in je boek stoppen, als ant- kinderboek als die moraal er echte schoonheid te proeven. Tot dat moment woord op de vraag wat hedendaagse kinderen is het alsof je geweldige wijn verknoeit aan een nodig hebben? Zijn antwoord is tweeledig: nee, niet al in zat. Het is een van gewone razende dorst die alleen maar koud je kunt je beter niet afvragen wat de kinderen vocht wil.’ nodig hebben, maar wat ik – de schrijver – zelf de adviezen die C.S. Lewis nodig heb; en: nee, verwerk überhaupt geen tweeledig moraal in je boeken. Dat laatste mag verras- geeft in een nieuw vertaalde De lezer die Lewis voor ogen heeft, gaat het dus send klinken voor de ogenschijnlijk toch be- niet om de behoefte aan spanning. Het gaat hoorlijk moralistische schrijver die Lewis was. bundel essays. hem om de hele wereld waartoe die spanning Maar volgens Lewis komt de moraal als vanzelf behoort. Als het alleen om spanning ging, zou mee met de beelden waarmee al het schrijven het niet uitmaken of er een indianen-, piraten- begint – en als dat niet zo is: dan maar geen Er zijn al eerder essaybundels van C.S. Lewis of sciencefictionverhaal voor hem lag: als het moraal. ‘Mogelijk van waarde is alleen een mo- (1898-1963) in het Nederlands vertaald, maar maar spannend is. Maar, zegt Lewis, dat maakt raal die onvermijdelijk ontspringt aan de hele met Andere werelden en de onze is iets bijzon- nu juist wel uit: we willen de spanning slechts geesteshouding van de schrijver.’ ders aan de hand. Het Nederlandse publiek voor zover die deel uitmaakt van een ‘andere kent Lewis van zijn verhalen en sprookjes ( Nar- wereld’. En die andere wereld kunnen we wereldbeeld nia ) en van zijn theologische werk, zoals Onver- evenzeer ervaren in een goed kinderboek als in Sommige essays in deze bundel vormen de sneden christendom . De tot dusver vertaalde es- kiemcel voor later verschenen boeken van Le- says lagen voornamelijk in het verlengde van wis. Dat geldt voor het originele opstel over het theologische werk: beschouwingen over smaak en kwaliteitsverschillen bij kunst (valt godsdienstige of maatschappelijke onderwer- Lewis legt uit waarom er over smaak te twisten?), waarvan de ideeën pen. In deze nieuwe bundel zien we Lewis als terug zijn te zien in Lewis’ boek An Experiment criticus, als beschouwer van boeken en schrij- de eerste lezing van een in Criticism uit 1961. vers, en ook als kenner van de oude literatuur- Het geldt ook voor het essay ‘Verbeelding en geschiedenis – hij was als literatuurhistoricus boek door een tweede denken in de Middeleeuwen’ uit 1956, dat door verbonden aan de universiteiten van Oxford en Arend Smilde is vertaald op advies van de vorig Cambridge. gevolgd dient te worden. jaar overleden mediëvist W.P. Gerritsen. In In het essay waaraan deze bundel zijn titel 1964, na Lewis’ dood, verscheen The Discarded dankt, ‘Andere werelden’ uit 1947, schijft Lewis Image , zijn meesterlijke boek over het middel- op zeker moment over het opnieuw lezen van eeuwse wereldbeeld dat dezelfde thematiek Andere werelden en de onze. boeken. Mensen die niet van herlezen houden, Homerus, even goed in sprookjes als in ‘hoge’ bestrijkt. Zowel het essay als het boek laat zien Leeswijzers 1937-1962 voeren daarvoor meestal als reden aan dat ze literatuur. dat Lewis niet alleen de moeite waard is als het C.S. Lewis (vert. Arend Smilde). Uitg. een eenmaal gelezen verhaal al kennen: ver- Lewis was zoals bekend zelf schrijver van kin- om algemeen-literaire thema’s gaat, maar dat Van Wijnen, Franeker 2020. 288 blz. rassingen staan hun niet meer te wachten. derboeken. Het is interessant dat hij in meer- hij ook buitengewoon leesbaar schrijft als hij € 18,50 Maar, schrijft Lewis, de herlezer is helemaal dere stukken zijn gedachten laat gaan over het zich op zijn vakgebied begeeft – en dat hij bo- niet op zoek naar verrassingen. Met een lewisi- schrijven voor kinderen – interessant voor wie vendien stoffig ogende onderwerpen als het + interessante achtergronden aanse vergelijking legt hij uit waarom de eerste iets wil weten van de achtergrond van Lewis’ middeleeuwse wereldbeeld zo weet te presen- bij fenomeen kinderboek lezing van een boek door een tweede gevolgd eigen kinderboeken, maar ook voor wie in het teren dat het de lezer niet alleen interessant, + stoffige onderwerpen boeiend dient te worden: ‘Je nieuwsgierigheid, het pure fenomeen op zichzelf is geïnteresseerd. Moet maar zelfs belangwekkend toeschijnt. ■ gepresenteerd

fictie aantal maanden jeugd aantal maanden non-fictie aantal maanden ND 1 (1) Als ik jou was 1 (2) Maffe meester Daan duikt in de verleden tijd 1 (-) Op weg naar de hemel Lynn Austin • KokBoekencentrum 2 Judith van Helden • Royal Jongbloed 2 Henk Binnendijk • KokBoekencentrum 1 boeken 2 (2) De jongen, de mol, de vos en het paard 2 (7) Mees en Tijn en het geheim van het kasteel 2 (-) Sestra | Een warme deken top10 Charlie Mackesy • KokBoekencentrum 8 Ina van der Beek • Den Hertog 2 Diverse auteurs • Sestra 1 3 (-) De engelen van Elisabeth 3 (1) Tijdmachien 3 (-) Stel, magazine 2 Els Florijn • Mozaiek 1 Michel de Boer • Buddy Books 2 Diverse auteurs • Royal Jongbloed 1 4 (-) Timber Ridge trilogie 4 (-) Knokken voor een kans 4 (-) PUUR! | Zeg ja tegen je leven november 2020 Tamera Alexander • Van Wijnen 1 Willemijn de Weerd • Royal Jongbloed 1 Diverse auteurs • KokBoekencentrum 1 5 (-) Nooit meer wachten 5 (4) Prentenbijbel 5 (1) Sestra mama De boekentoptien wordt samengesteld op basis van de verkoop- Sarah van der Maas • Mozaiek 1 Marijke ten Cate e.a. • NBG 46 Diverse auteurs • Sestra 3 gegevens van ca. 80 christelijke 6 (-) Een onderpand voor de luitenant 6 (3) Babybijbel Knisperboekje 6 (2) Durf Daniël te zijn boekhandels, zoals die door GfK Regina Jennings • Grace Publishing House 1 Corien Oranje • NBG 17 Peter Smilde • IBB 2 worden verzameld. 7 (-) Twee weken voor jou 7 (10) Babybijbel / deel 2 7 (-) Zij Lacht Guide bijbellezen Corien Oranje • NBG 8 nd.nl | leesenluister.nl Karen Kingsbury • KokBoekencentrum 1 Maartje Kok • Sestra 1 8 (6) Twee broers uit Auschwitz 8 (-) Peuterbijbel 8 (3) Corrie Malka Adler • Mozaiek 2 Willemijn de Weerd • Ark Media 1 Rita Quartel • St. Corrie ten Boomhuis 9 9 (4) Machtsstrijd in Jeruzalem 9 (-) Maffe meester Daan vliegt alle kanten op 9 (-) De Coronacrisis Joel C. Rosenberg • KokBoekencentrum 5 Judith van Helden • Columbus 1 Gor Khatchikyan • Gor Khatchikyan 4 10 (3) Kerst bij de Archers 10 (-) Wonderlijk en waardevol 10 (-) Herkerken nederlandsdagblad Karen Witemeyer • Grace Publishing House 2 Elly Gouwe- Dingemanse • De Banier 1 Remmelt Meijer • Vuurbaak 1 17

boeken | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

‘Wat ze zeiden’ laat je achter met het beeld van de mennonitische gemeenschap als een onmenselijke wereld waar geluk niet bestaat. literatuur • Els Meeuse beeld Carol Loewen Verkracht door de duivel

Tussen 2005 en 2009 werden in een mennonitische gemeenschap in Canada regelmatig vrouwen en meisjes bedwelmd en verkracht. Het werk van geesten en demonen, een straf op de zonde, conclu- deerden de mannen van de gemeenschap. Miriam Toews vertelt in fictievorm het verhaal van deze vrouwen.

