Wolność I Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
OD REDAKTORA Wolność i Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY 1 JAN SKÓRZYŃSKI Wolność i Solidarność Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury ISSN: 2082-6826 Rada Naukowo-Programowa: Anne Applebaum, Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Paweł Golak, Aleksander Hall, Jerzy Holzer , Basil Kerski, Jacek Kołtan, Ireneusz Krzemiński, Andrzej Paczkowski, Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redakcja: Andrzej Kaczyński, Jakub Kufel (sekretarz), Przemysław Ruchlewski, Jan Skórzyński (redaktor naczelny), Małgorzata Strasz Wydawca: Adres Wydawcy: Europejskie Centrum Solidarności Plac Solidarności 1, 80-863 tel. (058) 772 40 00, fax (058) 767 79 78 e-mail: [email protected] Projekt graficzny i skład: Tatastudio Korekta: Małgorzata Strasz Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny Normex Nakład: 300 egzemplarzy 2 Wolność i Solidarność | NR 8 OD REDAKTORA Wolność i Solidarność nr 8 SPIS treści 4 OD REDAKTORA 102 ToMASZ KOzłowSKI Najdłuższy dzień 114 ANNA MACHCEWICZ „Pokój brzeski” 1980. Władze wobec IDEE sierpniowego strajku w Trójmieście 6 GESINE SCHwan Imperatyw solidarności REPORTaże z przeSzłości ANKIETa „Wolności i Solidarności”: 144 TadEUSZ STRUMFF A z drugiej strony POLSKI ROK 1989 (część II) 159 LECH BądkowSKI Przypisy dnia 13 JERZY JEDLICKI 185 JAN WASZKIEWICZ Wrocław 1980 14 JAN KOFMAN 19 ALEKSANDER SMOLAR OPERAcja „BrAMA” 20 ANTONI Z. KAmińsKI 189 Komunikaty SB z obserwacji bramy nr 2 Stoczni Gdańskiej 24 ANTHONY KEMP-WELCH 26 ALAIN ToURAINE ARCHIWUM WOLNEJ MYśli 27 DOMINIKA KOzłowSKA 221 JAN STRZELECKI Filozofia porozumień sierpniowych 29 ANDRZEJ ZOLL 30 PADRAIC KENNEY SYLWETKI 31 JERZY EISLER 228 JAN OLASZEK Adam Kersten (1930–1983) – historyk 33 WojCIECH ROSZkowSKI w opozycji 34 MICHAEL BERNHARD EX LIBRIS ESEJ 237 JERZY HOLZER Solidarność z długiego dystansu 36 Bronisław GEREMEK Lekcja Solidarności 240 KRZYSZTOF Tarka Solidarność w świecie 243 MAREK KARPińsKI Zostały nie tylko słowa STUDIA 245 ARTUR KUbaj Rewolta szczecińska 48 KRZYSZTOF Tarka Kim był Gaston de Cerizay? 253 ANNA MACHCEWICZ Miasto miało być puszyste Współpraca Cata-Mackiewicza z paryską „Kulturą” 256 PRZEMYsław RUCHLEWSKI Po obu stronach Odry 63 ROBERT BRIER Nie tylko Helsinki. Solidarność i za- poznana kultura praw człowieka LISTY DO REDAKCJI 76 Paweł SowińsKI 80 kilometrów od żelaznej kurty- 258 IwanCZO GYłYbow Wszyscy staliśmy się beneficjentami ny. Wiedeńska księgarnia Zofii Reinbacher Solidarności. 259 W obronie prof. Jerzego Holzera Sierpień ’80 261 Procedura recenzowania artykułów publikowanych 93 ALEKSANDER HALL Ruch Młodej Polski w strajku w piśmie „Wolność i Solidarność” sierpniowym w Trójmieście 3 JAN SKÓRZYŃSKI OD REDAKTORA „Na początku był strajk – tak można by zacząć historię upadku komunizmu w Polsce” – pisze Dominika Kozłowska w naszej ankiecie o polskim roku 1989. Ta konstatacja należy do prawd oczywistych, które jednak trzeba powtarzać, bowiem zbyt często ginie ona we współczesnych interpretacjach końca systemu komunistycznego. Dyktatura monopartii upadła w Polsce przede wszystkim dlatego, że ludzie wypowiedzieli jej posłuszeństwo. Tworząc Solidarność, wzięli – zgodnie z