Poszukiwanie Ofiar Systemu Komunistycznego W Polsce

archeologia sądowa f forensic archaeology

Krzysztof Szwagrzyk historyk historian Instytut Pamięci Narodowej Institute of National Remembrance

Poszukiwanie ofiar systemu komunistycznego w Polsce. Doświadczenia i perspektywy

Search for the victims of the communist system in Poland. Experiences and perspectives

Abstrakt Abstract W latach 1944-1956 liczba straconych na podstawie wyroków sądo- In the years 1944-1956, the number of individuals executed based on wych, zmarłych i zamordowanych wyniosła nie mniej niż 50 tysięcy court judgments, murdered or who died of other, unspecified causes osób, z czego co najmniej kilkanaście tysięcy było skutkiem podję- amounted to no less than 50 thousand, with at least 10 thousand or tych przez nich walki i oporu przeciwko komunizmowi. Grzebano ich more of these deaths resulting from the involvement of the victims skrycie w utajnionych i w większości nieznanych do dziś miejscach. in the struggle and resistance against communism. The victims were Z mocy prawa ich poszukiwanie, odnajdywanie, ekshumacje i iden- interred in secrecy, with no information given as to the place of their tyfikacje genetyczne są statutowymi obowiązkami Instytutu Pamię- burial, so that even today, in most cases, the location of their bodies ci Narodowej. Proces poszukiwań nieznanych miejsc pochówku ofiar remains unknown. Under the provision of applicable laws, the Insti- totalitaryzmów powinien być realizowany przez struktury państwa tute of National Remembrance engages in the search, exhumation and przy wydatnym współdziałaniu ośrodków naukowych, przy niezbęd- identification of the bodies on the basis of DNA analysis. The efforts to nych nowych regulacjach prawnych ograniczających niekontrolowa- locate the burial sites of the victims of the totalitarian regimes should ne działania prowadzone przez pozainstytucjonalnych animatorów be led by government institutions in strict cooperation with research poszukiwań. institutions; in this regard, new legal regulations are necessary in order to limit the uncontrolled search operations conducted by non-institu- Słowa kluczowe: komunizm, ofiary terroru, pochówki, poszukiwania, tional parties. badania genetyczne, Instytut Pamięci Narodowej Keywords: communism, victims of terror and persecution, burials, searches, genetic analysis, Institute of National Remembrance

padek komunizmu w polsce w 1989 roku ith the collapse of communism in Ustworzył nieistniejące wcześniej warunki do WPoland in 1989, a new opportunity emerged sporządzenia możliwie pełnej oceny narzuconego for the previously impossible full and complete as- przez Związek Radziecki i trwającego 45 lat systemu sessment of the political system imposed on the re- politycznego. Wśród pytań o jego charakter i wpływ gion by the Soviet Union and lasting for a period of na losy kilku pokoleń Polaków zasadnicze znaczenie 45 years. Among the various questions concerning its mają te dotyczące skali zastosowanego terroru i licz- nature and its influence on the fate of entire genera- by ofiar, szczególnie w odniesieniu do lat 1944-1956. tions of Poles, one must not overlook the fundamen- Jednym z najbardziej znanych elementów rozliczeń tal issue of the scale of persecution and the number z minionym ustrojem są prowadzone na szeroką skalę of victims, in particular, with respect to the years poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar ter- 1944-1956. One of the most well-publicised aspects roru komunistycznego. Ich celem jest nie tylko ujaw- of settling the scores with the bygone totalitarian nienie miejsc grzebania szczątków ukrytych przed system are the large-scale efforts intended to locate laty przez komunistycznych sprawców, ale i przywró- the unknown burial places of victims of communist cenie ofiarom tożsamości. terror. Their aim is not just to discover the places of W ocenie badaczy historii najnowszej, w la- burial of human remains concealed by the commu- tach 1944-1956 liczba straconych na podstawie wy- nist perpetrators, but also to allow these anonymous roków sądowych, zamordowanych w siedzibach victims finally regain their lost identity.

