Witold Olbryś Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim Autor tekstu i fotografii Wydawca: Witold Olbryś Mazurskie Stowarzyszenie Archiwalne zdjęcia pochodzą ze zbiorów Regionalne członków Mazurskiego Stowarzyszenia Szuć 12, 12-122 Jedwabno Regionalnego: Witolda Olbrysia i Mieczysława Rawskiego.

Korzystamy z dofinansowania z Powiatu Szczycieńskiego Witold Olbryś Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim Wydanie II, 2017 I wojna w powiecie pod Tannenbergiem. Również zwycięstwu szczycieńskim i zwycięzcom wystawiono odpowiedni mo- I wojna światowa rozpoczęła się 28 lipca nument. W pobliżu Olsztynka zbudowano 1914 r. W wyniku tej wojny po przeciwnej Tannenberg-Denkmal, któremu nadano stronie stanęli nasi zaborcy: Niemcy i carska rangę pomnika narodowego, głównego nie- Rosja. 21 sierpnia 1914 r. granicę w Opaleń- mieckiego pomnika poświęconego I woj- cu przekroczył XIII Korpus generała Kluje- nie światowej. Pomnik ten stał się również wa i wieczorem zajął Wielbark. Od wschodu, grobowcem zwycięzcy spod Tannenbergu przez Rozogi na teren powiatu szczycień- – feldmarszałka Paula von Hindenburga. skiego wkroczył VI Korpus generała Błago- Ten pomnik do naszych czasów jednak nie wieszczańskiego. 22 sierpnia Rosjanie zajęli dotrwał. opustoszałe Szczytno. W ten oto sposób Po raz drugi wojska rosyjskie wkroczyły rozpoczęła się bitwa nazwana później bitwą na teren powiatu szczycieńskiego w listopa- pod Tannenbergiem. Oba te korpusy nale- dzie 1914 r. Wówczas to w pobliżu Jerut ko- żały do II Armii dowodzonej przez generała zacki oddział zaatakował pociąg. W wyniku Samsonowa. Słabszym liczebnie Niemcom tego ataku śmierć poniosło 13 cywili i 6 żoł- dzięki zmianie dowództwa i olbrzymiej nierzy. Wydarzenie to upamiętniał nieza- determinacji udało się pokonać wojska ro- chowany drewniany pomnik. syjskie. W wyniku tych zmagań poległo W wyniku działań wojennych poważ- 35 tysięcy żołnierzy rosyjskich, 90 tysięcy nemu zniszczeniu uległo 57 ze 160 miej- dostało się do niewoli. Niemcy stracili 13056 scowości powiatu. W samym Szczytnie żołnierzy. Przygnieciony klęską dowódca zniszczonych zostało 160 domów i 321 armii rosyjskiej w nocy z 29 na 30 sierpnia zabudowań gospodarczych. Życie straci- odebrał sobie życie. W miejscu jego śmierci, ło 131 cywili, 200 zostało uprowadzonych nieopodal leśniczówki Karolinka w pobliżu w głąb Rosji. W kolejnych latach Rosjanie Wielbarka, stoi pomnik wzniesiony pokona- nie zagrażali już powiatowi szczycieńskie- nemu generałowi przez zwycięzców. Można mu, jednak pochodzący stąd żołnierze wal- powiedzieć, że pomnik Samsonowa upa- czyli i ginęli na różnych frontach do końca miętniał tragiczny dla Rosjan koniec bitwy I wojny.

