Textual Criticism of , Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021

Editing Some Verses of Rashid-al-din Vatvat’s Divan

Sarah Saeidi Mohammad Ahmadi

Abstract Saʿid Nafisi’s critical edition of Rashid-al-din Vatvat’s Divan is up-to-date and the only available edition of the poet’s Divan. It is also the only edition presented to academic assemblies. This book was published by Barani library in Tehran in 1960. This edition despite many advantages especially in terms of gathering almost all the poems attributed to Rashid-al-din Vatvat, contains plenty of errors and flaws and some inserted poems from other contemporary or subsequent poets to Rashid-al-din Vatvat. Some scholars have already pointed out some of these errors and deficiencies in their published research papers. These scholars have also stressed the need for a new critical edition of this precious heritage from 12th century AH based on newly-found sources and the poet’s style of poetry. This paper also highlights fourteen important errors in Sa’id Nafisi’s edition of Rashid-al-din Vatvat’s Divan based on eleven old manuscripts and handwritten anthologies from previous centuries. This study not only can collaborate and contribute to enriching studies related to Rashid-al-din Vatvat and Persian literary manuscript analysis, critical edition studies, and textual analysis but also can help scholars and researchers of and literature to solve other complexities in other Persian literary texts.

Introduction Rashid al-din Mohammad bin Mohammad bin Abd al-Jalil al-Umari, known as Vatvat, was a poet, secretary, and prolific author in Arabic and Persian. He was born in and later went to study in the Nizamiyyah school of this city and soon became one of the most eminent figures of his time. Vatvat was chief secretary under the Shah Atsiz and served the Khwarazmian court for nearly thirty years. It is clear from the old biographers’ account and anthologies that his fame and reputation in his lifetime went beyond Khwarazm and spread all over ancient Persia. The biographers of his time and after recorded an extensive account of his life and considered him as one of the best panegyric poets of the 12th century. Vatvat’s Persian divan, containing more than 8500 verses in Nafisi’s edition (1960), consists largely of poems eulogizing Atsiz. This edition despite many advantages especially in terms of gathering almost all the poems attributed to Rashid- al-din Vatvat, contains plenty of errors and flaws and some inserted poems from poets other than Vatvat. One major defect in Nafisi’s edition is that almost all the manuscripts of Vatvat’s poems he used were transcribed in recent centuries and nearly none of them were written before the 17th century. Since today’s scholars of Persian language and literature have found and identified new manuscripts and anthologies that contain Vatvat’s poetry, a new edition of his Divan based on these new sources seems to be highly necessary. Due to this fact, the present study highlights fourteen important errors in Nafisi’s edition based on some of these new sources (eleven old manuscripts and handwritten anthologies) and stresses the need for a new critical edition of this valuable heritage from the 12th century.

Material & Methods In this paper, based on library resources and the comparative method, eleven manuscripts that contain Rashid-al-din Vatvat’s poetry have been compared with Said Nafisi’s edition of his Divan. Then, the differences and the preferred records have been noted down and the most important ones with considering the poet’s style of poetry have been chosen for presenting in this research. The manuscripts that have been studied in this paper are:  Manuscript No: 103 in Chester Beatty Library in Dublin, dated late seventh century AH (699).

 Visiting professor of Persian language and Literature,Tokyo University of Foreign Studies, Department of Persian language, Tokyo, Japan (Corresponding Author Email: [email protected]).  Lecturer of Intercultural Communication, Rikkyo University, Department of Intercultural Communication, Tokyo, Japan.

Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021

 Manuscript No: 120 in Feyziyeh Library in Qom, dated probably around the eleventh century AH.  Manuscript No: 4841/2 in Library and Document Center of Iran Parliament, dated tenth century AH (996).  Manuscript No: ps/2485 in British Museum, dated eleventh century AH (1002).  Manuscript No: 13601 in Library and Document Center of Iran Parliament, dated eleventh century Ah (1018).  Manuscript No: p.51429 in British Museum, dated probably around the eleventh century AH.  Manuscript No: 1984 in Iran’s National Library, dated probably around the eleventh century AH.  Manuscript No: 4716/1 in Malek National Library and Museum, dated probably around the beginning of the eleventh century AH.  Manuscript No: 4549 in Library and Document Center of Iran Parliament, dated probably around the thirteenth century AH.  Manuscript No: 2517/2 in Iran’s National Library, dated thirteenth century AH (1264).  Manuscript No: s.p.799 in Paris National Library, dated probably around the beginning of the eleventh century AH.

Discussion of Results & Conclusions In Said Nafisi’s edition of Rashid-al-din Vatvat’s Divan, many deficiencies and errors can be identified which at times have altered or twisted the meaning of some verses. Several scholars have pointed out some of these errors and flaws in their research papers and have stressed the need for a new critical edition based on newly-found sources. This paper investigated fourteen important errors in Nafisi’s edition according to some of these sources and based on other references with considering the poet’s style of poetry. The findings of this paper showed that there were three misreadings of verses, eight distortions in editing verses, and three wrong records of words in Nafisi’s edition. This data not only can contribute to Persian literary manuscript analysis, critical edition studies, and textual analysis, but also can help scholars and researchers of Persian language and literature to solve other complexities in other Persian literary texts.

Keywords: Rašid-al-din Waṭwāṭ’s Divan, Rašid-al-din Vatvat, Saʿid Nafisi, Errors, Critical Edition, Textual Analysis.

References 1. Abasi, M. (Ed.) (1958). Rashidi . Tehran: Barani Library. 2. Abd al-Hay Hosni, Sh. (Ed.) (1962). Nuzhat ul-Khawatir va Bahja tul-Masame' val- Nawazir. Hyderabad: Encyclopedia of Utsmaniyah. 3. Afshar, I. (Ed.) (1964). Anis al-Nas. Tehran: Bonghah Tarjomeh va Nashr Ketab. 4. Afshar, I., & Daneshpajuh, M. (1989). Catalogue of the Manuscripts in the Malek National Library. Tehran: Malek National Library. 5. Afshar, I., Daneshpajuh, M., & Monzavi, A. (1967). Catalogue of the Manuscripts in the Islamic Consultative Assembly Library, Museum, and Documentation Center. Tehran: Islamic Consultative Assembly Library. 6. Al-Quran al-Karim. 7. Anvaar, A. (1992). Catalogue of the Manuscripts (National Library and Archives of the I.R. of Iran). Tehran: Iran’s National Library. 8. Aryani, M., & Abdallah, O. Y. M. (Ed.) (1999). Shamsol Olum va Dava o Kalame Arab e men al Kolum. Damascus: Dar al-fekr. 9. Atieh, J. (Ed.) (2008) Asas al-Siyasat. Beirut: Dar al-Taliaeh. 10. Bartold, V. (1987). Turkestan Nameh. Translated by Karim Keshawarz, Tehran: Aghah Publication. 11. Behmanyar, A. (Ed.) (2006). Altavassol elal Tarassol. Tehran: Asatir Publication. 12. Bineh, T. (1990). Divan -e Rafie Lonbani (Introduction). Tehran: Pajang Publication. Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 12, Issue 4, No. 48, Winter 2021