Wat ze zeiden bevat het verslag van de vergadering die enkele vrouwen op touw zetten, nadat aan het licht is gekomen dat ze niet door geesten maar door mennonitische mannen van hun eigen gemeenschap verkracht zijn. Voor het eerst nemen deze vrouwen het heft in eigen handen en besluiten ze te overleggen over hun toekomst. Wat moeten ze doen? Schrijver Miriam Toews liet zelf de mennonitische gemeenschap achter zich. Er zijn in hun ogen drie opties. De eerste is: blijven en de mannen vergeven. Op die manier verspelen ze hun recht op het eeuwige leven niet en het is organisatorisch gezien de makke- nonieten goed in staat zich in te leven in de ge- zondige gedachten over meisjes. Zijn moeder, aliseren dat Wat ze zeiden maar één verhaal is lijkste keuze. De tweede mogelijkheid: blijven dachten en twijfels van de vrouwen. De men- die dit ontdekte, reageerde lachend en vertelde over één gemeenschap van mennonieten, geen het uitvechten. Geweld is uit de boze, dus de nonitische gemeenschap biedt veiligheid en hem dat hij een doodgewone jongen was, een kleurd door de negativiteit van het misbruik. weinig aantrekkelijke consequentie van wraak geborgenheid. Het is makkelijk om geen keuzes kind van een liefdevolle God. Het is te hopen dat er ook positievere verhalen nemen is dat ze de hel zullen verdienen. Optie te maken en te leven onder het gezag van de Wat ze zeiden is in zekere zin ook te lezen als over andere mennonitische gemeenschappen drie brengt veel onzekerheid met zich mee: mannen en de regels te gehoorzamen. Maar de een belijdenis. August belijdt zijn zonden en te schrijven zijn. weggaan naar een wereld die ze niet kennen. vrouwen kunnen dit niet meer, omdat ze haat keert terug naar de gemeenschap. Ook de vrou- Voor Toews en veel anderen was weggaan de Deze laatste optie wordt het meest uitvoerig wen leggen op de zolder waar de vergadering enige optie. Maar er zijn ook mennonieten die besproken. De vrouwen noemen drie redenen plaatsvindt een bekentenis af. Ze gaan voor het er bewust voor kiezen om te blijven of terug te om weg te gaan. ‘We willen dat onze kinderen eerst zelf nadenken over hun toekomst en ont- keren. Waarom zou je die zelfopofferende keu- veilig zijn. We willen vasthouden aan ons ge- De wereld ingaan is alles dekken dat God liefde is. Hun grootste fout is ze maken? Notulist August vraagt zichzelf iets loof. En we willen voor onszelf denken.’ dat ze nooit eerder zelf hebben nagedacht. Ze soortgelijks af, aan het einde van de roman. ‘De loslaten, het onzekere hebben altijd geloofd wat de mannen vertel- vrouwen op deze zolder hebben me geleerd dat intellectueel den. Ze geloofden zelfs dat het misbruik een bewustzijn verzet betekent, dat geloof een August Epp is gevraagd als notulist van de tegemoet gaan, vooral straf was voor hun zonden. Pas nu interprete- daad is, dat de tijd opraakt. Maar kan het geloof vrouwenvergadering. Zijn verslag is doorspekt ren ze voor het eerst bijbelteksten en overwe- ook terugkeren, blijven, dienen betekenen?’ ■ met eigen gedachten en gevoelens. Niemand omdat de vrouwen niets gen het mennonitische geloof om te vormen. van de vrouwen kan lezen of schrijven, dus ze Ona oppert dat ze een revolutionair pamflet op komen ook niet te weten wat er staat. August is van de wereld weten. moeten stellen en dat dit pamflet het volgende zelf opgegroeid in de mennonitische gemeen- moet bevatten: ‘Mannen en vrouwen zullen schap, maar hij is weggegaan en heeft gestu- alle beslissingen voor de gemeenschap geza- deerd aan de universiteit. Hij beheerst als enige menlijk nemen. Vrouwen mogen voor zichzelf het Engels – de vrouwen spreken Plautdietsch. voelen richting de mannen. De wereld ingaan denken. Meisjes leren lezen en schrijven. Er August vertaalt de teksten van de vrouwen al is alles loslaten, het onzekere tegemoet gaan, komt een wereldkaart in de school te hangen, notulerend naar het Engels. vooral omdat ze niets van de wereld weten – ze zodat we enig begrip krijgen van onze plek in August is de intellectueel van het gezelschap hebben zelfs geen landkaart. Dat vraagt lef. die wereld. De vrouwen van Molotschna zullen en hij vertelt af en toe wetenswaardigheden Toews geeft de overwegingen van de ongelet- een nieuwe religie ontwerpen, gebaseerd op de waar de vrouwen niets mee kunnen, omdat de terde vrouwen overtuigend weer in de eenvou- oude maar met de liefde als uitgangspunt.’ context van de wereld(geschiedenis) voor hen dige taal. Tegelijkertijd proef je in het verhaal volslagen onbekend is. Alleen Ona, de vrouw de bitterheid van iemand die het mennoniti- één verhaal voor wie August terug is gekomen, neemt zijn sche geloof vaarwel heeft gezegd. Daardoor In 2011 werden de mannen die schuldig waren Wat ze zeiden vragen en opmerkingen serieus. De verliefde vraag je jezelf voortdurend af of het geschetste aan het misbruik van vrouwen in de mennoni- Miriam Toews (vert. Josephine August irriteert enerzijds, omdat hij voortdu- beeld wel helemaal recht doet aan de leefwe- tische gemeenschap veroordeeld. De mannen Ruitenberg en Claudia Visser). rend zijn verliefdheid op een puberale manier reld van de mennonieten. zaten nog vast, toen duidelijk werd dat het sek- Uitg. Cossee, Amsterdam 2020. door het verslag mengt. Anderzijds geeft de Toews verwijst met August nadrukkelijk naar suele geweld in de gemeenschap nog altijd niet 224 blz. € 21,99 liefde het verhaal een extra spanningsboog. Augustinus. August noteert dat zijn moeder was opgehouden. Een trieste constatering die Gaat het wat worden tussen August en Ona? Monica heette, dat hij als jongen peren stal van het verhaal nog eens extra laat binnenkomen. + gebaseerd op werkelijke een boerderij in de buurt en vervolgens het Als lezer blijf je achter met het beeld van de gebeurtenissen lef woord ‘belijdenis’ probeerde te spellen met de mennonitische gemeenschap als een onmense- + overtuigende overwegingen Romanschrijver Miriam Toews, die zelf de stenen van de omheining van de tuin, waarna lijke, door mannen gedomineerde wereld waar van eenvoudige vrouwen mennonitische gemeenschap achter zich liet, is hij zichzelf op het grasveld overgaf aan God en geluk niet bestaat, waar het zelfs een zonde is - eenzijdig negatief beeld van de als kenner van het gedachtegoed van de men- wachtte op de straf voor zijn perendiefstal en om in geluk te geloven. Het is goed om je te re- mennonitische gemeenschap 18

Gulliver | boeken nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

Waar Tolstoj en Dostojevski de lezer meevoeren op de golven van pathos en plot, gaat Ivan Toergenjev subtieler te werk. literatuur • Allard Gunnink beeld wikipedia

Ivan Toergenjev tapt uit een ander vaatje

Vanwege zijn fysieke bouw wel omschreven als een reus, had Ivan Toergenjev als schrijver juist oog voor het subtiele, het kleine, het kwetsbare.

