Osmanlı Atlası Balkanlar Makedonya Osmanlı Atlası Projesi

Balkanlar - Makedonya

İstanbul Stratejik Düşünce ve Araştırma Derneği Adına Yönetim Kurulu Başkanı Ayhan Koç Neden

Osmanlı imparatorluğu 1. Dünya savaşı ile birlikte küresel bir Proje & Yayın Koordinatörü paylaşıma tabi tutulmuş, Balkanlar başta olmak üzere; Ortadoğu, Abdullah Serenli Kafkaslar ve Afrika ile olan siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel Yayına Hazırlık bağları kopartılmıştır. Mustafa Özşahin Vefa Can Kaya Osmanlı sonrası söz konusu coğrafyalarda ortaya çıkan savaşlar İçindekiler nedeniyle, imparatorluk döneminde yüzlerce yıl bir arada ve barış içerisinde yaşayan bu milletlerin, Osmanlı ile olan ilişkisi yeniden Araştırma Kurulu sorgulanmaya başlamıştır. Bu bağlamda Osmanlı siyasal sisteminin Ayhan Koç yapısal özellikleri ve siyasal kurumları üzerine birçok araştırma Büşra Mollaahmetoğlu yapılmıştır. Serkan Öztürk Yugoslavya’nın dağılması ile birlikte Balkanlarda Osmanlı bakiyesi İdris Akarçeşme birçok devlet kurulmuştur. Bu ülkelerin siyasal, ekonomik ve Ercan Akkılıç toplumsal yapısı maalesef ülkemizde yeterince bilinmemektedir. Söz konusu ülkelerle olan tarihi ve kültürel bağlarımız devam etmekle 6 Birgül Karakaş / SİYASET Ebrar Büşra Yıldırım birlikte; bu ilişkiler maalesef arzu edilen düzeyde değildir. Fatma Büşra Kaya Balkanlara yönelik yapılan bazı araştırmalarda bölgeye, reel politik 6 Tarihi Arka Plan Aysun Celep Şule Yavuzer bir yaklaşımdan daha ziyade tarihi bir perspektifle duygusal 8 Siyasi Kurumlar Songül Hatice Demirhan olarak yaklaşılmakta ve bu ülkelerin yaşadığı siyasal, ekonomik 9 Siyasi Partiler Esra Bıyıklıoğlu ve toplumsal değişim dikkate alınmadan değerlendirmeler 10 Siyasi Kültür Mine Gül yapılmaktadır. 11 - 13 Tarihi Şahsiyetler Osmanlı Atlası – Balkanlar başlıklı proje kapsamında, ilk olarak 14 - 15 Bugün Makedonya’da neler tartışılıyor ? Grafik-Tasarım Bosna Hersek inceleme konusu yapılmıştır. Raporda Bosna Hersek, Salih Aydın Siyasal, Ekonomik ve Toplumsal açıdan ele alınarak; Osmanlı sonrası geçirdiği değişim tarihsel bağlamda ele alınmıştır. Basım Üç kıtada yüzlerce yıl hüküm süren Osmanlı İmparatorluğu, çözülme Bayem Ajans süreci ile birlikte yüzlerce yıl bir arada ve barış içerisinde yaşadığı toplumlarla olan tarihi, kültürel ve ekonomik bağları kopartılmıştır. 16 Osmanlı cografyası üzerinde Avrupa’da 17, Kafkaslar’da 4, / EKONOMİ Ortadogu’da 15 ve Afrika’da 15 olmak üzere 51 devlet kurulmuştur. İletişim 18 Genel Ekonomik Durum İSDAM (İstanbul Stratejik Düşünce ve Proje ile ilk etapta Osmanlı coğrafyasında kurulan Avrupa’daki 19 - 23 Ekonomik Göstergeler Araştırma Merkezi) 6 ülkenin (Bosna Hersek, Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya, Süleymaniye Caddesi Kanuni Medresesi Sokak No: 34 D. No: 1 Karadağ ve Arnavutluk) siyasi tarihi, siyasal kurumları, coğrafi Fatih / İstanbul özellikleri kültürel yapısı, tarihsel süreç içerisinde geçirdigi degişimler, anahtar kavramlar ve günümüzde bu ülkelerde [email protected] nelerin tartışıldığının araştırılarak gençlerimizle paylaşılması www.isdam.org.tr planlanmaktadır. Bu ülkelerin seçilmesinde, bu ülkelerle ülkemiz 24 arasındaki tarihi ve kültürel baglar dikkate alınmıştır. / TOPLUM Projenin amacı, gençlerimizin, entelektüel ve sosyal manada Eğitim - Osmanlı’dan Günümüze Makedonya’da Eğitim Sistemi yetişmiş, evrensel ve insanî değerlere sahip, milli ve manevi 24 - 26 değerlerine bağlı, uluslararası konularda ve ülkeler hakkında bilgi 27 - 33 Osmanlı’dan Günümüze Makedonya’da Din Eitimi ve özgüven sahibi ve uluslararası alanda akranlarıyla rekabet 34 Aile ve Gençlik Bu Rapor Gençlik ve Spor Bakanlığı Makedonya’da Aile 2016 Yılı II. Çağrı dönemi Gençlik edebilecek seviyede bireyler olarak kendi potansiyellerini tam 35 - 39 Projeleri Destek Programı anlamıyla gerçekleştirebilecekleri imkân ve zemini oluşturmakdır. 40 - 41 Makedonya’da Gençlik Kapsamında Hazırlanmıştır. 43 - 44 Din ve Kültür - Makedonya’da Dini Hayat 45 - 51 Makedonya’da Kültür 52 - 55 Makedonya ve Sivil Toplum Kuruluşları 2018 Başkent Üsküp

Yüzölçümü 25.713 km²

Nüfus 2.083.308 (2016)

Para Birimi Makedon Denarı

Resmi Diller Makedonca

GSYİH (Milyar $) 10 (2015, Eurostat)

KBGSYİH ($) 4.690 (2015, Eurostat)

Büyüme Oranı (%) 3,3% (2015, Eurostat)

Makedonya Cumhurbaşkanı George Ivanov

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 4 MAKEDONYA 5 Makedonya, 8 Eylül 1991´de yapılan referandum ile Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsız bir devlet haline gelmiştir. Bu gün her yıl düzenli Siyaset olarak bağımsızlık günü kutlanmaktadır.

Ayhan Koç - Büşra Mollaahmetoğlu

Tarihi Arka Plan

Tarihsel olarak büyük imparatorlukların nüfuz alanı içinde kalan Makedonya, sırasıyla Roma, Doğu Roma, Sırp ve Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyeti altında kalmıştır.

Makedonya Krallığı, Büyük İskender’in birlikte, bölgede hâlâ varlığını sürdüren II. Dünya Savaşı sonrasında Arnavutlar ve Makedonlar, bölgedeki Türk varlığını MÖ 336 yılında tahta çıkışıyla altın bir Türk-İslam nüfusu vardır. Ancak yok saymak istemişler ve Arnavutların “Türkleşmiş Arnavutlar” olduğunu iddia çağını yaşamıştır. Dünya tarihin en Osmanlı hâkimiyetinden sonraki etmişlerdir. Ancak Makedonya’da yetişmiş önemli şahsiyetler, bu ülkede Osmanlı- büyük savaşçılarından birisi olarak dönemde çeşitli sebeplerle bölgedeki Türk mirasının kalıcı izlerini gözler önüne sermektedir. Osmanlı döneminde Üskübi, gösterilen Büyük İskender, o güne Türk nüfusu giderek azalmıştır. İshak, Aşık Çelebi, Garibi, Hayali gibi önde gelen edebiyatçılarımız Makedonya’dan kadar keşfedilmiş dünyanın büyük çıkmıştır. Cumhuriyet döneminde ise edebiyatımızın tanınan isimlerinden Yahya çoğunluğunu fethederek, tarih boyunca İki dünya savaşında toprak bütünlüğünü Kemal Beyatlı ve Cenap Şahabettin Makedonya Türklerindendir. en geniş sınırlara ulaşan devletlerden kaybeden Makedonya’nın toprakları birisinin kurucusu olmuştur. Makedonya Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan daha sonra Roma İmparatorluğu’nun arasında paylaşılmıştır. Makedonya’nın hâkimiyetine girmiştir. 1371 yılından, bugünkü sınırları tarihsel Makedonya 1877 – 1878 Osmanlı – Rus harbine kadar bölgesinin %38’ini kaplamaktadır. kesintisiz olarak Osmanlı hâkimiyetinde Başkenti Üsküp’tür ve resmi dili kalan Makedonya, 1912-1913 Balkan Makedoncadır. Savaşları nedeniyle Osmanlı’dan kesin olarak ayrılmıştır. Yugoslavya’nın dağılmasıyla birlikte Yugoslavya´yı meydana getiren Makedonya’nın 19.yüzyılda Osmanlı cumhuriyetlerden biri olan Makedonya hâkimiyetinden çıkmasında Papalık Cumhuriyeti, Makedonya topraklarında ve Rusya’nın etkisi söz konusudur. kuruldu. Makedonya Cumhuriyeti, Balkanlarda Müslümanların yaşadığı Yugoslavya’nın parçalanması üzerine felaket neticesinde Makedonya’da savaşa maruz kalmadan kurulan tek yaşayan halkın büyük çoğunluğu ülkedir. Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmakla

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 6 7 SİYASET

Siyasi Kurumlar Siyasi Partiler

Klasik parlamenter sistemle yönetilen büyükelçilerin atanmasına ve Makedonya’da yasama, yürütme görevden alınmasına, ordunun Parti Adı Kurucusu ve yargı arasında kuvvetler ayrımı başkumandanlığından Milli Güvenlik Lubço Georgievski, Dragan Makedon Birliği Partisi (VMRO) ilkesi geçerlidir. Cumhurbaşkanı ve Konseyi Başkanlığı’na varıncaya kadar Bogdanovski, Goran Jakovlevski parlamento seçimleri beş yılda bir yargı bir dizi önemli yetkisi bulunmaktadır. gözetiminde yapılmaktadır. Ayrıca parlamento tarafından çıkartılan Sosyal Demokrat Birliği (SDSM) Branko Srvenkovski yasalar Cumhurbaşkanı tarafından Siyasi Kurumlar / Yasama onaylandıktan sonra yürürlüğe Liberal Demokrat Parti (LDP) Goran Milevski girmektedir. Yasama yetkisi parlamentoya ait olup, Örgütü - Makedon Birliği Partisi” parlamento tarafından çıkartılan yasalar Yürütmenin önemli bir diğer organını Hükümet ve vatandaş arasındaki (VMRO) Makedon milliyetçiliğini Cumhurbaşkanı’nın onayı ile yürürlüğe ise parlamento içerisinden çıkan ve hukuki ihtilafları çözmek üzere esas alan bir politik yaklaşımı girebilmektedir. hükümeti temsil eden Başbakan ve “Ombudsmanlık” kurumu benimsemiştir. Ülkedeki ikinci büyük Bakanlar Kurulu’dur. Bakanlar Kurulu, bulunmaktadır. Diğer taraftan yargı parti konumundaki “Sosyal Demokrat Siyasi Kurumlar / Yürütme parlamentoya karşı yıllık bütçenin ve organları arasındaki hukuki ihtilafları Birliği” (SDSM) ise sosyal demokrat yasa tasarılarının hazırlanmasından çözüme bağlamak üzere Temyiz niteliktedir. Üçüncü büyük parti ise Yürütme yetkisi beş yılda bir doğrudan sorumludur. Mahkemesi görev yapmaktadır. Liberal Demokrat Parti (LDP)’dir. halk tarafından seçilen Cumhurbaşkanı Dini ve etnik bakımdan çok farklı Makedonya’daki Türk azınlık ise ile parlamento içinden çıkan Siyasi Kurumlar / Yargı milletlerin bir arada yaşadığı siyasi parti olarak önemli bir etkinlik hükümete aittir. Bir kişinin en fazla Makedonya’da bu sosyal bölünmüşlük yürütememektedir. Türklere ait üç iki kez cumhurbaşkanı seçilebildiği Makedonya’da yargılama yetkisi siyasal bölünmüşlüğü de beraberinde önemli siyasi parti bulunmakla birlikte Makedonya’da bugüne kadar seçilen bağımsız mahkemelere aittir. getirmiştir. Makedon, Arnavut ve Türk bunlardan sadece ikisi parlamentoda tüm cumhurbaşkanları Makedon Makedonya Yüksek Mahkemesi en etnik kimliklerinin yanı sıra Hristiyan milletvekiliyle temsil edilmektedir. kökenlidir. Cumhurbaşkanı’nın, yüksek yargı organı olup, Anayasa ve Müslüman dini kimlikler de siyasal Türk Demokratik Partisi (TDP) Anayasa Mahkemesi Başkanı dahil Mahkemesi ikinci derecede önemli bölünmenin temelini oluşturmaktadır. Makedonya’daki Türklerin en önemli üst düzey yargıçların seçiminden, yüksek mahkemedir. Makedonya’da Makedoncanın tek resmi dil olarak siyasi partisi konumundadır. (Emin, Yüksek Mahkeme ve Anayasa kabul edilmesi Arnavutlar ve Türkler 2014, s. 53) Türk Hareket Partisi (THP) ise Mahkemesi üyelerinin parlamento tarafından kabul edilmemekte ve bu etnik temelli olarak yalnızca Türklerin tarafından seçilmesinin yargı durum sorunlara neden olmaktadır. sorunlarını dile getiren bir siyasal parti bağımsızlığına gölge düşürdüğü ve Özellikle Arnavutluk ile Kosova olarak varlığını sürdürmüştür. Diğer yargının politize olduğu eleştirileri sıkça sınırlarına yakın bölgelerdeki Arnavut Türk partisi ise Türk Milli Birlik Hareketi yapılmaktadır. nüfusun yoğunluğu, gelecekte Partisi (TMBH)’dir. istikrarsızlıkların oluşması endişelerini % 4 oranındaki bir nüfus yapısı ile de beraberinde getirmektedir. azınlıkta bulunan Türkler, kurdukları çok Balkanlardaki sınır anlaşmazlıkları ve sayıdaki siyasi partiyle bölünmüşlük zorunlu göçlerle oluşan belirsizlikler, sorununu daha da artırmış ve partilerin radikal milliyetçiliği tırmandırıyor. çokluğu Türklerin parlamentoda Bölgede artan milliyetçi akımlar, yeterince temsil edilememesine neden gelecekte 1990’lı yıllarda yaşanılan olmuştur. muhtemel çatışma risklerini de beraberinde getiriyor.

