1

Program Opieki Nad Zabytkami Miasta i Gminy Żabno

na lata 2021-2024

Opracował: Tomasz Giecewicz 2013 r. Współpraca: Maciek K. Cichoń

Konsultacje: Sebastian Pis Stanisław Pantera Aktualizacja: Krzysztof Moskal 2018 r.

Aktualizacja: Sebastian Pis 2020 r.

2

Żabno 2020

1. Wstęp...... 5

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami...... 6

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce...... 8

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...... 11

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami...... 11

4.1.1. Uwarunkowania wynikające z Krajowego Programu Opieki Nad Zabytkami...... 11

4.1.2. Uwarunkowania wynikające z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004- 2013 wraz z uzupełnieniem na lata 2004-2020 ...... 13

4.1.3...... 13

4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu...... 15

4.2.1. Uwarunkowania wynikające z Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2018–2021...... 15

4.2.2. Założenia wynikające ze Strategia rozwoju województwa małopolskiego 2011- 2020. 16

4.2.3. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a SUBREGIONALNY PROGRAM ROZWOJU NA LATA 2014-2020...... 18

4.2.4. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego...... 19

4.2.5. Założenia wynikające ze Lokalnej strategii rozwoju na lata 2014-2020 dla Lokalnej Grupy Działania Zielony Pierścień Tarnowa...... 22

4.2.6. Założenia wynikające ze Strategia Zrównoważonego rozwoju Powiatu Tarnowskiego 2011- 2020...... 25

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...... 25

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)...... 25

5.1.1. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i gminy Żabno...... 25

3

5.1.2. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i gminy Żabno Diagnoza Stanu stniejącego i Uwarunkowań Rozwoju...... 27

5.1.3. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy Żabno na lata 20014-2020.28

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy.28

5.2.1. Zarys historii obszaru gminy...... 28

5.2.2. Materialne elementy krajobrazu kulturowego...... 68

5.2.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków...... 72

5.2.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków...... 74

5.2.5. Zabytki i obiekty o najwyższym znaczeniu dla gminy...... 74

5.2.6. Zabytki ruchome...... 78

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń...... 79

7. Założenia programowe, priorytety i kierunki działań Programu opieki nad zabytkami...... 82

8. Przykładowe źródła finansowania programu opieki nad zabytkami...... 86

Bibliografia...... 89

4

1. Wstęp.

Miasto i Gmina Żabno położona jest w północnej części powiatu tarnowskiego. Obszar gminy oprócz malowniczego położenia i wielu atrakcji przyrodniczych jest także terenem o bogatych zasobach kulturowych. Dlatego szczególnie ważna jest ochrona dziedzictwa kulturowego łączącego w sobie dorobek minionych pokoleń i naszą współczesną działalność, nierozerwalnie związaną z otoczeniem, w którym żyjemy, określa naszą tożsamość i stanowi świadectwo naszego istnienia dla przyszłych pokoleń. Według art. 87. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.2020 poz. 282 t.j.), ochrona zabytków należy do samorządu terytorialnego. Artykuł 4. tej ustawy określa działania, które winny podejmować organy administracji publicznej w celu ochrony zabytków. Działania te mają na celu:  zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;  zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla  wartości zabytków; udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;  przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;  kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Program Opieki nad Zabytkami oparty na podstawach prawnych, uwzględnia strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, jest zgodny z dokumentami wystawionymi na płaszczyźnie kraju, województwa i powiatu oraz uwzględnia wewnętrzne, gminne uwarunkowania ochrony zabytków. Program zawiera również analizę krajobrazu kulturowego gminy, charakterystykę substancji zabytkowej oraz proponuje kierunki działań w celu ochrony i promocji zabytków z uwzględnieniem źródeł ich finansowania.

5

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Podstawę prawną opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami dla Gminy Żabno stanowią: 1. Art. 87. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.2020 poz. 282 t.j.). Ust. 1. tego artykułu brzmi: Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Programy, o których mowa w ust. 1. mają na celu, w szczególności: a) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; b) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;

c) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; d) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; e) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; f) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;

6

g) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

2. Gminna ewidencja zabytków sporządzona na zlecenie gminy Żabno przez Ośrodek Badania Krajobrazu Kulturowego.

3. Umowa pomiędzy gminą Żabno a Ośrodkiem Badania Krajobrazu Kulturowego - Tomasz Giecewicz na wykonanie gminnego programu opieki nad zabytkami i gminnej ewidencji zabytków.

7

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.

Ochronę dziedzictwa kulturowego oraz opiekę nad zabytkami w Polsce regulują: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, która nakłada na państwo i obywateli obowiązek ochrony zabytków. Zostało to zawarte w:

− art. 5. Konstytucji RP, określającym dziedzictwo narodowe jako wartość strzeżoną przez państwo polskie;

− art. 6. ust. 1. Konstytucji RP mówiącym, iż: Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju;

− art. 85. Konstytucji RP stanowiącym, że: Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie.

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.2020 poz. 282 t.j.), będąca podstawowym aktem prawnym, kompleksowo regulującym ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami. Ustawodawca rozdzielił obowiązki ochrony i opieki nad zabytkami na organy administracji publicznej, właścicieli lub posiadaczy zabytku (art. 4.). Działania organów administracji publicznej powinny mieć na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska, udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków.

8

Poza tym na organach administracji publicznej spoczywa obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków nieruchomych z terenu gminy w formie kart adresowych (art. 22.), która stanowi podstawę do opracowania programu opieki nad zabytkami (art. 21.). Ustawa również szczegółowo wymienia zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne podlegające ochronie bez względu na stań zachowania (art. 6.1.) oraz zaleca ochronę nazw geograficznych, historycznych czy też tradycyjnych nazw jednostek osadniczych lub placów, ulic, obiektów budowlanych (art. 6. 2.). Określone jednocześnie zostały formy ochrony zabytków (art. 7.), którymi są:

− wpis do rejestru zabytków; − uznanie za pomnik historii;

− utworzenie parku kulturowego, tworzonego uchwałą rady gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, celem ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów i znajdujących się tam zabytków nieruchomych, charakterystycznych dla miejscowej tradycji osadniczej i budowlanej (art. 16.1.);

− ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Ustawodawca także zapisał, że problematykę ochrony zabytków i opieki nad nimi na płaszczyźnie gminy uwzględnia się przy sporządzaniu strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przy sporządzaniu wyżej wymienionych dokumentów uwzględnić należy krajowy program ochrony i opieki nad zabytkami, oraz określić działania w celu zapobiegania kradzieżom oraz ochrony zabytków w czasie realizacji inwestycji i przywracania im jak najlepszego stanu. Natomiast dodatkowo w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania

9 przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, podlegającym uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, należy uwzględnić ochronę zabytków wpisanych do rejestru wraz z otoczeniem, zabytków wpisanych do ewidencji zabytków, parków kulturowych oraz ustalenia programu opieki nad zabytkami. Ustala się również, w zależności od potrzeb strefy ochrony konserwatorskiej dla ochrony znajdujących się w jej granicach zabytków (art. 18., 19., 20.). Ustawa określa, że organami ochrony zabytków są:

− minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w którego imieniu zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;

− wojewoda, w imieniu którego działa wojewódzki konserwator zabytków. 3. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U.2020.713 t.j.), która w art. 7. ust. 1, pkt 9. stwierdza, iż zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 4. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.2020.293 t.j. ) 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (Dz.U.2019.1186 t.j. ); 6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2020r. poz 1219 t.j.); 7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.2020r. poz 55 t.j. ); 8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity Dz.U. z 2020r., poz. 1990. z pózn. zm.); 9. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U.2020.194 t.j.) 10. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku

publicznego i wolontariacie (Dz.U.2020r. poz 1057).

10

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

4.1.1. Uwarunkowania wynikające z Krajowego Programu Opieki Nad Zabytkami.

Na podstawie art. 84-86 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r., minister kultury opracowuje przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków Krajowy Program Ochrony i Opieki nad Zabytkami. Program opracowywany jest na okres 4 lat i określa cele i kierunki działań oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jak również warunki i sposób finansowania planowanych działań. Obowiązuje w nim siedem głównych zasad konserwatorskich.

Zasadami tymi są: 1. Zasada primum non nocere (po pierwsze nie szkodzić); 2. Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych); 3. Zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych); 4. Zasada zgodnie, z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco; 5. Zasada czytelności i odróżnialności ingerencji; 6. Zasada odwracalności metod i materiałów;

11

7. Zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie; W programie wyznaczono również kierunki kompleksowych działań i podzielono je na kilka grup. W zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad zabytkami działania powinny skupiać się między innymi na pełnej ocenie stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych, ruchomych, dziedzictwa archeologicznego, pomników historii i obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa łącznie z oceną kategorii i stopnia zagrożeń, a także na udoskonalaniu warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych ochrony dziedzictwa kulturowego z jednoczesnym podnoszeniem efektywności tych działań. Ochroną należy objąć przynajmniej najcenniejsze zabytki techniki. W zakresie działań o charakterze systemowym przedstawiono cele ukierunkowane między innymi na zgodną z tendencjami europejskimi i światowymi, kompleksową ochronę dziedzictwa kulturowego obejmującego dobra natury i kultury, a także na wypracowanie warunków, metod i strategii skutecznej i szeroko zakrojonej ochrony dziedzictwa kulturowego. W zakresie systemu finansowego postuluje się stworzenie stabilnego i przejrzystego systemu finansowania zasilanego środkami pochodzącymi nie tylko z budżetu, lecz także z odpisów podatkowych, podatków płaconych przez użytkowników obiektów zabytkowych, w tym z usług turystycznych, z kar za niszczenie i nieprawidłowe użytkowanie zabytków i z innych źródeł. W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania przewiduje się tworzenie systemów aktualizowanych baz danych o stanie zabytków w Polsce, monitorowanie wszelakich prac przy wszystkich grupach obiektów zabytkowych, gromadzenie informacji o stanie ich zachowania i wreszcie wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. W dziedzinie kształcenia i edukacji wyznaczono działania zmierzające do doskonalenia systemu kształcenia, weryfikacji nabytych uprawnień drogą pozaakademicką przez stworzenie systemu akredytacji i uznawalności

12 wykształcenia. Działania powinny być również skierowane na poszanowanie przez społeczeństwo wartości dziedzictwa kulturowego, propagowanie potrzeby jego ochrony i zachowania, na upowszechnianie wiedzy wśród właścicieli zabytków o zasadach konserwatorskich oraz tworzeniu ku temu mechanizmów ekonomicznych. W zakresie współpracy międzynarodowej działania powinny zostać oparte na pojęciu wspólnego, europejskiego dziedzictwa kulturowego, wzmocnieniu roli Polski w europejskich i światowych środowiskach działających na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego oraz na ochronie polskiego dziedzictwa za granicą.

4.1.2. Uwarunkowania wynikające z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 wraz z uzupełnieniem na lata 2004-2020

4.1.3. Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. Są to dokumenty ustanawiające zadania dla mecenatu państwa w dziedzinie kultury z uwzględnieniem zmian cywilizacyjnych, integracji europejskiej i gospodarki rynkowej. Jednym ze strategicznych obszarów kultury jest ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków. Szczegółowo zostało to omówione w Narodowym Programie Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego” na lata 2004-2013. W dokumencie tym zapisano, że dziedzictwo kulturowe stanowi z jednej strony przedmiot ochrony, a z drugiej staje się czynnikiem, potencjałem rozwoju, dlatego na ten problem należy patrzeć z perspektywy zmieniającego się świata, co z kolei powinno skutkować zmianą pasywnej filozofii ochrony zabytków na aktywną. Konieczność tej zmiany spowodowana jest przede wszystkim postępującym kryzysem kultury historycznej oraz konserwatywnym

13 dostrzeganiem zabytków w oderwaniu od otoczenia i realiów życia. Dlatego przemyślana i nowoczesna, a tym samym skuteczna ochrona dziedzictwa kulturowego, rozszerzona o niematerialne dobra kultury, akcentująca tożsamość narodową bez popadania w niebezpieczny nacjonalizm powinna opierać się na mądrym i rozsądnym zarządzaniu i być kompromisem między koniecznością zachowania zabytków a nieodzownymi zmianami cywilizacyjnymi, przy zachowaniu obiektywnego systemu klasyfikacji zabytków wykluczającym kryteria ideologiczne i polityczne. Wszystkie te działania, winny być powiązane z polityką przestrzenną, z edukacją, z budowaniem świadomości społecznej, z mecenatem państwa oraz z ustrojem państwa. Poza tym uznano, że niezbędne są działania zmierzające do utworzenia nowoczesnego modelu ochrony opartego nie tylko na zasadzie rozporządzeń, ale również na podstawach prawno-finansowych, gwarantujących rzeczywistą ochronę zabytków. Wszystko to powinno odbywać się pod nadzorem odpowiednio przygotowanej merytorycznie, apolitycznej, godziwie wynagradzanej oraz skutecznej w działaniu służby konserwatorskiej. Uznano wreszcie, że turystyka, jako czynnik rozwoju ekonomicznego, może w znacznym stopniu przyczynić się do rozwoju ośrodków jak i do ochrony dziedzictwa kulturowego, nie można jednak nie dostrzegać zagrożenia w dobie globalizacji dla autentyczności zasobów kultury i dlatego właśnie wartości i tradycje regionalne, stanowiące wartość samą w sobie zyskują na znaczeniu.

Celem strategicznym Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego” jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych.

Celami cząstkowymi programu są: a) Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków; b) Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne,

14

turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne; c) Zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych; d) Promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego; e) Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego; f) Tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej; g) Zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granicę.

4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu.

4.2.1. Uwarunkowania wynikające z Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami w Małopolsce na lata 2018–2021.

Dokument stanowi istotny element strategii zarządzania dziedzictwem kulturowym na obszarze województwa małopolskiego. Celem działania samorządu województwa jest przede wszystkim realizacja polityki regionalnej w oparciu o strategię rozwoju województwa. Ważnym elementem tej polityki są działania na rzecz poszanowania, ochrony i wykorzystania bogatych i unikatowych zasobów dziedzictwa kulturowego, które stanowią o wyjątkowości i atrakcyjności regionu. Kluczowe jest więc skorelowanie polityki ochrony przestrzeni kulturowej z polityką rozwoju regionalnego i strategią zrównoważonego rozwoju województwa. Tylko prowadzenie spójnej polityki i zintegrowanej ochrony dziedzictwa kulturowego oraz współdziałanie wszystkich szczebli jednostek samorządu terytorialnego w województwie z instytucjami rządowymi i organizacjami pozarządowymi, placówkami badawczymi, środowiskami naukowymi, podmiotami gospodarczymi

15 i właścicielami lub użytkownikami zabytków umożliwi osiąganie wyznaczonych celów i zamierzeń określonych w niniejszym dokumencie programowym. Dążenie do znaczącej poprawy stanu zachowania zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego, bogatego krajobrazu kulturowego Małopolski, a także racjonalne korzystanie z zasobów dziedzictwa kulturowego, we współpracy wszystkich interesariuszy regionalnych, w tym samych mieszkańców, to główne kierunki wskazanych i planowanych działań w tym obszarze. Ważne i zasadne jest określanie warunków i determinant organizacyjnych, finansowych i edukacyjnych, które temu służą. Dziedzictwo kulturowe Małopolski jest dziedzictwem powszechnie uznawanym i rozpoznawanym, a jednocześnie stanowi mocny wyraz regionalnej tożsamości. Celem sprawowanej w tym obszarze polityki, także tej realizowanej przez samorząd województwa, jest stymulowanie działań na rzecz kreatywnego i umiejętnego wykorzystania potencjału gospodarczego dziedzictwa i krajobrazu kulturowego regionu. Wyzwaniem jest budowanie świadomych relacji z dziedzictwem kulturowym i odpowiedzialność za powierzony nam ogrom i bogactwo zasobów dziedzictwa, które może być także uznawane za zbiór możliwości i potencjał kształtujący tożsamość, postawy ludzkie i obywatelskie oraz świadome bycie w świecie. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Żabno na lata 2020-2023 zgodny jest z zapisami Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w Małopolsce na lata 2018-2021.

4.2.2. Założenia wynikające ze Strategia rozwoju województwa małopolskiego 2011-2020.

Dokument stwierdza, iż bogactwo przyrodnicze i kulturowe wymaga zmiany myślenia o wspomnianych zasobach regionu, które powinny stać się czynnikiem stymulującym rozwój społeczno-ekonomiczny, a co za tym idzie wzrost regionalnego PKB. Zapisano, iż obecnie kultura podobnie jak kreatywność jest czynnikiem podnoszącym konkurencyjność regionu w związku

16 z tym środki przeznaczane na kulturę należy traktować nie jako środki wydane a jako zainwestowane.

W dalszej części dokumentu zapisano iż należy przejść od pasywnej filozofii ochrony dziedzictwa kulturowego, polegającej na działaniach ściśle konserwatorskich do bardziej efektywnej. Głównym celem zaś powinno być włączenie dziedzictwa kulturowego w obieg gospodarczy przy zachowaniu przewodniej roli wspomnianego dziedzictwa.

Pośród działań z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego znalazły się:

1. Kształtowanie zrównoważonego krajobrazu kulturowego; 2. Poprawa stanu i sposobu użytkowania zabytków oraz przeciwdziałanie procesowi ich degradacji; 3. Ochrona i kształtowanie zabudowy historycznych miast i miasteczek; 4. Ochrona tradycyjnej zabudowy regionalnej i układów ruralistycznych; 5. Powstrzymanie degradacji wartościowych krajobrazów kulturowych oraz dewastacji obiektów zabytkowych i ich otoczenia; 6. Kompleksowa rewitalizacja obszarów zdegradowanych; 7. Zachowanie i rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, w tym przywrócenie rzeczywistej wartości zniszczonym obiektom oraz ponowne określenie dla poszczególnych obiektów ich wartości zabytkowych, wskazanych do bezwzględnego zachowania; 8. Utrzymanie wielokulturowego bogactwa oraz tożsamości lokalnej i regionalnej szczególnie poprzez wspieranie folkloru, tradycji i sztuki ludowej; 9. Funkcjonalne zarządzanie kulturą i dziedzictwem kulturowym, w tym rozwój partnerstwa sektora publicznego, pozarządowego i prywatnego; 10. Badanie i dokumentowanie regionalnego dziedzictwa kulturowego; 11. Poprawa funkcjonowania instytucji opieki nad zabytkami; 12. Wdrożenie mechanizmów włączających wartości dziedzictwa w obieg gospodarczy; 13. Zapobieganie degradacji i ochrona zasobów dziedzictwa przyrodniczego regionu;

17

14. Stworzenie systemu oraz procedur zarządzania dziedzictwem przyrodniczym; 15. Zintegrowana ochrona krajobrazu kulturowego i środowiska przyrodniczego, szczególnie w zakresie wysokiego poziomu estetycznego otoczenia i ładu przestrzennego.