99 archeologia sądowa f forensic archaeology

Urzędów Bezpieczeństwa i Informacji Wojskowej, In the view of researchers specialising in recent zmarłych w więzieniach i obozach, zabitych w wal- history, in the years 1944-1956, the number of the ex- ce lub w trakcie działań pacyfikacyjnych UB, Milicji ecuted based on court judgements, murdered in vari- Obywatelskiej, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrz- ous seats of the Security and Military Information nego i wojska wyniosła nie mniej niż 50 tysięcy osób. Offices, dead in detention centres or prison camps, Śmierć co najmniej kilkunastu tysięcy z nich była and killed in combat or during various pacifications skutkiem podjętych przez nich walki i oporu prze- by the Department of Security, the Civic Militia, ciwko komunizmowi1. the Internal Security Corps or the army, amounted Charakterystyczną cechą wprowadzonego w Pol- to at least 50 thousand people. At least 10 thousand sce po 1944 roku totalitarnego ustroju był wrogi sto- or more of these deaths were the direct result of the sunek aparatu państwowego wobec osób uznawanych struggle and resistance against communism1. za politycznych przeciwników, ich rodzin i współpra- One of the characteristics of the totalitarian re- cowników. Ideologiczna wrogość wobec nich trwała gime imposed on Poland after 1944 was its hostility do upadku systemu politycznego w Polsce, a jej szcze- towards all individuals who were considered political gólną formą był stosunek władzy komunistycznej do opponents of the new government, as well as their zwłok swoich ofiar, grzebanych skrycie w utajnionych families and associates. This ideological hostility to- i w większości nieznanych do dziś miejscach2. wards them persisted right until the ultimate collapse Wiele czynności podejmowanych przez służby of the communist regime in Poland; one of its most państwowe z chwilą zgonu aresztowanego, więźnia radical manifestations has been the attitude of the lub partyzanta nosiło wszelkie cechy działań prze- communist authorities towards the remains of their stępczych, których ostatecznym celem było ukrycie victims, who would be buried in absolute secrecy, so zwłok i zatarcie śladów mogących doprowadzić do that even today, in most cases, the location of their ich odnalezienia. Proceder taki stosowano mimo for- bodies remains unknown2. malnego obowiązywania przedwojennego prawa re- A substantial portion of the efforts undertaken gulującego sprawy związane z chowaniem zmarłych, by the government services upon the demise of a de- zastąpionego po II wojnie światowej wewnętrznie tainee, prisoner or partisan bore all the hallmarks of niespójnymi i mającymi tymczasowy charakter resor- criminal conspiracy, its ultimate aim being to conceal towymi zarządzeniami i okólnikami3. the bodies and erase all traces which could later lead Większość ofiar pochowana została na cmenta- to the their discovery. All these actions were taken rzach oraz na terenach do nich przyległych. Zwłoki even despite the fact that the pre-war legal regula- dostarczone na nekropolie przez tajną policję, więzie- tions which governed all matters pertaining to the nia i obozy grzebano często na kwaterach przeznaczo- proper burial of the deceased had still formally re- nych do pochówków samobójców, nieznanych ofiar mained in force for some time, before being super- wypadków, mieszkańców domów opieki, szczątków seded after World War II by internally inconsistent posekcyjnych ze szpitali, zlokalizowanych często pod and temporary ministerial instructions and circulars3. cmentarnymi murami. Zwłoki straconych, zmarłych Most of the victims were buried in cemeteries i zamordowanych chowano także poza cmentarzami. or in areas located in their immediate vicinity. The Dążenie do zachowania w tajemnicy przypadków bodies brought to the cemetery by the secret police śmierci powodowała, szczególnie w latach 1944- as well as transported from various correctional fa- 1947, podejmowanie szeregu decyzji o grzebaniu ciał cilities or prison camps would often be buried in the w obrębach więzień, aresztów, siedzib tajnej policji burial plots earmarked for suicide victims, unidenti- politycznej – UB lub na najbliższych przylegających fied accident victims, residents of social welfare cen- do nich terenach. Duża liczba zgonów przy ograni- tres or even for body parts and organs disposed of czonym obszarze możliwych do wykorzystania tere- by medical facilities; these burial sites would often nów więzień, aresztów, siedzib UB, spowodowała, be located alongside cemetery walls. In many cases, że ofiary chowano również w odludnych rejonach, however, the bodies of the executed, the dead or znajdujących się na terenach poligonów wojskowych, the murdered would also be buried away from any

100 archeologia sądowa f forensic archaeology

na obrzeżach miast lub w lasach. Dla szybszego za- known cemeteries. This policy of confidentiality with tarcia śladów po ofiarach zwłoki więźniów, ale też respect to any instances of death of political prisoners zabitych w walce partyzantów, kierowano także do – especially in the years 1944-1947 – resulted in their zakładów anatomii4. bodies being routinely interred on the premises of prisons, detention centres or interrogation facilities Doświadczenia of the Security Service or in their immediate vicinity. However, the increasing body count combined with Przez wiele lat w kraju – poza pojedynczymi przy- the limited amount of available space near the prison padkami – nie podejmowano działań zmierzających facilities, detention centres or the Security Service do zlokalizowania tajnych pochówków. Szczególną buildings has resulted in the victims being buried in aktywność w domaganiu się uruchomienia ich poszu- various remote areas – on military grounds, at the kiwań wykazywały rodziny poległych i zamordowa- outskirts of towns and cities or in the woods. For nych oraz wspierające je środowiska kombatanckie. faster erasure of any traces of the victims, the authori- Istotnym utrudnieniem był przy tym brak metody ties would also hand over the bodies of the deceased badawczej pozwalającej na skuteczne odnajdywanie prisoners, but also the insurgents killed in combat, to ukrytych miejsc pochówku i identyfikację ofiar. Ta anatomy schools4. powstała bowiem dopiero w 2003 roku we Wrocła- wiu z inicjatywy miejscowego oddziału Instytutu Pa- Experiences mięci Narodowej i zakładała podjęcie zespołowego wysiłku specjalistów z zakresu antropologii, archiwi- For many years, no attempts at locating the sites of styki, archeologii, genetyki, historii i medycyny są- these secret burials have been made, with the excep- dowej, zmierzającego do odnalezienia miejsc tajnych tion of a few isolated cases. The families of the mur- pochówków, ujawnienia szczątków ofiar, przeprowa- dered or the fallen and various veteran associations dzenia ich badań antropologicznych, medyczno-są- who supported the families have always been particu- dowych i genetycznych, zakończonych identyfikacją larly vocal in their demands for an official search to osobniczą i każdorazowo uroczystym pochówkiem. be finally initiated. The absence of reliable research Podstawą założeń badawczych było przekonanie, że methodology which would allow for the efficient jedynie połączenie wiedzy i umiejętności naukow- search for burial sites and the identification of the ców zajmujących się różnymi dziedzinami nauki daje victims has, for many years, proved to be a significant szansę na pozytywne zakończenie skomplikowanego obstacle. It was only in 2003 that such methodology procesu badawczego5. was devised in Wroclaw at the initiative of the local Głównym celem prowadzonych w całym kraju branch of the Institute of National Remembrance; prac poszukiwawczych jest odnalezienie utajnionych this method, based on the collective involvement of przez lata miejsc pochówków: a) więziennych – stra- specialists in the field of anthropology, archiving, ar- conych na podstawie wyroków sądowych i zmarłych chaeology, genetics, history and forensic medicine, fo- w więzieniach; b) pochówków dokonanych na zlece- cuses on the efforts aimed to locate the sites of secret nie UB i Informacji Wojskowej osób zamordowanych burials, to unearth the remains of the interred victims i zmarłych w aresztach; c) partyzantów podziemia and to subject them to anthropological, forensic and antykomunistycznego poległych w walce, pogrzeba- genetic analysis, resulting in their ultimate identifi- nych następnie w nieznanych miejscach. cation followed by an appropriate burial ceremony. Na ostateczny wynik poszukiwań wpływa szereg The basic principle which guided the formation of czynników, z których najważniejszy związany jest z ja- this research methodology has been the assumption kością realizowanego przez interdyscyplinarny zespół that only the combination of knowledge and skills of specjalistów procesu badawczego podzielonego na researchers in various fields gives a chance to success- cztery ściśle powiązane ze sobą obszary działań: ar- fully complete this complex research process5. chiwalno-historycznych, archeologicznych, sądowo- The primary objective of the searches carried out -antropologicznych i genetycznych. in the entire country is to locate the burial places

