BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG

FAMILIE SCHIPPER

15 juni 2010 074813935:0.2 B01033.701340.0100 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

Inhoud

Samenvatting ______3

1 Inleiding en onderzoekskader ______4 1.1 Aanleiding onderzoek______4 1.2 Afbakening plangebied______4 1.3 Huidige en toekomstige situatie en bodemverstorende activiteiten ______5 1.4 Onderzoeksdoel______5

2 Bureauonderzoek ______6 2.1 Onderzoeksmethodiek bureauonderzoek ______6 2.2 Bodem en geomorfologie______6 2.3 Archeologisch onderzoek ______7 2.3.1 Gemeentelijke archeologische verwachtingskaart ______7 2.3.2 Archeologische Monumenten Kaart (AMK) ______7 2.3.3 Archis II ______8 2.3.4 Eerdere onderzoeken ______8 2.4 Historisch onderzoek______8 2.4.1 Historisch kaartmateriaal ______8

3 Conclusies en aanbevelingen ______10 3.1 Verwachtingsmodel ______10 3.2 Aanbevelingen______10

Bijlage 1 Bronnen ______

Bijlage 2 Archeologische verwachtings- en beleidskaart en bekende archeologische waarden

Colofon______

074813935:0.2 ARCADIS 2 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

Samenvatting

Aanleiding voor het onderzoek zijn de nieuwbouwplannen op een perceel aan de Huenderweg in Doldersum, gemeente . Het plangebied is circa 2 ha groot. Het terrein is momenteel deels bebouwd en in gebruik als kippenhouderij. De bestaande bebouwing wordt gesloopt ten gunste van nieuwbouw (woningen). De bodemverstorende activiteiten die met deze bouwplannen gepaard gaan, kunnen eventuele archeologische waarden in de bodem verstoren. Het bureauonderzoek heeft tot doel een gespecificeerd verwachtingsmodel te ontwikkelen voor het plangebied. Archeologie kan hiermee als volwaardig onderdeel van de procedure worden meegenomen.

Op grond van alle onderzochte gegevens worden in het plangebied waarden vanaf de steentijd tot en met de nieuwe tijd verwacht. Omdat eventueel aanwezige waarden uit de pre- en protohistorie onder het esdek liggen, kunnen vooral waarden uit deze perioden goed zijn geconserveerd. Te verwachten archeologische resten bestaan uit nederzettingsafval zoals aardewerk en dergelijke. Daar waar het waarden uit de pre- en protohistorie betreft, kunnen deze vooral in de onderste lagen van een eventueel esdek worden aangetroffen, of in de top van de oorspronkelijke Pleistocene bodem (E-horizont, B-horizont). Eventuele grondsporen als paalkuilen, waterputten en greppels en dergelijke kunnen vanaf de top van de oorspronkelijke Pleistocene bodem tot op grote diepte (C-horizont) worden aangetroffen. Sporen uit de middeleeuwen en later kunnen bestaan uit esgreppels en dergelijke en nederzettingsafval. Op de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart krijgt het studiegebied een hoge verwachting op archeologische waarden. Daarnaast ligt het oostelijke deel van het plangebied op een AMK terrein van hoge archeologische waarde. Hiervoor geldt een streven naar behoud in situ en indien dit niet mogelijk is, geldt een opgravingsverplichting. De eerdere bebouwing in het plangebied (een kippenhouderij), de langdurige beakkering en het feit dat een nabijgelegen perceel een verstoord bodemprofiel heeft doet vermoeden dat ook de bodem in het plangebied grotendeels is verstoord. Als dit het geval is zijn de eventueel aanwezige archeologische waarden eveneens verstoord.

Het plangebied ligt binnen een gebied met een hoge archeologische verwachting en ten dele in een AMK terrein waarvoor een streven naar behoud geldt. Het bodemprofiel is door eerdere bebouwing waarschijnlijk al grotendeels verstoord. Om een beeld te krijgen van de eventuele verstoring van het bodemprofiel en de aanwezigheid van lagen waarin archeologische waarden kunnen worden verwacht wordt geadviseerd een archeologische boordonderzoek uit te voeren met als doel de verwachting uit dit bureauonderzoek te toetsen en aan te vullen. De implementatie van deze aanbeveling is afhankelijk van het oordeel van het bevoegd gezag van de gemeente Westerveld, de gemeentelijke archeoloog, mevrouw M. Nieuwenhuis.

