„Nie Było Czasu Na Strach…”
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
USTAWA z dnia 18 grudnia 1998 r. Å1LHE\ãRF]DVXQDVWUDFK«µ=-DQLQċ:DVLãRMþ6PROHľVNċUR]PDZLDMċ0DU]HQD.UXNL(G\WD:QXN o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. (Dz. U. z dnia 19 grudnia 1998 r.) Funkcje edukacyjne Instytutu Pamięci Art. 53. Instytut Pamięci: 1. informuje społeczeństwo o strukturach i metodach działania instytucji, w ramach których zostały popełnione zbrodnie przeciwko Narodowi Polskiemu, oraz informuje o strukturach, obsadzie personalnej i sposobach działania organów bezpieczeństwa państwa, 2. prowadzi badania naukowe nad najnowszą historią Polski, a także udostępnia zgromadzone dokumenty innym placówkom naukowym i osobom w celu prowadzenia takich badań, z zachowaniem warunków określonych w ustawie, 3. udziela informacji na temat zgromadzonych dokumentów oraz publikuje wydawnictwa naukowe i popularnonaukowe, w tym inwentarze archiwalne, 4. upowszechnia w kraju i za granicą wyniki swojej pracy oraz badań innych instytucji, organizacji i osób nad problematyką stanowiącą przedmiot jego działania, 5. prowadzi działalność edukacyjną, wystawienniczą i wydawniczą, 6. formułuje wnioski dotyczące edukacji historycznej. Å1LHE\ãRF]DVXQDVWUDFK«µ =-DQLQċ:DVLãRMþ6PROHľVNċUR]PDZLDMċ 0DU]HQD.UXNL(G\WD:QXN ,6%1 ,31 6]F]HFLQ ,316]F]HFLQ Å1LHE\ãRF]DVXQDVWUDFK«µ =-DQLQċ:DVLãRMþ6PROHľVNċ UR]PDZLDMċ0DU]HQD.UXNL(G\WD:QXN Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Szczecinie Szczecin 20162009 Å1LHE\ãRF]DVXQDVWUDFK«µ =-DQLQċ:DVLãRMþ6PROHľVNċ UR]PDZLDMċ0DU]HQD.UXNL(G\WD:QXN ,316]F]HFLQ Recenzenci: Dr hab. Piotr Niwiński Kazimierz Krajewski Opracowanie redakcyjne i korekta: Elżbieta Wilanowska Skład: Sławomir Zych Projekt graficzny okładki: Iwona Lemirska Druk: Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy ul. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom Zdjęcia na okładce oraz wklejkach pochodzą ze zbiorów Janiny Wasiłojć-Smoleńskiej Wydanie I © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Szczecinie, 20092016 ISBN 978-83-65574-03-9 978-83-61336-64-8 Wstęp1 Do wojny z Niemcami społeczeństwo polskie przygotowywało się co najmniej od połowy 1939 r. Latem przeprowadzono mobilizację. Gazety pisały o rychłym wybuchu wojny, którą Polska miała szybko wygrać. Kiedy padły strzały z niemieckiego pancernika szkolnego „Schleswig-Holstein”, nikt nie był zaskoczony. Jednak wkroczenie Armii Czerwonej do Polski 17 września 1939 r. wywołało nie tylko zdziwienie, ale także przerażenie. Po raz kolejny Polska musiała stawić czoło dwóm agresorom. Na mocy podpisanego 10 października 1939 r. „Układu o przekaza- niu przez ZSRR Republice Litewskiej miasta Wilna i obwodu wileńskiego oraz o wzajemnej pomocy między Związkiem Sowieckim a Litwą” Wileń- szczyznę podzielono między Litwę a ZSRR. Warto tutaj przypomnieć, iż Li- twa w wydanym 1 września oświadczeniu podtrzymała swoją deklarację neutralności. Podpisanie wymienionej umowy było jawnym naruszeniem zasad neutralności, i choć oficjalnie rząd litewski nie wypowiedział Rzecz- pospolitej wojny, stał się jednym z jej okupantów. W myśl zawartego z ZSRR porozumienia do Litwy włączono Wilno i większość województwa wileńskiego, w strefie wpływów sowieckich pozostała natomiast północna część województwa. Oficjalnie przyłączono te tereny do Zachodniej Biało- 1 Poniższy wstęp jest w znacznej mierze oparty na dostępnej literaturze przedmiotu. Należy wymie- nić tu m.in.: L. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, Warszawa 1999; P. Niwiński, Okręg Wileński AK w latach 1944–1948, Warszawa 1999; idem, Działania komuni- stycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskich AK 1945–1990, Warszawa 2009; J. Wołkonowski, Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej w latach 1939–1945, Warszawa 1996; R. Korab-Żebryk, Operacja Wileńska AK, Warszawa 1988; E. Banasi- kowski, Na zew ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 1997; K. Krajewski, T. Łabuszewski, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5. i 6. Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), Warszawa 2002; idem, Od „Łupaszki” do „Młota”. 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, War- szawa 1994; D. Fikus, Pseudonim „Łupaszka”, Warszawa 1989; Z. Grunt-Mejer, Partyzancka Bry- gada „Kmicica”. Wileńszczyzna 1943, Bydgoszcz 1997; H. Piskunowicz, Bitwy 5. Brygady Wileńskiej AK pod Worzianami i Radziuszami, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 37:1992, nr 4; idem, Roz- mowy AK z partyzantką sowiecką w maju i czerwcu 1944 r. na Wileńszczyźnie w świetle dokumen- tów, „Wojskowy Przegląd Historyczny”, R. 39: 1994, nr 4, s. 173–182; Armia Krajowa na Nowo- gródczyźnie i Wileńszczyźnie (1942–1944) w świetle dokumentów sowieckich, wybór, oprac., wstęp Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Warszawa 1997; W.K. Roman, Konspiracja polska na Litwie i Wileńszczyźnie wrzesień 1939–czerwiec 1941. Lista aresztowanych, Toruń 2002. 8 _____________________________________________________________________________________________________________ rusi. W latach 1939–1944 okupant Wileńszczyzny zmieniał się czterokrot- nie: wrzesień/październik 1939 r. to pierwsza okupacja sowiecka; od paź- dziernika 1939 r. do czerwca 1940 r. trwała okupacja litewska; od czerw- ca 1940 r. do czerwca 1941 r. – druga okupacja sowiecka i od czerwca 1941 r. do lipca 1944 r. – okupacja niemiecka. W lipcu 1944 r. ponownie wkroczyli tu Sowieci. Dla mieszkających na tym terenie Polaków był to czas ciężkich i dramatycznych przeżyć. Musieli stawić czoło nie tylko Niemcom, ale także Litwinom, Białorusinom i ZSRR. Wejście Sowietów na teren Wi- leńszczyzny naznaczyło działania utworzonej tam konspiracji i znacząco wpłynęło na postawy ludzi, którzy się z nimi zetknęli. Pierwsze organizacje konspiracyjne na tym terenie zaczęły powstawać już na przełomie września i października 1939 r. Był to ruch o bardzo sze- rokim zasięgu społecznym. Najważniejsze dla przyszłej konspiracji były trzy organizacje: Koła Pułkowe, Związek Wolnych Polaków oraz Komisariat Rządu. Uaktywniły się również środowiska harcerskie z legendarnym Józe- fem Grzesiakiem „Czarnym”2 na czele, a także środowiska narodowców. Powstawały też mniejsze organizacje, często tworzone spontanicznie przez młodzież szkolną i akademicką, ale także przez oficerów i żołnierzy Wojska Polskiego, którzy na tych terenach szukali schronienia po