Makedonya’daki en büyük siyasi parti konumundaki “İç Makedon Devrimci

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 8 9 SİYASET

Siyasi Kültür Tarihi Şahsiyetler George Ivanov Makedonya Cumhurbaşkanı

Makedonya Cumhurbaşkanlığı görevini güçlendirmeye çalışmıştır. İvanov Demokratik bir siyasal yaşama 1991 yılında Yugoslavya’nın dağılması ile birlikte yapan George Ivanov, 1957 yılında diğer siyasi aktörlerin aksine pek çok geçen Makedonya’da çok farklı etnik ve dini kimliğin bir arada bulunması ciddi Makedonya’nın güneydoğusunda ülkeyle ilişkilerini geliştiren, ılımlı ve sorunlara yol açmaktadır. Makedonya’da etnik farklılıklar sadece kültürel ve dini Valandova şehrinde doğmuştur. yapıcı bir politik tutum sergilemiştir. alanları değil, siyasal alanı da şekillendiren önemli bir unsur olarak karşımıza Üsküp’te Hukuk Fakültesi’ni Balkanlarda uyguladığı birleştirici siyasi çıkmaktadır. bitirmesinin ardından lisansüstü ve tavrını şu şekilde aktarmıştır: “Balkan doktora eğitimlerini tamamlamış halkları, İslamiyetle tanıştıktan sonra Makedonya’da medya organlarının baskı altında olması ya da belirli bir kesimin ve Üsküp’te bulunan Kiril ve Metodi farklı siyasi görüş ve inançlara karşı etkisi altında bulunması demokratik siyasal yaşamın gelişmesinin önündeki en Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde daha müsamahakâr davranır oldu. önemli engellerden birisini oluşturmaktadır. öğretim üyesi olmuştur. 1999 yılında Bugün Makedonya’da Müslümanlar Atina Üniversitesinde dersler vermeye ve Hıristiyanlar, birlikte yaşama Makedonya Cumhuriyeti sosyal ve siyasal düzenini Makedonlara ve Arnavutlara başlayan Ivanov, 2008 yılında profesör kültürüne sahipler. İbadethanelerde göre düzenlemek suretiyle Türkleri ve diğer etnik kimlikleri görmezlikten unvanını almıştır. Yaratıcılarına birlikte ibadet etmekte gelmektedir. Nüfusunun %64’ü Makedon, %25’i Arnavut, %4’ü Türklerden oluşan ve bayramlarını beraber kutlamaktalar. Makedonya’da, Makedonlar ve Arnavutlar arasındaki devam etmekte olan etnik Josip Broz Tito’nun ölümünden sonra Bugün Makedonya’da farklı din, gelenek mücadele ise ülkenin geleceği için en önemli tehdit unsuru olarak görülmektedir. Yugoslavya’da oluşan siyasi krizlerde ve etnik kökene sahip toplulukların bir İnanç bakımından ise nüfusun %65’i Makedon Ortodoks, %33’ü Müslümanlardan İvanov, liberal reformist gençlik vatan çatısı altında birleşmiş olması oluşmaktadır. hareketine katılmış ve Makedonya’nın gelecekte Avrupa’da ve hatta dünyada bağımsızlık mücadelesine gazetecilik bunun mümkün olabileceğinin en güzel yaparak destek vermiştir. İvanov ispatıdır.” Makedonya’nın bağımsız olması için ekonomik ve sosyal alanda çalışmalar Makedonya Nüfus Dağılımı yaparak ülkesine siyasi alanda katkı sağlayan önemli bir şahsiyettir.

İvanov, 12 Mayıs 2009 yılında Cumhurbaşkanı olmuştur. İvanov, ılımlı ve hoşgörülü politikası sayesinde farklı etnik gruplar arasındaki 4% problemleri aşma noktasında pozitif Türk 33% 64% Müslüman bir rol oynamıştır. Benzer şekilde Makedon 65% komşuları Yunanistan ve Bulgaristan 25% Hristiyan ile Makedonya’nın kuruluşundan Arnavut itibaren yaşadığı bunalımlı ilişkileri düzeltmeyi ve gergin ortamı yumuşatmayı bilmiştir. Ülkesinin Türkiye Cumhuriyeti ile ilişkilerinin dostluğa dönüşmesini sağlayan Ivanov, Türkiye’nin Makedonya’ya yatırımlarını destekleyerek iki ülke arasındaki bağları

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 10 11 SİYASET

Kenan Hasip Ali Ahmedi TDP Başkanı BDİ Başkanı

Dr. Kemal Hasip Makedonya’da arasındaki Parlamenter İşbirliği Grubu Gostivar’da doğmuştur. Üsküp Kiril ve Başkanlığı, Siyasal Sistem ve Topluluklar Ali Ahmedi, 1959 yılında Makedonya’nın batı bölgesinde dünyaya gelmiştir. Metodi Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden Arası İlişkiler Komitesi üyeliği Avrupa Makedonya’da yaşayan Arnavutların en büyük partisi konumunda olan BDP mezun olarak doktor unvanını almıştır. İşleri Komitesi yardımcı üyeliği, partisinin başkanı olmuş ve Makedonya’daki Arnavutlar ile ilgili siyasi alanda etkin Hasip 2003 yılında Ohri’de yapılan 5. Makedonya Meclisinde, Topluluklar Arası bir rol oynamıştır. 1981 yılında siyasi tutumu nedeniyle Yugoslav Devleti tarafından Türk Demokratik Partisi’nin kurultayında İlişkiler Komitesi üyeliği, Ulusal Avrupa tutuklanmıştır. Bir süre tutuklu yargılanan Ahmedi İsviçre’ye kaçmıştır. Sırpların yapılan seçimle oy çokluğu ile genel Entegrasyon Konseyi” üyeliği görevinde baskı ve işkencelerine karşı Avrupa’da protestolarına devam etmiştir. başkanı seçilmiştir. Aynı başarıyı bulunarak siyaset alanında etkin rol göstererek kurultayda 6. ve 7. kez başkan oynamıştır. Kosova savaşından sonra Makedonya’daki Arnavutluklara yönelen Ahmedi, olmaya devam etmiştir. Makedon Devleti’ne karşı silahlı mücadele başlatarak Milli Kurtuluş Ordusu’nu Dr. Kemal Hasip elde ettiği görevleri kurmuştur. 2001 yılında Makedonya ile Milli Kurtuluş Ordusu arasında Ohri Kemal Hasip 1994 yılında Makedonya üstün başarı ile tamamlayıp Türkiye anlaşmasının imzalanmasında önemli bir siyasi rol oynamıştır. 2014 yılında yapılan Meclisinde milletvekili olarak seçilmiştir. Cumhuriyeti’ni parlamentoda temsil Cumhurbaşkanlığı seçiminde Gruevski’nin ortağı olmaya devam etmiştir. Dr. Hasip, “Güvenlik ve İstihbarat etmiştir. Türkiye-Makedonya siyasetinin Çalışmalarını Denetleme Komitesi birlikte adım atmasını sağlayan Hasip, Milliyetçi bir ruha sahip olan Ahmedi, Makedonya siyasetinde aktif bir rol yardımcı üyeliği, Batı Avrupa Birliği ilişkilerin hem Türkiye’de hem de oynamıştır. Meydanlarda ve mitinglerde yapılan siyasi konuşmalara katılmayan Parlamenterler Meclisindeki Makedonya Makedonya’da gelişmesini sağlayan Ahmedi, milliyetçiliğini son yıllarda sessiz bir şekilde devam ettirmiş ve bu konuda Cumhuriyeti heyeti yardımcı üyeliği önemli siyasi şahsiyetlerden biri destekçilerinin de eleştirilerine maruz kalmıştır. ve Türkiye Cumhuriyeti Parlamentosu olmuştur. ile Makedonya Cumhuriyeti Meclisi

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 12 13 SİYASET

çevre ülkelerle yaşadığı sorunların da etkisiyle NATO’ya üye olmaya çalışmaktadır. Yunanistan’la yaşadığı sorunlar Makedonya’nın uluslararası toplumla iktisadi ve sosyal anlamda kurmaya çalıştığı ilişkileri olumsuz yönde etkilemektedir. Diğer taraftan Makedon kimliğinin öne çıkartılması ülkede yaşayan Arnavutların tepkisine neden olmaktadır. Nitekim 2001 yılında Arnavutlar silahlanarak dağa çıkmış, birkaç ay Makedonya silahlı kuvvetleriyle silahlı çatışmaya girmiştir. Söz konusu çatışmalara “Ohri Çerçeve Anlaşması” ile son verilmiştir. Bugün Makedonya’da neler tartışılıyor

Ohri Çerçeve Anlaşması

Bugün birçok ülke Makedonya’yı tanırken, Yunanistan’ın itirazı ile Avrupa Birliği’ne Ohri Çerçeve Anlaşması’nda öngörülen düzenlemelerle, bir belediyede çoğunluğu üye devletler hâlâ Makedonya’nın bağımsızlığını tanımamaktadır. Yunanistan oluşturan topluluk, Makedonca’nın yanı sıra, kendi dilini ve bayrağını kullanma ile Makedonya arasındaki ihtilaf, Makedonya adının Yunanistan´daki? bir bölge gibi kazanımlar edinmiştir. Bu hakların yanı sıra belediye başkanları ve belediye ile aynı adı taşıması ile birlikte Makedonların kendilerini “antik Makedon” meclislerine geniş yetkiler tanınmıştır. olarak tanımlamaları ve Makedonya’nın tek mirasçısı olarak görmelerinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle “Makedonya” adının değiştirilmesi yönünde Bugün Makedonya AB ve NATO’ya üye olmaya ve bu şekilde siyasi ve iktisadi Yunanistan´ın baskıları günümüzde de devam etmektedir. Diğer taraftan anlamda uluslararası sisteme entegre olmaya çalışmaktadır. Ancak Yunanistan’ın Makedonya, bir başka komşusu Bulgaristan ile dil ve ortak kültürel değerler vetosu nedeniyle her iki kuruluşa da yakın zamanda üye olması beklenmemektedir. sorunu yaşamaktadır. Bulgaristan’ın Makedonca’yı bir Bulgar lehçesi olarak adlandırmasına karşın Makedonlar Makedonca’nın ayrı bir dil olduğunu ifade Makedonya, diğer Balkan ülkelerinin deneyimine benzer şekilde Rusya, Amerika etmektedirler. ve AB ülkeleri arasındaki nüfuz mücadelelerine sahne olmaktadır. Bu durum sorunların çözümünü daha da zorlaştırmaktadır. Makedonya, bugün 140 kadar ülke tarafından tanınmakla birlikte AB, BM ve NATO gibi uluslararası kurumlar tarafından FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia) ismiyle tanınmaktadır.

Makedonya, Yugoslavya’dan savaşmak zorunda kalmadan bağımsızlığını kazanan tek ülke olmakla birlikte istikrar açısından en riskli ülkelerden birisidir. Bu nedenle

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 14 15 Ekonomi Serkan Öztürk

Genel Ekonomik Durumu

Makedonya’nın GSYİH içinde ağırlıklı pay,

Makedonya, Orta ve Doğu Avrupa’yı Güney ve Güneydoğu Avrupa ile bağlayan önemli ulaşım yollarının kesiştiği bir noktada bulunan ve Dünya Bankası tanımlamalarına göre aşağı orta milli gelir seviyesinde yer alan bir ülkedir. Ülkenin bir yandan denize kıyısı olmaması, diğer yandan da ekonomisinin dışa açık olması zorunluluğu Makedonya’nın küresel ekonomideki gelişmelere büyük ölçüde %63 %26 %11,2 bağımlı bir şekilde hareket etmesine yol açmaktadır. Hizmet Sektörü Sanayi Tarım

Yugoslav Cumhuriyetleri arasında en az gelişmiş ülke Makedonya’dır. Toplam mal ve hizmet çıktısının yalnızca %5’ini kendisi üretebilmektedir. 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından büyük bir ekonomik çöküntü yaşayan Makedonya’da hızla özelleştirilen üretim tesislerinin çoğu iyi işletilemediğinden Bölge standartlarının üzerinde eğitilmiş, görece olarak daha ucuz işgücüne kapanmış ve ülkenin mevcut üretim kapasitesi büyük ölçüde azalmıştır. sahip olan Makedonya’da yüksek işsizlik oranları önemli bir ekonomik sorun olarak karşımızda durmaktadır. Ülkede genel işsizlik oranı %25’ler civarında iken Makedonya genel olarak tarım ekonomisine dayanan bir ülkedir. Tarım sektörü genç işsizlik oranı %60’ları bulmaktadır. Makedonya’nın diğer bölge ülkeleriyle GSYİH’nın %11,2’sini oluşturmakta ve aktif nüfusun da % 18,3’ünü içermektedir. kıyaslandığında gelişmiş bir altyapıya sahip olduğu gözlemlense de ülke Ülkede gelişmiş yöntemlerle tarım ve hayvancılık yapan işletme sayısı çok azdır. Bu ekonomisinin birçok alanda ciddi olarak modernleştirilmesi, geliştirilmesi, nedenle üretim yetersiz ve rekabet gücü zayıf olup tarım ve hayvancılık ürünlerinde bürokrasi, yargı ve özel sektörde hakim olan iş kültürünün profesyonelleştirilmesi de Makedonya halihazırda ithalata bağımlıdır. yönündeki ihtiyaçlar devam etmektedir.

Makedonya’da üretim teknolojisi eski, girişimci güç zayıf, sermaye birikimi Makedonya para birimi Dinar olup değeri Avro’ya karşı istikrarlıdır. Dış ticaretinin yetersizdir. Sanayi sektörünün GSYH içindeki payı % 26 olup, işgücünün % yarısından fazlasını AB ülkeleri ile gerçekleştirmekte olan Makedonya ekonomisi 29’una istihdam sağlamaktadır. Hizmet sektörünün ise GSYİH içindeki payı % 63 AB ülkelerine bağımlı durumdadır. Bu nedenle AB ekonomisinde görülen civarındadır ve nüfusun da % 53’ü hizmet sektöründe istihdam edilmektedir. olumsuz gelişmeler Makedonya ekonomisini de ciddi olarak etkilemektedir. Hizmetler özellikle ticaret, taşımacılık, telekomünikasyon ve bankacılık alanlarında Yunanistan, iki ülke arasında yaşanan tüm siyasi ve toplumsal sorunlara rağmen, yoğunlaşmaktadır. hâlâ Makedonya’nın doğal ticari ve ekonomik ortaklarından biri olma özelliğini korumaktadır. Yunanistan, Makedonya’nın en önemli üçüncü dış ticaret ortağıdır Makedonya kurumlar ve gelir vergisi oranlarında %10’lar seviyesiyle Avrupa’daki ve Makedonya’da 1990’lı yıllarda gerçekleştirilen özelleştirmeler sırasında yapılan en düşük vergi oranlarına sahiptir. Bu vergi oranlarından ve Dünya Bankası iş satın almalar sonucunda Yunan yabancı yatırımcılar ülkede önemli bir ekonomik yapma kolaylığı endeksindeki 11. sıradaki yerinden anlaşılacağı üzere ülkenin ağırlığa sahip olmuştur. Makedonya’nın en büyük bankası durumunda bulunan önceliği yabancı yatırımcıları ülkeye çekmek ve özel sektörün gelişmesine olanak Stopanska Banka’nın sahibi Yunanistan Merkez Bankası’dır. Ayrıca ülkedeki tek sağlamaktır. Bunu gerçekleştirebilmek amacıyla sabit döviz kuru, düşük enflasyon petrol rafinerisi de Yunanlılara aittir. ve yabancı yatırımları teşvik politikaları uygulamaları devam etmektedir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 16 17 Kağıt üstünde, özellikle maliyetler açısından önemli avantajlar sunan Makedonya diğer Balkan ülkelerine benzer şekilde ağır işleyen bir sisteme Ekonomik Göstergeler ve bürokratik hantallığa sahiptir. Çok sık değişen mevzuat ve güven duyulmayan yargı sistemi, olası yabancı yatırımcıların Makedonya’da Kişi Başı Yurt İçi Hasıla gerçekleştirmeyi öngördüğü yatırım kararlarını bir kez daha değerlendirme gereği duymalarına neden olabilmektedir. Bununla birlikte Makedonya’nın Avrupa Birliği kişi başına düşen milli gelir rakamı olan 26.500 USD ile genel olarak diğer bölge ülkelerinden daha iyi durumda olduğu da ayrıca kıyaslandığında 5000 USD civarında oluşan kişi başına düşen hasıla oldukça belirtilmelidir. Bir süredir uygulanan ekonomik reform programı ve düşük düşük kalmaktadır. Makedonya, 2016 yılı itibariyle yaklaşık 10.9 milyar USD’lik bir enflasyon politikası sayesinde Makedonya makro-ekonomi verilerinde ekonomik büyüklüğe sahiptir. Sanayi sektörünün GSYH içindeki payının %26 olması kaydedilen görece olumlu gelişmeler devam etmektedir. ve başta işsizlik olmak üzere devam eden yapısal problemler, kişi başı milli gelir rakamlarının istenilen seviyelere ulaşmasını engellemektedir. Ülkenin başlıca tarım ürünleri; pirinç, pamuk, tütün ve çeşitli meyvelerdir. Hayvancılıkta da koyun ve keçi besiciliği önemli yer tutmaktadır. Ülkenin en önemli sanayi sektörleri; kimyevi ürünler, demir-çelik, makine, metalürji ve tekstildir. Tekstil, özellikle de deri sanayi en önde gelen sanayi kolunu oluşturmaktadır. Makedonya, Dünya Bankası iş yapma kolaylığı endeksinde 11. sırada yer almaktadır.