Het is even wennen. Wie met Tolstoj en Dosto- Maar de kille, brutale Bazarov blijkt niet geheel jevski in het achterhoofd een roman van Ivan ongenaakbaar. Steevast zijn de romans van Toergenjev openslaat, moet zijn beeld over ne- Toergenjev – met inbegrip van Vaders en zonen gentiende-eeuwse Russische literatuur in rap – ook liefdesgeschiedenissen. Wanneer de twee tempo bijstellen. Groots, dramatisch, soms mo- vrienden Anna Odintsova bezoeken op haar ralistisch, vaak meeslepend: zo kennen we de landgoed, dwepen de jongemannen weliswaar Russische literatuur à la Tolstoj en Dostojevski. beiden met deze rijke weduwe, maar is het Ba- Tijdgenoot Ivan Toergenjev (1818-1883) tapt zarov die tot over zijn oren verliefd op haar uit een ander vaatje. Toergenjevs verhalen zijn raakt. Tegen wil en dank, dat wel, want roman- ingetogener, hebben geen (extreme) grenssitu- tische liefde beschouwt de zelfverklaarde nihi- aties als vertrekpunt, worden niet aangejaagd list als ‘idiotie, onvergeeflijke onzin’. Woedend door een wervelend plot. Niet zo vreemd dus is Bazarov op zichzelf, omdat er iets in hem is dat Froukje Slofstra, in het boeiende nawoord gevaren ‘wat hij nooit zou hebben toegelaten, bij haar recent verschenen vertaling van Toer- waar hij altijd mee had gespot en waar heel genjevs romans, opmerkt dat deze ‘zachtmoe- zijn trots tegen in opstand kwam’. Het weer- dige reus’ (zoals de gebroeders Goncourt hem noemden) door de jaren heen wat overschaduwd is geraakt door die twee andere giganten van de Russische literatuur. In Toergenjevs universum generatieconflict hebben de brutalen Waar Tolstoj en Dostojevski de lezer meevoeren op de golven van pathos en plot, gaat Toer- niet de halve wereld. genjev subtieler te werk. Voor Toergenjev geen epische veldslagen, geen bloederige hakbijl- moorden: een klungelig pistoolduel is een van de zeldzame momenten waarop spanning een houdt hem er niet van Anna Odintsova zijn climax bereikt in bloedvergieten – en dan nog liefde te verklaren. loopt het met een sisser af. Toergenjevs romans Bazarovs romance met Anna Odintsova loopt zijn niet zozeer spannend vanwege de verhaal- spaak nog voor deze goed en wel begonnen is. lijnen. Spanning creëert Toergenjev op perso- Maar de episode is kenmerkend voor de manier Ivan Toergenjev, geschilderd door Ilja Repin. nageniveau. Die spanning is al even fijnzinnig waarop Toergenjev veel van zijn mannelijke als doeltreffend verwerkt in de titel van wat hoofdpersonages schetst: voor zover het al hel- misschien wel Toergenjevs beste roman is: Va- den zijn, tuimelen ze één voor één van hun ders en zonen . De titel is minder rechttoe recht- voetstuk. Hoewel Arkadi wel degelijk anders tegen de aan dan bijvoorbeeld Tolstojs Oorlog en vrede , Dit is het geval bij Bazarov in Vaders en zonen , wereld aankijkt dan zijn vader, doen die ver- maar herbergt een al even scherpe tegenstel- maar ook in Roedin , waar Toergenjev de welbe- schillen van inzicht geen afbreuk aan hun on- ling: Vaders en zonen beschrijft een generatie- spraakte jonge intellectueel Roedin genadeloos derlinge liefde. Arkadi is ook degene die, in te- conflict. ontmaskert als een praatjesmaker met een slap genstelling tot Bazarov, uiteindelijk wél Twee studievrienden, Arkadi en Bazarov, be- karakter. In De vooravond wordt een vergelijk- gelukkig wordt in de liefde: hij trouwt met Kat- zoeken samen de vader van Arkadi – Arkadi’s bare dynamiek verpersoonlijkt door de Bulgaar ja, het schuchtere zusje van de zelfverzekerde moeder leeft niet meer – en vervolgens de ou- Insarov, die bezeten is van de gedachte om Anna Odintsova. ders van Bazarov. Gevormd door jaren van aca- heldhaftig ten strijde te trekken teneinde zijn Vaders en zonen gaat daarmee over meer dan demische studie kijken beide jongemannen an- geboorteland te bevrijden van Turkse over- een generatieconflict: fijntjes schetst Toergen- ders naar hun ouderlijk nest dan toen zij nog heersing. Maar nog voordat er een schot gelost jev de bescheiden Arkadi en de verlegen Katja thuis woonden. Vooral Bazarov is veranderd: is, sterft Insarov – niet als held op het slagveld, als tegenpolen van de botte Bazarov en de uit- hij noemt zichzelf een ‘nihilist’ en beziet de maar als longpatiënt op zijn hotelkamer. Of ze bundige Anna. In Toergenjevs universum heb- wereld met een blik die zó sceptisch is dat vrij- nu lijden onder hun eigen slappe karakters, de ben de brutalen niet de halve wereld. In Toer- wel alles wat hij waarneemt op zijn afkeuring genadeloze slagen van een grillig lot of een genjevs universum komt de hoogmoed voor de kan rekenen: ‘In deze tijd is afwijzing het nut- combinatie van beide: Toergenjev is niet barm- val. In Toergenjevs universum is ruimte voor de tigst, en dus wijzen wij af.’ Bazarovs radicale hartig voor zijn meest in het oog springende ingetogenheid van Arkadi en de schuchterheid houding wordt hem door de oudere generatie personages. van Katja, voor de onvoorwaardelijke liefde die niet in dank afgenomen en brengt hem ver- de ouders van Bazarov aan de dag blijven leg- schillende malen in conflict met Pavel Petro- klein en kwetsbaar gen jegens hun hardvochtige zoon, voor het Romans vitsj, de oom van zijn vriend Arkadi. Eenmaal Vriendelijker is Toergenjev voor de personages subtiele, voor het kleine, voor het kwetsbare I.S. Toergenjev (vert. Froukje aangekomen in het ouderlijk huis van Bazarov die hij aanvankelijk een minder centrale rol – voor breekbare mensen evenzeer als voor de Slofstra). Uitg. Van Oorschot, krijgt het generatieconflict steeds treuriger had toebedeeld. In Vaders en zonen wordt Ar- zachte schoonheid van een lentedag: ‘Prachtig Amsterdam 2020. 981 blz. € 50 trekken: Bazarovs ouders, eenvoudige en har- kadi lange tijd overschaduwd door zijn praat- zwart glanzend tussen het tere groen wandel- telijke mensen, doen hun uiterste best om het grage vriend en mentor Bazarov. Arkadi is min- den de roeken door het nog laagstaande zo- + thematiek spreekt hun bokkige zoon naar de zin te maken. Hun der uitgesproken in zijn opvattingen, neemt mergraan; ze verdwenen in de al naar wit zwe- ook nu nog aan goedbedoelde inspanningen hebben amper re- geleidelijk afstand van Bazarov en drijft het ge- mende rogge, slechts af en toe doken hun + fraaie en gedetailleerde sultaat. neratieconflict niet op de spits. koppen nog op boven de nevelige golven.’ ■ beschrijvingen 19

muziek | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

cd’s • fragmenten van cd’s op de muziekpagina’s zijn te beluisteren via de digitale recensies op de nd-site countrypop • Harm Bosma pop • Herman Veenhof