Dokument porusza także zagadnienie turystyki gdzie stwierdzono, iż będą w pierwszej kolejności wspierane inicjatywy związane z rozwojem kierunków turystyki, wyznaczających przewagę konkurencyjną Małopolski należą do nich: - Turystyka miejska i kulturowa, - Turystyka pielgrzymkowa, - Turystyka aktywna, rekreacyjna i specjalistyczna, - Turystyka uzdrowiskowa i prozdrowotna, - Turystyka na terenach wiejskich, - Turystyka biznesowa, - Turystyka przygraniczna.

4.2.3. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a SUBREGIONALNY PROGRAM ROZWOJU NA LATA 2014- 2020.

Dokument jasno precyzuje, podział województwa małopolskiego na subregiony pośród których ważna miejsce zajmuje Subregion Tarnowski. W programie podkreślono korzystne położenie ośrodka, który znajduje się jak stwierdzono na głównej osi rozwojowej południowej Polski. W dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego i szerzej w dziedzinie kultury i nauki zwrócono uwagę na:

- Rozwój ośrodka akademickiego w Tarnowie;

- Rozwój infrastruktury kultury;

18

- Rewitalizacja miast w oparciu o plany rozwoju obszarów miejskich;

- Uzupełnienie deficytów w zakresie lokalnej infrastruktury społecznej: a) edukacyjnej; b) kulturalnej; c) rekreacyjnej i sportowej; d) ochrony zdrowia; e) opieki nad osobami starszym w szczególności na obszarach o najniższej dostępności do usług publicznych.

4.2.4. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego.

Dokument omawia kwestię zasobów kulturowych województwa zwracając jednocześnie uwagę na jego bogactwo pod tym względem na tle kraju. Podniesiono także kwestię kształtowania tożsamości kulturowej województwa, wśród czynników odgrywających w tej dziedzinie kluczową rolę wymieniono:

- historia łącząca obszar ziemi krakowskiej od wieku X ; - oddziaływanie Krakowa jako ośrodka naukowego, kulturowego oraz religijnego; - zabytki Krakowa; - bogato rozwinięta sieć osadnicza i gęste zaludnienie; - folklor oraz strój ludowy krakowski traktowany jako strój narodowy; - kultura materialna i niematerialna grup etnicznych zamieszkujących Małopolskę; - budownictwo regionalne; - liczne, zachowane zabytki sakralnej architektury drewnianej (kościoły, cerkwie);

19

- zamki obronne Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz Doliny Dunajca i Popradu; - ośrodki kultu religijnego; - tradycje sięgające średniowiecza związane z wydobyciem soli w kopalniach w Wieliczce i Bochni; - zasoby krajobrazu naturalnego i kulturowego objęte ochroną w postaci parków narodowych i krajobrazowych; - występowanie kultury Górali, Podhalan, Łemków, Spiszaków i Orawian; - przenikanie się kultur pogranicza polsko-słowackiego.

Wspominany dokument wyznacza również wiele kierunków działań i celów strategicznych dotyczących sfery kulturowej, maja one na celu nie tylko dbałość o zasoby kulturowe ale także ochronę tożsamości regionu i jego promocję.

Do głównych celów zaliczono:

1) Ochrona, utrzymanie i przywracanie zasobów dziedzictwa kulturowego;

2) Wykorzystanie i udostępnianie zasobów dziedzictwa kulturowego;

3) Zachowanie, ochrona i rewaloryzacja historycznych układów przestrzennych;

4) Zachowanie i ochrona krajobrazu kulturowego;

5) Zachowanie, ochrona i kształtowanie architektury regionalnej;

6) Zachowanie, ochrona i rewaloryzacja obiektów i zespołów o najwyższej randze i szczególnym znaczeniu dla kultury narodowej;

7) Zachowanie i ochrona niematerialnych wartości kulturowych, stanowiących o tożsamości regionu;

8) Podejmowanie działań organizacyjnych, badawczych i promocyjnych;

20

9) ntegracja ochrony środowiska kulturowego z ochroną środowiska przyrodniczego.

Wymieniono w dokumencie również szlaki kulturowe zarówno istniejące jak i proponowane.

Szlaki kulturowe na obszarze województwa małopolskiego:

- Szlak Architektury Drewnianej;

- Szlak Architektury Gotyckiej;

- Szlak Cystersów;

- Szlak Orlich Gniazd;

- Szlak Cerkwi Łemkowskich;

- Szlak Cmentarzy Wojskowych z Wojny Światowej;

- Szlak Młyny Doliny Szreniawy;

- Szlak Pierścień Jurajski;

- Małopolskie Szlaki Techniki;

- Szlak Komunikacyjny;

- Szlak Kopalniano-Przemysłowy;

- Szlak Pożarnictwa;

- Szlak Obiektów Hydrotechnicznych; - Szlak Przemysłu Wiejskiego.

Proponowane szlaki kulturowe na obszarze województwa małopolskiego. - Orawski Szlak Solny na Węgry; - Szlak Kopalni Naftowych; - Szlak Historii Lotnictwa; - Szlak Cerkwi Beskidu Niskiego; - Szlak Architektury Spiskiej; - Szlak Zabytków Kliszczackich; - Szlak Kościołów Pogórza Rożnowskiego; - Szlak Papieski;

21

- Szlak Warowni Jurajskich; - Szlak Budapeszt – Kraków – Gdańsk („Bursztynowy”); - Szlak Kraków – Morawy – Wiedeń („Zielony”); - Szlak Owocowy; - Szlak Fortyfikacji Nowożytnej i Najnowszej; - Szlak Astronomów.

4.2.5. Założenia wynikające ze Lokalnej strategii rozwoju na lata 2014-2020 dla Lokalnej Grupy Działania Zielony Pierścień Tarnowa.

Lokalna Grupa Działania pośród wielu ważnych działań stawiających za cel szeroko rozumiany rozwój obszarów sobie podległych, zajmuje się również kwestią dziedzictwa kulturowego, sportu i rekreacji. Na terenie LDG głównymi zabytkami są obiekty sakralne. Należą do nich m.in.: barokowy kościół pw. Świętego Ducha w Żabnie i neogotycki kościół pw. śś. Piotra i Pawła w Otfinowie. W Odporyszowie znajduje się Sanktuarium Matki Bożej Zwycięskiej w barokowym kościele z końca XV wieku, które ściąga pielgrzymów i jest znanym w okolicy miejscem kultu religijnego. Na obszarze LGD znajdują się także inne kościoły, zabytkowe kapliczki oraz przydrożne krzyże. W Łęgu Tarnowskim znajduje się neorenesansowy zespół pałacowo- parkowy z X X wieku, w którym obecnie mieści się publiczne gimnazjum. W Odporyszowie znajduje się muzeum poświęcone twórczości rzeźbiarskiej Ikara znad Dunajca - Jana Wnęka. Na obszarze LGD znaleźć można także cmentarze wojenne (Niedomice, Pasieka Otfinowska, Otfinów, Żabno), pomniki, inne zabytkowe budynki - chałupy, stodoły, dwory i pałace. Niestety, w wielu przypadkach stan techniczny obiektów, potencjalnie atrakcyjnych turystycznie, pozostawia wiele do życzenia. .9. Walory te czynią obszar LGD atrakcyjnym pod względem krajoznawczym, ale głównymi odbiorcami przestrzeni atrakcyjnej pod względem turystycznym pozostają mieszkańcy gmin LGD oraz mieszkańcy Tarnowa i innych miejscowości przyjeżdżający głównie na wycieczki 22 jednodniowe (tzw. turystyka weekendowa). Pośród celów, jakie stawia sobie LGD znalazły się:

1) W związku z szlakami konnymi i rowerowymi

- tworzenie nowych szlaków konnych i rowerowych - tworzenie nowych i modernizacja istniejących gospodarstw agroturystycznych;

- utworzenie nowych lub modernizacja istniejących przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne;

- budowa lub modernizacja obiektów publicznych służących rozwojowi turystyki; zakup takich obiektów np. na centrum informacji turystycznej;

- zagospodarowanie (odnowa) centrów wsi znajdujących się na szlakach turystycznych;

- zagospodarowanie miejsc związanych z ruchem turystycznym (parkingi, oświetlenie tych miejsc, chodniki przy tych miejscach) odnowa zabytków; - wytyczenie i oznakowanie tras turystycznych;

- budowa i modernizacja małej architektury;

- działania promocyjne związane ze szlakami turystycznymi (wydawnictwa, imprezy promocyjne - rajdy, udział w targach turystycznych itp.);

- budowa ścieżek rowerowych (tras turystycznych).

2) Szlaki pielgrzymkowe

- odnowa zabytków sakralnych;

- budowa lub modernizacja obiektów publicznych służących rozwojowi turystyki pielgrzymkowej; zakup takich obiektów np. na centrum informacji turystycznej;

- zagospodarowanie miejsc związanych z ruchem pielgrzymkowym (parkingi, oświetlenie tych miejsc, chodniki przy tych miejscach);

- wytyczenie i oznakowanie tras turystycznych;

23

- budowa i modernizacja małej architektury;

- działania promocyjne związane ze szlakami turystycznymi (wydawnictwa, imprezy promocyjne - rajdy, udział w targach turystycznych itp.).

2) Rekreacja, kultura i nauka dla młodzieży i dorosłych

- budowa i modernizacja obiektów sportowo-rekreacyjnych;

- budowa i modernizacja obiektów kulturalnych;

- organizacja imprez rekreacyjno-sportowych i rekreacyjno-kulturalnych;

- organizacja szkoleń dla młodzieży i dorosłych;

- zakup strojów i wyposażenia potrzebnego do funkcjonowania dla zespołów artystycznych i sportowych.

By osiągnąć wyznaczone cele stowarzyszenie realizuje zadania z zakresu:

a) przedsięwzięć o charakterze informacyjnym lub szkoleniowym, w tym seminariów, szkoleń, konferencji i konkursów; b) imprez kulturalnych, takich jak festiwale, targi, pokazy i wystawy, służących zwłaszcza promocji regionu i jego tożsamości kulturowej; c) działalności propagandowej, promocyjnej, informacyjnej i poligraficznej, w tym: - opracowywanie i druk broszur, folderów, plakatów; - opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów audiowizualnych; - tworzenie stron internetowych; - przygotowywanie i rozpowszechnianie innych materiałów o charakterze reklamowym lub promocyjnym,

24

4.2.6. Założenia wynikające ze Strategia Zrównoważonego rozwoju Powiatu Tarnowskiego 2011- 2020.

Nadrzędnym celem Powiatu Tarnowskiego jest stworzenie z powiatu lidera rozwoju we wschodniej części województwa małopolskiego, który będzie również znaczącym gospodarczo obszarem na szlaku wschód- zachód. Powiat ma cechować nie tylko wysoka atrakcyjność gospodarcza, ale również kulturalna i rekreacyjna. Dokument zwraca również uwagę, na fakt, że rozwój gospodarczy musi iść w parze z szacunkiem dla regionalnej tożsamości, oraz rodzimych tradycji.

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy).

5.1.1. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i gminy Żabno.

Głównym celem polityki ochrony dziedzictwa kulturowego jest kształtowanie tożsamości kulturowej miasta i wsi gminy Żabno w tym: a) Zachowanie wartości dziedzictwa kulturowego decydującego o tożsamości kulturowej gminy; b) Zachowanie krajobrazu otwartego gminy; c) Podniesienie atrakcyjności przestrzeni publicznej w rejonie koncentracji usług (miasta Żabno i centra wsi);

25

d) Grupowanie zabudowy przez rozszerzenie istniejącej tkanki osadniczej w oparciu o historyczne układy ruralistyczne, ograniczając rozproszenie zabudowy także przeciwdziałając wydłużeniu ciągów zabudowy; e) Utrzymywanie lub wspomaganie utrzymania w należytym stanie technicznym zabytkowych obiektów oraz podjęcie starań w kierunku odbudowy dawnych założeń parkowych; f) Ochronę krajobrazu gminy przed obniżeniem rangi walorów poprzez ingerencję zabudowy w eksploatowane tereny.

Ponadto dokument określa strefy ochrony konserwatorskiej dla stanowisk archeologicznych są to: Strefa A - Gorzyce (na wale wydmowym);

Stefa B- Żabno (na wale wydmowym Żabnicy);

Strefa C- Bobrowniki Wielkie (Starorzecze Dunajca);

Dokument precyzuje także takie stanowiska na terenie gminy mają szczególną wartość są to: a) Kurhan prehistoryczny – st. 1 (1) Siedliszowice; b) Wielokulturowa osada na wzgórzu (Czantoria) ST.1 (76) Czyżów; c) Wielokulturowa osada st. 16 (14) Żabno; d) Późno lateńska osada przeworska st. 1 (73) Pasieka Otfinowska; e) Osada Łużycka st.3 (162) Niedomice; f) Osada wielokulturowa st.9 (179) Łęg Tarnowski; g) Osada kultury łużyckiej st.11 (182) Łęg Tarnowski.

Dla ochrony pozostałej części zasobów kulturowych wprowadzono strefy ochronne: a) Strefy ochrony konserwatorskiej (SOK) dla miejscowości: Gorzyce, Łęg Tarnowski, Nieciecza, Niedomice, Odporyszów, Pasieka Otfinowska, Siedliszowice, Sieradza;

26

b) Strefy ingerencji konserwatorskiej (S K) dla pozostałych miejscowości.

Jest to strefa ochrony krajobrazowej „otuliny” zespołów wsi:

- pozyskiwanie i stwarzanie zachęt dla zainteresowanych zagospodarowaniem i odnową obiektów zabytkowych; - kształtowanie nowej zabudowy. c) Strefy ochrony rezerwatowej ścisłej miasta Żabno;

d) Strefy ochrony częściowej czynnej wsie Otfinów, Odporyszów, Łęg

Tarnowski;

e) Strefy ochrony ekspozycji wsie Nieciecza, Niedomice, Pasieka

Otfinowska, Siedliszowice, Sieradza, Gorzyce;

f) Strefa rezerwatowa miasto Żabno (proponowane utworzenie Żabnieńskiego Rezerwatu kulturowego);

g) Strefa parkowa - Otfinów (proponowanie utworzenia Otfinowskiego Parku Kulturowego).

5.1.2. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i gminy Żabno Diagnoza Stanu Istniejącego i Uwarunkowań Rozwoju.

Dokument wśród wielu zagadnień porusza także kwestię ochrony dziedzictwa kulturowego. Określa które obiekty na terenie Miasta i Gminy Żabno podlegają szczególnej ochronie, zaliczono do nich : - Kościół parafialny pw . Św . Ducha w Żabnie. - Cmentarz Żydowski w Żabnie. - Kościół parafialny pw . Św . Małgorzaty w Odporyszowie. - Kościół parafialny pw . Św . Piotra i Pawła w Otfinowie. - Zespół pałacowo – parkowy w Łęgu tarnowskim. - Cmentarz wojenny nr 258 w Otfinowie . - Cmentarz wojenny nr 208 w Niedomicach. - Osada kultury łużyckiej w Gorzycach .

27

5.1.3. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy Żabno na lata 20014-2020.

W dokumencie tym wyrażono m.in. troskę o stan tradycyjnej zabudowy na terenie gminy. Na s. 23 czytamy: „Na terenie gminy Żabno znajduje się wiele budynków reprezentujących typ zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych, jednak niekorzystne przekształcenia zabudowy mieszkaniowej wsi sprawiają, iż charakterystyczne dla miejscowej przestrzeni cechy architektoniczne zanikają. Nowa zabudowa cechuje się przemieszaniem różnych jej typów i brakiem wzorców budownictwa mieszkaniowego o formie architektonicznej nawiązującej do cech zabudowy tradycyjnej. Skutkuje to zanikaniem unikalnych dla obszaru gminy cech przestrzeni oraz zaburzeniami harmonii i ładu przestrzennego. Ponadto, wiele istniejących obiektów zabudowy tradycyjnej o cechach zabytkowych posiada niską wartość techniczną lub użytkową, przez co mogą one ulec degradacji”. W charakterystyce gminy wymieniono też zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków Województwa Małopolskiego.

W strategii obejmującej wszystkie aspekty rozwoju społeczno- ekonomicznego gminy szczególne znaczenie dla rozwoju ruchu turystycznego wśród obiektów zabytkowych przypisano sanktuarium w Odporyszowie.

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy.

5.2.1. Zarys historii obszaru gminy.

OKRES PRZEDHISTORYCZNY Pierwszym okresem, w którym rozpoczęło się panowanie człowieka był paleolit, którego granice zamykają się umownie w latach od 500-400 tys. do 10 tys. lat p.n.e. Oczywiście epoka ta trwała w innych granicach na różnych

28 terenach, a jej końcowa data, bardzo płynna, łączy się ze zmianami klimatycznymi i wejściem na arenę nowych grup ludzkich i kolejnych epok w historii. Schyłkowy paleolit, trwający przez ostatnie 2 tysiące lat ww. epoki, przeszedł w mezolit, okres cieplejszy, w którym dawna megafauna zaczęła ustępować swoim mniejszym a często odmiennym formom, tym samym wymuszając zmiany na ówczesnych ludziach. Zmiany rejestrowane na stanowiskach archeologicznych1. Mezolityczne społeczności, choć zaczęły ustępować bardziej zaawansowanym grupom neolitycznym ok 5,400 lat p.n.e., istniały na niektórych terenach jeszcze ok 4 tys. lat p.n.e., pokazując jak płynne i umowne są okresy historii naturalnej człowieka. Tak właśnie było z okresem epoki kamienia, ok 2,200-2,100 lat p.n.e., który czasem ma w nauce określenie eneolitu. stniały wtedy obok siebie grupy dysponujące różną technologią, kamieniem lub miedzią, oraz organizacją społeczną. Na terenie obecnej gminy Żabno badania archeologiczne zaczęto prowadzić w połowie X X w. na fali ogólnego zainteresowania archeologią Powiśla. Były to głównie wykopy oparte na przekazie tradycyjnym, jak kopiec grobowy w Siedliszowicach lub inne, przypadkowe2. Z tych jak i późniejszych, między i powojennych badań wyłonił się obraz raczej nie usiany stanowiskami archeologicznymi o dużej wadze. Na interesującym nas obszarze zaczęły licznie występować dopiero zabytki okresu neolitycznego. Epoki wcześniejsze są reprezentowane raczej w pozostałych częściach powiatu tarnowskiego i dąbrowskiego. Kultury mezolityczne częściej występowały po drugiej stronie Wisły, na lepszych glebowo terenach.

1 Kaczanowski Piotr, Kozłowski Janusz Krzysztof, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do V w.), Kraków 1998, s. 40. 2 Cabalska Maria, Madyda Renata, Parczewski Michał, Tunia Krzysztof, Pradzieje powiatu dąbrowskiego [w:] Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 14. 3Tamże, s. 26. 29

Ilkowice, Rudno, Łęg na mapie z 1779 r.