101 archeologia sądowa f forensic archaeology

Sekwencję badań rozpoczynają poszukiwania which have been kept secret for years: a) burial plac- i analiza materiału archiwalnego wytworzonego es of prisoners who were executed or who died in przez aparat represji państwa komunistycznego i in- prison; b) burials made at the request of the Security nych źródeł historycznych. Bezcenne – mimo swej Service or the Military Information of the murdered niekompletności i specyfiki – są dokumenty Mini- who died in detention facilities; and c) burials of the sterstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Urzędów Bez- members of the anti-communist resistance who were pieczeństwa, Informacji Wojskowej, więziennictwa killed in combat and subsequently interred in undis- i wymiaru sprawiedliwości, dostarczające informacji closed locations. zarówno o życiu i działalności ofiar komunizmu, jak The ultimate outcome of the search efforts is -in i o ich cechach antropologicznych (wieku, wzroście, fluenced by a variety of factors, the most important przebytych urazach, postrzałach, stanie uzębienia). of which is related to the quality of the research pro- Zebrany i opracowany materiał historyczny przy- cess implemented by the specialist interdisciplinary nosi wiedzę o ofierze, okolicznościach jej śmierci, team, divided into four strictly interrelated fields of w nielicznych przypadkach także o prawdopodob- action, namely: archival and historical, archaeologi- nym miejscu pochówku, pozwalając niekiedy na jej cal, forensic and anthropological, and genetic. wstępną identyfikację już na etapie otwarcia jamy The entire sequence commences with the search grobowej. Drugim polem działań zespołu są badania and analysis of archival materials produced by the archeologiczne umożliwiające dotarcie do pól grze- communist machinery of persecution as well as of balnych, ich naukowe udokumentowanie i ekshuma- various other types of historical sources. Despite their cję szczątków dokonywaną przy udziale archeologów. incompleteness and peculiar nature, the documenta- Kolejnym etapem są badania antropologiczne i są- tion produced by the Ministry of Public Security, the dowo-medyczne polegające na opracowaniu i inter- Security Service, the Military Information as well as pretacji materiału zebranego w trakcie ekshumacji, by the justice and penitential system remains abso- spełniające wymogi metodologii badań naukowych lutely invaluable, for it provides us with information i zarazem zgodnych z regułami tworzenia ekspertyz concerning both the life and activities of the victims sądowo-lekarskich i kryminalistycznych. of the communist regime as well as their anthropo- Uzyskane podczas prac ekshumacyjnych i oglę- logical characteristics, i.e. their age, height, dental dzin sądowo-lekarskich dane mają nie tylko wa- records, records of any trauma or injuries, including lory naukowe, ale mogą także być materiałem gunshot wounds (where applicable). The collected dowodowym w procesach karnych przeciwko funk- and processed historical materials provide us with cjonariuszom komunistycznego aparatu bezpieczeń- the knowledge about a victim, the circumstances sur- stwa. Możliwość taka powoduje, że zakres działań rounding his or her death as well as – in some cases – specjalistów z różnych gałęzi medycyny sądowej, about the possible location of the victim’s final resting podczas prac ekshumacyjnych szczątków ofiar ko- place, sometimes also allowing the preliminary iden- munizmu, nie różni się od zadań realizowanych w ra- tification of the body when the burial pit is opened. mach codziennej pracy biegłego sądowego6. Stosuje The second field of activity of the research team is -ar się przy tym procedury identyczne z tymi wykony- chaeological research which facilitates the identifica- wanymi w przypadku identyfikacji osób zaginionych, tion of burial sites, their scientific documentation, as wykonywanych na zlecenie krajowych prokuratur czy well as the exhumation of the human remains with policji. Ostatnim etapem prac są badania genetyczne the involvement of archaeologists. The next stage of polegające na porównywaniu profilu DNA wyizolo- the process involves anthropological and forensic wanego ze szczątków ofiary oraz zabezpieczonego od analysis, including the study and interpretation of the ich najbliższych krewnych, zgodne ze współczesnymi evidence collected in the course of the exhumation, standardami. conducted in accordance with the applicable research Do 2011 roku poszukiwania prowadzono w ra- methodology requirements and in a manner consist- mach projektu IPN „Miejsca represji i kaźni”. W la- ent with the procedures for the preparation of foren- tach 2003-2011 badania genetyczne szczątków sic reports.

