T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI
KONYA–HADİM VE TAŞKENT TÜRK DEVRİ YAPILARI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN Prof. Dr. Remzi DURAN
HAZIRLAYAN Hacer KARA
KONYA, 2006
1 ÖNSÖZ
Hadim Konya’nın 128 km., Taşkent ise 142 km. güneyinde yer almaktadır. Her iki ilçede antik çağlardan beri yerleşim yeridir. Bu merkezlerde Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemleri yaşanmıştır. Kurulduğu coğrafya sebebiyle çok fazla gelişme imkanı bulamayan Hâdim, 18. yüzyılda Ebu Sâid Muhammed Hâdimî ve ailesinin buraya yerleşmesiyle gelişir, ilim ve kültür merkezi olur. Hadim’e çok yakın olan Taşkent’te bu gelişimin etkisindedir.
Sanat tarihi açısından incelemeye çalıştığımız Hadim ve Taşkent ilçe merkezleri ile bu merkezlere bağlı belde ve köylerde mimari açıdan çok zengin olmamakla birlikte incelenmeye değer eserler bulunmuştur. Bu eserlerin Türk-İslam sanatındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. İlk Türk yerleşmeleri Selçuklularla birlikte başlamış ancak mimarlık faaliyetleri 15-16. yüzyıllardan sonra artmıştır. Ele aldığımız yapıların çoğu ise 19. yüzyıl Osmanlı eseridir.
“Konya–Hadim ve Taşkent Türk Devri Yapıları” adlı konuyu bana öneren, çalışmalarımı yönlendiren ve yardımlarını benden esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Prof. Dr. Remzi DURAN’A teşekkür ederim. Ayrıca zengin kütüphanesinden ve bilgilerinden yararlandığım, bazı yapıların eski fotoğraflarını kullanmama izin veren hocam Prof. Dr. Haşim KARPUZ’A, yine araştırmam sırasında bilgilerine başvurduğum Yrd. Doç. Dr. İzzet SAK ve Prof. Dr. Hasan BAHAR’a, kitabelerin okunmasında yardımlarını gördüğüm Dr. Zekeriya ŞİMŞİR ve Arş. Gör. Fatih ÖZKAFA’ya, çizimlerin kontrolünü yapıp düzeltme önerilerinde bulunan Yrd. Doç. Dr. M. Emin BAŞAR’a, metinleri okuyup düzeltme önerilerinde bulunan Arş. Gör. Gülay APA’ya teşekkürü bir borç bilirim. Saha çalışmasında beni yalnız bırakmayan anneme, kardeşim İnşaat Mühendisi Ahmet KARA’ya ve eniştem Ahmet ÖZOĞLU’na, maddi ve manevi emeği geçen tüm aileme şükranlarımı sunuyorum. Araştırmamız sırasında yardımlarını gördüğümüz ve ismini sayamadığımız Hadimli ve Taşkentli hemşehrilerimize de teşekkür borçluyum.
KONYA, 2006 Hacer KARA
2 ABSTRACT
KONYA – HADIM AND TAŞKENT TURKISH PERIOD ARCHITECTURE
This research undergoes the historical development process of Hadim, and Taşkent, districts of Konya, and the monumental architecture whic is formed during this process. The religious and social constructions whic take place in these two district centers, in towns and country bounded to the center are examined; the architectural and artistic values of these constructions are tried to be demonstrated. Hadim and Taşkent that have hosted to a great many civilization whose history stretch to the ancient times, have gained their real recognition during the Turkish period. These centers whic began to gain a Turkish-Islamic Town feature in Selçuklu and Karamanoğulları periods, had a gerat advancement in Ottoman period, especially in the eighteenth century. In paralel whit this advancement, besides architecture consisting religious, civil and social features, a Moslem theological school and a library, which are important in cultural area, were constructed in Hadim. However, today these constructions cannot be prevented. Especially, most of the mosque have been torn down and rebuilt, some of the bridges have been ruined by the floods, fountains whic do not work have been all left to live their own destiny, the Moslem theological school has been demolished. Our study includes a limitted number of work whic have historical and art value. Our thesis named “Konya-Hadim and Taşkent Turkish Period Architecture” constitudes four main parts: In the first past, the Definition, Importance and the Extent of the Subject”, “Method”, Publications on the Subject”, “the History and the Geograhy of Hadim”, and “the History and Geography of Taşkent” are studied under the heading of “Introduction”. In the second section, constructions whic take place in district centers in Hadim and Taşkent, and in towns and country bounded to the centers are handled in to two minor titles as “Existing Buildings” Mentioned in Referances but Non-existing or Restored Buildings”. Among existing buildings ten mosques, a library, five bridges, six fountains are introduced. On the other hand, among the buildings mentioned in referances but whic do not exist or are being restored,two mosques, and a small
3 mosque, a tomb, two bridges, two fountains and a Moslem theological school are presented. Each of the buildings are examined under the titles of “Location”, “Architecrural”, “Inscription”, “Chronicle and Restoration”. The third past has the title of “Evaluation”. In this section, the general features of Hadim and Taşkent Turkish Period Constructions are determineted and compared with the equivalences in Anatolia. The evaluation is done under the titles of “ Plan and Location Descernment”,”Materials and the Technique”, “Architectural Elements”, “Construction Elements”, “Decoration”, and “Inscriptins”. In “Conclusion”, the fourth section, the importance of Hadim and Taşkent constructions are emphasized from the aspects of Turkish Art History and the and the History of Architecture and a conclusion is made. It is found out that the monumantal architecture in the region are the works built in the Ottoman provincal style, generally in the 19 th century. With the help of this research, the architectural works that represent the history, cultural and social structure of Hadim and Taşkent are tried to be studied scientifically.
4 ÖZET
Bu araştırma, Konya’nın Hadim ve Taşkent ilçelerinin tarihi gelişim süreçleri ile birlikte bu süreçte oluşturulmuş anıtsal mimarisini konu almaktadır. Bu iki ilçe merkezi ile merkeze bağlı belde ve köylerde yer alan dini ve sosyal yapılar incelenmiş, bu yapıların mimari ve sanat değerleri ortaya konmaya çalışılmıştır.
Tarihi geçmişi ilk çağlara kadar inen, pek çok uygarlığa ev sahipliği yapan Hadim ve Taşkent, asıl kimliğini Türk döneminde kazanmıştır. Selçuklu ve Karamanoğulları döneminde Türk-İslam kenti özelliği kazanmaya başlayan bu merkezler, Osmanlı devrinde, özelliklede 18. yüzyılda büyük bir gelişim göstermiştir. Bu gelişime paralel olarak dini, sivil ve sosyal içerikli yapıların yanı sıra Hadim’de kültürel alanda da önemli olan medrese ve kütüphane inşa edilmiştir. Ancak günümüzde bu yapılar korunamamaktadır. Özellikle camilerin çoğu yıkılıp yeniden inşa edilmiş, köprülerin bir kısmı sel felaketlerinde harap olmuş, çeşmelerden suyu akmayanlar kaderine terkedilmiş, medrese tamamen yok edilmiştir. Çalışmamız az sayıdaki tarihi ve sanat değeri olan eseri kapsamaktadır.
“Konya-Hadim ve Taşkent Türk Devri Yapıları” adlı tezimiz dört ana bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde, “Giriş” başlığı altında; “Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları”, “Yöntem”, “Konuyla İlgili Yayınlar”, “Hadim’in Tarihi ve Coğrafyası” ve “Taşkent’in Tarihi ve Coğrafyası” üzerinde durulmuştur.
İkinci bölümdeki “Katalog” başlığında Hadim ve Taşkent ilçe merkezleri ile bu merkezlere bağlı belde ve köylerde yer alan eserler “Mevcut Yapılar” ve “Kaynaklarda Adı Geçen Ancak Mevcut Olmayan ve Yenilenen Yapılar” olmak üzere iki alt başlık altında ele alınmıştır. Mevcut yapılar içerisinde 10 cami, bir kütüphane, beş köprü, altı çeşme, kaynaklarda adı geçen ancak mevcut olmayan veya yenilenen eserlerde de iki cami ve mescit, bir türbe, iki köprü, iki çeşme ve bir medrese tanıtılmıştır. Her yapı, “Yeri”, “Mimari Özellikleri”, “Kitabe”, “Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar” başlıkları altında değerlendirilmiştir.
Üçüncü bölüm “Değerlendirme” başlığını taşır. Burada Hadim ve Taşkent Türk Devri Yapılarının genel özellikleri belirlenip, Anadolu’daki benzerleriyle karşılaştırılmıştır. Değerlendirme, “Plan ve Mekân Anlayışı”, “Malzeme ve Teknik”,
5 “Mimari Elemanlar”, “Yapı Elemanları”, “Süsleme” ve “Kitabeler” başlıkları altında yapılmıştır.
Dördüncü bölüm olan “Sonuç” kısmında; Hadim ve Taşkent yapılarının Türk Sanatı tarihi ve mimarlık tarihi bakımından taşıdıkları önem vurgulanarak belirli bir senteze ulaşılmıştır. Bölgedeki anıtsal mimarinin, daha çok 19. yüzyılda Osmanlı taşra üslubunda inşa edilmiş eserler olduğu belirlenmiştir.
Bu çalışma ile Hadim ve Taşkent’in tarihini, kültürel ve sosyal yapısını ortaya koyan mimari eserler, bilimsel açıdan değerlendirilmeye çalışılmıştır.
6 İÇİNDEKİLER
1. GİRİŞ...... 1 1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları ...... 1 1.2. Yöntem ...... 2 1.3. Konuyla İlgili Yayınlar...... 3 1.4. Hâdim’in Tarihi ve Coğrafyası...... 5 1.5. Taşkent’in Tarihi ve Coğrafyası ...... 7 2. KATALOG...... 10 2.1. Mevcut Yapılar ...... 10 2.1.1. Camiler...... 10 2.1.1.1. Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii...... 10 2.1.1.2. Hadim, Dülgerler Köyü Camii...... 17 2.1.1.3. Taşkent, Sazak Köyü Camii...... 22 2.1.1.4. Hasim, Aşağı Hadim Camii...... 26 2.1.1.5. Hadim, Bademli Kasabası Camii...... 31 2.1.1.6. Hadim Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii 35 2.1.1.7. Hadim, Kalınağıl Köyü Camii...... 38 2.1.1.8. Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii...... 41 2.1.1.9. Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii..... 45 2.1.1.10. Hadim, Dedemli Kasabası Camii...... 48 2.1.2. Kütüphaneler...... 52 2.1.2.1. Hadim, Hâdimî Kütüphanesi ...... 52 2.1.3. Köprüler...... 55 2.1.3.1. Hadim, Korucu Köprüsü...... 55 2.1.3.2. Taşkent, Çibi Köprüsü ...... 57 2.1.3.3. Taşkent, Ilıcapınar Kasabası Köprüsü ...... 59 2.1.3.4. Taşkent, Sazak Köprüsü ...... 61 2.1.3.5. Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü...... 63 2.1.4. Çeşmeler ...... 65 2.1.4.1. Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi...... 65 2.1.4.2. Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi...... 67 2.1.4.3. Hadim, Müftüler Çeşmesi...... 69
7 2.1.4.4. Taşkent, Ballar Çeşmesi ...... 71 2.1.4.5. Taşkent, Emirler Çeşmesi...... 73 2.1.4.6. Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi...... 76 2.2. Kaynaklarda Adı Geçen Ancak Mevcut Olmayan veya Yenilenen Yapılar ...... 77 2.2.1. Camiler ve Mescitler...... 77 2.2.1.1. Taşkent, Sarılar Mescidi ...... 77 2.2.1.2. Taşkent, Çetmi Kasabası Camii...... 79 2.2.2. Türbeler...... 82 2.2.2.1. Hadim, Dedemli Kasabası Seyyid Bayram Türbesi ...... 82 2.2.3. Köprüler...... 85 2.2.3.1. Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü...... 85 2.2.3.2. Hadim, Bolat Köprüsü ...... 86 2.2.4. Çeşmeler ...... 87 2.2.4.1. Taşkent, Çetmi Kasabası Çeşmesi...... 87 2.2.4.2. Taşkent, Sultan Çeşmesi...... 88 2.2.5. Medreseler ...... 89 2.2.5.1. Hadim, Hâdimî Medresesi ...... 89 3. DEĞERLENDİRME ...... 91 3.1. Plan ve Mekân Anlayışı...... 91 3.1.1. Camiler...... 91 3.1.2. Kütüphane...... 93 3.1.3. Köprüler...... 93 3.1.4. Çeşmeler ...... 94 3.2. Malzeme ve Teknik ...... 95 3.2.1. Taş...... 95 3.2.2. Mermer...... 95 3.2.3. Devşirme Malzeme...... 96 3.2.4. Ahşap ...... 96 3.2.5. Tuğla ...... 96 3.2.6. Demir ...... 97 3.2.7. Çinko...... 97 3.3. Mimari Elemanlar...... 97 3.3.1. Taşıyıcı ve Destekleyiciler...... 97
8 3.3.1.1. Duvarlar ...... 97 3.3.1.2. Sütun ve Ayaklar ...... 97 3.3.1.3. Kemerler ...... 98 3.3.2. Geçiş Elemanları...... 98 3.3.3. Örtü Sistemleri...... 98 3.3.3.1. Ahşap Tavan ...... 99 3.3.3.2. Kubbe...... 99 3.3.3.3. Külâh...... 99 3.4. Yapı Elemanları ...... 99 3.4.1. Kapılar ...... 99 3.4.2. Pencereler...... 100 3.4.3. Mahfiller ...... 101 3.4.4. Mihraplar ...... 101 3.4.5. Minberler ...... 102 3.4.6. Vaaz Kürsüleri ...... 102 3.4.7. Minareler...... 103 3.5. Süsleme...... 104 3.5.1. Taş Süsleme ...... 104 3.5.2. Mermer Süsleme...... 104 3.5.3. Tuğla Süsleme...... 105 3.5.4. Ahşap Süsleme...... 105 3.5.6. Kalem işi Süsleme ...... 107 3.6. Kitabeler ...... 107 4. SONUÇ ...... 109 BİBLİYOGRAFYA ...... 111 ÇİZİM LİSTESİ ...... 114 FOTOĞRAF LİSTESİ ...... 116 ÇİZİMLER...... 124 FOTOĞRAFLAR ...... 158
9 1. GİRİŞ
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları
Araştırmamızın konusu, Konya’nın Hâdim ve Taşkent ilçe merkezleri, beldeleri ve köylerinde inşa edilen tarihî Türk Devri Yapıları’dır. Bu konuyu seçmemizin en önemli amacı, bu yerleşim yerlerindeki eserleri sanat tarihi açısından inceleyip envanterlerini çıkartmak ve Türk Dönemi Mimarisi’ndeki yerini belirlemektir.
Kuruluşundan itibaren küçük bir köy durumunda olan Hâdim, 18. yüzyılda Ebu Sâid Muhammed Hâdimî ve ailesinin çabalarıyla bir ilim merkezi olmuş ve sürekli gelişme göstermiştir. Anadolu’da yer alan pek çok ilçenin sahip olamayacağı bir medrese ve kütüphaneye sahip olmuştur. Hadim’e çok yakın bir mesafede bulunan Taşkent de Hadim’e bağlı bir gelişim göstermiştir.
İlçelerin ihtiyacına cevap verecek dinî, sivil, eğitim-kültür ve su yapıları inşa edilmiştir. Ancak bunlardan tarihî değeri olanların sayısı oldukça sınırlıdır. Bu sebeple birbirine yakın olan iki ilçe bir tez konusu haline getirilmiştir. Sivil mimari konumuz dışında tutularak, yalnız anıtsal mimari ele alınmıştır. Hâdim ve Taşkent’in ilçe merkezleri ve iki ilçenin 11 kasaba ve 24 köyünde yaptığımız araştırma sonucunda; iki ilçe merkeziyle birlikte Hâdim’in Bademli Kasabası, Dedemli Kasabası, Yalınçevre (Gerez) Kasabası, Aşağı Kızılkaya Köyü, Dülgerler Köyü1, Kalınağıl Köyü, Taşkent’in Çetmi Kasabası, Afşar Kasabası, Ilıcapınar Kasabası ve Sazak Köyünde, eserler tespit edilmiştir. Araştırmamızda tespit edilen yapıların daha çok 18-19. yüzyıllarda inşa edildiği belirlenmiştir.
Hâdim ve Taşkent ilçe sınırları içinde, mevcut olan 22 eser kataloga dahil edilmiştir. Kaynaklarda adı geçen ancak mevcut olmayan veya yenilenen sekiz eser de eldeki bilgilerle çalışmada değerlendirilmiştir. Mevcut eserlerde 10 cami, bir kütüphane, beş köprü, altı çeşme, kaynaklarda adı geçen ancak mevcut olmayan ve yenilenen yapılarda da iki cami ve mescit, bir türbe, iki köprü, iki çeşme, bir medrese yer almaktadır. Katalogumuzdaki eserlerden Taşkent’teki Büyük (Uzun Şıh) Camii 25.11.2005 tarihinde yanarak harap olmuştur.
1 Bahar, H., “Isauria Bölgesi’nin Antik Çağdaki Yerleşim Merkezleri”, Anadolu Araştırmaları XIV, Prof. Dr. Afif Erzen’e Armağan (Ayrı Basım), İstanbul, 1996, s.59
1 İncelediğimiz eserler genellikle Osmanlı dönemine aittir. Pek çoğunun kitabesi bulunmamaktadır. Ancak yapılar plan ve süsleme özelliklerinden yola çıkılarak belli bir döneme tarihlendirilmeye çalışılmıştır.
Çalışmamızda, incelediğimiz eserlerin malzemeleri, plan tipleri, mimarî özellikleri, süslemeleri ve tarihleri belirlenmeye çalışılmıştır. Bu özellikler değerlendirme bölümünde ayrıntılı biçimde ele alınıp, yapılar benzerleriyle karşılaştırılmıştır.