13. Borghee, A. A. (2005). Rahnamaye Daneshvaran dar Zabte Namha Nasbha va Nesbatha. Qom: Islami Publication. 14. Chatraei, M. (2013). The Newly-found Poetry of the Classical Kermani Poets in Sa’dollahi’s Anthology. Journal of Mirror of Heritage, 53, 67-98. 15. Dabiran, H. (Ed.) (2007). Sharafnameh Menyari. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies. 16. Dabirsiaghi, M. (Ed.) (1959). Soruri Dictionary. Tehran: Elmi Publication. 17. Dabirsiaghi, M. (Ed.) (1984). Divan Farokhi Sistani. Tehran: Zavar Publication. 18. Daneshpajuh, M., & Afshar, I. (1969). The Manuscripts of the Central Library of University of Tehran. Tehran: Tehran University Press. 19. Dehkhoda, A. (1998). Dehkhoda Dictionary. Tehran: Tehran University Press. 20. Ebrahim, M. A., & Ghetamesh, A. A. (Ed.) (1999). Jamhart al-Amsal. Beirut: Dar al-fekr and Dar al-jeil. 21. Keshash, M. (Ed.) (1997). Shifa' al-Ghalil. Beirut: Dar al-Kotob al-Elmeyeh. 22. Le Strange, G. (1992). The Lands of the Eastern Caliphate. Translated by Korkis Avad and Bashir Frencis. Qom: Al-Sharif al-Razi. 23. Manuscript No. 1865. Central Library of University of Tehran. 24. Mir Afzali, S. A. (2004). Robâ'iyyât-e Khayyâm dar Manâbe'-e Kohan. Tehran: Markaze Nashre Daneshgahi. 25. Modaberi, M. (2010). Divan Najib al-din Jorbazeghni (Introduction). Keman: Shahid Bahonar University Press. 26. Modaberi, M. (Ed.) (1984). Sorme-ye Soleymānī. Tehran: Markaze Nashre Daneshgahi Publication. 27. Modares Razavi, M. (Ed.) (2001) Divan Sanā'ī Ghaznavi. Tehran: Sanai Publication. 28. Modares Razavi, M. T. (Ed.) (1997). The Divan of Anwari. Tehran: Elmi va Frahangi Publication. 29. Mohaghegh, M. (Ed.) (2007). Muqaddimat al-Adab. Tehran: Institute of Islamic Studies of Tehran University. 30. Morad, Y. (Ed.) (2004). Al-Eghd al-Samin fi Trajem al-Nahvieen. Cairo: Dar al-Hadis. 31. Nafisi, S. (Ed.) (1960). Rashid-al-din Vatvat’s Divan. Tehran: Barani Library. 32. Najafi Asadalahi, S. (Ed.) (1970). Dastur al- Ikhwan. Tehran: Bonyad Farhang Iran. 33. Ostadi, R. (1976). Catalogue of the Manuscripts in the Feyziyeh School Library. Qom: Mehr Printing Office. 34. Qazvini, M. (Ed.. (2006). Tārīkh-i Jahāngushāy-i Juwaynī. Tehran. Donyaye Ketab Publication. 35. Sa’d, J. (Ed.) (1955). Kharidat al-Ghasr va Jaridat al-asr. Baghdad: Maṭbūʿāt al-Majmaʿ al-ʿIlmī al-ʿIrāqī. 36. Sadraei Khiei, A. (1998). Catalogue of the Manuscripts in the Islamic Consultative Assembly Library. Qom: Qom Islamic Propaganda Office. 37. Saeidi. S., & Poornamdarian, T. (2016). An Analytical Review of the Amended Version of Rashid al-Din Vatvat’s Divan. Journal of Mirror of Heritage, 58, 153-172. 38. Sajjadi, S. (Ed.) (1996). Hafiz Abru's Geography. Tehran: Miras Maktoob Publication. 39. Shaker, M. (Ed.) (2003). Ash-sh’ir wa-Ahu’arā. Cairo: Dar al-Hadis. 40. Ta’ati, A. (Ed.) (1976). Sehah al-Fors. Tehran: Bonghah Tarjomeh va Nashr Ketab. 41. Yaghmaei, H. (Ed.) (1977). Tarjomeh Tafsir Tabari. Tehran. Toos Publication. 42. Yalameha, A. (2010). The Need for a New Edition of Rashid-al-din Vatvat’s Divan. Journal of Literature and Language, 28, 384-289. 43. Yasemi, R. (Ed.) (1960). Divan Mas'ud Sa'd Salmān. Rashid Tehran: Piruz Publication.

فصلنامه علمی متنشناسی ادب فارسی )نوع مقاله: پژوهشی(

معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان سال پنجاه و هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم شمارة چهارم )پیاپی 48(، زمستان 1399، صص 51 - 37

تاریخ وصول: 11/11/1399، تاریخ پذیرش: 1399/11/11 Doi: 10.22108/RPLL.2020.120663.1635 تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط

 سارا سعیدی  محمد احمدی

چکیده دیوان رشیدالدین وطواط تصحیح سعید نفیسی تنها چاپ دیوان شاعر است. کتابخانۀ بارانی در تهران این کتاب را در سال 1339 منتشر کرد و از آن تاریخ تا امروز هیچ تصحیح دیگری از دیوان اشعار رشید وطواط صورت نگرفته است. تصحیح سعید نفیسی با وجود محاسن بسیار، بهویژه ازنظر جامعیت و گردآوری اغلب اشعار منسوب به رشید وطواط، از ورطۀ لغزش و خطا مصون نمانده است. اشتباهات، تحر یفها و تصحیفهای فراوانی در تصحیح نفیسی راه یافته و اشعار بسیاری از شاعران دیگر در دیوان وطواط وارد شده است. محققان و پژوهندگان پیشتر در مقاالت پژوهشی خود به برخی خطاهای دیوان وطواط، تصحیح سعید نفیسی توجه کرده و به لزوم تحصیح دوبارة این میراث گرانبها از قرن ششم هجری تأکید داشتهاند. در این پژوهش نیز برپایۀ یازده نسخۀ خطی گردآور یشده، چهارده مورد از مهمترین خطاهای سعید نفیسی در تصحیح دیوان وطواط ذیل چهار عنوان کلی بررسی میشود. حاصل این پژوهش گامی برای غنای مطالعات مربوط به اشعار رشیدالدین وطواط و دیوان اوست و پژوهندگان را در حل و فصل پارهای از دشوار یها و تعقیدهای متون ادب فارسی یاری میدهد.

واژههای کلیدی دیوان رشید وطواط؛ رشید وطواط؛ سعید نفیسی؛ تصحیف و تحریف؛ تصحیح انتقادی؛ متنشناسی

 استاد مدعو دانشگاه مطالعات خارجی توکیو، گروه زبان فارسی، توکیو، ژاپن، [email protected]  مربی رشتۀ ارتباطات م یانفرهنگی دانشگاه ریکیو، گروه ارتباطات میان فرهنگی، توکیو، ژاپن، [email protected] Copyright © 2021, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

38 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

1ـ مقدمه دیوان رشیدالدین وطواط تصحیح سعید نفیسی تنها چاپ دیوان وطواط است. کتابخانۀ بارانی این کتاب را در سال 1339 منتشر کرد و از آن تاریخ تا امروز متأسفانه تصحیح دیگری از این دیوان انجام نشده است. تصحیح نفیسی با وجود محاسن بسیار، بهویژه ازنظر جامعیت و گردآوری بیشتر اشعار منسوب به وطواط، از ورطۀ لغزش و خطا مصون نمانده است. بیشتر نسخ استفاد هشده در تصحیح سعید نفیسی در قرنهای متأخر کتابت شده و تقریبا ه یچکدام پیشتر از قرن یازدهم نگارش نشده و ج نگها و تذکرههای در اختیار وی نیز چندان قدمتی ندا شته است؛ به همین سبب تصحیف ها و تحریفهای فراوانی در تصحیح او راه یافته و اشعار بسیاری از شاعران دیگر در دیوان وطواط وارده شده است. در این مقاله برپایۀ یازده نسخۀ خطی، مهم ترین خطاها و تصحیفات راهیافته به دیوان رشیدالدین وطواط بررسی میشود. 1ـ1 پیشینۀ پژوهش نخست ینبار احمدرضا یلمهها در مقالۀ »ضرورت تصحیح مجدد دیوان رشید وطواط« مسئلۀ تصحیف ها و خطاهای بسیار نسخۀ چاپی تصحیح نفیسی را مطرح کرد. او با مقابلۀ نسخ به مواردی از اشتباهات نفیسی اشاره کرد و بعضی از لغزشهای او را بر مبنای سه نسخۀ خطی کتابتشده در 699، 996 و 1002 هجری ـ که در این مقاله از آنها با نشان اختصاری »اس«، »مج« و »بر« یاد شده است ـ متذکر شد ) یلمهها، 1389: 384-398(. در این مقاله رویکرد نویسنده بیشتر مبتنی بر تبعیت کامل از برخی نسخ دیوان رشید وطواط بوده است؛ ایشان فهرستی از اختالف نسخهها با متن چاپی سعید نفیسی ارائه کردهاند. پس از مقالۀ احمدرضا یلمهها، سارا سعیدی و تقی پورنامداریان در مقالۀ »بررسی انتقادی دیوان رشیدالدین وطواط« نیز خطاهای مصح ح را که ازقضا در نسخههای موجود از دیوان وطواط نیز بهاشتباه ضبط شده بود، تصحیح و تنقیح کردند و برخی از نقایص تصحیح نفیسی را برشمردند )سعیدی و پورنامداریان، 1395: 172-153(. در مقالۀ پیش رو نیز برپایۀ یازده نسخۀ دستنویس، چهارده مورد دیگر از مهمترین خطاها و تصحیفات راهیافته به دیوان رشیدالدین وطواط بررسی میشود. هیچ کدام از موارد یادشده در مقالههایی که پیشتر ذکر شد بررسی نشده است؛ در حالیکه اهمیت و وجوب بازبینی و تصحیح آنها برای ارائۀ متنی منقح از دیوان شاعر ضروری بود.