Yıllık Büyüme Oranları Makedonya, makro-eokonomik istikrarı sürdürmek, ekonomik büyümeyi hızlandırmak ve istihdamı artırmak amacıyla sabit döviz, düşük enflasyon ve yabancı yatırımları teşvik politikaları uygulamaktadır. Büyümede doğrudan yabancı yatırımların önemli rolü bulunmaktadır. Makedonya’da yaşanan siyasi belirsizlikler yatırımlar üzerinde negatif etki oluşturmaktadır. 2016 yılında %2,41 büyüme oranı gerçekleşmiş olup daha yüksek kişi başı gelir rakamlarına ulaşabilmek için büyüme rakamlarının yükselmesine ve devamlılığına ihtiyaç bulunmaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLIOSMANLI ATLASI ATLASI PROJESİ PROJESİ - -BALKANLAR BALKANLAR Bosna Makedonya Hersek 18 19 EKONOMİ

İstihdam-İşsizlik Oranları Enflasyon Oranları

Ülkenin en büyük ekonomik sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Özellikle Makedonya sabit döviz kuru politikası uygulamaktadır. Sabit kur politikasının genç işsizlik oranları %60’ları bulmaktadır. Bu durumun başlıca nedenleri; ülkede enflasyon üzerindeki olumlu etkisi devam etmektedir. 2013 yılından sonra görülen yeterli iş sahalarının bulunmaması ve bunu sağlayabilecek ekonomik yapının keskin düşüşlerin nedeni ise siyasi istikrarsızlık nedeniyle kişisel harcamaların olmaması, ülkenin yaşadığı siyasi sıkıntılar şeklinde sıralanabilir. İstihdamla kısılması ve yatırımların yavaşlaması sonucunda talepteki gerilemeler ve başta ilgili bir diğer sorun ise asgari ücretin ve genel ücret seviyesinin düşüklüğüdür. enerji olmak üzere ithal ürün fiyatlarında görülen düşüşlerdir. İş bulunduğu takdirde bile asgari ücretin 200 Euro civarlarında olması insanların çalışma şevkini kırmaktadır.

2000’li yıllarda başında %30-35’ler seviyesinde bulunan işsizlik oranları son İhracat yıllarda düşüş eğilimi göstermiştir. Her ne kadar Avrupa Birliği’ne entegrasyon çalışmaları, yabancı yatırımların ülkeye çekilebilmesi için uygulanan teşvikler Makedonya, üretim kapasitesinin zayıf olması ve özellikle ihracata yönelik üretim istihdama pozitif katkı sağlasa da işsizlik oranlarının düşmesinde iş bulma ümidini yapan yabancı yatırımların ağırlıklı olarak ithal girdilere bağımlı olması nedeniyle kaybetmiş olan gençlerin yurtdışına göç etmeleri önemli bir etkendir. 2016 yılı devamlı olarak dış ticaret açığı veren bir ülkedir. Ülkenin başlıca ticari ortakları itibariyle ülkenin işsizlik oranı % 23,7’dir. Almanya, Sırbistan, Yunanistan, İtalya, Rusya ve Çin’dir. Başlıca ihracat kalemleri ise ferro-nikel, demir-çelik, tütün, şarap, meyve, tekstil ve hazır giyimdir. Ülkenin sınırlı ve çok çeşitli olmayan ihracat kapasitesini arttırması için yapısal politikalar uygulanması gerekmektedir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLIOSMANLI ATLASI ATLASI PROJESİ PROJESİ - -BALKANLAR BALKANLAR Bosna Makedonya Hersek 20 21 EKONOMİ

İthalat Toplam Dış Borç Stoku

Otomotiv yan sanayinin hammadde ve ara mamül ihtiyacının büyük kısmını Yüksek işsizlik ve dış ticaret açığı sorunu olan ülkenin bir diğer problemi de karşılayan Almanya ve İngiltere ile petrol ihtiyacının karşılandığı Yunanistan borçluluk seviyesidir. Bu sorunlar ülkeyi dışa, özellikle de Avrupa’ya karşı bağımlı ithalatta ilk sıralarda yer almaktadır. Makedonya gıda ihtiyacının büyük bir kısmını kılmaktadır. 2016 yılı itibariyle toplam dış borç stoku 7.382.761 USD olup, dış borç da ithalatla karşılamaktadır. Başlıca ithalat kalemleri: petrol ve türevleri, elektrik, stokunun toplam GSYİH’e oranı %70’ler civarındadır. Kamu borçlarının toplam dış otomobil ve diğer karayolu taşıtlarıdır. borç stoğu içindeki oranı ise %47’dir. Bu oranlar bölgedeki diğer ülkelere nazaran düşük görülebilmekle birlikte, Makedonya gibi küçük bir ekonomi için ciddi sayılmalıdır.

Dış Ticaret Açığı Dış ticaret açığı ülkenin temel sorunlarından biridir ve her dönem açık veren bir ülke konumundadır. 2016 yılı itibariyle dış ticaret açığının ülkenin GSYİH’e oranı % 14,55’dir. 2016 yılında ihracatın ithalatı karşılama oranı %70’ler civarındadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 22 23 Yugoslavya Krallığında Vatandaşların eğitim türünü, okulunu Makedonya’nın Eğitim Sistemi ve eğitim dilini seçme serbestliği vardır. Makedonya Cumhuriyeti’nde Makedonya, Balkan Savaşlarına kadar eğitim sistemi demokratik ve laik bir Osmanlı idaresi altında kalmıştır. Birinci karaktere sahiptir. Eğitim sisteminin Dünya Savaşı’ndan sonra ise Sırp, esasını milli ve uluslararası değerler Hırvat ve Sloven (SHS) Krallığı kurulmuş, oluşturur. Makedonya Cumhuriyeti’nde Toplum Makedonya üç kısıma ayrılmıştır. Bu zorunlu eğitim 6–18 yaşları arasını süreçte yerli halk göçe zorlanmış, bunun kapsamaktadır. Makedonya’daki eğitim için yüzlerce köy ve kasaba yakılmıştır. sistemi birkaç kademeden oluşmaktadır: Gidenler gitmiş, kalan insanlar üzerinde Eğitim asimilasyon siyaseti uygulaması için çok sayıda eğitimci, öğretmen ve din 1. Okul öncesi eğitim adamı görevlendirilmiştir. Bu durum hemen hemen her bölgede aynı olmakla 2. Temel Eğitim Birgül Karakaş - Ebrar Büşra Yıldırım birlikte, bir de Sırplar kendi hakimiyetini sağlamak amacıyla tüm okulları a. I. Basamak - ilkokul (6-10 yaş) kapatmışlar ve Sırp okulları açmışlardır. OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE İdare iyilikle başarılı olamadığı yerlerde b. II. basamak – Orta okul (10-14 yaş) güç kullanarak cezalar uygulama MAKEDONYA’DA EĞİTİM SİSTEMİ yoluna gitmiştir. Bu süreçte eğitimden c. III. basamak - Lise (14-18) ve eğitimin kalitesinden bahsetmek 3. Mesleki ve Teknik Eğitim Kurumları mümkün değildir. Osmanlı Döneminde Eğitim Sistemi Bağımsızlık Döneminde 4. Araştırma Enstitüleri Makedonya Eğitim Sistemi 5. Üniversite ve Enstitüler 7 Eylül 1991 yılında Makedonya aklaşık 500 yıl Osmanlı hakimiyeti altında Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etmiştir. kalan Makedonya, bu süreçte en huzurlu, Eski Yugoslavya’nın dağılması sonrası istikrarlı zamanını yaşamıştır. Eğitim ilk önce Okullarda ulusal eğitim programının Yugoslavya eğitim politikası geçerliliğini Ycamilerde başlamış, ardından hızla mektepler hazırlanması, eğitimin planlanmasında kaybetmiş ve Makedonya için bir milli açılmıştır. Mekteplerin temel amacı Müslüman ve finansmanında Makedonya Eğitim eğitim politikasının geliştirilmesi çocuklara İslam dininin temellerini, Arap alfabesini ve Bilim Bakanlığına aittir. Her okul meselesi gündeme gelmiştir. Bu ve Kur’an-ı Kerim’in güzel okunmasını öğretmektir. kendi öğretmenini seçmekte ve böylece yıllarda kabul edilen yeni Anayasa’da Bazı mekteplerde aritmetik derslerinin de verildiği öğretmenlerin ömür boyu iş garantisi eğitimle ilgili kanunlar yerini almış, yeni görülmektedir. olmamaktadır. Bütün eğitim kademeleri milli eğitim politikasının ana hatları ve ders kitapları öğrencilere ücretsiz Bu mekteplere erkek müslüman çocukları 5-7, 7-15, kız belirlenmeye çalışılmıştır. Lakin yapılan verilmektedir. çocukları ise 5-7, 7-13 yaşlarında eğitimlerine devam bütün değişiklikler Avrupa Birliği’nin etmişlerdir. Okul çağına ulaşmış çocuklar “amin Mekteplerin temel istediği doğrultuda yapılmıştır. 1. Okul-öncesi Eğitim alayı” ve “bed’-i besmele” adı verilen törenlerle bu amacı Müslüman Makedonya Eğitim Yasası, bağımsızlığını Okul-öncesi eğitim 1,5 yaşında mekteplerde derse başlayarak eğitimlerine devam çocuklara İslam kazandıktan yaklaşık 4 yıl sonra başlayıp 6 yaşını doldurana kadar ailede etmişlerdir. Müslüman olan her ailenin çocuğu bu dininin temellerini, yeniden düzenlenmiştir. Makedonya ve okul-öncesi eğitim kurumlarında mekteplere gidebilmiştir. Eğitim süresi 5 yaşından Arap alfabesini ve Cumhuriyeti Eğitim Yasası’na göre, verilmektedir. Okul-öncesi eğitim itibaren ergenlik çağına kadar devam etmiştir. Fakat Kur’an-ı Kerim’in Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları zorunlu değildir. Çocuklar okul-öncesi bu süre herkes için aynı olmamıştır çünkü mevcut güzel okunmasını cinsiyet, ırk, dil, sosyal statü ve mülkiyet kurumlara ailelerinin isteği üzerine sistem, esnek yapısıyla zeki olan çocukların bu öğretmektir. durumu, inanç, siyasal ve dinsel alınırlar. kademeyi ergenlik öncesi bitirip ikinci kademeye görüş, ikamet yeri vb. özelliklerine geçebilmesine imkan tanımıştır. Yani klasik dönemde bakılmaksızın eğitim hakkına sahiptirler. yaşa bağlı bir eğitim söz konusu değildir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 24 25 TOPLUM

2. Temel Eğitim lise eğitimine devam edememektedir. İlköğretimini anadilde eğitim alarak OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE Dokuz yıllık zorunlu ilköğretim bitiren öğrenciler ortaöğretim için eğitimini ana dilinde okuma hakkı MAKEDONYA’DA DİN EĞİTİMİ bu fırsatı bulamadıklarından ötürü sadece devlet okullarında bedava okulu bırakmaktadır. Bu duruma engel verilmektedir. İlköğretim ilkokul ve olmak ve liseye giden öğrenci sayısını OSMANLI DÖNEMİNDE ortaokul kısmını içine almakla birlikte, arttırmak amacıyla Eğitim Bakanlığı, ortaöğretimde lise kısmı eğitime dahil 2008-2009 yılında lise eğitimini zorunlu MAKEDONYA’DA DİN EĞİTİMİ olmaktadır. hale getirmiştir. a. İlkokul (6-10 yaş) Osmanlı döneminde stratejik ve yerleşmesinde tekkelerin klasik Genelde liseler özel yetenek gerektiren konumundan dolayı Balkan tasavvuf eserlerini tefsir etmeleri etkili İlkokul ve ortaokulda anadilde eğitim çeşitli bilim dallarında insan yetiştirmek topraklarındaki en önemli bölgelerden olmuştur. verildiği söylense de sadece Makedonca, için lisan, matematik ve fen ağırlıklı biri durumunda olan Makedonya’da din Osmanlı döneminde Makedonya Arnavutça, Sırpça ve Türkçe eğitim veren olmak üzere bölümlere ayrılır. Ayrıca eğitiminin yerleşmesi ve yayılması hızlı heterojen bir nüfusa sahip olduğundan okullar mevcuttur. Kırsal bölgelerde ortaokulu bitiren öğrenciler kendi ve yoğun bir şekilde gerçekleşmiştir. farklı milletlerden insanlar bir arada öğrenci azlığı sebep gösterilerek yetenek ve isteklerine göre bir meslek Bu dönemde Osmanlı Devleti daha yaşamıştır. Farklı etnik kökenlere anadilde eğitim verilmemiş lakin son okuluna gidebilirler. ilk andan itibaren eğitimin yayılması sahip olsalar da Makedon ve Balkan yıllarda sayının önemi azalmıştır. ve gelişmesi ve en uygun koşulların 3. Üniversiteler Hristiyanları ortak duygularda, oluşması için çalışmalar yapmıştır. b. Ortaokul (10-14 yaş) kültürde, dinde birbirleriyle dayanışma Makedonya’da lise öğrenimi, Makedonya’da da öncelikle dini içerisinde olmuştur. Bu birliktelik İlkokuldan sonra 4 yıllık bir öğrenim akademik mesleklere yönelik olan ibadetler için ulu camiler, eğitim 19.yüzyılın ilk yarısında Makedonya’daki süresi olan okuldur. Bu okulu başarıyla üniversite tahsilinin başlangıcı sayılır. ihtiyaçları için mektep, medrese, Hıristiyanların Yunan eğitimini bitiren bir öğrenci, liseye geçiş yapar. Bu okulu başarıyla bitiren öğrenciler, mescit gibi müesseseler inşa edilmiş, özellikle din eğitimini ve kültürünü not ortalamasına göre istedikleri ayrıca bunların gelecek nesillere benimsemelerinde de etkili olmuştur. c. Lise (14-18 yaş) üniversiteye girmeye hak kazanırlar. aktarılabilmesi için hayır ve sosyal amaçlı vakıfların yapımına da dikkat İlköğretimden sonra 3-4 yıllık eğitimi Makedonya’da yüksek öğrenime devam Osmanlı döneminde 19. yüzyılın ilk edilmiştir (SULOOCA VESELİ,2005). kapsayan eğitim süreci, ortaöğretim etme oranı artış gösterse bile henüz yarısında Makedonya’da 22056 öğrenci olarak adlandırılır. Genel lise, teknik yeterli seviyede olduğu söylenemez. kapasiteli 1069 ilkokul açılmıştır. lise ya da mesleki okullar olmak üzere 10,060 Bunlardan 166 ilkokul 3500 öğrencisi Özel üniversite sayılarının artış EV iki çeşittir. Bunların yanında karma göstermesine paralel olarak öğrenci 120 ile faaliyete geçmiştir. 1878-1879 liseler de mevcuttur. Karma liselerde sayısında artış söz konusudur. öğretim yılında 1491 Yunan ilkokulunda eğitim her iki lise türü eğitiminin 98907 öğrenci ve 1413 öğretmen, 244 karışımından elde edilmektedir. Bağımsızlık sonrasında mevcut olan .Üsküp kız ilkokulunda ise 20452 öğrenci ve iki üniversiteye Makedonlar dışında 353 öğretmen, aynı dönemlerde yine Ülke çapında okullarda 3 dilde diğer etnik kökenli öğrencilerin kayıt Makedonya’da faaliyette bulunan 179 (Makedonca, Arnavutça ve Türkçe) yaptırması çok zorken, uluslararası 70 erkek okulunda 12032 öğrenci ve 200 eğitim verilmektedir. Ancak her ne camianın Arnavutlara verdiği destek 20 TEKKE öğretmen, 35 kız okulunda ise 2710 kadar anayasada destekleniyor olsa ile yasal değişikliğe gidilmiştir. Böylece öğrenci ve 40 öğretmenin bulunduğu da anadilde verilen lise eğitimleri Arnavutların açtığı özel üniversite Balkanlarda din eğitimi camilerde kayıtlarda geçmektedir. yetersizdir. İlköğretimden farklı devlet üniversitesine dönüşmüştür. imamlar tarafından geleneksel dini olarak lise eğitiminin özel okullarda Osmanlı döneminde Makedonya’daki Böylece Makedonya’da ilk kez etnik vaazlar şeklinde verilirken, ilkokul ya da özel kolejlerde verilmesine Hristiyanların dini hayatlarında, gelenek dilde eğitim veren bir devlet üniversitesi seviyesindeki mekteplerde müderrisler izin verilmektedir. Makedonya bir ve kültürlerini yaşama noktalarında kurulmuştur. Fakat bu sadece tarafından ders verilmiştir. Yüksek okul yandan anadilde liselerin açılmasına herhangi bir zorluk yaşamadıkları, Arnavutların fayda sağladığı bir durum işlevi gören medreselerde dini eğitim ile zorluk çıkarırken, öte yandan aksine istedikleri gibi bir eğitim olarak kalmış, Türkler bu süreçte Türkiye din adamları yetiştirilirken, camilerde hem öğrenci hem de öğretmen alabildikleri, ders programlarını devletin üniversitelerine kayıt yaptırmaya cemaate yönelik gündelik pratik dini yetersizliği ile karşılaşılmaktadır. denetimleri dışında kendi din, mezhep başladığı için üniversiteli Türk nüfusu bilgiler aktarılmıştır. Aynı zamanda Anadilde ilköğretimini tamamlayan ve kültürlerine göre belirleyebildikleri azalmıştır. Balkanlar’da İslami literatürün oluşması çocukların büyük bir kısmı anadilde görülmüştür.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 26 27 TOPLUM