Aangenaam , zo heet de nieu- contract heeft bij het platenla- Je kunt natuurlijk de waarneming van John Lennon: we Nederlandstalige plaat van bel van Guus Meeuwis. ‘Mijn 4LP/5CD/2DVD Collector’s Edition ‘ It came in a vision – a man zanger Rob Dekay. De Devente- liedjes zijn vrolijk. Ook als het kopen, een gesigneerde box appeared on a flaming pie and naar was vorig jaar de mol in onderwerp zwaar of treurig is, met een boek van 128 bladzij- said unto them, from this day Wie Is De Mol? en heeft daarom probeer ik dat te doen met een den, vinyl schijven die door Sir on you are Beatles with an A .’ flink aan bekendheid gewon- vrolijke noot.’ De oud-mol Paul zo’n beetje persoonlijk Het album hoort weemoedig nen. Maar dat was toen. Nu wil kreeg bij zijn album hulp van zijn geperst, fotokaarten van aan; de totstandkoming was Dekay dat Nederland eens écht artiesten als Daniel Lohues en de betreurde Linda McCartney, tussen de Anthology-reeks Aangenaam met hem kennismaakt, van- Ilse DeLange. Het nummer ‘Je Flaming Pie Archive gadgets enzovoort, de ex- (1996) van drie cd/dvd’s die bij Rob Dekay. Modestus daar deze albumtitel. Het Hoeft Het Niet Alleen Te Doen’ Recordings Beatle komt het net nog niet een documentaire hoorden Records countryachtige popalbum is is daar een voortvloeisel van. Paul McCartney. bij je thuis bezorgen, maar dat waar Paul McCartney met Ringo vanaf de eerste toon opge- Met nummers als ‘Geef Het Universal Music (2cd) is zo duur dat de kinderen geen Starr en George Harrison aan wekt, vrolijk, oprecht, vlot. En Door’ en ‘Wij Hebben Wat Te hagelslag meer zouden krijgen. werkte en de dood van zijn de pen van een poëet is bij De- Vieren’ heeft Dekay een prima Daarom is het dubbelalbum vrouw Linda aan kanker in kay nooit ver weg. Dat is even plaat afgeleverd! Niets minder. veel handzamer en er staan 1998. Op het album is zij nog te iets anders dan je wellicht zou met 35 tracks echt alle bijzon- horen, evenals zoon James en verwachten bij het ruige uiter- + vrolijk en hoopvol dere opnamen op die de box gasten als Jeff Lynne en Steve lijk van de singer-songwriter; + toegankelijke nederpop ook heeft. Het album zelf da- Miller. hij heeft een lichaam vol ta- teert van 1997 en heeft heel toeages. ‘Gelukkig leven we in mooie songs als ‘Calico Skies’, + Paul Is Very Much Alive! een tijd waarin het steeds ‘Beautiful Night’, ‘Young Boy’ +/- zelfs op de 2cd is niet elke minder uitmaakt hoe je eruit- en de titelsong die ontsproten demo historisch ziet’, aldus de zanger, die een zou zijn aan een visionaire

rock • Herman Veenhof nederpop • Harm Bosma

Niemand kan zo vol mededo- altijd vergelijken met het origi- De Volendammers Nick & Simon andere. En wat dan overblijft, gen ‘You are young, that’s your neel. Die vergelijking kan zeer willen wel héél graag op hun geeft wel degelijk reden tot fault’ zingen als Cat Stevens, wel door de beugel. De typi- idolen Simon & Garfunkel lij- een glimlach; beide heren heb- ofwel Yusuf. Ooit was Stevens sche vibrato vanuit de keel is ken, is het eerste wat je be- ben voor eigen begrippen een de zanger en componist van verdwenen, maar gekomen is kruipt als je naar het nieuwe volwassen en vrolijk album af- liedjes als ‘Morning Has Bro- de wijze voordracht van een album NSG luistert. Bekend is geleverd. NSG bevat fijne me- ken’, dat tegenwoordig in me- gelouterd man. Hij kan als dat het Nederlandse duo ge- lodieën en met de stemmen nige liturgie te horen is. Maar 72-jarige met recht zingen: charmeerd is van het Ameri- van Nick & Simon zit het ook Tea For the Tiller- hij kreeg een klaplong, raakte ‘Look at me / I am old / But I’m NSG kaanse duo en dat ze er vorig wel goed. ‘Oostenwind’, op dit man 2 verward door psychedelica en happy .’ Het is voor de artiest Nick & Simon. Warner jaar een succesvol televisiepro- moment veel op de radio, is Cat Stevens / Yusuf. stapte heel bewust uit de mu- ook een manier de brug te vor- Music Benelux gramma over maakten: Nick, een toplied, net als ‘Boter En Universal Music ziek, door zich eind jaren ze- men tussen zijn oude hits en Simon & Kees: Homeward Azijn’. Nog even terug naar Si- ventig tot de islam te bekeren, nieuwe geloof. Een soort Elly & Bound . NSG is daar een voort- mon & Garfunkel. Paul Simon na een bijna-doodervaring bij Rikkert-verhaal in klassiek En- vloeisel van met twaalf nieuwe kreeg weet van de activiteiten het zwemmen en verdrinken. geland dus. Fascinerend is te nummers en een aantal covers van de Volendammers en com- Pas in 2006 kwam hij terug met bedenken dat de tekst die nu van hun helden. Heel veel con- plimenteerde het duo met hun van toen af aan een serie wonderwel past, ooit door een nectie en dus ga je de duo’s al muziek: ‘Het klinkt erg goed.’ mooie, nieuwe albums. Deze piepjong kereltje van 22 jaar snel met elkaar vergelijken. En Met zo’n reactie is een recensie plaat is iets bijzonders. Cat Ste- oud werd neergepend. dan kom je als Nick & Simon eigenlijk overbodig. Gewoon vens/Yusuf neemt een album niet snel als winnaar uit de bus luisteren. uit 1971 in zijn geheel opnieuw + mooie nieuwe versie (zeker tekstueel niet). Mis- op. Dat is een bewijs van + diepgaander dan een halve schien kunnen we NSG beter + verrassend moed, want iedereen zal het eeuw geleden even loskoppelen van al dat + prettige refreinen

klassiek • Roel Sikkema orgel • Frans Tijssen

‘O Sacrum Convivium’ is de van dit koor uit het Zuid-Hol- Variaties is de eerste orgel-cd 73) van Max Reger. Dat is een naam van een van de bekend- landse Middelharnis. Knap om van Hans van Haeften (34), die groots, maar tegelijk heel hef- ste koorwerken van de Franse zo a capella een cd vol te zin- behalve organist, pianist, diri- tig werk. In 34 minuten maak componist Olivier Messiaen gen met werk van Francis Pou- gent en docent ook componist je alle stadia door, van verstild (1908-1992). Het wordt gere- lenc (1899-1963), Antony Pitts is. De cd is opgenomen op het tot zeer luid; van rustige tempi kend tot de top van de twin- (geb. 1969), Herbert Howells Verschueren-orgel van de tot een rollercoaster van noten tigste-eeuwse religieuze koor- (1892-1983), Darius Milhaud Eindhovense stadskathedraal die over je heen dendert. De muziek. Met dit vrij korte werk (1892-1974) en de al genoemde Sint Cathrien. Het orgel is met Bach-koralen ‘Ach bleib bei O Sacrum Convivium wordt deze cd besloten, die Messiaen. Tot slot de nog le- Variaties. Reger, zijn zeventig stemmen een van uns’ en ‘Wer nun den lieben Fiori Musicali o.l.v. dezelfde titel draagt. Het wordt vende Arvo Pärt (geb. 1935) ge- Bach, Litaize, Van de grootste orgels van Neder- Gott’ heeft Van Haeften be- Sietse van Wijgerden. – met andere twintigste- noemd, wiens ‘The woman Haeften land. Het kan veel volume ma- werkt door er eigen stemmen Uitg. Fiori Musicali eeuwse koormuziek – gezon- with the alabaster box’ de op- Hans van Haeften. ken, al overtuigt het instru- doorheen te weven. Iets wat gen door het koor Fiori Musi- maat voor de overige werken Diamond Line ment het meest met de Bach zelf ook wel deed, maar cali. Het is in zekere zin een vormt. Terecht noemde com- zachtere stemmen, zoals bij wat je toch niet vaak tegen- waagstuk van dirigent Sietse ponist Daan Manneke deze ‘Koraal, variatie en canon “Die komt. De cd opent en eindigt van Wijgerden om zo’n cd op te zangers ‘Een juweeltje in ons ons schiep”’, een van de eigen met een improvisatie in een nemen. Allereerst omdat het Nederlandse koorlandschap’. composities op de cd, die Van licht modern klankidioom, net om muziek op niveau gaat, De cd is te bestellen via fiori- Haeften prachtig ingetogen als zijn meeste composities. voor de echte koorliefhebbers. musicali.nl. speelt. Van Haeften kan tech- Maar ook omdat Fiori Musicali nisch veel aan, zoals blijkt uit + goede speeltechniek een amateurkoor is. Te hoog + gewaagd programma zijn vertolking van ‘Introduk- - orgel aan de scherpe kant gegrepen? Volstrekt niet. Op- + amateurkoor van hoog tion, Variationen und Fuge in het plenum vallend is de hoge kwaliteit niveau über ein Originalthema’ (opus 20