2ـ نسخ ههای اس تفادهشده در این پژوهش در این پژوهش درمجموع از یازده دستنویس بهره گرفته ایم که مشخصات آنها براساس نامگذاری ما و بهترتیب جامعیت، اصالت و اعتبار در ادامه بیان می شود. 2ـ1 نسخۀ اس )اساس( منظور از »نسخۀ اس« نسخۀ کتابخانۀ چستربیتی دوبلین به شمارة 103 )رک. دانشپژوه و افشار، 1348: 679( است. این نسخه از میان نسخ موجود از دیوان وطواط قد یمیترین دستنویس به شمار م یآید و در اواخر قرن هفتم )699 ق(، یعنی حدود یک قرن پس از مرگ شاعر کتابت شده است و اهل فن قدمت و اصالت آن را تأیید  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 39

کردهاند )رک. بینش، 1369: 32-33 و مدبری، 1389: 74(. این نسخه مجموعۀ ارزشمندی از دیوان ده شاعر قرن ششم و هفتم هجری است و دیوان وطواط سومین دیوان این مجموعه است که برگ 161 تا 216 را در بر م یگیرد. فیلم این نسخه به شمارة 1865 و عکس آن به شمارة 4505 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری م یشود. 2ـ2 نسخۀ فی منظور از »نسخۀ فی« نسخۀ کتابخانۀ فیضیۀ قم به شمارة 120 است. این نسخه به خط نستعلیق در قرن یازدهم کتابت شده است )رک. استادی، 1396: 56(. این دستنویس نزد یکترین نسخه به نسخۀ اساس ما )نسخۀ اس( و در 133 برگ به قطع 20 × 29، در 21 سطر تنظیم شده است. در باالی برگ اول نسخه یادداشتی وجود دارد مبن یبر اینکه نسخه ابتدا به فرهاد میرزا تعلق داشته و او در سال 1303 آن را به احتشام الملک متخلص به عبدی بخشیده است. 2ـ3 نسخۀ مج منظور از »نسخۀ مج« نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی با شمارة 2/4841 )رک. افشار و دیگران، 1346، ج 13: 269( است. این نسخه دربردارندة دیوان هشت شاعر است. تاریخ کتابت آن 996 هجری است. دیوان رشیدالدین وطواط دومین دیوان این مجموعه است که از برگ 26 تا 90 را در بر م یگیرد. کاتب این دستنویس هدایت الل ه قمی است و آن را به خط نستعلیق ریز کتابت کرده است. اشعار وطواط در این نسخه حدود 4550 بیت است. 2ـ4 نسخۀ بر منظور از »نسخۀ بر« نسخۀ موزة بریتانیا به شمارة ps/2485 است. کاتبی به نام زکی همدانی این نسخه را به خط نستعلیق در سال 1002 هجری کتابت کرده است. فیلم این نسخه به شمارة 1283 و 706 و عکس آن به شمارة 1523 و 2307 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود )رک. دانشپژوه، 1358، ج 10: 253(. این نسخه دربردارندة دو دیوان است و دیوان رشید وطواط دومین دیوان این نسخه است. نسخه درمجموع 129 برگ دارد که از برگ 28 تا 108 متعلق به اشعار رشید وطواط است. »ظاهرا اصل کتاب در قسمت باالی عطف آن به سبب آبخوردگی یا پوسیدگی تعمیر شده و بدین ترتیب بعضی از ابیات همۀ صفحات که با آن موضع مربوط بوده از میان رفته است« )مدبری، 1389: 75(. اشعار بهشیوة الفبایی و بهترتیب قص یدهها، قطعات و رباع یهاست. در برخی مواضع ترتیب صفحات این نسخه به همریخته است و نسخه کامل نیست و افتادگی دارد. 2ـ5 نسخۀ مج 2 منظور از »نسخۀ مج 2« نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارة 13601 است )رک. صدرایی، 1377: 115(. این نسخه به خط نستعلیق و در سال 1018 هجری کتابت شده است. اشعار در این نسخه بهصورت دو ستون در هر صفحه آمده و ادامۀ هر شعر در ستون سوم بهصورت مورب کتابت شده است. دو صفحۀ اول این نسخه نونویس است و با » بسم الل ه الرحمن الرحیم« آغاز م یشود. 2ـ6 نسخۀ بر 2 منظور از »نسخۀ بر 2« نسخۀ موزة بریتانیا به شمارة p.51439 است. این نسخه به خط نستعلق و در قرن یازده کتابت شده و در 177 برگ، در صفحات 19 سطری تنظیم شده است. همۀ صفحات جدولهای دوستونی دارد.

40 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

2ـ7 نسخۀ کم منظور از »نسخۀ کم« نسخۀ کتابخانۀ مل ی به شمارة 1984 است )رک. انوار، 1371، ج 4: 478(. این نسخه احتماال در قرن یازدهم کتابت شده و به خط نستعلیق است. اشعار وطواط در این دستنویس بدون ترتیب الفبایی بهصورت قصاید، ترج یعبندها، غزلیات، قطعات و رباعیات آمده است. این نسخه شباهت بسیار زیادی به نسخۀ »مج« دارد و در 144 برگ در قطع 65 × 130 در صفحات 19 سطری تنظیم شده است. این دستنویس انجام ندارد. 2ـ8 نسخۀ مل منظور از »نسخۀ مل« نسخۀ کتابخانۀ مل ی ملک به شمارة 1/4716 است )رک. افشار و دانشپژوه، 1368، ج 8: 63(. این نسخه دربردارندة دیوان چهار شاعر است که دیوان رشیدالدین وطواط اولین آنهاست. نسخه به خط نستعلیق و در اوایل قرن یازدهم کتابت شده است. در آغاز هر دیوان، مختصری در شرح حال هر شاعر آمده است. همۀ صفحات این دستنویس جدول های چهارستونۀ طالیی دارد. ترتیب الفبایی در تنظیم اشعار رعایت نشده و هیچ یک از رباعیات وطواط در این نسخه نیامده است. 2ـ9 نسخۀ خا منظور از »نسخۀ خا« نسخۀ خالصة االشعار و زبدة االفکار کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی به شمارة 4549 است )رک. افشار و دیگران، 1346، ج 12: 231(. این نسخه به خط نستعلیق است و در قرن سیزده کتابت شده است. این قسمت از خالصةاالشعار شامل دیوان ب یست و دو شاعر است؛ دیوان رشیدالدین وطواط نوزدهمین دیوان این مجموعه است. ترتیب صفحات در بعضی موارد در این نسخه آشفته و به همریخته است. 2ـ10 نسخۀ کم 2 منظور از »نسخۀ کم 2« نسخۀ کتابخانۀ مل ی به شمارة ف 2/2517 است )رک. انوار، 1379، ج 6: 19(. سرخوش هروی به خط نستعلیق این نسخه را در سال 1264 هجری کتابت کرده است و شباهت بسیاری به نسخۀ »مل« دارد. در آغاز این دستنویس توضیحی دربارة زندگی و شعر وطواط آمده است؛ این توضیح به آنچه در آغاز »مل« آمده است، شباهت دارد. اشعار ترتیب الفبایی ندارد و برگها بهصورت دوستونۀ 14 سطری بدون جدول تنظیم شده است. 2ـ11 نسخۀ پا منظور از »نسخۀ پا« نسخۀ کتابخانۀ مل ی پاریس به شمارة s.p.799 است. میکروفیلم این نسخه به شمارة 656 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است )رک. دانشپژوه، 1358، ج 9: 405(. این نسخه دربردارندة دیوان عمعق، سوزنی، وطواط، فلکی شروانی و عمادی است. مؤلف در آغاز هر بخش توضیحاتی از زندگی و روزگار شاعر ارائه داده که این توضیحات به آنچه در خالصةاالشعار آمده است، شباهتی تمام دارد. این نسخه تاریخ کتابت ندارد؛ اما با توجه به شباهت آن به خالصةاالشعار و خط نسخه که خط خوش نسخ است، احتماال در سدة یازده تألیف و کتابت شده است. این نسخه ب یتردید از روی یکی از نسخههای خالصةاالشعار نوشته شده است.

3ـ تصحیح برخی از ابیات دیوان رشیدالدین وطواط  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 41

در این بخش مهمترین خطاها و تصحیفات راهیافته به دیوان رشیدالدین وطواط تصحیح نفیسی ذیل سه عنوان بررسی می شود.

