archeologia sądowa f forensic archaeology Krzysztof Szwagrzyk historyk historian Instytut Pamięci Narodowej Institute of National Remembrance Poszukiwanie ofiar systemu komunistycznego w Polsce. Doświadczenia i perspektywy Search for the victims of the communist system in Poland. Experiences and perspectives Abstrakt Abstract W latach 1944-1956 liczba straconych na podstawie wyroków sądo- In the years 1944-1956, the number of individuals executed based on wych, zmarłych i zamordowanych wyniosła nie mniej niż 50 tysięcy court judgments, murdered or who died of other, unspecified causes osób, z czego co najmniej kilkanaście tysięcy było skutkiem podję- amounted to no less than 50 thousand, with at least 10 thousand or tych przez nich walki i oporu przeciwko komunizmowi. Grzebano ich more of these deaths resulting from the involvement of the victims skrycie w utajnionych i w większości nieznanych do dziś miejscach. in the struggle and resistance against communism. The victims were Z mocy prawa ich poszukiwanie, odnajdywanie, ekshumacje i iden- interred in secrecy, with no information given as to the place of their tyfikacje genetyczne są statutowymi obowiązkami Instytutu Pamię- burial, so that even today, in most cases, the location of their bodies ci Narodowej. Proces poszukiwań nieznanych miejsc pochówku ofiar remains unknown. Under the provision of applicable laws, the Insti- totalitaryzmów powinien być realizowany przez struktury państwa tute of National Remembrance engages in the search, exhumation and przy wydatnym współdziałaniu ośrodków naukowych, przy niezbęd- identification of the bodies on the basis of DNA analysis. The efforts to nych nowych regulacjach prawnych ograniczających niekontrolowa- locate the burial sites of the victims of the totalitarian regimes should ne działania prowadzone przez pozainstytucjonalnych animatorów be led by government institutions in strict cooperation with research poszukiwań. institutions; in this regard, new legal regulations are necessary in order to limit the uncontrolled search operations conducted by non-institu- Słowa kluczowe: komunizm, ofiary terroru, pochówki, poszukiwania, tional parties. badania genetyczne, Instytut Pamięci Narodowej Keywords: communism, victims of terror and persecution, burials, searches, genetic analysis, Institute of National Remembrance padek komunizmu w polsce w 1989 roku ith the collapse of communism in Ustworzył nieistniejące wcześniej warunki do WPoland in 1989, a new opportunity emerged sporządzenia możliwie pełnej oceny narzuconego for the previously impossible full and complete as- przez Związek Radziecki i trwającego 45 lat systemu sessment of the political system imposed on the re- politycznego. Wśród pytań o jego charakter i wpływ gion by the Soviet Union and lasting for a period of na losy kilku pokoleń Polaków zasadnicze znaczenie 45 years. Among the various questions concerning its mają te dotyczące skali zastosowanego terroru i licz- nature and its influence on the fate of entire genera- by ofiar, szczególnie w odniesieniu do lat 1944-1956. tions of Poles, one must not overlook the fundamen- Jednym z najbardziej znanych elementów rozliczeń tal issue of the scale of persecution and the number z minionym ustrojem są prowadzone na szeroką skalę of victims, in particular, with respect to the years poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar ter- 1944-1956. One of the most well-publicised aspects roru komunistycznego. Ich celem jest nie tylko ujaw- of settling the scores with the bygone totalitarian nienie miejsc grzebania szczątków ukrytych przed system are the large-scale efforts intended to locate laty przez komunistycznych sprawców, ale i przywró- the unknown burial places of victims of communist cenie ofiarom tożsamości. terror. Their aim is not just to discover the places of W ocenie badaczy historii najnowszej, w la- burial of human remains concealed by the commu- tach 1944-1956 liczba straconych na podstawie wy- nist perpetrators, but also to allow these anonymous roków sądowych, zamordowanych w siedzibach victims finally regain their lost identity. 