1.2. Yöntem
Hâdim ve Taşkent ilçeleri üzerine yaptığımız araştırma üç aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk olarak konuyla ilgili kaynak taraması yapılmıştır. Sâlnâmeler, lisans, yüksek lisans ve doktora tezleri, kitaplar, makaleler ve ansiklopedi maddeleri incelenmiştir. Ayrıca Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ile Konya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Arşivi’nde tarama yapılmıştır. Ancak şer‘iye sicilleri ve tapu tahrir defterleri üzerinde bir araştırmaya gidilmemiştir. İkinci olarak ilçe ve köylerde değişik tarihlerde saha çalışması gerçekleştirilmiş ve mevcut eserler üzerinde incelemelerde bulunulup, yapıların fotoğrafları çekilmiş, rölöveleri çıkartılmış, yapı kitabelerinin stampajları alınmıştır. Camilerin yalnız planları çizilirken, kütüphane, köprü ve çeşmelerin hem plan hem görünüşüne yer verilmiştir. Başka yayınlardan ve arşivlerden alınan çizimler ve fotoğraflar özellikle belirtilmiştir. Son olarak eldeki verilerle metnin yazımı gerçekleştirilmiştir. Metin, çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir. Kaynaklarda adı geçen ancak mevcut olmayan veya yenilenen yapılar ise mevcut yayınlardaki bilgiler, bölge halkından alınan bilgiler ve yapıların kalıntılarından yararlanılarak yazılmıştır.
Çalışmamız dört ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Giriş başlığını taşır. Bu bölüm “Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları”, “Yöntem”, “Konuyla İlgili Yayınlar”, “Hâdim’in Tarihi ve Coğrafyası” ve “Taşkent’in Tarihi ve Coğrafyası” olmak üzere beş alt başlıkta incelenmiştir.
Katalog ikinci bölümü oluşturmaktadır. Bu kısım “Mevcut Yapılar” ve “Kaynaklarda Adı Geçen Ancak Mevcut Olmayan veya Yenilenen Yapılar” olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Mevcut yapılarda 22, kaynaklarda adı geçen, ancak mevcut olmayan veya yenilenen yapılarda sekiz olmak üzere toplam 30 eser tanıtılmıştır. Her
2 bir yapı gurubu kendi içerisinde kronolojik olarak sıralanmıştır. Eserler, bulundukları yer, tarihleri, yapan ve yaptıranı, planı, mimari özellikleri ve süslemeleri bakımından incelenmiş, tarihleri bilinmeyenler stil kritiği yapılarak, yaklaşık olarak tarihlendirilmiştir.
Değerlendirme bölümü, “Plan ve Mekân Anlayışı”, “Malzeme ve Teknik”, “Mimari Elemanlar”, “Yapı Elemanları”, “Süsleme” ve “Kitabeler” isimli altı başlıkta incelenmiştir. Eserler, malzemeleri, plan tipleri, mimari özellikleri ve süslemeleri bakımından ayrıntılı biçimde ele alınmış ve başka yapılarla karşılaştırılmıştır.
Sonuç bölümünde ise Hâdim ve Taşkent’te yer alan eserlerin Türk sanatı içindeki yerleri belirlenmiştir.
Metnin sonunda bibliyografya, çizimler, fotoğraflar, ve bunların listesi yer almaktadır. Bibliyografya’da kullanılan kaynaklar, yazarların soyadlarının alfâbetik sırasına göre yazılmıştır. Dipnotlar klasik sisteme göre verilmiştir. Tekrarlanan kaynaklarda kısaltmalar yapılmıştır.
1.3. Konuyla İlgili Yayınlar
Hâdim’de bulunan bazı yapılar incelenmiş olmakla birlikte, ilçeyi bütüncül olarak ele alan bir çalışma bulunmamaktadır. Taşkent’le ilgili olarak ise bir lisans tezi bulunmaktadır2. Ancak bu tez yalnız Taşkent’in ilçe merkezlerindeki yapıları ele alan genel bir tespit çalışması olup, yapılar çok kısa tarif edilmiş, detaylara inilmemiştir.
Hâdim ve Taşkent üzerine yaptığımız araştırmada kullandığımız eserleri kısaca şöyle değerlendirebiliriz.
Hadim’in tarihinin antik dönemlere kadar indiğini Hasan Bahar’ın “İsauria Bölgesi Tarihi”3 ve Mustafa Yılmaz’ın “Heykeltıraşlık Açısından İsauria Bölgesi Figürlü Mezar Anıtları”4 adlı doktora tezlerinden öğrenmekteyiz. Yine Mustafa Yılmaz’ın, Hâdim’in tarihi coğrafyası5 hakkında bilgiler veren bir yüksek lisans tezi
2 Çobancı, R., Konya Taşkent’teki Türk Devri Yapıları, SÜFEF, Basılmamış Lisans Tezi, Konya, 1995 3 Bahar, H., İsauria Bölgesi Tarihi, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1990 4 Yılmaz, M., Heykeltraşlık Açısından İsauria Bölgesi Figürlü Mezar Anıtları, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1995 5 Yılmaz, M., Bozkır ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 1990
3 bulunmaktadır. Mustafa Yılmaz son olarak bir kitapla6 bu bölgedeki antik yerleşmeleri ve bu dönemden kalan buluntuları ele almıştır.
Ebu Said Muhammed Hâdimî’nin torunlarından olan Numan Hadimioğlu “Hadim ve Hadimliler Bibliyografyası”7 adlı eserde ilçenin tarihini, coğrafyasını, Hâdimî’nin hayatını anlatmış ve bazı Hadimlileri tanıtmıştır.
Salih Göktaş 8 eserinde Hadim’in tarihini, coğrafyasını ve Hadimî’nin hayatı ile kabir ziyaretleri üzerinde durmuştur.
Murat Kesikler “Bozkır ve Hâdim Çevresindeki Türk Köprüleri” adlı tezinde konumuzla ilgili olarak Bolat, Korucu ve Sazak köprülerini anlatmıştır9.
Osman Kunduracı doktora tezinde10 ve bir makalesinde11 Hadim’de yer alan Ahmet Sait Hadimioğlu, Naciye Özsoy ve Betül Tokuş evlerine yer vermiştir. Bu evleri mimarî ve sanat değerleri açısından ele almıştır.
İzzet Sak, “Osmanlı Döneminden Günümüze Hâdim”12 adlı makalede Hâdim’in tarihçesi ve Hâdimî’nin hayatını anlatmaktadır.
İzzet Sak başka bir makalesinde13, yukarıdaki bilgilerle birlikte Hadim Kütüphanesine vakfedilen eserler üzerinde durmaktadır.
Bahtiyar Eroğlu doktora tezinde14 ve bir makalesinde15 Hadim’deki kütüphaneyi mimari açıdan değerlendirmiştir.
6 Yılmaz, M., Bozkır Çevresinin Antik Tarihi ve Eserleri İsauria, Konya, 2005 7 Hadimioğlu, N., Hadim ve Hadimliler Bibliyografyası, Ankara, 1983 8 Göktaş, S., Ebu Said El-Hâdimi (ks) ve Hadim, Konya,1985 9 Kesikler, M., Bozkır ve Hadim Çevresindeki Türk Köprüleri, SÜFEF, Basılmamış Lisans Tezi, Konya, 1994 10 Kunduracı, O., Batı Toroslarda Bulunan Geleneksel Konutlar, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1995 11 Kunduracı, O., “Hadim ve Çevresinde Sivil Mimari Örnekleri”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:5, Konya, 1999, s.137-156 12 Sak, i., “Osmanlı Döneminden Günümüze Hadim”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, Konya,1997, s.169-180 13 Sak, İ., “Şehdi Osman Efendi’nin Hâdim Kütüphanesine Vakfettiği Kitaplar”, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:10, Konya, 2003, s.83-129 14 Eroğlu, B., XVII.-XIX. Yüzyıllarda İç, Batı ve Güneybatı Anadolu’da Kütüphane Mimarisi, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1998 15 Eroğlu, B., “Ebu Said Mehmed Hadimi ve Kütüphanesi”, Yeni İpek Yolu Dergisi, Yıl:12, Sayı:140, Konya, 1999, s.29-34
4 Yusuf Küçükdağ, günümüzde mevcut olmayan Hâdimî Medresesi’ni kaynaklarda geçtiği şekliyle ele almıştır16.
Bunların dışında kullandığımız kaynaklar gerekli yerlerde dipnot olarak verilmiştir.
1.4. Hâdim’in Tarihi ve Coğrafyası
Konya iline bağlı olan Hâdim ilçesi, Toros dağlarında bir vadi içerisinde kurulmuştur. Konya’nın güneybatısında, 37° kuzey paraleli ve 33° doğu meridyeninin kesiştiği noktada yer almaktadır. Doğusunda Karaman, güneyinde Taşkent, batısında Alanya, kuzeyinde Bozkır’la çevrilidir. Konya’ya 128 km. mesafededir (Harita 1).
İlçenin denizden yüksekliği 1500–1700 m.’dir. Orta Torosların yükseltisi Dineksaray köyleri yöresinden başlar. Akdağ ve Geyik dağı en önemli dağlarıdır. İlçe merkezinin kuzeyinde bulunan Akdağ, içme suyunun kaynağıdır. Hadim’in ünlü Göksuyu Geyik dağlarından çıkmaktadır.
Hâdim kara ikliminin etkisindedir. Özellikle yazları sıcak ve kurak, kışları kar yağışlı ve soğuk geçer. Kar uzun süre yerde kalır. Yağışların fazla düştüğü mevsim ilkbahardır. Ormanlarında, meşe, gürgen, yağışı bol yerlerde Akdeniz çamı (Sarıçamlar) bulunur17.
Hâdim halkının geçim kaynakları arasında; bağcılık başta gelmektedir. Meraların darlığı sebebiyle hayvancılık çok fazla gelişmemiştir, genelde küçük baş hayvancılık yaygındır. Arıcılık da yapılmaktadır. Ticaret ve sanayi çok gelişmemiştir. Bu alanda küçük çaptaki kerestecilik ve kolonya imalatçılığı önemlidir18. Zengin yer altı ve yer üstü kaynakları bulunmakla birlikte, ulaşım güçlüğü ve nakliyat problemleri sebebiyle madencilik gelişme fırsatı bulamamıştır19. İlçenin bez dokumacılığı önemli iken, artık o da yavaş yavaş önemini kaybetmiştir.
16 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine Dair Bir Vakfiye”, VD, Sayı:27, Ankara, 1998, s.79-94; Küçükdağ, Y., “Konya Hadim’de Hadimî Medresesi”, Yeni İpek Yolu Dergisi, Yıl:12, Sayı:133, Konya, 1999, s.21-25 17 Anonim, Konya 1967 İl Yıllığı, Konya, 1967, s.128; Anonim, Konya İl Yıllığı, Konya, 1973, s. 93-94 18 Anonim, Cumhuriyet’tin 75. Yılında Konya, Konya, 1998, s. 285; Anonim, Doğa Kent Hadim, Hadim, 1996, s.10 19 Hadimioğlu, N., Age., s.12
5 İlçenin ismi olan Hâdim, halk arasında yanlış olarak Hadım şeklinde söylenmektedir. Zaman zaman da kısırlaştırma işlemi anlamı yüklenmektedir20. Bu yanlıştır. Hâdim, tasavvufun ilk dönemlerinden itibaren tasavvuf yoluna girmemekle birlikte, sûfilere yardımcı olan ve onların ihtiyaçlarını karşılayan hizmetkârlara verilen isimdir21. İlçenin ismi 24.03.2005 tarih ve 5323 sayılı kanunla “Hadim” olarak değiştirilmiştir22.
Anadolu’nun kültürel yönden Türkleşmesi sırasında din alimlerinin yetiştirildiği bir yer durumuna gelen ilçeye, 18. yüzyılda “Belde-i Hâdimü’l-ilm” adı verilmiştir23.
Klikya bölgesi sınırları içerisinde yer alan Hâdim ve çevresinin24 tarihi ilk çağlara kadar inmektedir. Antik dönemlerde İsaura olarak isimlendirilen bölgede Grek ve Roma dönemine ait pek çok yerleşim yeri bulunmaktadır25. Bölge MÖ.129’lardan itibaren Roma26 ve MS. 395’te Bizans hakimiyetine girmiştir27.
1071 Malazgirt zaferinin ardından Selçuklu hakimiyetine giren Hâdim, yaklaşık iki yüzyıl sonra Karamanoğlu Beyliği’nin eline geçmiştir. 1473 yılında ise Fatih Sultan Mehmet tarafından Karamanoğulları’nın ortadan kaldırılması sonucu Osmanlı ülkesi sınırlarına dahil edilmiştir28.
Osmanlı dönemine ait Hâdim ile ilgili eldeki ilk kayıtlar 1501’de II. Bayezid zamanına aittir29. Bu tarihlerde Hâdim Konya Sancağı’na bağlı Aladağ Kazası’nın bir köyü idi. Aladağ Kazası 34 köyden meydana gelen30 ve merkezi Pirlevganda köyü (Taşkent İlçesi) olan bir kaza idi31. Bu tarihte Hâdim’in nüfusunun tamamı Müslüman olup, gayr-i Müslim bulunmuyordu32.
Hadim XVI. ve XVII. yüzyıllarda Aladağ Kazası’nın bir köyü iken, XVIII. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlamıştır. Bu gelişme sürecinin Ebu Said Muhammed
20 Anonim, “Hadım ve İğdiş Etme”, Türk Ansiklopedisi, C:19, Ankara, 1970, s.294 21 Uludağ, S., “Hâdim” DİA, C:15, İstanbul, 1997, s.23; Anonim, “Hâdim”, Meydan Larousse, C:5, İstanbul, 1981, s. 510; Anonim, “Hâdim”, Büyük Larousse, C.10, İstanbul, 1986, s.4924 22 http :// www.uyap.adalet.gov.tr/ mevzuat/ data/html/1457.html 23 Anonim, Cumhuriyet’tin …, s.284 24 Ertan, F. vd., Taşkent’in Doğuşu, İstanbul, 1974, s.93 25 Bahar, H., Agm., s.51 26 Yılmaz, M., Age., s.6 27 Yılmaz, M., Age., s.10; Anonim, Cumhuriyet’tin …, s.25 28 Turan, O., Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul, 1984, s.54-55 29 Sak, İ., Şehdi Osman … , s.84; Osmanlı …, s.170 30 Aköz, A., “XVI. Asrın İlk Yarısında Aladağ Kazası (1501-1540)”, Osmanlı Araştırmaları, XVI, İstanbul, 1996, s.67-84 31 Aköz, A., Agm., s.68 32 Aköz, A., Agm., s.78
6 Hâdimî ile başladığı ve ününün Osmanlı ülkesine yayıldığı anlaşılmaktadır. Hâdimî ile birlikte büyümeye ve gelişmeye başlayan Hâdim, 1868’de Konya Sancağı’na bağlı bir kaza merkezi haline gelmiştir33. Bu tarihte 19 köyü ve köylerle birlikte 6.098 nüfusu bulunuyordu34. 1882 senesinde ise Aladağ Nahiyesi’nin Hadim’den ayrılarak Karaman’a bağlandığı görülmektedir35. Bu tarihte kaza genelinde 1 kütüphane, 75 çeşme, 4 dükkan, 19 cami, 18 mescit, 1 medrese, medresede 125 talebe36, 1 rüştiye, 27 sıbyan mektebi bulunmaktadır37.
1900 yılına kadar bir kaza merkezi olan Hâdim bu tarihten sonra bazı sebeplerle nahiye olarak Karaman’a bağlanmıştır. 1906’da Aladağ ve Hâdim ayrı ayrı nahiyeler olarak Karaman’a bağlı bulunuyordu38.
Cumhuriyet’in ilanına kadar nahiye halinde Karaman’a bağlı kalan Hâdim, 30 Mayıs 1926 yılında ilçe haline getirilmiştir39. İlçe dağınık denebilecek bir yerleşim düzeninde olup, dört mahalleden oluşmaktadır. Bunlar; Taşpınar (Fotoğraf 1), Hocalar (Fotoğraf 2), Aşağı Hâdim (Fotoğraf 3) ve Armağanlar mahalleleridir. Mahallelerin arasında mesken olmayıp, büyük boşluklarla birbirinden ayrılmıştır. İlçeye bağlı 20 köy, 7 kasaba vardır. 2000 nüfus sayımına göre ilçenin merkez nüfusu 16.100’dür40. Ancak bu rakam oldukça abartılı görünmektedir.
Hâdim, Cumhuriyetin ilanından sonra gelişimini sürdürmüştür. Selçuk Üniversitesine bağlı Hâdim Meslek Yüksek Okulu ilçenin eskiden olduğu gibi ilime verdiği önemin bir göstergesidir. Buna rağmen Hâdim, Konya’nın diğer ilçelerine oranla daha az gelişmiştir.
1.5. Taşkent’in Tarihi ve Coğrafyası
Taşkent, Toros dağlarının Taşeli mevkiinde 1620 m. yükseklikte kurulmuş Konya iline bağlı bir ilçe merkezidir. Konya’nın 142 km. güneyinde kurulan Taşkent’in
33 Akandere, O., “Konya Vilayeti Salnamelerine Göre 1864-1904 Yılları Arasında Konya Sancağının İdari Yapısı” Yeni İpek Yolu Özel Sayı:1, Konya, 1998, s.107 34 Konya Sâlnâmesi 1285, s.42 35 Konya Sâlnâmesi 1300, s.95 36 Konya Sâlnâmesi 1300, s.11 37 Konya Sâlnâmesi 1301, s.172 38 Sak, İ., Şehdi Osman …, s.85; Osmanlı …, s.177 39 Sak, İ., Şehdi Osman …, s.85; Osmanlı …, s.180 40 Sak, İ., Şehdi Osman …, s.84, 1. dipnot
7 doğusunda Karaman, güneyinde Ermenek, batısında ve kuzeyinde Hadim ilçeleri yer alır (Harita 2).