3ـ1 بدخوانی 3ـ1ـ1 چــو در علــم آیــی و دانــش نمــایی شوندت بنـده صـدر چـا و اخفـش )وطواط، 1339: 592( شاعر در بیت باال در وصف دانش ممدوح، دو تن را ـ که علیالقاعده باید از علما و دانشمندان شناختهشده باشند ـ بنده و زیردست ممدوح م یخواند. حال این پرسش مطرح است که »صدر چا و اخفش« چه کسانی هستند. سعید نفیسی در پاورقی دربارة صدر چا نوشته است: »مراد از صدر چا یا صدرالدین چاچی که با نام اخفش با هم آمده پیداست یکی از نحاة عرب است و تنها شاشی شارح کتاب سیبویه از مردم چا بوده است« )همان(. چنانکه پیداست سعید نفیسی دربارة این فرد آگاهی نداشته است و فقط حدسی دربارة او مطرح کرده است. تا جایی که اطالع داریم، نام چنین فردی در میان رجال تاریخ ی مشهور نیست و به فرض اینکه فردی نامشهور با این نام را نیز در جایی بیابیم، این فرد نمی تواند شخص منظور ما در این بیت باشد. منطق بیت اینگونه حکم م یکند که این دو باید افرادی معروف ـ دستکم در زمان وطواط ـ و بهنوعی نماد دانش باشند. دربارة اخفش یادشده در بیت مشکل چندانی وجود ندارد؛ احتماال باید یکی از سه اخفش شناختهشده در علم نحو یعنی ابوالخط اب عبدالحمید بن عبدالمجید هجرى یا اخفش اکبر یا ابوالحسن سعید بن مسعده مجاشعى، شاگرد سیبویه و خلیل بن احمد و معروف به اخفش اوسط و یا ابوالحسن على بن سلیمان معروف به اخفش اصغر باشد. البته اخفش، بهجز این سه، لقب هشت نفر دیگر نیز بوده است که اتفاقا آنان نیز از علمای علم نحو بودهاند )رک. برقعی، 1407، ج 1: 21(؛ اما گویا غرض شاعر یکی از آنها نیست و همانطور که گفته شد احتماال منظور شاعر در این بیت، یکی از سه تن یادشده بوده است. از همنشینی »صدر چا « با »اخفش« این احتمال مطرح م یشود که فرد اول نیز از علمای علم نحو است. با توجه به شناختهنبودن عالمی به نام »صدر چا « و بررسی نسخ دیوان وطواط این نکته ثابت می شود که سعید نفیسی در خوانش این بیت دچار اشتباه شده است و بهتبع آن به جستوجوی نامی گشته و آن را نیافته است. در نسخۀ »اس«، »بر 2« و احتماال نسخی که سعید نفیسی در تصحیح دیوان در اختیار داشته این ترکیب ب ه گونهای نوشته شده است که »صدر جاج« خوانده م یشود )»ر« نزدیک به »صد« نوشته شده و چنین به نظر م یرسد که »صدر« یک کلمه است. در نسخۀ اساس نقطۀ بسیار کمرنگ و محوی بر روی »ر« وجود دارد(؛ اما در نسخۀ »مج« و »کم« این ترکیب بهصورت »صد زجاج« ضبط شده است. زجاج از علمای نحو در قرن چهارم هجری بوده است و شهرت او بهحدی است که ه یچیک از متون مرتبط با زندگی و نام نحویان عرب از ذکر او خالی نیست. ذهبی دربارة او م ینویسد: »اإلمام نحوی زمانه، جمة أبوإسحاق، إبراهیم بن محمد بن السری الزجاج البغدادی، مصنف کتاب: معانی القرآن و له تآلیف « )ذهبی، 1425: 149(. با توجه به پشتیبانی دو نسخه و اینکه »زجاج« از بزرگان علمای نحو در قرن چهارم بوده است، ب یتردید صورت صحیح مصراع دوم بیت منظور بدین گونه است: »شوندت بنده صد زجاج و اخفش«.

42 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

3ـ1ـ2 مــن در خــود و نــدانم تــا چیســت مــر تــو را بــاری مراســت خــاک جنــاب تــو مشــک نــاب )وطواط، 1339: 58( مصراع اول بیت باال کامال ب یمعنی است. این مصراع در نسخههای »اس«، »فی«، »مج 2«، »بر 2«، »مل«، »پا«، »کم 2« و »خا« بدین صورت ضبط شده است: »من در خود ندانم تا چیست مر تو را«. به نظر م یرسد سعید نفیسی در مصراع اول این بیت دچار بدخوانی شده و ارتباط این بیت با بیت قبل قصیده را در نظر نگرفته است. بیت پیشین بیت منظور ما چنین است: جستیم ما دو تن، تو به احسان و مـن بـه جـان تــو در ایــن مــدایح و مــن خــاک آن جنــاب )همان( در این بیت آمده که ممدوح با احسان در مدایح وطواط و او نیز با جان خود خاک جناب ممدوح را جسته است. بیت مورد بررسی ما ادامۀ این بیت است و صورتی که در همۀ نسخههای ما آمده، صحیح است، تنها باید به این موضوع توجه داشت که واژة بهکاررفته در بیت را باید بهصورت »د ر « خواند. سعید نفیسی و یا کاتب نسخهای که در اختیار ایشان بوده، گویا این واژه را »د ر« خوانده است و سپس برای رفع مشکل وزنی بیت، »و« را بدان افزوده و صورت و معنی مصراع را مخدوش کرده است. شاعر در این بیت م یگوید من آگاه نیستم که د ر مدایح من برای تو چه جایگاه و ارزشی دارد؛ اما آنقدر م یدانم که خاک جناب تو برای من بهمنزلۀ مشک ناب است. صورت مصراع اول بیت، چنین است: »من در خود ندانم تا چیست مر تو را«. 3ـ2 تصحیف و تحریف/ تصحیح قیاسی 3ـ2ـ1 ســایالن از جــود تــو هســتند منفــ ی الــوطن فاضــالن در ســا یۀ جــاه تــو مرضــی المــرام )وطواط، 1339: 337( ترکیب »مرضی المرام« تا جایی که جستوجو شد، معنی چندان موجهی در بیت ندارد و شاهدی نیز در متون فارسی و عربی نداشت. این بیت از قصیده ای است که در نسخههای »کم«، »مل«، »خا«، »کم 2« و »پا« آمده است. این قصیده در نسخههای معتبرتر دیوان نیست و این بیت از قصیده در نسخۀ »مل« و »کم 2« نیز نیامده است. این ترکیب در نسخۀ »کم« و »پا« بهصورت »مرعی الدمام« و در نسخۀ »خا« بهصورت »مرصی المرام« ثبت شده است. برای ترکیب »مرعی الدمام« م یتوان معن یای به دست داد؛ اما نه معنی آن مناسب بیت است و نه این ترکیب سابقۀ کاربرد دارد. »مرصی المرام« نیز بدون معنی است؛ هرچند احتماال همان »مرضی المرام« بوده و نقطۀ آن ساقط شده است. به هر روی ه یچیک از ترک یبهای یادشده سابقۀ کاربرد ندارد و در جایگاه مورد نظر، مناسب نم ینماید. ترکیبی که به ضب طهای نسخهها نزدیک است و در این موضع معنی دقیقی دارد و افزونبر آن دارای شواهدی نیز هست، »مقضی المرام« است: »و صار الطاهر مقضی المرام فی ترویج مذهبه بأرض الدکن« )ابنحجر ة ية عسقالنی، 1382 ق، ج 4: 47(؛ »در حادى عشر ذىالقعد الحرام سنه خمس و ثمانما مقضى المرام روانه فارس گشتند« )حافظ ابرو، 1375، ج 2: 320(. بنابر شواهد موجود صورت صحیح مصراع دوم بدین صورت است: »فاضالن در سایۀ جاه تو مقضی المرام«.  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 43