2 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim Miejsca pamięci poświęcone Tannenbergiem była jedynym niemieckim I wojnie światowej a turystyka zwycięstwem w trakcie I wojny światowej Na obszarze naszego powiatu zacho- i wiązał się z nią kult bohaterów. wało się kilkadziesiąt miejsc związanych Po drugiej wojnie światowej cmen- z I wojną światową. Są to cmentarze, kwa- tarze i kwatery wojenne popadły w za- tery wojenne, pomniki oraz znajdujące się pomnienie, z czasem zaczęto patrzeć w kościołach tablice pamiątkowe. Odwie- na nie jako pozostałość po niemieckim dzenie przynajmniej części z tych miejsc militaryzmie. Sytuacja powoli zaczęła się może być niesamowitą lekcją historii, jak zmieniać pod koniec lat osiemdziesiątych również pretekstem do szerszego pozna- XX w. Po 1989 r. większość cmentarzy nia mazurskiej historii, przyrody czy ar- i kwater została uporządkowana. W ko- chitektury. ściołach, pomimo tego że część z nich sta- Dlaczego warto dbać o cmentarze wo- ła się świątyniami katolickimi, zachowała jenne? Do zachowania cmentarzy wojen- się większość tablic pamiątkowych z na- nych zobowiązuje Polskę prawo i umowy zwiskami poległych parafian. Najgorzej międzynarodowe. Cmentarze i kwatery przedstawia się stopień zachowania po- wojenne na terenie Prus Wschodnich były mników wojennych. W sporej części zo- zakładane według określonych wytycz- stały zniszczone lub przekształcone. nych. Zdecydowanie zalecano, by tak samo W trakcie I wojny światowej w zabor- traktować groby swoich żołnierzy, jak czych armiach walczyli Polacy. W bitwie i poległych przeciwników. Pierwsze prace pod Tannenbergiem po obu stronach porządkowe na cmentarzach wojennych walczyć mogło nawet ponad 10% na- zaczęto przeprowadzać tuż po wypar- szych rodaków. Mylące mogą być zwłasz- ciu Rosjan z Prus Wschodnich. W latach cza oznakowane prawosławnym krzyżem dwudziestych przystąpiono do trwalszego i zazwyczaj anonimowe mogiły żołnierzy uporządkowania licznych cmentarzy. Wte- armii carskiej. Spoczywają w nich również dy to drewniane krzyże zastąpiono pulpi- katolicy, Żydzi i muzułmanie. Wszystkie towymi tabliczkami ze sztucznego kamie- te miejsca są pomnikami ludzkich trage- nia. Według instrukcji przygotowanych dii, bezsensu wojny, ale też i wielkiej histo- przez władze prowincji cmentarze miały rii, która przeszło 100 lat temu przetoczyła być skromne i zharmonizowane z oto- się po tych ziemiach. czeniem oraz obsadzone naturalnymi dla danego obszaru gatunkami roślin. W cza- Przewodnik, który oddajemy do Państwa sach niemieckich opiekę nad cmentarzami rąk nie jest opracowaniem naukowym, cho- sprawować miało, podobnie jak i dzisiaj, ciaż uwzględnia najnowsze badania i aktual- państwo. Jednak brakowało na ten cel ny stan wiedzy na opisywany temat. Nie jest środków i dlatego zachęcano, by do opie- to spis wszystkich kwater wojennych i miejsc ki nad cmentarzami włączyły się szkoły pamięci. Częściowo pominięto w nim obiekty i stowarzyszenia. Opieka nad wojennymi nieistniejące, zaginione oraz te o znikomych grobami była bardzo ważną częścią patrio- walorach turystycznych. Część obiektów bę- tycznego wychowania dzieci i młodzieży. dących obecnie w stanie niezadowalającym Istotną rolę w wychowaniu, ale również umieszczono tu z nadzieją, że ich stan lub sta- i w propagandzie, odgrywała też turystyka tus wkrótce się poprawi. pobitewna. Trzeba pamiętać, że bitwa pod

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 3 Szczytno Kwatera wojenna na cmentarzu ewan- gelickim zlokalizowanym przy ulicy Piłsud- W trakcie bitwy pod Tannenbergiem skiego. Pochowano tu 170 żołnierzy armii miasto Szczytno zostało w znacznym niemieckiej i 78 żołnierzy armii rosyjskiej, stopniu zniszczone w wyniku podpalenia prawdopodobnie w większości pacjentów i ostrzału artyleryjskiego. Znajdowały się miejscowego lazaretu. tu też lazarety. Do naszych czasów nie prze- trwały znajdujące się na terenie miasta dwa pomniki związane z I wojną światową. „Jäger-Denkmal”. Pomnik upamiętnia- jący szczycieńskich strzelców poległych w trakcie I wojny światowej, odsłonięto 17 sierpnia 1924 r. Stał pomiędzy zamkiem (ratuszem) a kościołem baptystów. W trak- cie drugiej wojny światowej został przenie- siony i ustawiony przed koszarami wojsko- wymi (obecnie Wyższa Szkoła Policji). Kilka lat temu odnalazła się na terenie byłych ko- szar podstawa tego pomnika z widoczną na pocztówce inskrypcją: „DEN GEFALLENEN HELDEN • VOM JÄGER BATAILLON • GRAF YORCK V. WARTENBURG • (OSTPR.) No. 1 • WELTKRIEG 1914–1918”.