074813935:0.2 ARCADIS 3 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

HOOFDSTUK 1 Inleiding en onderzoekskader

1.1 AANLEIDING ONDERZOEK Aanleiding voor het onderzoek zijn de nieuwbouwplannen op een perceel aan de Huenderweg in Doldersum, gemeente Westerveld. De bodemverstorende activiteiten die met deze bouwplannen gepaard gaan, kunnen eventuele archeologische waarden in de bodem verstoren. Het bureauonderzoek heeft tot doel een gespecificeerd verwachtingsmodel te ontwikkelen voor het plangebied. Archeologie kan hiermee als volwaardig onderdeel van de procedure worden meegenomen.

1.2 AFBAKENING PLANGEBIED Het plangebied vormt het gebied waarin de ingrepen zullen plaatsvinden (zie afbeelding 1.1 en tabel 1.1). Het plangebied ligt aan de Huenderweg. Het is gelegen aan de rand van het esdorp Doldersum. Het plangebied is circa 2 ha groot. Het terrein is momenteel deels bebouwd en in gebruik als kippenhouderij. De bestaande bebouwing wordt gesloopt ten gunste van nieuwbouw (woningen). Voor het bureauonderzoek zal, voor zover van belang voor een beter begrip van de archeologie in het plangebied, een bredere zone van circa 1 km rond het plangebied worden bestudeerd: het studiegebied.

Tabel 1.1 Objectgegevens onderzoek ARCADIS projectnummer B01033.701340 Tabel met objectgegevens van Projectnaam Bureauonderzoek Archeologie Huenderweg Doldersum het onderzoek. Plaats Doldersum Toponiem Huenderweg 14-18 Gemeente Westerveld Provincie Kaartblad 16F Centrumcoördinaat 212698/ 544521 Oppervlakte 2 hectare Onderzoeksmelding (CIS-code) 38282 Archeoregio 1, Drentse Zandgebied Uitvoerder ARCADIS Nederland BV, contactpersonen mevr. M. Bethlehem (projectleiding) mevr. I. Benjamins (archeologie) Opdrachtgever Familie Schipper Bevoegd Gezag Drents Plateau, de heer M. Huisman Uitvoeringsperiode onderzoek December 2009 Beheerder en plaats documentatie ARCADIS Nederland BV, locatie Assen Na deponering: Noordelijk Archeologisch Depot, Nuis

074813935:0.2 ARCADIS 4 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

Afbeelding 1.1 Ligging plangebied. In lichtblauw het plangebied, oranje kader: AMK-terrein dorpskern Doldersum. Bron: Archis II.

1.3 HUIDIGE EN TOEKOMSTIGE SITUATIE EN BODEMVERSTORENDE ACTIVITEITEN Het terrein is momenteel deels bebouwd en in gebruik als kippenhouderij. Het gebied heeft op dit moment een agrarische functie. Waarschijnlijk is de bodem als gevolg van dit gebruik grotendeels verstoord. Voor het plangebied zijn 4 woningen gepland. Zowel de sloop van de huidige bebouwing, als de bouw van de nieuwe woningen, zullen bodemverstorende activiteiten met zich meebrengen.

1.4 ONDERZOEKSDOEL Het bureauonderzoek heeft tot doel een gespecificeerd verwachtingsmodel te ontwikkelen voor het plangebied. De conclusies van het bureauonderzoek zijn richtinggevend voor eventueel vervolgonderzoek.

074813935:0.2 ARCADIS 5 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

HOOFDSTUK 2 Bureauonderzoek

2.1 ONDERZOEKSMETHODIEK BUREAUONDERZOEK In dit hoofdstuk worden de bekende archeologische gegevens in het plangebied beschreven. Daartoe zijn diverse bronnen geraadpleegd. De belangrijkste categorieën zijn historische, geologische, geomorfologische en bodemkundige bronnen, in combinatie met archeologische waarderingskaarten, zoals de gemeentelijke archeologische waardenkaart, alsmede (digitale) databestanden zoals het ARCHeologisch Informatie Systeem II (Archis II). Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform de geldende eisen zoals deze aangegeven zijn in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.1).

Archis II is beschikbaar gesteld door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) te Amersfoort. Archis II is het centrale databestand dat in Nederland het meest compleet voorhanden zijnde bestand op het gebied van archeologische vondsten (waarnemingen) en monumenten is. Alle bekende behoudenswaardige terreinen/monumenten in Nederland zijn weergegeven op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK). De AMK onderscheidt terreinen van archeologische, hoge archeologische en zeer hoge archeologische waarde (al dan niet beschermd). Historische kaarten zijn met name waardevol voor het lokaliseren van vindplaatsen uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd, zeker indien deze gegevens kunnen worden gecombineerd met Archis II-meldingen. De bodemkaart geeft inzicht in de bodemontwikkeling en in de aanwezigheid en dikte van de pakketten organisch materiaal. De geomorfologische kaart geeft inzicht in de opbouw van de ondergrond. Op basis hiervan kan ondermeer worden afgeleid in welke lagen eventuele archeologische waarden zich kunnen bevinden, welke waarden er te verwachten zijn, op welke diepte deze zich kunnen bevinden alsook de kans op verstoring en conservatie.