3ـ2ـ2 معجــب شــدند ناگــه و معثــر بــه لطــف تــو خود چیست در جهـان بتـر از عجـب و اعتثـار )وطواط، 1339: 250( واژة »معثر« و صورت مصدری آن تا جایی که جستوجو شد، در هیچ فرهنگ فارسی و عرب یای نیامده است و درمجموع ب یمعنی و مجعول است. این بیت در ن ه نسخه از یازده نسخۀ استفاد هشدة ما آمده است. در »اس« این دو واژه بهصورت »معبر )بدون نقطه( و اعتذار«، در »فی« بهصورت »معبر و اغندار«، در »مج« بهصورت »مفتر و اعتدار«، در »بر« بهصورت »مفتر و اعتذار«، در »مج 2« بهصورت »مغبر و اعترار «، در »بر 2« بهصورت »معبر و اعتدار«، در »کم« بهصورت »معبر و اعندار «، در »مل« بهصورت »مغتر و اعتدار«، در »کم 2« بهصورت »معتر )در زیر کلمه معذر نوشته شده است( و اعتذار« ثبت شده است. چنانکه مشهود است ه یچیک از صورتهای موجود در نسخهها معنی محص لی ندارد. امر بدیهی این است که دو کلمۀ مورد بحث از یک ریشه ـ اولی صفت و دومی مصدر ـ است؛ همانطور که »معجب و عجب« در بیت به کار رفته است. پس دو واژه باید در دو صورت صفتی و مصدری در بیت معنایی داشته باشد. همۀ صورتهای این دو واژه در نسخهها بدون شک تحریفی از واژگان »مغتر و اغترار« است. واژة مغتر به معنی »فریفته« )دهخدا، 1377: ذیل مغتر( و اغترار به معنی »فر یفتهشدن« )همان: ذیل اغترار( افزونبر اینکه معنای کامال مناسبی در بیت دارد، معنی آنها نیز به معنی واژگان »معجب و عجب« نزدیک است. با توجه به موارد ذکرشده صورت صحیح بیت بررس یشده چنین است: معجــب شــدند ناگــه و مغتــر بــه لطــف تــو خود چیست در جهـان بتـر از عجـب و اغتـرار 3ـ2ـ 3 از طبـــع تـــو نزایـــد جـــز دانـــش وز پشــت تــو نخیــزد جــز قابــل )وطواط، 1339: 309( مصراع دوم بیت باال از دو نظر قابل بررسی است. اول اینکه باید در نظر داشت وطواط شاعر موازنهگوست و بهجرأت می توان گفت صنعت دلخواه او موازنه است؛ گواه آن اینکه حدود هفتاد درصد از ابیات او صنعت موازنه دارد. او در ساخت موازنۀ ابیات معموال جفت واژههای مشخصی را به کار م یبرد. واژة »طبع« در دیوان وطواط معموال با »کف و دست« جفت موازنهای را تشکیل م یدهد )رک. همان: 14، 38، 104، 107، 119، 156، 166، 174، 176، 270 و غیره(. این بیت در چهار نسخه آمده است؛ در همۀ آنها بهجای »پشت«، واژة »دست« ضبط شده است که جدا از تکمیل زوج واژگانی موازنۀ بیت با معنی بیت نیز سازگارتر است. دوم اینکه در آخر بیت واژة »قابل« آمده است که در این موضع بهجز معنای »الیق و سزاوار« )دهخدا، 1377: ذیل قابل( معنایی نم یتواند داشته باشد. باید توجه داشت که واژة »قابل« در این معنا و در معنای پذیرنده )همان( تا قرن ششم عمدتا همراه با مضاف الیه و یا در ساختار فک اضافه ای به کار رفته است و بهصورت ترکیب اضافۀ »قابل چیزی« به معنی الیق و سزوار یا پذیرای آن شاهد و کاربرد دارد. مثال: از تو خود چـون مـ ی پسـندد عقـل ناب ینـای تـو پـــارگین را قابـــل تســـنیم و کـــوثر داشـــتن )سنایی غزنوی، 1380: 469( واژة »قابل« در نسخۀ »اس« و »فی« بهصورت »تایل« و در »مج 2« بهصورت »مایل« و در »بر« بهصورت »نائل

44 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

)بدون نقطه و همزه(« ثبت شده است. صورت »تایل/ تائل« که در »اس« و »فی« آمده است، هیچ معنایی ندارد؛ اساسا چنین واژهای در هیچ فرهنگ فارسی و عربی ضبط نشده است و در هیچ اثری به کار نرفته است؛ بهجز یک موضع که گویا یکی از نام های ابلیس پیش از طردشدن بوده است )رک. خفاجی، 1418: 219( که درکل با بیت منظور ما ب یارتباط است. صورت »مایل« جدا از معنای نامناسب آن با بیت، در دو بیت دیگری از این قصیده در جایگاه قافیه و بهصورت ردالقافیه آمده و تکرار آن در بیت منظور ما خطای قافیه به شمار میرود که وطواط در 1 اشعار خود از آن به دور است. صورت نسخۀ »بر« نیز بهسبب ثبتنشدن نقطهها قابل تشخیص نیست. با توجه به معنی بیت و صورتهایی که در نسخه ها آمده است، به نظر م یرسد واژة مورد بررسی در مصراع دوم تحریفی از واژة »نائل/ نایل« به معنی »بخشش« )زمخشری، 1386: 146( و »عطیه و نصیب« است )دهخدا، 1377: ذیل نائل(. باید این نکته را در نظر داشت که اشراف وطواط به زبان تازی باعث شده است که در بسیاری موارد واژگانی را در متن اشعار فارسی خود به کار برد که شواهد بسیاری در شعر متداول فارسی ندارد؛ ولی در اشعار و آثار عربی پرکاربرد است: هــو الجــوادذ الــذى یذعطیــک نائلَــهذ عَفْـــوا و یذظلَـــم أحیانـــا فَـــیظمل م )دینوری، 1423، ج 1: 144( ش ــــمال کَ تَفْض ــــل األیمــــانَ إال یمــــینَ أبیــــک نائلهــــا الغزیــــر )حمیری، 1420، ج 8: 5207( صورت صحیح مصراع دوم بیت وطواط چنین است: »از دست تو نخیزد جز نائل«. 3ـ2ـ4 بــس خــان شــده ز قهــر تــو بــ یجــان و یافتــه بــ یجــانی از قبــول تــو هــر لحظــه جــان یای )وطواط، 1339: 491( مصراع دوم این بیت کامال ب یمعنی است؛ اگر بهجای »جان یای«، در بیت »جانی« داشتیم، مصراع معنای درستی پیدا می کرد که با توجه به قافیۀ قصیده این صورت ممکن نیست. بیت باال در شش نسخه از یازده نسخۀ ما آمده است. در »اس« و »فی« بهصورت: بــس خــان شــده ز قهــر تــو بــ یخــان و یافتــه بــ یخــان از قبــول تــو هــر لحظــه خــان یای در »مج« بهصورت: بــس حــان شــده ز قهــر تــو بــ یجــان و یافتــه بــی خــان از قبــول تــو هــر لحظــه خــان یای در »بر« بهصورت: بــس جــان شــده ز قهــر تــو بــ یجــان و یافتــه بی جـانی از قبـول تـو تـو هـر لحظـه جـان یای در »مج 2« بهصورت: بــس خــان شــده ز قهــر تــو بــ یخــان و یافتــه بــ یخانــه از قبــول تــو هــر لحظــه خــان یای در »بر 2« بهصورت: بــس جــان شــده ز قهــر تــو بــ یجــان و یافتــه بــ یجــانی از قبــول تــو هــر لحظــه جــان یای چنانکه مشخص است بهدلیل ابهام بیت، هر کاتب به گونها ی آن را ثبت کرده است. بنابر دالیل زیر صورتی که »اس«، »فی« و »مج 2« ضبط کردهاند، صحیح ترین صورت این بیت است که البته نیازمند کمی تغییر است:  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 45