Od strony zachod- niej do kwatery wojennej przylegał wysoki mierzą- cy około 5 metrów po- mnik. W jego kamienną podstawę wmontowana była płyta z inskryp- cją. Na podstawie stała 3-metrowa „kolumna” z płaskorzeźbą przed-

4 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim stawiającą głowę żołnierza i zwieńczona Szczytno równoramiennym krzyżem. Prawdopodob- nie pomnik ten stał jeszcze na początku lat Gawrzyjałki. We wzniesionym w 1908 r. 80. XX wieku, obecnie nie ma już po nim kościele katolickim (dawniej ewangelickim) śladu. znajdują się 2 tablice upamiętniające miesz- Cmentarz wojenny przy ulicy Poznań- kańców wsi i parafii poległych w trakcie skiej. Pochowano tu 20 żołnierzy armii rosyj- I wojny światowej. skiej i 4 żołnierzy armii niemieckiej poległych 30 sierpnia 1914 r. Odrestaurowany w 1992 r.

Jęcznik. 2 października 1929 r., w 82 uro- dziny Paula von Hindenburga, w pobliżu le- śnictwa Jęczniki miejscowi leśnicy ustawili głaz pamiątkowy, nazwany później „Kamie- Cmentarz wojenny usytuowany za mia- niem Hindenburga”. Kamień z jednej strony stem przy drodze na Ostrołękę. Miejsce posiadał wygładzoną powierzchnię, na któ- pochówku 32 żołnierzy armii rosyjskiej po- rej na białym tle znajdował się napis: „Die ległych 30 sierpnia 1914 r. Po II wojnie świa- Treue ist das Mark der Ehre. Zum Andenken towej utworzono w tym miejscu cmentarz an den 82. Geburtstag des Reichspräsidenten dla żołnierzy sowieckich poległych na tere- von Hindenburg 2.10.1929”. Z drugiej strony nie powiatu szczycieńskiego. przytwierdzona była do niego metalowa ta- We wzniesionym w latach 1714–1719 blica, która zaginęła. kościele ewangelickim w Szczytnie znajdują się trzy tablice upamiętniające mieszkańców parafii poległych w trakcie I wojny światowej.

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 5 . Usytuowana po prawej stronie w 2016 r. Miesiąc po odwróceniu skradziony drogi do Nidzicy mogiła wojenna. Miejsce i po kolejnym miesiącu odzyskany. Ponow- spoczynku 1 żołnierza armii niemieckiej nie ustawiony w roku 2017. z Gren. R. 5 poległego 30 sierpnia 1914 r. (Współrzędne: N 53.5614; E 21.0638) (Współrzędne: N 53.5713; E 20.9461) Olszyny. Kwatera wojenna na cmenta- Lipowiec. Kwate- rzu komunalnym, dawniej ewangelickim. ra wojenna na cmen- Miejsce spoczynku 1 żołnierza armii nie- tarzu ewangelickim mieckiej, 7 żołnierzy armii rosyjskiej i 1 cy- (komunalnym). wila poległych w 1914 r. Kwatera wojenna Miejsce spoczynku dała początek okalającemu ją obecnie cmen- 7 niezidentyfikowa- tarzowi. nych żołnierzy ro- (Współrzędne 53.5561; E 21.1341) syjskich poległych W lesie, 500 m od cmentarza, znajduje we wrześniu i grudniu 1914 r. W innej części się kwatera cywilnej ofiary wojny z sierpnia cmentarza grób cywilnej ofiary wojny pole- 1914 r. głej 31 sierpnia 1914 r. We wsi znajdowały się dwa pomniki wo- (Współrzędne: N 53.4563; E 21.1299) jenne. Stojący przed szkołą został rozebrany W Lipowcu znajdował się również cieka- w latach sześćdziesiątych XX w., upamięt- wy w formie pomnik upamiętniający miesz- niał poległych w trakcie I wojny światowej kańców parafii poległych w trakcie I wojny żołnierzy. Drugi, mniejszy upamiętniał światowej. Pomnik ten był jednocześnie 5 mieszkańców wsi zabitych przez Rosjan. bramą wejściową na teren kościoła. Został zniszczony wraz z kościołem w styczniu Romany. Cmentarz wojenny. Miejsce 1945 r. spoczynku 19 żołnierzy armii rosyjskiej i 1 żołnierza armii niemieckiej poległych Młyńsko. Kamień pamiątkowy usta- 30 sierpnia 1914 r. Cmentarz znajduje się wiony w miejscu, z którego rosyjska ar- na prywatnej działce, ale jest uporządkowany. tyleria 30 sierpnia 1914 r. ostrzeliwała (Współrzędne: N 53.5993; E 20.9974)