2.2 BODEM EN GEOMORFOLOGIE Het plangebied ligt grotendeels op een esdek (op de bodemkaart getypologeerd als zEZ23. Een hoge zwarte enkeerdgronden met lemig fijn zand). De noordoostelijke hoek van het plangebied heeft een veldpodzolgrond: leemarm en zwak lemig fijn zand (Hn21). Geomorfologisch gezien ligt het plangebied op een dekzandrug (3L5). Hoge gronden zijn bij uitstek geschikt voor bewoning. De combinatie met de enkeerdgrond maakt dat het plangebied archeologisch zeer interessant is.

Uit de boringen die opgenomen zijn in Dinoloket, blijkt dat de meeste boringen een opbouw uit zand op leem kennen. Bij een tweetal boringen zit vrij dicht aan de oppervlakte veen.

074813935:0.2 ARCADIS 6 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

Mogelijk moet de verklaring hiervoor gezocht worden bij het stroomdal van het Vledderdiep.

2.3 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK De in het bureauonderzoek genoemde perioden zijn terug te vinden in onderstaande tabel (tabel 2.2).

Tabel 2.1 Periode Begin Einde nieuwe tijd 1500 heden Tabel met archeologische middeleeuwen 450 1500 perioden. Bron: Archeologisch Romeinse tijd 12 v. Chr. 450 Basis Register. ijzertijd 800 v. Chr. 12 v. Chr. bronstijd 2.000 v. Chr. 800 v. Chr. neolithicum 5.300 v. Chr. 2.000 v. Chr. mesolithicum 8.800 v. Chr. 4.900 v. Chr. laat paleolithicum 35.000 v. Chr. 8.800 v. Chr.

2.3.1 GEMEENTELIJKE ARCHEOLOGISCHE VERWACHTINGSKAART Op de gemeentelijke verwachtingskaart van de gemeente Westerveld staat de kern van Doldersum aangegeven als een terrein van hoge archeologische waarde. Hiervoor geldt: Behoud in situ, indien niet mogelijk, dan opgraven. Er geldt een vrijstelling voor ingrepen kleiner dan 70 m2. De bodem in het studiegebied bestaat volgens de gemeentelijke verwachtingskaart uit dekzandruggen en –koppen, al dan niet met oud bouwlanddek (Dre) en uit een es (Es). Voor beide bodemtypen geldt een hoge verwachting op archeologische waarden. Essen zijn gedurende de middeleeuwen aangebracht ter verbetering van de bodemvruchtbaarheid. Heel vaak blijkt dat de terreinen waarop een es is aangebracht al daarvóór bewoond waren. Doordat de opgebrachte laag deze waarden heeft bedekt, zijn deze vaak beschermd gebleven tegen latere bodemingrepen.

2.3.2 ARCHEOLOGISCHE MONUMENTEN KAART (AMK) Het plangebied zelf ligt grotendeels op een AMK-terrein van hoge archeologische waarde (zie bijlage 2). Het betreft de oude kern van het esdorp Doldersum (archisnummer 14479) dat dateert uit de middeleeuwen. Binnen een straal van een kilometer liggen nog 3 AMK-terreinen. In onderstaande tabel (2.3) zijn alle betreffende AMK-terreinen opgenomen.

Tabel 2.2 Nummer CMA-code Coördinaten Toelichting 9062 16F-004 211.833 / 543.875 Grafheuvel (‘De Majoor’); datering bronstijd – AMK-terreinen binnen het ijzertijd. studiegebied. Bron: Archis II. 9063 16F-005 211.786 / 543.813 3-Perioden heuvel (‘De Generaal’) uit het laat- neolithicum tot en met de bronstijd. 14234 16F-A09 212.801 / 543.811 Terrein met daarin sporen van bewoning uit de Vroege IJzertijd. 14479 16F-019 212.760 / 544.566 Middeleeuwse dorpskern/ esdorp Doldersum

074813935:0.2 ARCADIS 7 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

2.3.3 ARCHIS II Binnen een zone van ongeveer 1 km rondom het plangebied komen waarden voor uit de steentijd- bronstijd en ijzertijd. In onderstaande tabel (2.4) zijn deze meldingen opgenomen.