الف( اول اینکه به فرض پذیرش واژگان خان )امیر و بزرگ(، ب یخان )در معنی ب یخانه( در مصراع اول و ب یخان )در معنی ب یخانه( و خانی )در معنای خانبودن، امیری، بزرگی( جدا از حصول معنای دقیق بیت، دو جناس تام در بیت شکل م یگیرد که بسیار زیباست. معنی بیت با توجه به این ضبط چنین م یشود: »بزرگان بسیاری از قهر تو ب ی خانومان شدهاند و ب ی خان ومانها از پذیرش تو به درجۀ خانی رسیده اند«. معنی مقلوب دو مصراع نیز به زیبایی بیت می افزاید. البته »خانی« در پایان مصراع دوم می تواند به معنای »زر خالص« )اوحدی بلیانی، ب یتا: 101( نیز باشد؛ اما با پذیرش این معنی، صورت مقلوب دو مصراع از دست م یرود. ب( به فرض پذیرش صورت »جان و ب یجان« در مصراع اول و »ب یجان و جان یای« در مصراع دوم، اول از همه چندان موجه نیست که شاعر گفته باشد بسیار جان از قهر تو ب یجان شده اند )مگر اینکه توسعا جان را به معنی جاندار به کار برده باشد( و دوم اینکه در مصراع دوم »جان یای« نمی تواند به هیچ وجه معنای مناسبی داشته باشد؛ زیرا »جانی« چه در معنای »عزیز و محبوب« )دهخدا، 1377: ذیل جانی( و چه در معنای »گناهکار« )دهار، 1349، ج 1: 187( معنای دقیقی در بیت ندارد. ج( اگر فرض را بر صح یحبودن صورت »خان« و »ب یجان« بگذاریم )همانطور که در چاپ مصح ح سعید نفیسی آمده است( مصراع اول ازنظر معنایی م یتواند صحیح باشد )البته تأثیر بالغی آن از بین م یرود(؛ اما باز مشکل مصراع دوم در واژة »جان یای« باقی می ماند. د( ضبط »اس« و »فی« با تغییر »ب یخان« به »ب یخانی« در مصراع دوم کامال ب ینقص م یشود. در این صورت مشکل وزنی بیت مرتفع می شود و تناسب لفظی بیت با آمدن »خان و ب یخان« در مصراع اول و »ب یخانی و خان یای« تکمیل می شود. با در نظر داشتن این نکته که در نسخۀ »بر« و »بر 2« این واژه با »ی« ثبت شده است، این تغییر کامال موجه م ینماید. با توجه به آنچه مطرح شد، به نظر م یرسد صورت صحیح بیت چنین است: بــس خــان شــده ز قهــر تــو بــ یخــان و یافتــه بــی خــانی از قبــول تــو هــر لحظــه خــان یای 3ـ2ـ 5 تــا نباشــد ز ینــت عــز معــال ی چــون هــوان تــا نباشــد حرمــت حــد مســاعی چــون محــون )وطواط، 1339: 398( این بیت در نسخ »اس«، »مج«، »بر«، »کم«، »کم 2«، »مل« و »پا« آمده است. مصراع دوم بیت در این نسخ بدین گونه است: در »اس«، »مل« و »پا«، بیت همانند چاپ مصح ح نفیسی است؛ در »مج« و »بر«: »تا نباشد حرمت جد مساعی چون محون« در »کم«: »تا نباشد حرمت جد مساعی چون مجون« در »کم 2«: »تا نباشد حرمت حد مساعی چون مجون«. با توجه به دالیلی که ذکر خواهد شد صورتی که در نسخۀ »کم« آمده، ضبط صحیح این مصراع است. واژة »محون« کامال ب یمعنی است و در اینکه این واژه تصحیفی از »مجون« است به معنی »شوخی و هزل« )دهخدا، 1377: ذیل مجون( هیچ تریدی وجود ندارد. دیگر اینکه واژة متضاد کلمۀ مجون واژة »جد« است و »جد« و »مجون« در ابیات و متون بسیاری با هم همنشین شده است: »رب جد جره مجون« )القفطی، 1429: 63(. باید توجه داشت استفاده از دو امر متضاد در ساختار شریطۀ قصاید بسیار رایج است. در این مصراع نیز شاعر گفته است تا زمانی که حرمت »جد« مانند »مجون« نیست و اینگونه شرطی ابدی برای دعای پایان قصیده ساخته است. با توجه به دالیل باال صورت صحیح مصراع دوم چنین است: »تا نباشد حرمت جد مساعی چون مجون«.

46 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

3ـ2ـ6 گزیــده شــمس دیــن ای از نهیبــت شـــده حـــال بداندیشـــان مشـــوش )وطواط، 1339: 592( این بیت در نسخههای »اس«، »مج«، »مج 2«، »بر 2« و »کم« آمده است. نکتۀ مهم در این بیت این است که واژة »حال« که بهظاهر، صحیح و بدون هیچ ابهامی است به صورتهای مختلفی در نسخ ثبت شده است؛ این واژه در »اس« به صورت »دال«، در »مج و مج 2 و بر 2«، »دار« و در نسخۀ »کم«، »روز« ضبط شده است. اختالف بسیار نسخ خطی در این موضع گویای این است که احتماال این واژه برای کاتبان، ناشناخته و نامأنوس بوده است. بسیار دور از ذهن است که واژة »حال« )مطابق چاپ مصح ح نفیسی( و »روز« )مطابق نسخۀ کم( بهصورت های دشوارتری چون »دال« و »دار« و... تبدیل شده باشد. ازسویی واژة »دال« که در اساس آمده است، به هیچ وجه معنایی مناسب با بیت ندارد و واژة »دار« نیز هرچند ب یمعنی نیست، معنای آن با صفت »مشو ش« و معنای کل بیت سازگار نیست. به نظر م یرسد واژة مورد بحث ما در اینجا »بال« به معنای »حال« )قوام فاروقی، 1386، ج 1: 179( است. نکتۀ بسیار مهمی که حدس ما را در انتخاب این واژه تأیید و تقویت م یکند، همنشینی این واژه با صفت مشو ش و مصدر تشویش است: »هر اندیشه که کند و مهم ى را که پیشگیرد ماد ه وبال و موجب تشویش خاطر و بال او شود« )جوینی، 1385، ج 2: 94(؛ »دایم االوقات مشو ش بال و منغص حال این پریشانروزگار به بالى محنت مقارنه او و ابناى جنس او گرفتار« )شجاع، 1342: 260(. باید در نظر داشت که واژة »حال« نیز در متون فارسی با مشو ش همنشین شده است )رک. دهخدا، 1377: ذیل مشوش(؛ اما با توجه به اینکه در نسخۀ اساس واژه به صورت »دال« ثبت شده و بنابر اصل اصالت ضبط دشوارتر در این موضع واژة »بال« به درستبودن نزدیک تر مینماید. 3ـ2ـ7 تــو خــود نتــازی و انــدر صــف نکورویــان همـــیخرامـــی و از نیکـــویی همـــیتـــازی )وطواط، 1339: 467( بیت باال معنی مشخصی ندارد و عالوهبر این، قافیۀ آن نیز در قصیده تکرار شده است. در »اس«، »مل« و »کم 2« بهجای »تو خود نتازی«، »تویی نیازی« آمده است؛ نیازی به معنای »معشوقه و دوست« )نخجوانی، 1355: 309( معنای مناسبی با بیت دارد. در این سه نسخه، در پایان بیت نیز بهجای »همی تازی«، »هم ینازی« آمده است که جز اینکه مشکل تکرار قافیه را بزداید، معنی دقیق تری نیز دارد. 3ـ2ـ8 همیشــه تــا کــه بــه پــیش محققــان ســخن بــــه قصــــد هــــیچ خردمنــــد را بندرایــــد )وطواط، 1339: 167( مصراع دوم بیت باال بیمعنی است. در نسخ »اس«، »فی«، »مج 2« و »بر 2« نیز بیت به همین صورت ثبت شده است. مصراع دوم بیت در دو نسخۀ »مل« و »کم 2« بدین صورت است: »به قصد هیچ خردمند یاوه ندراید«. این صورت ازنظر معنی پذیرفتنی است؛ اما با توجه به ضبط نسخۀ اساس و سه نسخۀ دیگر و با در نظر داشتن این نکته که در مواردی دیگر نیز واژگانی با صورتی متفاوت از صورت رسمی زبان معیار در اساس ثبت شده است،  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 47