Szczytno. Kamień po wojnie . Blokhauz strzelecki dla przewrócony napisami do zie- ckm i piechoty będący elementem Szczy- mi i zapomniany. Odwrócony cieńskiej Pozycji Leśnej. To jedyny na tere-

6 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim nie powiatu szczycieńskiego zabytkowy ele- ment fortyfikacji sprzed I wojny światowej. (Współrzędne: N 53.5066; E 20.9053)

Szymany. Tablica upamiętniająca po- ległych mieszkańców parafii znajdująca się na wybudowanym w 1938 r. kościele kato- W pobliskim Trelkówku, przy drodze lickim (dawniej ewangelickim). Przed wy- do Linowa, znajduje się kwatera wojenna, budowaniem kościoła była częścią pomnika będąca miejscem spoczynku 3 niezidenty- wojennego. fikowanych żołnierzy armii rosyjskiej pole- głych 27 sierpnia 1914 r. (Współrzędne: N 53.631; E 20.9518)

Wawrochy. Kwatera wojenna na cmen- tarzu komunalnym, dawniej ewangelickim. Miejsce spoczynku 3 żołnierzy (w tym 1 ofi- cera) armii rosyjskiej i 1 cywilnej ofiary woj- ny poległych 28–30 sierpnia 1914 r. W innej części cmentarza znajduje się pojedynczy grób cywilnej ofiary wojny poległej 30 sierp- nia 1914 r. . Kwatera wojenna na cmenta- (Współrzędne: N 53.5359; E 21.0774) rzu ewangelickim. Miejsce spoczynku 1 żoł- Na cmentarzu w pobliskich Płozach nierza armii niemieckiej i 1 żołnierza (jeńca) znajduje się ładnie utrzymana kwatera 3 cy- armii rosyjskiej. wilnych ofiar wojny zamordowanych przez (Współrzędne: N 53.6316; E 20.9793) żołnierzy rosyjskich 30.08 1914 r. W wybudowanym w 1757 r. kościele ka- (Współrzędne: N 53.5483; E 21.0649) tolickim (dawniej ewangelickim) znajdują się dwie tablice upamiętniające parafian po- Wikno. Niewielki cmentarz wojenny ległych w trakcie I wojny światowej. Przed położony w pobliżu leśniczówki i jeziora kościołem pomnik wojenny poświęcony Wałpusz. Miejsce spoczynku 2 żołnierzy mieszkańcom wsi poległym w trakcie I woj- armii niemieckiej i 2 nieznanych żołnie- ny światowej. rzy armii rosyjskiej poległych 29 sierpnia

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 7 1914 r. W centralnym miejscu znajduje się 2 lipca 1924 r. Przedstawiał postać nagiego niewielki głaz z inskrypcją: żołnierza w hełmie. „DEN HELDEN • VON 1914 Kwatera wojenna na cmentarzu ewan- • ZUR EHRE” gelickim w Pasymiu jest obecnie zatarta. (Współrzędne: N 53.5939; E 21.091) Gmina Dźwierzuty W trakcie I wojny światowej przez W pasymskim kościele Dźwierzuty przeszedł VI Korpus generała ewangelickim znajdują się Błagowieszczańskiego. Po przegranej bitwie liczne tablice upamiętniające pod Zerbuniem korpus ten również wycofy- parafian poległych w woj- wał się przez Dźwierzuty. Pamiątką po tym nach, począwszy od tych odwrocie są rozsiane na terenie gminy liczne napoleońskich, a skończyw- groby wojenne. szy na I wojnie światowej. W pochodzącym z końca XIV w. kościele Wzniesiony w drugiej po- ewangelickim znajdują się freski ze spisem pa- łowie XIV w. kościół ewan- rafian poległych gelicki w Pasymiu jest bez w trakcie I woj- wątpienia najciekawszym ny światowej. zabytkiem powiatu szczy- cieńskiego.

Kwatera wojenna na cmen- tarzu ewangelickim zlokalizo- wana przy północnej stronie kościoła. Miejsce spoczynku 3 żołnierzy armii niemieckiej po- ległych 27 sierpnia 1914 r. Przy południowo-zachodniej stronie Do 1945 r. przed pasym- kościoła znajduje się kwatera skim ratuszem stał najorygi- dwóch cywilnych ofiar wojny nalniejszy pierwszowojenny zabitych w sierpniu 1914 r. pomnik w powiecie szczy- Kwatera wojenna na cmen- cieńskim. Odsłonięty został tarzu katolickim. Miejsce po-