102 archeologia sądowa f forensic archaeology

i identyfikacje prowadzone były głównie w pracowni In addition to its research value, the data ob- genetyki Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersyte- tained in the course of exhumation and forensic in- tu Medycznego we Wrocławiu, natomiast później spection may also serve as evidence in the course of większość badań realizowana była w powstałej w 2012 criminal proceedings against the operatives of the roku Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitary- communist Security Service. For the above reason, zmów. W 2012 roku IPN uruchomił ogólnopol- the scope of activities performed by the specialists in ski program badawczy „Poszukiwania nieznanych various fields of forensic medicine during exhuma- miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego tion of the victims of communist oppression remains 1944-1956”. Z dniem 1 czerwca 2014 roku w ra- almost exactly the same as the duties which they per- mach Instytutu Pamięci Narodowej powstał Sa- form during their day-to-day work as court-appoint- modzielny Wydział Poszukiwań. Dwa lata później ed experts6. The procedures applied in the process na mocy decyzji polskiego parlamentu znowelizo- are likewise identical to those used for the purposes wano ustawę o Instytucie Pamięci Narodowej, po- of identification of missing persons at the request of wołując do życia Biura Poszukiwań i Identyfikacji the police or the state prosecution offices. The final IPN, odpowiedzialne za proces poszukiwań, eks- stage of the process involves the genetic analysis of humacji, badań medycznych i genetycznych ofiar the recovered human remains, i.e. the comparison of totalitaryzmów. the DNA profile obtained from such remains with Efektem dotychczas zrealizowanych w kilku- the genetic material obtained from their closest living dziesięciu miejscach prac jest odnalezienie na terenie relatives, in accordance with the current state-of-the- całego kraju szczątków blisko 700 ofiar komunizmu art standards. i identyfikacja genetyczna ponad 60 osób7. Wśró d Until the year 2011, the search efforts were con- nich znaleźli się legendarni dowódcy i żołnierze pod- ducted within the project of the Institute of National ziemia antykomunistycznego: płk Stanisław Kasz- Remembrance entitled the “Sites of Torture and Per- nica – ostatni dowódca Narodowych Sił Zbrojnych, secution”. In the years 2003-2011, the genetic analysis mjr Zygmunt Szendzielarz, „Łupaszko” – dowódca of human remains and their identification was mostly V. Wileńskiej Brygady AK, Danuta Siedzikówna, conducted at the genetics section of the Forensic De- „Inka” – słynna sanitariuszka oraz „cichociemni”: partment of the Medical University in Wroclaw; later mjr Hieronim Dekutowski, „Zapora” i mjr Bolesław on, most of the analyses have been moved to Polish Kontrym, „Żmudzin”. Genetic Database of the Victims of Totalitarian Op- pression, established in 2012. During the same year, Perspektywy the Institute of National Remembrance launched a nationwide research programme called “The search Poszukiwanie nieznanych miejsc pochówku ofiar for unknown burial sites of the victims of communist totalitaryzmów znacznie wykracza poza sferę badań terror, 1944-1956”. On June 1, 2014, the Independ- naukowych8. Stanowi w rzeczywistości świadec- ent Search Department was established within the two działań państwa polskiego spełniającego swoją framework of the Institute. Two years later, pursuant powinność wobec poprzednich pokoleń Polaków to the decision adopted by the Parliament, the Act on zamordowanych i poległych w XX wieku wskutek the Institute of National Remembrance was amended, działań III Rzeszy, Związku Radzieckiego, komu- with the Office of Search and Identification being es- nistów w Polsce i nacjonalistów ukraińskich. Ze tablished within its structure, its primary task being względu na skalę strat osobowych Polski w minio- to search for the graves of the victims of totalitarian nym stuleciu prace poszukiwawcze, ekshumacyjne regimes, conduct the exhumation of their remains i identyfikacyjne mogą trwać dziesięciolecia. Ich as well as perform the necessary medical and genetic realizacja wymaga zapewnienia odpowiednich wa- analysis thereof. runków pozwalających nie tylko na odnajdywanie The result of the efforts undertaken so far in a few ukrywanych przez sprawców miejsc pogrzebania dozen locations has been the discovery of the remains szczątków ofiar, ale także na zapewnienie całemu of nearly 700 victims of communist oppression as

103 archeologia sądowa f forensic archaeology

procesowi najwyższych, niepodważalnych na każdym well as the positive genetic identification of more etapie standardów pracy. than 60 of them7. The individuals identified so far -in Fundamentalne znaczenie ma przy tym wskaza- clude the legendary commanding officers and soldiers nie państwa jako głównego zleceniodawcę i zarazem of the anti-communist resistance: colonel Stanisław organizatora projektu. Powołanie do życia przez pol- Kasznica – the last commander of the National ski parlament w 2016 roku działającego w ramach Armed Forces (NSZ), major Zygmunt Szendzielarz, Instytutu Pamięci Narodowej Biura Poszukiwań nom de guerre: “Łupaszko” – the commander of the i Identyfikacji nie oznacza powierzenia mu roli mo- 5th Vilnius Brigade of the Polish Home Army (AK), nopolisty posiadającego prerogatywy do wyłączności Danuta Siedzikówna, nom de guerre: “Inka” – the badań ofiar XX-wiecznych kataklizmów. Wskazuje famous medical orderly, as well as major Hieronim jednak, że to instytucja państwowa jest odpowiedzial- Dekutowski (nom de guerre: “Zapora”) and major na za realizację zadania o szczególnym charakterze. Bolesław Kontrym (nom de guerre: “Żmudzin”), Podstawą dotychczasowego sukcesu interdyscypli- both of whom were members of the Silent Unseen narnego charakteru prowadzonych przez IPN badań (Cichociemni) special-operations group. jest współpraca specjalistów różnych dziedzin nauki, świadomych celu i własnej roli w złożonym przed- Perspectives sięwzięciu. Powodzenie całości badań zależy w dużej mierze od przygotowania merytorycznego naukow- The search for the unknown burial sites of the victims ców, ich osobistego zaangażowania w skomplikowaną of totalitarian regimes is a task which goes far beyond materię badawczą oraz stopnia ich wyspecjalizowania the sphere of mere research8. In exercising its powers się w nowej i nie do końca akceptowalnej przez część to that effect, Polish state in fact fulfils its duty to- środowisk akademickich przestrzeni naukowej. wards the previous generations of Poles who fell or Równolegle do państwowego projektu powstają were murdered in the 20th century at the hands of masowo oddolne inicjatywy, których autorzy i człon- the Third Reich, the Soviet Union, the Polish com- kowie niesieni modną w ostatnich latach ideą Żoł- munist regime as well as Ukrainian nationalists. Due nierzy Wyklętych podejmują samodzielne działania to the sheer number of Poles who lost their lives dur- zmierzające do odkrycia miejsc pochówków ofiar. ing the 20th century, the search, exhumation, and Ich prace, chociaż powodowane z reguły szlachetny- identification efforts are expected to last for decades. mi pobudkami, obciążone są ryzykiem nierzetelnego In order to ensure their success, one must create the przeprowadzenia, brakiem kompetentnych kadr oraz appropriate conditions which not only allow for the – z uwagi na nieznajomość prawa lub jego swobodną hidden burial sites to be discovered, but also to en- interpretację – wejście z nim w kolizję. sure that the entire process is implemented in accord- W tym zakresie państwo nie znalazło jak dotąd ance with the highest standards so as to prevent the sposobu na sformułowanie unormowań w sprawach results of the works performed from being challenged regulujących działania grup, stowarzyszeń, fundacji at any stage. i osób prywatnych zajmujących się poszukiwaniami, It is of fundamental importance that the govern- ekshumacjami, a nawet identyfikacjami ofiar. ment is widely perceived as being the primary driv- Podejmując ryzyko zaprezentowania perspektyw ing force behind the entire programme, taking full w procesie poszukiwań nieznanych miejsc pochów- responsibility for the organisational side thereof. ku ofiar totalitaryzmów można uznać, że będzie on The establishment by the parliament of Poland of nadal realizowany przez struktury państwa przy wy- the Office of Search and Identification within the datnym współdziałaniu ośrodków naukowych i za- framework of the Institute of National Remem- trudnionych w nich specjalistów. Bez zmiany prawa brance in 2016 does not, of course, mean that this i jego bezwzględnego przestrzegania trudno sobie department shall be given the role of a monopolist wyobrazić poprawę sytuacji w zakresie działań podej- who has the prerogatives to exclusively investigate mowanych przez coraz liczniejszą grupę pozainstytu- the victims of 20th-century cataclysms. However, cjonalnych animatorów poszukiwań. the formation of the said Office indicates clearly that