Taşkent, Hâdim gibi karasal iklimin etkisi altındadır. Geçim kaynakları arasında tarım, sebze ve meyvecilik başta gelir. Arıcılık ve tavukçulukta önemlidir.
Taşkent, Taşeli platosunda Klikya adı verilen bölgede bulunmaktadır. MÖ. 2000-1200 yıllarında Klikya bölgesine Hititler hakimdir. Taşkent’te bu tarihlerde Hititlerin egemenliğindedir.
MÖ. 6. yüzyılda Anadolu’nun bütünü ve bölge Perslerin hakimiyetine girdi. MÖ. 4. yüzyılda İskender’in Anadolu seferiyle Pers hakimiyeti son bulmuştur. MÖ. 129 yılında bölgeye Roma İmparatorluğu hakim olmuştur41. Taşkent ve çevresi ile Bolat Köyü civarındaki Temaşalık bölgesi Roma İmparatorluğunun önemli izlerini taşır42. Ardından bölgede Bizans hakimiyeti yaşanmıştır.
1071 Malazgirt savaşından sonra Türkler Anadolu’ya yerleşmeye başlarlar. Bu sırada 12-13. yüzyıllarda Afşar Türkleri Taşkent ve çevresine yerleşirler. Rivayete göre; bu boyun başı Piri Mehmet’tir. Piri Mehmet Bey’in oğullarından Oğuz Bey Taşkent yöresine gelip konmuştur43. Zamanla nüfusları artmış ve bir köy haline gelmişlerdir. Köylerine boylarının başkanı Piri Bey’in isminden esinlenerek Piri Kondu derler. Zamanla bu isim Pirlevganda şekline dönüşmüştür44. Ancak Taşkent’in eski ismi olan Pirlevganda’nın Hitit dönemindeki Kanda-Kandi şehrinden geldiği bilinmektedir.45
Sultan Alaaddin’in Antalya’yı fethi sırasında yol güzergâhında olan Taşkent, Selçuklu sınırlarına dahil edilmiştir. Bu sırada Alaaddin Keykûbad’ın emriyle Taşkent’e bir çeşme yaptırılmış ve bu çeşme Sultan çeşmesi adını almıştır46.
Selçuklular yıkıldıktan sonra Konya’yı kendilerine başkent yapan Karamanoğulları Taşkent ve civarını da aldılar. 1473’te Fatih Sultan Mehmed’in Karamanoğullarına son vermesiyle Taşkent Osmanlılar’ın eline geçti. 16. yüzyılda sınırları Konya-Bozkır, Karaman, İçel, Ermenek ve Alanya ile çevrili bölgenin adı Aladağ yöresi olmuş ve merkezide Pirlevganda yani Taşkent olarak belirlenmiştir.
41 Yılmaz, M., Age., s.6 42 Bahar, H., Agm., s.58-59 43 Ertan, F.vd., Age., s.99 44 Anonim, “Klikya’nın Fethi”, İA, C:10, İstanbul, 1967, s.381. Bu bir rivayettir. İlçenin ismi Roma- Bizans dönemine kadar gider. Sonradan değişikliğe uğramıştır. 45 Ertan, F. vd., Age., s.93 46 Ertan, F. vd., Age., s.102
8 Pilevganda (Taşkent) 18. yüzyılda kaza merkezi olarak Anadolu Kazaskerlik defterlerinde geçmektedir. 19. yüzyılda Taşkent kaza merkezi olmaktan çıkmış, kazalık Hâdim’e verilmiştir. Taşkent kasaba olarak kalmıştır. Cumhuriyet’in ilanından sonra Taşkent kasaba olarak hayatiyetini devam ettirmiştir. 1930’larda Vali İzzet Bey zamanında coğrafyasına uygun olarak Taşkent adını alan47 yerleşimin 1960’larda kaza olması karalaştırılmış, ancak 1987’de ilçe olabilmiştir (Fotoğraf 4).
47 Ertan, F. vd., Age., s.114
9 2. KATALOG
2.1. Mevcut Yapılar
2.1.1. Camiler
2.1.1.1. TAŞKENT, BÜYÜK (UZUN ŞIH) CAMİİ
Katalog No: 1 Çizim No: 1 Fotoğraf No: 5 – 41 Yapım Tarihi: 17-18. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004 – 08.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, ilçe merkezinde bulunmaktadır.
Mimari Özellikleri: Cami güneye doğru hafif eğimli bir arsa üzerinde, kuzey- güney doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı yapının üst örtüsü oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır. Kuzey cephede yapıya bitişik bir minare mevcuttur (Fotoğraf 5-8-10).
Yapı, dıştan 15.70 m. x 18.75 m. ölçülerindedir (Çizim 1)48. Doğu cephe, zemin kotu yüksekliği nedeniyle büyük ölçüde sağır tutulmuş olup, güney köşeye yakın bölümde dikdörtgen biçimli bir tepe penceresi açılmıştır (Fotoğraf 8).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde dikdörtgen biçimli, dört büyük alt pencere, dört küçük tepe penceresi bulunmaktadır (Fotoğraf 7).
Batı cephenin ortalarında dikdörtgen biçimli iki büyük alt pencere, iki küçük tepe penceresi vardır. Cephenin güneyine yakın olarak dikdörtgen biçimli bir tepe penceresi yapılmıştır. Kuzey ucunda ise çift kanatlı harime giriş kapısı yer almaktadır (Fotoğraf 6).
48 Ramazan Çobancı caminin planını hatalı olarak beş sahınlı çizmiştir. Çobancı, R., Agt., s.9
10 Kuzey cephede ise üç dikdörtgen pencere görülmektedir. Ancak bunlardan doğu taraftaki sonradan kapatılmıştır. Yine bu cephede batı köşeye yakın bir mesafede caminin minaresi mevcuttur (Fotoğraf 9).
Yapının tüm pencerelerine ve giriş kapısına demir parmaklık takılmıştır.
Minare, sekizgen kaide üzerinde yükselen, silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Üzeri konik külâhla örtülüdür. Şerefenin altı profilli silmelerle süslenmiştir. Korkulukları ise ajur tekniğindedir (Fotoğraf 5-6).
Caminin harimine batı cephenin kuzey ucundaki çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir (Fotoğraf 6-11-12). Harim 13.93 m. x 16.80 m. ölçülerindedir. Harimin üzeri, mihrap duvarına paralel olarak yerleştirilen ve harimi altı sahına ayıran altı sıra halinde 37 ahşap sütunun taşıdığı alttan kaplamalı ahşap tavanla örtülmüştür (Fotoğraf 13-14). Güney, doğu ve batıdaki sütunlar duvara yaslanmaktadır. İç kısım dikdörtgen şekilli sekiz alt pencere, sekiz tepe penceresi olmak üzere 16 pencereyle aydınlatılmaktadır. Pencerelerin tamamı dışarıdan içeriye doğru genişlemektedir.
Mahfil, harimin kuzeyinde, kısmen “U” biçimli olarak ahşaptan yapılmıştır. Kuzeyde beden duvarlarına oturan mahfil, doğu, batı ve güney yönlerde 11 silindirik ahşap sütunla taşınmaktadır. Köşelerde birleşme noktaları yaklaşık 45°’lik bir açıya sahiptir (Fotoğraf 15-16). Tam ortasında öne doğru çıkma yapan kare biçimli bir müezzin kısmı yer almaktadır (Fotoğraf 17). Mahfilin alt kısmı ahşap doğramalı câmekanla kapatılmıştır. Bugün harime bu câmekanlı kısımdaki iki adet çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. Mahfile kuzey cephe duvarına dayalı olan dokuz basamaklı ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Mahfilin korkulukları bir sağa, bir sola bakan “S” biçimli ahşap parçaların birleştirilmesiyle oluşmuştur. Alttaki korkuluklar ise üstten ve alttan boğumlanarak yapılmıştır. Çıkmanın önünde, korkuluğun altındaki panoda, kabartma bitkisel motifler yer almaktadır (Fotoğraf 17).
Mihraba paralel sahınlardan üçüncüsünde, batı cepheye yakın bir mesafede bey mahfili olarak değerlendirebileceğimiz bir kısım bulunmaktadır (Fotoğraf 18). Buraya mahfilden basit bir geçiş sağlanmıştır (Fotoğraf 19). Baldaken şeklindeki bu kısım iki ahşap sütunla taşınmaktadır. Dört kare kesitli ince ahşap direkle de tavana kadar ulaşmaktadır. Direklerin arası Bursa kemerlidir. Korkulukları, mahfildeki gibi “S” kıvrımlıdır. Mahfilin alt kısmı ve kenarları tamamıyla kalem işi olarak bezenmiştir. Alt kısımda tam ortada kare biçimli bir göbek yer almaktadır. Bu göbeğin içi ince çıtaların
11 değişik geometrik biçimlerde çakılmasıyla doldurulmuştur. Bu kısmın zemini kırmızıya boyanmıştır. Çıtalarla oluşturulan üçgen, kare ve dikdörtgen şekillerin içine yeşil göbekli, dört yapraklı sarı çiçekler nakşedilmiştir. Bu göbeğin etrafına kalın bir çıta çakılmıştır. Buraya sarı zemin üzerine, yeşil yapraklı, açmış kırmızı çiçekler yerleştirilmiştir. Bu karenin etrafı ince yeşil bir çıtayla belirginleştirilmiştir. Bu göbeğin etrafında yeşile boyanmış ince çıtalarla küçük kare bölmeler oluşturulmuştur. Bunların zemini de ortadaki gibi kırmızı olup, üzerine sarı çiçekler boyanmıştır. En dışta yine dört tarafı dolanan kalın bir çıta çakılmıştır. Zemini yeşil olan bu kısımlara sarı renkli geçmeler yapılmıştır. Bu geçmelerde yer yer rûmi görünümlü kıvrımdallar görülür (Fotoğraf 20). Mahfilin dış kenarlarında ise altta açmış lâle ve güller, üstte dilimli nişleri anımsatan bir süsleme mevcuttur. Bu kısımda motiflerin etrafı siyah konturla belirginleştirilmiştir. Burada sarı, turuncu ve kırmızı renkler kullanılmıştır (Fotoğraf 21). Süslemeler serbest elle yapılmıştır. Muhtemelen Bursa kemerli kısım da süslüydü, ancak bu süslemeler yeşil yağlı boyayla kapatılmış olabilir.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında, öne doğru taşkın olarak yapılmıştır. Dikdörtgen formlu mihrabın, yarım daire biçimli bir nişi bulunmaktadır. Bu niş, mukarnaslı sivri bir kavsarayla örtülmüştür. Bej rengi yağlı boyayla boyanan mihrabın kitabe panosunda “Küllema dehale aleyha zekeriyal mihrab” yazılıdır49 (Fotoğraf 22).
Minber, mihrabın sağında iki pencerenin arasına yerleştirilmiştir. Ahşaptan yapılan minber dokuz basamaklıdır. Köşk kısmı konik bir külâhla örtülmüştür. Minberin aynalıkları ve korkulukları oldukça süslüdür. Giriş kısmının üzerinde dendan şeklinde bir süsleme görülür. İki yanında ise yüzeysel biçimde dilimli kemerli birer niş açılmıştır. Korkuluklar kafes işi süslemelere sahiptir (Fotoğraf 23). Korkuluktaki çıtalar baklava dilimi ve daireler oluşturacak şekilde dönüşümlü olarak çakılmıştır (Fotoğraf 25-26). Sonradan yeşile boyanan çıtaların bir kısmı dökülmüştür. Minberin ayna kısmında ise tam ortaya sekiz kollu bir yıldız ve etrafına da geometrik şekiller çakma kündekârî tekniğinde yapılmıştır. Her geometrik parçanın içi, kalem işi olarak kırmızı renkli açmış çiçeklerle süslenmiştir (Fotoğraf 25-26). Ayna kısmının etrafındaki ahşap çıtalarda da süsleme izleri görülmektedir. Süpürgelikte, köşkün altında ve köşkün korkuluklarında dilimli kemerli nişler açılmıştır (Fotoğraf 23). Köşkün altında büyük nişin kenarlarına da süpürgelik hizasında basit bir korkuluk yapılmıştır. Köşkün niş
49 Âl-i İmran Suresi 37. Ayet
12 şeklindeki korkuluklarının altında yer alan kare biçimli panoda çıtalarla bir çarkıfelek motifi oluşturulmuş ve bunun ortasına açmış bir sarı gül yerleştirilmiştir (Fotoğraf 24- 27). Çıtaların üzerinde ve kenarlarındaki diğer boşluklarda da çiçek motifleri yer almaktadır. Korkulukta üç nişin ortasındaki ince ahşap çıtalarda sarı renkli zencerek motifi görülmektedir. Bu nişlerin üzerindeki yatay çıtada lâle ve açmış güller bulunmaktadır. Aslında minberin yatayda ve dikeydeki pek çok çıtasında yok olmak üzere olan kalem işi süslemelerin izleri izlenebilmektedir. Minberdeki motiflerin hepsinin etrafının siyah konturla belirginleştirildiği ve motiflerin tamamının serbest elle yapıldığı görülür.
Vaaz kürsüsü güneydoğu köşededir. Ahşaptan yapılan kürsüye sekiz basamaklı asma merdivenle çıkılmaktadır. Üç kenarlı kürsünün korkulukları mahfildeki gibi bir sağa, bir sola bakan “S” kıvrımlı ahşap çıtaların çakılmasıyla meydana gelmiştir. Korkuluğun hemen altındaki ince bordürde kabartma halinde “S” kıvrımları ve aralara yerleştirilmiş açmış gül motifleri görülmektedir (Fotoğraf 28).
Caminin ahşap tavanını taşıyan sütunlardan mihrap önündeki iki tanesi mukarnaslı başlığa sahiptir. Bu başlıkların dört kenarında istiridye kabuğu şeklinde süslemeler vardır (Fotoğraf 29). Sarı, kırmızı ve yeşil renklere boyanan başlıkların üzerinde profilli yastıklar mevcuttur. Diğer sütunların hiçbirinde mukarnaslı başlık bulunmamaktadır. Ancak tamamının üzerinde profilli yastıklar yer almaktadır.
Yapının ahşap tavanı oldukça güzel süslemelere sahiptir. Tavan göbekleri; mihrap önündeki ilk sahında altı kollu yıldızlı, iki yanında altı kenarlı geometrik biçimli, mihrap önü doğrultusunda ikinci sahında sekiz kollu yıldızlı, üçüncü sahında sekiz kollu yıldızlı, dördüncü sahında sekiz kollu yıldızlı olmak üzere altı tavan göbeği yer almaktadır.
Mihrap önündeki ilk sahnın tavanı ince çıtalarla karelere bölünmüş ve üç yatay kuşağa ayrılmıştır. Mihrabın hemen önündeki kısmın zemini yeşile boyanmış, karelerin içine de bazılarına bir, bazılarına birden fazla dört yapraklı sarı çiçek yerleştirilmiştir. Bu kısmın tam ortasında altı kollu büyük bir yıldız şeklindeki tavan göbeği yer alır. Yıldızın kolları üç kalın ahşap çıtanın çakılmasıyla oluşturulmuş ve tam ortasına da ince çıtalar çakılarak 12 kollu bir yıldız yerleştirilmiştir. Yıldızın en dışındaki çıtada süslemelerden hiç iz kalmamıştır. İkinci çıtada ise yer yer kırmızı çiçeklerin izleri mevcuttur. Üçüncü çıtadaki süslemeler yıpranmış olmakla birlikte izleri
13 görülebilmektedir. Bu kısmın zemini yeşile boyanmış, üzerine kırmızı renkli açmış çiçekler ve dallar yerleştirilmiştir. En ortadaki 12 kollu yıldızın kollarının zemini açık mavidir ve üzerine minik kırmızı çiçekler nakşedilmiştir. Bu 12 kollu yıldızın altı kola olan uzantılarında zemin kırmızı, üzerindeki çiçekler sarı, kenarlardaki çiçekler ise kırmızıdır (Fotoğraf 30).
Mihrap önündeki altı kollu yıldız tavanın iki yanında yer alan tavan göbekleri altı kenarlı olup, kısa kenarları içe çekilmiştir. Bu tavan göbekleri çıtalarla karelere bölünmüş bir zemin üzerindedir. Her ikisinde de kenarlara iki kalın çıta ve ortasına ince çıtalar, kare, dikdörtgen oluşturacak biçimde çakılmıştır. Bu kısmın zemini turuncu olup, ortasına dört kollu yeşil çiçekler nakşedilmiştir. Kenardaki iki kalın çıtaya dallar arasında açmış kırmızı çiçeklerden oluşan bir süsleme yapılmıştır. Ancak bunlar çok bozulmuştur (Fotoğraf 31).
Mihrap doğrultusunda ikinci sahındaki tavan göbeği sekiz kollu yıldız şeklindedir. Bu tavan göbeğinin oturduğu yer düz ahşap kaplamalı tavandır. Yıldızın kenarlarına ve her kolun dikeyde ortasına gelecek şekilde yeşil renkli ince çıtalar çakılmıştır. Bu çıtaların arasındaki parçalar bir yeşil bir kırmızıyla boyanmıştır. Tam ortası daire biçimli olan göbeğin bu kısmında armut ya da nar kabartması olup, düşmüştür (Fotoğraf 32).
Üçüncü sahında, ince çıtalarla karelere bölünmüş bir zemin üzerine, sekiz kollu yıldız şeklinde bir tavan göbeği yerleştirilmiştir. Yıldız ince yeşil ve kalın kırmızı çıtalardan iç içe çakılarak oluşturulmuştur. Tam ortada yaprakları da kendiside kırmızıya boyanmış kabartma nar motifi bulunmaktadır (Fotoğraf 33).