obiegowym, ale przecież prawdziwym określeniem – swój los we własne ręce, stali się podmiotem, a nie bezwolnym przedmiotem historii. Toteż wracamy w tym numerze „Wolności i Solidarności” – w 25-lecie polskiej wolności – do wydarzenia rozpoczynającego epopeję ruchu, który przełamał monocentryczny porządek komunizmu nad Wisłą i otworzył drogę do jego upadku w całej Europie. Główny blok tekstów numeru dotyczy gdańskiego Sierpnia ‘80. Aleksander Hall, Anna Machcewicz i Tomasz Kozłowski przedstawiają od różnych stron dzieje wielkiego strajku w Stoczni Gdańskiej. Zapisany na gorąco obraz mało znanych wydarzeń z pierwszych dni protestu pokazują notatki Tadeusza Strumffa – pierwszego dziennikarza, który znalazł się w strajkującej stoczni. Perspektywę uczestnika strajku i członka jego gremiów kierowni- czych przynosi dziennik pisarza Lecha Bądkowskiego, rzecznika Mięzakładowego Komi- tetu Strajkowego w Gdańsku. Zestaw materiałów źródłowych uzupełnia zbiór meldunków Służby Bezpieczeństwa z obserwacji słynnej bramy nr 2 stoczni. Do 1980 r. powraca także esej Jana Strzeleckiego Filozofia porozumień sierpniowych, który publikujemy w dziale „Archiwum wolnej myśli”. Esej Strzeleckiego został wydany w podziemiu w 1988 r. Tekst Bronisława Geremka, który drukujemy w niniejszym numerze, nigdy wcześniej nie był publikowany. Doradca Lecha Wałęsy napisał go w 1986 r., jeszcze przed amnestią, która uwolniła więźniów poli- tycznych, zaczynając nowy etap po stanie wojennym. Wobec tego ugodowego posunięcia władz, otwierającego możliwość wznowienia dialogu z Solidarnością, autor musiał uznać, że w nowych warunkach tekst przestał być aktualny. Wszelako jest on cennym świadec- twem sposobu myślenia jednego z ludzi kształtujących strategię związku przez całe lata osiemdziesiąte. Ponadto w niniejszym numerze prezentujemy drugą część wypowiedzi w naszej an- kiecie, w której zechcieli wziąć udział znakomici autorzy polscy i zagraniczni: Michael Bernhard, Jerzy Eisler, Jerzy Jedlicki, Antoni Kamiński, Anthony Kemp-Welch, Padraic Kenney, Jan Kofman, Dominika Kozłowska, Wojciech Roszkowski, Aleksander Smolar, Alain Touraine i Andrzej Zoll. Na dział „Studia” składają się rozprawy Krzysztofa Tarki o nie- 4 Wolność i Solidarność | NR 8 OD REDAKTORA doszłym procesie Stanisława Cata-Mackiewicza za wej „Wolności i Solidarności”. Żegnamy ich z praw- współpracę z paryską „Kulturą”, Roberta Briera o in- dziwym żalem. telektualnych źródłach poparcia Zachodu dla stra- 4 stycznia 2015 r. zmarł Edmund Wnuk-Lipiński. tegii obrony praw człowieka, przyjętej przez polską Wielki socjolog polityki, autor fundamentalnych prac opozycję demokratyczną, oraz szkic Pawła Sowińskie- na temat polskiej transformacji systemowej oraz go o polskim ośrodku kultury i książki emigracyjnej wyzwań globalizacji, założyciel Instytutu Studiów funkcjonującym w Wiedniu. Jan Olaszek przedstawia Politycznych PAN i Collegium Civitas. W poprzed- sylwetkę jednego z twórców niezależnego obiegu wy- nim numerze „Wolności i Solidarności” prof. Wnuk- dawniczego w kraju, historyka i opozycjonisty Adama -Lipiński opublikował znakomite podsumowanie 25 Kerstena. lat polskiej wolności – historii, w której miał, jako Publikujemy także przemówienie Gesine Schwan, badacz i uczestnik