Tabel 2.3 Nummer Coördinaten Toelichting 33958 211.800/ 543.850 Beide grafheuvels zijn in 1937 opgegraven door Van Giffen. Waarnemingen binnen het Ook daarvoor waren ze al eens onderzocht (door Van studiegebied. Bron: Archis II. Giffen?). Van Giffen doet hierover geen verdere mededelingen. De "Generaal" is een 3-perioden heuvel uit neolithicum tot en met de bronstijd, de"Majoor" is volgens van Giffen "iets jonger", zonder dat hij hierover details geeft. Vermoedelijk bronstijd-ijzertijd. 214130 213.150/ 544.550 Tien stuks mesolitisch vuursteen. Drie klingen, en zeven stuks gecraqueleerd. 214652 211.800/ 543.840 Niets ingevoerd 214653 213.100/ 543.800 Acht stuks vuursteen van onbekende datering. 3 klingen, 1 afslag, 1 geretoucheerd brokje, 1 pic, 1 stuks in de vorm van een steker en 1 mogelijk figuratieve voorstelling (mammoet). 214696 213.000/ 544.000 Neolitische hamerbijl 214701 212.800/ 543.800 Kuil uit de vroege ijzertijd met daarin fragmenten handgevormd aardewerk.

2.3.4 EERDERE ONDERZOEKEN Aan de Huenderweg is eerder archeologisch onderzoek uitgevoerd. Ten oosten van het plangebied, eveneens binnen het AMK-terrein van de oude dorpskern, heeft De Steekproef een booronderzoek uitgevoerd op een perceel (archismelding 25738). De opbouw van de bodem was als volgt: een dik pakket verstoorde bovenlaag zonder vondsten, de bodem eronder bestond deels uit een redelijke podzol. Omdat er geen archeologische indicatoren werden aangetroffen, en het plangebied zeer klein was, is aanbevolen geen nader onderzoek uit te voeren.

2.4 HISTORISCH ONDERZOEK Doldersum hoort tot een van de oudste dorpjes van Drenthe. De naam betekent letterlijk “de oudste woonplaats”. Spek 2004 bevestigt dat Doldersum een van de oudere esdorpen van Drenthe is. Tevens wordt melding gemaakt van wolhandel vanuit Doldersum. Leuk detail dat Spek nog meldt (p. 584) is dat rond 1577 de omgeving van Doldersum Wapse en , onveilig werd gemaakt door twee stropers uit het Friese Oosterwolde, die “verleden jaeren tot meermalen velthoenders gevangen und allenthalven verkoft” hadden en bovendien nog “tamme entfoegelen hadden affgeschoten”.

2.4.1 HISTORISCH KAARTMATERIAAL Op kaarten van rond 1900 (Bonnebladen) is weinig verandering te zien ten opzichte van nu. Het wegenpatroon is globaal hetzelfde en hoewel het wellicht geen kippenfarm is, is er in het plangebied sprake van bebouwing. Het plangebied ligt aan de rand van de Doldersummer Esch. Zie ook afbeelding 2.1.

074813935:0.2 ARCADIS 8 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

Op oudere kaarten, zoals de Franse kaarten van Drenthe en de noordelijke kust (1811-1813) is Doldersum ook reeds afgebeeld (afbeelding 2.2). Op het perceel lijkt sprake van bebouwing te zijn. Dit zelfde beeld is te zien op kaartmateriaal in de Atlas van Huguenin.

Afbeelding 2.1 Doldersum rond 1900. In helderrode lijn is het plangebied aangegeven. Bron: Archis II [BON1900 Alterra]

Afbeelding 2.2 Doldersum in de Franse kaarten van Drenthe en de noordelijke kust (kaartblad 12). In rood het plangebied.