104 archeologia sądowa f forensic archaeology

the implementation of this special task is now the re- various risks related to the unreliability of the meth- sponsibility of a designated state institution. The suc- ods used, the absence of competent staff and – due to cesses achieved so far by the interdisciplinary research the ignorance or the free interpretation of legal provi- teams of the Institute of National Remembrance have sions – the possible conflict with the law. hinged upon the cooperation of specialists in a va- In this regard, the government has so far failed to riety of fields, fully conscious of the pursued objec- come up with a method for the formulation of specif- tives and their own role in this complex, challenging ic rules which would govern the operations of groups, endeavour. The success of the entire research project societies, foundations, and individuals who engage in will, to a great extent, depend upon the knowledge the search, exhumation, and even identification of the and experience of the researchers, their personal in- victims. volvement with the complex issues which they face as If we therefore choose to risk presenting future well as the extent in which they are able to specialise perspectives of the efforts aimed at the identifica- in this new, pioneering area of research – one that is tion of the unknown burial sites of the victims of to- still not entirely accepted by certain academic circles. talitarian regimes, we may assume that these efforts In parallel to the official, state-sanctioned pro- will continue to be driven by government structures, gramme, various grassroots initiatives have sprung with a pronounced involvement of various research up, with the local leaders and their followers driven institutions as well as specialists which they employ. by the increasing recognition of the history of the Without any changes in the law and its absolute Cursed Soldiers undertaking certain activities on observance it is difficult to envisage a decisive -im their own in the hope of discovering the burial places provement in the situation with regards to the in- of the victims. However, all these initiatives, despite creasing number of non-institutional initiators of the noble cause which they are intended to serve, face the search.

Dr hab. Krzysztof Szwagrzyk, historyk, badacz komuni- Krzysztof Szwagrzyk, Ph.D. with habilitation, historian, stycznego aparatu terroru. W latach 2001-2012 naczelnik Od- researcher of the communist machinery of oppression. Head działowego Biura Edukacji Publicznej IPN we Wrocławiu. Od of the Departmental Office of Public Education of the Institute 2012 roku Pełnomocnik Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej of National Remembrance in Wroclaw in the years 2001-2012. do spraw poszukiwań nieznanych miejsc pochówku ofiar ter- From 2012 acting as the Plenipotentiary of the President of the roru komunistycznego 1944-1956, kierujący działaniami ba- Institute of National Remembrance for the search and identifi- dawczymi i ekshumacyjnymi m.in. na kwaterze „Ł” Cmentarza cation of undisclosed burial sites of the victims of communist Powązkowskiego Wojskowego w Warszawie. Do jego publikacji terror in years 1944-1956, heading the research and exhuma- należą m.in.: Golgota Wrocławska 1945-1956, Zbrodnie w maje- tion efforts conducted, among others, on the “Ł” burial plot of stacie prawa, Straceni na Dolnym Śląsku 1945-1956, Prawnicy the Powązki Military Cemetery in Warsaw. His publications in- czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce clude: Golgota Wrocławska 1945-1956, Zbrodnie w majestacie 1944-1956. Autor i współautor 22 książek i ponad 170 artykułów prawa, Straceni na Dolnym Śląsku 1945-1956, Prawnicy czasu naukowych i popularnonaukowych. bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944- 1956. The author and co-author of 22 books and more than 170 scientific and popular articles.

Przypisy Endnotes

1 S. Poleszak, R. Wnuk, Zarys dziejów polskiego podziemia nie- 1 S. Poleszak, R. Wnuk, Zarys dziejów polskiego podziemia niepod- podległościowego 1944-1956, [w:] Wnuk R., Poleszak S., Jaczyń- ległościowego 1944-1956, [in:] Wnuk R., Poleszak S., Jaczyńska ska A., Śladecka M. (red.), Atlas polskiego podziemia niepodle- A., Śladecka M. (eds.), Atlas polskiego podziemia niepodległo- głościowego 1944-1956, Warszawa-Lublin 2007, s. XXXIX-LVI; ściowego 1944-1956, Warszawa-Lublin 2007, pp. XXXIX-LVI; S. S. Courtois, N. Werth, J. L. Panné, A. Paczkowski, K. Bartošek, Courtois, N. Werth, J. L. Panné, A. Paczkowski, K. Bartošek, J.L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prze- J.L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prze- śladowania, Warszawa 1999. śladowania, Warsaw 1999. 2 M. Szejnert, Śród żywych duchów, Kraków 2012. 2 M. Szejnert, Śród żywych duchów, Kraków 2012. 3 K. Szwagrzyk, Ślad miał po nich zaginąć, „Gość Niedzielny” 3 K. Szwagrzyk, Ślad miał po nich zaginąć, “Gość Niedzielny” 2010, nr 44, 7 listopada (dodatek historyczny IPN). 2010, no. 44, 7 November (historical supplement of the IPN). 4 M. Trzciński (red.), Archeologia sądowa w teorii i praktyce, 4 M. Trzciński (ed.), Archeologia sądowa w teorii i praktyce, War- Warszawa 2013; T. Łabuszewski (red.), Śladami zbrodni. Prze- saw 2013; T. Łabuszewski (ed.), Śladami zbrodni. Przewodnik