8 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim chówku 4 żołnierzy rosyjskich: trzech jeńców spoczynku 4 cywilnych ofiar wojny oraz zmarłych w 1918 r. i jednego żołnierza poległe- dwóch żołnierzy armii rosyjskiej poległych go w sierpniu 1914 r. 27.08.1914 r. W centrum wsi znajdują się pozostało- (Współrzędne: N 53.6471; E 20.9536) ści odsłoniętego w 1927 r. pomnika poświę- conego mieszkańcom Dźwierzut poległym . Kwatera wojenna na cmen- w trakcie I wojny światowej. tarzu ewangelickim. Miejsce spoczynku 16 żołnierzy w tym 2 oficerów armii rosyj- . Pomnik upamiętniający skiej poległych 27 sierpnia i 12 grudnia 1914 r. mieszkańców wsi poległych w trakcie I woj- Pochowano tu też kilku jeńców zmarłych ny światowej. w 1918 r. (Współrzędne: N 53.6908; E 21.1637) (Współrzędne: N 53.7597; E 21.0325)

Kulka – leśnictwo. Na znajdującym się przy drodze do Ka- Nieopodal leśniczówki łęczyna cmentarzu rodowym w Popowej przy znajdującym się Woli spoczywa w niezidentyfikowanej kwa- nad brzegiem jeziora terze 3 żołnierzy armii niemieckiej pole- domku letniskowym głych 27 sierpnia 1914 r. stoi wysoki kamień po- (Współrzędne: N 53.7596; E 21.05470) święcony Hindenbur- gowi. Na kamieniu sła- Rańsk. We wzniesionym w latach 1815 bo czytelna inskrypcja: –1827 kościele ewangelickim znajduje się „Hindenburgforst er- tablica upamiętniająca mieszkańców parafii worben 15.10.1915 r.” poległych w trakcie I wojny światowej. Las na zachodnim brze- gu jeziora Łęsk nazwany został w 1915 r. „Lasem Hindenburga” na pa- miątkę przemarszu przez tę okolicę rosyjskie- go VI Korpusu generała Błagowieszczańskiego na bitwę, która odbyła się 26 sierpnia 1914 r. w okolicach Biskupca. (Współrzędne: N 53.6597; E 21.0585)

Linowo. Kwatera wojenna zlokalizo- wana na cmentarzu ewangelickim. Miejsce

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 9 . Kwatera wojenna na cmentarzu woli dostało się 800 żołnierzy rosyjskich, ewangelickim, miejsce spoczynku 3 cywil- w tym jeden generał i trzech pułkowników. nych ofiar wojny. W Rumach znajdował się Zdobyto 16 dział. Zginęło 16 żołnierzy nie- odsłonięty w 1937 r. pomnik wojenny. mieckich i 166 żołnierzy rosyjskich. Przez (Współrzędne: N 53.7491; E20.9379) kilka lat żołnierze ci spoczywali w pojedyn- czych grobach, w miejscach, w których zgi- nęli. Dopiero w 1919 r. ich ciała przeniesio- no na cmentarz wojenny usytuowany przy Jedwabno. Kwatera wojenna na cmenta- drodze do Małgi. Ten drugi co do wielkości rzu ewangelickim. Pochowano tu 1 żołnierza cmentarz wojenny w powiecie szczycień- armii niemieckiej i 7 żołnierzy armii rosyjskiej skim jest miejscem pochówku 14 żołnierzy poległych w dniach 28–29 sierpnia 1914 r. armii niemieckiej i 166 żołnierzy armii ro- (Współrzędne: N 53.5262; E 20.7191) syjskiej. Data na pomniku została pomylona o jeden dzień. Piduń. Zlokalizowany (Współrzędne: N 53.428; E 20.7404) na południowym krańcu wsi pomnik upamiętniają- Rekownica. Kwatera wojenna na cmen- cy mieszkańców poległych tarzu ewangelickim. Pochowano tu 16 żoł- w trakcie I wojny światowej. nierzy armii rosyjskiej poległych w sierp- (Współrzędne: N 53.4991; niu 1914 r. w okolicy Pidunia i Rekownicy. E 20.7882) Na cmentarzu znajduje się poświęcona I woj- nie tablica informacyjna. Piec. Cmentarz wojen- (Współrzędne: N: 53.4727; E: 20.8113) ny przy nieistniejącej już miejscowości. 30 sierpnia Witówko. Pomnik upamiętniający miesz- 1914 r. po zajęciu Chwa- kańców wsi poległych w trakcie I wojny świa- libogów Niemcy postano- towej. wili wysłać do nich z Małgi (Współrzędne: N 53.5361; E 20.8736) posiłki. Jednak przed Pie- cem żołnierze niemieccy natknęli się na sil- ny odział wroga. W wyniku starcia do nie-