YUGOSLAVYA DÖNEMINDE DIN EĞITIMI

Aruçi Muhammed’in “Eski Yugoslavya camiası arasında her zaman tartışılmış II: Günümüz Dünyasında Müslüman ve camilerdeki dini eğitimin “Verska YUGOSLAVYA KRALLIĞINDA DIN EĞITIMI Azınlıklar” adlı çalışmasına göre, Obuka” (dini talim) mahiyetinde Yugoslavya döneminde Makedonya’da olmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Ortodokslar, Katolikler ve Müslümanlar Hafta sonları böyle bir eğitim yaşamıştır. Bu dönemde din eğitimi, yapılabilmesine izin verilmiş ancak komünist ideolojiye mensup olan cami imamının elinde hem velinin hem Yugoslavya’da diğer komünist ülke de öğrencinin muvafakatini gösteren rejimlerine göre daha esnek olmuştur. bir belgenin bulunması gerekliliği şart Osmanlı iktidarının çekilmesi (1912) Sırp iktidarına göre okullarda Müslüman Din eğitimi 1946 (madde 25), 1963 koşulmuştur. 1980’deki verilere göre, ve Slav yönetiminin Makedonya’yı ele çocukların oranı çok az olduğu için (madde 46) ve 1974 (madde74) yıllarında Yugoslavya döneminde din eğitimi geçirmesi ile yeni bir dönem başlamıştır. sadece bir kısmının okula gitmesi yeterli anayasadaki ilgili maddelerle ve Dini gören öğrenci sayısının 120 bini aştığı Bu yeni dönemde Makedonya sınırları 1. olarak görülmüştür. Fakat bu karardan Cemaatlerin Hukuksal Konumuna görülmektedir. İlkokul seviyesindeki Dünya Savaşı’nın sonunda Sırp, Hırvat memnun olmayan halk, ilk önce Dair Temel Kanunu ile garanti altına öğrencilere temel dini bilgiler, Kur’ an ve Sloven Krallığı olarak belirlenmiştir. çocuklarını 10 yaşına kadar kendi dini alınmıştır. Yugoslavya Devleti, 1947 elifbası ve İslam tarihinden örnekler Hırvat-Sloven Krallığı döneminin okullarında okutmak istemiş ama Sırp yılında Müslümanların dini faaliyetlerini öğretilmiş ve bu eğitimin neticesinde başlangıcından itibaren Müslüman halk iktidarı buna izin vermeyince 8 yaşından kontrol altında tutmak için İslam gruplar halinde öğrencilerin hatmi şerif (Arnavut, Boşnak ve Türk) kendi dini itibaren çocuklarını Sırp okullarına Dini Birliği Anayasası benimsemiş ve törenleri düzenlenmiştir. Aynı öğrenciler eğitimlerini sürdürmek ve okullar açmak göndermek zorunda kalmışlardır. Ancak anayasanın 4. maddesine göre şöyle arasında seçilen yetenekli ve başarılı için büyük çabalar sarf etmiştir. Buna daha sonra Müslüman halk kendi tanımlamıştır; “İslam Dini Birliği, öğrenciler hafızlığa devam ederek karşın Sırpların amacı sadece Ortodoks din eğitiminde kendi öğretmenini İslami hükümlere ve İslam Dini Birliği İslam Birliği tarafından belirlenen Hristiyan din eğitiminin verilmesi seçmek istediği ve Sırp öğretmenlere anayasası maddelerine göre çalışır; bir komisyon tarafından hazırlanan şeklinde olmuştur. Müslüman halk, güvenmediği için Sırp Eğitim bütün bu çalışmalar Yugoslavya sınav ile hafızlık belgesi almaya hak çocuklarını Sırp okullarına göndermek Bakanlığı’ndan gönderilen öğretmenleri Federatif Halk Cumhuriyeti anayasası kazanmışlardır. istemeyince ve farklı problemler çıkınca kabul etmeyip geri göndermiş, çerçevesinde olmalıdır. “ Sırplar 1922 yılında ilk olarak genel çocuklarını da okullara göndermemeye Bu konuda en başarılı olan Makedonya eğitim ile ilgili kanunlar çıkarmışlar, başlamıştır (SULOOCA VESELİ,2005). İlk etapta çok esnek bir sistem gibi şehirleri Üsküp, Kalkandelen ve Gostivar 1930 yılında ise din eğitimi ile ilgili bazı dursa da dini eğitim devlet okullarında olmuştur. Üsküp ve yöresi en güç Müslümanların bu çabalarının yanında küçük değişiklikler yapmak zorunda olmadığı için bu hükümler sadece şartlarda bile Osmanlı dönemindeki 1918-1941 yılları arasında Makedonya kalmışlardır. 1933 yılında Sırp Krallığı Müslümanların dini müesseseleri hafız yetiştirme geleneğini korumuş ve topraklarındaki Üsküp şehrinde üç kendi amacını açıkça belirterek, için geçerli olmuştur. Ayrıca siyasi diğer Balkan ülkelerinin hafız ihtiyacını ayrı özelliğe sahip medrese faaliyet “İlkokula giden öğrencilerin eğitiminde konjonktüre göre din eğitimi karşılamıştır. Dini eğitimin sağlıklı bir göstermiştir. Özel bir medrese olan temel konulardan başlayarak din programının ve metodunun değiştiği şekilde yapılması için İslam Birliği Meddah Medresesi, İslam Birliği’ne eğitimine, Sırp krallığın propagandasına görülmüştür. Yugoslavya döneminde din tarafından ilmihal tipinde kitaplar bağlı İsa Bey Medresesi ve Sırp, Hırvat ve kilise propagandasına devam eğitimi ile ilgili değişiklikleri yalnızca muhtelif dillerde (Boşnakça, Arnavutça, ve Sloven Krallığı’na bağlı Aleksandar etmesi gerekir” şeklinde açıklamalarda devletin yapabileceği vurgusu devlet Türkçe, Makedonca ve Romca) hazırlanıp Medresesi faaliyet göstermiştir. bulunmuştur. müesseseleri ile İslam Dini Birliği yayımlanmıştır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 28 29 TOPLUM

BAĞIMSIZLIKTAN SONRA DİN EĞİTİMİ MÜSLÜMANLARDA EĞITIM VE EĞITIM KURUMLARI

DEVLET OKULLARINDA DİN EĞİTİMİ Devlet Okullarında İslam Din ÖZEL OKULLARDA DİN EĞİTİMİ Eğitimi Devlet Okullarında Ortodoks Din Makedonya Cumhuriyeti’nde devlet Eğitimi 2002–2003 yılı İlkokul 3. Sınıflar İçin okulları ile beraber özel okullar ve “İslam Din Eğitimi” özel dini okullar da Eğitim Bakanlığı’na Eğitim Bakanlığı tarafından 7 Ekim bağlı olarak faaliyet göstermektedir. 2002 tarihinde Makedon Ortodoks 2002–2003 yılı İlkokul 3.sınıflar için Makedonya’da özel okul açmak Kilisesinin (MOK) hazırlamış olduğu din “İslam Din Eğitimi” Plan ve Programı, isteyenlerin gerekli belgelerini ve okul eğitimi devlet okullarında uygulanmaya Makedonya Cumhuriyeti İslam Birliği açma gerekçelerini devlete bildirme başlamıştır. Makedonya’daki mevcut tarafından belirlenen bir komisyon zorunluluğu bulunmaktadır. Özel okullar Dini derslerde üç medrese; eğitim kanununa göre, program ve tarafından hazırlamıştır. Makedonya tüzüğü, gerekli belgeleri, binası ve Alaaddin Medresesi kitapların hazırlanmasında Eğitim ve Cumhuriyeti’nde 2002 yılına kadar öğretmenleri itibariyle eğitim sisteminin Priştine Bilim Bakanlığı sorumludur. Ancak bu okullarda din eğitiminin yapılması kendisinden istediği standartları Gazi Hüsrev Bey Medresesi Saraybosna sorumluluk din dersi plan ve programı kanunen yasaklanmıştır. 2002–2003 yıl sağlayacak ve bulunduğu bölgedeki bir İsa Bey Medresesi söz konusu olunca dini kurum ve içerisinde yapılan kanun değişikliği ile ihtiyacı karşılayacak ise bu okulların Üsküp kuruluşlara tam yetki verilmiştir. din eğitimi serbest bırakılmış ve bazı açılmasına izin verilmektedir. Bu okullar 1990-1991 yılında alınan bir karara uyarak Makedonya Cumhuriyeti Ortodoks okullarda denemek amacıyla seçmeli birlikte hareket etmektedir. genelde lise ve üniversite düzeyinde Kilisesi ile Makedonya Cumhuriyeti olarak okutulmuştur. olmaktadır. Öğrenciler sınav ile bu İslam Birliği, kendi bünyelerinde 2008–2009 yılı 5. Sınıflar İçin “İslam Din okullara alınmaktadır. Bu okulların bulundurdukları kadroları ile din dersi Eğitimi” programlarında Eğitim Bakanlığı’nın plan ve programını tespit etmiştir. belirlediği derslerle beraber bazı ek 2008–2009 yılı 5. sınıflar için “İslam Din Ortodoks dininin belli dini ve ahlaki dersler de verilmektedir. Bu okullarda Eğitimi” Plan ve Programı hazırlanmıştır. konuları ele alınmış ve öğrencilerin din dersinin olması da söz konusudur. 2002–2003 yılı İlkokul 3. sınıflar için çalışma kapasitesi ve onların duygusal Din dersi, dini içerikli olmayan okullarda tespit edilen ilke ve hedefler, 2008–2009 olgunluğuna göre her sınıfta öğretim seçmeli ders olarak programda yer yılı 5. sınıflar için de geçerli olmuştur. plan ve programı çerçevesinde almaktadır (ARİF,2010). Ancak dersler İlkokul 3. sınıflara belirlenmeye çalışılmıştır. Konular Kilise nazaran daha geniş ve detaylı bir Medreselerde Din Eğitim (kurumsal din), genel (ilahiyat), etik şekilde verilmiş ve 2008– 2009 eğitim (ahlaki) ve estetik olarak belirlenmiştir. Medrese, lise düzeyinde eğitim öğretim yılında ise program biraz daha vermektedir. Sekiz yıllık okulunu geliştirilmiştir. 2008–2009 yılı 5. sınıflar bitiren her başarılı öğrenci medreseye için hazırlanan programlarda konular; başvuruda bulunabilmektedir. Ön kayıt iman, ibadet, Kuran, ahlak, siyer ve diğer sonrasında yapılan sınavda başarılı ilahi dinler şeklinde belirlenmiştir. olanlar kesin kayıt yaptırma hakkını kazanmaktadırlar. Sınavda temel dini bilgiler ve genel yetenek olmak üzere iki Genel kültür derslerinde ise alanda soru sorulmaktadır. Makedonya liseler kanuna göre hareket edilmektedir. Bu medresede Arnavutça, İsa Bey Medrese Tüzüğüne göre, 29 Makedonca ve Türkçe ana dil olarak genel ders ve din dersi okutulmaktadır. öğretilmektedir. Meslek dili olarak Medrese yetkilileri tüzüğe dayanarak Arapça ve yabancı dil olarak İngilizce her yılın başında Öğretim Kurulu kararı okutulmaktadır. Dersler Arnavutça ve ile plan ve programı onaylamaktadır. Makedonca yapılmaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 30 31 Makedon Ortodoks Kilisesinin (MOK) Ortodoks Makedon TOPLUM

Meddah Medresesi Krallık Medresesi İslami İlimler Fakültesi Üsküp’ün fethi esnasında (1391/1392) Üsküp’ü fetheden kumandan Yugoslavya Krallığı döneminde İlahiyat fakültesi ihtiyacını Paşa Yiğit ve Şeyhi Meddah Baba isimlerine rastlanmıştır. Osmanlı döneminin Yugoslavya hükümeti tarafından dini çözmek için çok çabalayan İslam Birliği ilk devirlerinde yaptırılmış olan meddah medresesi hakkında tarihi süreç hayata eğitim aracılığıyla müdahil Teşkilatı, 1990 yılında gerekli izinleri içerisinde nasıl gelişme gösterdiği, programı ve fonksiyonu hakkında yeterli bilgi olmak amacıyla 1924’te kurulmuştur. aldıktan sonra 1997 yılında eğitimlere bulunmamaktadır. Osmanlı dönemi ve sonrasında belli aralıklarla da olsa devam İki yüzden fazla öğrenciye sahip olan başlamıştır. İslami İlimler Fakültesi eden Meddah Medresesi, 1920’li yıllardan sonra tekrar faaliyete geçmiş ve değerli bu medresede eğitim Sırpça verilmiştir. eğitimlere başladıktan sonra Makedonya ilim adamları yetiştirmiştir. Bütün harcamaları devlet tarafından Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından karşılanan bu medreseyle aynı zamanda fakültede okuyan öğrencilere pedagojik sonraları kurulacak olan medreselere formasyon alma hakkı verilmiştir. örnek teşkil etme amacı güdülmüştür. Bu formasyon ile öğrenciler mezun Devletin siyasi misyonuna hizmet olduktan sonra ilköğretim okullarında edecek medresede Kosova, Sancak, din derslerini verme hakkına sahip Karadağ ve Makedonya bölgesinden olmuşlardır. İslami Bilimler Fakültesi gelen talebeler okumuştur. Medresenin 2007-2008 eğitim yılında Avrupa Birliği ders müfredatında din dersleri, sosyal ülkelerinin eğitim sistemini uygulama ve fen bilimlerini oluşturan derslere kararı almış ve Bologna yüksek öğretim oranla daha az olmuştur. 2. Dünya modelini uygulamaya başlamıştır. Savaşı’nın başlaması ile medrese kapatılmıştır. İsa Bey Medresesi 1469 yılında Osmanlı Devleti’nin Üsküp Uç Beyi olan İsa Bey tarafından inşa edilmiştir. İsa Bey Medresesi Osmanlı döneminden Makedonya Cumhuriyeti’ne kadar 3 dönem geçirmiştir. Medrese hem geleneksel hem de çağdaş bir eğitim sistemi ile eğitim vermiştir. 1984 yılında İsa Bey Medresesi üçüncü döneminde tekrar Bursa Büyükşehir açılırken, bütün giderlerini halk ve İslam Birliği Teşkilatı karşılamıştır. Açıldığı Belediyesi’nin ilk yıllarda medresede sadece erkekler katkılarıyla eğitim görürken 1990-1991 yıllarında Meddah Baba kız öğrenciler için de açık öğretim medresesi restore tarzı program tarzı eğitim verilmiştir. Medresenin eğitim sistemi belirlenirken edilerek aslına Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nin uygun haliyle müfredatı örnek alınmıştır. Mezunları hizmete açılmıştır. Türkiye’de İmam hatip lisesi mezunu sayılıp üniversiteye özellikle ilahiyat fakültesine girebilmiştir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 32 33 TOPLUM