105 archeologia sądowa f forensic archaeology

wodnik po miejscach represji komunistycznych lat 1944-1956, po miejscach represji komunistycznych lat 1944-1956, Warsaw Warszawa 2012; K. Szwagrzyk, Wykorzystywanie zwłok więź- 2012; K. Szwagrzyk, Wykorzystywanie zwłok więźniów do ce- niów do celów medycznych na przykładzie działań Wojewódzkie- lów medycznych na przykładzie działań Wojewódzkiego Urzędu go Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu, „Biule- Bezpieczeństwa Publicznego we Wrocławiu, “Biuletyn Informa- tyn Informacyjny AK” 2003, nr 72 (76), s. 12-14. cyjny AK” 2003, no. 72 (76), pp. 12-14. 5 K. Szwagrzyk, A. Ossowski, Ł. Szleszkowski, Poszukiwa- 5 K. Szwagrzyk, A. Ossowski, Ł. Szleszkowski, Poszukiwa- nia miejsc pochówków i metoda identyfikacji ofiar komunizmu nia miejsc pochówków i metoda identyfikacji ofiar komunizmu w Polsce, „Dzieje Najnowsze” 2013, t. 45, nr 4, s. 199-207. w Polsce, “Dzieje Najnowsze” 2013, vol. 45, no. 4, pp. 199-207. 6 J. Kawecki, K. Szwagrzyk, Ł. Szleszkowski, A. Thannhäuser- 6 J. Kawecki, K. Szwagrzyk, Ł. Szleszkowski, A. Thannhäuser- -Wójcik, Współpraca medyka sądowego z Instytutem Pamięci -Wójcik, Współpraca medyka sądowego z Instytutem Pamięci Narodowej – opis przypadku, [w:] XV Zjazd Naukowy Polskiego Narodowej – opis przypadku, [in:] XV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii. Gdańsk, 6-18 Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii. Gdańsk, 6-18 września 2010, plakat, streszczenia, s. 9. września 2010, poster, summaries, p. 9. 7 Zob. m.in. L. Szleszkowski, A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwa- 7 Cf. e.g. L. Szleszkowski, A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwa- grzyk, B. Świątek, Reconstruction of methods of execution of grzyk, B. Świątek, Reconstruction of methods of execution of the death penalty by shooting in the years 1949-1954 based on the death penalty by shooting in the years 1949-1954 based on exhumation research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery exhumation research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery in Wroclaw Part I – historical outline and results of research in Wroclaw Part I – historical outline and results of research conducted prior to exhumations performed in 2011, „Archiwum conducted prior to exhumations performed in 2011, “Archiwum Medycyny Sadowej i Kryminologii” 2012, nr 62 (1), s. 14-20; Medycyny Sadowej i Kryminologii” 2012, no. 62 (1), pp. 14- Ł. Szleszkowski, A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwagrzyk, 20; Ł. Szleszkowski, A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwa- B. Świątek, Reconstruction of methods of execution of the death grzyk, B. Świątek, Reconstruction of methods of execution of penalty by shooting in the years 1949-1954 based on exhumation the death penalty by shooting in the years 1949-1954 based on research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery in Wroclaw exhumation research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery in Part II – analysis of gunshot injuries and an attempt at recon- Wroclaw Part II – analysis of gunshot injuries and an attempt structing the course of execution, „Archiwum Medycyny Sądo- at reconstructing the course of execution, “Archiwum Medy- wej i Kryminologii” 2012, nr 62 (2), s. 87-97; Ł. Szleszkowski, cyny Sadowej i Kryminologii” 2012, no. 62 (2), pp. 87-97; A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwagrzyk, T. Jurek, Gunshot Ł. Szleszkowski, A. Thannhauser, J. Kawecki, K. Szwagrzyk, wounds (resulting from execution) of exhumed victims of the T. Jurek, Gunshot wounds (resulting from execution) of exhumed communist regime in Poland, „Legal Medicine” 2014, nr 16, victims of the communist regime in Poland, “Legal Medicine” s. 201-207; Ł. Szleszkowski, A. Thannhauser, K. Szwagrzyk, 2014, no. 16, pp. 201-207; Ł. Szleszkowski, A. Thannhauser, P. Konczewski, J. Kawecki, B. Świątek, Exhumation research K. Szwagrzyk, P. Konczewski, J. Kawecki, B. Świątek, Exhuma- concerning the victims of political repressions in 1945-1956 in tion research concerning the victims of political repressions in Poland: a new direction in forensic medicine, „Forensic Science 1945-1956 in Poland: a new direction in forensic medicine, “Fo- International” 2014, t. 235, s. 103.e1-103.e6; Ł. Szleszkowski, rensic Science International” 2014, vol. 235, pp. 103.e1-103.e6; A. Thannhäuser, K. Szwagrzyk, T. Jurek, Poszukiwania ma- Ł. Szleszkowski, A. Thannhäuser, K. Szwagrzyk, T. Jurek, Po- sowych grobów żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych zamordo- szukiwania masowych grobów żołnierzy Narodowych Sił Zbroj- wanych we wrześniu 1946 r. na Opolszczyźnie – wyniki badań nych zamordowanych we wrześniu 1946 r. na Opolszczyźnie sądowo-medycznych, „Archiwum Medycyny Sądowej i Krymi- – wyniki badań sądowo-medycznych, “Archiwum Medycyny nologii” 2015, nr 65, s. 17-36; Ł. Szleszkowski, A. Thannhäuser, Sądowej i Kryminologii” 2015, no. 65, pp. 17-36; Ł. Szleszkow- K. Szwagrzyk, T. Jurek, The possibility of establishing causes of ski, A. Thannhäuser, K. Szwagrzyk, T. Jurek, The possibility of death on the basis of the exhumed remains of prisoners execut- establishing causes of death on the basis of the exhumed remains ed during the communist regime in Poland: the exhumations at of prisoners executed during the communist regime in Poland: Powązki Military Cemetery in Warsaw, „International Journal the exhumations at Powązki Military Cemetery in Warsaw, of Legal Medicine” 2015, nr 129 (4), s. 801-806; Ł. Szleszkow- “International Journal of Legal Medicine” 2015, no. 129 (4), ski, K. Szwagrzyk, A. Thannhäuser, The polish experience in pp. 801-806; Ł. Szleszkowski, K. Szwagrzyk, A. Thannhäuser, the search for the graves of the victims of communism, „Archi- The polish experience in the search for the graves of the victims val Bulletin” 2016, nr 16, s. 160-169; K. Szwagrzyk „Łączka” of communism, “Archival Bulletin” 2016, no. 16, pp. 160-169; – zbiorowa mogiła Żołnierzy Wyklętych/Niezłomnych, „Wyklęci. K. Szwagrzyk „Łączka” – zbiorowa mogiła Żołnierzy Wyklętych/ Ogólnopolski kwartalnik poświęcony Żołnierzom Wyklę- Niezłomnych, “Wyklęci. Ogólnopolski kwartalnik poświęco- tym” 2016, nr 2, s. 217-220; K. Szwagrzyk, „Łączka” – naro- ny Żołnierzom Wyklętym” 2016, no. 2, pp. 217-220; K. Szwa- dowy panteon, „Ekspresje” 2014, t. 5, s. 82-89; K. Szwagrzyk, grzyk, „Łączka” – narodowy panteon, “Ekspresje” 2014, vol. 5, Bohaterowie pod cmentarnym murem, „Nasz Dziennik” 2016, pp. 82–89; K. Szwagrzyk, Bohaterowie pod cmentarnym murem, 1 marca; K. Szwagrzyk, Ekshumacje w działaniach Oddziału “Nasz Dziennik” 2016, March 1; K. Szwagrzyk, Ekshumacje IPN we Wrocławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobót- w działaniach Oddziału IPN we Wrocławiu, “Śląski Kwartalnik ka” 2007, nr 4, s. 40-48; K. Szwagrzyk, Kwatera „Ł”, „Zeszyty Historyczny Sobótka” 2007, no. 4, pp. 40-48; K. Szwagrzyk, Historyczne WiN-u” 2013, nr 38, s. 159-180; K. Szwagrzyk, Kwatera „Ł”, “Zeszyty Historyczne WiN-u” 2013, no. 38, Kwatery więzienne Cmentarza Osobowickiego we Wrocła- pp. 159-180; K. Szwagrzyk, Kwatery więzienne Cmentarza Oso- wiu, „Biuletyn IPN” 2003, nr 7 (30), s. 19-28; K. Szwagrzyk, bowickiego we Wrocławiu, “Biuletyn IPN” 2003, no. 7 (30), Państwo spełnia swoją powinność, „Debata” 2012, nr 2, s. 33; pp. 19–28; K. Szwagrzyk, Państwo spełnia swoją powinność, K. Szwagrzyk, Pola śmierci. Kwatery ofiar terroru komunistycz- “Debata” 2012, no. 2, p. 33; K. Szwagrzyk, Pola śmierci. Kwa- nego na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu, „Imponderabi- tery ofiar terroru komunistycznego na Cmentarzu Osobowickim lia. Biuletyn Piłsudczykowski” 2011, nr 2, s. 38-45; K. Szwa- we Wrocławiu, “Imponderabilia. Biuletyn Piłsudczykowski”