Gulliver | muziek nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

pop • Herman Veenhof Dubbelslag van Noorse artiest Ane Brun

De Noorse zangeres, tekstschrijver en pen week. Het intrigeert, omdat het wordt ook vaak gebruikt bij televisie- innerlijke strijd, slapeloze nachten … componist Ane Brun (44) brengt in op YouTube net lijkt alsof de artiest programma’s en speelfilms. Ik denk dat het gewoon gaat over het korte tijd twee albums uit. Ze heeft tegen jou alleen praat. De moeder- Op deze platen combineert ze haar mens-zijn.’ veel te zeggen. metafoor slaat op onze ontheemd- hoge, ijle, noordse zang met veel Het eerste album heet After The Great heid wereldwijd, de kruimeltjes zijn elektronische pop, vaak in gedragen + mooi, ijl Storm en kwam op 30 oktober uit. wat overblijft van een relatie als die cadans. Dat klinkt etherisch, en soms + had nooit op één cd gekund Het tweede heet How Beauty Holds bezig is teloor te gaan. moet je het weer even afzetten. Ook The Hand Of Sorrow en volgt op 27 Ane Brun maakte in twintig jaar ruim deze muziek is weer geproduceerd november. Brun illustreert het feit tien platen. Deze twee albums bevat- en geschreven met het Zweedse he- dat artiesten die noodgedwongen ten nieuw materiaal, het laatste ei- renduo Martin Heredos en Anton thuis zitten meestal heel creatief gen werk dateert van 2015, When I’m Sundell. ‘Hoewel ik de meeste num- After The Great worden, met intieme optredens on- Free . Ze werd geboren in de Noorse mers schreef voordat de hele pande- Storm / How Beauty line, verhalen en uitleg bij hun nieu- stad Molde, maar verhuisde al vroeg mie startte, heb ik het gevoel dat ze Holds The Hand Of we materiaal en veel muziek en tekst naar de Zweedse hoofdstad Stock- alle een boodschap hebben die past Sorrow erbij. holm. Ze is vloeiend in beide talen en bij de situatie waar we ons vandaag Ane Brun. The Orchard Brun doet dat door in clipjes van een in beide landen veel bekender dan de dag in bevinden: frustratie over Music. V2 Records minuut nieuwe songs toe te lichten. buiten Scandinavië. Ze kreeg prijzen de toestand van de wereld, hoe je Benelux ‘We Need A Mother’, ‘Crumbs’ en en voerde haar werk zelfs uit met moet rouwen om een geliefde, zinge- ‘Honey’ kregen die methode afgelo- symfonieorkesten. Haar muziek ving, liefde, relaties, eenzaamheid,

klassiek • Margaretha Coornstra Eeuwig verlangen van een romantische ziel

‘ Eternal Longing is het veronderstelde (1813) van de legendarische auteur virtuositeit stelt ze de expressie, het van de negentiende eeuw. Voeg daar- verlangen naar iets heiligs, iets van en musicus E.T.A. Hoffman. De gril- verhaal voorop. In de liner notes bij de ingenieuze geluidstechniek waarachtige schoonheid dat diepe lige hoofdpersoon, dirigent en com- wijdde ze weinig woorden aan ‘Pré- van het label TRPTK en je hebt een voldoening geeft. Een gevoel dat we ponist Johannes Kreisler, is voortdu- lude, Choral et Fugue’ FWV 21 van wonderschoon debuutalbum. levenslang houden en dat het ons rend onderhevig aan stemmingen en César Franck. Maar des te meer ver- mensen onmogelijk maakt om lang functioneert sociaal moeizaam. Hij is telt ze met haar tegelijk monumen- + doorleefde interpretatie Eternal Longing gelukkig te blijven. Het achtervolgt een megatalent wiens creativiteit tale en emotionele interpretatie, haar + schitterend geluid Yukiko Hasegawa ons, drijft ons voort (…) Het zoekt wordt afgeremd door een extreme verfijnde en toch statige aanslag en (piano). TRPTK ook een dieper begrip van het leven gevoeligheid. Deze romanfiguur in- haar afgewogen doses pedaal. en van onze rol in het oneindige van spireerde Robert Schumann tot zijn De kristalheldere weergave laat bo- existentie en tijd. Het is de reden dat pianocyclus ‘Kreisleriana opus 16’ vendien horen wat een prachtinstru- ik piano speel.’ (1838), waarmee Hasegawa haar pro- ment ze onder handen heeft: de Aldus Yukiko Hasegawa in het book- gramma dan ook besluit. Schumann Chris Maene Concert Grand 284 PE. let, geïnterviewd door collega-pianist zelf, zoals muziekliefhebbers weten, Voor wie het nog niet wist: Chris Tobias Borsboom. ‘A romantic soul’ werd eveneens gekweld door heftige Maene is de befaamde Belgische pia- noemt ze zich, niet zonder zelfironie. stemmingsschommelingen. nobouwer en -restaurateur. Bij deze De titel van haar debuutalbum De cd opent evenwel met Beethoven rechtsnarige concertvleugel liggen (Duits: ‘unendliche Sehnsucht’) haal- en daarin laat Hasegawa meteen ho- alle snaren parallel, net zoals bij de de ze uit de roman Kreisleriana ren waar ze voor staat. Wars van loze fraaiste vleugels uit de tweede helft

klassiek • Johan Bakker Evenwichtig album van Antonín Dvorák

Antonín Dvoráks celloconcert is bij ner; hij nam dit celloconcert destijds Het concert werd live opgenomen, Zo vormt dit album een mooie een- veel mensen bekend en het stuk is al ook op met de legendarische Jacque- waardoor de dramatiek wordt ver- heid, die stevig begint en met kal- vaak op plaat of cd verschenen. Je line du Pré. sterkt. De cellist kan in dit concert mere kamermuziek eindigt. zou denken: succes verzekerd, maar Het concert bezit een tragische on- flink uitpakken, maar Soltani weet elke nieuwe versie wordt wel beoor- dertoon. Antonín Dvorák verbleef tij- zich goed te beheersen. Hij maakt er + album vormt een eenheid deeld naar de maatstaven van grote dens het componeren in Amerika, geen onemanshow van, zodat ook de + in toom gehouden passie Dvorák: Cello cellisten als Yo-Yo Ma, Jacqueline du waar hij last had van heimwee naar Staatskapelle Berlin onder leiding - geen vuurwerk concerto Pré, Mischa Maisky en Alisa Wei- zijn geboortestreek (het tegenwoor- van Barenboim goed uit de verf Kian Soltani, lerstein. dige Tsjechië). Dat werd er niet beter komt. De voorstudie van Soltani en Staatskapelle Berlin & De in Oostenrijk geboren cellist met op toen hij hoorde dat zijn geheime Barenboim heeft zijn vruchten dui- Daniel Barenboim. Iraanse wortels Kian Soltani (28) liefde, zijn schoonzus Josefina, ern- delijk afgeworpen. Wie spektakel Deutsche Grammophon schrijft in zijn cd-boekje dat hij dit stig ziek werd en vervolgens stierf. verwacht, zal teleurgesteld zijn; wie moment zo lang mogelijk voor zich Hij verwerkte haar lievelingslied houdt van in toom gehouden passie, uit wilde schuiven. Dirigent en muzi- ‘Lasst mich allein’ enkele malen in zit prima met dit album. kale mentor Daniel Barenboim wist zijn nieuwe compositie. Het stuk be- Ook de bonusnummers zijn de moei- hem toch over te halen door de cel- gint dramatisch in B-mineur, maar te waard. Soltani koos vijf liederen list te beloven het stuk van de eerste gaandeweg begint het licht weer te van Dvorák uit die hij samen met tot de laatste noot door te nemen. schijnen en krijgt het concert een twee andere arrangeurs bewerkte Barenboim is een echte Dvorák-ken- meer idyllisch karakter. voor solo-cello en cello-ensemble. 21

muziek | Gulliver nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020

cd’s • fragmenten van cd’s op de muziekpagina’s zijn te beluisteren via de digitale recensies op de nd-site klassiek • Harm Bosma klassiek • Johan Bakker