10 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim Gmina Świętajno stał Max Jung poległy 28.08.1914 r. Był on asy- Jerutki. Na przykościelnym cmentarzu stentem pocztowym, który znajduje się pomnik upamiętniający miesz- służył jako ochotnik wojen- kańców wsi poległych w trakcie I wojny ny w Infanterie Regiment światowej. W pochodzącym z 1734 r. ko- nr 59 im. barona Hiller von ściele katolickim (dawniej ewangelickim) Gartringer. Zginął podczas znajdowała się tablica z nazwiskami para- nieudanego szturmu mostu fian poległych w I wojnie. Obecnie tablica na rzece Marózce w Waple- ta znajduje się w Muzeum Warmii i Mazur wie pod Olsztynkiem. Jest w Olsztynie. pochowany na pobitew- nym cmentarzu przy mo- ście, przy obecnej trasie S7.

Świętajno. Dawny pomnik pierwszo- wojenny odsłonięty w 1936 r. Na pomniku znajdowała się tablica z inskrypcją: „Unseren • gefallenen • Helden • 1914–1918”. Po obu stronach pomnika znajdowa- ły się swastyki. Pomnik odnowiony został w 2004 r. Wtedy to umieszczono na nim ta- bliczkę z inskrypcją: „Wszystkim tym, których los związał z Mazurami. • TABLICĘ ODSŁONIĘTO W DNIU WSTĄPIENIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ • ŚWIĘTAJNO 1.V.2004”.

Gmina Rozogi

Faryny. Kwatera wojenna na cmentarzu ewangelickim. Miejsce spoczynku 1 żołnie- Piasutno. Obok remizy OSP stoi głaz, rza armii niemieckiej, który poległ 11 listo- będący pozostałością po pomniku upa- pada 1914 i 3 nieznanych żołnierzy armii miętniającym mieszkańców wsi poległych rosyjskiej. w trakcie I wojny światowej. (Współrzędne: N 53.5214; E 21.3848)

Spychowo. Na chórze wybudowane- Klon. Kwatera wojenna na cmentarzu go w 1903 r. kościoła katolickiego (dawniej ewangelickim. Miejsce spoczynku 2 żołnie- ewangelickiego) znajdują się dwie tablice rzy armii niemieckiej i 2 nieznanych żoł- z nazwiskami mieszkańców parafii pole- nierzy armii rosyjskiej poległych w sierpniu głych w trakcie I wojny światowej. 1914 r. oraz 2 jeńców zmarłych w 1918 r. Na jednej z tablic upamiętniony zo- (Współrzędne: N 53.4665; E 21.2933)

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 11 W Klonie znajduje się również pomnik mii rosyjskiej. To jedna z najoryginalniejszych upamiętniający mieszkańców wsi poległych kwater wojennych na terenie powiatu szczy- w trakcie I wojny światowej. cieńskiego. (Współrzędne: N 53.4168; E 21.1953)

We wzniesionym w 1928 r. kościele ka- tolickim (byłym ewangelickim) znajduje się tablica upamiętniająca poległych w trakcie I wojny parafian.

Kowalik. Kwatera wojenna na cmen- tarzu ewangelickim. Miejsce spoczynku 11 żołnierzy armii niemieckiej, poległych 28.01.1915 r. (Współrzędne: N 53.4954; E 21.4675)

Księży Lasek. Kwatera wojenna na cmen- tarzu ewangelickim, miejsce spoczynku 13 żołnierzy armii niemieckiej i 10 żołnierzy ar- . Kwatera wojenna Kwatera wojenna na cmentarzu ewangelickim w Księżym Lasku, na cmentarzu ewangelickim, położonym na- zdjęcie z okresu I wojny światowej. przeciwko byłej szkoły. Miejsce pochówku 2 żołnierzy armii niemieckiej i 2 żołnierzy