بعید نیست صورت صحیح بخش آخر بیت چنین باشد: »به قصد هیچ خردمند یابه ندراید«؛ زیرا ابدال »یا« به »را« در کتابت بسیار محتمل است؛ در عین حال چنانکه اشاره رفت در نسخۀ اساس در موارد دیگری نیز با نوعی تلفظ گویشی روبهرو هستیم که به نظر نمیرسد از ویژگیهای کتابت اثر باشد و گویا بیانگر گویش شاعر است؛ برای مثال در بیت زیر: ای روی تـــــو آفتـــــاب تابـــــان بــردی دل و نیســت بــر تــو تابــان ) دستنویس 1865، برگ 376( »تابان« در آخر بیت در معنی »تاوان« به کار رفته است که با توجه به جناس تامی که با »تابان« در مصراع اول ایجاد کرده، بر زیبایی بالغی بیت افزوده است. 3ـ3 ضبط مرج ح 3ـ3ـ1 ســکون گرفــت و مطه ر شــد از همــه آفــات ز حــد ری بــه حســام تــو تــا بــه آبســکون )وطواط، 1339: 402( این بیت در نسخههای »اس«، »فی«، »مج 2«، »بر 2« و » کم 2« آمده است. در همۀ این نسخهها بهجای »حد ری«، »طاهری« آمده است. دالیل بسیاری وجود دارد که ضبط درست همان »طاهری« است که در همۀ دستنو یسهای در دسترس ما آمده است. دلیل نخست پشتیبانی پنج نسخه است که یکی از آنها نسخۀ اساس مورخ 699 هجری است. دیگر آنکه بسیار بعید است کاتبان صورت آشنای واژة »ری« را به »طاهری« بدل کرده باشند. دلیل سوم اینکه شاعر با واژة »سکون« در مصراع اول و »آبسکون« در مصراع دوم و همینطور »مطه ر« در مصراع اول و »طاهری« در مصراع دوم تناسب لفظی زیبایی ساخته است؛ دلیل آخر اینکه »طاهری« یا »طاهریه« نام منطقه ای در خوارزم است و با توجه به اینکه بیت در وصف اتسز خوارزمشاه سروده شده است، بسیار منطقی م ینماید که شاعر به »طاهری« سرزمینی در خوارزم اشاره کرده باشد: »به فاصلۀ پنج روز راه، پایین تر از آمل، نخستین شهر خوارزم به نام طاهریه قرار داشته« )بارتولد، 1366، ج 1: 325(. »وکانت دلتا جیحون فی اقلیم خوارزم، یصلها من آمل فی جانب خراسان طریق یسعد فی محاذاه ضفته الیسری الی الطاهریه حیث یبدأ حد الزراعه و منها یتابع الی هزاراسب« )لسترنج، 1413: 516؛ رک. دهخدا، 1377: ذیل طاهری(. با توجه به دالیل مطرحشده صورت صحیح مصراع دوم چنین است: »ز طاهری به حسام تو تا به آبسکون«. 3ـ3ـ2 اگــر بــه قــول نبــی رزق مــرد از فضــل اســت مـــرا ز بیشـــتر خلـــق رزق بیشـــتر اســـت )وطواط، 1339: 92( این بیت در نسخههای »اس«، »مج«، »بر«، »مج 2«، »بر 2« و »کم« آمده است. در همۀ نسخ مصراع اول بیت باال چنین است: »اگر به قول نبی فضل مرد از رزق است«. این بیت به آیۀ »و الله ف ض ل ب ع ض ک م علی ب عض ف ی الر ز ق « )نحل: 71( »و خداى افزونى داده است برخى را از شما بر برخى اندر روزى« )طبری، 1356، ج 4: 873( اشاره دارد. باید توجه داشت واژة »نبی« در مصراع باال باید با ضمۀ نخستین و در معنای »قرآن« خوانده شود. با توجه به آیۀ یادشده صورت صحیح بیت همان است که در نسخ در دسترس ما آمده است. شاعر در این بیت م یگوید

48 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

»اگر بنابر قرآن فضیلت و برتری انسان در روزی است، من از سایر اقران رزق بیشتری دارم«. نتیجۀ این قیاس اقترانی این است که من بر دیگران فضل و برتری دارم. با توجه به آیۀ باال و این نکته که آیه یا حدیثی مبن یبر افزونی رزق بهسبب افزونی فضل )آنگونه که در چاپ مصح ح سعید نفیسی آمده است( یافت نشد، م یتوان احتمال داد که صورت صحیح مصراع منظور بدین شکل است: »اگر به قول ن بی رزق مرد از فضل است«. 3ـ3ـ3 از نســ یج دولــت تــو خرامنــده هــر زمــان بـــا گونـــهگـــون نـــوا تـــن عریـــان روزگـــار )وطواط، 1339: 257( این بیت در هفت نسخۀ استفاد هشدة ما آمده است. مصراع دوم در نسخۀ »اس« و »مج 2« بهصورت »باالی گونهگون تن عریان روزگار«، در نسخۀ »فی« بهصورت »باالی کوه گوزن عریان روزگار«، در »بر 2« بهصورت »بارای گونهگون تن عریان روزگار«، در »مل« و »کم 2« بهصورت »با الم گونهگون تن عریان روزگار«، در نسخۀ »خا« بهصورت »در الم گونهگون تن عریان روزگار« آمده است. در دو نسخۀ دیگری که این قصیده در آنها مضبوط بود، یعنی نسخۀ »کم« و »پا«، این بیت نیامده است. افزونبر تفاوت بسیار بخش اول مصراع دوم در چاپ مصح ح سعید نفیسی با تمام نسخههای در دسترس ما، معنای بیت نیز با ترکیب » گونهگون نوا« هرچند نادرست نیست، کمی ب یتناسب است. ضبط نسخۀ »اس« و »مج 2« و »فی« نیز معنای محص لی ندارد. در اینجا صورتی که در »مل« و »کم 2« و »خا« با اندکی تغییر آمده است، کامال مناسب معنای بیت است؛ واژة »الم« به معنی »زیور« )سروری کاشانی، 1338، ج 3: 1278(، »ژندة درویشان« )المدنی التتوی، 1337، ج 2: 1277( و »عجب، ناز« )دهخدا، 1377: ذیل الم( آمده که در اینجا به طور اتفاقی هر سه معنی آن مناسب بیت است؛ البته معنی ناز تناسب بیشتری با معنای کل بیت دارد. اگر در این بیت، الم را در معنای ناز بدانیم، معنی بیت چنین م یشود: »از نسیج دولت تو ]اکنون[ تن عریان روزگار با ناز و عجب میخرامد« که با این معنی به این بیت مسعود سعد سلمان نزدیک است: به سال و مه زنـد از بخشـش تـو گـردون الف بــه روز و شــب کنــد از خلعــت تــو گیتــی الم )مسعود سعد سلمان، 1339: 348( بیت را م یتوان با »الم« به معنی »زیور« نیز معنا کرد. اگر »الم« را توسعا در معنای جامه ـ نه لزوما جامۀ ژندة درویشان ـ بگیریم نیز معنی موجهی از بیت حاصل م یشود که با واژگان »نسیج« و »عریان« که در بیت آمده نیز متناسب است. با توجه به معانی »الم« و پشتیبانی سه نسخه و در نظر داشتن این نکته که ضبط نسخۀ »اس« نیز به آن نزدیک است، صورت صحیح مصراع دوم بیت بدین گونه است: »با الم گونهگون تن عریان روزگار«. 3ـ4 خطای حروفچینی 3ـ4ـ1 خراج از کارگـاه تـو نسـ یج و حـد حکمـت را رواج از بارگـــاه تـــو صـــن یع فـــرد نعمـــا را )وطواط، 1339: 31( در بیت باال »نسیج و حد« که در ساختار موازنه ای بیت مقابل »صنیع فرد« قرار گرفته است، معنی موجهی ندارد. این ترکیب بهصورت »نسیج وحد« در نسخههای »اس«، »فی«، »مج 2« آمده و در نسخۀ »بر 2« بهصورت »نسیج و جد و« آمده است. صورت صحیح »نسیج و حد« ـ که در تصحیح سعید نفیسی آمده ـ بدون تردید  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 49

»نسیج وحد« است که شاید خطای حروفچینی موجب اشتباه آن شده است. »نسیج وحد« که با توجه به مرجع آن در جمله، در متون عربی بهصورت »نسیج وحده«، »نسج وحدک«، »نسیج وحدها« و غیره فراوان به کار م یرود، مثل گونهای است و معنایی نزدیک به صنیع فرد دارد: »نسیج وحده: یقال: فالن نسیج وحده، أى ال نظیر له، و أصله الث وب النفیس ال ینسج على منواله غیره معه، بل ینسج وحده« )ابوهالل عسکری، 1420، ج 2: 303(؛ در لغتنامۀ دهخدا تنها مدخل »نسیج وحده« ثبت شده )رک. دهخدا، 1377: ذیل نسیج وحده( و صورت »نسیج وحد« نیامده است. این ترکیب در فارسی شواهد بسیاری ندارد. در بیتی از فرخی »نسیج وحده« به کار رفته است؛ اما بنابر قول مصح ح در پاورقی، نسخهها آن را تأیید نم یکند و انتخاب آن تنها به حدس عالمه دهخدا بوده است: چـــراو گـــوهر قاضـــ ی محمـــد نســـیج وحـــده عـــالم بـــوالمظفر )فرخی سیستانی، 1363: 182( در التوسل علی الترسل نیز این ترکیب به کار رفته است: »در استتباع انواع فضایل و ابداع محاسن شمایل نسیج وحد و فرید عهد خویش کفات عالم خوشهچین خرمن کفایت و شهامت او باشند...« )بهاءالدین بغدادی، 1385: 80(. وطواط در یکی از نامههای عربی خود نیز از این ترکیب استفاده کرده است: »األجل العالم أدام اهلل م هج ته: نسیج وحده و فرید عهده و نادره قرانه...« )عمادالدین اصفهانی، 1955: 181(. در دیوان انوری نیز دوبار بهصورت »نسیج الوحد« به کار رفته است )رک. انوری، 1376، ج 2: 580(. به جز ترکیب »نسیج وحد« واژة »خراج« نیز در آغاز بیت تأملبرانگیز است؛ شاعر با پذیرش واژة خراج، کارگاه ممدوح را خراجگزار معرفی کرده است که ماهیت مدحی شعر را مخدوش میکند. »خراج« تنها در یک نسخۀ متأخر )کتابتشده در قرن دوازدهم هجری( آمده،؛ در نسخ »اس«، »فی«، »مج 2«، »بر 2« این واژه بهصورت »خروج« ضبط شده است. با توجه به معنی کلی بیت ضبط »خروج« صحیح است؛ شاعر در مصراع اول گفته است که نسیج وحد حکمت از کارگاه ممدوح است. با توجه به این توضیحات صورت درست مصراع اول چنین است: »خروج از کارگاه تو نسیج وحد حکمت را«.