99 archeologia sądowa f forensic archaeology Urzędów Bezpieczeństwa i Informacji Wojskowej, In the view of researchers specialising in recent zmarłych w więzieniach i obozach, zabitych w wal- history, in the years 1944-1956, the number of the ex- ce lub w trakcie działań pacyfikacyjnych UB, Milicji ecuted based on court judgements, murdered in vari- Obywatelskiej, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrz- ous seats of the Security and Military Information nego i wojska wyniosła nie mniej niż 50 tysięcy osób. Offices, dead in detention centres or prison camps, Śmierć co najmniej kilkunastu tysięcy z nich była and killed in combat or during various pacifications skutkiem podjętych przez nich walki i oporu prze- by the Department of Security, the Civic Militia, ciwko komunizmowi1. the Internal Security Corps or the army, amounted Charakterystyczną cechą wprowadzonego w Pol- to at least 50 thousand people. At least 10 thousand sce po 1944 roku totalitarnego ustroju był wrogi sto- or more of these deaths were the direct result of the sunek aparatu państwowego wobec osób uznawanych struggle and resistance against communism1. za politycznych przeciwników, ich rodzin i współpra- One of the characteristics of the totalitarian re- cowników. Ideologiczna wrogość wobec nich trwała gime imposed on Poland after 1944 was its hostility do upadku systemu politycznego w Polsce, a jej szcze- towards all individuals who were considered political gólną formą był stosunek władzy komunistycznej do opponents of the new government, as well as their zwłok swoich ofiar, grzebanych skrycie w utajnionych families and associates. This ideological hostility to- i w większości nieznanych do dziś miejscach2. wards them persisted right until the ultimate collapse Wiele czynności podejmowanych przez służby of the communist regime in Poland; one of its most państwowe z chwilą zgonu aresztowanego, więźnia radical manifestations has been the attitude of the lub partyzanta nosiło wszelkie cechy działań prze- communist authorities towards the remains of their stępczych, których ostatecznym celem było ukrycie victims, who would be buried in absolute secrecy, so zwłok i zatarcie śladów mogących doprowadzić do that even today, in most cases, the location of their ich odnalezienia. Proceder taki stosowano mimo for- bodies remains unknown2. malnego obowiązywania przedwojennego prawa re- A substantial portion of the efforts undertaken gulującego sprawy związane z chowaniem zmarłych, by the government services upon the demise of a de- zastąpionego po II wojnie światowej wewnętrznie tainee, prisoner or partisan bore all the hallmarks of niespójnymi i mającymi tymczasowy charakter resor- criminal conspiracy, its ultimate aim being to conceal towymi zarządzeniami i okólnikami3. the bodies and erase all traces which could later lead Większość ofiar pochowana została na cmenta- to the their discovery. All these actions were taken rzach oraz na terenach do nich przyległych. Zwłoki even despite the fact that the pre-war legal regula- dostarczone na nekropolie przez tajną policję, więzie- tions which governed all matters pertaining to the nia i obozy grzebano często na kwaterach przeznaczo- proper burial of the deceased had still formally re- nych do pochówków samobójców, nieznanych ofiar mained in force for some time, before being super- wypadków, mieszkańców domów opieki, szczątków seded after World War II by internally inconsistent posekcyjnych ze szpitali, zlokalizowanych często pod and temporary ministerial instructions and circulars3. cmentarnymi murami. Zwłoki straconych, zmarłych Most of the victims were buried in cemeteries i zamordowanych chowano także poza cmentarzami. or in areas located in their immediate vicinity. The Dążenie do zachowania w tajemnicy przypadków bodies brought to the cemetery by the secret police śmierci powodowała, szczególnie w latach 1944- as well as transported from various correctional fa- 1947, podejmowanie szeregu decyzji o grzebaniu ciał cilities or prison camps would often be buried in the w obrębach więzień, aresztów, siedzib tajnej policji burial plots earmarked for suicide victims, unidenti- politycznej – UB lub na najbliższych przylegających fied accident victims, residents of social welfare cen- do nich terenach. Duża liczba zgonów przy ograni- tres or even for body parts and organs disposed of czonym obszarze możliwych do wykorzystania tere- by medical facilities; these burial sites would often nów więzień, aresztów, siedzib UB, spowodowała, be located alongside cemetery walls. In many cases, że ofiary chowano również w odludnych rejonach, however, the bodies of the executed, the dead or znajdujących się na terenach poligonów wojskowych, the murdered would also be buried away from any 100 archeologia sądowa f forensic archaeology na obrzeżach miast lub w lasach. Dla szybszego za- known cemeteries. This policy of confidentiality with tarcia śladów po ofiarach zwłoki więźniów, ale też respect to any instances of death of political prisoners zabitych w walce partyzantów, kierowano także do – especially in the years 1944-1947 – resulted in their zakładów anatomii4. bodies being routinely interred on the premises of prisons, detention centres or interrogation facilities Doświadczenia of the Security Service or in their immediate vicinity. However, the increasing body count combined with Przez wiele lat w kraju – poza pojedynczymi przy- the limited amount of available space near the prison padkami – nie