klęsce w kampa- nii wrześniowej3. W listopadzie 1939 r. powstał Okręg Wileński Służby Zwycięstwu Polsce (SZP), na którego czele stanął ppłk Nikodem Sulik. Wileński ruch konspiracyjny jako pierwszy w kraju został skonsolidowany w ramach jednej organizacji. Ogromne zasługi w dziele zjednoczenia orga- nizacji konspiracyjnych miał ks. Kazimierz Kucharski, dzięki któremu 28 grudnia 1939 r. doszło do spotkania Nikodema Sulika z przedstawicie- lami kilkunastu największych organizacji. Wszyscy obecni na spotkaniu uznali zwierzchnictwo SZP. Był to początek akcji scaleniowej, która osta- tecznie zakończyła się w lipcu 1940 r. Zwierzchnictwo SZP/ZWZ uznały niemal wszystkie działające w podziemiu organizacje polityczne, społeczne i młodzieżowe4. Utworzony Okręg Wileński SZP/ZWZ, bezpośrednio pod- porządkowany Komendzie Głównej w Warszawie, obejmował cały obszar dawnego województwa wileńskiego. Mimo kolejnych zmian okupantów zachował ciągłość organizacyjną przez cały okres swojej działalności. W la- tach 1940–1942 teren Okręgu Wileńskiego zgodnie z wytycznymi Komendy Głównej został podzielony na dwa rejony: Wilno-Miasto (kryptonim „Dwór”) oraz Wilno-Wieś (kryptonim „Pole”). „Dwór” podlegał bezpo- 2 Biogramy najważniejszych osób znajdują się na końcu książki. 3 W.K. Roman w swojej pracy podaje, że w okresie od września do grudnia 1939 r. powstało około 40 organizacji. Zob.: W.K. Roman, Konspiracja polska na Litwie i Wileńszczyźnie..., s. 23. 4 Poza SZP/ZWZ pozostali komuniści i niewielkie grupy narodowców. _____________________________________________________________________________________________________________ 9 średnio ppłk. Sulikowi, którego wspierał Aleksander Krzyżanowski, nato- miast na czele „Pola” stanął mjr Józef Roczniak5. W marcu 1940 r. doko- nano podziału „Pola” na trzy rejony: „Pole Zachód” obejmowało tereny okupacji litewskiej, „Pole Północ” – powiaty brasławski, święciański i po- stawski, a „Pole Południe” – ziemie powiatów oszmiańskiego, mołodeckie- go i wilejskiego. W tym czasie przystąpiono również do tworzenia Okręgu Nowogródzkiego ZWZ. W sierpniu 1940 r. ZWZ rozszerzył swoją działal- ność na obszar Litwy Kowieńskiej. Na czele utworzonego obwodu ZWZ Kowno stanął Zbigniew Jentys ps. „Habdank”. Losy konspiracji na terenach znajdujących się pod okupacją litewską wyglądały odmiennie od sytuacji podziemia pod okupacją radziecką. Rosja- nie natychmiast przystąpili do likwidowania wszelkich ośrodków oporu. Obok tworzenia potężnej siatki informatorów pracujących na rzecz NKWD ważnym elementem tych działań były masowe wywózki obywateli II Rzecz- pospolitej Polskiej w głąb Związku Radzieckiego. Pierwszych deportacji do- konano już w lutym 1940 r. Szacuje się, iż łącznie w okresie od lutego do czerwca 1940 r. wywieziono z tych terenów około 65 tys. osób. Okupacja litewska miała zdecydowanie łagodniejszy przebieg. Na terenach zajętych przez Litwinów powstały zręby przyszłej licznej, mocnej organizacyjnie i do- brze zakonspirowanej siatki. Początkowo litewska policja Sauguma, niema- jąca doświadczenia w zwalczaniu organizacji podziemnych, mimo pewnych błędów popełnianych przez konspiratorów nie potrafiła wytropić i rozbić rodzącej się konspiracji. Organizacja