106 archeologia sądowa f forensic archaeology

grzyk, Poszukiwania i odnalezienie szczątków mjr. Zygmunta 2011, no. 2, pp. 38-45; K. Szwagrzyk, Poszukiwania i odnale- Szendzielarza „Łupaszki”, „Wyklęci. Ogólnopolski kwartalnik zienie szczątków mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, “Wy- poświęcony Żołnierzom Wyklętym” 2016, nr 1, s. 131-139; klęci. Ogólnopolski kwartalnik poświęcony Żołnierzom Wy- K. Szwagrzyk, Z ryngrafami na piersi, „Polska Zbrojna” 2016, klętym” 2016, no. 1, pp. 131-139; K. Szwagrzyk, Z ryngrafami 1 marca. na piersi, “Polska Zbrojna” 2016, 1 March. 8 Aktualny stan badań archeologicznych i wkład archeologii 8 The current state of archaeological research and the contri- w proces poszukiwań i ekshumacji przedstawiono w pra- bution of archaeologists towards the search and exhumation cach: O. Ławrynowicz, J. Żelazko (red.), Archeologia totali- process is presented in the following works: O. Ławrynowicz, taryzmu. Ślady represji 1939-1956, Łódź 2015; M. Trzciński J. Żelazko (eds.), Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939- (red.), Archeologia sądowa w teorii i praktyce, Warszawa 2013; 1956, Łódź 2015; M. Trzciński (ed.), Archeologia sądowa w teo- A.I. Zalewska (red.), Archeologia współczesności, Warszawa rii i praktyce, Warsaw 2013; A.I. Zalewska (ed.), Archeologia 2016. współczesności, Warsaw 2016.