Najliczniej epokę kamienia reprezentowana kultura pucharów lejkowatych, której ślady bytności odnaleziono na stanowiskach pod Odporyszowem i Czyżowem. Kultura ta, powiązana z krzemieniem święciechowskim, korzystała z Wisły i Dunajca jako dróg transportu, podobnie jak inne kultury po niej. Kultura łużycka zostawiła po sobie ślady między innymi w Żabnie, Czyżowie, Gorzycach i Niecieczy, z których Czyżów może pochwalić się osadą tej kultury, podobnie jak Jadowniki Mokre, po drugiej stronie Dunajca, a Żabno dwoma cmentarzyskami3. Dość skromna ilość materiału kultury łużyckiej dziwi, ponieważ właśnie Wisła i Dunajec nadawały jej kierunek osadnictwa. Domy osady czyżewskiej, częściowo wkopane w ziemię o wymiarach 4m x 5m, tworzyły zespół osady z cmentarzyskiem na Czantorii. Cmentarzyska, jednak nie przypisane do żadnej współczesnej im osady znajdują się w Żabnie na ul. Kilińskiego (przedzielone trasą) i na Zakirchalu (zniszczone). Natomiast dwie

30 popielnice grzebalne tej kultury okresu halsztackiego znaleziono w Ilkowicach3. Zarówno odkrycia cmentarne jak i luźne, brązowe i żelazne świadczą o dobrobycie mieszkańców tego terenu, jak i ich kontaktach i grupami illiryjskimi Zakarpacia. Materiały reprezentujące kulturę przeworską znaleziono w Żabnie, a grupę celto-przeworską w Czyżowie, natomiast ciągłość występowania obu została zachowana w Gręboszowie, poza obszarem gminy. Znaleziono także szczątkowe pozostałości po różnych grupach okresu późnolateńskiego, natomiast liczba znalezisk znacząco rośnie dla okresu rzymskiego kultury przeworskiej, której na interesującym nas terenie znajdujemy w Sieradzy i Żabnie, gdzie stwierdzono ślad osadniczy na większym terenie, podobny do dzisiejszych wsi przysiółkowych4.

Okres między wczesnym wpływem rzymskim a wczesnym średniowieczem to czas bogactwa i gęstego osadnictwa, które pozostawiło po sobie wiele pozostałości po grodziskach i osadach poza gminą, ale w jej pobliżu - w Demblinie, Bolesławiu, Jadownikach Mokrych. Wczesnośredniowieczne grody spodziewano się znaleźć także w Brniu oraz w Siedliszowicach, jednak badania nie potwierdziły przypuszczeń6.

ŚREDN OW ECZE Tereny należące dziś do obecnego powiatu tarnowskiego były ziemiami Wiślan w X-X w. W latach 80. X wieku Wiślanie zostali podbici przez Świętopełka, władcę Państwa Wielkomorawskiego 5 . Po śmierci Świętopełka państwo Wiślan przeszło we władanie czeskich Przemyślidów. Przez większość

3 Jodłowski Antoni, Pradzieje i wczesne średniowiecze okolic Tarnowa [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 1, Czasy przedrozbiorowe, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981, s. 57. 4 Cabalska, Madyda, Parczewski, Tunia, Pradzieje powiatu dąbrowskiego..., s. 32. 6 Dąbrowska Elżbieta, Studia nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym ziemi wiślickiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 25. 5 Mateszew Stefan, Sikora Franciszek, Osadnictwo i stosunki własnościowe w regionie tarnowskim [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 1, Czasy przedrozbiorowe, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981, s. 81., Tyszkiewicz Lech A., Słowianie i Awarowie, Organizacja plemienna Słowian, Wrocław 2009, s. 84-93. 31

X w. kronikarze wymieniają Kraków jako jedno z głównych miast czeskich. Dopiero z końcem X w. Kraków, więc i dawne tereny Wiślan weszły w skład państwa Polan, czego dokonał Bolesław Chrobry. Politycznie, we wczesnym średniowieczu tereny dzisiejszej gminy Żabno były związane z Wiślicą. Ta przez pewien okres czasu była osobnym księstwem, jednak w późniejszym okresie została na trwale związana z księstwem sandomierskim. Zarówno dokładne wytyczenie granicy, jak i dat jej przesunięcia między ziemiami krakowską a wiślicką a później sandomierską, są trudne do określenia. Ok 1328 r. ziemia tarnowska należała do powiatu wojnickiego, a ten do ziemi krakowskiej6. Natomiast w 1361 r. spór graniczny na rzece Białej między Tarnowem a Koszycami rozstrzygał już sąd z ziemi sandomierskiej. Okres X V w. charakteryzuje się zmianami granic ziem. Ponadto w tych czasach istniały już powiaty, a ziemia żabieńska należała przez pewien czas do sądowego powiatu tarnowskiego. Natomiast Niedomice, występujące razem z Głowem, należały już do powiatu wiślickiego (1427 r.).

6 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 83.

32

Jurków i Partyń na mapie z 1779 r. Poza przynależnością do konkretnych ziem, obszar gminy Żabno wchodził razem z okolicą do różnych jednostek państwowych rywalizujących ze sobą Piastów, przez dzielnicę senioralną i tzw. Monarchię Henryków Śląskich, po Czechy Wacława . Wczesnośredniowieczne osadnictwo między Wisłą a Dunajcem trzymało się głównie linii tych rzek. W pierwszej kolejności osadnicy zajmowali oczywiście dobre ziemie nad wodami. Akcja osadnicza trzymała się rzek także jako wejść dla obcych ludów. Były wyłomami w gęstych puszczach, które odgrywały role barier i które specjalnie utrzymywano. Jedną z wczesnych osad na tym terenie był Tarnów, jeden z późniejszych ośrodków osadniczych, promieniujących na kolejne ziemie7. W późnym średniowieczu kolonizacja terenów między Wisłą a Dunajcem szła głównie z północy, z Wiślicy przy udziale tarnowskiego ośrodka

7 Dobrowolska Maria, Osadnictwo Puszczy Sandomierskiej między Wisłą i Sanem, Kraków 1931, s. 6. 33 osadniczego. Ludzie zamieszkiwali nadal głównie tereny nadrzeczne, z dobrymi glebami. Za kolonizacją z ośrodków wiślickiego, sandomierskiego i chęcińskiego, jako także głównych centrów księstwa i województwa sandomierskiego świadczą same nazwy miejscowości pojawiających się nad Dunajcem: Chrząstów, Czyżów, Gorzyce występują w powiecie sandomierskim, Chrząstów, Kozłów, Olesno w chęcińskim, natomiast Czyżów, Karsy, Słupiec tuż za miedzą, po drugiej stronie Wisły. Za takim scenariuszem przemawia przynależność tych terenów do księstwa a następnie województwa sandomierskiego aż do rozbioru w 1772 r. Oczywiście istniał także kolonizacyjny ośrodek krakowski (Kozłów, Siedliszowice)89. W tym czasie głównym ośrodkiem w rejonie był gród dembliński 10 . Strzegł on przeprawy przez Wisłę w Opatowcu, która była częścią drogi z Węgier do Sandomierza 11 . Gościniec tarnowski, przechodząc z Tarnowa przez Klikową i Niedomice, a dalej Żabno, Otfinów, Janikowice, Hubenice do Nowego Miasta Korczyna, szedł dalej promem w Hubenicach przez Wisłę. Droga ta została poświadczona w okresie od X V do XV w., między innymi osobistymi dokumentami Władysława Jagiełły z lat 1393-1394 12 . Była on konkurencyjną w stosunku leżącej po drugiej stornie Dunajca, zwanej „wielką drogą” przez Kraków i Bochnię, przez co w pewnym momencie została zakazana. Pod Bieniszowicami oddzielała się od gościńca droga do Opatowca przez Ujście Jezuickie, która istniała przynajmniej od X V w. Sieć własnościowa na terenie obecnej gminy Żabno zmieniała się na przestrzeni wieków. Pierwsze wzmianki każą przypuszczać, że zarówno Żabno, Sieradza, Konary i Kłyż w połowie X w. były własnościami książąt nadanymi, niektóre kilkukrotnie rodom rycerskim13.

8 Mateszew Stefan, Osadnictwo i stosunki własnościowe [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 9. 10 Cabalska, Madyda, Parczewski, Tunia, Pradzieje powiatu dąbrowskiego..., s. 41. 11 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 50., Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 90. 12 Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388-1420, Kraków 1896, s. 65, 208, 225, 255. 13 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 94. 15 Tamże, s. 57. 34

Na terenie dzisiejszej gminy najstarszymi miejscowościami były przeważnie leżące na pierwszej terasie obu rzek miejscowości, często o nazwie patronimicznej. W dokumentach pierwszy występuje książęcy Kłyż i najprawdopodobniej Gorzyce, nazywane w pierwszych źródłach Gorzejowem15. Gorzyce oraz Żelichów i Lubiczko należały w tym czasie (1244 r.) do rycerza Świętopełka. Choć późno wymienione, Bobrowniki zapewne należały do zaplecza grodu tarnowskiego i jako takie mogą mieć metrykę późno jedenastowieczną. Dopiero w 1487 r. nastąpił oficjalny podział na Bobrowniki Wielkie i Małe14. W roku 1254 pojawiają się Konary w kolejnym dokumencie Bolesława Wstydliwego. Na pewno wieś była starsza, jej nadawca Pakosław Młodszy z Awdańców, wymieniony w dokumencie Bolesława, pojawił się w innych dokumentach ostatni raz prawie dekadę wcześniej. Natomiast sama nazwa jest związana z systemem grodowym, najprawdopodobniej z Demblinem, więc ma korzenie najpóźniej X w.15 Następnie pojawia się Żabno (Szambno) w 1274 r., przy nadaniu przez księcia Bolesława wsi komesowi Świętosławowi Gryficie. Jest możliwe, że wymieniona w dokumencie obok Żabna „Zirua” to zniekształcona nazwa Sieradzy, której inne nazwy w ciągu dziejów to m. in.: „Saradza, Scheradza, Wszeradza, Sheradza, Wszarzadza, Wscherzedza”. Z innych miejscowości o patronimicznych nazwach wymienianych w dokumentach późno, a zapewne mających dużo wcześniejszą metrykę, są Janikowice wymienione w 1341/1359 r., Pierszyce 1396 r., Siedliszowice 1464 r. Jedną z zaginionych najprawdopodobniej wsi jest Chrząstówka, wskazana jako miejsce pochodzenia sędziego krakowskiego Stanisława w 1322 r., a której kmiecie pracowali na folwarku w Żelazówce. stnieją hipotezy łączące Chrząstów z zaginioną wsią leżącą pomiędzy Sieradzą a Żelazówką, lub faktycznie wchłoniętą przez Chorążec lub Fiuk16. Ten okres osadniczy, zamknięty panowaniem Władysława Łokietka charakteryzował się także X wiecznymi najazdami tatarskimi oraz jednym rusińskim w 1300 r. Wiadomo, że obce armie doszły aż pod Nowy Korczyn

14 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 114, 135. 15 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 61. 16 Tamże, s. 59. 35 w 1241 r.,17 a w 1287 r. południowa część armii mongolskiej szła na Kraków przez tereny na południe od Wojnicza20, jednak nie wiadomo nic pewnego o wpływie na istniejącą wtedy nad Dunajcem sieć osadniczą21. Niemniej pod Siedliszowicami miejscowa tradycja łączy istniejący tam kurhan właśnie z Tatarami. Najstarszą z interesujących nas parafią była otfinowska, leżąca wtedy w dekanacie bolesławskim. Prawdopodobnie obie, razem z Wietrzychowicami pochodziły z X w.18 Wg przekazów parafię założył w 1318 r Wacław Ballon, kawaler maltański, drewniany kościół jego fundacji spaliły wojska Rakoczego w 1657 r.19 Natomiast pierwsza wzmianka o parafii Otfinów pochodzi z 1326 r. Początkowo kościół był p.w. św. Piotra i Pawła, ale z XV w. pochodzi dopisek źródłowy, ustalający patrona na św. Pawła Apostoła. W przeszłości do parafii należały Niwki, Dąbrówka (Żelichowska i Gorzycka) oraz pochłonięte przez Dunajec Rafałowice20.

Nieciecza, Czyżów, Podlesie na mapie z 1866 r.

17 Krakowski Stefan, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956, mapa 4. Działania tatarskich oddziałów głębokiego rozpoznania (styczeń-luty 1241 r.) 20 Tamże, s. 211, oraz mapa nr 13. Najazd Wojsk tatarskich na Polskę w 1387/88 r. 21 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 63. 18 Wiśniowski Eugeniusz, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu,. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965, s. 73, 142., Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 85. 19 Otfinów [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VII, Warszawa 1886, s. 757. 20 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 91. 36

Parafia Jurków, poświadczana w dokumentach w X V w., posiadała kościół parafialny założony ok. 1320 r. 21 Drewnianą budowlę kilkakrotnie niszczyły wylewy Dunajca i ostatecznie przeniesiono ją w dogodniejsze miejsce22. Parafia Jurków pojawia się w dokumentach kościelnych w 1326 r. Jej nazwa pozostała niezmieniona do XV w, dopóki nie ujednolicono jej z nazwą ośrodka administracji gminnej, Łęgiem23. W XV w. do istniejącej w Otfinowie i Jurkowie parafii dołączyły Odporyszów (1. wzmianka ok. 1470 r.) i Żabno (1. wzmianka w 1422 r.). stnieje oczywiście przypuszczenie, że kościoły w tych miejscowościach, zwłaszcza w Żabnie, istniały dużo wcześniej. Parafia Odporyszów, p.w. św. Małgorzaty, pierwszy raz jest wspominana u Długosza w 1470 r., wymieniane są także wtedy Piaski i Zbyszkówka jako wsie będące na jej obszarze24. Odporyszów, choć był parafią wcześniejszą od Żabna, które się od niego oddzieliło między 1596 a 1610 r., został filią żabeńską, prawdopodobnie z powodu braku proboszcza, i pozostał nią aż do 1905 r.25 Parafie dzieliły wspólnego plebana i majątek, a księgi wizytacyjne określają parafię jako filię26. Kościół i parafia żabeńska mogły powstać między latami 1375-1421. Jak napisano wyżej, oddzielone z parafii Odporyszów. Do Żabna należał początkowo drewniany parafialny kościół p.w. św. Ducha, kościół św. Krzyża przy szpitalu, kaplica św. Anny za miastem i kaplica św. Stanisława na terenie dworu 27 . Poza tym do parafii Wietrzychowice p.w. św. Leonarda 1326 r. przejściowo (wymienione w latach 1596 i 1635) należały Janikowice28, a w XV w. Siedliszowice, choć istnieje przypuszczenie, że w tym samym wieku należały

21 Jurków [w:] Słownik geograficzny..., t. , Warszawa 1882, s. 634. 22 Jurków [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz. 2, Warszawa 1902, s. 32. 23 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 159. 24 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 91. 25 Tamże, s. 87. 26 Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej, s. 139. 27 Kiryk Feliks, Miasta powiatu dąbrowskiego [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa Kraków 1974, s. 118. 28 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 93. 37 one do parafii Przemyków, jako Syedlisska 29 . Po 1300 r., kiedy zaczęto zajmować tereny położone wyżej, o gorszych glebach, lokowano nowe miejscowości i przenoszono stare na prawo niemieckie, jak w 1344 r. Żabno, należące do Spycimira herbu Leliwa, kasztelana krakowskiego 30 . Do niego należał także Tarnów, który lokował w 1331 r.35. W 1356 r. rozstrzygnięto spór między właścicielami Przybysławic a Spytkiem z Czyżowa. Jest to pierwsze wspomnienie tej miejscowości31. Prawo średzkie otrzymał w 1352 r. Otfinów. Nadał je na prośbę właściciela Warcisława Kazimierz Wielki. Podobnie uczynił na prośbę Świętochny, wdowy po kasztelanie wiślickim, z Wielopolem, Ujściem (Jeziuckim) i Gorzycami. Kolejnymi poświadczonymi wsiami na prawie magdeburskim były Sieradza i Chrząstów w 1385 r. przeniesione nań przez królową Jadwigę. Tym samym dokumentem potwierdzała prawa miejskie Żabna oraz pierwszy raz wymieniała, także nadając prawo niemieckie, Niecieczę i Odporyszów32. Otfinów od średniowiecza był podzielony, Długosz wymienił jego współwłaścicieli: Jana z Drohecz herbu Zabawa, Zygmunta z Tochowa i Wyszka Gryfów, Naszyona z Pirszycze herbu Topór33.

Jurków w dokumentach pojawia się w 1326 r. wraz z rachunkami dziesięciny i świętopietrza34. Najprawdopodobniej wieś była fundacją rycerską z początku X w. W 1367 r. wraz z aktami sporu granicznego miasta Tarnowa i Koszyc na rzece Białej pierwszy raz wymieniono Rudno, które było nadane klasztorowi benedyktynów w Tyńcu40.

29 Chlebowski Bronisław, Siedliszowice [w:] Słownik geograficzny..., t. X, Warszawa 1889, s. 30 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 65. 35 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 106. 31 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 65. 32 Tamże, s. 66. 33 Otfinów [w:] Słownik geograficzny..., t. V, Warszawa 1886, s. 757. 34 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 153. 40 Tamże, s. 84, 112. 38

W X V w. zostały potwierdzone kolejne wsie, mogące istnieć już wcześniej, o patronimicznych nazwach, Ilkowice (1409 r.) i Niedomice (1415 r.)35, 1422, folwarki: Międzywale, Piaski, przedmieście Błonie oraz Podlesie i Zalesie36. Rudno w 1490 r. należało do wojewody lubelskiego, Szramy37.

WŁASNOŚĆ Z EMSKA, OKRES STAROPOLSK W XV w. mniej więcej ustabilizował się system powiatów sądowych. stniały jednak także powiaty skarbowe, a na interesującym nas terenie był to powiat, podobnie jak sądowy, tarnowski, do którego należały obok Dąbrowy i Żabno, Odporyszów, oraz Otfinów zapewne już wcześniej niż wypisane w XV w.38

Do końca XV w. własność szlachecka dominowała w gminie, przy kilku wyspach własności kościelnej, głównie parafialnej. Konary w połowie należały do klasztoru krzyżanowickiego, w reszcie do drobnej szlachty zagrodowej. Nieciecza była w części uposażeniem parafii otfinowskiej. Właścicielami posiadłości na terenie dzisiejszej gminy Żabno w średniowieczu byli reprezentanci jednych z największych rodów szlacheckich. Awdańce byli przejściowo w X w. właścicielami m. in. Konar, Gryfici przejściowo Żabna, Sieradzy i części Otfinowa. Chrząstowscy w Chrząstowie, ród reprezentujący śląskich Strzegomitów, oraz Półkozice w Gorzycach. Wszyscy w X V-XVI w.39 W tym czasie zaczęły powstawać klucze dóbr oraz folwarki: Chrzastów, Gorzyce, Jankowice, cztery folwarki w Konarach, trzy w Otfinowie, Odporyszów, Pierszyce, Siedliszowice, Sieradza, Żabno. Samo Żabno zostało nadane przez Bolesława Wstydliwego Świętosławowi, synowi Klemensa z Gryfitów, ale wróciło do rąk królewskich, by w 1333 r. zostać nadanym Spytkowi Leliwicie. Był on protoplastą rodów Melsztyńskich i Tarnowskich. Do tych drugich w 1385 r.