Dördüncü sahında, sekiz kollu yıldız düz ahşap kaplamalı bir zemine oturtulmuştur. Yıldızın en dışında kırmızıya boyanmış ince bir çıta, sonra yeşil renkli kalın bir çıta bulunmakta ve ortada kırmızı renkli kalın ahşap parçalar yer almaktadır. Bu göbeğin ortasına diğerlerinden farklı olarak kabartma bir armut motifi yerleştirilmiştir (Fotoğraf 34).
Caminin giriş kapısı ahşaptan çift kanatlı olarak yapılmıştır. Kapı kanatlarının üzerine çarkıfelek motifini anımsatan geometrik desenler oluşturacak biçimde çıtalar çakılmıştır. Kare biçimli panoların ortalarına kabartma biçimli açmış güller, dikdörtgen parçaların ortalarına da kabartma biçimli bitkisel motifler yerleştirilmiştir. 18-19. yüzyıla işaret eden kapı yıpranmaya başlamış bazı parçaları dökülmüştür. Kapının basık
14 kemerli ayna kısmının iki köşesine kabartma bitkisel motifler yerleştirilmiştir (Fotoğraf 11-12).
Kitabe: Yapının inşa kitabesi yoktur, giriş kapısının üzerindeki kitabe ise onarıma aittir. Bu kitabe iki parçadan oluşmaktadır. Üstteki yarım daire biçimli, enine dikdörtgen şeklinde olup, 0.30 m. x 0.41 m. ölçülerindedir. Üzerinde aynalı istifle “Maşallah” yazılmıştır. Harfin sonunda kabartma bir çiçek motifi görülür. Hemen yazılıdır. Alttaki kitabe, boyuna dikdörtgen ”ح altında “ta‘mir-i ahir 1337 zilhicce biçimli olup, 0.30 m. x 0.41 m. ölçülere sahiptir. Kitabe mermer üzerine sülüs hatla üç satır halinde yazılmıştır (Fotoğraf 35-36). - Maşaallahüteâlâ - Eyleyüp Allah … - Bin …
Bu kitabenin dışında caminin kadınlar mahfilinin doğu tarafında ahşaptan basit bir kitabe daha görülmektedir. Kitabede sülüs hatla;
“Tarih-i ta‘mir Maşallah … fî sene 1283” yazılıdır. Bu kitabede bir tamir kitabesi olup, caminin 1866 yılında tamir edildiğini ifade etmektedir (Fotoğraf 37).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin inşa tarihi ile ilgili herhangi bir yazılı kaynak mevcut olmamakla birlikte, Yavuz Sultan Selim döneminde Uzun Şıh isimli biri tarafından yaptırıldığına dair rivayetler bulunmaktadır50. Yapının onarım kitabeleri mevcuttur.
Camii’nin, iç kısmındaki bir levhadan 1283/1866 ve kapısının üzerindeki kitabeden 1337/1920 yıllarında onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Ancak bu onarımların mahiyeti bilinmemektedir. 1960 yılında kuzey cephenin batı köşesine yakın bir mesafede minare inşa edilmiştir51. 1995’te ise caminin moloz taş beden duvarlarının dışı tamamen yenilenmiş ve pencere düzenleri de bu sırada elden geçmiştir. Çatının galvanizli sac örtüsü yenilenmiştir. Minarede bu sırada onarılmıştır52. Yapı 1995 yılında tescil edilmiştir53.
50 Ertan, F. vd., Age., s.106-110. Bu bilgi efsane olarak anlatılmıştır. 51 KKTVKK Arşivi, 42.27/5 No’lu dosya 52 KKTVKK Arşivi, 42.27/5 No’lu dosya 53 KKTVKK Arşivi, 42.27/5 No’lu dosya
15 Caminin sonradan yapıldığını tahmin ettiğimiz çatısı yapılmadan evvel, düz toprak damdan içeriye çok su sızmış olmalı ki kalem işi süslemelerde bozulmalar olmuştur. Özellikle mihrap önündeki ilk sahında yer alan göbeklerde bu bozulma daha iyi görülmektedir.
Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii; planı ve kalem işi süslemeleriyle 17-18. yüzyıllarda Osmanlılar döneminde Konya’nın ilçe ve köylerinde sıkça karşılaştığımız yapılara benzemektedir. Hadim ve Taşkent’te ise Aşağı Hadim Camii ve Sazak Köyü Cami’leriyle büyük benzerlik içindedir.
Dikdörtgen planlı, ahşap direkli, ahşap tavanlı bu cami, orijinalliğini koruyan ve oldukça sağlam görünen bir yapı idi. Maalesef yapı, 25.11.2005 tarihinde elektrik kontağından çıkan bir yangın neticesinde harap oldu. Şu anda yalnız dört duvarı ve minaresi mevcut olup, içindeki ahşap öğelerden ve nakışlardan hiçbir eser kalmamıştır (Fotoğraf 38-39-40-41).
16 2.1.1.2. HADİM, DÜLGERLER KÖYÜ CAMİİ
Katalog No: 2 Çizim No: 2 Fotoğraf No: 42 – 58 Yapım Tarihi: 1771 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 24.04.2005 – 21.06.2005
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Dülgerler Köyü’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Yapı, kuzeyden güneye doğru hafif eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Ahşap hatıllı moloz taş duvarlarda yer yer devşirme malzeme kullanılmıştır (Fotoğraf 5654-5755-58). Dikdörtgen planlı yapının üst örtüsü, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır. Yapının minaresi kuzey cephede yer almaktadır (Fotoğraf 43).
Cami dıştan 20.00 m. x 11.70 m. ölçülerindedir (Çizim 2). Doğu cephede, harime açılan iki alt pencere ve güney köşeye yakın olan pencerenin üzerine de bir tepe penceresi açılmıştır. Kuzeye yakın pencerenin yanında bir pencere daha mevcutken daha sonra bu pencere kapatılmıştır. Arsanın eğiminden faydalanılarak bu cephenin alt katına bir depo inşa edilmiştir. Bu depoya bir kapı, iki pencere açılmaktadır. Cephedeki tüm pencereler ve kapı dikdörtgen biçimlidir (Fotoğraf 45). Tepe penceresi hariç pencerelerin tümü demir parmaklıklıdır.
Güney cephede, cephenin doğu kanadında, mihrabın iki yanına gelecek şekilde dikdörtgen biçimli, altlı üstlü iki pencere ve mihrabın üzerine de dikdörtgen bir tepe penceresi açılmıştır (Fotoğraf 43). Alttaki pencereler demir parmaklıklıdır. Cephenin batı tarafında yapılan Bursa kemerli iki pencere ise son cemaat yerini aydınlatmaktadır (Fotoğraf 44).
Batı cephede, kuzey köşeye yakın bir mesafede demirden yapılmış çift kanatlı giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının sağ kanadı daha geniş tutulmuştur (Fotoğraf 42).
54 Yılmaz, M., Age., s.234-236 55 Yılmaz, M., Age., s.239-240
17 Yapının kuzey cephesinde, yalnızca mahfile açılan tek kanatlı ahşap kapı bulunmaktadır. Buraya çıkışı sağlayan sabit bir merdiven bulunmağından asma merdivenle çıkılmaktadır. Ayrıca cephenin hemen hemen ortalarında, yapıya 1.00 m. uzaklıkta bir minare inşa edilmiştir.
Minare, kare kaideli, çokgen gövdeli, tek şerefelidir. Şerefe altı iç ve dış bükey profilli silmelerle süslenmiştir. Petek kısmının üzeri konik külâhla örtülmüştür.
Caminin batı cephesinin kuzey ucundaki çift kanatlı demir kapıyla son cemaat yerine girilmektedir. Son cemaat yeri içten 9.90 m. x 6.30 m. ölçülerinde olup, kuzey- güney doğrultusunda uzanmaktadır. Ahşap direkli, ahşap tavanlı olan bu kısım, güney duvarı tamamen kaplayan iki pencereyle aydınlatılmaktadır. Pencereler Bursa kemerlidir. Tavanı taşıyan dokuz ahşap direkten ortadaki daire, diğerleri ise kare kesitlidir. Direklerin üzerinde profilli yastıklar yer almaktadır.
Son cemaat yerinin doğu duvarının kuzey ucundaki tek kanatlı ahşap kapıyla harime girilmektedir. Harim, içten 10.78 m. x 9.90 m. ölçülerinde, kareye yakın dikdörtgen biçimlidir. Üzeri, mihrap duvarına dik istikamette yerleştirilen ve harimi üç sahına ayıran, iki sıra halinde üçerden altı kare kesitli ahşap direğin taşıdığı alttan çakmalı ahşap tavanla örtülüdür (Fotoğraf 47). İç kısım güney cephede beş, doğu cephede üç olmak üzere, dikdörtgen biçimli sekiz pencereyle aydınlatılmaktadır. Pencereler dışarıdan içeriye doğru genişlemektedir. Ancak pencerelerin sayılarının azlığı ve küçük boyutlu olmaları yapının içinin loş olmasına sebep olmaktadır.
Mahfil, harimin kuzeyinde, hafif U biçimli olarak yapılmıştır. Doğu ve batıda duvara oturan mahfil, güneyde ve kuzeyde üst örtüyü de taşıyan ikişerden dört kare kesitli ahşap direkle taşınmaktadır (Fotoğraf 48). Mahfil döşemesinin alt kısmı da alttan çakmalıdır. Mahfile çıkış dışardan kuzey cephenin tam ortasındaki tek kanatlı kapıyla sağlanmaktadır. Mahfilin ahşaptan yapılan korkulukları kafes tekniğinde olup, geometrik desenlerle süslenmiştir. Mahfilin U şeklinde uzanan kollarının alt kısmında çıtakâri olarak yapılan geometrik süslemeler dikkat çeker. Bu süslemeler bordo ve pembeye boyanmıştır (Fotoğraf 49-50).
Mihrap, güney cephenin tam ortasında yer almakta ve hafifçe öne doğru taşmaktadır. Dikdörtgen biçimli mihrabın poligonal formlu nişini, sivri kemerli, mukarnaslı bir kavsara örtmektedir. Ahşaptan yapılan mihrap, bordo, yeşil ve pembe renkle boyanarak üç dikey parçaya bölünmüştür. Mihrap nişinin iki yanında “Allah” ve
18 “Muhammed” yazılı madalyonlar bulunmaktadır. Bu madalyonların altında üçer dilimli kemerli niş benzeri şekil boyanmıştır. Mihrap nişinde ise kavsaranın iki kenarında dilimli kabaralar, tepesinde ise kabartma şeklinde ampule benzer bir motif vardır56. Nişin içinde ise perde motifi yer almaktadır. Nişin kenarlarında zar başlıklı burmalı sütunçeler görülmektedir (Fotoğraf 51).
Minber, güneybatı köşededir. Ahşaptan yapılan minber yedi basamaklıdır. Minberin köşkü basık piramidal külâhla örtüdür. Külâhın tepesinde dilimli bir topuz ve onunda üzerinde mihraptaki gibi ampule benzer motif bulunmaktadır. Minberin aynalığı sade bırakılmıştır. Süpürgelik kısmında dört dilimli kemerli niş yer alır. Minberin geçit kısmı kapalıdır. Korkuluk ise mahfilin korkulukları gibi kafes tekniğinde yapılmıştır. Minberde mihraptaki gibi bordo, yeşil ve pembe renkle boyanmıştır (Fotoğraf 52).
Vaaz kürsüsü güneydoğu köşede yer almaktadır. Ahşaptan yapılan kürsünün korkulukları minber ve mahfilinki gibi kafes tekniğindedir. Gövde de ise dilimli kemerli nişler açılmıştır (Fotoğraf 53).
Caminin sıvasız olan güney ve doğu cephelerinde moloz taş arasına hatılların yerleştirilmesi ve yer yer devşirme malzemenin kullanılması yapıya hareketlilik kazandırmıştır. Devşirme malzemelerde kabartma insan figürlerinin işlendiği mezar stelleri, gülbezekler ve yazının işlendiği parçalar görülmektedir. Kuzey ve batı cephe duvarları sıvalıdır.
İç kısmı sıvalı olan caminin duvarlarında madalyonlar görülmektedir. Bunun dışında süsleme, ahşap malzeme üzerinde kalem işi olarak kendini göstermektedir. Özellikle mihrap üzerindeki süslemeler dikkat çekmektedir.
Harimin giriş kapısı da süslemelidir. Ahşaptan yapılan kapı dikdörtgen biçimli olup, basık kemerli bir aynalığa sahiptir. Kapı kabara çivilerle üç yatay kuşağa ayrılmıştır. Bu kuşakların araları küçük karelere bölünmüş ve çıtakâri olarak süslenmiştir (Fotoğraf 46).
Kitabe: Caminin batı cephesindeki çift kanatlı giriş kapısının üzerinde iki adet kitabe yer almaktadır. Kitabelerin her ikisi de mermere yazılmıştır. Bu kitabelerden soldaki 0.32 m. x 0.64 m. ölçülerinde olup, dikey dikdörtgen biçimlidir. Kitabe sülüs
56 Bu motif ışık ve aydınlık sembolü olarak yapılmış olabilir.
19 hatla kabartma tekniğinde sekiz satır olarak yazılmıştır. Bu kitabe, 1223/1806 yılında ölen Hacı Mustafa Ağa’ya ait bir mezar taşıdır57 (Fotoğraf 55).
Sağdaki ikinci kitabe 0.38 m. x 0.40 m. ölçülerinde kare biçimlidir. Kitabenin dört kenarı daireler içine yerleştirilen altı kollu yıldızlarla süslenmiştir. Yıldızlar kabartma tekniğindedir. Kitabe, sülüs hatla kabartma tekniğinde yazılmıştır. Yazı oldukça girifttir. 1185/1771 tarihli, beş satırlık inşa kitabesinde şunlar yazılıdır (Fotoğraf 54).
- Cami-i sitte nurunun bunları … kirâm - Ağa ceddi Osman Ağa Ali … safa - Kâmil hamd idüp - Cami-i râna mübarek tıyp odur bî - Sene 1185
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Camii mevcut inşa kitabesine göre, 1185/1771 yılında yapılmıştır58.
Yapı günümüze ulaşana dek çeşitli onarımlar geçirmiştir. 1950’li yıllarda içi sıvanan caminin yıkılan batı duvarı da yenilenmiş ve bu cephe dıştan da sıvanmıştır59. Düz toprak dam olan üst örtü 1973 yılında oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıya çevrilmiştir. Aynı yıl iç kısımdaki ahşap öğeler Kerim İnce isimli usta tarafından boyanmıştır60. Caminin minaresi ise bizim araştırma için gittiğimiz 24.04.2005 tarihinde açılmıştır.
Dülgerler Köyü Camii, dıştan ahşap hatıllı, moloz taşlı, içten sıvalı, kâgir bina olarak inşa edilmiştir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı yapının son cemaat yeri batısında yer almaktadır. Kareye yakın harim ahşap direkli, ahşap tavanlı olup, dışardan son cemaat yeriyle birlikte kırma çatıyla örtülüdür.
57 Caminin yakınında bulunan bir mezar taşı çevre düzenlemesi sırasında korunmak üzere yada yapı kitabesi zannedilerek buraya yerleştirilmiş olabilir. 58 Yapının inşa kitabesi olduğu halde 750 yıl önce yapıldığına dair rivayetler bulunmaktadır. Bir başka rivayet ise yapının bir kilise olarak yapıldığı ve daha sonra camiye çevrildiği yönündedir. (Bilgiler caminin emekli imamı Kamil Bilgiç’le 24.04.2005 tarihinde yapılan mülakattan). Ancak yapının planından kilise olmadığı anlaşılmaktadır. Bu düşünceye dış cephedeki devşirme malzemeler sebep olmuş olabilir. 59 Bu cephede bulunan ve mezar taşı olduğunu belirttiğimiz kitabe, bu onarım sırasında yanlışlıkla yapı kitabesinin yanına yerleştirilmiş olabilir. 60 Kerim İnce kuzey duvarının doğu tarafındaki ahşap direğe, boyamaları 1973’te kendisinin yaptığını yazmıştır. Aynı zamanda mihraptaki madalyonların üzerinde de bu tarihi görmek mümkündür.
20 Hakkında koruma kararı olmayan yapı, bu bölgede tarihi kesin olarak bilinen en eski Osmanlı camisidir.
Cami günümüzde ibadete açıktır.
21 2.1.1.3. TAŞKENT, SAZAK KÖYÜ CAMİİ
Katalog No: 3 Çizim No: 3- 4 Fotoğraf No: 59 – 77 Yapım Tarihi: 18-19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 21.06.2005 – 20.11.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nin Sazak Köyünde, yüksek bir tepenin üzerinde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Cami, eğimli bir arsa üzerinde, bir uçurum kenarında, doğu-batı doğrultusunda, kâgirden inşa edilmiştir. Üst örtüsü, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır. Yapının minaresi yoktur (Fotoğraf 59-60).
Cami, dıştan 13.40 m. x 9.60 m. ölçülerindedir (Çizim 3). Doğu cephede, güney köşeye yakın bir mesafede, demir parmaklıklı, dikdörtgen biçimli bir pencere bulunmaktadır.
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde, dikdörtgen biçimli iki pencere yerleştirilmiştir (Fotoğraf 62).
Batı cephede, kuzeye yakın olarak dikdörtgen biçimli, çift kanatlı ahşap bir giriş kapısı ve güney köşeye yakın bir mesafede dikdörtgen biçimli bir pencere yer almaktadır (Fotoğraf 59-60). Bu cephenin üst kısmında yazlık bir bölüm oluşturulmuştur (Çizim 4). Burası namaz vakitlerini beklemek ve dinlenmek için yapılmıştır. Bu kısımda giriş kapısının üstüne gelecek şekilde dikdörtgen biçimli bir tepe penceresi bulunmaktadır. Yazlık bölümün güneyinde ocak yer almaktadır (Çizim 4/Fotoğraf 65-66). Bu yazlık kısıma, sonradan yapılan 6 basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Yazlık kısım payandalarla desteklenmektedir. Giriş kapısının olduğu bu cephe bir bahçe duvarı ve demir parmaklıkla sınırlandırılmıştır (Fotoğraf 59).