Aile ve Gençlik MAKEDONYA’DA AİLE

Fatma Büşra Kaya - Aysun Celep Toplumsal yapının temel taşlarından uygulama görülmektedir. Bu anlamda olan aile kurumu, tarihteki bütün kültürel aktarımın kuşaklar arasında değişmelere ayak uydurabilmiş ve devam etmesi söz konusudur. Makedon varlığını korumuş bir müessesedir. kültürü için aile bağlarının vazgeçilmez Aile, çeşitli kültürler içindeki şekil önemi, tüm aile üyeleri tarafından zenginliği yanında, bütün kültürler için paylaşılan merkezi bir avluya sahip ortak fonksiyonlar icra etmektedir. Bu Makedon evlerinin mimarisine de bakımdan aile evrensel bir olgudur. yansımıştır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminden başlayarak Türk izlerini ve ruhunu Balkanların coğrafi konumu, etnik Reşit olan çocuklar genellikle evlenene barındıran bir bölge olan Balkanlar, ‘Medeniyetler Müzesi’ söylemini uhdesinde yapısı, din, dil ve kültürel özellikleriyle kadar aileleriyle birlikte yaşamaya barındırmaktadır. İç içe geçmiş gelenek ve görenekleri, adetleri ve inançlarıyla Makedonya, en karmaşık bölgelerden devam eder. Geleneksel olarak erkekler kimi zaman mozaik kimi zaman ebru olmaya çalışan diğer taraftan da sınırların biridir. Burada yaşayan Türkler, evlendikleri zaman ebeveynlerinin belirlenmesinde zorluklar yaşayan çok kültürlü kimliğiyle renkli ve karmaşık bir birbirinden farklı kültürlerin aynı evinde yaşar. Maddi imkânı yeterli yapıya sahiptir (Akova Sibel, 2012). toplumsal mekânda karşı karşıya olan aileler oğullarına düğün hediyesi gelmeleri sonucunda ve karma olarak ev inşa eder veya bir ev satın Farklı etnik kökene ve kültürlere mensup milletleri barındırması bakımından evliliklerin de oluşmasıyla birlikte, almayı tercih ederler. Bu ev de yine adeta Balkanların minyatürü gibi görünen Makedonya, Balkanların en eski kültürel etkileşim aracılığıyla az da olsa ebeveynlere yakın bir yerde olmalıdır. yerleşimlerinden biri olup bölgede gerek coğrafî konumu, gerekse demografik değişimlere uğramıştır. Evliliklerde gelin ailenin önemli bir yapısı ve kültürel zenginliği itibariyle büyük öneme sahiptir. Çok milletli, çok parçası olsa da anne-babaya bakmak kültürlü ve çok dinli bir yapıya sahip Makedonya nüfusunun %66.5’ini Makedonlar, Kültürel etkileşim ve değişimlere erkeğin yükümlülüğündedir. %22.9’unu Arnavutlar, %4’ünü Türkler, %2.3’ünü Romanlar, %2’sini Sırplar, %0.4’ünü rağmen Makedon kültürü aile odaklıdır. Ulahlar, kalan kısmını da %1.9’la diğer topluluklar oluşturmaktadır (İdris, Uysal : Geniş aile yapıları hane halkının Geleneksel olarak çocuklar yaşamları 2009). gündelik yaşamında oldukça etkili boyunca birden fazla aile üyesi olmuştur. Bu geniş yapı, aile üyelerinin tarafından desteklenir ve yetiştirilir. Farklı etnik kimliklerden oluşmalarına rağmen Makedonların aile yapılanması üstündeki mali baskıyı hafifletmesinde Çocuklar öncelikle ebeveynleri büyük benzerlikler göstermektedir. Özellikle komünist rejimin çöküşüne kadar yardımcı olur. Birlikte yaşadıkları tarafından bakılırken her iki ebeveynin geçen süreç değerlendirildiğinde, Makedonya’da yaşayan Müslüman toplulukların, büyükanne ve büyükbabaların en çalışması durumunda onlarla ilgilenen din birliğiyle birbirleriyle bütünleştiği ve kollektif bir kimliğe sahip oldukları genç kuşağın yetiştirilmesine yardımcı kişiler genellikle büyükanne ve görülmektedir. (Enes İdriz, 2009) Bu çalışmada Makedonya’da yaygın olan aile olmalarına olanak tanır. Gelir düzeyi büyükbabaları olur. Hristiyan Makedon yapısı ve gençlik üzerine genel özellikleri irdelenecektir. yüksek olan çekirdek ailelerde de aynı aile yapılarında çocukların doğumunda

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 34 35 TOPLUM

bir vaftiz anne ve bir vaftiz baba kadınların yükümlülüğündedir. Makedonya Türklerinde, evlenme şartı tahsis edilir. Bunlar genellikle aile olarak evlenecek kişilerin yedi göbekten içinden seçilir ve çocuğun yetişkinliğe Büyükanneler genellikle çocuklara akrabalıklarının olmaması gerekir. Yakın ulaşmadan önce ebeveynlerine bir şey bakar ve annelerin daha güçlü bir iş- akraba evliliğinin yok denecek kadar az olması durumunda kendisinden mesul yaşam dengesini sağlayabilmesinde ev olduğu söylenebilir. Amca, teyze, hala, olacak kişilerdir. işlerinde yardımcı olarak önemli bir rol dayı çocukları birbirleriyle evlenemez. oynarlar. Öte yandan, aile içi ana gelir Birbirlerine kaçma da söz konusu Cinsiyet Rolleri kaynağını sağlayan kişi babadır. Soy olamaz. Bunlar her zaman birbirlerinin aktarımından ötürü erkek çocuğa sahip kardeşi olarak kabul edilir. Yedi kuşak Aile üyeleri arasında ‘yaş’ olgusu, olmak her zaman daha tercih edilir bir veya soydan yakın akrabalarla evlilik saygınlığı temsil eder ve genç nesiller durumdur ancak günümüzde bu durum olmamasının nedeni büyük oranda üzerinde önemli bir otoriteye sahiptir. ortadan kalkmıştır. doğacak çocukların zayıf veya sakat Geleneksel aile dinamikleri ataerkildir. olacağı inancıdır. Ayrıca komşularla da Karar verici gücü elinde tutan kişi Evlilik ve Düğünle ilgili Adetler evlilikler yapılması uygun görülmez. ailenin en yaşlı erkeğidir. Ancak Onlar her zaman aileden sayılır. Bu gibi bugün aile kararları daha fazla fikir Kıza ve erkeğe yeni bir sosyal statü evlilikleri gerçekleştirenler toplumdan senelerce sürebilir. Belli bir karara birliğine dayanır. Sıkıntılı ve meşakkatli kazandıran evlenme, aileler arasında dışlanır. Makedonya Türkleri adetleri, varıldıktan sonra kız istenmeye gidilir. zamanlarda bütün aileye danışılması kurulan dayanışmayı, toplumsal ve örfleri ve geleneklerini olabildiğince muhtemeldir. Genel olarak Arnavut ve ekonomik ilişkiyi düzenlemesi açısından canlı tutarak kültürel kimliklerinin İstemeye giden kişiye “Stroynik” denir. Türk aileler, Makedon aile yapılarına her zaman toplumun her kesiminde devamını ve aktarımını nesiller boyunca “Stroynik” (dünür) olacak kişi genelde göre daha ataerkildir. önemli bir olay olarak görülmüştür. sağlayabilmişlerdir. hem erkeğin hem de kızın ortak tanıdık Evrensel bir özellik taşıyan evlenme ve ya da akrabalarından biri olur. Çalışan kadın sayısı, ülkedeki zorlu çevresinde gelişen olaylar, dünyanın Evlilik Adetleri ekonomik koşullar nedeniyle bir hayli her yerinde bağlı bulunduğu kültür İstemeye gidip gelmeler üç kez fazladır. Buna rağmen kadın genel tipinin gerektirdiği kurallara ve kalıplara Makedon kültüründe bir düğünün tekrarlanır ve kız evine herhangi bir olarak ‘ev hanımı’ olarak düşünülür, evin uyularak gerçekleştirilir. birtakım ön hazırlıkları vardır ve bunları gün veya gecede gidilmez. Toplumun ve çocukların sorumlulukları genellikle genelde toplumun önde gelen insanları inançlarına göre hayırlı işler için uygun görürler. Burada düğün birkaç safhadan olan gün ve geceler vardır. Örneğin oluşur: düğün öncesi gelenekler(kız pazar günü ve gecesi, pazartesi gündüz, isteme, söz kesme, nişan), düğün (kız çarşamba gecesi, perşembe gündüz ve ve erkek tarafında düzenlenen törenler, gecesi, cuma gündüz. Bu sayılan gün bunlarla ilgili çeşitli inançlar) ve düğün ve gecelerin haricinde kız istemeye sonrası gelenekler(gelin getirme, duvak gidilmez. Bu gelenek günümüzde de açma, dünür yemeği, erkek tarafının kız devam etmektedir. tarafında ağırlanması) (Turan,2014:184). İlk iki ziyarette kız verilmez çünkü kız Kız İsteme ve Söz Kesme: Makedonya’da evi naz evi olduğundan söz akdi üçüncü evlenme çağına gelen erkeklere uygun ziyarete bırakılır. Bundan sonra kızın bir kız bulunması için harekete geçilir. ailesi erkeği tanıyanlara başvurarak Kalkandelen’in Tearce yöresinde nasıl bir ailede yetiştiğini, nasıl biri yaşayan Türklerde genelde evlenecek olduğunu soruşturmaya başlar. Eğer çiftlerin ailelerinin uygun gördüğü erkek hakkında olumsuz bir intiba evliliklere izin verilir. Eğer ailelerden edinilirse Stroynik’in ikinci gelişinde bir biri bu evliliğe karşı olursa, kız ve erkek sebep ortaya atılarak kendisine kızlarını birbirlerini beğenmiş olmasına rağmen henüz vermeye niyetleri olmadığı evlilik gerçekleşmez. Aksi halde aileler söylenir. Eğer erkek hakkında iyi bir arasında büyük bir düşmanlık oluşur intiba edinilirse, Stroynik’ten biraz daha ve bu düşmanlık bazen aylarca, hatta zaman istenilir.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 36 37 TOPLUM

Stroynik’in üçüncü ziyaretinde sadece Nişan: Evlenmelerine izin verilen Kına: Makedonya Türklerinde kına için, diğer ikisi de gelinin çeyizi içindir. yaşlılar değil, erkek evinin tüm akraba, gençleri söz kesiminden sonra bekleyen gecesi kız evinde, düğünden üç gün Gelin almaya gidecek olan gelin alayına komşu ve dostları da eşlik ederler. aşama nişandır. Nişanın nasıl ve ne önce olur. Bu gece cumartesi akşamı “Svatovi” denilir. En önde kaynata ve Oğlanın babası kız evine varınca ocağın zaman yapılacağı ya söz kesiminde ya yapılır. Gelinin yakınları gelinden damadın akrabaları giderler, onların etrafına oturur ve ateşi karıştırır. Eski da söz kesiminden bir süre sonra aileler helallik dilerler. Bu gecede kınayı geline önünde ise davul ve zurna ekibi yer Türk inançlarında kutsal sayılan ateşin tarafından belirlenmektedir. Nişan günü kızlar yakar. Kına yakılırken özellikle alır. Gelin almaya gidilirken Osman karıştırılması, yeni bir “ocak” kurulacak tespit edildikten sonra nişan hazırlıkları Toprinik ve Depre köylerinde, “Urun Paşa marşı, dönüşte ise Çanakkale olması bakımından özel anlam başlar ve her iki taraf da karşılıklı olarak (Vurun) gelinin kınasını, ağlatmayın türküsünün ezgileri çalınır. taşımaktadır (Kalafat, 1994:34-40). hediyeler hazırlarlar. Nişan merasimi anasını” sözlü türküler söylenir. Kına kız evinde gerçekleşir. Alınan hediyeler eğlencesi gecenin geç saatlerine kadar Damat Tıraşı: Damat tıraşı geleneği Kız evinde kahve ikramından sonra nişan tepsisine dizilir. Erkeğe gidecek sürer. Bu sırada oğlan evinden gelen yüzyıllardan beri devam eden bir erkek tarafının en yaşlısı “Allahın emri hediye tepsisini kız, kıza gidecek olanı çerezler yenir. Gecenin ilerlemiş bir gelenektir. Damat tıraşı canlı müzik ve Peygamberimizin kavli üzerine” diye da erkek alır. Bu hediyeler dışında saatinde kız yakınları oğlan evine gider, eşliğinde yapılır. Evin bahçe kapıları başlayan konuşmasını yapar ve evin kız, erkeğin yakınlarına bohçalıklar tavuk alır. açılır ve müziği duyan davetli davetsiz kızını kendi oğullarına ister. Kız evinin hazırlar. Bohçalıklar erkeğin babasına, tüm erkekler, bilhassa gençler tıraş en yaşlısı ise, “Allahın emri Peygamberin annesine, kardeşlerine gönderilir. Aynı Davet: Davetler okuyucular tarafından gecesine katılır. kavli başımız üzere ve hayırlı olsun” der. şekilde erkek de kızın yakınlarına bir yapılır. Hazırlanmış listeler onlara Ardından oğlan evinden getirilen lokum şeyler gönderir. Tepsiler genelde kuşluk teslim edilir. Erkeklerde tayin edilen Tıraşlar bahçede açık alanda yapılır. ikram edilir (Şiyak, 2011:73). Sözün vaktinde götürülür. Her iki ev ahalisi erkek, kadınlarda ise iki küçük kız Berber o gece halayların çekildiği kesildiğini kesin bir biçimde kanıtlamak o gün sohbet ve eğlence içinde birkaç okuyucu seçilir ve davetleri onlar yapar. bahçenin ortasına masasını kurup, için Stroynik, kızın vermiş olduğu “söz saat geçirirler. Tearçe’de yaşayan Türklerde kızlar, gelen davetlilerden isteyene ücretsiz mendilini” erkek evine götürür. “Söz daireler-defler eşliğinde komşulara, köy sakal tıraşı yapar. Tıraş yapacak kişiye mendili” kızın kendi işlediği oyalı bir Erkeğin yakınlarından kızlar def çalıp halkına, yakın akrabalara gidip düğüne kayınvalide tarafından basma gömlek mendildir. Kızın verilmesi kesinleşince türkü söylerken kadınlar da halay davet ederler. Bu davete yürüyerek, ve havlu hediye edilir. Bu hediyeler bele sözleşme veya nişan yapılır. çekerler. Def çalan kadınlara “Davnacı” şarkı, türkü eşliğinde gidip evden eve ve omuza bağlanır ve tıraş bitene kadar denilmektedir. gezip ev sahibinin selamını ileterek üzerinde kalır. Tıraş başladığında takı düğüne davet ederler. başlamış olur. Önce baba gelip öper ve bahşiş verir. Sonra sırasıyla anne, Rekalar bölgesinde ise köy halkı, davul kardeşler ve düğünde bulunan tüm zurna eşliğinde oğlan evinden yaşlı konuklar damada bahşiş verirler. Bir bir bey ve gençler eşliğinde kapı kapı yandan da tıraş merasimine özel ezgileri dolaşarak düğüne davet edilir. Bu davet davul zurna ekibi aralıksız çalar. etme olayı günümüzde de yörede aynı şekilde devam etmektedir. Bundan sonra fon müziği eşliğinde Düğün: Düğün gününün en karakteristik damat oturduğu sandalye ile beraber anı “Svatovi”nin (Gelin Alayı) gelin havaya kaldırılıp bahçe içinde gezdirilir almaya gitmesidir. Erkek tarafının ve böylece tıraş gecesi sona erer. Damat ailesi ve dostları yakalarına yeşil bir arkadaşlarıyla vedalaşır ve herkes evine çam dalını takarak kız evine giderler gider. (Çam uzun ömrün, yeşil, barış, huzur ve muradın sembolleridir.)