35 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 129. 36 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 93. 37 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 168. 38Tamże, s. 86. 39 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 98. 39 należały także ziemie w Sieradzy, Niecieczy, Odporyszowie, Chrząstowie. Klucz żabnieński przeszedł następnie w 1441 r. przez małżeństwo w ręce Toporczyków-Tęczyńskich, a 1470 r. Rzeszowskich herbu Pókozic i Olsztyńskich herbu Odrowąż. W 1494 r. nabył je Seweryn Zayfret a po nim Paweł Szwarc (Czerny) herbu Nowina. Rodzina ta posiadała w tym czasie w okolicy także Kłyż i Konary. W skutek kolejnego mariażu, w 1580 r. Bużeńscy herbu Poraj posiadali w okolicy Żabno, Konary, Niecieczę, Odporyszów, Sieradzę, Chrząstów. Kolejnymi właścicielami tego klucza byli Dembińscy herbu Rawicz, Gabriel Ochocki, rajca krakowski i doktor Akademii Karkowskiej, a po nim Makowieccy herbu Pomian. W 1676 r. właśnie ta rodzina dysponowała Żabnem, Niecieczą, częścią Konar, Odporyszowem, Sieradzą, Kłyżem, Niwkami. Kolejnymi właścicielami byli od 1720 r. byli Stadniccy herbu Szreniawa i Sołtykowie na trakcie żabieńskim. Pomniejsze miejscowości należały do Tarłów herbu Topór w XV -XVII w. Chorążec i Laskówka Chorąska i przejściowo Janikowice i Otfinów, które w późniejszym okresie zostały rozdzielone pomiędzy Potockich herbu Pilawa i Przebendowskich. Klucz Siedliszowicki uformował się najpóźniej. Wodziccy herbu Leliwa posiadali w okolicy także Demblin po drugiej stronie Dunajca40. Same Siedliszowice zostały odkupione przez biskupa przemyskiego i podkanclerzego koronnego Michała Wodzickiego w 1746 r. od Józefa Lubomirskiego, który w zastawie oddał także Janikowice. W późniejszym okresie Wodziccy odkupywali kolejne miejscowości na północ od Siedliszowic. W XV w., między innymi Gorzyce należały do rodu Ligęzów herbu Półkoza41. W 1529 r. wymieniono Zbyszówkę (Sbyskowka), której dzisiejszego położenia nie znamy, ale musiała ona występować między Odporyszowem a Żabnem42. Nowe wsie pojawiały się także później, znany z dokumentów jest Wilczków, folwark w Siedliszowicach, wymieniony tylko w 1596 r., Piaski (część Sieradzy)

40 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 103. 41 Gorzyce [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz. 1, Warszawa 1900, s. 524. 42 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 68. 40 w 1610 r., oraz Piaski (folwark w Konarach) w 1658 r. 43 Po raz pierwszy Diament (część Otfinowa) występuje w 1667 r., Niwki w 1674, Podlesie Dębowe w latach 1761-1773, a także niezidentyfikowane Zalesie i Podlesie w parafii Żabno. W pobliżu Żabna powstały, poświadczone w 1774 r., Targowisko i Zakirchale. Uważa się, że Zakirchale prawdopodobnie było kolonią niemiecką44.W 1508 r. przeprowadzono podział dóbr zmarłego Jana Feliksa między jego wnuki, dzieci Jana Feliksa Szrama. lkowice wraz z Otfinowem i kluczem krzyskim dostał Jan zwany Ciężkim45. W tym samym roku powstał nowy klucz, rudnowski, w 1536 r. obejmujący Rudno, lkowice i kilka wsi poza obszarem dzisiejszej gminy, w tym część Głowa. Należał on do Doroty, córki Jana Ciężkiego, żony Jana Tarły. W 1538 r. lkowice należały do Tęczyńskich46. Jurków w XV w. należał do Słanka herbu Kopaszyna47. Rozległy Łęg Tarnowski miał być w 1530 r. zakupionym przez Zygmunta od poprzedniego właściciela, Jana Tomickiego48. W 1559 r. znajdowało się pod nim karczowisko. Do tego roku nazywano go Łęgiem Klikowskim, po nim Tarnowskim49. Na jego obszarze w XV w. występują w dokumentach po raz pierwszy Partyń, jako Nowe Tarnowisko, inaczej Biedaszek w latach 1560-1570, a w 1596 r. jako Wola w Łęgu i Bedoczysko w 1597 r. Nieciecza w XV w. należała do Jana Rabsztyńskiego z Kraśnika 50. Niedomice wraz z Głowem po drugiej stronie Dunajca w 1531 r. należały do Stanisława Marchowskiego (Marszowskiego) herbu Półkozic, w 1519 r. do rodziny Jakubowskich, w 1581 r. do Jana Wiliama z Przeuszyna, a w XVIII w. do Adama Podoskiego, podkomorzego rożańskiego 51 . Pierszyce stanowiły za Długosza własność Nasyona herbu

43Tamże, s. 80. 44 Mac., Zakirchale [w:] Słownik geograficzny..., t. X V, Warszawa 1895, s. 296. 45 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 168. 46 Ilkowice [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz. 1, Warszawa 1900, s. 608. 47 Jurków [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz. 2, Warszawa 1902, s. 32. 48 Łęg [w:] Słownik geograficzny..., t. V, Warszawa 1884, s. 655. 49 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 140. 50 Nieciecza [w:] Słownik geograficzny..., t. V , Warszawa 1886, s. 50. 51 Mac., Niedomice [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz. 2, Warszawa 1902, s. 376., Głowy [w:] Słownik geograficzny..., t. XV cz.1, Warszawa 1900, s. 507. Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 181. 41

Topór52, w 1531 r. były jedną z wsi należących do Ligęzów53. Siedliszowice (Syedlisska) w 1508 r. w części należały do Jana Gnojewskiego, a w mniejszej wraz z Pierszycami, Białą, Kleszczową do Marcina Borka. W 1579 r. do Stanisława Otwinowskiego54. W połowie XV w. Bobrowniki należały do Doroty, wdowy po Zygmuncie z Drwini55. Po 1510 r. najprawdopodobniej wchłonłęy wieś Styrkowiec62. W 1536 r. wraz z Dupczycami stanowiły własność Jana z Barczkowa, potem rodziny Słąków herbu Kopaszyna, następnie mniejszych właścicieli i Stanisława Kozierowskiego. Sieradza w XV w. była własnością Jana Rabsztyńskiego, w 1508 r. Jana Melsztyńskiego, a r. 1581 Piotra Bużyńskiego56. Ponadto mapa Miega z lat 1779-1782 pokazuje miejscowości Fiuk jako część Sieradzy, Pasiekę (Otfinowską) oraz położone w jej pobliżu Bugaj i zaginione Berdechów. Na fali Reformacji w 1574 r. ówczesny dziedzic Żabna, Hieronim Bużeński, podskarbi królewski i kasztelan sieradzki sprofanował kościół parafialny, kościół św. Krzyża i kaplicę św. Anny, przy której w późniejszym okresie znajdował się cmentarz kalwiński. Poza zajęciem dla protestanckiej wspólnoty lokalnych miejsc kultu sam także wybudował zbór, który po wygaśnięciu Reformacji w 1596 r. zamieniono na dom rektora żabeńskiej szkoły57. Od późnego średniowiecza Żabno było centrum handlu i rzemiosła. Liczne dokumenty wymieniają zgromadzonych w cechu szewców, kowali, piekarzy, sukienników i innych 58 . Był to prężny ośrodek handlu, o czym świadczą popularne jarmarki, na których wydanie pozwolenia w 1487 r. mogła mieć wpływ popularność drogi z Węgier przez Tarnów do Sandomierza. Dodatkowym źródłem dochodów była przeprawa mostowa na jeziorze

52 Otfinów [w:] Słownik geograficzny..., t. V , Warszawa 1887, s. 101. 53 Otfinów [w:] Słownik geograficzny..., t. V , Warszawa 1886, s. 757. 54 Chlebowski Bronisław, Siedliszowice [w:] Słownik geograficzny..., t. X, Warszawa 1889, s. 55 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 178. 62 Tamże, s. 135. 56 Mac., Sieradza [w:] Słownik geograficzny..., t. X, Warszawa 1889, s. 579. 57 Kiryk, Miasta powiatu dąbrowskiego..., s. 118. 58 Tamże, s. 112.

42

Trzemesznik przy wjeździe do miasta, z którego od 1501 r. korzystał właściciel Żabna, żupnik krakowski Paweł Szwarc (Czerny) 59 . Wyrobami nabiałowymi z okolic handlowano aż w Krakowie. Ponadto najprawdopodobniej w okolicy Rudna wydobywano rudę darniową67. W 1501 r. miasto przeżyło najazd tatarski, podczas którego złupiono całe województwo sandomierskie. W przeciwieństwie do poprzednich wypraw stepowych jeźdźców w te okolice, ten pozostawił także kilka pisanych wzmianek. Żabno zostało wtedy zwolnione z opłat państwowych na okres 8 lat, aż do odbudowy. Okres dobrobytu, jaki nastąpił w XV w. został przerwany potopem szwedzkim 1655 r. Miasto najpierw zubożało z powodu przymusowej rekwizycji zboża, zwierząt i taboru przez wojsko kwarciane, czyli polskie, następnie zostało złupione przez skandynawskiego najeźdźcę, dotkliwie także ucierpiało przez kozaków Rakoczego, którzy spalili kościół parafialny wraz ze wszystkimi cennymi rzeczami 22 1657 r. i zaatakowali ponownie mniejszymi siłami 27 . Kościół odbudował wojewoda krakowski Jan Wielopolski, jednak budowla ponownie spłonęła w 1799 r.60 Miejscowa tradycja nazywa część ziemi między Żabnem a Odporyszowem „okopami szwedzkimi”, gdzie, w czasie potopu urządzono zasadzkę na Szwedów w lesie. Część ich wojska rozproszono i odepchnięto w kierunku bagien, reszta poddała się wobec wizji głodu podczas oblężenia. Dokonać tego mieli mieszkańcy Żabna i okolic. Nazwa miejscowości Odporyszów miała się w tradycji wziąć właśnie od odparcia Szwedów61.

59 Mateszew, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Dąbrowa Tarnowska..., s. 51. 67 Mateszew, Sikora, Osadnictwo i stosunki własnościowe... Tarnów..., s. 181. 60 Żabno [w:] Słownik geograficzny..., t. X V, Warszawa 1895, s. 717., Kiryk, Miasta powiatu dąbrowskiego..., s. 120. 61 Balicki Wincenty, Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym, Tarnów 1831, s. 122. 43

Odporyszów i Fiuk na mapie z 1866 r.

Kolejnym w okresie 1655-57 nieszczęściem była praktyka poprzedniego dziedzica żabieńskiego, Jana Dębińskiego, który choć formalnie odsprzedał dobra żabieńskie Otwockiemu, siłą wymuszał z nich opłaty. Później miasto spłonęło podpalone przez żołnierzy polskich w 1673 r. Po tym czasie miasto zaczęło się podnosić i znów zaczęli w nim działać rzemieślnicy, w tym kotlarze i złotnicy. W 1675 r. rzemieślnicy Marcin Winniczek i Wojciech Malinkowicz w imieniu rzemieślników żabieńskich wystarali się o założenie cechu w mieście. Miasto posiadało przywilej na jarmarki od 1487 r., następnie rozszerzony przez Jana Kazimierza o dalsze dwa w 1666 r.62 i Jana o 4 kolejne, do którego doszedł cotygodniowy targ w poniedziałek na prośbę dziedzica Gabriela Ochockiego. Żabieńskie towary lądowały w Krakowie, ale i były spławiane do Gdańska. Obok kupców polskich dużą rolę odgrywali także żydowscy, którym dziedzic miasta, kasztelan kamieniecki Rafał z Borzymia Makowiecki pozwolił się osiedlać w mieście także w 1675 r.63 Przywilej jego syna z 1692 r. zwalniał ich z wielu robót miejskich, z wyjątkiem naprawy wałów nad Dunajcem. Poza przywilejami gospodarczymi i osiedlania się, nie mogli

62 Kiryk, Miasta powiatu dąbrowskiego..., s. 113. 63 Domański Paweł, zraelici w Żabnie, Żabno 2003, s. 14. 44 jednak uczestniczyć w życiu politycznym miasta, nie mogli nawet wchodzić do urzędów. Żydzi żabieńscy posiadali kirkut i synagogę, która jest jednak poświadczona dopiero od 1715 r., natomiast ich gminą rządziła rada starszych.

OKRES ROZBIOROWY W czerwcu 1772 r. obecny teren gminy Żabno znalazł się na obszarze działań austriackich wojsk generała d’Altony, który opanował południową część Powiśla nie napotykając oporu konfederatów, którzy wzięli ruchy Austriaków jako wymierzone przeciw Rosji 64 . Administrowanie Galicją i Lodomerią, jak nazwano nową krainę, miał ułatwić nowy podział administracyjny, wprowadzony już z początkiem 1773 r. Cyrkuł pilzneński, jeden z 6, dzielił się na dystrykty, między którymi znajdowały się dąbrowski i tarnowski65. Wkrótce zostały one złączone w jeden cyrkuł tarnowski (Tarnower Kreis), jedną z 19 jednostek administracyjnych, istniejących od 1782 r. Na nowych terenach cesarze wydawali patenty zorientowane na chłopów, którzy przed rozbiorem byli bardzo obciążeni pracą na rzecz dworów oraz ograniczeni prawnie. W nowych warunkach doszedł jednak do starych praktyk dworskich zaciąg do armii wojowniczego imperium Habsburgów. Służba była dożywotnia, później zamieniona na 10-14 letnią. Wiedeń chciał złagodzić sytuację zmniejszając część świadczeń dworskich, nawet wprowadzając możliwość pieniężnego wykupu pańszczyzny. Swoimi działaniami jednak Austriacy ani nie nastawili do siebie pozytywnie chłopów ani szlachty, choć obie warstwy jeszcze bardziej wobec siebie zantagonizowali74.

64 Tyrowicz Marian, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 185. 65 Kalinka Walerian, Galicya i Kraków pod panowaniem austryackiem, Paryż 1853, s. 2. 74 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 188. 45

Pasieka, Otfinów i Gorzyce na mapie z 1779 r.

Okres nsurekcji Kościuszkowskiej był kolejnym czasem zbiegostwa chłopskiego, choć i dwory zaangażowały się po stronie powstańców. Jednak ten okres jak i wojny napoleońskie nie odcisnęły się militarnie na okolicy. Wojska warszawskie przeszły przez Tarnów, ale ominęły Żabno. Przez cały okres od rozbiorów do Kongresu Wiedeńskiego dwory i chłopi opowiadali się po którejś ze stron, nie byli jednak zmuszeni walczyć na swoim terenie. Cały czas dźwigali obciążenia cesarskie i dworskie. A one właśnie, poparte konserwatywnymi rozwiązaniami Kongresu przyczyniły się z czasem do krwawych rozruchów galicyjskich 1846 roku. Niepokoje 1830 roku odbiły się także echem w ówczesnym obwodzie tarnowskim. Odzew wśród szlachty okolicy był znaczny podobnie jak czyny. W okolicy wyróżnili się baronowie Konopka, którzy od przełomu XV i X X w. dzierżyli Otfinów, Gorzyce, Breń i Brnik66. Z nich pochodził Leon z Diamentu i Otfinowa. Znana jest także postać raczej tragiczna, Józefa Jana Załuskiego, dziedzica kluczy demblińskiego i siedliszowickiego, który z własnej woli przyłączył się do buntującej się armii Królestwa Polskiego, jednak mimo swych

66 Łopuszański Bolesław, Region tarnowski w dobie walk o wolność narodową i społeczną [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 2, Czasy rozbiorów i drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981, s. 40. 46 bieżących zasług nie był lubiany, a nawet szanowany, gdyż po utworzeniu Rzeczpospolitej Krakowskiej był kuratorem Uniwersytetu Jagiellońskiego z ramienia Rosji i miał wpływ na nauczanie 67. Nawet koniec powstania nie zmniejszył znacząco temperatury, Europa w tym czasie gotowała się od spisków, akcji i planów karbonariuszy, mazzinistów i innych ludzi wolności, chcących zniszczyć niesprawiedliwy pokój narzucony postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego. Obwód tarnowski był jednym z terenów intensywnej działalności spiskowej, tak młodzieży zarażonej idealistycznymi wizjami, jak i kryjących się na niektórych dworach zbiegłych powstańców listopadowych. W działalności konspiracyjnej brali także udział plebejusze, dawniej w armii austriackiej, jak Śpiewak, chłop z Żabna, przeprowadzający zapewne nie raz spiskowców nieudanej akcji 1833 r.68 O ile sytuacja międzynarodowa skłoniła władze austriackie do neutralności wobec spiskowców wspomagających powstanie z prawego brzegu Wisły 69 , niepokoje polistopadowe miały być powstrzymane rozkazem gubernatora arcyksięcia Ferdynanda d’Este. ntensywne akcje wyłapywania partyzantów i rewizji spotkały się z oporem ludności i jej dużym zaangażowaniem w organizacje konspiracyjne, były to m. in. Stowarzyszenie Ludu Polskiego, część Młodej Europy Giuseppe Mazziniego, Zbór Ziemski (części Zboru Głównego w Krakowie, jego oddziałem w okolicy był Zbór Obwodowy północny w Dąbrowie)79. Jednym z agitatorów w tym okresie był ksiądz Michał „Świętopełk” Głowacki, działający w okolicy Żabna i prawdopodobnie związany ze Stowarzyszeniem. Organizacje podziemne trwały, dzieliły się, ciągle były jednak bardzo popularne we wszystkich stanach i żarliwie zwalczane przez rząd w Wiedniu, co zakończyło się procesem lwowskim w 1845 r., oraz skazaniem 462 zdrajców stanu, w tym kilku z okolic Dąbrowy. Kolejne pokolenie spiskowców, z m. in. Julianem Goslarem na czele chciało się bardziej odwołać do chłopów, do których przygotowano odważną

67 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 209. 68 Zalewski Ludwik, Z dziejów partyzantki 1833 r. w województwie lubelskim, Lublin 1934, s. 1920. 69 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 208. 79 Tamże, s. 212. 47 odezwę, a która wystraszyła lokalnych ziemian, w tym pana siedliszowickiego, Sikorskiego70. Co pisali i agitowali np. Henryk Rogaliński w okolicy Konar lub inni pod Dąbrową, czasem nawet w karczmach, starali się niwelować częstymi wizytami i naukami dosłownie w polu urzędnicy cyrkularni. Ogólny niepokój wzmagała wzajemna nieufność Polaków, chłopów przed szlachtą, ale także rządu przed częścią kleru jak księżmi Knurowskim z Otfinowa i Stanisławem Morgensternem z Żabna i Odporyszowa81, a także niektórymi szlachcicami.