Kuzey cephe uçurum kenarındadır. Bu cephede ahşap parmaklıklı dört dikdörtgen pencere bulunmaktadır. Bunlardan ikisi tepe penceresi olup, mahfile açılmaktadır (Fotoğraf 63-64).
22 Batı cephenin kuzeyine yakın olan çift kanatlı ahşap kapıdan, küçük bir hole girilmektedir. Holün sağındaki oda odun deposu olarak kullanılmaktadır. Holün karşısındaki tek kanatlı ahşap kapıyla harime girilmektedir. Harim 7.30 m. x 7.70 m. ölçülerinde olup, kuzey-güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen biçimlidir (Fotoğraf 68-69). Ahşap tavan sekiz silindirik, dört kare kesitli, 12 ahşap direkle taşınmaktadır. Ahşap kirişlemeli tavan son yıllarda alttan kontra-plak kaplanmıştır. Harim kuzeyde dört, doğuda bir, güneyde iki, batıda bir olmak üzere, dikdörtgen biçimli sekiz pencereyle aydınlatılmaktadır.
Mahfil, harimin kuzeyinde hafif U biçiminde yapılmış ve ortasına da batıya yakın olarak dikdörtgen biçimli bir çıkma yerleştirilmiştir. Mahfil dört yönden ve alttan çok sayıda ahşap direkle desteklenmektedir (Fotoğraf 69-70-71). Mahfile harimin içinden, kuzey duvara bitişik, 10 basamaklı ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Mahfilin korkulukları alttan ve üstten boğumlanarak süslenmiştir. Çıkmanın korkulukları ise çakmalı kafes tekniğindedir (Fotoğraf 72). Mahfilin alt kısmı ahşap parmaklıklarla sınırlandırılmıştır. Mahfili taşıyan kirişlerin uçları konsol şeklinde profilli olarak yapılmış, bunların üzerlerine ve yanlarına kalem işi olarak bitkisel ve geometrik motifler boyanmıştır. Kırmızı ve sarı renkli motiflerin etrafı siyah konturla belirginleştirilmiştir. Burada açmış çiçekler, dallar, yapraklar, şemseler görülmektedir. (Fotoğraf 73) Mahfili taşıyan ahşap direklerin arasındaki Bursa Kemerli kısmın yüzeyinde de kıvrım dallar ve açmış çiçekler bulunmaktadır.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında olup, biraz öne doğru taşırılmıştır. Dikdörtgen biçimli bir nişe sahiptir. Üzerinde süsleme bulunmayıp, “Kelime-i Tevhid”61 yazılı bir levha asılıdır (Fotoğraf 74).
Minber, güneybatı köşede yer almaktadır. Ahşaptan yapılan minber yedi basamaklıdır. Köşkün üzeri soğanvari ahşap kubbevi bir örtüyle örtülmüştür. Korkulukları mahfildeki gibi boğumlu ahşap direklerden yapılmıştır. Çakma kündekâri tekniğinde yapılan minberin ayna kısmında, tam ortada, altı kollu yıldız motifi bulunmaktadır. Bu yıldızın ortasına ise 12 kollu bir yıldız daha yerleştirilmiştir. Altı kollu yıldızın etrafında ise çeşitli geometrik motifler yer almaktadır. Geometrik parçaların üzerine kabara çivilerle de süsleme yapılmıştır. Ayna kısmının sol tarafında dilimli kemerli dört niş açılmıştır (Fotoğraf 75-76).
61 Zariyat Suresi 56. Ayet
23 Vaaz kürsüsü de ahşaptan olup, güneydoğu köşede konsol şeklindedir. Kürsüye yedi basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Kürsünün sade olduğu görülmektedir (Fotoğraf 77).
Harime girişi sağlayan tek kanatlı ahşap kapı süslemelidir. Kapı yatayda üç kuşağa ayrılmıştır. Ortadaki geniş kuşağa, daire biçimli panonun içine, çıtalarla tek merkezden çıkan 12 kollu yıldız motifi yerleştirilmiştir. Minberde olduğu gibi burada da kabara çivilerle süsleme zenginleştirilmiştir. Kapı çakma tekniğindedir. Alttaki ve üstteki dar kuşaklar ise dikeyde üçe bölünüp, köşelere çıtalar çakılmıştır (Fotoğraf 67).
Kitabe: Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Batı cephesinin güney köşesinde ve kuzey cephede iki pencerenin ortasında doğrudan duvara yazılan iki kitabe vardır.
Batı cephedeki kitabe, yarım daire kemerli bir görünüme sahiptir. Kemerin ortasında koç boynuzu motifi, kenarlarında ışınsal doğrular yer alır. Koç boynuzunun hemen altında ay-yıldız motifi62 görülmektedir. Kitabede kullanılan yazı bilinen tarzların dışındadır. Burada “Lailaheillallah ... sene …” yazılıdır (Fotoğraf 61).
Kuzey cephedeki kitabede yarım daire kemerli bir görünümde ve kenarlarında ışınsal doğrular görülmektedir. Burada da “Maşaallah sene…” yazılıdır (Fotoğraf 64).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Yapının herhangi bir inşa ve onarım kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir.
Cami, günümüze ulaşana dek çeşitli onarımlar geçirmiştir. En büyük onarımı 1988 yılında yapılmıştır. Üst örtüsü düz toprak dam iken (Fotoğraf 60), ahşap kırma çatıya çevrilmiş ve üzeri oluklu sac levhalarla kapatılmıştır. Duvarları da büyük çaplı bir onarım geçirmiştir. Batı cephedeki yazlık kısım 1988’deki tamirden önce, fakat tarihini tam olarak bilmediğimiz bir zamanda yapıya sonradan eklenmiştir63. Yakın zamanlarda ise yazlık kısıma çıkmak için altı basamaklı bir merdiven yapılmıştır. İç kısımda ise duvarların alt kısımları lambri kaplanmıştır. Sazak Köyü Camii, dıştan dikdörtgen planlı, ahşap kırma çatılı, içten ahşap direklerle taşınan ahşap tavanlı bir plana sahiptir. Dış kısmı sade olmakla birlikte, iç
62 Esin, E., “Kün-Ay” (Ay-Yıldız) Proto-Türk Devirden Hakanlılara Kadar İkonografisi), VII. Türk Tarih Kongresi Ankara 25-29 Eylül 1970 Kongreye Sunulan Bildiriler, C:1, Ankara,1972, s.313- 381 63 KKTVKK Arşivi, 42.27/3 No’lu dosya
24 kısımda ahşap malzeme üzerinde çok güzel nakışlı süslemeler yer almaktadır. Caminin planı ve süsleme özellikleri, yapının benzerleri gibi 18-19. yüzyıllarda yapılmış olabileceğini gösterir. Hakkında koruma kararı bulunmayan yapı oldukça bakımlı olup, günümüzde ibadete açıktır.
25 2.1.1.4. HADİM, AŞAĞI HADİM CAMİİ
Katalog No: 4 Çizim No:5 Fotoğraf No: 78 – 94 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: Nisan-Haziran 2004 – 23.09.2004
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Aşağı Hadim Mahallesi, Musa Kazım Bey Caddesi, Cami Sokak’ta yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Eğimli bir arsada yer alan cami, doğu-batı doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Yapı, harim, batısındaki kapalı son cemaat yeri ve yine batıda yer alan, yapıya bitişik olarak inşa edilmiş minareden müteşekkildir. Caminin kırma çatısı oluklu sac levhalarla örtülüdür. (Fotoğraf 78)
Cami, dıştan 24.00 m. x 17.50 m. ölçülerindedir (Çizim 5). Doğu cephenin güney ucunda, harime açılan yarım daire kemerli bir pencere, üst kat mahfiline açılan dikdörtgen biçimli kapı ve kapının iki yanında sonradan açılan dikdörtgen biçimli iki pencere bulunmaktadır. Mahfile açılan kapıya dışarıdan 20 basamaklı merdivenle ulaşılmaktadır (Fotoğraf 78-79).
Güney cephenin batı ucunda, caminin ana giriş kapısı ve son cemaat yerine açılan dikdörtgen bir pencere bulunmaktadır. Harime açılan yarım daire kemerli dört pencere ise mihrabın iki yanına gelecek şekilde yerleştirilmiştir.
Batı cephede, güneye yakın olarak yapılan iki dikdörtgen pencere, son cemaat yerine açılmaktadır. Bu cephenin tam ortasında yapıya bitişik olarak inşa edilmiş, dışarı doğru taşan minare yer almaktadır (Fotoğraf 80-81 ). Caminin tüm pencerelerine demir parmaklık takılmıştır.
Kuzey cephe, arsanın eğiminden dolayı sağır tutulmuştur.
Tek şerefeli minare, kesme taştan yapılmış kare kaide üzerinde yükselmektedir. Kaidenin üzerinde yukarıya doğru daralan daire biçimli pabuç kısmı bulunmaktadır. Minarenin silindirik gövdesi sıvanmıştır. Pabuç ve gövdenin birleştiği kısımda ve şerefe
26 altında iki bilezik yer almaktadır. Şerefe altı sarkıtlarla süslenmiştir. Petek kısmının üzerinde konik külâh bulunmaktadır. Minareye son cemaat yerindeki basık kemerli kapıdan çıkılmaktadır (Fotoğraf 81).
Caminin güney cephesinin batı ucunda yer alan çift kanatlı ana giriş kapısıyla ilk olarak son cemaat yerine girilmektedir. Son cemaat yeri, ikisi batıda, biri güneyde olmak üzere toplam üç pencereyle aydınlatılmaktadır. Batı duvarında minarenin giriş kapısı yer almaktadır. Son cemaat yerinin güneydoğusunda iki basamak şeklinde yükseltilmiş bir seki bulunmaktadır. Bu sekinin doğusunda caminin harimine açılan bir pencere vardır. Son cemaat yerinin kuzeyindeki dikdörtgen biçimli bölüm sonradan bir duvarla bölünmüş ve buraya kalorifer kazanı yerleştirilmiştir. Son cemaat yerinin tavanını toplam yedi silindirik ahşap sütun taşımaktadır. Sütunlar düzensiz bir biçimde yerleştirilmiştir.
Harime son cemaat yerinin doğu duvarının kuzey ucundaki çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. 16.00 m. x 14.70 m. ölçülerindeki harim, mihrap duvarına dik olarak dört sıra halinde yerleştirilen 20 silindirik ahşap sütunla beş sahna ayrılmıştır. (Fotoğraf 82-83) Örtüsü ahşap kirişlemeli düz tavandır. Harim doğu ve batı cephedeki karşılıklı birer ve güney cephedeki dört yarım daire kemerli toplam altı pencere ile aydınlatılmaktadır. Pencereler dışarıdan içeriye doğru hafif genişletilmiştir.
Harimin güneydoğu köşesinde bir basamak şeklinde yükseltilmiş ve etrafı ahşap korkuluklarla çevrilmiş mahfil ve kuzeyde kemerli bir kapı açıklığı bulunmaktadır.
Harimin kuzeyinde, iki katlı mahfil uygulaması görülür. Alt katta bu cepheyi doğu-batı doğrultusunda tamamen kaplayan, tek basamakla yükseltilmiş bir seki yer almaktadır. Bu sekinin hemen solundan başlayan ahşap merdivenlerle üst kat mahfiline çıkılmaktadır.
Harimi “U” biçiminde dolanan üst kat mahfili, kuzey yönde beden duvarlarına taşıtılırken, doğu, batı ve güneyde sekiz, alt kat mahfilinin önünde bulunan dört sütun olmak üzere toplam 12 ahşap sütunla desteklenmektedir (Fotoğraf 84). Mahfilin batıya yakın kenarında kare biçimli öne doğru çıkma yapan müezzin kısmı yer almaktadır. Mahfil döşemesinin altı da tavanda olduğu gibi kirişlemelidir. Mahfile içerideki merdivenlerin dışında, kadınların kullanması için dışarıdan doğu cephe duvarına bitişik olarak yapılan merdivenlerle de çıkılabilmektedir. Mahfil doğudaki iki pencereyle aydınlatılmaktadır.
27 İçten ve dıştan sıvanan yapının dış kısmında hiçbir süsleme görülmezken, iç kısımda çok güzel kalem işi süslemelerle karşılaşılır. Süslemeler üst kat mahfilini taşıyan konsol ve kirişlerde, özelliklede müezzin mahfilinin altında yer almaktadır. Buradaki süslemelerde Türk halı ve kilim desenlerini hatırlatan sarı, kırmızı, turuncu ve yeşil renkli, çiçekler ve dairevi desenler işlenmiştir. Ayrıca mahfili taşıyan sütunların yastıkları profilli olarak yapılmıştır. Bu da yapıya bir hareketlilik kazandırmaktadır (Fotoğraf 85-86).
Mahfil çıkmasının tam altında, altıgen bir pano içinde sarı renkle boyanmış ajurlu bir sarkıt yer almaktadır (Fotoğraf 88-89). Bu sarkıtın çevresinde dört adet sarı göbekli, yeşil renkli çiçek ve aralarda yapraklı dallar görülmektedir. Burmalı çıtalarla altıgen pano belirgin hale getirilmiştir. Panonun etrafında yer alan ince yeşil çıtalar düzensiz bir biçimde yerleştirilmiştir. Çıkmanın en dışında yer alan ahşap çıtalardan üçünde altıgen panodaki çiçek ve yaprak motifleri tekrar edilirken, sağ taraftakinde dairevi motifler işlenmiştir. Çıkmanın altındaki konsollar kırmızı ve yeşil renklerle boyanmıştır. Konsol aralarında stilize lale motifleri yer almaktadır (Fotoğraf 87).
Çıkmanın korkuluk bölümünün en altında, tam ortada iki selvi motifi yer almaktadır ve iki uçtan başlayan çiçek ve dal motifleri bu selvilere kadar uzanmaktadır. Bu panonun tam üstünde 13 adet kaş kemerli küçük niş açılmıştır. Nişlerin üzerindeki kısımda ise dört kartuş içine sülüs kalemle yazılar yazılmıştır.
Sağdan başlamak üzere; - Kale Rasulullah - … - … - … medresullah yazılıdır. Korkuluğun üst kısmı Bursa kemeri şeklinde tamamlanmış, üzerine de nişlerin açıldığı bir pano yerleştirilmiştir. Korkuluğun iki yanındaki ahşap direkler tavana kadar uzanmaktadır. Çıkmanın iki yanındaki kirişlerde süslemeler devam etmektedir. Süslemelerin tamamı kalem işi olarak yapılmıştır (Fotoğraf 87).
Mihrap, güney cephenin tam ortasında, hafif öne doğru taşkın olarak yapılmış, dikdörtgen bir niş şeklindedir. Ahşaptan yapılan ve kahverengi yağlı boyayla boyanan mihrabın üzerinde, yarım daire kemerli kavsarası bulunmaktadır. Taç kısmı iki yanda büyük yarım palmetli ve ortada dilimli kemerlidir (Fotoğraf 90).
28 Minber, mihrabın sağında yer alan iki pencere arasına yerleştirilmiştir. Ahşaptan yapılan minber 11 basamaklıdır. Köşk kısmının üzeri konik külâhla örtülmüştür. Minberin hem girişi hem de taç kısmı dilimli kemerlidir. Kapı kanadı yoktur. Kemer aynalığı üzerinde ajur tekniğinde yapılmış yıldız motifleri yer alır. İki yanındaki ahşap direkler ay motifiyle sonlanmaktadır. Minberin korkuluklarının da ajur tekniğinde yıldız motifleriyle süslendiği görülmektedir. Süpürgelik ve geçit kısmında küçükten büyüğe doğru nişler açılmıştır. Sade bir süslemeye sahip olan minber, kahverengi yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 91-92).
Vaaz kürsüsü mihrabın solundaki iki pencere arasına yerleştirilmiştir. Ahşaptan yapılan kürsünün korkuluklarında barok tarzı “S” kıvrımları yer almaktadır (Fotoğraf 93).
Kitabe: Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Son cemaat yerinin batı duvarında, 1983 yılında tamir edildiğini gösteren mermer bir kitabe görülmektedir (Fotoğraf 94).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Kitabesi bulunmayan yapının kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Yapanı ve yaptıranı hakkında da bilgi yoktur. Bazı kaynaklarda ve rivayetlerde caminin 14. asırda yapılmış bir Selçuklu eseri olduğu belirtilmektedir64. Caminin son cemaat yerindeki mermer kitabede de 14. yüzyılda yapıldığı yazılıdır (Fotoğraf 94). Ancak bunu doğrulayacak bir belge bulunmamaktadır.
Caminin ilk yapılış tarihi 14. yüzyıl olsa bile Osmanlılar döneminde yenilenmiş olmalıdır. Kalem işi süslemeler de daha çok geç dönem motifleri olan açmış güller, bahar dalları ve stilize lâle motifleri görülmektedir. Ancak üst kat mahfilinin müezzin çıkmasının altında Selçuklu halı ve kilim motiflerini hatırlatan süslemelere de yer verilmiştir65.
Yapının düz toprak dam olan örtüsü (Fotoğraf 79-80), 1983 yılındaki tamirde ahşap kırma çatıya, pencerelerin kemer formları basık sivri kemerken, yarım daire kemere çevrilmiştir. Yine bu tarihte, önceden açık olan son cemaat yeri kapatılmıştır66 (Fotoğraf 80-81).