12 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim armii rosyjskiej. Na cmentarzu zachowała W 1995 r., na 350-lecie istnienia Rozóg się mogiła weterana I wojny odznaczonego na pomniku umieszczono tablicę z napisem: Krzyżem Żelaznym. „ZMARŁYM • I • POLEGŁYM • (Współrzędne: N 53.489; E 21.4224) W HOŁDZIE • MIESZKAŃCY • ROZÓG • 1645–1995”. Rozogi. Kwatery wojenne na cmentarzu parafialnym. W kilku kwaterach pochowano . Kwatera wojenna tu 33 żołnierzy armii niemieckiej i 34 żoł- na cmentarzu ewangelickim, położonym nierzy armii rosyjskiej poległych w trakcie przy skrzyżowaniu z drogą do Kowalika. Miejsce spoczynku 3 żołnierzy armii nie- mieckiej poległych na początku sierpnia 1914 r. w trakcie patrolowania granicy. Mo- giła żołnierzy armii carskiej nieczytelna. (Współrzędne: N 53.481; E 21.458) Występ. Kwatera wojenna zlokalizowana w południowo-wschodniej części cmentarza ewangelickiego. Miejsce pochówku 5 nie- znanych żołnierzy armii rosyjskiej poległych 31 sierpnia 1914 r. (Współrzędne: N 53.5066; E 21.2942)

Gmina Wielbark

Gmina Wielbark jest miejscem wy- jątkowym na mapie pierwszowojennych zmagań w regionie Warmii i Mazur. Od- wiedzić możemy tu kilkanaście cmentarzy oraz kwater wojennych. To tu odebrał so- bie życie dowódca 2 armii rosyjskiej gene- rał Aleksander Samsonow. Pamiętać też trzeba, że z I wojną światową związany jest kościół ewangelicki w Wielbarku, pocho- potyczek granicznych z sierpnia 1914 r., dzący z początku XIX w. i zaprojektowany z ofensywy rosyjskiej z 1915 r. oraz zmarłych przez znanego architekta Karla Friedricha w miejscowym lazarecie. Schinkla, w ostatnich latach częściowo od- Po lewej stronie drogi do Dąbrów znaj- restaurowany, w którego wnętrzu w trak- duje się kwatera wojenna, będąca miejscem cie I wojny mieścił się lazaret. spoczynku jednego żołnierza niemieckiego. Przed kościołem znajduje się odsłonię- Chwalibogi. Kwatera wojenna na cmen- ty w 1936 r. pomnik poświęcony poległym tarzu ewangelickim. Miejsce pochówku w I wojnie światowej. Na pomniku znajdo- 4 żołnierzy armii niemieckiej i 16 żołnierzy wała się tablica z inskrypcją: armii rosyjskiej poległych 30 sierpnia 1914 r. „Unseren • gefallenen • Helden Sama wieś obecnie nie istnieje. • im • Weltkriege • 1914–1918”. (Współrzędne: N 53.405; E 20.7744)

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 13 Samsonow, der Gegner Hindenburgs in der Schlacht von Tannenberg, gef. d. 30.8.1914” („Generał Samsonow, przeciwnik Hinden- burga w bitwie pod Tannenbergiem, poległ 30.08.1914”). (Współrzędne: N 53.3660, E 20.8764)

Kucbork. Cmentarz wojenny zlokalizowa- ny za wsią po prawej stronie drogi do Wielbar- ka. Miejsce spoczynku 4 żołnierzy rosyjskich poległych 21 sierpnia 1914 r. Obok stoi tablica z informacjami na temat cmentarza i bitwy pod Tannenbergiem. (Współrzędne: N 53.4335; E 20.9186)

Karolinka. W nocy z 29 na 30 sierpnia Lesiny Wielkie. Kwatera wojenna zlo- w lesie pod Wielbarkiem, nieopodal leśni- kalizowana w lesie, przy wschodnim skraju czówki Karolinka, odebrał sobie życie gene- wsi, na cmentarzu ewangelickim. Miejsce rał Samsonow. Ciało spoczynku 5 żołnierzy armii niemieckiej Samsonowa pocho- i 2 żołnierzy armii rosyjskiej poległych w lu- wane przez robotni- tym 1915 r. ków leśnych zostało (Współrzędne:N 53.3835; E 21.1393) w 1915 r. ekshumo- wane i zabrane przez Papiernia. Na cmen- jego żonę Jekaterinę tarzu przy nieistniejącej do Rosji. W miejscu osadzie znajduje się sym- pierwszego grobu boliczna mogiła poświę- generała stanął drew- cona braciom Mühl pole- niany, ogrodzony głym w bitwie o Łódź oraz płotkiem, prawosław- w Szampanii. ny krzyż. W 1925 r. powiat szczycieński i lasy (Współrzędne: N 53.4667; państwowe postawiły istniejący do dzisiaj E 20.8929) pomnik, na którym widniał napis: „General Piwnice Wielkie. Kwatera wojenna na cmentarzu ewangelickim, zlokalizowa- nym w lesie 500 m na północ od wsi. Pocho- wano tu 1 oficera i 9 żołnierzy armii rosyj- skiej poległych 30 sierpnia 1914 r. (Współrzędne: N 53.354; E 20.8982)