Siedliszowice, Janikowice i Diament na mapie z 1779 r.

Antagonizm ten był jedną z przyczyn niepowodzenia powstania 1846 r. Pomimo aresztowań przywódców i odwołania powstania, niektórzy dowódcy lokalni zdecydowali się jednak uderzyć, jak Leon Czechowski, były oficer wojsk Królestwa Polskiego, mający dowodzić atakiem na Tarnów. Planowano wobec zajęcia obwodu tarnowskiego skoncentrować tu silne oddziały, które miały wystąpić przeciw wojskom rosyjskim na południu ówczesnej Guberni Radomskiej, po drugiej stronie Wisły71. Wobec aresztowań przyspieszono bieg wypadków. W tym czasie m. in. w okolicy Bolesławia powstał oddział powstańczy, kolejny zawiązał w Diamencie Leon Konopka w sile 30 ludzi,

70 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 214. 81 Łopuszański, Region tarnowski w dobie..., s. 40. 71 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 217. 48 a w Sieradzy Bronisław Starzyński. Te i inne utworzone także w Odporyszowie i Sieradzy oraz okolicy Dąbrowy miały zebrać się w Klikowej 18 1846 r. pod dowództwem Czechowskiego, jednak wystawiwszy się na ataki chłopów zebranych w luźne grupy i silniejsze straże z inicjatywy starosty tarnowskiego Breinla, zostały pobite pod Ćwikowem, Odporyszowem i Gorzycami. Masakra i pojmanie powstańców były sukcesem propagandy austriackiej, choć jeszcze przed rozpoczęciem działań niektóre dwory, jak Konstancji Szarzyńskiej w Sieradzy, by pozyskać lokalnych chłopów darowały im pańszczyznę. Krwawe wypadki poza znanymi Tarnowem i Dąbrową, następowały przez następne dni w dominiach silnych posiadaczy ziemskich. W Sieradzy zginęło łącznie 10 osób. W kilku odosobnionych przypadkach lokalni mieszkańcy bronili swojej szlachty przed rabacją, jak Sikorskich w Siedliszowicach 72 . Furia chłopska, zemsta i sprzeciw wobec biedy skierowały się przeciw szlachcie, ale i rzemieślnikom, nauczycielom, generalnie jednak lokalni chłopi zachowali spokój, dopóki nie zaczęła działać agitacja spod Odporyszowa, Sieradzy i Łukowa, oraz spod Tarnowa. Wydźwięk buntu przekładał się na zaprzestanie pracy na dworach, czemu służyła także odezwa Jakuba Szeli, skierowana do chłopów żyjących między Dunajcem a Brniem. Jeśli nie niszczono dobytku i zabudować dworskich, często przejmowano nad nimi dostęp. Pokłosie buntu wszczętego z inicjatywy Wiednia stało się dlań także powodem do pacyfikacji buntowników, którzy wykonawszy swoje zadanie mieli wrócić do swoich pańszczyźnianych zajęć. Oczywiście chłopi nie wszędzie poddali się po prostu, starcia z armią miały miejsce, choć kwaterunek armii po wsiach i rekwizycja żywności przechodziły także spokojnie. Powstanie styczniowe także ściągnęło mieszkańców Galicji do walki w Królestwie Polskim. jak 30 lat wcześniej znajdowali oni i ich towarzysze zza Wisły schronienie nad Dunajcem, także w Siedliszowicach, gdzie zarządca Załuskich, Antoni Zielonka działał jako kontakt spiskowców. Siedliszowice stały się także jednym z miejsc internowania oddziału Langiewicza, po przekroczeniu

72 Tyrowicz, Powiat dąbrowski w dziejach Galicji..., s. 220.

49 przezeń Wisły. Kolejnym przystankiem były więzienie i szpital Tarnowa, do którego wieziono ich oczywiście przez Otfinów i Żabno, gdzie znajdują się groby zmarłych podczas podróży73.

Lata 60. X X w. były okresem odwilży politycznej, oraz wraz ze względnym spokojem także gospodarczego i kulturalnego odrodzenia. Na terenie gminy Żabno w tym okresie działało kilku prężnych mieszkańców, od proboszczów i ziemian po rzemieślników. W tym właśnie okresie odznaczył się Jan Wnęk. Był on lokalnym artystą, rzeźbiarzem wielu figur kościoła w Odporyszowie i jak głosi ustna tradycja konstruktorem skrzydeł, na których wykonał kilka lotów z wieży odporyszowskiego kościoła74. Nie są znane dokładne dane, a przekazy ustne są rozbieżne, ale wydaje się, że wykonał przynajmniej osiem lotów, pierwszy podczas odpustu Zesłania Ducha Świętego 1866 r., a ostatni 10 V 1869 r. zakończył się jego śmiercią. Mówi się, że ten ostatni lot mógł go zanieść od 500 do 1350 m. od wieży.

Konary, Chałupki, Żabno, Targowisko na mapie z 1866 r.

73 Zdrada Jerzy, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 274. 74 Jan Wnęk, pod red. Małgorzaty Skowrońskiej, Kraków-Odporyszów 2008, s. 8. 50

Lot zakończył działania, które odbywały się prawie trzy dekady przed pracami Otto Lilienthala, uznawanego za pierwszego szybownika, ale też będącego pionierem, na którym wzorowali się wszyscy późniejsi lotnicy okresu pionierskiego, oraz jego polskim odpowiednikiem, Czesławem Tańskim. Mieszkańcy Odporyszowa spalili tzw. „loty” Wnęka, a sam lotnik został pochowany w miejscu, które dziś nie jest znane. Po artyście i wynalazcy pozostały jedynie dzieła sztuki w drewnie, w lokalnym kościele, Muzeum Okręgowym w Tarnowie i Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Od połowy lat 50. X X wieku zaczęły wchodzić w życie zmiany terytorialne, jak podział cyrkułu tarnowskiego na powiaty, m. in. z ośrodkami w Żabnie i Dąbrowie. Każdy powiat dzielił się na gminy, przeważnie na gminę przypadała jedna miejscowość75. W przeciwieństwie do poprzednich powiatów, które były jednostkami administracyjno-sądowymi (1. instancji), w 1867 r. powołano powiaty czysto administracyjne, a zwane politycznymi, z których Dąbrowski łączył dawne powiaty dąbrowski i żabieński, ale bez samego Żabna z Odporyszem i Sieradzą, teraz przeniesionymi do powiatu tarnowskiego. Miejscowości te jednak pozostały w powiecie sądowym żabieńskim, aż do jego likwidacji i przypisania ich do powiatu sądowego tarnowskiego w latach 18781882, co ujednoliciło granice powiatów politycznych i sądowych. Wobec monitów oddolnych i rządu we Lwowie w 1886 roku wskrzeszono sąd w Żabnie i utworzono sądowy powiat z wydzielonymi z tarnowskiego miejscowościami (gminami) Żabno, Targowisko, Konary, Nieciecza, Podlesie Dębowe, które włączono do powiatu politycznego dąbrowskiego, oraz lewobrzeżnymi Demblinem, Jagodnikami, Miechowicami Małymi i Wielkimi, Nowopolem, Wietrzychowicami, i Wolą Rogowską, leżące w politycznym powiecie brzeskim. Powiaty sądowe w Żabnie i Dąbrowie podlegały sądowi okręgowemu w Tarnowie. Natomiast Rada Powiatowa w Dąbrowie została terytorialnie ograniczona do powiatu politycznego, uprzednio podlegały jej miejscowości powiatu brzeskiego.

75 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 228-9. 51

Pomijając średniowieczny trakt łączący Żabno z ważniejszymi ośrodkami na północy i południu, najważniejsze dla komunikacji były X X wieczne wynalazki telegrafu i kolei. Połączenie pocztowe istniało między Dąbrową, Tarnowem i Szczucinem od 1851 r. 76 . Stałe połączenie z Żabnem zostało nawiązane 1 1868 r. Telegraf zainstalowano najpierw w Dąbrowie, 27 X 1877 r., następnie 31 1887 r. w Siedliszowicach. Połączenie kolejowe w X X w. było wielkim impulsem gospodarczym. Galicja w tym okresie miała średnio rozwiniętą sieć dróg żelaznych, ukierunkowanych głównie z południa na północ, co było podyktowane szybką możliwością przerzutu wojsk. Czynnik handlowy dla połączenia okolic Dąbrowy z Królestwem Polskim, zwłaszcza z dawną metropolią – Sandomierzem był podnoszony już w latach 70. X X w., jednak ostateczna zgoda została wydana dopiero w 1900 r. Komitetem wykonawczym spółki powołanej dla budowy kolei byli lokalni posiadacze ziemscy i władze powiatu, Andrzej Lubomirski, Zdzisław Tarnowski, Jan Konopka, Piotr Treter, Bolesław Sroczyński i in. 15 X 1906 r. otworzono regularne połączenia z Tarnowa do Szczucina. Ostatecznie linia ta przybrała na interesującym nas terenie postać trasy z Tarnowa przez Klikową do Łęgu, pod którym znajdował się przystanek Łuków, przez Niedomice, Żabno, Sieradzę, Fiuk do Dąbrowy77. Większość właścicieli stanowili właściciele kilku wsi. Przykładowym kluczem był np. klucz siedliszowicki, do którego należały poza Siedliszowicami także Jagodniki, Pałuszyce, Wola Rogowska, Bieniaszowice, Gręboszów, Karsy, Wola Greboszowska, Ujście Jezuickie, a także Janikowice, Lubiczko i Demblin. Klucz należał do Józefa Załuskiego, jednak powoli był rozdrabniany, ostatnie trzy miejscowości przeszły wraz z mariażami do innych rodzin, podobnie jak centrum klucza. Pojedyncze wsie i folwarki należały do rodzin magnackich lub potężniejszych szlacheckich, natomiast niektóre do rodzin żydowskich, jak majątki tabularne w Żabnie, Targowisku, Fiuku, Niecieczy,

76 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 258. 77 Mapa Taktyczna Polski, mapa, 1:100 000, pas 48, słup 32, Tarnów, 1937. 52

Odporyszowie, Piaskach i Sieradzy do rodziny Safirów. 78 Wielcy właściciele niechętnie dzierżawili ziemię chłopom, bojąc się ich prawnego zasiedzenia, choć z czasem te obawy rozwiały się. Kończył się wiek X X, jednak nadal większość ziemi należała do dobrze urodzonych. Chłopi posiadali jej mniej niż połowę, choć stanowili zdecydowaną większość w całej Galicji79. W powiecie dąbrowskim jednym z najsilniejszych był baron Konopka, na terenie dzisiejszej gminy jego posiadłości znajdowały się w Gorzycach80 i uważanym za wzorowy folwarku Diament 81 . Większy z dwu folwarków pod lkowicami należał do Stanisława Homolacza. 82 Jurków w X X w. należał do hrabiego gnacego Potulickiego83. Między Otfinowem a Czyżowem znajdowały się przysiółek Górki, a na wschód od niego Syberia84.

Konary, Żaabno, Podlesie, Sieradza na mapie z 1779 r.

78 browski, w okresie autonomii..., s. 235. 79 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 238. 80 Gorzyce [w:] Słownik geograficzny..., t. , Warszawa 1881, s. 735. 81 Janikowice [w:] Słownik geograficzny..., t. , Warszawa 1882, s. 402. 82 Ilkowice [w:] Słownik geograficzny..., t. III, s. 261. 83 Mac., Jurków [w:] Słownik geograficzny..., t. , Warszawa 1882, s. 634. 84 Otfinów [w:] Słownik geograficzny..., t. V , Warszawa 1886, s. 757.

53

Stan własności odzwierciedlał też bardzo stan wyborów do sejmu Galicji. Dla stanu posiadającego naturalnym sojusznikiem było duchowieństwo i właśnie pierwsze wybory w 1861 r. w okręgu żabińsko-dąbrowskim wygrał ksiądz Morgenstern. Mając duże poparcie wśród chłopstwa, jednocześnie sprzeciwiał się ich postulatom. Sam przegrał jednak kolejne, w 1867 r., a w 1870 r. poparł wójta sieradzkiego, Szczepana Żołądzia 85 , bardzo niepopularnego wśród szlachty i przez nią zniszczonego zajadłą propagandą na rzecz hrabiego Józefa Męcińskiego z Partynia, zwycięzcę w 1876 r. oraz lat 1883 i 1889. Męciński stracił w końcu mandat, ponieważ jak sami wyborcy uważali nie robił dla nich nic. Ci sami wyborcy wybrali jednak księcia Eustachego Sanguszkę, a później hrabiego Jana Stadnickiego i księdza Adama Kopycińskiego, skutecznie dając się omamiać propagandzie, negującej chłopa w sejmie, jako zupełnie nieprzygotowanego, nieobytego i za mało uczonego97.

Wybory końca X X w. pokazały, że rodzący się ruch ludowy zyskiwał poparcie chłopstwa. Męciński przegrał w 1895 r z Jakubem Bojko i ludowcy zaczęli wieść prym w regionie 86 . Miejscem walki okazała się także Rada Powiatowa, w której na 26 miejsc 12 zawsze przypadało ziemiaństwu, 12 włościanom, a 2 mieszczanom, czyli trzem lokalnym grupom interesu. Choć ilość miejsc była rozdzielona, to różnie wyglądała sytuacja z obsadzaniem foteli, ponieważ na reprezentantów ludowych czasem głosowano na księży lub ziemian, nawet nie wybierając ani jednego chłopa. Sytuacja i tu zmieniała się w 1890 r., gdy ruch ludowy zorganizował się na tyle by móc sprawnie przeprowadzić agitację za swymi kandydatami. Jednym z nich, z terenów obecnej gminy Żabno był Michał Światłowski, oraz Mleczko z Sieradzy, a także Musiał z Niecieczy. Wojna między grupami interesu w opanowanej przez ludowców Radzie doprowadzała nawet do protestów i zrzeczenia się godności przez ziemian w 1898 r.

85 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 279. 97 „Chata”, nr 9, 26 V 1883, s. 138-140. 86 browski, w okresie autonomii..., s. 281. 54

P ERWSZA WOJNA ŚW ATOWA DWUDZ ESTOLEC E M ĘDZYWOJENNE Na terenie obecnej gminy działał Związek Strzelecki „Sokół”, którego centrala w powiecie znajdowała się w Dąbrowie, a pierwsze oddziały terenowe w Otfinowie i Niecieczy87. Właśnie z szeregów Strzelców zginęło w czasie wojny kilku mieszkańców Powiśla Dąbrowskiego. Lokalny Komitet Narodowy, podległy NKNowi nadzorował ekwipunek ochotników, a lokalni działacze cywilni urządzali składki 88 . Jednak Galicja jako przedpole mperium była traktowana jako zaplecze i wraz z wybuchem wojny zaczęły się dotkliwe rekwizycje dla armii. Peryferyjność powiatu dąbrowskiego działała na korzyść jego mieszkańców, którzy uniknęli dotkliwości frontu przez pierwsze tygodnie konfliktu. Jednak we wrześniu 1914 r. Rosjanie odrzucili wojska austrowęgierskie za Lwów, równocześnie zmuszając je do wyjścia z Królestwa Polskiego na północy. Właśnie we wrześniu Legiony Józefa Piłudskiego operowały na północ od dzisiejszej gminy Żabno, broniąc Galicji między Ujściem Jezuickim a Bolesławem89. Kolejne działania znów omijały prawy brzeg Dunajca, aż do rozpoczęcia ofensywy państw centralnych w kierunku Dęblina, która się jednak załamała, a Rosjanie zdołali 10 X 1914 r. zająć Tranów, oraz Żabno90. Wobec ewakuacji władz galicyjskich samorzutnie zawiązały się władze ludowe, w Żabnie rolę burmistrza przejął aptekarz Maryewski. Front ustabilizował się na Dunajcu, pomimo czasowej obecności Rosjan nawet w Brzesku. Stabilność frontu oznaczała intensyfikację wzajemnego ostrzału, tym razem przy użyciu lotnictwa. Z pól startowych w okolicy Brzeska i Biadolin Radłowskich wzlatywały austriackie Albatrosy na rozpoznanie i korektę ognia w okolicy zajętego przez

87 Pierwsze gniazdo włościańskie..., „Pogoń”, nr 30, 24 V 1904, s. 2. 88 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 288. 89 Piłsudski Józef, Moje pierwsze boje. Wspomnienia, spisane w twierdzy magdeburskiej, Warszawa 1925, s. 26. 90 browski, w okresie autonomii..., s. 290. 55

Rosjan Tarnowa91. Po raz pierwszy w historii samolot został wykorzystany do korekty ognia artyleryjskiego za pomocą radia, był to Albatros B. o nazwie własnej ”Muzzl”. Jest wielce prawdopodobne, że trasa przelotu „Muzzla” zahaczała o południową część dzisiejszej gminy Żabno, lub może załoga zalatywała nad samo miasto przy akcjach tarnowskich. Po pół roku, w maju 1915 r. Rosjan wyparła ofensywa spod Gorlic, w wyniku której 2 V 1915 r. wojsko austriackie zajęło Siedliszowice i Janikowice, idąc dalej w kierunku Wisły i Żelichowa, a wychodząc spod Biskupic 3 V, Austriacy zajęli Żabno 6 V, a 8 V Dąbrowę 92 . Działania artyleryjskie i lotnicze na ustabilizowanym froncie pociągnęły za sobą duże zniszczenia. Operacja gorlicka dopełniła dzieła, w połowie maja połowa zabudowań Żabna leżała w gruzach, lub jako składowe części umocnień, podobnie w Siedliszowicach i Gorzycach, zniszczone zostały Kłyż i Pasieka. Odbudowa zaczęła się jeszcze w 1915 r., choć było to o tyle trudne, że nawet pomimo pożyczek, których udzielały np. Galicyjski Wojenny Zakład Kredytowy, teren ten nadal był zapleczem wojennym i dostęp do materiałów był utrudniony. Sytuacja ta trwała do zakończenia wojny i formalnego połączenia powiatów dąbrowskiego z Polską. Po Wielkiej Wojnie Rada Powiatu dąbrowskiego złożyła oficjalny hołd odrodzonej Rzeczpospolitej. Nastąpiła wtedy reorganizacja administracyjna. Stare władze zostały zastąpione oddolnie, przez powiatową Komisję Likwidacyjną lub ustawą Ministra ds. Małopolski w ciągu 1918 i 1919 r. 93 Administracyjnie nie dokonano większych zmian powiatu ustanowionego przez władze austriackie. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych Morzychnę dołączono do związku gminy Odporyszów94. Ustawą Rady Ministrów

91 Magoń Jacek, Aeroplany nad Brzeskiem, Wojniczem i Tarnowem (1914-1915) – fakty i tradycje [w:] Brzesko-Okocim. Lotnicza baza Najjaśniejszego Pana, pod red. Roberta Panka, Krzysztofa Wielgusa, Dębica 2000, s. 34. 92 Zdrada, Powiat dąbrowski, w okresie autonomii..., s. 292. 93 Zawistowski Jerzy, Stosunki społeczne i gospodarcze [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 94 Dz.U. 1925 nr 55 poz. 394, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 maja 1925 r. o zmianie granic gmin wiejskich: Bagienica i Odporyszów w powiecie dąbrowskim w województwie krakowskiem. 56 z rokiem 1927 do gminy miejskiej Żabno dołączono gminy wiejskie Targowisko, Zakirchale i Konary 95 , nadając jej dzisiejszy charakter. Południowa część dzisiejszej gminy pozostawała w powiecie tarnowskim. Reformę administracyjną z 1866 r. zmieniono dopiero w latach 30. XX w. Nie było pewności, czy jako słabsza jednostka powiat dąbrowski zostanie utrzymany96. Walka o zachowanie go szła w parze z walkami personalnymi i politycznymi, zarówno między stronnictwami, starającymi się zachować lub powiększyć swe wpływy, ale i między partiami a sanacją. W 1934 r. dokonano podziału powiatu dąbrowskiego na gminy wiejskie, wśród których wydzielono na obszarze m. in. gminę Dąbrowa (Tarnowska), do której dołączono Chorążec, Odporyszów, Sieradzę, oraz gminę Otfinów, do której przyłączono Czyżów, Gorzyce, Janikowice, Kłyż, Niecieczę, Pierszyce, Podlasie Dębowe, Siedliszowice i Adamierz, Dąbrówkę Gorzycką, Goruszów, a także gminę Wietrzychowice, m. in. z Pasieką Otfinowską 97. Tym samym dokumentem stworzono gminy ościenne Wietrzychowice, Greboszów, Bolesław. Kolejno powołano Gminy Klikowa z Niedomicami, Bobrownikami Wielkimi, Łęgiem ad Partyniem (Tarnowskim), lkowicami, oraz ościenne gminę Lisia Góra i Wierzchosławice110.