4ـ نت یجهگیری در چاپ تصحی حشدة نفیسی از دیوان وطواط خطاها و تصحیفات فراوانی راه یافته که گاهی معنای اشعار وطواط را با ابهام و تعقید و پیچیدگی همراه کرده است. پیشتر بعضی از محققان به برخی خطاهای راهیافته به دیوان وطواط تصحیح نفیسی اشاره کرده و بر لزوم تصحیح دوبارة اشعار وطواط تأکید داشتهاند. در این مقاله نیز برپایۀ یازده نسخۀ دستنویس، چهارده مورد از مهم ترین تحر یفها و تصحیفهای راهیافته به دیوان رشیدالدین وطواط ذیل چهار عنوان کلی بررسی شد. برای این پژوهش نسخه های یادشده مطالعه و با چاپ مصح ح نفیسی مقابله شد؛ آنگاه خطاهای موجود در این چاپ یادداشتبرداری و مهمترین آنها برای ارائه در این تحقیق گزینش شد. حاصل این پژوهش م یتواند به غنای مطالعات نسخهپژوهی، تصحیح متن، متنشناسی و متن پژوهی ادبی بیفزاید و پژوهندگان را در حل و فصل برخی از دشوار یهای متون دیگر ادب فارسی یاری دهد.

پینوشت

50 / نشریه علمی متنشناسی ادب فارسی، سال پنجاه هفتم، دورة جدید، سال دوازدهم، شمارة 4، )پیاپی 48( زمستان 1399

1. باید در نظر داشت که در چاپ تصحیح سعید نفیسی، قص یدههای بسیاری مشکل تکرار قافیه دارد؛ اما همۀ این موارد خطای تصحیح بوده و مطابق نسخههای معتبر دیوان وطواط در هیچیک از موارد، قافیه مکرر نبوده است. یلمهها نیز در مقالۀ خود ذیل تکرار قافیه، برخی از ابیات متن چاپی را با همین معیار تصحیح کرده است )رک. یلمه ها، 1389: 387-386(. منابع 1. قرآن کریم. 2. ابنحجر عسقالنی، احمد بن علی )1382 ق(. نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، تحقیق شریف عبدالحی حسنی، حیدرآباد: دایرةالمعارف العثمانية. 3. ابوهالل عسکری )1420(. جمهرة االمثال، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم و عبدالمجید قطامش، بیروت: دارالفکر و دارالجیل. 4. استادی، رضا )1396 ق(. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مدرسۀ فیضیۀ قم، ج 2، قم: چاپخانۀ مهر. 5. افشار، ایرج؛ دانشپژوه، محمدتقی؛ منزوی، علینقی )1346(. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی، ج 12 و 13، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی. 6. افشار، ایرج؛ دانشپژوه، محمدتقی )1368(. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ ملی ملک، ج 8، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی، تهران: کتابخانۀ ملی ملک. 7. انوار، عبدالل ه )1371(. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مل ی ایران، ج 4 و 6، تهران: کتابخانۀ ملی ایران. 8. انوری، محمد بن محمد )1376(. دیوان انوری، بهتصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی. 9. اوحدی بلیانی، تق یالدین )1363(. سرمۀ سلیمانی، بهتصحیح محمود مدبری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. 10. بارتولد، واسیلی والدیمیروویچ )1366(. ترکستاننامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: آگاه. 11. برقعی، عل یاکبر )1384(. راهنماى دانشوران در ضبط نامها، نسبها و نسبتها، قم: جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسالمى. 12. بهاءالدین بغدادی )1385(. التوسل إلى الترسل، بهتصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر. 13. بینش، تقی )1369(. مقدمۀ دیوان رف یعالدین لنبانی، تهران: پاژنگ. 14. جوینی، عالءالدین عطاملک )1385(. تاریخ جهانگشای جوینی، ج 2، بهتصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب. 15. حافظ ابرو، عبدالل ه بن لطفالل ه )1375(. جغرافیاى حافظ ابرو، بهتصحیح صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب. 16. حمیری، نشوان بن سعید )1420(. شمس العلوم و دواء کالم العرب من الکلوم، تحقیق مطهر بن علی اریانی، حسین عمری، یوسف محمد عبداهلل، دمشق: دارالفکر. 17. خفاجی، احمد بن محمد )1418(. شفاء الغلیل، تحقیق محمد کشاش، بیروت: دارالکتب العلمیه. 18. دانشپژوه، محمدتقی )1358(. نشریه نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9 و 10، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 19. دانشپژوه، محمدتقی؛ افشار، ایرج )1348(. نشریۀ نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 6 و 9 و 10، تهران: دانشگاه تهران. 20. دستنویس کتابخانۀ چستربیتی دوبلین، میکروفیلم شمارة 1865، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. 21. دهار، قاضی خان بدر محمد )1349(. دستور االخوان، بهتصحیح سعید نجفی اسداللهی، تهران: بنیاد فرهنگ  تصحیح ابیاتی از دیوان رشیدالدین وطواط/ سارا سعیدی و محمد احمدی / 51

ایران. 22. دهخدا، عل یاکبر و همکاران )1377(. لغتنامه دهخدا )چاپ دوم از دورة جدید(، تهران: دانشگاه تهران. 23. الدینوری، أبومحمد عبداهلل )1423 ق/ 2003 م(. الشعر و الشعراء، تحقیق و شرح أحمد محمد شاکر، قاهره: دارالحدیث. 24. ذهبی، محمد بن احمد )1425(. العقد الثمین فی تراجم النحویین، تحقیق یحیی مراد، قاهره: دارالحدیث. 25. زمخشری، محمود بن عمر )1386(. مقدمة االدب، بهتصحیح مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسالمی دانشگاه تهران. 26. سروری کاشانی )1338(. فرهنگ سروری، بهتصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: علمی. 27. سعیدی، سارا؛ پورنامداریان، تقی )1395(. »بررسی انتقادی تصحیح دیوان رشیدالدین وطواط«، آینۀ میراث، شمارة 58، 172-153. 28. سنایی غزنوی )1380(. دیوان حکیم ابوالمجدود بن آدم سنایی، بهتصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی. 29. شجاع )1343(. أنیس الناس، بهتصحیح ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 30. صدرایی خویی، علی )1377(. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسالمی، ج 37، با نظارت عبدالحسین حائری، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی حوزة علمیۀ قم. 31. طبری، محمد بن جریر )1356(. ترجمۀ تفسیر طبری، ج 4، بهتصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس. 32. عمادالدین اصفهانی )1955(. خریدة القصر و جریدة العصر، ج 8، شرح و مقدمۀ محمد بهجة األثری و تحقیق جمیل سعد، بغداد: مطبوعات الجمع العلمى العراقى. 33. فرخی سیستانی )1363(. دیوان فرخی سیستانی، بهکوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار. 34. القفطی، جمالالدین أبوالحسن )1429(. أساس السیاسة، تحقیق جلیل عطیه، بیروت: دارالطلیعه. 35. قوام فاروقی، ابراهیم )1386(. شرفنامۀ منیری )فرهنگ ابراهیمی(، ج 1، بهتصحیح حکیمه دبیران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 36. لسترینج، گای )1413(. بلدان الخالفه الشرقیه، ترجمۀ کورکیس عواد و بشیر فرنسیس، قم: الرشریف الرضی. 37. مدبری، محمود )1389(. مقدمۀ دیوان نج یبالدین جرباذقانی، کرمان: دانشگاه شهید باهنر. 38. المدنی التتوی، عبدالرشید بن عبدالفغفور الحسینی )1337(. فرهنگ رشیدی، ج 2، بهتصحیح محمد عباسی، تهران: کتابخانۀ بارانی. 39. مسعود سعد سلمان )1339(. دیوان مسعود سعد سلمان، به تصحیح رشید یاسمی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات پیروز. 40. نخجوانی، محمد بن هندوشاه )1355(. صحاح الفرس، بهتصحیح عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 41. وطواط، رشیدالدین )1339(. دیوان رشیدالدین وطواط، بهتصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ بارانی. 42. یلمهها، احمدرضا )1389(. »ضرورت تصحیح مجدد دیوان رشید وطواط«، نشریۀ ادب و زبان دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید شمارة 28، 398-384.