Öğle namazından sonra gelin alayı davul zurnalarla gelini almak için yola çıkar. Atları varsa damadın erkek kardeşleri veyahut yakınları üzengilerinden tutup giderler. Gelin almaya giderken en az 3 at hazırlanır, bu atlardan biri gelin

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 38 39 TOPLUM

MAKEDONYA’DA GENÇLİK 2016’da Avrupa Eğitim Merkezi (MCET) ve insan hakları konusunun orta tarafından yapılan bir ankete göre öğretimde ders olarak okutulması Makedonya’daki gençlerin %83.7’si ülke gerekliliği gündeme gelmiştir. Yine dışına çıkmak istemektedir. %52.4’ü aynı rapora göre gençlerin karar Batı Avrupa ülkelerini, yaklaşık %12’si alma mekanizmalarında yeterince Amerika ve Kanada’yı ve %10.3’ü yer almadığı sonucu ortaya çıkmıştır. İskandinav ülkelerinden birini tercih Bu sebeple kurum, kuruluş ve siyasi etmektedir. Ankete katılanların % partilerin gençlere yönelik çalışmalar 63,4’ünün istihdam, sağlık hizmetleri, yapması gerekliliği dile getirilmiştir. eğitim, altyapı ve içinde yaşadıkları Balkanlardaki gençler oldukça dramatik toplumdaki ortamdan memnun Bununla beraber Türk gençlerinin şiddet ve çarpıcı bir dizi tarihsel olaya tanıklık olmadıkları görülmektedir. siyasetini onaylamadıkları, şiddet, tehdit etmiştir: iç savaşlar, Yugoslavya’nın ve baskıya son verecek çoğulcu kültür 2008’de Makedonya Türklerinde bir siyasetini savundukları vurgulanmıştır. çöküşü ve bununla beraber bağımsız Gençlerin sadece % 17,7'si evlidir. eksiklik olarak görülen gençlik ve Makedonya Türk gençlerinin kendi devletlere ayrılması, komünizmden Çoğunlukla evli olanlar 25-29 yaşları insan hakları konularında çalışmalar kültürlerini geliştirebilecek kültür kapitalizme geçiş, özelleştirme süreci, arasındadır. 15- 29 yaşlarındaki yapmak üzere, Makedonya’da dağınık merkezlerine ve gençlik kulüplerine olan vize yasakları, yabancı para birimleri, gençlerin çoğunluğu (% 43,60) eğitim bir coğrafyada yaşayan Türklerin ihtiyacı belirtilmiştir. Çalıştay raporunda yoksulluk, işsizlik…Öte yandan bütün görmeye devam etmekte, % 23,90'ı tam birbirlerine yakınlaşması ve Türk ifade özgürlüğünden söz edilmektedir. dünyada yaşanan ve evrensel bir olgu zamanlı olarak istihdam edilmektedir gençliğinin eğitim noktasında Birleşmiş Milletler tarafından İnsan haline gelen iletişim teknolojilerindeki ve% 22’si işsizdir. olağanüstü değişim, (internetin desteklenmesi adına Ufuk Derneği Hakları Evrensel Beyannamesi'nde ilan kurulmuştur. Ufuk Derneği’ne göre, bir edilen, birçok ülke tarafından kabul yaygınlaşması, akıllı telefonlar ve 15-29 yaş arasındaki gençlerin sivil toplum kuruluşuna üye olan genç edilen ifade özgürlüğünün sözde değil sosyal medya) Balkan gençliğini de %67’si Makedon, %25’i Arnavut ve sayısı oldukça düşüktür. özde kabul edilmesi gerekliliği defaatle etkilemektedir. Bölge özelinde gençliğin %8’i diğer etnik gruplardan (Türkler, vurgulanmıştır. durumunu irdelerken biri özgül diğeri Romanlar, Sırplar..) oluşmaktadır. Ufuk Derneği’nin 19 Mayıs Atatürk’ü evrensel karakterli bu iki durumun da Anket sonuçlarına göre gençler günde Anma, Gençlik ve Spor Bayramı kutlama Osmanlı’dan bugüne değişen şartlar ve hesaba katılması gerekir. ortalama 4 saat internet kullanmakta ve programı çerçevesinde 18 Mayıs 2013 süreçler gençlerin gelişimi noktasında 3 saat televizyon izlemektedir. Gençler tarihinde Ohri’de düzenlediği ‘‘2.Gençlik etkili olmuştur. Hem ülkenin görece University of Ss. Cyril ve Methodius in boş vakitlerinde müzik dinlemeyi tercih Çalıştayı’’ raporlarından çıkarılan düşük refah düzeyi hem de gençlerin Skopje tarafından 2013 yılında yapılan etmektedir. Kızların erkeklere göre sonuçlar, bölgedeki Türk gençlerinin karar alma mekanizmalarında olmayışı “Makedon Gençlik Çalışmaları” adlı daha fazla kitap okuduğu erkeklerinse durumuna ışık tutmaktadır. gibi nedenlerden ötürü gençlik, bilinçli rapora göre, 15-29 yaş arası genç kitle arkadaşlarıyla dışarıda buluşmayı tercih olarak ya da bilinçsizce ötelenmektedir. toplumun %23’ünü oluşturmaktadır. ettikleri yine aynı anketten çıkarılan Çalıştay raporuna göre ekonomik Makedonya özelinde yapılan Yine aynı rapordan edinilen bilgiye göre önemli sonuçlardan biridir. Makedon gençleri genel olarak ya on koşulların zorluğu, her iki gençten araştırmalar göz önüne alındığında beş, yirmi üyeden oluşan geniş ailelerle birinin işsiz olmasına sebebiyet sivil toplum kuruluşlarına katılım, beraber ya da üç dört odalı apartman vermiştir. Gençler demokrasi ve insan gençlerin birçok alanda var olduklarını evlerinde yaşamaktadır. hakları konularında yeterince bilgiye göstermeleri noktasında etkili olacak ve sahip değildir ve bu nedenle demokrasi görünür olmalarını sağlayacaktır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 40 41 TOPLUM

Din ve Kültür

Şule Yavuzer - Songül Hatice Demirhan - Esra Bıyıklıoğlu

MAKEDONYA’DA DİNİ HAYAT

Makedonya’nın dini yapısını büyük oranda Ortodoks Hristiyanlar oluşturmaktadır. Bunu takip eden diğer büyük dini grup ise Müslümanlardır. Makedonya Dini Birlikler ve Gruplarla İlişkiler Komisyonu’nda şu ana kadar 31 dini grup kayıtlı durumdadır. Bunlardan bazıları Makedonya Ortodoks Kilisesi-Ohri Başpiskoposluğu, Makedonya Katolik Kilisesi, Makedonya Evangelist-Metodist Kilisesi’dir. Bunun dışında dini misyon taşıyan bir çok sivil toplum kuruluşu vardır. Makedonya İslam Birliği, Makedonya Yahudi Topluluğu, Yehova Şahitleri, Makedonya Erenler Tarikatı Dini Birliği, Satya Sai Merkezi, Vaişnava Dini Birliği– İskon, Prahıristiyan Birliği–“Küresel Hayat” bunlardan bazılarıdır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 42 43 TOPLUM

İlahi Dinler Öncesi Dönem ve kaldırarak birleşik Yugoslavya devleti Hristiyanlık kurma ideali en çok üst kimlik olarak İslam’ı seçen Müslümanlar için yıkıcı Bölgedeki birçok devlette olduğu olmuştur. gibi Makedonya’nın da ilk sakinleri İliryalılardır. İliryalılar çok tanrılı bir Makedonya Dönemi topluluktur. Bölgenin Hristiyanlaşması Osmanlı hâkimiyetine kadar devam Günümüzde Makedonya Cumhuriyeti’nin etmiştir. Hristiyan çoğunluk Ortodoks Müslüman toplumunu oluşturan mezhebine mensuptur. Ancak etnik yapı başlıca etnik gruplar Arnavutlar, Türkler, zaman zaman Hristiyan Arnavutlar ile Torbeşler, Boşnaklar ve Çingeneler’dir. Makedonların arasının açılmasına sebep Gayrimüslimler ve Müslümanlar olmuştur. Makedonya’da 2 bin civarında arasındaki ilişkiler kırsalda ve kilise bulunmaktadır. şehirde yaşayanlar arasında farklılık göstermektedir. Şehirlerde Hristiyanlar İslamlaşma ve Osmanlı Dönemi ve Müslümanlar nispeten uyumlu ve hoşgörü çerçevesinde bir hayat sürerken Makedonya bölgesi en kuvvetli kırsal kesimde ve kenar mahallelerde görüşlere göre 1392 yılında Osmanlı yaşayan halk daha toleranssız ve ön hâkimiyetine girmiştir. Bölge kısa süre yargılıdır. MAKEDONYA’DA KÜLTÜR sonra Bosna ve Sırbistan’ın fethinde önemli bir rol oynayacak merkez nokta 1991 yılında demokratik düzene olmuştur. Osmanlı devletinin iskân geçilmesiyle birlikte sistem değişmiştir. Makedonya Bayrağı ve İsmi politikalarıyla bölgeye çok sayıda Bu dönemde Makedonyalı Müslümanlar Türkmen yerleştirilmiştir. Bölgeye dini hayatlarını yaşama noktasında Makedonya bayrağı, kırmızı zemin yerleşen Türkmen nüfus hem bölgenin daha rahat bir ortama kavuşmuştur. üzerinde, bayrağın tam ortasında İslamlaşmasını hızlandırmış, hem de Ancak bu dönemde komünist dönemde yer alan sarı renkli güneş ve güneşin bölgenin İslamlaşmasının ilk adımları sağlanan dini birlik parçalanmıştır. etrafında uzanan altın sarısı 8 adet atılmıştır. Bölgeye hızlıca cami, medrese Yeni dönemde kendilerini dini anlamda ışından oluşmaktadır. Güneş sembolü, ve tekkeler inşa edilmiştir. Çeşitli tehdit altında hissetmeyen Müslüman Vergina yıldızını basitleştirilmiş tarikatlar bölgede faaliyet göstermiştir. gruplarda dini birliğin yerini milliyetçi şekilde temsil etmektedir. Kırmızı Bu faaliyetler bölgenin İslamlaşmasını duygular almıştır. Milliyetçi duygu ve renk Makedonya bayrakları tarihinde olumu yönde etkilemiştir. düşünceler Müslüman gruplar arasında önemli bir yere sahipken, bayrakta birtakım sorunlar doğmasına yol yer alan güneş ulusal marşta Yugoslavya Dönemi açmıştır. Öte yandan Makedonya’daki vurgulanan “özgürlüğün yeni güneşini” Müslüman nüfusun komünist rejimin tanımlamaktadır. Yugoslavya döneminde mevcut tek sona ermesi ile birlikte dini bilincinin parti Komünist Parti’dir. Makedonyalı arttığı görülmektedir. Türkiye Makedonya kelimesinin kökeni hakkında Müslümanlar dini hassasiyetlerinden Cumhuriyeti’nin de desteği ile din pek çok mitolojik rivayet bulunmaktadır. Makedonya’da yasalara göre, ötürü siyasete dâhil olmamışlardır. öğrenimi bu dönemde yaygınlaşmıştır. Kelimenin adının eski Makedonca yabancı ülke bayrakları, bazı resmi Komünist partiye üye olmanın olan “Makos” (büyük, yüksek) ve “don” ve dini tatil günleri haricinde, ilk şartı üyenin ateist olmasıdır. (yer, toprak) kelimelerinden geldiği Müslümanlar bu partiye üye olanlara görüşü hâkim görüştür. Makedonya Makedonya bayrağı yanında hoş gözle bakmamışlardır. Bu dönemde coğrafî teriminin Makedon etnik ismiyle dalgalandırılamaz. Bu yasa ilk uygulanan dini hayatı baskılayıcı ilgili olduğu ve “Makedon” isminin de olarak Batı Makedonya belediye kurallar ve yasaklar hem Hristiyanların Yunanca “yüksek veya uzun” anlamına binalarında asılan Arnavut hem de Müslümanların hayatlarını gelen “Maednos”tan türediğine dair bir BİR BİLGİ! İLGİNÇ zorlaştırmıştır. Tüm kimlikleri ortadan görüş de kabul görmektedir. bayraklarında uygulanmıştır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 44 45 TOPLUM

Rusya, Ukrayna, Bulgaristan, Sırbistan TORBEŞLER Bayram için evlerde günler öncesinden ve Makedonya gibi ülkelerde kullanılan hazırlıklar başlamaktadır. Evlerde KİRİL Kiril alfabesini ortaya çıkartan kişinin Torbeşler, Makedonya’da Arnavutlar ve kadınlar bayram temizliği yapar, aile Ohrid’li Clement olduğu, Kiril ve Türklerin ardından üçüncü en kalabalık fertlerine bayramlık kıyafetler alınır, Metodius kardeşlerin öğrencisi olan bu Müslüman azınlığı oluşturan halktır. yöresel yemekler hazırlanır, şekerler ALFABESİNİN kişinin öğretmenlerinin ismini alfabeye Bir kanıya göre Torbeş, Pomakların alınır. Bayramın birinci günü büyük verdiği bilinmektedir. Bizanslı Kiril Makedonya’daki adıdır, başka bir ailelerde erkekler bayram namazına ve Metodius kardeşlerin Hristiyanlık iddiaya göre ise Makedonya’daki gider. Namaz çıkışı cami cemaatiyle misyonerliği yaptığı bölgedeki Slav Müslüman Slavlara verilen addır. bayramlaşılır. Eve gelindiğinde yemekler halkların birliğini sağlamak amacıyla Torbeşler Makedonca konuşurlar ve hazırdır ve bütün ev halkı bayram ATASI geliştirdikleri Glagolitik alfabe Kiril dindar Müslümanlardır. Müslümanlık yemeğini yer. Çekirdek ailelerde ise alfabesinin kökenini oluşturmaktadır. konusunda ödün vermemek koşuluyla, gençler bayram namazlarından sonra Buna karşılık 24 Mayıs günü çeşitli etnik gruplara asimile olma babalarının evlerine gider, oradaki MAKEDONLAR Makedonya’da “Aziz Kiril ve Metodius eğilimleri de vardır. bayram yemeğine katılırlar. Aydınlanma Günü” olarak kutlanıyor. BAYRAMLAR VE TÖRENLER Makedon ailelerde bayram sofralarında olması gereken yemekler şu şekilde Bayram, bir toplumda ortak değerler sıralanabilir: İlk olarak sütlaç yenir, kapsamında yapılan kutlamalardır. arkasından kuru fasulye sonra patates Bayramları katılanların dinlerine veya yemeği, kapama börek (büryan) ve son etnik kökenlerine göre geleneksel olarak da tatlı yenir. Akrabalar bayramda ve ülkenin kuruluş ideolojisine göre öğün yemeklerinin kimde yeneceğine resmi bayramlar olarak ikiye ayırmak aralarında anlaşarak karar verirler. Öğle MAKEDONYA’DA HAYAT mümkündür. yemeğinde davet eden birinin evinde toplanırlar, akşam yemeğinde ise bir Makedonya, beş asırdan fazla bir süre (1371-1912) Osmanlı egemenliğinde kalmış Dini Bayramlar başka akrabanın evinde toplanarak bir Balkan ülkesidir. 14. yüzyılda Balkan topraklarına ulaşan İslam, sonraki birlikte yemek yerler. Makedonya’da yüzyıllarda bölgede hâkim din statüsünü korumuştur. 20. yüzyılın başlarına kadar Ramazan ve Kurban bayramlarının halk Ramazan Bayramı da Kurban Bayramı da devam eden Müslümanların ve İslam’ın bölgedeki hâkimiyeti, Osmanlı Devleti’nin gözünde ayrı bir önemi ve güzelliği dört gün kutlanmaktadır. Bayram günü Balkanlar’dan çekilmeye başlamasıyla gerilemeye başlamıştır. bulunmaktadır. Dini bayramlar psikolojik dışarıda yürüyen biri bir başkasıyla ve sosyal açıdan önemli işlevlere karşılaştığında tanımasa dahi selam Balkan Savaşları ve akabinde gelen Birinci Dünya Savaşı ile birlikte Balkanlarda sahiptir. İnsanlar bu özel günlerde verir ve bayramlaşır. Mutlaka dört Müslüman nüfus hızla azalmış ve demografik yapısı değişmiştir. Daha sonra ise bayramın verdiği neşeyle insanlara karşı günlük bayramda bütün akrabalar İkinci Dünya Savaşı sonrası kurulan Yugoslav Sosyalist Federatif Cumhuriyeti’nin daha güler yüzlü, sevecen, anlayışlı dolaşılır ve bayramlaşılır. Bayramlarda Müslümanlara yönelik baskıcı politikaları, İslam dininin sosyal ve kamusal alandaki ve samimidir. Akrabaların bir araya beş on kişi toplanarak bütün akraba ve etkisini ciddi olarak sınırlandırmıştır. Nihayetinde Osmanlı’nın terk ettiği Balkan gelerek sohbet etmeleri, misafire komşu evleri tek tek gezilir. topraklarında kalan Müslümanların göçe zorlanması veya katledilmesi sonucunda ikramda bulunmaları, büyüklerin Müslüman nüfus bölgede azınlık durumuna düşmüştür. ellerini öpmeleri, küçüklere hediyeler Kutsal Günler vermeleri bayramların sosyal işlevleri Tarih boyunca toplumların kesişme noktasında bulunan, batısında Arnavutların, olarak değerlendirilebilir. Bu nedenle Kadir gecesi, Mevlit, Miraç ve Berat kuzeyinde Sırpların, doğusunda Bulgarların yaşadığı Makedonya bölgesi, farklı aile yapısında meydana gelen değişim kandilleri gibi kutsal olduğu düşünülen kültür ve anlayışların kesiştiği çok hassas bir noktada bulunmaktadır. dini bayramlar etrafında uygulanan gecelerde tebrikler gerçekleşmektedir. pratikleri de doğrudan etkilemektedir. Bayram niteliğinde olan bu günlerde ev Makedonya, bünyesinde bulundurduğu özelliklerle toplumlar arasında bir köprü Çekirdek aile yapısının artışı, kadınların hanımları helva, pesmet, lokma yapıp olabilecekken, çoğunlukla bir anlaşmazlık bölgesi haline gelmiştir. iş hayatında eskiye göre daha fazla yer dağıtmaktadırlar. Aşure aylarında da almaları bayram adetlerinin azalmasına aşureler yapılıp eşe, dosta, akrabaya neden olmaktadır. dağıtılmaktadır. Kandil gecelerinde özellikle küçükler büyükleri ziyaret eder