WOJNA ŚW ATOWA We wrześniu 1939 r. teren dzisiejszej gminy Żabno był, podobnie jak reszta powiatów dąbrowskiego i tarnowskiego terenem działania armii „Kraków”111. Główny ciężar walk przypadł Grupie Operacyjnej „Boruta” generała Mieczysława Boruty-Spiechowicza i 10. Zmotoryzowanej Brygadzie Kawalerii

95 Dz.U. 1926 nr 89 poz. 503, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 1926 r. o zmianie granic gminy miejskiej Żabo w powiecie dąbrowskim w województwie krakowskim. 96 Zawistowski, Stosunki społeczne i gospodarcze..., s. 380. 97 Dz.U. 1934 nr 64 poz. 534, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 14 lipca 1934 r. o podziale powiatu dąbrowskiego w województwie krakowskim na gminy wiejskie. 110 Dz.U. 1934 nr 69 poz. 643, Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 26 lipca 1934 r. o podziale powiatu tarnowskiego w województwie krakowskim na gminy wiejskie. 111 Kotarski Henryk, Działania wojsk regularnych na terenie powiatu Dąbrowa Tarnowska podczas wojny światowej [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 628. 57 pułkownika dyplomowanego Stanisława Maczka. Sztab GO „Boruta” znajdował się w Targowiskach, a cały prawy brzeg Dunajca stał się teatrem działań, gdy od 5 X mostem w Biskupicach Radłowskich zaczęli uciekać cywile. Południową część dzisiejszej gminy obsadziły oddziały 1. batalionu z 48. pułku piechoty i 61. kompanią czołgów zabezpieczając przejście przez Dunajec pod Bobrownikami Wielkimi i szosę Wojnicz-Radłów w okolicy Niwki 98 . 7 IX wieczorem wobec oskrzydlenia wojsk polskich od południa i naporu z zachodu poszczególne jednostki wycofały się na wschód, do Korczyna, za Nidę i do Zassowa. Operująca na południe od Żabna 6. dywizja piechoty dostała rozkaz przeprawienia się mostem pontonowym pod Bobrownikami Wielkimi99. Wobec natarcia Niemców i związania wojsk polskich w okolicy Radłowa, most pod Bobrownikami został zwinięty, a niedobitki 6. dywizji musiały skierować się na Biskupice, gdzie most został jednak wysadzony. Do wieczora w Żabnie stanęły tylko części 4. pułku strzelców podhalańskich i 21. pułku artylerii lekkiej114. Pozostałe na zachodnim brzegu elementy 4. pułku strzelców podhalańskich, 202. i 12. pułków piechoty miały się przeprawić pod Konarami, Niecieczą, Otfinowem i Wietrzychowicami na polski brzeg, osłaniane przez jednostki pod dowództwem podpułkownika Juliana Czubryta. Uderzenie przeprowadzone przez 3 pułk strzelców podhalańskich, 20. pułk piechoty i 3 batalion 4. pułku strzelców podhalańskich wczesnym rankiem 8 X miało zająć jak uważano uszkodzony tylko most w Biskupicach. Akcja nie powiodła się, a Polacy zostali zdziesiątkowani, ale do wieczora zdołali przeprawić się w Siedliszowicach i Wietrzychowicach. 8 X 1939 r. Wehrmacht wkroczył do powiatu dąbrowskiego, nad którym roztoczył władzę zwierzchnią poprzez Oberfeldkommandantur Tarnów. Następnie 16 X władza przeszła w ręce cywili, narzucanych odgórnie przez gubernatora Hansa Franka. Dla interesujących nas terenów był to dr Brecht jako starosta powiatu tarnowskiego, powstałego z przedwojennych powiatów

98 Kotarski, Działania wojsk regularnych..., s. 630. 99Tamże, s. 632. 114Tamże, s. 634.

58 dąbrowskiego i tarnowskiego100. 26 X 1939 r. pełnię władzy przejęła okupacyjna administracja cywilna. Powołane Generalne Gubernatorstwo dzieliło się na kilka dystryktów, a obszar dzisiejszej gminy Żabno wszedł do Kreishauptmannschaft Tarnów, z dawnymi powiatami dąbrowskim, tarnowskim i brzeskim. Okupacja hitlerowska odbiła się obowiązkiem pracy w wieku 18-60 lat i przymusem pracy dla Żydów w wieku 14-60 lat. W chwili wybuchu wojny w Żabnie znajdowało się ok 600 Żydów, taką liczbę podają sprawozdania Polskiego Komitetu Opiekuńczego, który dalej wymienia gmina 121 osób w Otfinowie101. Getta znajdowały się w Dąbrowie i Tarnowie, a to ostatnie miało pozostać jednym z pięciu na terenie okręgu krakowskiego. Dość szybko, choć spontanicznie powstały lokalne sieci konspiracyjne, powoli zrzeszające się w większe, lub podporządkowujące innym, jak Służbie Zwycięstwu Polski i jej Okręgowi Krakowskiemu w październiku 1939 r. i Związkowi Walki Zbrojnej w 1940 r.117 Okręg ZWZ-Tarnów obejmował dawne powiaty brzeski, tarnowski i dąbrowski, który dostał pseudonim „drewniaki”. W Centralnym Kierownictwie Ruchu Ludowego powiat dąbrówki miał pseudonim „Gaj” 102 . Jego oddziały wojskowe, „Chłostra” później Bataliony Chłopskie miały swoje oddziały w każdej gminie poza Żabnem. Ruch Ludowy politycznie był bardzo silny w powiecie, jednak jako organizacja oporu czynnego utworzył się później, gdyż z początku miał współpracować z ZWZ, a w jego ramach wg porozumienia miał nie tworzyć swoich struktur wojskowych. Odmienna polityka Stronnictwa Narodowego skłoniła jednak ludowców do utworzenia BCh jako przeciwwagi. W 1944 r. wobec planowanej akcji „Burza” zintegrowano BCh z AK dla zintensyfikowania wspólnych działań. Poza nimi na terenie powiatu działała także partyzantka lewicowa, Milicja Ludowa, potem

100 Pietrzyk Aleksandra, Powiat dąbrowski w latach okupacji hitlerowskiej (1939-1045) [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Kiryka F., Ruty Z., WarszawaKraków 1974, s. 557. 101 Pietrzyk, Powiat dąbrowski w latach okupacji hitlerowskie..., s. 576. 117 Tamże, s. 580. 102 Tamże, s. 593.

59

Gwardia Ludowa, której kierownictwem była Polska Partia Robotnicza103. Teren dzisiejszej gminy Żabno był miejscem różnych akcji partyzanckich, z większych można wymienić uderzenie na magazyny odzieżowe w Żabnie 10 X 1941 r., lub atak na niemiecki oddział dokonujący rekwizycji w Odporyszowie 26 V 1944 r. Przed rozpoczęciem akcji „Burza” w rejonie dąbrowskim planowano przeprowadzić, podobnie jak w całym kraju zrzuty broni, oraz w pewnych punktach lądowania samolotu i wyładunku sprzętu, pozostawienia kurierów, oraz zabraniu wysłanników i poczty do Anglii104. W tych akcjach, a dokładniej akcji „Drugi Most” brały udział plutony AK i BCh „Zofia” z Żabna, ubezpieczając przeprawy w okolicy Biskupic Radłowskich, Niecieczy i Otfinowa, jako elementy straży w pierścieniu okalającym lądowisko „Motyl” między miejscowościami Wał-Ruda i Jadowniki Mokre w nocy z 29 na 30 V 1944 r. Akcje powtórzono jako „Trzeci Most” 26 V 1944 r.

Zagłada ludności żydowskiej na terenie gminy rozpoczęła się od zwykłych aktów barbarzyństwa na ulicach, gdzie na przykład w Żabnie żołnierze strzelali bez przyczyny do pojedynczych osób bez względu na wiek i płeć, lub rozstrzeliwali grupy 105 . W maju 1942 r. Niemcy zaczęli organizować getto żabieńskie, w pięciu domach oraz w szopach do nich przystających na ulicy Tarnowskiej. Getto zaczęto likwidować ok. 15 X. Z, w przybliżeniu 700 osób część rozstrzelano na lokalnym cmentarzu, część w Dąbrowie Tarnowskiej. Większość jednak przez Tarnów przewieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostali żydowscy strażnicy i członkowie rady Żydowskiej zorganizowali w nocy z 26/27 X ucieczkę i ich los nie jest znany. Miejscowych Romów hitlerowcy rozstrzelali na cmentarzu 10 VII 1943 r.106

W styczniu 1945 r. ruszyła ofensywa spod Sandomierza, mająca przebić umocnienia na Wiśle. Od Tarnowa w kierunku Ujścia przebijała się 148. dywizja

103 Tamże, s. 596. 104 Tamże, s. 600. 105 Domański, zraelici..., s. 57. 106 Bogaczyk Agnieszka, W gminie Żabno, Krosno 2000, s. 15. 60 piechoty XCV korpusu radzieckiego, jej przedni oddział dotarł do Żabna 16 I 1945 r.107.

Już 21 1945 r. w Dąbrowie odbył się wiec, na którym PPR nakreślił główne kierunki działania. Do końca stycznia zaczęła się organizować nowa władza ludowa. Powstawał komitet miejski w Żabnie i gminny w Otfinowie108. 1945 r. zaznaczył się także walką polityczną między nową władzą ludową a stronnictwem ludowym, które było tradycyjną siłą w regionie.

OKRES POWOJENNY W 1944 r. przywrócono przedwojenną administrację125. W tym czasie, poza miastem Żabno północne tereny obecnej gminy należały do jednej gminy, Otfinów. Miejscowości na południe od Żabna tworzyły gminę Klikowa z siedzibą w Partyniu, potem Łęgu, od 1951 r. Łegu Tarnowskim109, a tereny na wschód do gminy Dąbrowa. Zmiany nastąpiły w latach 50., gdy władze zniosły system gmin zastępując go gromadami, obowiązującymi do lat 70. W gminie Łęg Tarnowski było 6 gromad, a w gminie Otfinów 12, oraz miasto Żabno. W 1968 r. przeniesiono Chałupki Biskupskie z gromady Niedomice powiatu tarnowskiego do miasta Żabno powiatu dąbrowskiego, za co Niedomice otrzymały Wólkę110. System ten został porzucony w 1975 r. 111 , kiedy zniesiono powiaty i powołano 49 województw, w tym tarnowskie. Gromady łączono w gminy, często odpowiadające starym granicom, modyfikując je w późniejszym okresie.

107 Kotarski, Działania wojsk regularnych..., s. 649. 108 Bąk Leopold, Godziala Alojzy, Panek Eugeniusz, Kształtowanie się władzy ludowej w powiecie Dąbrowa Tarnowska w latach 1944-1948 [w:] Dąbrowa Tarnowska,. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974, s. 656. 125 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej i instancji, Dz. U. z 1944 r. Nr 2, poz. 8. 109 Dz.U. 1951 nr 21 poz. 167., Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 5 kwietnia 1951 r. w prawie zmiany siedziby i nazwy gminy Klikowa. 110 Dz.U. 1968 nr 18 poz. 114., Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 1968 r. w sprawie zmiany granic niektórych powiatów oraz miasta Nowego Sącza w województwie Krakowskim. 111 Dz. U. z 1975 r. Nr 16, poz. 91., Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych.

61

W 1976 r. gminę Otfinów połączono z Żabnem w gminę Żabno. Miejscowości rozwiązanej gminy Łęg Tarnowski Bobrowniki Wielkie, lkowice, Łęg Tarnowski i Niedomice zostały przydzielone do Żabna112, ościennym gminom natomiast resztę. W dzisiejszym kształcie gmina Żabno weszła w skład województwa małopolskiego na mocy Ustawy o trójstopniowym podziale państwa w 1999 r.113

112 Dz.U. 1976 nr 23 poz. 142 Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 11 czerwca 1976 r. w sprawie połączenia, zniesienia, utworzenia, zmiany granic i nazw gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach: białostockim, ciechanowskim, elbląskim, kieleckim, słupskim, suwalskim, tarnowskim. 113 Dz.U. 1998 nr 96 poz. 603. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa.

62

Poglądowe dane historyczne miejscowości obecnej gminy Żabno miejscowość il. domów il. mieszkańców średniowiecze Okres staropolski XIX wiek Dwudziestolecie (pierwsze (rok) (rok) (K)obiet, wzmianki) (M)ężczyzn, (Ch)rześcijan, (Ż)ydów

Bobrowniki Wielkie 52 (razem z 320 (1880 r.) młyn szkoła ludowa filialna, szkoła ludowa (1487 r.) B. Małymi) szkoła ludowa 1 1 klasowa (1880 r.) klasowa,

Chorążec (XV w.)

Czarne Niwy (XV w. przysiółek wymieniany z Odporyszowem)

Czyżów 61 (1886 r.) karczma

Diament (1667 r.) 74 (1886 r.)

Fiuk (Fink) (Jako 32 (1889 r.) filialna szkoła parafialna część Sieradzy)

Goruszów 151 (1886 r.)

63

Gorzyce (1244 r.) 713 (1881 r.) szkoła filialna, szkoła 1 szkoła 1 klasowa, klasowa szkoła stopnia,

Gródek

Hektary

Ilkowice (1409 r.) 299 (1881 r.) dwór, szkoła ludowa 1 szkoła klasowa, szkoła ludowa ludowa 2 klasowa 2 klasowa

Janikowice (1341 przysiółek 178 (1882 r.) r.) Otwinowa

Jurków (1381 r.) Ch. 188 (1882 r.) kościół 2 płatny przejazd szkoła trywialna, szkoła parafialny, przez rzekę, parafialna karczmy szpital, nauczyciel

Kaluga

Kłyż (Clis, Kłysz) 411 (1883 r.) filialna szkoła parafialna, szkoła 1 klasowa, (1244 r.) szkoła 1 klasowa szkoła stopnia,

Konary (1254 r.) 462 (1883 r.) szkoła filialna, szkoła 1 szkoła 1 klasowa, klasowa gminna kasa pożyczkowa

Kopaniny

64

Lesisko

Łęg Tarnawski 1435 rozległe stawy, szkoła trywialna, szkoła szkoła (Łanki ad Jurków, szkoła 1 klasowa ludowa 1 klasowa, ludowa Łęg ad Partyń) szkoła ludowa 2 klasowa 2 klasowa (1530 r.)

Nieciecza (XV w.) filialna szkoła parafialna, szkoła 2 klasowa, szkoła 1 klasowa, szkoła szkoła stopnia,

2 klasowa gminna kasa pożyczkowa

Niedomice (1415 trzy stawy fabryka r.)

Niwki (1674 r.) filialna szkoła parafialna

Odporyszów 589, Ż. kilkoro kościół pw. św. murowany kościół szkoła trywialna, szkoła szkoła 1 klasowa, (Opporzyschow, Małgorzaty, parafialny, szkoła parafialna, szkoła 1 szkoła stopnia, Oporzischow) sadzawka, parafialna (do klasowa (1470 r.) XVIII w.)

Otfinów 612 (1886 r.) 3 karczmy szkoła parafialna szkoła trywialna, szkoła szkoła 2 klasowa, (Othwynow, (jedna należąca (do XVIII w.) parafialna, szkoła 1 szkoła stopnia, Othfinow) (ok. do proboszcza) klasowa, szkoła 2 dom ludowy 1340 r.) klasowa,

Partyń (1560 r.)

65

Pasieka szkoła 1 klasowa, przewóz promowy, Otfinowska (1779- szkoła 1 klasowa, 1782) szkoła stopnia,

Pierszyce (1396 r.) 33 (1887 r.) 174 (1886 r.)