Przęździęk Mały. Pobitewny cmentarz wojenny położony przy północnym skraju wsi, w pobliżu drogi do Róklasu. Pochowa- no tu 2 oficerów i 13 żołnierzy armii -car

14 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim Szymanki. Kwatera wojenna na cmenta- rzu ewangelickim. Miejsce pochówku trzech rosyjskich jeńców. (Współrzędne: N 53.467; E 20.9522)

Wielbark. skiej. Po brzegach obsadzony jest świerkami. Dwie zbiorowe mogiły otoczone są granito- wymi krawężnikami. Pomiędzy mogiłami głaz z napisem: „RUSSENGRAB • 2 OFFIZIERE 13 MANN • † IM WELTKRIEGE AUGUST 1914”. Kościół ewangelicki w Wielbarku i mieszczący się w nim lazaret. (Współrzędne: N 53.3843; E 20.8117) Duży cmentarz wojenny położony przy Przeździęk Wielki. Ok. 400 m na północ- drodze do Jedwabna. Miejsce spoczynku ny-zachód od nieczynnego dworca kolejo- nieustalonej liczby żołnierzy armii niemiec- wego zlokalizowany jest pobitewny cmentarz kiej i armii rosyjskiej zmarłych w miejsco- wojenny. Spoczywa tu 4 niemieckich żołnierzy wym lazarecie. Odrestaurowany w 1993 r. poległych 29 sierpnia oraz 24 żołnierzy armii (Współrzędne: N 53.4002; E 20.9401) rosyjskiej poległych 30 sierpnia 1914 r. (Współrzędne: N 53.3755; E 20.8357) W dwóch kwaterach na cmentarzu ewangelickim zlokalizowanym w lesie na- przeciwko byłej szkoły pochowano dwóch żołnierzy armii niemieckiej i 6 rosyjskich żołnierzy poległych w sierpniu 1914 r. (Współrzędne: N 53.3644; E 20.8311)

Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim I 15 Cmentarz wojen- ny usytuowany w lesie po północnej stronie szosy do Jedwabna. Miejsce spoczynku 136 żołnierzy armii rosyj- skiej oraz nieznanej liczby żołnierzy armii niemieckiej. Wśród zachowanych nagrob- ków wyróżnia się stela w formie macewy sto- Około 4,5 km od Wielbarka, po połu- jąca na grobie Fritza dniowej stronie drogi do nieistniejącej wsi Rudnickiego (Gefreiter Chwalibogi, znajduje się mogiła wojenna, im. 1. Thür. Feldart. w której pochowano 4 żołnierzy niemiec- Regt. No. 19, 4. Batt., kich poległych 29 sierpnia 1914 r. 21.3.1895, † 1.9.1915). (Współrzędne: N 53.3998; E 20.8576) (Współrzędne: N 53.4039; E 20.9237) Zieleniec. Cmentarz wojenny. Spoczywa tu 5 żołnierzy armii niemieckiej i 2 żołnierzy armii rosyjskiej poległych w lutym 1915 r. (Współrzędne: N 53.4221E 21.1159) Na cmentarzu ewangelickim w Zieleńcu Małym znajdują się dwie kwatery cywilnych ofiar wojny. (Współrzędne: N 53.4324; E 21.0978)

Mogiły wojenne w Wielbarku znajdu- ją się również na cmentarzu ewangelickim (spoczywa tam 5 żołnierzy armii niemiec- kiej poległych w sierpniu 1914 r.) oraz na położonym obok cmentarzu katolickim, gdzie pochowano co najmniej 5 żołnierzy armii niemieckiej i 3 żołnierzy armii rosyj- skiej poległych 29 i 30 sierpnia 1914 r.

16 I Turystyczny szlak I wojny światowej w powiecie szczycieńskim

Witold Olbryś – nauczyciel historii w Szkole Podsta- wowej w Olszynach, kolekcjoner pamiątek związanych z historią powiatu szczycieńskiego i obszaru byłych Prus Wschodnich, popularyzator lokalnej historii oraz prezes Mazurskiego Stowarzyszenia Regionalnego. Kontakt: [email protected]

Bibliografia:

www. powiatszczycienskihistoria.blogspot.com

www.ciekawemazury.pl

www.rowery..pl/wiki

Knercer Wiktor, Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w województwie olsztyńskim, Warszawa 1995.

Sadlowski Erich, Denkmäler und gedenktafeln im Kreis Ortelsburg Ostpreußen, Leer 2008 r.

Projekt i skład: Przemek Kozak; www.sonc.pl