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 46 47 TOPLUM

ve büyüklerin kandillerini kutlarlar. TÜRKÜLER Kandil geceleri evlerde ibadet edilerek geçirilmektedir. Beş-altı asırlık bir zaman içerisinde Türkler, genel olarak Balkan Hıdırellez yarımadasında olduğu gibi, Makedonya’da yaşayan milletlerin Hıdırellez Müslüman inanışlarına göre de maddi ve manevi hayatında Hızır ve İlyas peygamberlerin isimlerinin etkisi görülen çok zengin bir kültür halk ağzında aldığı biçimdir. İslam geliştirmişlerdir. inancına göre Hızır, bir peygamberdir. İnanışa göre Hızır peygamber darda Makedonya’da derlenen türküler, olanın yardımına yetişir, gezdiği yerlerde konu bakımından Türkiye’ye ait olan doğayı yeşertir, gittiği yere bereket türkülerle aynı özellikte olmakla birlikte, götürür. İnanca göre Hızır ve İlyas iki kimi farklılıklara da sahiptir. İhtimal kardeştir ve 6 Mayıs’ta buluşurlar. Diğer dahilindeki farklılıklar, yeni ortamda bir inanca göre ise “Hıdır” erkek “Ellez” ortaya çıkan özel sosyal yaşamdan de kız iki sevgilidir. Uzun süre ayrı kaynaklanmaktadır. Bu nedenle kalırlar ve hıdırellez gecesi birbirlerine türküleri ayrı bir sınıflandırmaya kavuşmanın sevinciyle can verirler. tabi tutmak mecburiyetindeyiz. Bu Birçok yerin inanışında 6 Mayıs gecesi sınıflandırma şöyledir: Hızır ve İlyas’ın dünya üzerinde ilk buluştukları gece olarak kabul edilir • Ninniler (Boratav, 1999:222; Ago, 6). • Ayrılık Türküleri • Tarihi Konularla İlgili Türküler Hıdırellez kutlamaları Işlip, Ohri ve • Yergi Türküleri Radoviş kentleri ile ilçelerinde üç gün • Eşkiya Türküleri sürmektedir. Hıdırellez için kadınlar • Hapishane Türküleri ev temizliği yaparlar, çocuklara yeni • Ağıtlar elbiseler alınır. Maddi imkânı olan • Düğün Türküleri aileler bayram için kuzu kesmektedir. Üç • Bayram ve Çeşitli Dini İnançlarla gün boyunca eğlenceler yapılır, gençler İlgili Türküler maniler söyler, güreşler yapılır, türbeler • Değişik Duyguları Dile Getiren ziyaret edilir. Konular Üzerine Söylenen Türküler • Mülemmalar ve İki Dilli Türküler Hıdrellez, göçmenlerin inanışına göre hem dini boyutu olan hem Nişan sırasında ve nişan anından sonra iklimsel özelliği olan bir gündür. kızların söylediği türküler örnek; Hızır Aleyhisselam ila Hıdırellezi ilişkilendirmektedirler. Makedonlar Bahçede gelin bahçede gelin Hıdırellezi Müslümanların bayramı Süledi hayin duşmanlar bulamasık gelin olarak nitelendirmektedir. Ayrıca Sülemayin duşmanlar biz gelin bulmişık baharın müjdecisi olarak kabul Kızların turasını biz almişık edilen Hıdırellez bahar sevinci ile de kutlanmaktadır. Güllerın pupkasını şimdi koparmişık Bu seneki asmalari budamadiler Çalıştiler bozsunler bozamadiler İçerili stroynigımız kıramadiler Cafer gibi bekâr bulamadiler

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 48 49 TOPLUM

MAKEDONYA MUTFAĞI’NIN MAKEDONYA TEMEL TAŞLARI

MUTFAĞI Ayvar Turli Tava

Közlenmiş kırmızı biber, patlıcan, Makedon türlüsü, kuşbaşı etin, sarımsak, soğan, zeytinyağı, limon suyu “zarzavat” olarak adlandırdıkları ve maydanozun lezzetli bir karışım sosu patates, domates, biber, soğan, taze olarak kabul edilmektedir. Yazın, imece fasulye ve patlıcan gibi sebzelerle usulüyle büyük miktarlarda yapılan birlikte, tencerede pişirilmesiyle Ayvar, kavanozlarda saklanarak yıl yapılmaktadır. boyunca tüketilir. Polneti Piperki Pindzur Orta boy yeşil biberlerin ince kıyılmış Ayvara oldukça benzeyen Pindzur’un soğan, sarmısak, biber, salam, tereyağı farkı, daha baharatlı ve patlıcan ağırlıklı ve domates püresi karışımıyla olmasında yatmaktadır. doldurulup, yumurta ve ekmek kırıntısına bulanarak fırınlanmasıyla Shopska Salatası yapılan, çok leziz bir meze çeşididir. Yüzyıllar boyunca birçok farklı uygarlığa önemlidir. Dilleri, tarihleri, müzikleri ev sahipliği yapmış olan Makedonya, ve yaşam biçimleri bakımından birçok Bulgar mutfağında da önemli yeri Kaymaçina köklü ve zengin bir mutfak kültürüne ortak yöne sahip olan Makedon ve Türk olan ve domates, salatalık, soğan, çiğ sahiptir. Balkanların tam kalbinde halkları, mutfaklarında da kökeni çok veya kavrulmuş biber ve beyaz peynirle Süt, yumurta, un ve şekerin karıştırılıp, yer alan Makedonya’da üzümden derinlere uzanmakta olan bağlantıların yapılan Shopska, Makedonya’da su dolu bir tepsi içinde fırına narenciyeye, zeytinden pirince, sebze örneklerini yaşatmaya devam yemeklerin yanında en çok tercih edilen verilmesiyle yapılan Kaymaçina, ve tahıl çeşitlerinden tarımın hemen etmektedir. salata çeşididir. Makedonlar’ın en sevdiği tatlı çeşididir. her şeklinin yanı sıra hayvancılık ve balıkçılık da yapılmaktadır. Öyle ki, yemeklerin birçoğunun Türkçe Kachamak Slatko söylenişi bile hemen hiç değişmemiş. Makedonların geleneksel yemek Osmanlı’dan miras musakka, güveç, Mısır unu, patates ve peynirle yapılan Vişne, ayva, erik ve çekirdeksiz beyaz çeşitleri arasında kuzu etli güveçler, börek, baklava, tarator, dolma ve sarma, Kachamak (kaçamak), çoğunlukla üzümle yapılan karışık bir meyve kebaplar, patates ve lahana yemekleri, “shkembe chorba” dedikleri işkembe yoğurt ya da ekşi krema eşliğinde servis marmelatıdır. çorbalar, dolma ve sarmaların sanı çorbası şeklinde telaffuz ettikleri çeşitli edilmektedir. sıra turşular ön plana çıkmaktadır. tatlar ve elbette boza ile Türk kahvesi, Sarımsağın, soğanın ve biberin Makedon mutfağının temel taşları Üsküp Kebabı Makedonya mutfağında ayrı bir yeri arasında yer almaktadır. olmakla birlikte tatlılar da büyük öneme Üsküp kebabı, kuşbaşı kuzu eti, rende sahiptir. Meyve tatlıları, sütlaç gibi hafif domates, arpacık soğan, tereyağı ve tatlıların yanı sıra baklava, tulumba sarmısağın fırında, güveç içinde ağır ağır gibi şerbetli tatlıların da yeri oldukça pişirilmesiyle yapılmaktadır.

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 50 51 TOPLUM

MAKEDONYA’DA TÜRK VARLIĞI zor durumdadır. Doğu’nun gelişmesine imkân verilmemektedir”.(Çayırlı, 2015-2) Makedonya’daki Türk varlığı, Hun Dolayısıyla Makedonya’da STK’lar halk- Türkleri ile 4. yüzyıla dayandırılmıştır. ların sosyal, siyasi, ekonomik, kültürel (Öztuna, 1973) 14. yüzyılın ikinci yarısın- ve sosyolojik yapısının ortak platformda dan Balkan Savaşlarına kadar geçen değerlendirilmesi, tek ses olarak toplu- zamanda ise bölge, Osmanlı hâkimi- ma yansıtılması ve toplumda bu sese yetinde kalmıştır. Osmanlı döneminde karşılık bulması amacıyla varlıklarını bölgede sosyal dayanışma gelişmiştir. sürdürmektedir. Makedonya Türklerinin 1912-1940 yılları arasında Türk birliğine değerlerinin korumasını ve mekânsal engel olma amacı ile dayanışma ruhu olarak paylaşılan alanda var olma aidi- sekteye uğratılmak istenmiştir. Yine de yetinin sağlanması için birlikte yaşama MAKEDONYA VE SİVİL Osmanlı’nın Balkanlardaki birlik ruhu kültürünün kazanılması teşvik edilmek- ile oluşturduğu vakıf kültürünün yaygın- tedir. TOPLUM KURULUŞLARI laştırılmasına engel teşkil etmemiştir. T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri'nde, 2000’li yıllara kadar gereksinim duyulan Üsküp'teki vakıf meseleleri ile ilgili kültürel ve sosyal alandaki çalışma- Songül Hatice Demirhan 300 bin civarında belgenin varlığından ların etkinliklerinin arttığına gösterge bahsedilmektedir. (İHH, 2008) olarak bu çalışmada belirtilen STK’lara Bu dönemdeki sivil hareket yapılan- yer verilecektir. Üsküp'te MATÜKAT, Türk malarının din merkezinde birleştiğinin Kültür Merkezi, Türk İşadamları Birliği örneği, 1919 yılında Üsküp'te kurulan ve Aydınlar Cemiyeti; Çalıklı'da Bahar; İslam Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti’nde Konçe'de Karacaoğlan; Radoviş'te Yeni görülmektedir. Bunun yanında 1924'te Hayat; Buçim'de Aşık Veysel; Ustrum- Sivil toplum kuruluşları, bireylerin ski, 2016-2) Bu miraslardan bir tanesi Üsküp'te Sebat Futbol Kulübü, 1937'de ca'da Kardeşlik; Radoviş'te Zeyni Bey; bir araya gelerek kendi varlıklarını ve de vakıf kültürü ile gelişen STK’lardır. Üsküp Türkleri Yardım Cemiyeti, 1942'de Dedeli'de Ufuk; Resne'de Kardeşlik; kutsal saydıkları değerleri korumak, Türklerin şehir anlayışı ile oluşan vak- Yücel Teşkilatı, 1946’da Zafer Kültür ve Struga'da Gönül; Vrapçişte'de Millenium; diğer kültürlerle paylaşılan alanlarda fiyelere örnek olarak Üsküp’teki Yahya Spor Kulübü, 1948'de Üsküp Türk Kültür Gostivar'da ADEKSAM gibi kültürel ve yaşamlarını kolaylaştırmak ve hoşgörü Paşa Mahallesi ve Manastır’daki As- ve Sanayi-i Nefise Cemiyeti, 1950'de sosyal alanda Türklerin bilinçlenmesine doğrultusunda birlikte yaşama bilincini malı köyü verilebilir. (İzmir, 1996) Os- Türk Yazarlar Cemiyeti, 1966'da Yeni Yol katkı sağlamak için kurulan pek çok sivil oluşturmak amacıyla kurulmuştur. Me- manlı Devleti’nin, dini hayatın özgürce Kültür-Güzel Sanatlar Derneği kurul- toplum örgütü faaliyetlerini sürdürmek- kânlar ile kurulan bağ ve oluşan sosyal yaşanması için uyguladığı politikaların muştur. (Makedonya Türkleri / Necati tedir. (Çayırlı, 2015-2) yapı, insanlara belirli bir aidiyet ve ünsi- izleri Balkanlarda da takip edilebilme- Çayırlı) yet kazandırır. ktedir. Yetim ve öksüz çocukların in- ORTAK ÇATI: MATÜSİTEB andıkları gibi yaşamalarına müsaade Yugoslavya Krallığı ve Tito döneminde Türk milleti, yaşadığı yeri yurt bilip ederek ve dini düşüncedeki özgürlüğü mağdur edilen Türklerin varoluş sancısı, 2003 yılında kurulan Makedonya Türk yerleşim sağladığı yeri kendi kültürü ile teşvik ederek, çocuklara okul ve yurt- Makedonya’nın 1991’de bağımsızlığını Sivil Toplum Teşkilatları Birliği, Türk yoğurma ve geleceğe miras bırakacağı larda yaşamalarına imkan verilmiştir. ilan etmesiyle son bulurken yeniden STK'ların desteklenmesi ve gelişmesi yapıları inşa etme kültürüne sahip bir Yine ibadethanelerin tamirlerinde din birlik ruhu şahlanmıştır. (Çayırlı, 2015-2) konusunda çalışmalar yapmaktadır. Bu millettir. Şehir ve kasabalarda cami, farkı gözetmeksizin önemli yardım- yüzden diğer STK’lar tek tek ele alın- mescit, tekke, zaviye, türbe gibi dinî; larda bulunulduğuna misaller çoktur. Makedonya Türkleri birçok yönden mayacaktır. STK’ların ortak sesi göre- medrese, mektep, darü’l-kurra, darü’l- Makedonya örneğinde, İştip Kazası farklılık gösterdiği için Doğu ve Batı vini üstlenen çatı oluşum MATÜSİTEB hadîs gibi ilmî; darüşşifa, bimarhane Yahudi Mahallesi’nde harap durumda Makedonya Türkleri şeklinde ayrılmak- çerçevesinde yoğunlaşılacaktır. Bu çatı gibi sağlık; köprü, dükkân, arasta, ker- bulunan havranın yeniden yapılması- tadır. Çayırlı’nın da belirttiği gibi, “Batı oluşum kuruluşundan bu yana Tİ- vansaray, han, hamam, imaret ve be- na izin verilmesi ve yirmi bin yedi yüz Makedonya Türkleri; ekonomik, sosyal, KA’nın (İHH, 2008) desteğini almaktadır. desten gibi içtimaî müesseseler vücuda kuruşluk masrafın vakıf sandığı tarafın- kültürel, eğitim ve sair bakımdan daha MATÜSİTEB Genel Başkanı Hüsrev Emin getirilmek suretiyle mekanlara Türk dan karşılanmasına dair belge Osmanlı çok imkâna sahiptir. Doğu Makedonya Bey ile kurulan irtibat sonrası Birlik’in ve İslâm damgası vurulmuştur. (Nure- arşivinde mevcuttur. (Özgidişi, 2014) Türkleri ise Batıdakilere oranla daha rapor (Emin, 2018) ve paylaşımlarına