Remy van Kesteren is een van Filmmaker Michael Dudok de Hannes Minnaar is niet alleen voegt aan het moderne piano- de bekendste harpenisten van Wit omschrijft het als volgt: een goede pianist, hij heeft werk, drie ‘Nachtstücke’ toe Nederland. Terecht, want deze ‘Voor zijn muziekscore koos ook een gelukkige hand in het waarin Robert Schumann hui- geboren Zeistenaar is ontzet- Remy ervoor om zich te con- uitkiezen van zijn repertoire. veringwekkende melancholie tend goed. Het is bij Van Keste- centreren op de natuur, op de Op zijn nieuwste soloalbum oproept en het moeilijke, drie- ren vooral klassiek wat de klok verschillende krachten die de houdt de 35-jarige pianist zich delige ‘Gaspard de la nuit’ van slaat, maar met zijn nog altijd natuur op ons uitoefent: water, bezig met de vele verschij- Maurice Ravel. Het album sluit pas 31-jarige leeftijd, durft hij vuur, aarde en lucht. Zijn idee ningsvormen van de nacht. De af met het lieve slaapliedje An alternative zeker ook de popkant op te besprak me meteen aan.’ Van Nox aanleiding voor Nox is een spe- ‘Dobrou Noc!’ van Leoš soundtrack to the wegen. Invloeden uit het Kesteren heeft een heerlijke Hannes Minnaar. ciaal voor Minnaar geschreven Janáček. motion picture The neoklassieke minimale en de ambient-plaat gemaakt, de Challenge Classics vijfdelige cyclus door compo- Red Turtle jazz zijn de geboren Biltenaar klasse druipt er van af. Heerlijk nist Robert Zuidam (1964). De + samenhang Remy van Kesteren. niet vreemd. Dat hoorden we voor op de achtergrond, maar twee uitschieters van deze cy- + mooie uitvoeringen waarin Snowstar Records bijvoorbeeld al op zijn album zeker ook om bij weg te dro- clus zijn ‘Perseids Passing’, de nacht van vele kanten Shadows (2019). Op het nieuw- men. The Red Turtle is een fijne waarin Zuidam de meteoren- wordt belicht ste werk, The Red Turtle , is het luisterervaring. zwerm die de afgelopen zomer echter weer even klassiek, met onze dampkring binnendrong een flinke dosis ambient. Het + kwaliteitsmuziek muzikaal gestalte geeft en ‘Af- album vloeit voort uit de voor + relaxed scheid van Reinbert op Zorg- een Oscar genomineerde film vlied’ als passend eerbetoon The Red Turtle (2016); Van Kes- aan de onlangs overleden teren componeerde er een al- componist, pianist en dirigent ternatieve soundtrack bij. Reinbert de Leeuw. Minnaar

klassiek • Johan Bakker klassiek • Roel Sikkema

Jess Gillam heeft een missie: de ter (‘On The Nature Of Day- In de eerste helft van de ne- wordt begeleid door Vaughan 22-jarige Britse saxofonist wil light’), bewerkte Gillam pop- gentiende eeuw zorgde de uit- Schwepp op een Erardpiano uit dat haar instrument in de klas- nummers van Björk (‘Venus As vinding van het ventiel voor de 1845, die erg geschikt is voor sieke muziek net zo serieus A Boy’), Thom Yorke (‘Suspi- verbetering van tal van blaas- dit negentiende-eeuwse re- wordt genomen als in de jazz. rium’) en James Blake (‘Retro- instrumenten. Rond 1828 kreeg pertoire. Dat varieert van twee Haar tweede album is een ge- grade’). Na een rustig, roman- de posthoorn ventielen en Konzertstücke van Willy Brandt slaagde poging om een groot tisch begin brengen Gillam en werd omgevormd tot kornet. – niet de vroegere Duitse publiek kennis te laten maken haar musici de luisteraars in Het is een instrument met een bondskanselier, maar een Time met de vele mogelijkheden van dansbaarder en swingender The Romantic Cornet vollere en minder scherpe naamgenoot die leefde van Jess Gillam. Decca dit rietinstrument. Samen met vaarwater om uiteindelijk weer – Music for cornet klank dan de trompet. Ook dat 1869-1923 – tot een Carmen bevriende musici en onder- zacht te landen. De muziek and piano instrument zou later ventielen Fantasie (gebaseerd op het ge- steund door het Aurora Or- ademt zowel kalmte en con- Frank Anepool – krijgen. De kornet werd erg lijknamige werk van Bizet) en chestra onder leiding van Ni- templatie als puur speelplezier Vaughan Schlepp. populair, mede omdat het door variaties op ‘Napoli’, een be- cholas Collon nam ze in de en aanstekelijke levensvreug- Globe Records die ventielen eenvoudiger was kend volksliedje, geschreven beroemde Abbey Road-studio’s de. te bespelen. Het werd in veel door Herman Bellstedt (1858- een grote variëteit aan mu- orkesten opgenomen, ook 1926). Dit is een cd met afwis- ziekstukken op. Time begint + laat de vele mogelijkheden amateurs konden er een vrij selend werk, met voorbeeldig, met het mooi melodische ‘Early van de saxofoon horen hoog niveau mee bereiken. levendig samenspel van de Morning Melody’ van de Ameri- + kalmte, contemplatie en Componisten schreven er graag beide musici. kaanse componist Meredith speelplezier muziek voor, soms gebaseerd Monk. Naast werk van klassieke op bekende orkestwerken. Een + afwisselende werken componisten als Philip Glass selectie daarvan laat Frank + mooi, levendig samenspel (‘Truman Sleeps’) en Max Rich- Anepool op deze cd horen. Hij + ruimtelijk opgenomen

worship • Harm Bosma worship • Harm Bosma

De nieuwe cd Take Heart schappij belijden. Hij is ge- ‘God is stabiel, dus ik moet een daar uitvoerig over op het ge- (Again) is het nieuwste project trouw geweest en zal dat blij- stabiele, zekere christen zijn.’ heel Nederlandstalige werk, van Hillsong Worship, Hillsong ven, keer op keer.’ Het is een Zo dacht Reyer (van Drongelen, bijvoorbeeld in het nummer United en Hillsong Young & boodschap die op (behoorlijk) 31) lange tijd over geloven. De ‘Verleden, Heden, Toekomst’: U Free, de muzikale pijlers van ingetogen en eerbiedige wijze singer-songwriter ging een heeft het beste met mij voor / U Hillsong Church. De muzikanten is samengebracht op Take Heart aantal weken geleden in het bent een goede Vader . Of in ti- kwamen samen om ook in co- (Again) , openend met het be- Nederlands Dagblad uitvoerig teltrack ‘Ik Ben’: Vind mij in de ronatijd een aanbod van liede- kende ‘Hosanna’. Ook nummers in op zijn burn-out, moeiten stilte, in het suizen van de Take Heart (Again) ren naar buiten te brengen. als ‘Who You Say I Am’ en ‘Still / Ik Ben en geloofsleven. Hij moest ie- wind / Na het rollen van de Hillsong Worship. Het album vol christelijke lie- P E A C E’ (Opwekking 695) zijn Reyer. Inspire Records mand zijn die niet dwaalt, zo donder, als mijn stille stem Hillsong Music and deren bestaat uit zowel tijdloze bekend en brengen dezelfde dacht hij, maar Reyer kwam weerklinkt . Het album is op- Resources LLC als recentere nummers uit het eerbied met zich mee. Deze zichzelf tegen en ontdekte: ‘In recht en bevat goede en mo- rijke repertoire van de groep, plaat is een prima toevoeging Gods nabijheid geen masker derne worship. Reyer laat zien toegespitst op thema’s die vol- aan de voorgaande albums van willen dragen, is denk ik het een begenadigd liedschrijver te gens Hillsong Worship op dit Hillsong. beste wat je Hem kunt geven.’ zijn. Op Ik Ben staan samen- moment belangrijk zijn. ‘Dit Dus legde de geboren Edenaar, werkingen met Eline Bakker, album vat ons gebed samen + kalm en vredig tegenwoordig woont hij in Elvis E, Kees Kraayenoord, Reni dat we moed en hoop moeten + goede selectie van nummers Arnhem, zijn worstelingen neer Kraayenoord, Chesron, Talitha houden’, zo is te lezen op de bij God en klom hij langzaam- Govers, Sifra Bekx (InSalvation) website van Hillsong. Of er nu aan uit het dal. Zijn nieuwe al- en Bart Hanswijk. goed of slecht nieuws komt, we bum Ik Ben staat geheel in het moeten onze hoop op Jezus teken van dat proces. Reyer + eerlijk blijven vestigen en zijn heer- vond God in de stilte en zingt + fijne melodieën 22

Gulliver| film nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

Een scheiding. De gevolgen ervan. Ontrafeld, vijf decennia later. documentaire • Jaap-Harm de Jong beeld periscoop film

Zo veel pijn onder de oppervlakte

zus was zo’n twaalf jaar oud, Sonja als jongste Dat de documentaire Farewell ergens tussen de drie en de vier. Terugkijkend hebben ze geen idee hoe de mensen in het Paradise zo veel vragen vliegtuig naar hen gekeken hebben. Drie kinderen, reizend zonder volwassen begeleiding. oproept, geeft aan dat het Ook weten ze niet waar ze verbleven hebben die eerste dagen. Het was november, donker en een intrigerend verhaal is. koud, het contrast met waar ze vandaan kwamen kon niet groter zijn.