M. 81, K. 93, Ch. 169, Ż. 5

Podkorzec

Podlesie Dębowe (XV w. przysiółek wymieniany z Odporyszowem Podwale

Podwałcze (Basanówka, Sołtystwo) (XV w. przysiółek wymieniany z Odporyszowem) Pogwizdów

Rudno (1367 r.) 36 (1888 r.) 233 (1888 r.) Ch. 227, Ż 6 Siedliszowice 126 (1889 r.) 692 (1889 r.), Ż. 61 karczma, szkoła filialna, szkoła 1 szkoła 1 klasowa, (1464 r.) przewoźników 2 klasowa, poczta, telegraf szkoła stopnia, Sieradza (Sieradz, 6 809 (1889 r.), M. filialna szkoła parafialna, szkoła 1 klasowa, Sheraza, domó 383, K. 426, Ch. szkoła filialna, szkoła 1 szkoła stopnia,

66

Wszeradza) (1385 w 763, Ż. 46 klasowa, r.) mieszkalnych zabudowań dworskich (1889 r.) Targowisko (1774 45 (1892 r.), 239 (1892 r.), Ch. r.) 227, Ż. 12 Zaszkole

Żabno (1274 r.) 178 głównie 1341 (1895 r.) K. kościół parafialny, kościół parafialny, urząd sąd grodzki, szkoła ciągłość osadnicza murowanych 685, M. 656, Ch. płatna (4 denary) pocztowy, urząd 4 klasowa, szkoła z czasów (1895 r.), 669, Ż. 672 1228 przeprawa skarbowy, szkoła III stopnia, przedhistorycznych 200 domów, (1821 r.) mostowa, młyn, trywialna, szkoła biblioteka TSL, 264 Ż. 635 (1765 r.) karczma, szkoła parafialna, szkoła 1 mieszkania 3608 (1830 r.) Ch. miejska, szkoła klasowa, szkoła (1821 r.) 3299, Ż. 309 1325 żydowska, szpital z trywialna, szkoła 4 (1845 r.) kaplicą, dwór klasowa, szkoła prywatna Ż. 210 dziedziców z fundacji hr. Maurycego 1306 (1890 r.) kaplicą, za Hirscha, Ż 667. miastem kaplica chedera, sąd grodzki św. Anny

Dane przedstawione w tabeli pochodzą z haseł: Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Dąbrowa Tarnowska, Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974., Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 2, Czasy rozbiorów i drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981.

67

5.2.2. Materialne elementy krajobrazu kulturowego.

Leżąca na północnych rubieżach powiatu tarnowskiego gmina Żabno, to niezwykle malowniczy, położony nad Dunajcem teren. Dodatkowej atrakcyjności dodają mu obszary leśne, leżące we wschodniej części gminy. Omawiany obszar, to teren będący nie tylko zapleczem osadniczym Tarnowa, ale także stanowi pewien pomost pomiędzy tym ośrodkiem a obszarami leżącymi na północy. Wczesne dzieje tych ziem, a mianowicie okres pradziejowy nie charakteryzuje się bogactwem zabytków, gdyż ziemie te nie wchodziły w widnokrąg zainteresowań ludzi pierwotnych. Nie mniej jednak możemy tu odnaleźć przejawy działalności kultur pucharów lejkowatych, kultury łużyckiej czy przeworskiej. Podobne dość słabe i mało intensywne osadnictwo miało tu miejsce w średniowieczu, co związane było z gorszymi glebami i pewną niedostępnością terenu. stniały tu jednak już wtedy osady takie jak Otfinów, Gorzyce czy Kłyż, rozwój osadnictwa i wzrost gęstości zaludnienia przyniósł okres zaborów i czasy późniejsze. Można stwierdzić, że na kształt obecnego krajobrazu gminy największy wpływ miał okres galicyjski, który zintensyfikował procesy osadnicze okresu I Rzeczypospolitej.

Zabudowa sakralna

Na omawianym terenie już w okresie średniowiecza zaczęła się kształtować administracja kościelna powstały tu, bowiem parafie w Otfinowie, Odporyszowie. Obecnie na teranie gminy znajduję się kilka cennych obiektów architektury sakralnej. Pierwsza z nich to kościół w Żabnie, budowla stanowiąca główną obok ratusza dominantę miasta, choć można zauważyć, iż jest ona w pewien sposób przysłonięta przez okoliczną zabudowę. Na czoło w krajobrazie budowli sakralnych w Żabnie wysuwa się jednak żabieńska dzwonnica, która podnosi walory estetyczne zabudowy rynku. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku kościoła św. Sebastiana w lkowicach, gdzie jest on dość gęsto obudowany i nie mając zbyt wielkich

68 rozmiarów, jest nieco przysłonięty. Podobnie jak w przypadku żabieńskiego nie jest wyraźną dominantą terenu. Zupełnie inna sytuacja ma miejsce w przypadku kościołów w Odporyszowie, Otfinowie i Bobrownikach Wielkich, gdzie w każdym przypadku świątynie o pokaźnych bryłach, stanowią centralny i rozpoznawalny dominujący punkt w krajobrazie.

Cmentarze

Na terenie gminy Żabno mamy cztery rodzaje cmentarzów, przy czym w większości noszą charakter zabytkowy. Na czołowe miejsce wysuwają się tu cmentarze parafialne w Otfinowie, Odporyszowie, Żabnie i Bobrownikach Wielkich. Są to nekropolie o dużym nasyceniu zabytkowymi nagrobkami, znajdują się tam również cenne kaplice cmentarne o ciekawej architekturze. Drugim rodzajem nekropoli jest cmentarz epidemiczny. W przypadku owego cmentarza niestety nie mamy zbyt dużej wiedzy na jego temat i znana jest tylko lokalizacja. Szczególne zaś bogactwo na terenie gminy stanowią cmentarze woskowe z lat wojny światowej, które możemy śmiało zaliczyć do grupy najciekawszych w kraju. Takie nekropolie jak cmentarz w Niedomicach, Pasiece Otfinowskiej czy w Otfinowie, są przykładem pięknie zachowanych mogił z wojny światowej. Ostatnim i chyba najbardziej tajemniczym zabytkiem z tej grupy jest cmentarz żydowski w Żabnie, położony w malowniczej części miasta w pobliżu zadrzewień stanowi ciekawy przykład sakralnej architektury pozostałej po dawnych żabnianach pochodzenia żydowskiego, którzy wspólnie z katolikami zasiedlali te ziemie.

Kapliczki i krzyże

Podążając przez Polskie wsie i miasteczka, nie sposób nie zauważyć szczególnej cechy a mianowicie licznych kapliczek i krzyży przydrożnych. Obszar gminy Żabno nie stanowi wyjątku. Na terenie omawianym istnieje bowiem duże

69 nasycenie tego rodzaju architekturą. Pośród tych obiektów na czoło wysuwają się dość liczne kapliczki. Pośród tych obiektów na czoło wysuwają się głównie te dziewiętnastowieczne, jak również figury i krzyże. Do najciekawszych obiektów zaliczyć możemy kapliczki św. Jana w Żabnie w oraz obiekty we Fiuku czy Niedomicach. W przypadku figur jednym z najcenniejszych jest św. Florian na Polesiu Dębowym, figurka Jezusa w Pasiece Otwinowskiej (Bugaj) oraz św. Jana w Kłyżu.

Obiekty podworskie

Stosunkowo słabe gleby, duża odległość od centrów politycznych ziemi sandomierskiej nie sprzyjały rozwojowi własności ziemskiej na tych terenach w okresie staropolskim. Rozwój osadnictwa oraz postęp w dziedzinie rolnictwa ostatecznie zniwelował problem słabych gleb, przez co stopniowo rozwinęła się tu gospodarka folwarczna. Rycerstwo a potem szlachta nabywała tu ziemię i budowała swe majątki. Budując siedziby i przyczyniając się do rozwoju terenów. W przypadku gminy Żabno możemy mówić o swoistym szczęściu, gdyż najburzliwszy okres w dziejach Polski a mianowicie wojna światowa nie poczyniła tu zbyt wielkich zniszczeń. Dzięki temu faktowi, na terenie omawianym przetrwały cenne obiekty okresu przedwojennego związane z dworami. Na czoło najcenniejszych obiektów wysuwa się Pałac w Łęgu Tarnowskim oraz Dwór w Otfinowie (Diamencie), oba otoczone pięknymi parkami o czytelnym układzie nasadzeń. Pozostałymi są dwory w Gorzycach i Łęgu Tarnowskim (Pogwizdowie) oraz Konarach, zachowane w stopniu całkowitym, pozwalającym na zamieszkanie tych obiektów. Oprócz obiektów dworskich typu mieszkalnego, istnieją także obiekty pofolwarczne w Diamencie na które składają się obory i chlewnie. Porównując stan zabudowy związanej z dawnym dworem na terenie gminy Żabno z innymi terenami należy stwierdzić, iż zachowały się one w dość dobrym stanie.

70

Pozostała zabudowa mieszkalna

Jak już wyżej wspomnieliśmy, gminę ominęła najbardziej niszczycielska siła, jaka dotknęła ziemie Polskie, a mianowicie front wojny światowej. Dzięki temu po wojnie teren gminy obfitował w zabudowę wiejską zarówno pochodzącą z 1. poł. XX wieku jak i tę starszą, z X X w. Dziś niestety sytuacja przedstawia się inaczej gdyż stara zabudowa poczęła szybko ustępować nowym obiektom, spełniającym wyższe standardy. Terenami, na których mimo tego zjawiska zachowało się nieco obiektów zabytkowych, są wsie Pasieka Otfinowska, Bobrowniki Wielkie, Odporyszów i miasto Żabno, gdzie istnieje zabudowa sięgająca nawet X X w.

Miejsca pamięci

Gmina Żabno to obszar o dużym nasyceniu miejscami pamięci narodowej. Na pierwsze miejsce nasuwają się pomniki na cmentarzach wojennych z lat 1914-1918, które są świadectwem ogromu ofiar wielkiej wojny. Drugą zaś grupę stanowią pomniki upamiętniające ofiary innych konfliktów zbrojnych, jak chociażby pomniki w pobliżu Otwinowskiego kościoła, obiekty w Niecieczy czy miejsce pamięci w Łęgu Tarnowskim usytuowane obok pałacu. Ponadto Gmina Żabno posiada również obiekt upamiętniający jednego z pierwszych ludzi, jacy próbowali podbić przestworza, a mianowicie Jana Wnęka.

Jednym z najbardziej niezwykłych elementów krajobrazu kulturowego i historycznego dziedzictwa gminy jest historia Jana Wnęka. Ów człowiek był prawdopodobnie jednym z pierwszych ludzi, jacy rozpoczęli podbój przestworzy. Dziewiętnastowieczny artysta i wynalazca, wsławił się swymi lotami na własnoręcznie skonstruowanych skrzydłach a raczej lotni. Jego pamięci poświęcone jest muzeum we wsi Odporyszów, które gromadzi cenne prace owego zdolnego człowieka.

71

W przypadku niemal każdej gminy w Polsce możemy znaleźć element miejscowego folkloru, tradycji czy historii, który stanowi podstawowy składnik tożsamości i budowy dumy regionalnej. W przypadku gminy Żabno historia Jana Wnęka to element wysoce unikatowy, na skalę nie tylko polską, ale i europejską. Celowym wydaje się maksymalne wykorzystanie tej historii, oraz związanej z tym tradycji do budowy marki gminy a także budowania tożsamości mieszkańców. Jan Wnęk z bohatera regionalnego winien stać się bohaterem narodowym, co będzie wkładem ziemi żabieńskiej w dzieje narodu.

5.2.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków.

Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, jest jedną z form ochrony obiektów zabytkowych. W rejestrze zabytków województwa małopolskiego znajduje się 10 obiektów nieruchomych z terenu gminy Żabno. Znajdują się one w miejscowościach: Żabno, Łęg Tarnowski, Odporyszów, Otfinów, Pasieka Otfinowska oraz Niedomice. Szczegółowe dane zawiera tabela:

Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gminy Żabno wpisanych do rejestru zabytków województwa małopolskiego. Wpis do Nowy numer w Lp. Obiekt zabytkowy Miejscowość zabytków rejestrze woj. rejestru

1 Cmentarz wojenny nr 208 Niedomice A-349 (Tar)

Pasieka 2 Cmentarz wojenny nr 256 18.01.2010 A-1188/M Otfinowska

Zespół dworsko-parkowy: dwór, park z aleją dojazdową oraz kapliczka z 3 Otfinów 21.07.2008 A-151/M figurą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej

72

26.05.1992 4 Cmentarz wojenny nr 258 Otfinów A-348 (Tar)

30.05.1985 5 Kościół par. p.w. ś. Piotra i Pawła Otfinów A-252 (Tar)

Kościół par. p.w. św. Małgorzaty z 06.12.1971 6 otoczeniem w obrębie ogrodzenia i Odporyszów A-330 (Tar) wieżą

15.01.1979 7 Zespół dworski: dwór, park, oficyna Łęg Tarnowski A-169 (Tar)

02.11.1990 8 Cmentarz żydowski Żabno A-336 (Tar)

Kościół par. p.w. św. Ducha, otoczenie, 08.06.1972 9 Żabno A-378 drzewostan, wieża bramna (Tar)

10 Cmentarz wojenny nr 253 Żabno 28.08.2015 A-1440/M

Źródło: Na podstawie danych WUOZ w Krakowie.

73

5.2.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków.

Ewidencja zabytków znajdujących się na terenie gminy została sporządzona przy pomocy wykazu zabytków nieruchomych wyznaczonych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków do ujęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków, na podstawie badania terenowego i aktualizacji powyższego wykazu oraz na podstawie kart ewidencji stanowisk archeologicznych. Ewidencja zawiera 383 karty adresowe w tym 170 karty zabytków architektury i budownictwa oraz 214 kart stanowisk archeologicznych. Z pośród obiektów architektury i budownictwa ujętych w gminnej ewidencji znalazły się domy, kościoły, cmentarze, przydrożne kapliczki, figury oraz miejsca pamięci. Karty adresowe stanowisk archeologicznych zostały wykonane po dokonaniu analizy kart AZP zgromadzonych w tarnowskiej Delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. W ewidencji ujęto 218 stanowisk o różnym stopniu wartości poznawczej, będących materialnymi śladami bytności człowieka na omawianym terenie. Najwcześniejsze datowane są na paleolit, najpóźniejsze pochodzą z wczesnego średniowiecza i epoki nowożytnej.

5.2.5. Zabytki i obiekty o najwyższym znaczeniu dla gminy.

Kaplica grobowa hrabiów Męcińskich w Bobrownikach Wielkich.

Umiejscowiona na cmentarzu, wieloboczna budowla neogotycka na wysokim cokole kryje kryptę rodzin Męcińskich i Zborowskich. Budowla jest murowana, o ostrołukowych oknach i ażurowej sygnaturce. Ostrołukowy tympanon nad

drzwiami wejściowymi ozdobiony jest dwoma kartuszami z herbem Jelita rodu Dobrzańskich i Poraj Męcińskich.

Kościół pw. św. Sebastiana w lkowicach.

Wzniesiony w 1881 r. wg projektu Karola Politańskiego kościół jest konstrukcją murowaną, eklektyczną, wykazuje cechy klasycystyczne i barokowe. Jednonawowa świątynia z prezbiterium i dobudowaną kaplicą posiada dwie wieże, ujmujące trójkątny przyczółek. Front jest poprzedzony otwartym przedsionkiem w postaci arkady i dwu par pilastrów.

Pałac Męcińskich w Łęgu Tarnowskim.

Eklektyczny budynek projektu Sławomira Odrzywolskiego powstał w latach 1885-1892. Murowany, zbudowany dla Józefa Męcińskiego wykazuje cechy architektury śródziemnomorskiej, posiada piętro, a front zdobi piętrowa loggia. Pałac jest zwieńczony czterospadowym dachem. Od wschodu wyróżnia się czterokondygnacyjna wieża o strzelistym hełmie, naśladującym styl ludowy. Elewacja pałacu zdobiona sgraffito oraz kartuszami herbowymi Jelita i Poraj. Dawniej pałac otaczał ogród włoski, obecnie ogród oparty na nim, ale projektu XIX wiecznego.

Kościół pw. Matki Bożej Różańcowej w Łęgu Tarnowskim.

Modernistyczny zespół kościelny z lat 80. XX w. Kościół, jednonawowy, na planie czworoboku z witrażem z metalowym krzyżem, wyeksponowanym od zewnątrz, w osi fasady. Kościół zalicza się do wraz z kaplicą, zakrystią, oraz częścią katechetyczną i mieszkalną i wieżą do kompleksu zamkniętego podcieniami.

Kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Niedomicach.

Modernistyczna budowla z lat 70. XX wieku. Czworobok na planie trapezu, elewacja przyziemia cofnięta od lica. Wejście główne w postaci trojga drzwi w przyziemiu, jako zwieńczenie schodów. Każda ze ścian dzielona na trzy, z rastrowymi witrażami w częściach środkowych. Od frontu powierzchnie z boków pokryte przedstawieniami. W tylnej części kaplice na planie trapezów. Za prezbiterium wieża o ostrobocznym hełmie z „koroną” u podstawy.

Kościół pw. Św. Małgorzaty w Odporyszowie.

Barokowy murowany kościół z XV w. Jednonawowy z dwuspadowym dachem i sygnaturką jest fundacją Stadnickich i Makowieckich.

Wolnostojąca, neobarokowa wieża dzwonnicza, prawdopodobnie z XV w. posiada w przyziemiu bramę. Czterokondygnacyjna budowla jest nakryta spłaszczonym hełmem cebulowatym. Odbudowana po zniszczeniach wojennych z 1915 r. Posiada dzwon z Udine odlany w 1925 r. Wieża jest w lokalnej tradycji miejscem startów pioniera awiacji Jana Wnęka. Cały kompleks jest otoczony murem.

Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła w Otfinowie.

Kościół projektu Jana Sasa-Zubrzyckiego z lat 1918-1929, powstał na miejscu poprzedniej „nowej” świątyni z 1914 r., zniszczonej w wyniku działań wojennych w 1915 r. Neogotycka budowla posiada trzy nawy z transeptem o szczytach schodkowych i prezbiterium, zbudowana jest z cegły i kamienia, w naturalnej kolorystyce. Dwie wieże z czterema wieżyczkami każda otaczającymi hełmy. Dach dwuspadowy z sygnaturką.

Cmentarz wojenny nr 258 w Otfinowie

Cmentarz założony w latach 1916-1918 , o powierzchni 0,49 ha. Założenie ma plan prostokąta . Cmentarz ogrodzony murem z filarami. Centralna część zdobi krzyż betonowy, po obu stronach osi zlokalizowane są dwa kopce z krzyżami. Na cmentarzu znajdują się pochówki żołnierzy austriackich i rosyjskich.

Cmentarz wojenny nr 208 w Niedomicach

Cmentarz założony w latach 1916-1918 , o powierzchni 0,20 ha. Założenie ma planie prostokąta wydłużonego na osi północ południe. Założenie otoczone murem betonowym z metalowa bramą. Od strony południowej w ogrodzeniu krzyż betonowy. Na osi wejściowej dwa kurhany jeden na zbiorowej mogile żołnierzy pruskich, drugi zaś na mogile żołnierzy rosyjskich. Na kurhanach znajdują się betonowe obeliski. Żołnierze austriaccy pochowani z 34 mogiłach ziemnych z metalowymi krzyżami.