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 52 53 TOPLUM

bu çalışmada yer verilecektir. Teşkilat Siyaset ve Hukuk Çalışmaları; Makedon- varlığıʼ olarak kayıtlı olduğu bilgisi yer almaktadır. (Nureski, 2016-2) 2015 yılı itibari- bünyesinde 51 üye derneği bulun- ya’daki Türklerin sorunları ile ilgili dev- yle 20 farklı alanda 5000 civarında STK varlığından bahsedilmektedir. maktadır. Geniş yelpazeli faaliyetler let kurumları ile irtibatların güçlendi- gerçekleştiren Birlik, Türk kültürünün, rilmesi çalışmaları, Makedonya’daki kimliğinin ve tarihinin gerçeklerini Türklerin sorunları ile ilgili Türkiye ku- ONAYLANAN MATÜSİTEB ÜYE DERNEKLERİ (15 EKİM 2016) muhafaza etme hususunda çalışmalara rumları ile irtibatların güçlendirilmesi devam etmektedir. MATÜSİTEB’in strate- çalışmaları, Avrupa’daki Türk menşeli Bulunduğu Bulunduğu jileri doğrultusunda hareket etmeyi kurumlarla irtibatların güçlendirilmesi Kurum İsmi Kurum İsmi hedefledikleri çalışmalara aşağıda yer çalışmaları, Makedonya seçim sistemi- Şehir Şehir verilmektedir: nin tek seçim bölgesi modeline geçme- Pirlepe/De- ADEKSAM Gostivar YAKUP EFENDİ si için gerekli çalışmaların yapılması, breşte Eğitim Çalışmaları; Makedonya Türk kamuda hakça temsil ile ilgili takip ve ABDİ BAYRAKTAR Kırçova/Lisiçani YENİ YOL Üsküp eğitim sorunları için bölgesel atölye raporlandırma çalışmaları, adil nüfus MAKEDONYA ATATÜRKÇÜLER Üsküp YÖRÜK TÜRKLERİ Radoviş çalışmaları, Türkçe kursları, Türk öğret- sayımı ile ilgili çalışmalar, Makedonya DERNEĞİ Valandova/ ŞEFKAT Gostivar menlerine yönelik hizmet için eğitim, Türklerinin temel hak ve hürriyetleri HID-BAH-ŞEN Çalıklı Gostivar/ A.Ban- Üye Dernekler İle İlgili Çalışmalar; konusunda bilgilendirme konferanslar GENÇ KALEMLER dizisi gibi çalışmalar hedeflenmektedir. DERYA Üsküp itsa JUPA TÜRKLERİ M. Jupa/Novak Dernekler çalıştayı, sorunlar ve çözüm- DOSTLUK Üsküp ler, bölge dernekleri ile aylık toplantılar ULUSAL STK İSTATİSTİKLERİ VE SINIRLI Gradoşor/Vasi- ALİ BEY ve halkla görüşmeler, ERİŞİM ENSAR Üsküp lovo Ustrumca/Bans- GAYRET Kırçova DOST ELİ ko Gençlik ve Öğrenci Çalışmaları; Bölge Makedonya’da ulusal istatistiklere HACEGAN Resne merkezlerinin bünyelerinde sosyal ve erişim sınırlı olup, detaylı verilere erişim İSTİKBAL Skudrinye HAMİDİYE MEDRESESİ – İştip gençlik merkezlerinin kurulması, Maked- ise ücrete tabidir. (MM Raporu,2014) LÜTFÜ TÜRKAN Gostivar onya genelinde Türk gençleri ile ilgili bir Makedonya’da STK’ların kayıt işlemi, IŞIK Yeni Doyran UMUT YOLU Kırçova veri tabanının oluşturulması, Dernek ve Vakıflarla ilgili Kanun uyarın- İKRAM Radoviş ca Makedonya Cumhuriyeti Merkezi ZAFER Ustruga Kırçova/Plas- TEK İSTİKBAL Kültürel Çalışmalar; Makedonya Türk Sicil Dairesi tarafından yapılmaktadır. nitsa DEBRELİ HASAN Debre kimliğini yeniden tanımlamak, konfer- Bu nedenle Makedonya’daki STK’ların KALKAN Kalkandelen ZİYA GÖKALP Konçe ans, seminer ve paneller serisi, din/ finansal performanslarıyla ilgili verileri diyanet çalışmaları, 15 Temmuz ve FETÖ tutmaktan sorumlu olan Merkezi Sicil KARDEŞLİK Ustrumca GÜREŞ KULÜBÜ Üsküp ile mücadele noktasında konferans ve Dairesi, sivil toplumla ilgili verilerin Gostivar/Y. KOCATÜRK Debre/Kocacık MATÜHAKOD paneller serisi, ulaşılabileceği ana kaynaklardan biridir. Banitsa KÖPRÜ Üsküp Studeniçani/A. Ancak bu veriler kamuya açık değildir DOST ELİ KARŞIYAKA MAKEDONYA TÜRK GAZETECİLER Koliçani Sosyo-ekonomik Çalışmalar; Makedon- ve verilere erişim için satın alınması Üsküp BİRLİĞİ ya Türklerinin maddi/geçim durumu ile (bahsedilen rapordaki veriler için 980 İHSAN Debre MATİB Üsküp ilgili bir raporun hazırlanması, çıraklık Avro harcanmıştır) gerekmektedir.(Velat, MUSTAFA PAŞA Üsküp ve meslek edinme kursları, öğrencilere 2015) MUSTAFA KEMAL ATATÜRK Manastır ÇİFTLİK Debre yönelik burs çalışmaları, MATÜKAT Gostivar VAKIF ESERLERİNİN SAYISI ATAKAD Üsküp MEVLANA Radoviş İnsani Yardım Çalışmaları; Gıda yardımı, AKİF YAHYA Kalkandelen kurban eti dağıtımı, giysi yardımı, sün- Makedonya İslam Birliğine kayıtlı mev- Gostivar/Y. NAMIK EFENDİ YENİ YILDIZ TÜRK DERNEĞİ A. Koliçani net merasimi ve kırtasiye yardımı, cut vakıf eserleri; cami, mescit, türbe, Banitsa tekke ve medrese gibi dini yapıların NİYAZİ BEY NEKSAD Resne İBNİ SİNA Gostivar Gostivar/ PR ve Lobi Çalışmaları; İnsan kaynakları sayısı 491’dir. Makedonya Anıtları Ko- SELAMET VARDAR Üsküp ile ilgili veri tabanı oluşturma, 15 Tem- ruma Enstitüsü’nde 43’ü dini, 64’ü Vrapçişte Gostivar/ muz ve FETÖ ile ilgili PR çalışması, sosyal amaçlı olan yapılar ‘eski eser’ TEK Vrapçişte statüsünde; 118 Türk eseri de ‘kültür

OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya OSMANLI ATLASI PROJESİ - BALKANLAR Makedonya 54 55 Siyaset SULOOCA VESELİ, H.(2005). Makedonya Devlet İlkokullarında Din Dersleri, https:// tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ http://www.president.mk/mk/pretsedatel/biografija.html Değerler Eğitimi Merkezi, (2016). Balkanlarda din eğitimi.İstanbul. Çınar mat. ve yay. Nedim, Emin, Makedonya Siyasetini Anlama Kılavuzu, İstanbul: SETA Yay., 2014, s.57 san. tic. ltd. şti. http://tr.ircica.org/balkanlarda-osmanli-mirasi/irc822.aspx http://www.makedonyaegitim.biz/# http://www.makedonyauniversiteleri.com/makedonya-egitim-sistemi.html Makedonya Parlamentosu resmi sitesi. http://www.sobranie.mk/segashen-sos- http://www.makedonyauniversitesi.com/egitim-sistemi.html tav-ns_article-kjenan-hasipi-2014.nspx Aile ve Gençlik BDI partinin resmi sitesi. http://www.bdi.mk/biografia.php İdriz, E , Uysal, E . (2014). Üsküp’te Müslümanlar: Dînî ve Etnik Kimlik Bağlamında İsmail Sinani, “Makedonya›nın seçimi”, Dünya Bülteni, 29 Nisan 2014. Sosyolojik Bir İnceleme. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (1), 591- 608. Retrieved from http://dergipark.gov.tr/uluifd/issue/13482/162868 Çayırlı, N. (2018, 04 07). https://www.tarihtarih.com. https://www.tari- TURAN, Z. (2014). GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE MAKEDONYA TÜRKLERİNİN EVLENME htarih.com/?Syf=26&Syz=358595&/Makedonya-T%C3%BCrkleri-/-Neca- DÜĞÜN GELENEKLERİ. Fine Arts, 9 (4), 181-191. Retrieved from http://dergipark.gov. ti-%C3%87ay%C4%B1rl%C4%B1- adresinden alındı tr/nwsafine/issue/19911/213169 Emin, N. (2014). Makedonya Siyasetini Anlama Kılavuzu. Ankara: Siyaset ekonomi ve AKOVA, S. (2012). BALKAN SAVAŞLARI’NDAN GÜNÜMÜZE BATI BALKANLAR VE Toplum Araştırmaları Vakfı (SETA). KÜLTÜRLERARASI İLETİŞİM BAĞLAMINDA TÜRKİYE İLE İLİŞKİLER. Motif Akademi Halk http://www.mfa.gov.tr. (2018, 04 07). http://www.mfa.gov.tr/makedonya-siyasi-go- Bilimi Dergisi, 5 (9), 170-201. Retrieved from http://dergipark.gov.tr/mahder/is- runumu.tr.mfa adresinden alındı sue/28393/301971 http://www.tarihsayfasi.com. (2018, 04 04). http://www.tarihsayfasi.com/ulkel- Ufuk Derneği 2.Gençlik Çalıştayı Sonuç Bildirgesi: http://ufukdernegi.org/v2/index. er-tarihi/makedonyanin-tarihi.html adresinden alındı php/25-haberler/157-2genclik-caltay-sonuc-bildirgesi Mankoff, J. (2018, 04 12). https://www.foreignaffairs.com. https://www.foreignaf- https://culturalatlas.sbs.com.au fairs.com/articles/southeastern-europe/2017-07-07/how-fix-western-balkans http://meta.mk/en/survey-83-7-of-the-youth-want-to-leave-macedonia/ adresinden alındı https://pjp-eu.coe.int/documents/1017981/8586048/Ex-rep-yug-Macedoine-FES. pdf/6525abd1-f1db-4848-9a5b-a29ee884edb9 Ekonomi http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=24&Sayfa=33

Yeni balkan Gazetesi ve ajanslar Din ve kültür TC. Ekonomi Bakanlığı TC. Dışişleri Bakanlığı Ago, Arif. Ohri, Radoviş, ve İştip İlçelerinde Yaşayan Türk Halkının Hıdrellez Adet İle World Bank Data Manileri, Rumeli Türkleri Kültür Ve Dayanışma Derneği Kütüphanesi, İstanbul. World Bank Group, “Doing Business 2017: Equal Opportunity for All/ Regional Pro- file 2017: European Sivil Toplum Union”, 25 Ekim 2016. EBSO Uluslararası İlişkiler Şefliği Makedonya raporu Çayırlı, N. (2015-2). Makedonya Türk Kimliği Bağlamında Makedonya’daki Türk Sivil Birleşik Markalar Derneği Toplum Kuruluşları. (T. T. Başkanlığı, Dü.) Avrasya Etüdleri, 143-188. Makedonya Türkiye Ticaret Odası Emin, H. (2018). Makedonya Türk Sivil Toplum Teşkilatları Birliği. İNSAMER – İHH insani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi http://monitoringmatrix.net/monitoring-matrix/civil-society-and-civil-society-de- velopment-in-macedonia. (2014). Toplum İHH. (2008). Balkanlarda Gelecek Tasavvuru. İzmir, M. Z. (1996). Makedonya’nın Sosyal-Kültürel Yapısı Ve Türk Vakıf Eserleri- Eğitim nin Bugünkü Durumu. Mak-Göç (Dü.), Makedonya’da Rumeli Türklerinin Tarih Ve Kültürleri Panelleri ve Konferansı içinde, (s. 121-122). İzmir. ARİF, K.(2010). Bağımsızlıktan günümüze Makedonya’da din eğitimi. https://tez.yok. Makedonya Türkleri / Necati Çayırlı. (tarih yok). https://www.tarihtar- gov.tr/UlusalTezMerkezi/ ih.com/?Syf=26&Syz=358595&/Makedonya-T%C3%BCrkleri-/-Neca- MURATİ, Ü.(2015). makedonya’da müslüman toplumun örgün ve yaygın din eğitimi. ti-%C3%87ay%C4%B1rl%C4%B1- 02.04.2018 . adresinden alındı https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ Nureski, D. (2016-2). Osmanlı'dan Günümüze Makedonya’nın Türk Kültür Tarihindeki Yeri ve Önemi. Avrasya Etüdleri, 351-388. Özgidişi, T. (2014). Osmanli Devleti’nin Balkanlarda Birlikte Yaşama Kültürünü Geliştirmek İçin Uyguladığı Politikalara Örnekler. The Journal of Academic Social Science Studies, 352. Öztuna, Y. (1973). Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi (Cilt 1). İstanbul. Velat, D. (2015). Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların Ekonomik Değeri Raporu Batı Balkanlar Ve Türkiye. Belgrat.

Genel https://www.bursa.bel.tr/uskup-un-kalbine-bursa-muhru/haber/22162 https://mapio.net/s/62879026/ http://biensavvy.eu/blog/en/traditii-si-obiceiuri-de-nunti-de-pe-alte-meleagu- ri-galicnik-macedonia/ https://www.pinterest.co.uk/pin/494481234064822245/ https://www.faktor.mk/politika-i-loshi-odluki-kako-zaglavija-mladite-vo-make- donija https://macedonia-timeless.com/mac/zanas/zanas/kulturnoistoriskonasledstvo/ http://www.paigetaylorevans.com/2016/10/skopje-macedonia.html http://www.balkaneu.com/ivanov-constitutional-change/ https://www.ytb.gov.tr/en/news/feto-darbe-girisimine-karsi-makedonyadan-turki- yeye-destek https://www.google.com.tr/search?q=ali+ahmeti+macedonia&source=lnms&tb- m=isch&sa=X&ved=0ahUKEwiP-ILK7fXaAhXBkiwKHfzqBkwQ_AUICigB&biw=1366&bi- h=588#imgrc=ZT2kKfHaATww8M: https://www.slobodnaevropa.mk/a/24240994.html