64 Göktaş, S., Age., s.108 65 Aslanapa, O., Türk Sanatı, İstanbul, 1997, s.346; Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı, İstanbul, 1987, s.14; Durul Y., Anadolu Kilimlerinden Örnekler:2, İstanbul, 1987, s.16 66 KKTVKK Arşivi, 42.09/12 No’lu dosya
29 Aşağı Hadim Camii, içten ve dıştan sıvalı, kâgir bina olarak inşa edilmiştir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı yapının son cemaat yeri arsanın eğiminden dolayı batısında yer almaktadır. Cami, ahşap üzerine kalem işi süslemeleriyle dikkat çekmektedir. İlk yapım tarihinin 14. yüzyıla indiği söylenmekte ise de 18-19. yüzyıllarda Selçuklu ahşap camileri geleneğinin yeniden canlandığı sırada yenilendiğini sanıyoruz. Nitekim Konya Sille’de yer alan 18-19. yüzyıl yapılarından Karataş67, Kurtuluş68, Orta Mahalle69 ve Çay70 Camileri ile bölgedeki Dülgerler Köyü Camii, Bademli Kasabası Camii, Kalınağıl Camii ve Yalınçevre (Gerez) Kasabası Camii ahşap direkli, ahşap tavanlı, mihrabı, minberi ve vaaz kürsüsü ahşap olan camilerdendir. Bizde, Aşağı Hâdim Camii’nin, bu camilerle olan benzerliğinden yola çıkarak yapının 19. yüzyıl başlarında ya da ortalarında yapıldığını düşünmekteyiz.
1983’te tescillenen71 yapı, oldukça bakımlı görünmektedir.
67 Özönder, H., Sille, Konya, 1998, s.81 68 Özönder, H., Age., s.65 69 Özönder, H., Age., s.72 70 Özönder, H., Age., s.86 71 KKTVKK Arşivi, 42.09/12 No’lu dosya
30 2.1.1.5. HADİM, BADEMLİ KASABASI CAMİİ
Katalog No: 5 Çizim No: 6 Fotoğraf No: 95 – 107 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 25.06.2004 – 20.09.2004 – 24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’ne bağlı, Bademli Kasabası’nda yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Cami düz bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda, kâgir bina olarak inşa edilmiştir. Yapı, harim, doğu cephede yer alan son cemaat yeri ve son cemaat yerine güney cepheden bitişik olan minareden müteşekkildir. Üst örtüsü oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır (Fotoğraf 95).
Dıştan 17.30 m. x 13.55 m. ölçülerindeki yapının (Çizim 6) doğu cephesinde, iki kat şeklinde düzenlenen son cemaat yeri mevcuttur (Fotoğraf 96-97). Son cemaat yeri beş silindirik ahşap sütunla taşınmaktadır. Sütun yastıklarından kuzeydeki üç tanesi profilli, diğerleri sadedir (Fotoğraf 98). Son cemaat yerinin önü yaklaşık 1.50–2.00 m. boyunda bir duvarla kapatılmış ve duvar kireçle sıvanmıştır. Bu cephenin kuzeye yakın mesafesinde son cemaat yerine girişi sağlayan tek kanatlı demir kapı bulunmaktadır. Ayrıca bu cephede harime açılan dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere ve kuzeye yakın çift kanatlı ahşap giriş kapısı yer alır. Son cemaat yerinin ikinci katına, harim giriş kapısının sol tarafındaki 10 basamaklı merdivenle çıkılmaktadır.
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere açılmıştır. Mihrabın üzerine ise daire formlu bir pencere yerleştirilmiştir. Ayrıca bu cephede doğu köşeye yakın bir mesafede, sonradan yapılan minare bulunmaktadır (Fotoğraf 99).
Batı cephede, üç pencere yer almaktadır. Bunlardan iki tanesi dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerlidir. Sonradan güney köşeye yakın olarak yapılanı biraz üst kısımda açılmıştır ve enine dikdörtgen biçimlidir.
Yapının kuzey cephesi sağır tutulmuştur.
31 Minare, kare kaide üzerinde, silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Şerefe altında çeşitli geometrik süslemeler yer almaktadır. Petek kısmının üzerinde konik külâh bulunmaktadır. 2002 yılında yapıya eklenen minareye son cemaat yerinden girilmektedir. Taştan yapılan minarede, gövdede ve petek kısmında farklı renkte taşlar kullanılmak suretiyle süsleme kompozisyonu elde edilmiştir (Fotoğraf 95).
Harime doğu cephenin kuzey ucundaki çift kanatlı ahşap kapıdan girilmektedir. Zemin kotunun düşük olması sebebiyle buraya iki basamaklı merdivenle inilmektedir. İçten içe 11.70 m. x 11.50 m. ölçülerindeki harimin üzeri, mihrap duvarına dik istikamette yerleştirilen ve harimi üç sahına ayıran, iki sıra halinde dörderden sekiz kare kesitli ahşap direğin taşıdığı düz ahşap tavanla örtülüdür. Ahşap direklerden kuzey ve güneyde yer alan dördü duvara bitişik, dördü ise serbest olarak yapılmıştır. Ahşap direklerin arası “Bursa Kemeri” şeklinde düzenlenmiştir (Fotoğraf 105). Harim, altısı dikdörtgen biçimli ve yarım daire kemerli, biri enine dikdörtgen şeklinde, toplam yedi pencereden ışık almaktadır.
Mahfil, harimin kuzeyinde, doğu-batı doğrultusunda uzanmaktadır. Doğu, batı ve kuzey yönde beden duvarlarına oturan mahfil, güneyde ve kuzeyde ikişerden dört kare kesitli ahşap direkle taşınmaktadır. Mahfilin tam ortasında kare biçimli çıkması bulunmaktadır. Çıkmanın dört köşesinde ahşap dikmeler yer almaktadır. Mahfil döşemesinin altı kontraplakla kapatılmıştır. Mahfile giriş, son cemaat yerinin ikinci katından, harime giriş kapısının tam üstünden sağlanmaktadır. Mahfilin korkulukları, alttan ve üstten boğumlanmış ahşap parçaların yan yana birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Çıkmanın ön yüzünde ise “S” kıvrımları görülmektedir. Ayrıca mahfilin alt kısmı da basit ahşap parmaklıklarla sınırlandırılmıştır. Parmaklıklar çok sadedir. Mahfil yeşil yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 101).
Mihrap, güney cephenin tam ortasında yer alıp, hafifçe öne taşırılmıştır. Dikdörtgen biçimli bir niş şeklindeki mihrabın üzerinde sivri kemerli kavsara bulunmaktadır. Kahverengi ve yeşil renkli fabrika işi seramikle kaplanan mihrabın orijinal bir özelliği yoktur (Fotoğraf 102) .
Minber, güneybatı köşededir. Köşk kısmına 10 basamaklı merdivenle ulaşılmaktadır. Köşkün üzeri basık sivri külâhla örtülmüştür. Köşkün kenarlarında palmet dizileri görülmektedir. Ahşaptan yapılan minberin korkulukları ve yan kanatları süslüdür. Kafes tekniğindeki korkulukların çıtalarının ortada altı kollu yıldız motifi
32 oluşturacak biçimde çakıldığı görülmektedir. Korkulukların bazı kısımları hasar görmüştür. Yan aynalıklarda iç içe iki üçgen pano oluşturulmuştur. Tam ortada bir daire ve kenarlarında bitkisel motifler yer almaktadır. Dıştaki panoda ise üç köşede birer rozet, rozetlerin aralarında kıvrım dallar yer almaktadır. Minberin süpürgeliğini dilimli kemerli beş açıklık oluşturmaktadır. Bu açıklıklar sonradan formika çakılarak kapatılmıştır. Minber, giriş kapısı gibi yeşil yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 103- 104)
Vaaz kürsüsü mihrabın hemen solunda yer alır. Ahşaptan yapılan kürsü orijinal değildir (Fotoğraf 102).
Caminin harim giriş kapısı ahşaptan iki kanatlı olup, ikisi de üçer yatay kuşağa bölünmüştür. Her kuşağın ortasına çitakâri olarak çarkıfelek motifleri yapılmış, bu çarkıfeleklerin ortasına ve kenarlarına oyma-kabartma tekniğinde bitkisel motifler yerleştirilmiştir. Kapı kanatlarının ikisinde de metal kapı tokmakları mevcuttur. Kapıda harimdeki diğer ahşap öğeler gibi yeşile boyanmıştır (Fotoğraf 100).
Yapının kirişlemeli tavanı alttan düz ahşap kaplamalıdır (Fotoğraf 105). Yalnız mihraba dik orta sahnın mihrap önündeki ve hemen arkasındaki kare şeklindeki iki bölüm çitakâri olarak çakılmıştır.
Sahınların tam ortasındaki çıtakâri şeklinde çakılan kare biçimli tavanın ortasına, sekizgen bir tavan göbeği yerleştirilmiştir. Bu göbeğin etrafındaki ilk çıta yeşil, diğer çıtalar ise ahşabın kendi renginde bırakılmıştır. Göbeğin içine ince çıtalarla sekiz kollu yıldız çakılmıştır. Tam ortaya yaprakları da bulunan kabartma bir nar motifi yerleştirilmiştir (Fotoğraf 106).
Sekizgen tavan göbeğinin, mihraba paralel olacak şekilde, iki yanında iki tavan göbeği daha bulunmaktadır. Düz levhalar üzerine yerleştirilen tavan göbekleri sekiz kollu yıldız şeklindedir. Çıtaların iç içe çakılmasıyla oluşan yıldızlar, yeşil yağlı boyayla boyanmıştır. Tam ortaya yine kabartma şeklinde nar motifleri yerleştirilmiştir (Fotoğraf 107).
Kitabe: Yapıya ait herhangi bir kitabe bulunmamaktadır.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir.
33 Yapının kuzey cephesine abdest muslukları eklenmiştir. Minare ise 2002 yılında yapıya eklenmiştir.
Kâgirden yapılan, içten ve dıştan çimentoyla sıvanan, ahşap direkli, ahşap tavanlı yapı, dıştan oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Mihraba dik üç sahınlı yapının plan özellikleri ve süslemeleri hem bölgedeki hem de Konya’daki 19. yüzyıl ilk yarısında yapılmış camilerle büyük benzerlik arzetmektedir. Özellikle bölgedeki Dülgerler Köyü Camii, Kalınağıl Köyü Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Camii örnek gösterilebilir.
Hakkında koruma kararı bulunmayan Bademli Kasabası Camii, günümüzde sağlam ve bakımlı olarak işlevini sürdürmektedir.
34 2.1.1.6. HADİM, DEDEMLİ KASABASI DOLHANLAR MAHALLESİ YUKARI MAHALLE CAMİİ
Katalog No: 6 Çizim No: 7 Fotoğraf No: 108 – 114 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 23/24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’ne bağlı, Dedemli Kasabası, Dolhanlar Mahallesi’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Mevcut yapı, eğimli bir arsa üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı yapının üst örtüsü, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır. Yapı, kuzey cephede yer alan son cemaat yeri ve yine bu cephede yer alan, yapıdan ayrı olarak yapılmış minareyle bir bütün oluşturmaktadır (Fotoğraf 108).
Cami, dıştan 14.46 m. x 10.26 m. ölçülerindedir (Çizim 7). Doğu cephede, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli üç pencere bulunmaktadır. Pencerelere demir parmaklık takılmıştır (Fotoğraf 108).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli, demir parmaklıklı iki pencere yer almaktadır.
Caminin batı cephesinde, güney ve kuzey köşelere yakın olmak üzere, demir parmaklıklı iki dikdörtgen pencere bulunmaktadır (Fotoğraf 109).
Kuzey cephede, cepheyi tamamen kaplayan bir son cemaat yeri görülmektedir. Kare kesitli dört ahşap direkle taşınan son cemaat yeri, alttan kaplamalı ahşap tavanlıdır. Etrafı da basit bir ahşap korkulukla çevrilmiştir. Son cemaat yerinin tam ortasında, harime giriş kapısının önünde, sonradan alt kısmı tuğla, üst kısmı camekânlı olarak kare biçimli küçük bir ayakkabılık yapılmıştır. Bu mekânın yüzeyi sıvasız olarak bırakılmıştır. Kuzeyinde demirden yapılmış tek kanatlı bir giriş kapısı ve dikdörtgen biçimli bir pencere yer almaktadır. Kuzey cephe duvarının doğu köşesine yakın bir
35 mesafede, harime açılan dikdörtgen, küçük bir pencere bulunmaktadır. Yine bu cephede, batıya yakın bir mesafede, yapıdan 60 cm. uzaklıkta minare inşa edilmiştir.
Minare, sekizgen kaideli, silindirik gövdeli ve iki şerefelidir. Şerefe altlarında sarkıtlar yer almaktadır. Petek kısmının üzeri konik külâhla örtülmektedir. Gövde de çıkış merdivenlerini aydınlatmak için ışıklıklar açılmıştır. Minare, üzerindeki mermer kitabeden anlaşıldığına göre, Mustafa Adıgüzel adlı Denizlili bir usta tarafından, 1995 yılında yapılmıştır (Fotoğraf 108).
Caminin harimine kuzey cephenin ortasındaki çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. Harim içten içe 10.00 m. x 8.80 m. ölçülerindedir. Bu mekânın üstü beden duvarlarına oturan alttan kaplamalı ahşap tavanla örtülüdür. İç kısım beşi yarım daire, üçü düz atkı kemerli olmak üzere, toplam sekiz pencereyle aydınlatılmaktadır. Bu pencereler dışarıdan içeriye doğru genişletilmiştir.
Mahfil, harimin kuzey beden duvarına dayalı olarak düzenlenmiştir. Kuzey, doğu ve batı yönlerde duvarlar tarafından taşınan mahfil, kıble istikametinde, kare kesitli dört ahşap direkle desteklenmektedir. Mahfile harimin kuzey beden duvarlarına dayalı, ahşaptan yapılmış 13 basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Mahfilin tam ortasında yarım daire biçimli çıkması bulunmaktadır. Çıkmanın korkulukları iki sıra baklava dilimi şeklinde boşluklar oluşturacak ahşap parçaların yan yana çakılmasıyla meydana gelmiştir. Mahfilin alt kısmı, giriş istikametinin iki yanı, bir basamak şeklinde yükseltilmiş ve etrafı ahşap ayakkabılıklarla çevrilmiştir. Mahfilin önüne sonradan tuğladan bir soba bacası yapılmıştır. Baca iç kısımda yerden başlayıp, tavana kadar uzanmakta ve çok çirkin bir görüntü oluşturmaktadır (Fotoğraf 110).
Mihrap, güney cephenin tam ortasında yer almaktadır ve hafifçe öne doğru taşırılmıştır. Ahşaptan yapılan dikdörtgen formlu mihrabın nişi, yarım daire şeklinde olup, üzeri basık kemerlidir. Bu niş beton sıvayla sıvanmıştır. Mihrapta dıştan içe doğru üç süsleme kuşağı bulunmaktadır. Bu kuşaklarda mavi ve beyaz zemin üzerine bordo renkli boyayla çeşitli geometrik desenler ve “S” kıvrımları yapılmıştır. Yarım daire biçimli nişin üzerinde geç dönem özelliği gösteren kalem işi süslemeler mevcuttur. Beyaz zemin üzerine ampir üslûbunun motifi olan yeşil renkli bir perde motifi yerleştirilmiştir. Fakat motif özensiz bir biçimde boyanmıştır (Fotoğraf 111).
Minber, güneybatı köşede yer almaktadır. Ahşaptan yapılan minber 11 basamaklıdır. Minberin köşkünün üzeri konik külâhla örtülmüştür. Minberde de
36 mahfilde görülen ahşap süslemeler dikkat çeker. Çok sade biçimde ele alınan bu süslemeler minberin korkuluklarında görülür. Korkuluklar, baklava dilimi oluşturacak ahşap parçaların birbirine çakılmasıyla süslenmiştir. Minber de mahfilde olduğu gibi yeşil, mavi ve bordo renkli yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 112).
Vaaz kürsüsü, güneydoğu köşede yer almaktadır. Ahşaptan yapılan kürsünün korkulukları minber ve mahfilinki gibidir. Kürsüye dört basamaklı asma merdivenle çıkılmaktadır (Fotoğraf 113).
Yeşil renkli yağlı boyayla boyanan düz ahşap tavana dört adet altı kollu yıldız biçimli tavan göbeği yerleştirilmiştir. Bu tavan göbekleri çıtakârî tekniğinde yapılmıştır. İç içe yerleştirilen ahşap levhalar beyaz, bordo ve koyu yeşille boyanmıştır (Fotoğraf 114).
Kitabe: Yapının kitabesi yoktur.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak berâtında 1876’da yapıldığı yazılıdır. 1965 yılında yapının batı duvarının genişletilmesi sonucu bugünkü durumuna ulaştığı bilinmektedir72. Ayrıca mimari ve süsleme özellikleri de bu yıllarda oluşmuştur.
Yukarı Mahalle Camii, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı, kâgir bina olarak inşa edilmiştir. Yapının kuzeyinde son cemaat yeri bulunmaktadır. Orijinalinde düz toprak dam olduğunu zannettiğimiz üst örtüsü sonradan oluklu sac levhalarla kaplı ahşap kırma çatıya çevrilmiştir. Yapının planı ve süslemeleri bölgedeki diğer camilerle benzerlik göstermektedir.
Hakkında koruma kararı olmayan yapı, günümüzde kullanılmaya devam edilmektedir.
72 Caminin batı duvarında sıva üzerine onarım tarihi olan 1965 yazılmıştır.
37 2.1.1.7. HADİM, KALINAĞIL KÖYÜ CAMİİ
Katalog No: 7 Çizim No: 8 Fotoğraf No: 115 – 127 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’ne bağlı Kalınağıl köyünde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Hafif meyilli bir arsa üzerinde yer alan cami, kuzey-güney doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı yapının üst örtüsü, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatıdır. Caminin kuzey cephesinde yapıdan ayrı yapılmış bir minaresi mevcuttur.