Wat is een scheiding? Is dat een kleine rimpe- onbewogen ling in de tijd, een gebeurtenis zonder al te veel Het ontrafelen van die overgang, en de jaren impact, waarna het normale leven weer zijn die daarop volgden, is een gezamenlijke exerci- doorgang kan vinden? Of is het meer dan dat? tie van Wyss, haar drie oudere zussen en haar Een steen die verplaatst wordt in een rivier, vader en moeder. De opzet is simpel. Een grijze waardoor de bedding verandert en de weg van achtergrond, iets om op te zitten naar keuze – het water nooit meer hetzelfde zal zijn. Een variërend van schommelstoel tot leunstoel en handeling die op het moment en op de plek zelf futiel lijkt, maar kilometers verder het landschap diepgaand zal blijken te hebben be- invloed. Het water vormt zich wel, vindt zijn Het verhaal terugbrengen weg wel weer, maar waar het in uitmondt zal compleet anders zijn dan wat het was geweest tot een paar zinnen is als de steen op dezelfde plaats was blijven liggen. En dan nog de vraag die vervolgens op- eigenlijk onmogelijk. doemt: hoe dit alles te wegen? Is de steen die blijft liggen stabiliteit of sleur? De steen die verplaatst wordt broodnodige verandering of nodeloze ontsporing? matje op de grond – de personen in kwestie die Dat een documentaire zo veel vragen oproept, antwoorden hoe zij de dingen beleefd hebben. geeft al aan dat het een intrigerend verhaal is. Wat herinneren ze zich nog van alles wat er ge- De steen die zo’n vijftig jaar geleden verplaatst beurd is? Veel meer dan pratende hoofden zijn werd, lag op de Bahama’s. Het water vond zijn het niet, maar je hangt als kijker van begin tot weg naar Zwitserland. Het mondde uit in ver- einde aan hun lippen. Wat geschetst wordt, is schillende perspectieven op dezelfde gebeurte- zo bizar dat je wilt weten hoe het afloopt. nis, die tot klinken worden gebracht in Farewell De fascinatie neemt alleen maar toe als de re- meer ruimte voor verdriet en boosheid. Dat ze beeld te vormen van wat er heeft plaatsgevon- Paradise van regisseur Sonja Wyss. Zij was de constructie met een zekere afstandelijkheid of hun ouders consequent bij hun voornamen den in dit gezin. Dit zijn mensen die hebben jongste dochter uit een gezin met vier meisjes. onbewogenheid wordt gedaan. Er moet hier zo aanspreken, lijkt tekenend voor de relatie die geworsteld met verwachtingen, op basis van Het leven was idyllisch op het warme eiland, veel pijn onder de oppervlakte liggen, maar ze met hen onderhouden. Hun bestaan is een die verwachtingen keuzes hebben gemaakt en maar alles veranderde toen ze samen met twee met name de ouders lijken de situatie vooral feit dat zo veel mogelijk ontdaan lijkt van elke deze keuzes hebben hun sporen nagelaten. Al zussen op het vliegveld naar Zwitserland werd als gegeven te bekijken, zonder er morele emotie. pratend vormen ze met elkaar een completer gezet. Hun vader bleef achter, hun moeder waarde aan te hechten. Ja, zo was het en zo Het verhaal terugbrengen tot een paar zinnen beeld. Niet iedereen weet alles van de ander en wachtte met de vierde zus in New York of hij ging het. Die onbewogenheid kenmerkt hun is eigenlijk onmogelijk en zou daarbij te veel niet iedereen heeft alles hetzelfde beleefd. Het hen toch nog achterna zou reizen. De oudste dochters tot op zekere hoogte ook, al is bij hen weggeven. Beter is het zelf te kijken en je een paradijs van de Bahama’s lieten ze achter zich,

drama • Jaap-Harm de Jong beeld netflix Kleurrijk, m

Op papier heeft La Vita Davanti a Sé een interessant verhaal in huis. Een Senegalees mos- limjongetje – gevlucht naar Italië en wees – van twaalf jaar oud wordt door een bejaarde vrouw opgevangen. Naast hem wonen nog twee kinderen bij haar in huis. Zelf was ze ooit prostituee, maar ze stopte en ving de kinderen van haar collega’s op zodat die hun werk konden blijven doen. Ze is Joods en heeft tijdens de La Vita Davanti a Sé Tweede Wereldoorlog in Auschwitz gezeten. ★★✩✩✩ Het nummer dat op haar onderarm getatoe- Regie: Edoardo Ponti. Met Sophia eerd staat, is daar een stille getuige van. De Loren, Ibrahima Gueye e.a. 94 minu- eerste kennismaking tussen die twee is als Mo- ten. Kijkwijzer: vanaf 12 jaar. Te zien hamed – kortweg Momo genoemd – twee an- via Netflix. tieke kandelaren steelt van Madame Rosa wanneer deze inkopen doet op de markt. De arts + sympathiek verhaal die Momo tot die tijd opvangt, dwingt de jon- - mist overtuigingskracht gen excuses aan te bieden en vraagt Madame 23

film | Gulliver nederlandsdagblad vrijdag 13 november 2020

drama • Jaap-Harm de Jong beeld netflix Zoveelste ‘American Dream’ verrast niet

tussen heden en verleden. J.D. heeft Hoe kom je vooruit zijn kansen gegrepen en studeert op Yale, maar het blijft spannend of hij als je omgeving je de juiste connecties en voldoende fi- nanciële middelen heeft om dit vol te tegenhoudt, maar houden. In flashbacks wordt duidelijk hoe de innige én moeizame rela- diezelfde omgeving tie met zijn moeder en grootmoeder gevormd is. je wel diepgaand zonder ziel gevormd heeft? In principe heeft Hillbilly Elegy voldoende potentie. Regisseur Ron Ho- ward maakte de Oscarwinnende Als J.D. een slecht cijfer krijgt voor films Apollo 13 en A Beautiful Mind. zijn wiskundeproefwerk, spreekt de De belangrijkste vrouwen in J.D.’s le- docent hem nog even aan: ‘Jij bent ven – zijn moeder en zijn oma (‘ma- slimmer dan dat!’ Het is een prima maw’) – worden gespeeld door res- samenvatting van de worsteling die pectievelijk Amy Adams en Glenn in Hillbilly Elegy wordt geschetst. J.D. Close, actrices met een indrukwek- is een slimme jongen, maar hij komt kende staat van dienst. Daarbij is de uit een milieu waarin een opleiding film gebaseerd op de memoires van niet wordt ervaren als het hoogst schrijver en investeerder J.D. Vance, een boek dat een bestseller werd. Toch wil de film maar niet overtuigen. Het verhaal voelt te onoprecht, Zijn moeder werd op waardoor een film zonder ziel overblijft. Het zoveelste voorbeeld van de haar 13e zwanger. ‘American Dream’. Het is zo uitge- kauwd dat het niet meer verrast. Je kunt de route die J.D. zal bewandelen al op voorhand uittekenen. Opgroei- haalbare. Trouw zijn aan je familie is en in een kansloos milieu, de lonken- een veel belangrijkere waarde. Nu de toekomst, het conflict tussen het heeft die familie voor J.D. veel liefde vertrouwde en het onbekende, de in petto, maar het is tegelijkertijd helpende hand die wordt uitgesto- een instabiele omgeving. Zijn moeder ken, de teleurstelling, de nieuwe werd op haar 13e zwanger van zijn moed en de beslissende keuze. Je ziet oudere zus, heeft een moeizame rela- het voor je ogen gebeuren, maar het maar was waar ze terechtkwamen daarmee de tie met haar eigen moeder en een raakt op geen enkel moment. Film is hel? Of was het een gebroken wereld waarin Farewell Paradise even moeizame relatie met de man- een verbeelding van de werkelijk- iedereen van de scherven zijn eigen mozaïek ★★★★✩ nen in haar leven, waarbij drugs een heid, maar als die werkelijkheid niet vormt? Regie: Sonja Wyss. 93 minuten. welkome verdoving van de pijn vor- tot leven komt, zit je te kijken naar Iedereen zal daarop anders antwoorden, maar Kijkwijzer: alle leeftijden. men. De film springt heen en weer een toneelstukje. ■ de grote verdienste van Farewell Paradise is dat Te zien via Picl. deze documentaire een grote stroom aan vragen aanboort en wat dan boven komt maar laat + intrigerend verhaal stromen en stromen. ■ - nog zo veel onbeantwoorde vragen aar toch grijs