Bibliografia / Bibliography

Courtois S., Werth N., Panné J.L., Paczkowski A., Bartošek K., Szleszkowski Ł., Thannhauser A., Szwagrzyk K., Konczewski P., Margolin J.L., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prze- Kawecki J., Świątek B., Exhumation research concerning the śladowania, Warszawa 1999. victims of political repressions in 1945-1956 in Poland: a new direction in forensic medicine, „Forensic Science International” Kawecki J., Szwagrzyk K., Szleszkowski Ł., Thannhäuser-Wójcik 2014, t. 235, s. 103.e1-103.e6. A., Współpraca medyka sądowego z Instytutem Pamięci Na- rodowej – opis przypadku, [w:] XV Zjazd Naukowy Polskiego Szleszkowski Ł., Thannhäuser A., Szwagrzyk K., Jurek T., Poszu- Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii. Gdańsk, 6-18 kiwania masowych grobów żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych września 2010, plakat, streszczenia. zamordowanych we wrześniu 1946 r. na Opolszczyźnie – wyniki badań sądowo-medycznych, „Archiwum Medycyny Sądowej Łabuszewski T. (red.), Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach i Kryminologii” 2015, nr 65, s. 17-36. represji komunistycznych lat 1944-1956, Warszawa 2012. Szleszkowski Ł., Thannhäuser A., Szwagrzyk K., Jurek T., The Ławrynowicz O., Żelazko J. (red.), Archeologia totalitaryzmu. Śla- possibility of establishing causes of death on the basis of the ex- dy represji 1939-1956, Łódź 2015. humed remains of prisoners executed during the communist regime in Poland: the exhumations at Powązki Military Cemetery Poleszak S., Wnuk R., Zarys dziejów polskiego podziemia niepodle- in Warsaw, „International Journal of Legal Medicine” 2015, głościowego 1944-1956 [w:] Wnuk R., Poleszak S., Jaczyńska A., nr 129 (4), s. 801-806. Śladecka M. (red.), Atlas polskiego podziemia niepodległościo- wego 1944–1956, Warszawa-Lublin 2007, s. XXXIX-LVI. Szleszkowski Ł., Szwagrzyk K., Thannhäuser A., The polish experience in the search for the graves of the victims of communism, Szejnert M., Śród żywych duchów, Kraków 2012. „Archival Bulletin” 2016, nr 16, s. 160-169.

Szwagrzyk K., Ślad miał po nich zaginąć, „Gość Niedzielny” 2010, Szwagrzyk K., Wykorzystywanie zwłok więźniów do celów medycz- nr 44, 7 listopada (dodatek historyczny IPN). nych na przykładzie działań Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeń- stwa Publicznego we Wrocławiu, „Biuletyn Informacyjny AK” Szleszkowski L., Thannhauser A., Kawecki J., Szwagrzyk K., 2003, nr 72 (76), s. 12-14. Świątek B., Reconstruction of methods of execution of the death penalty by shooting in the years 1949-1954 based on exhumation Szwagrzyk K., Kwatery więzienne Cmentarza Osobowickiego we research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery in Wroclaw Wrocławiu, „Biuletyn IPN” 2003, nr 7 (30), s. 19-28. Part I – historical outline and results of research conducted pri- or to exhumations performed in 2011, „Archiwum Medycyny Szwagrzyk K., Ekshumacje w działaniach Oddziału IPN we Wro- Sądowej i Kryminologii” 2012, nr 62 (1), s. 14-20. cławiu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2007, nr 4, s. 40-48. Szleszkowski Ł., Thannhauser A., Kawecki J., Szwagrzyk K., Świątek B., Reconstruction of methods of execution of the death Szwagrzyk K., Pola śmierci. Kwatery ofiar terroru komunistycznego penalty by shooting in the years 1949-1954 based on exhuma- na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu, „Imponderabilia. tion research of “prison fields” in Osobowicki Cemetery in Wro- Biuletyn Piłsudczykowski” 2011, nr 2, s. 38-45. claw Part II – analysis of gunshot injuries and an attempt at reconstructing the course of execution, „Archiwum Medycyny Szwagrzyk K., Państwo spełnia swoją powinność, „Debata” 2012, Sądowej i Kryminologii” 2012, nr 62 (2), s. 87-97. nr 2.

Szleszkowski Ł., Thannhauser A., Kawecki J., Szwagrzyk K., Szwagrzyk K., Ossowski A., Szleszkowski Ł., Poszukiwania miejsc Jurek T., Gunshot wounds (resulting from execution) of exhumed pochówków i metoda identyfikacji ofiar komunizmu w Polsce, victims of the communist regime in Poland, „Legal Medicine” „Dzieje Najnowsze” 2013, t. 45, nr 4, s. 199-207. 2014, nr 16, s. 201-207.

107 archeologia sądowa f forensic archaeology

Szwagrzyk K., Kwatera „Ł”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2013, Szwagrzyk K., Poszukiwania i odnalezienie szczątków mjr. Zygmun- nr 38, s. 159-180. ta Szendzielarza „Łupaszki”, „Wyklęci. Ogólnopolski kwartalnik poświęcony Żołnierzom Wyklętym” 2016, nr 1, s. 131- Szwagrzyk K., „Łączka” – narodowy panteon, „Ekspresje” 2014, t. 5, 139. s. 82-89. Szwagrzyk K., Z ryngrafami na piersi, „Polska Zbrojna” 2016, Szwagrzyk K. „Łączka” – zbiorowa mogiła Żołnierzy Wyklętych/ 1 marca. Niezłomnych, „Wyklęci. Ogólnopolski kwartalnik poświęcony Żołnierzom Wyklętym” 2016, nr 2, s. 217-220. Trzciński M. (red.), Archeologia sądowa w teorii i praktyce, War- szawa 2013. Szwagrzyk K., Bohaterowie pod cmentarnym murem, „Nasz Dzien- nik” 2016, 1 marca. Zalewska A.I. (red.), Archeologia współczesności, Warszawa 2016.

108