Cami dıştan 11.27 m. x 14.40 m. ölçülerindedir (Çizim 8). Doğu cephede, güneye yakın olarak dikdörtgen formlu, yarım daire kemerli iki pencere ile, bu iki pencere arasında yuvarlak bir tepe penceresi bulunmaktadır (Fotoğraf 117).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere ve mihrabın tam üzerinde yuvarlak bir tepe penceresi bulunmaktadır (Fotoğraf 116).
Caminin batı cephesinde, doğudaki pencerelerin aksında, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere ile yuvarlak bir tepe penceresi yer almaktadır. Bu cephenin kuzey ucunda ise dikdörtgen biçimli küçük bir ayakkabılık yapılmıştır. Sonradan eklendiği anlaşılan bu bölüm, tuğladan inşa edilmiş ve üzeri tek yöne eğimli olarak oluklu sac levhalarla kaplı çatıyla örtülmüştür. Bu giriş mekânına arsanın eğiminden dolayı yedi basamaklı merdivenle ulaşılmaktadır. Merdivenler iki yönlü olup, güney ve batı yönü çevrelemektedir. Bu kısmın girişi batı cephenin tam ortasındaki çift kanatlı ahşap kapıyla sağlanmaktadır. Giriş mekânının güney ve kuzey cephesinde birer pencere yer almaktadır (Fotoğraf 115).
Kuzey cephenin tam ortasında yer alan tek kanatlı demir kapı mahfile girişi sağlar. Bu cepheye son yıllarda bir minare ilâve edilmiştir (Fotoğraf 118).
38 Minare, yapıdan 80 cm. uzaklıktadır. Betonarme olarak inşa edilen minare tek şerefelidir.
Harime batı cephenin kuzey ucundaki yarım daire kemerli, çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. Harim, 9.87 m. x 13.00 m. ölçülerindedir. Üzeri, mihrap duvarına dik istikamette yerleştirilen ve harimi üç sahına ayıran, iki sıra halinde, mihrap önündeki ikisi kare kesitli, diğer dördü silindirik olmak üzere toplam altı ahşap direğin taşıdığı ahşap tavanla örtülüdür. Harim, doğu, batı ve güney cephelerdeki ikişerden altı alt pencere ve yine bu üç cephedeki birer yuvarlak tepe penceresi ile aydınlatılmaktadır.
Mahfil, kuzeyde hafif U şeklinde öne doğru uzanmaktadır. Kuzey, doğu ve batı yönlerde duvarlara oturan mahfil, güneyde daire biçimli iki ahşap sütunla taşınmaktadır. Bu bölümün tam ortasına 0.70 m. x 0.70 m. ölçülerinde kare biçimli bir çıkma yerleştirilmiştir. Mahfil döşemesinin altı kirişlemeli tavan şeklindedir. Mahfilin alt kısmı ayrıca ahşap korkuluklarla sınırlandırılmıştır. Mahfile harimin içinden, kuzey cephe duvarına dayalı 10 basamaklı ahşap merdivenle çıkılmaktadır. Ayrıca kuzey cephenin ortasındaki tek kanatlı kapıyla, kadınların dışarıdan rahatça girip çıkabilmeleri sağlanmıştır. Mahfilin korkulukları “S” biçimli ahşap parçaların bir ters bir düz olacak şekilde yan yana birleştirilmesiyle oluşmuştur. Korkuluklar beyaz yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 120-121-122).
Güney cephenin tam ortasında yer alan ve öne doğru taşırılan mihrap, dikdörtgen formlu olup, yarım daire biçimli bir nişe sahiptir. Üzeri yarım daire kemerli kavsarayla örtülüdür. Nişin içi sıvanmış ve yağlı boyayla boyanmıştır. Ahşaptan yapılan mihrap, üst kısımda, iki kenarında ahşap dikmelerin bulunduğu yarım daire biçimli bir taçla sonlanmaktadır. Tacın iç kısmına yeşil zemin üzerine sarı renkli marullu bir göbek yerleştirilmiştir. Bu kısmın dışına ise sülüs “Bismillahirrahmanirrahim ve … ” yazılmıştır. Mihrabın üzerindeki dikdörtgen panoda ise “Küllema dehale aleyha zekeriyal mihrab” yazılıdır73. Dikdörtgen formlu mihrabın çevresini dıştan içe doğru beyaz, sarı ve yeşil zemin üzerine kırmızı renkli boyayla lâle motifleri, S kıvrımları ve çeşitli geometrik motiflerin işlendiği bordürler kuşatır (Fotoğraf 123).
Güneybatı köşede yer alan 10 basamaklı minber, ahşaptan yapılmıştır. Üzerinde çeşitli geometrik desenlerin ve yıldızların yer aldığı minberin köşkü piramidal külâhla örtülüdür (Fotoğraf 124). Minber orijinal değildir.
73 Âl-i İmran Suresi 37. Ayet
39 Vaaz kürsüsü mihrabın hemen solunda yer almaktadır. Minberle aynı malzemeden ve aynı süsleme özellikleriyle yapılmıştır (Fotoğraf 123). Orijinal değildir.
Caminin tavanı ahşaptan yapılmıştır. Tavanı taşıyan altı ahşap direkten mihrap önündeki iki tanesi kare kesitli, diğer dört tanesi silindirik olarak yapılmıştır. Bu direklerin üzerindeki iç ve dış bükey profilli yastıklar ve tavan ahşap levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf 125). Ancak mahfilin alt kısmı kaplanmamış, kirişler olduğu gibi bırakılmıştır.
Ahşap tavan, mihrap önündeki sahnın tam ortasında kare, sağında ve solundaki sahınlarda yıldız biçimli tavan göbekleriyle süslenmiştir. Mihraba dik levhalara paralel olarak atılan ahşap levhalarla kare bir zemin elde edilmiş, sonra bununda ortasına kare biçimli bir çökertme yapılmıştır. Çökertmenin kenarları bordoya boyanmıştır. Yeşil bir zeminin ortasına, sarı renkli, daire biçimli, marullu bir göbek yapılmıştır. Mihrabın üzerinde yarım daire olarak yapılan marullu motifin burada tamamlandığı görülmektedir. Bu dairenin tam ortasına da kabartma olarak kırmızı bir nar motifi yerleştirilmiştir (Fotoğraf 126). Cennet meyvelerinden olduğu kabul edilen bu narın Hadim ve Taşkent’teki camilerde sıkça kullanıldığı görülmektedir.
Bu tavan göbeğinin sağında ve solunda 11 kollu yıldız biçiminde iki adet tavan göbeği daha bulunmaktadır. İç içe çıtaların çakılmasıyla oluşan yıldızlar, bordo, sarı ve yeşil renkle boyanmıştır. Yine bunlarında ortasına kabartma nar motifi yerleştirilmiştir. (Fotoğraf 127) Caminin en orijinal süslemeleri de bu üç tavan göbeğidir.
Kitabe: Yapının herhangi bir kitabesi mevcut değildir.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Ancak yapının 1941–48 yıllarında yenilendiği belirtilmektedir.
Kalın Ağıl Cami, kâgir bir bina olup, içten ve dıştan sıvanmıştır. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı yapı, içte ahşap direkli, düz ahşap tavanlı, dışta kırma çatılıdır. Süslemeler mihrapta ve tavanda görülmektedir. Plan özellikleri bakımından Selçuklu ahşap direkli, ahşap tavanlı camilerini tekrar eden yapı, bölgedeki diğer camilerle benzerlik içinde olup, 19. yüzyıl eseridir.
Hakkında koruma kararı bulunmayan cami, bakımlı ve ibadete açıktır.
40 2.1.1.8. HADİM, YALINÇEVRE (GEREZ) KASABASI BÜYÜK CAMİİ
Katalog No: 8 Çizim No: 9 Fotoğraf No: 128 – 139 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 23/24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’ne bağlı, Yalınçevre (Gerez) Kasabası, Gerez Mahallesi’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Cami, eğimli bir arsa üzerinde kuzey-güney doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Yapının üzeri, oluklu sac levhalarla kaplı kırma çatı ile örtülmüştür. Kuzey cephede yapıdan ayrı olarak inşa edilen minare yer almaktadır (Fotoğraf 128) .
Cami, dıştan 11.00 m. x 13.70 m. ölçülerindedir (Çizim 9). Doğu cephede, altta üç büyük ve üstte dört küçük olmak üzere toplam yedi dikdörtgen pencere yer almaktadır. Üst pencerelerden biri harim giriş kapısının üzerindedir. Yapının eğimli bir arsa üzerinde yer almasından faydalanılarak güney cephenin alt kısmı kütüphane olarak değerlendirilmiştir (Fotoğraf 129). Şu anda kullanılmayan kütüphanenin çift kanatlı demir giriş kapısı, doğu cephenin güney ucuna yakın bir mesafededir. Bu cephenin kuzey ucunda ise harime girişi sağlayan çift kanatlı kapının önüne yapılmış dikdörtgen biçimli bir ayakkabılık bulunmaktadır (Fotoğraf 132). Bu ayakkabılığın alt kısmı tuğladan örülmüş, üst kısmı ise demir doğramalı camekânla kapatılmıştır. Bu bölümün tek kanatlı iki giriş kapısı vardır. Bu mekâna ulaşmayı sağlayan 20 basamaklı tek yönlü merdiven doğu cephenin hemen hemen tamamını kaplamaktadır.
Güney cephede, mihrabın iki yanında, dikdörtgen biçimli altlı üstlü ikişerden dört pencere ve mihrabın üstünde yuvarlak bir tepe penceresi bulunmaktadır (Fotoğraf 130) .
Caminin batı cephesinde, doğu cephedekilerle aynı aks üzerinde, çift sıralı, dikdörtgen biçimli, üçerden altı pencere yer alır (Fotoğraf 131). Caminin tüm alt pencerelerine demir parmaklık takılmıştır.
41 Kuzey cephenin tam ortasında, mahfile girişi sağlayan tek kanatlı ahşap kapı vardır. Mahfile “L” biçimli merdivenlerle çıkılmaktadır. Bu cephede doğu köşeye yakın olarak yapıdan ayrı bir minare yapılmıştır.
Minare, sekizgen kaideli, çokgen gövdeli ve iki şerefelidir. Minarenin kaidesinde iki renk taş kullanılarak süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur. Şerefe altları sarkıtlıdır. Minarenin petek kısmı konik külâhla örtülmüştür. Minare, üzerindeki kitabeden anlaşıldığına göre, 1991’de Mustafa Hakan isimli Denizli’li bir usta tarafından yapılmıştır (Fotoğraf 128) .
Harime doğu cephenin kuzey köşesine yakın olan çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. Harim içten, 11.65 m. x 9.25 m. ölçülerindedir. Harimin üzeri, mihraba dik istikamette yerleştirilen ve harimi üç sahna bölen, iki sıra halinde üçerden altı ahşap sütunun taşıdığı ahşap kirişlemeli tavanla örtülüdür (Fotoğraf 133). Tavanı taşıyan sütunların üzerindeki yastıklar profillidir (Fotoğraf 138). İç kısım güney, doğu ve batı cephelerde çift sıra halinde açılmış, 17’si dikdörtgen formlu, biri daire formlu toplam 18 pencere ile aydınlatılmaktadır. Bu pencereler dışarıdan içeriye doğru genişlemektedir.
Mahfil, harimin kuzeyinde hafif “U” şeklinde yapılmıştır. Kuzey, doğu ve batı yönlerde duvarlara oturan mahfil, güneyde tavanı da taşıyan daire biçimli iki ahşap sütunla taşınmaktadır (Fotoğraf 133). Tam ortasında kare biçimli bir çıkma yer almaktadır. Doğu cephe duvarında mahfile dikdörtgen biçimli bir pencere açılmaktadır. Mahfile giriş dışarıdan, kuzey cephenin ortasındaki tek kanatlı ahşap kapıdan sağlanmaktadır. Mahfilin alt döşemesi alttan çakmalıdır. Mahfilin korkulukları süslemesiz ince ahşap direklerden yapılmıştır. Bu direkler alttan üstten ve ortadan boğumlanmıştır. Korkulukların hemen altında basit bir süsleme kuşağı yer almaktadır. Bu kısımda yeşil renkli boyayla kartuşlar yapılmış, kartuşların arasına yeşil ve kırmızıdan çiçekler oturtulmuştur. Kırmızı çiçekler kabartma şeklindedir (Fotoğraf 134).
Mahfilin tam altında kuzeybatı köşede sonradan, ahşap malzemeyle, bir müezzin odası yapılmıştır.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında yer almaktadır. Mermerden yapılan mihrap, öne doğru taşırılmıştır. Süslemesiz olan mihrapta kırmızı, açık ve koyu gri renkli mermer kullanılmıştır. Yarım daire biçimli niş, üçgen bir kavsara ile örtülmüştür.
42 Üstündeki kitabe panosunda “fevelli vecheke şedra’l mescidi’l haram” yazılıdır74 (Fotoğraf 135).
Minber, güneybatı köşededir. Köşk kısmına sekiz basamaklı merdivenle ulaşılmaktadır. Köşk basık piramidal bir külâhla örtülmüştür. Ahşaptan yapılan minberin aynalıkları ve korkulukları süslenmiştir. Korkuluklar baklava dilimi şeklinde, ahşap kafes tekniğinde yapılmıştır. Ayna kısmında, tam ortada 12 kollu yıldız, köşelerde gülçeler, etrafındaki çıtaların içinde ise bitkisel ve geometrik motifler işlenmiştir. Motifler oyma-kabartma tekniğindedir. Köşkte yer alan yarım daire kemerler ajur tekniğinde süslenmiştir. Minber, yeşil ve bordo renkli yağlı boyayla boyanmıştır (Fotoğraf 136).
Güneydoğuda yer alan vaaz kürsüsü konsol biçiminde ahşaptan yapılmıştır. Yeşile boyanan kürsünün korkulukları, barok tarzı “S” kıvrımlı ahşap parçaların birbirine çakılmasıyla oluşturulmuş ve bordoya boyanmıştır (Fotoğraf 137).
Ahşap kirişlemeli tavan sade bırakılırken, sütun yastıkları profilli bir biçimde yapılmıştır. Yastıklarda zig zag şeklinde basit süslemeler görülmektedir (Fotoğraf 138).
Kitabe: Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Ancak doğu cephede yer alan mermer onarım kitabesinde şunlar yazılıdır (Fotoğraf 139).
- G.R.Z.K.C.75 - İlk y.t. 1467 Miladi - İkinci y.t. 1887 “ - Mihrap y.t. 1991 “
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin kesin yapım yılı bilinmemekle birlikte berâtinde 1865 yılında yapıldığı yazılıdır. Ancak doğu cephedeki kitabede caminin ilk olarak 1467 yılında yapıldığı, 1887 yılında yeniden inşa edildiği belirtilmektedir. Berât ve kitabedeki ikinci yapım tarihi birbirine uymamaktadır. Her ikisini de doğrulayacak kesin bir kayıt bulunmamakla birlikte plan özelliklerinden yola çıkarak caminin 19. yüzyılın ikinci yarısında yapılmış olduğunu kabul edebiliriz.
Çeşitli onarımlar geçiren Büyük Camii’nin üst örtüsü düz toprak dam iken oluklu sac levhalarla kaplı ahşap kırma çatıya çevrilmiştir. Giriş cephesine camekânlı
74 Bakara Suresi 150. Ayet 75 “Gerez Kasabası Camii” kısaca yazılmış.
43 ayakkabılık ve kuzey cepheye 1991’de minare eklenmiştir. Mahfile çıkmak için kuzey cepheden giriş kapısı ve önüne merdiven ilâve edilmiştir. Mihrap değiştirilip mermerden yapılmıştır.
Kâgir olarak inşa edilen ahşap direkli, ahşap tavanlı, kırma çatılı bina, içten ve dıştan sıvanmıştır. Oldukça bakımlı olan yapı, günümüzde de işlevini sürdürmektedir. 2003 yılında tescil edilmiştir76.
76 KKTVKK Arşivi, 42.09/26 No’lu dosya
44
2.1.1.9. HADİM, DEDEMLİ KASABASI DOLHANLAR MAHALLESİ ESKİ GÜLVET CAMİİ
Katalog No: 9 Çizim No: 10-11 Fotoğraf No: 140 Yapım Tarihi: 20. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 20.11.2005
Yeri: Hadim İlçesi’ne bağlı, Dedemli Kasabası, Dolhanlar Mahallesi’nde yer almaktadır.
Mimari Özellileri: Eğimli bir arsa üzerinde yer alan yapı, doğu-batı doğrultusunda, ahşap hatıllı moloz taştan inşa edilmiştir. Enine dikdörtgen planlı caminin üst örtüsü düz toprak damdır. Damın geniş saçakları bulunmaktadır. Yapının minaresi yoktur (Fotoğraf 140).
Yapının alt katı Cami’den önce bir köy odası olarak inşa edilmiştir. Burası dışarıdan gelen misafirlerin kaldığı küçük bir mekândır. Sol taraftaki dar dikdörtgen biçimli kısım misafirlerin hayvanlarını koymaları için yapılmış olup, güney cepheden bir girişe sahiptir. Misafirlerin kalacağı esas odaya ise, yine güney cepheden dar dikdörtgen şeklindeki bir koridordan geçilerek girilmektedir. Oda iki küçük pencereden ışık almaktadır. Bu oda yukarıya cami yapıldıktan sonra, öğrencilerin yaz tatillerinde Kur’an okumaları için tahsis edildiğinden, buraya bir de mihrap ilâve edilmiştir77 (Çizim 10).
Camii, dıştan 9.25 m. x 6.80 m. ölçülerine sahiptir (Çizim 11). Doğu cephede, kuzey köşeye yakın mesafede tek kanatlı ahşap giriş kapısı ve cephenin ortasında dikdörtgen bir pencere yer almaktadır.
77 95 yaşındaki Mustafa Emül ile 20.11.2005 tarihinde yapılan mülâkattan.