Osada z okresu żelaza w Gorzycach

Osada kultury łużyckiej datowana na (600 – 400 p.n.e ) Przeprowadzone badania wykazały obecność pozostałości 23 obiektów w postaci : śladów jam zasobowych, palenisk, szałasów, jeden zidentyfikowany jako pozostałość po chacie .

Cmentarz Żydowski w Żabnie

Cmentarz położony przy ul. Kościuszki, zajmuje powierzchnię 0,92 ha.Nekropolia istnieje od XV w, stan obecny pochodzi z drugiej połowy X X w. Założenie na planie prostokąta . Od strony południowej cmentarz ogrodzony murem z bramą , reszta ogrodzona siatką. Na cmentarzu znajduje się 510

nagrobków w części zwalonych. Macewy o dużej wartości artystycznej i historycznej, z rozbudowaną symboliką : korony, menory, dłonie , ptaki, drzewa.

Na cmentarzu znajdują się 3 mogiły Żydów pomordowanych w 1943 r. dwie z nich posiadają inskrypcje .

5.2.6. Zabytki ruchome. Zabytki ruchome z terenu gminy Żabno wpisane do rejestru zabytków ruchomych, stanowią wystrój i wyposażenie kościołów w Odporyszowie, Otfinowie , Żabnie, Łęgu Tarnowskim jak również w muzeum poświęconym, działalności Jana Wnęka w Odporyszowie.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń.

Analiza SWOT wynikająca z oceny stanu dziedzictwa kulturowego oraz uwarunkowań jego ochrony i promocji.

Analiza „S” Mocne strony:

− położenie gminy przy głównych szlakach komunikacyjnych; − walory przyrodnicze i krajobrazowe;

− zabytkowy zespół pałacowo-parkowy w Łęgu Tarnowskim; − zabytkowe zespoły obiektów sakralnych we wsiach Odporyszów, Otfinów Bobrowniki Wielkie, lkowice oraz w mieście Żabno;

− liczne miejsca pamięci narodowej o znaczeniu ponad regionalnym;

− bogactwo zabytków ruchomych (zbiory w muzeum Jana Wnęka w Odporyszowie);

− ciekawa historia terenu gminy i licznie występujące tu zabytki budownictwa i architektury;

− kultywowanie tradycji; − szlaki turystyczno-kulturowe; − możliwość współpracy z zraelem w oparciu o żydowskie tradycje Żabna.

Analiza „W” Słabe strony:

− zły stan techniczny obiektów zabytkowych;

− problemy finansowe mieszkańców; − niewystarczające środki finansowe przeznaczane na ochronę zabytków; − niewykorzystanie potencjału zabytków;

− niewystarczająca edukacja dzieci i młodzieży w dziedzinie historii; regionalnej

i wrażliwości na kulturę;

− brak rozwiniętej oferty turystycznej; − samowolna przebudowa obiektów zabytkowych; − przedkładanie dobra własnego nad dobro społeczne; − zagrożenie powodziowe. Analiza „O” Szanse i możliwości rozwoju: − autonomia samorządu terytorialnego; − popularyzacja dziedzictwa kulturowego jako „modnej dziedziny”; − stworzenie cyklicznych i okolicznościowych przedsięwzięć, imprez promujących zabytki;

− kształtowanie wrażliwości na kulturę oraz edukacja regionalna dzieci i młodzieży;

− Organizowanie konkursów i plenerów malarskich, fotograficznych, konkursów literackich;

− wykorzystanie Krakowa, Tarnowa, Sandomierza, Zakopanego, Wieliczki Kielc, Rzeszowa i innych miejscowości dla promocji gminy;

− odtwarzanie tradycyjnych zawodów i rzemiosł, pielęgnacja folkloru oraz rodzimych tradycji, zwyczajów i obyczajów;

− zatrudnianie pracowników do opieki nad zabytkami (spadek bezrobocia);

− wsparcie finansowe z funduszy UE, programów rządowych i innych pozabudżetowych źródeł;

− kontynuowanie współpracy z sąsiednimi gminami;

− nawiązanie współpracy z zagranicznymi regionalnymi;

− wykorzystanie metod aktywnego marketingu do rozpoznania rynku turystycznego w celu wejścia na ten rynek;

− tworzenie oferty turystycznej;

− rozbudowa agroturystyki;

− odrestaurowanie obiektów zabytkowych;

− tworzenie punktów widokowych;

− promowanie szlaków turystyczno-kulturowych i rozwój turystyki aktywnej;

− stworzenie atrakcyjnej bazy danych o dziedzictwie kulturowym gminy;

− współpraca z organizacjami turystycznymi, młodzieżowymi i innymi.

Analiza „T” Zagrożenia i bariery

− niepewność, czy działanie przyniesie zamierzony skutek;

− kryzys gospodarczy i związane z nim ograniczenie inwestycji; − niskie środki budżetowe; − zagrożenie nie przewidywalnością warunków atmosferycznych;

7. Założenia programowe, priorytety i kierunki działań Programu opieki nad zabytkami.

I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego.

I/1. Zahamowanie procesu niszczenia zabytków i poprawa stanu ich zachowania: a) Prace remontowo konserwatorskie obiektów stanowiących własność gminy (w ramach opracowanego planu remontów); b) Starania o pozyskanie środków spoza budżetu na rewaloryzację zabytków należących do gminy; c) Zmiana sposobu użytkowania lub adaptacja zabytków stanowiących własność gminy do nowych funkcji; d) Rewaloryzacja zabytkowych terenów zielonych – parków, cmentarzy, terenów nieistniejących cmentarzy; e) Dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach niebędących własnością gminy w postaci stosownej uchwały dotyczącej dotacji na prace remontowo – konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych; f) Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, zalaniem, kradzieżą; g) Ocena i kontrolowanie stanu technicznego i sposobu użytkowania zabytków z zasobów komunalnych.

I/2. Zwiększenie atrakcyjności obiektów zabytkowych dla potrzeb społecznych, edukacyjnych i turystycznych: a) Bieżące prace porządkowe przy zabytkowych zespołach zieleni: dawne parki dworskie, cmentarze wojskowe z Niedomicach, Otfinowie, Żabnie, Pasiece Otfinowskiej.

I/3. Tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami: a) Współpraca z Powiatowym Urzędem Pracy w zakresie szkolenia pracowników zatrudnionych przy ochronie, utrzymaniu i remontach obiektów zabytkowych; b) Wspieranie i rozwój tradycyjnych zawodów i rzemiosł oraz tradycyjnej sztuki budowlanej; c) Wspieranie inicjatyw tworzenia gospodarstw agroturystycznych w obiektach zabytkowych; d) Wspieranie powstawania lokalnych wystaw, muzeów, izb pamięci, skansenów; e) Pomoc w promocji Muzeum Jana Wnęka.

II. Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego

II/1. Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego. a) Opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz weryfikacja obowiązujących planów w zakresie aktualizacji zagadnień związanych z ochroną zabytków, dla miejscowości Żabno; b) Kompleksowe przebadanie krajobrazu kulturowego i sporządzenie naukowej analizy (studium) krajobrazu kulturowego Miasta i Gminy Żabno; c) Ochrona historycznych nazw miejscowości, przysiółków, miejsc, obiektów, oraz nazw geograficznych, za pomocą jednolitego wzoru tablic; d) Walka z samowolami budowlanymi.

II/2. Rozszerzenie zasobu i ochrony dziedzictwa kulturowego gminy Żabno. a) Kompleksowa ochrona wszystkich elementów krajobrazu kulturowego; b) Aktualizowanie gminnej ewidencji zabytków; c) Ochrona dziedzictwa niematerialnego obejmującego:

- tradycje i przekazy ustne, w tym język, jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego; - sztuki widowiskowe; - zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne; - wiedzę i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata; - umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.

II/3. Ochrona układów ruralistycznych. a) Wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudowę na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk; b) Wypełnianie zabudową wolnych działek budowlanych w obszarach miejscowości zabudową zgodną z kompozycją przestrzenną miejscowego układu.

III. Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz edukacja, popularyzacja i promocja służąca budowaniu tożsamości i wrażliwości na kulturę.

III/1. Badanie i dokumentacja historii i substancji zabytkowej gminy: a) Stworzenie systemu informacji o dziedzictwie kulturowym gminy i regionu poprzez wykorzystanie strony internetowej gminy, lub stworzenie nowej strony, zawierającej informacje o walorach krajobrazu kulturowego, zabytkach oraz historii gminy i regionu, o miejscowych tradycjach, zwyczajach, obyczajach i legendach jak również wiadomości z dziedziny ochrony i promocji zabytków, aktualnych informacji i zmian prawnych w tej dziedzinie, oraz informacje i pomoc dla właścicieli zabytków.

III/2. Edukacja i popularyzacja wiedzy o dziedzictwie kulturowym regionu. a) Wprowadzenie do programów nauczania w przedszkolach i szkołach tematyki regionalnej celem upowszechniania wiedzy o regionie, jego historii i tradycji;

b) Organizowanie zajęć terenowych powiązanych z poznawaniem krajobrazu kulturowego i miejsc związanych z historią; c) Organizowanie i udział w szkoleniach z zakresu ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego dla pracowników urzędu gminy, pracowników oświaty, placówek kultury, właścicieli zabytków i zainteresowanych; d) Popularyzacja ochrony dziedzictwa, jako „modnej dziedziny” (koszulki, kubki, długopisy z nadrukowanymi atrakcyjnymi tekstami); e) Organizowanie konkursów (fotograficznych, plastycznych, literackich i innych) związanych z dziedzictwem kulturowym gminy oraz tworzenie wystaw pokonkursowych.

III/3 Promocja dziedzictwa kulturowego i rozwój turystyki a) Stworzenie systemu informacji wizualnej w postaci tablic informacyjnych; b) Promowanie gminy w Internecie; c) Współpraca z organizacjami turystycznymi (np.: PTTK) oraz młodzieżowymi; d) Wykorzystanie potencjału turystycznego Krakowa dla promocji gminy; e) Kontynuowanie współpracy z sąsiednimi gminami; f) Nawiązanie stosunków partnerskich z gminami poza granicami kraju; g) Stworzenie cyklicznych i okolicznościowych imprez promujących gminę i jej dziedzictwo; h) Udział gminy w konkursach i pokazach promujących regionalne tradycje; i) Wspieranie rozwoju agroturystyki; j) Wykorzystanie istniejących szlaków pielgrzymkowo – tematycznych i tworzenie nowych rekreacyjno kulturowych; k) Wydanie albumu fotograficznego promującego gminę, oraz tworzenie przewodników, katalogów, informatorów o gminie; l) wymiana młodzieży z zraelem w celu budowania wzajemnego porozumienia i nawiązywaniu współpracy.

8. Przykładowe źródła finansowania programu opieki nad zabytkami. 1. Dofinansowanie z budżetu Miasta i Gminy Żabno. Projektowana uchwała mająca obowiązywać od 2020 r. zakłada dofinansowanie ochrony obiektów o charakterze zabytkowym, wpisanych do rejestru zabytków, będących w Gminnej Ewidencji Zabytków oraz innych .

2. Dofinansowanie z budżetu państwa. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.2020 poz. 282 t.j.) określa ogólne zasady finansowania opieki nad zabytkami z budżetu państwa, natomiast szczegółowe zasady określa Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie udzielania dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz.U.2017.1674 ). Zgodnie z tymi przepisami opieka nad obiektem zabytkowym sprawowana jest przez właściciela lub posiadacza obiektu, niemniej jednak o dotacje celowe z budżetu państwa ubiegać się mogą osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego lub jednostki organizacyjne będące właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru, lub posiadające zabytek w trwałym zarządzie. Dotacji udzielić może minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzki konserwator zabytków. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego udziela dofinansowania w ramach:

1. Ogłaszanych przez siebie programów operacyjnych. Zadań związanych z ochroną zabytków dotyczy program Dziedzictwo Kulturowe; 2. Priorytet 1: Ochrona zabytków. Celem priorytetu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, ochrona i udostępnianie zabytków na cele publiczne. Priorytet 3: Kultura Ludowa. Celem priorytetu jest umacnianie tożsamości regionalnej, zachowanie, dokumentowanie i propagowanie różnorodnych zjawisk kultury ludowej. Priorytet 5: Ochrona zabytków archeologicznych. Celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego na terenie Polski, zgodnie z zasadami konserwatorskimi opartymi na zasadzie zrównoważonego rozwoju, zapisanej w art. 5. Konstytucji RP.

W ramach programu: Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Celem programu jest zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury poprzez dofinansowanie wkładu własnego do wybranych zadań realizowanych ze środków europejskich.

2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Małopolskiego na lata 2014-2020. Dokument ten wymienia działania, które zostaną objęte wsparciem województwa. W ramach priorytetu inwestycyjnego realizowane będą przedsięwzięcia z zakresu ochrony, rozwoju, udostępniania i promocji zasobów dziedzictwa kulturowego (materialnego i niematerialnego), dziedzictwa naturalnego oraz rozwoju zasobów kultury, w szczególności poprzez:

- realizację prac konserwatorskich, restauratorskich i prac zabezpieczających przed zniszczeniem oraz robót budowlanych (i robót górniczych w zabytkowych kopalniach), prowadzonych przy zabytkach ruchomych i zabytkach nieruchomych (wraz z ich otoczeniem) z zastrzeżeniem, iż prace związane z

digitalizacją obiektów mogą być realizowane jedynie jako część szerszego projektu,

- podejmowanie działań zmierzających do ochrony krajobrazu kulturowego, w tym realizowanych na terenie parków kulturowych czy zabytkowych ogrodów

- udostępnianie dziedzictwa kulturowego poprzez rozwój szlaków kulturowych

- dostosowywanie obiektów zabytkowych do nowych funkcji gospodarczych i społecznych (m.in. turystycznych, kulturalnych), z jednoczesnym wprowadzeniem działalności pozwalającej na utrzymanie obiektu (tam gdzie jest to zasadne i możliwe)

- realizację działań dotyczących modernizacji infrastruktury instytucji kultury, w tym jej wyposażenia w nowe technologie wzmacniające ofertę kulturalną

- udostępnianie i promocję materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu oraz oferty turystycznej opartej na zasobach tego dziedzictwa, w szczególności poprzez realizację projektów kulturalnych (wystaw, festiwali, wydarzeń), artystycznych i interdyscyplinarnych o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym

- rozwój i promocję szlaków turystycznych i rekreacyjnych (m.in. tras rowerowych, biegowych, narciarskich) wraz z niezbędną infrastrukturą towarzyszącą.

3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. W tematyce poprawy jakości życia na obszarach wiejskich przewiduje działania mające na celu poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Skutkować to winno wzrostem tożsamości społeczności wiejskiej, zachowaniem dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wzrostem atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich.

Dofinansowanie możliwe w nowej perspektywie budżetowej

Bibliografia.

Materiały Archiwalne

Poniatowski Michał Jerzy, Głos Jasnie Oswieconego Xięcia Jmci Prymasa Korony Polskiey i Wielkiego Xięstwa Litewskiego na Sessyi Seymowey miany Dnia 26. 8bra 1786. [online] dostęp 17 X 2012 http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=92342&from=FBC

Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388- 1420, Kraków 1896.

Opracowania

Arnold, Stanisław, Podziały administracyjne województwa sandomierskiego do końca XV wieku, Kielce 2001.

Balicki Wincenty, Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym, Tarnów 1831.

Bogaczyk Agnieszka, W gminie Żabno, Krosno 2000.

Brzesko-Okocim. Lotnicza baza Najjaśniejszego Pana, pod red. Roberta Panka, Krzysztofa Wielgusa, Dębica 2000.

Dąbrowa Tarnowska. Zarys dziejów miasta i powiatu, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Warszawa-Kraków 1974.

Dąbrowska Elżbieta, Studia nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym ziemi wiślickiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.

Dobrowolska Maria, Osadnictwo Puszczy Sandomierskiej między Wisłą i Sanem, Kraków 1931.

Domański Paweł, zraelici w Żabnie, Żabno 2003. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej

Dziennik Ustaw Polskiej rzeczpospolitej ludowej

Gloger Zygmunt, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

Jan Wnęk, pod red. Małgorzaty Skowrońskiej, Kraków-Odporyszów 2008.

Kaczanowski Piotr, Kozłowski Janusz Krzysztof, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do V w.), Kraków 1998.

Kalinka Walerian, Galicya i Kraków pod panowaniem austryackiem, Paryż 1853.

Krakowski Stefan, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956.

Niesiecki Kasper, Herbarz polski ks. Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza w Lipsku, Lipsk 1846.

Piłsudski Józef, Moje pierwsze boje. Wspomnienia, spisane w twierdzy magdeburskiej, Warszawa 1925.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa małopolskiego. T. 4, Załączniki graficzne, mapa, Kraków, 2003.

Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 1, Czasy przedrozbiorowe, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981.

Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 2, Czasy rozbiorów i drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Feliksa Kiryka, Zygmunta Ruty, Tarnów 1981.

Tyszkiewicz Lech A., Słowianie i Awarowie, Organizacja plemienna Słowian, Wrocław 2009.

Wiśniowski Eugeniusz, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wiślickiej w średniowieczu,. Studium geograficzno-historyczne, Warszawa 1965.

Zalewski Ludwik, Z dziejów partyzantki 1833 r. w województwie lubelskim, Lublin 1934.

Słowniki i spisy

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis Dioeceseos Tarnoviensis pro anno domini 1922, Tarnów 1922.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, T. X , Województwo krakowskie i Śląsk Cieszyński, Warszawa 1925.

Spis gmin miejskich i wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. Jadwigi

Scheinkönig, Jerzego Kowalczewskiego, Warszawa 1934.

Spis miejscowości Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, Warszawa 1967.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, pod red.

Tadeusza Bystrzyckiego, Przemyśl-Warszawa, 1933.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich

Mapy i atlasy

Atlas historyczny Polski, pod red. Stanisława Trawkowskiego. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XV wieku, pod red. Władysława Pałuckiego, cz. 2, mapy, plany, Warszawa 1993.

Die Verwaltungseiteilung der deutsche Ostgebiete und des Generalgouvernements der besetzten polnischen Gebiete, 1940.

Herrich A., Barański Franiciszek, Mapa Galicyi, mapa, 1:600 000, Lwów ok. 1932.

Mapa Taktyczna Polski, pas 48, słup 31, Brzesko Nowe, mapa, 1:100 000, 1937.

Mapa Taktyczna Polski, pas 48, słup 32, Tarnów, mapa, 1:100 000, 1937. Rzeczpospolita Polska. Mapa administracyjna, mapa, 1:1 000 000, 1946.

Uibersichts-Karte der Tarnower Kreises, mapa, ok. 1:144 000, przed 1855.

Weiland Karl Ferdinand, Das Koenigreich Galizien, mapa, skala ok. 1:1 150 000,

Weimar 1832.

Czasopisma

„Chata”

„Pogoń”

Strony internetowe www.isap.sejm.gov.pl