074813935:0.2 ARCADIS 9 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

HOOFDSTUK 3 Conclusies en aanbevelingen

3.1 VERWACHTINGSMODEL Op grond van alle onderzochte gegevens worden in het plangebied waarden vanaf de steentijd tot en met de nieuwe tijd verwacht. Omdat eventueel aanwezige waarden uit de pre- en protohistorie onder het esdek liggen, kunnen vooral waarden uit deze perioden goed zijn geconserveerd. Te verwachten archeologische resten bestaan uit nederzettingsafval zoals aardewerk en dergelijke. Daar waar het waarden uit de pre- en protohistorie betreft, kunnen deze vooral in de onderste lagen van een eventueel esdek worden aangetroffen, of in de top van de oorspronkelijke Pleistocene bodem (E-horizont, B-horizont). Eventuele grondsporen als paalkuilen, waterputten en greppels en dergelijke kunnen vanaf de top van de oorspronkelijke Pleistocene bodem tot op grote diepte (C-horizont) worden aangetroffen. Sporen uit de middeleeuwen en later kunnen bestaan uit esgreppels en dergelijke en nederzettingsafval. Op de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart krijgt het studiegebied een hoge verwachting op archeologische waarden. Daarnaast ligt het oostelijke deel van het plangebied op een AMK terrein van hoge archeologische waarde. Hiervoor geldt een streven naar behoud in situ en indien dit niet mogelijk is, geldt een opgravingsverplichting. De eerdere bebouwing in het plangebied (een kippenhouderij), de langdurige beakkering en het feit dat een nabijgelegen perceel een verstoord bodemprofiel heeft doet vermoeden dat ook de bodem in het plangebied grotendeels is verstoord. Als dit het geval is zijn de eventueel aanwezige archeologische waarden eveneens verstoord.

3.2 AANBEVELINGEN Het plangebied ligt binnen een gebied met een hoge archeologische verwachting en ten dele in een AMK terrein waarvoor een streven naar behoud geldt. Het bodemprofiel is door eerdere bebouwing waarschijnlijk al grotendeels verstoord. Om een beeld te krijgen van de eventuele verstoring van het bodemprofiel en de aanwezigheid van lagen waarin archeologische waarden kunnen worden verwacht wordt geadviseerd een archeologische boordonderzoek uit te voeren met als doel de verwachting uit dit bureauonderzoek te toetsen en aan te vullen. De implementatie van deze aanbeveling is afhankelijk van het oordeel van het bevoegd gezag van de gemeente Westerveld, de gemeentelijke archeoloog, mevrouw M. Nieuwenhuis.

074813935:0.2 ARCADIS 10 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

1 BIJLAGE Bronnen

Kaartmateriaal

§ www.historiekaart.nl § Versfelt, H.J. en M. Schroor. De Franse kaarten van Drenthe en de noordelijke kust, 1811- 1813. Groningen, 2001.

§ Versfelt, H.J. en M. Schroor. De atlas van Huguenin. Militair-topografische kaarten van Noord-Nederland 1819-1829. Groningen, 2005.

Archeologische kaarten en databestanden § Archeologisch informatie Systeem II (Archis II), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort, 2009.

§ Aalbersberg, G. Gemeente Westerveld. Een Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart, RAAP-rapport 2021, 2010.

Overige bronnen § Archeologisch Basis Register (ABR), Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), Amersfoort 1992.

§ Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1, Centraal College van Deskundigen, 2007.

§ Spek, T. Het Drentse esdorpenlandschap. Een historisch-geografische studie. Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2004.

§ Tol, A., et. al. Prospectief boren. Een studie naar de betrouwbaarheid en toepasbaarheid van booronderzoek in de prospectiearcheologie. RAAP-rapport 1000, 2004.

§ Veldhandleiding Archeologie, Archeologische leidraad 1, College voor de Archeologische Kwaliteit, Zoetermeer 2002.

Websites § www.dinoloket.nl

074813935:0.2 ARCADIS 11 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

2 BIJLAGE Archeologische verwachtings- en beleidskaart en bekende archeologische waarden

074813935:0.2 ARCADIS 12 Bijlage 3: IKAW en bekende archeologische waarden 15-12-2009 IVO Huenderweg Doldersum ARCADIS 213639 / 545223

Legenda

WAARNEMINGEN

GRID_1KM

TOP10 ((c)TDN)

ONDERZOEKSMELDINGEN

MONUMENTEN

archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd

IKAW zeer lage trefkans lage trefkans 14479 middelhoge trefkans 214130 hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd

0 100 m 214696

N Archis2

211920 / 543818

BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

COLOFON BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE HUENDERWEG DOLDERSUM

OPDRACHTGEVER: FAMILIE SCHIPPER

STATUS: Vrijgegeven

AUTEUR: Drs. J. Kluit Drs. I. Benjamins

GECONTROLEERD DOOR: E. Akkerman

VRIJGEGEVEN DOOR: E. Akkerman

15 juni 2010 074813935:0.2

ARCADIS NEDERLAND BV Zendmastweg 19 Postbus 63 9400 AB Assen Tel 0592 392 111 Fax 0592 353 112 www.arcadis.nl Handelsregister 9036504

©ARCADIS. Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbenden niets uit dit document worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale reproductie of anderszins.

074813935:0.2 ARCADIS 13