Rosa gelijk maar of ze de kleine misdadiger in Het verhaal klopt wel en je weet dat het heel huis kan nemen. Dat aanbod wordt interessant schrijnend is allemaal, maar nergens krijg je als de dokter haar daarvoor wil betalen. het gevoel dat je de hoofdpersonen echt onder de huid kruipt. Daar komt nog eens bij dat ster- open deuren actrice Sophia Loren haar rol wel erg vlak Zoals gezegd, op papier een boeiende ontmoe- speelt en de rol van Momo zich kenmerkt door ting tussen twee verschillende persoonlijkhe- veel zwart en wit met weinig tinten grijs. In den. Momo is verongelijkt en boos op alles en zo’n bedding voelt een uitspraak als ‘net als je iedereen in zijn leven. Madame Rosa vlucht rede hoop opgeeft, gebeuren er goede dingen’ als gelmatig naar de kelder van het appartemen- de zoveelste open deur die wordt ingetrapt. Als Hillbilly Elegy tencomplex waar ze woont en keert daar hele- kijker ben je inwendig al lang en breed afge- ★★✩✩✩ maal naar binnen als ze haar verleden haakt. En dat is jammer, want juist een verhaal Regie: Ron Howard. Met Amy overdenkt. Het wordt alleen allemaal zo van toenadering tussen zulke verschillende Adams, Glenn Close, Gabriel Basso, schetsmatig uitgewerkt. Uiteraard kiest Momo mensen zou hoopgevend kunnen zijn in een e.a. 116 minuten. Kijkwijzer: vanaf er liever voor zijn geld te verdienen als kleine tijd die bol staat van de polarisatie. Maar ook, 12 jaar. Te zien via Netflix. drugsdealer dan zich te laten verzorgen. Uiter- of misschien juist, een goedbedoeld verhaal aard is de gezondheid van de bejaarde Madame heeft het nodig scherp en gelaagd verteld te + eerlijke schets ongelijke kansen Rosa broos en stelt Momo zich nog stuurser op. worden. ■ - film blijft op afstand 24

Gulliver | keerzijde nederlands dagblad vrijdag 13 november 2020 wandeling Hugo de Bruijne beeld nd Laten we leren van de Durgerdammerdurf

Nederland kent vele duizenden kilometers wandelpad, alle stoepen en steegjes niet meegerekend. Het Nederlands Dagblad zoekt in de vrije natuur, in steden en in dorpen, naar een frisse neus en nieuwe ervaringen. Vandaag: Durgerdam. Durgerdam vanuit het zuiden, met de witte Kapel.

Waar lopen we vandaag? door de touwen en masten van de beheer leidt je naar het begin van In Durgerdam, Amsterdam-Noord. boten in de jachthaven. een wandelpad richting het dorp. ‘Noord gestoord’, spotten Amster- De kleurrijke dijkhuizen lijken klein Daar kun je kiezen voor een wat lan- dammers onderling over dat stads- en pittoresk, maar vergis je niet: aan gere vervolgwandeling door de pol- deel en de problematiek van zijn be- de achterzijde en naar beneden zijn der IJdoorn. De naam ervan verwijst woners, maar Durgerdam onttrekt de meeste uitgebouwd. Zo zijn het naar een gehucht dat verzwolgen zich daaraan. Het is een dijkdorpje karaktervolle woningen geworden, werd door de Sint-Elizabethsvloed langs de voormalige Zuiderzee. Het met zowel zicht op het water (en van 1421. Met die ramp hing het ont- lijkt erop alsof het ‘nieuwe hip’ er verderop Fort Pampus, Almere, en staan van dit dorp samen. Want om woont – voormalige stedelingen met Amsterdam-IJburg) als op de polder. herhaling te voorkomen, mochten de een dikke auto en nu ook een excen- mensen in het gebied een zeedijk triek huis aan de dijk -, naast bewo- Is er ‘iets christelijks’ te zien? aanleggen. In de kromming ervan Een van de karakteristiek blauw ners die hier al decennia geleden zijn Je zou denken dat de Kapel met klok- ontstond Durgerdam. Mooiweerstoelen op de dijk. geverfde huizen. neergestreken. Achter een raam kentoren uit 1687 iets religieus heeft. knikken een oude man en vrouw de Maar het lijkt nu ‘gewoon’ bewoond Wat zijn we wijzer geworden? wandelaar toe. Met levenslijnen als en heeft ook gediend als raadhuis en Het houdt een keer op met wijzer jaarringen in hun huid, de blik dank- zelfs school. Wel heeft de Protestant- worden, maar laten we leren van de baar gericht op de groene polder. se Gemeente onderaan de dijk een Durgerdammerdurf: je huis schilde- kerkgebouw. Ach, ‘christelijk’ zit niet ren in afwijkende kleuren. Wie ooit Wat is er te zien? in steen, maar in het hart van de een Zuid-Frans plaatsje bezocht, Allereerst: een vlonder als startpunt mens. Een paar weken geleden sprak heeft het vast nog in beeld: huizen in van het wandelpad door het Water- ik een pater, die vertelde van mis- allerlei pasteltinten: roze, groen, land. Met bruggetjes, dijkjes en slo- moedigheid onder zijn collega-gees- blauw, geel. Daar in de ontspannende ten op verschillende waterhoogten, telijken. Oudere parochianen, steun- zon beloof je elkaar: zullen we dat koeien, weidevogels en dynamische pilaren voor het kerkelijk leven, thuis ook doen? Eenmaal terug denk luchten. Zo kent de wereld Holland. sterven. Wat nu? Hij zou wel willen je: ben je gek! Geen gezicht: mijn Al steken ook hoogspanningsmasten vernieuwen, ‘maar ja’, zei hij, ‘we zit- huis met gele bakstenen een beetje omhoog. ten met al die stenen’, doelend op de mintgroen gaan verven. Al snel loop je Durgerdam in, een vele kerkgebouwen. In Durgerdam doen ze het. Oké, niet voormalig vissersplaatsje met zelfs rood, niet roze, maar wel blauw, walvisjacht, dat in de buidel van her- Nog een aardig cafeetje zacht of opvallend. En mild-geel of inneringen heldhaftige en ten hemel onderweg? zwoel-wit. Toegegeven, de huizen schreiende verhalen meedraagt die Nee! Café-restaurant Zuiderziel lijkt zijn er al niet eenvormig, maar laat horen bij het leven aan zee. te worden verbouwd of ontmanteld. het ons inspireren: de Veldbloemlaan De vraag ‘Wat is er te horen?’ is hier Het zou kunnen dat in het zomersei- in een nieuwbouwwijk in Nederland ook relevant. Vooral de Ring A10 van zoen wel gelegenheden oppoppen. wordt zo veelkleurig als de mensen Amsterdam, net voordat die de Zee- die er wonen. En ja, misschien ook burgertunnel in duikt. Maar als je de Is de wandeling aangegeven? wel de straat in Barneveld waar uw De achterzijde van het dorp, met hoek van het dorp omslaat, wint de Het is op de Durgerdammerdijk even wandelaar woont. Op nummer 1. Ik in de verte Amsterdam. wind het, op hoge toon jengelend opletten: een bordje van Staatsbos- denk: zachtroze. Wie volgt?