życia publicznego, własny poważ- wygłoszone 30 sierpnia 2014 r. w Gdańsku podczas ny udział. otwarcia stałej siedziby Europejskiego Centrum So- Role badacza i obywatela łączył również Jerzy lidarności. Niemiecka przyjaciółka polskiego ruchu Holzer, który zmarł 14 stycznia. „Jak dalece badacz wolnościowego przypomina genezę Europy „zjedno- zajmujący się problemami nadal ważnymi dla współ- czonej i wolnej”, która narodziła się w 1989 r. „Powsta- czesności unikać może samookreślenia? – pytał na nie Solidarności – abstrahując od wszelkich sporów naszych łamach. – Jest albo po stronie dyktatury, wewnątrz związku lub dotyczących okoliczności jego albo po stronie demokracji. Jest albo po stronie powstania i misji – bez wątpienia było decydującym prześladujących, albo po stronie prześladowanych”. krokiem na drodze do pokonania dyktatury komu- Był jednym z najwybitniejszych polskich historyków, nistycznej w Polsce, Europie Środkowo-Wschodniej autorem dzieł o najnowszej historii Polski i Europy. i w samym Związku Radzieckim. Dlatego powstanie Uczestnik opozycji demokratycznej, został interno- Solidarności to także narodziny zjednoczonej Europy, wany 13 grudnia. W 1983 r. opublikował w podziemiu która do 1989 r. istniała zaledwie w połowie, czyli i na emigracji pierwszą historię NSZZ Solidarność. tak naprawdę nie istniała. Solidarność i Europa pod Jeden ze swoich ostatnich tekstów – recenzję z po- względem historycznym stanowią jedność!”. Trudno dejmującej tę samą problematykę książki Andrzeja o lepsze podsumowanie naszej ankiety. Friszke Rewolucja Solidarności 1980–1981 – powierzył naszemu pismu. Publikujemy go w tym numerze wraz * * * z listem otwartym, który grupa uczniów i studentów prof. Holzera wystosowała w listopadzie ubiegłego Na początku roku 2015, gdy oddawaliśmy niniejszy roku w obronie jego dobrego imienia. numer do druku, odeszło dwóch autorów i przyjaciół naszego pisma, członków Rady Naukowo-Programo- Jan Skórzyński 5 GESINE SCHWAN IDEE IMPERATYW SOLIDarności 1 GESINE Świętujemy dziś otwarcie Europejskiego Centrum Solidarności . To dla mnie wielka radość SCHWAN i jednocześnie ogromny zaszczyt, że mogę z tej okazji wygłosić wykład, za co państwu politolog i polityk, członkini serdecznie dziękuję. Kiedy w 1967 r. w Warszawie pracowałam nad doktoratem o słynnym Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, filozofie Leszku Kołakowskim, w obliczu zbrodni okresu nazizmu marzyłam o zaangażo- rektor Europejskiego Uniwersytetu waniu się na rzecz dobrych relacji polsko-niemieckich. Dlatego ta dzisiejsza uroczystość Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. Była kandydatką na prezydenta Republiki jest dla mnie wielkim prezentem. Federalnej Niemiec w wyborach Jakie znaczenie miało powstanie NSZZ Solidarność? Jakie znaczenie ma solidarność w 2004 i 2009 r. oraz pełnomocni- w dzisiejszych czasach – w wymiarze ogólnym? kiem rządu RFN ds. stosunków z Polską. Powstanie Solidarności – abstrahując od wszelkich sporów wewnątrz związku lub doty- Autorka wielu prac naukowych na temat czących okoliczności jego powstania i misji – bez wątpienia było decydującym krokiem na teorii politycznych socjalizmu i mark- sizmu oraz filozofii, promotorka dzieł drodze do pokonania dyktatury komunistycznej