45 Güney cephede, yapı iki katlı bir görünüme sahiptir. Alt katta odalar yer almaktadır. Bu cephede alt kata ait iki kapı ve dikdörtgen biçimli iki pencere bulunurken, üst katta yer alan camiye ait bir açıklık bulunmaz (Fotoğraf 140).
Batı cephede, doğudaki pencerenin aksında dikdörtgen biçimli bir pencere bulunmaktadır.
Kuzey cephe sağır tutulmuştur.
8.10 m. x 5.61 m. ölçülerindeki harime, doğu cephenin kuzey ucundan, tek kanatlı, dikdörtgen biçimli ahşap bir kapıyla girilmektedir. Harim kıble istikametinde iki sıra halinde yerleştirilen dört silindirik ahşap sütunla üç sahna ayrılmıştır. Üst örtüsü ahşap kirişlemeli tavandır.
Caminin harimi doğu ve batı cephelerdeki dikdörtgen biçimli birer pencereden ışık almaktadır. Pencereler dışarıdan içeriye doğru genişlemektedir. Ancak gerek pencerelerin boyutlarının küçüklüğü, gerek sayılarının azlığı içeriyi aydınlatmaya yetmemekte ve içerde oldukça loş bir ortam oluşmaktadır. Sütunların boylarının kısa olması da içerde basık bir görünüme sebep olmaktadır.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında, yarım daire biçimli basit bir niş şeklindedir. Taştan yapılan mihrapta herhangi bir süsleme görülmemektedir.
Caminin mahfili ve minberi bulunmamaktadır. Yapının kullanıldığı sırada orijinal bir minberinin olmadığı, minber olarak ahşaptan yapılmış dört-beş basamaklı basit bir merdivenin kullanıldığı belirtilmektedir78.
Caminin içinde süsleme yer almamaktadır. Dışında ise duvar örgüsünde, kısmen süslemeli antik taşların kullanıldığı görülmektedir.
Kitabe: Yapının herhangi bir kitabesi bulunmamaktadır.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Kitabesi bulunmayan yapının hangi tarihte inşa edildiği kesin olarak bilinmemektedir. Ancak edindiğimiz bilgilere göre; köy odası olarak kullanılan alt katın üzerine, ihtiyaca binaen 1920-1930’lu yıllarda üst kat cami olarak inşa edilmiştir. Camii’nin güneydoğu köşesindeki devşirme malzemenin üzerinde yer alan 1337/192079 tarihi de bunu doğrulamaktadır. Yaklaşık 70 yıl
78 Muhtar Mevlit Eğin ile 20.11.2005 tarihinde yapılan mülakattan. 79 1337 rakamının daha harf inkılâbı yapılmadan önce, Lâtin rakamlarıyla yazılmış olması ilginçtir. Bu rakamın caminin yapım tarihini bilen biri tarafından sonradan yazıldığı düşünülebilir.
46 kullanılan yapı, hemen karşısına 1989-90 yıllarında yeni bir cami inşa edilmesi sebebiyle kullanılmaz olmuştur.
Hakkında koruma kararı bulunmayan yapının, günümüzde, hem alt hem üst katı bir şahıs tarafından depo olarak kullanılmaktadır.
47 2.1.1.10. HADİM, DEDEMLİ KASABASI CAMİİ
Katalog No: 10 Çizim No: 12 Fotoğraf No: 141 – 154 Yapım Tarihi: 1951-53 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 23/24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Dedemli Kasabası merkezinde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Cami hafif eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda kâgir olarak inşa edilmiştir. Yapı, harim, kuzey cephedeki son cemaat yeri, güneybatıdan ve kuzeydoğudan yapıya bitişik iki minareden müteşekkildir. Kırma çatısı oluklu sac levhalarla kaplanmıştır (Fotoğraf 141).
Cami dıştan 17.00 m. x 16.80 m. ölçülerindedir (Çizim 12). Doğu cephede, dikdörtgen biçimli üç alt pencere, iki tepe penceresi yer almaktadır. Bu cephenin kuzey köşesinde, yapının son cemaat yerine bitişik olarak sonradan bir minare inşa edilmiştir. Doğu cephenin güney ucunda 18 basamaklı merdiven bulunmaktadır80 (Fotoğraf 146).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde iki dikdörtgen biçimli, bir de mihrabın tam üstüne yarım daire kemerli olmak üzere üç pencere yapılmıştır. Arsanın eğiminden dolayı pencereler biraz yukarıya alınmıştır. Dikdörtgen pencerelere demir parmaklık takılmıştır (Fotoğraf 145).
Batı cephenin güney ucunda minare yer almaktadır. Bu cephede, dikdörtgen biçimli iki alt, iki üst pencere bulunmaktadır. Alttaki pencerelere demir parmaklık takılmıştır. Pencerelerden sonra harime girişi sağlayan çift kanatlı ahşap bir giriş kapısı vardır. Bu kapının önüne sonradan demir doğrama olarak camekânlı bir ayakkabılık yapılmış, üzeri çinko levhalarla örtülmüştür. Ayakkabılığın kuzeyde ve güneyde iki kapısı bulunmaktadır. Yine bu cephede kuzey köşeye yakın bir mesafede son cemaat yerine girişi sağlayan tek kanatlı ahşap bir kapı mevcuttur. Bu cephedeki giriş kapılarına, arsanın eğiminden dolayı merdivenlerle ulaşılmaktadır. Ayakkabılık
80 Merdivenin daha önce caminin yanında bulunan bir okula ait olduğu, okul yıkıldığı halde merdivenlerin kaldırılmadığı belirtilmektedir. Abdullah Kahraman’la 24.04.2005’te yapılan mülâkattan.
48 mekanına dört, son cemaat yerine üç basamaklı merdivenle çıkılmaktadır. Merdivenlerin yönleri farklıdır (Fotoğraf 143).
Kuzey cephede, cepheyi tamamen kaplayan iki katlı son cemaat yeri sonradan eklenmiş olup, betonarme olarak yapılmıştır. Son cemaat yerinin önünde hemen hemen cephenin tamamını kaplayacak genişlikte altı basamaklı merdiven ve kapının önünde daha küçük boyutlardaki üç basamaklı bir merdiven bulunmaktadır. Cephenin tam ortasında çift kanatlı ahşap kapı, iki yanında ise ikişerden dört adet dikdörtgen formlu, basık kemerli pencere yer almaktadır. Bu cephenin üst kısmında ise etrafı ahşap malzemeyle dilimli kemerli olarak kapatılmış üçgen pencereler görülmektedir. Pencerelerin köşelerinde köşebentler yer almaktadır (Fotoğraf 142).
Güneybatı cephede yer alan tuğla minare81 kare kaideli, silindirik gövdeli, tek şerefeli olup, petek kısmı konik külâhla örtülmüştür. Şerefe altı kademeli olarak üç sıra testere dişi silme ile süslenmiştir82. Minareye kuzeydeki basık kemerli kapıyla çıkılmaktadır (Fotoğraf 144-147).
Kuzeydoğudaki minare ise üzerindeki kitabeden anlaşıldığına göre, 1976 yılında yapıya eklenmiştir. Kare kaideli, silindirik gövdeli, iki şerefeli olan minare, taştan inşa edilmiştir. Şerefe altları mukarnas benzeri geometrik şekillerle süslenmiştir. Petek kısmının üzerinde konik külâh bulunmaktadır. Minareye son cemaat yerinden çıkılmaktadır (Fotoğraf 144).
Son cemaat yerine girildiğinde giriş istikametinin iki yanının bir basamak kadar yükseltildiği görülmektedir. Son cemaat yerinin sağ ucunda bu mekâna girişi sağlayan ikinci bir kapı bulunmaktadır. Yine burada ikinci kata çıkışı sağlayan 14 basamaklı merdiven yer almaktadır. Sol uçta ise minareye çıkışı sağlayan basık kemerli kapı vardır. Son cemaat yerinin üst kısmı betonarme olarak yapılmıştır.
Caminin harimine kuzey cephenin ortasında ve batı cephenin kuzey köşesine yakın olarak yapılan, çift kanatlı iki ahşap kapıyla girilmektedir. Harim 15.60 m. x 12.55 m. ölçülerindedir. Harimin üzeri beden duvarlarına oturan düz ahşap tavanla
81 Mevcut yapının yerinde daha evvelce ahşap direkli, ahşap tavanlı bir caminin yer aldığı, bu caminin bir parçası olan tuğla minarenin, eski caminin yıkılmasının ardından yeni yapılan caminin bünyesinde korunduğu belirtilmektedir (Abdullah Kahraman ve Mehmet Serin’le 24.04.2005’te yapılan mülâkattan). Minare 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başına işaret etmektedir. 82 Bu tarz minarelerin Bosna-Hersek ve Erzurum’da yaygın olduğu belirtilmektedir. Abdullah Kahraman’la 24.04.2005’te yapılan mülakattan.
49 örtülüdür (Fotoğraf 148). Tavan alttan ahşap kaplamalıdır. İç kısım batıda dört, güneyde üç, doğuda beş, kuzeyde dört olmak üzere toplam 16 pencereden ışık almaktadır.
Mahfil, harimin kuzey beden duvarına dayalı olarak düzenlenmiştir. Kuzey, doğu ve batı yönlerde duvarlara oturan mahfil, kıble istikametinde, kare kesitli dört ahşap direkle desteklenmektedir. Mahfile hem alt kattan döner merdivenlerle hem de son cemaat yerindeki merdivenlerle çıkılmaktadır. Mahfilin korkulukları süslemesiz düz ahşap direklerden yapılmıştır. Direklerin taşıyıcı kısmı elibelindelerle desteklenmiştir. Mahfilin alt kısmı, giriş istikametinin iki yanı, bir basamak şeklinde yükseltilmiş ve etrafı ahşap korkuluklarla kapatılmıştır. Korkuluklar alttan, üstten ve ortadan boğumlanmıştır. Mahfilin tam ortasında yarım daire biçimli bir çıkma yer almaktadır. (Fotoğraf 149) Çıkmanın altında ahşap ve metalden yapılmış bir süsleme yer almaktadır. Yarım daire biçimli bu süslemenin kenarları ahşaptan yıldızvâri olarak yapılmış, ortasına yine yarım daire biçimli metalden marullu bir göbek yerleştirilmiştir. Burada bir şemsenin yarısı görülmektedir. Tam ortada metal bir sarkıt bulunmaktadır (Fotoğraf 150).
Güney cephenin tam ortasında yer alan ve öne doğru biraz çıkma yapan mihrap, yarım daire formundadır. Mihrap nişinin üzeri basık kemerle sonlanmaktadır. Mihrabın iki yanında yivli gövdeleriyle birer sütunçe yer alır. Mihrabın üzerinde alt alta iki kitabe panosu bulunmaktadır. İlk panoda “Bismillahirrahmanirrahim”, ikincisinde “Fevelli vecheke şedra’l mescidi’l-haram” yazılıdır83. Mihrapta süsleme öğesi olarak, köşelerdeki stilize minareler, minarelerin arasındaki palmetler ve mahfil çıkmasının altındakinin tekrarı olan yarım şemse motifi görülmektedir (Fotoğraf 151).
Minber, güneybatı köşede yer almaktadır. Ahşaptan yapılan minber dokuz basamaklıdır. Köşk kısmı sivri bir külâhla örtülmüştür. Minberin korkulukları “S” kıvrımları oluşturacak ahşap parçaların yan yana çakılmasıyla meydana gelmiştir. Süpürgelik kısmında ise dilimli kemerli beş küçük niş açılmıştır. Minberin kitabeliğinde “Kelime-i Tevhid” yazılıdır84 (Fotoğraf 152).
Vaaz kürsüsü mihrabın hemen solunda yer almaktadır. Ahşaptan yapılan kürsü oldukça sadedir (Fotoğraf 151).
83 Bakara Suresi 150. Ayet. Anlamı: “namazda yüzünü mescid-i haram tarafına çevir”. 84 Zariyat Suresi 57. Ayet
50 Ahşap tavanın tam ortasında iç içe iki kareden oluşan bir tavan göbeği yer almaktadır. Dıştaki karenin köşelerine ve kenarlarının tam ortasına gelecek şekilde ortası palmetli bitkisel bir motif, ikinci karenin hem dışında hem içinde köşelerine çeşitli motifler ve bu karenin tam ortasına altı kollu bir yıldız yerleştirilmiştir (Fotoğraf 153).
Harimdeki mahfil, mihrap, minber, vaaz kürsüsü ve tavan gibi tüm ahşap öğeler yeşil ve kahverengi yağlıboyayla boyanmıştır. Bu ahşap süslemeler Hacı Mehmet Usta tarafından yapılmıştır85.
Kitabe: Yapının güneybatı cephesinde iki pencerenin ortasında 0.45m. x 0.45m. ölçülerinde bir inşa kitabesi bulunmaktadır. Kitabe Lâtin alfabesiyle yazılmıştır. Üç satırlık kitabede şunlar yazılıdır (Fotoğraf 154).
- D.D.M.K.M.86 - Maşaallah - 12.5.1951
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: 1951-53 yılları arasında yapılan cami, 1976’da çeşitli onarımlar geçirmiştir. Kuzeydoğudaki minare bu sırada eklenmiştir. Düz toprak damlı yapının üzeri sonradan oluklu sac levhalarla kaplı ahşap kırma çatıyla kapatılmıştır. Son cemaat yeride 1990’lı yıllarda Hacı Emin Usta tarafından eklenmiştir87.
Yapı, taş malzemeyle yığma bina olarak inşa edilmiştir. Doğu-batı doğrultusunda enlemesine dikdörtgen planlı, kırma çatılı, içten ve dıştan sıvalı cami, yine Hadim’de bulunan Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii ile benzerlik göstermektedir.
Hakkında koruma kararı olmayan Dedemli Kasabası Camii, oldukça bakımlı olup, günümüzde ibadete açıktır.
85 Mehmet Serin’le 24.04.2005’te yapılan mülâkattan. 86 “Dedemli Kasabası Mescidi” kısaltılarak bu şekilde yazılmıştır. 87 Mehmet Serin’le 24.04.2005’te yapılan mülâkattan.
51 2.1.2. Kütüphaneler
2.1.2.1. HADİM, HÂDİMÎ KÜTÜPHANESİ
Katalog No: 11 Çizim No: 13-14-15 Fotoğraf No: 155 – 160 Yapım Tarihi: 18. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: Nisan – Haziran 2004
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Taşpınar Mahalle’si, Kitaplık Sokak’ta bulunmaktadır.
Mimari Özellikleri: Çevresine göre çukurda kalan kütüphanenin etrafı evlerle çevrilidir. Taştan inşa edilen yapı, içten ve dıştan sıvanmıştır (Fotoğraf 156).
Esas yapı kare planlı olmakla birlikte, kuzeybatıya eklenen dar dikdörtgen bölüm nedeniyle, dıştan 11.25 m. x 8.25 m. ölçülerinde dikdörtgen planlı bir görünüm kazanmıştır (Çizim 13-14). Yapının, üzeri aslen kubbeli olup, sonradan çinko levhalarla kaplı kırma çatıyla kapatılmıştır (Fotoğraf 155-156).
Kütüphanenin kuzeydoğu cephesinde dikdörtgen biçimli iki adet kapı yer almaktadır. Bunlardan biri kütüphanenin yanına sonradan eklenen bölüme, diğeri kütüphanenin içine açılır. Bu cephede bir de dikdörtgen biçimli pencere bulunmaktadır (Çizim 15/Fotoğraf 155).
Güneydoğu cephede üç adet dikdörtgen biçimli pencere yer almaktadır.
Güneybatı cephede de üç adet dikdörtgen biçimli pencere vardır. Bunlardan ikisi kütüphaneye, biri depo olarak kullanılan dikdörtgen şeklindeki bölüme açılmaktadır.
Kuzeybatı cephe ise sağır tutulmuştur.
Pencerelerin tamamı dikdörtgen şekilli, demir parmaklıklıdır.
Kütüphaneye kuzeydoğu cephedeki tek kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir (Fotoğraf 159-160). İç kısım 6.00 m. x 6.00 m. ölçülerinde kare şeklinde olup, üzeri
52 kubbeyle örtülüdür (Fotoğraf 157). Kubbeyi 0.70 m. kalınlığındaki duvarlar taşımaktadır. Kuzeydoğu cephede bir, güneydoğuda üç, güneybatıda iki pencere olmak üzere altı dikdörtgen pencere iç kısmı aydınlatmaktadır. Kütüphanenin pencereleri dışarıdan içeriye doğru genişletilmiştir. Böylece içerisi daha fazla ışık alabilmektedir.
Kubbeye geçiş elemanı olarak köşelerde tromplar kullanılmıştır (Fotoğraf 158). Kuzeydoğu-güneybatı, kuzeybatı-güneydoğu yönünde duvarlara iki adet ahşap gergi yerleştirilmiştir.
Kütüphanenin sağır tutulan kuzeybatı cephesine sonradan dikdörtgen planlı bir mekan ilâve edilmiştir. Burası tuvalet ve odunluk olarak kullanılmaktadır. Bu kısım güneybatı cephedeki dikdörtgen bir pencereyle aydınlatılmaktadır.
Kütüphane oldukça sade olup, üzerinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır.
Kitabe: İnşa kitabesi bulunmayan yapının, giriş kapısı üzerinde onarım kitabesi mevcuttur. Kitabede kütüphanenin 21/08/1951 yılında, Konya valisi Kemal Hadimli tarafından tamir ettirildiği yazılmıştır (Fotoğraf 155).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Kütüphanenin inşa kitabesi bulunmadığından kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Bahtiyar Eroğlu, ilk olarak kütüphaneyi yaptıranın Ebû Sâid Muhammed Hâdimî olduğunu88, daha sonra ise Osman Rüştü Efendi89 olduğunu belirtir90. Bazı kaynaklarda ise kütüphanenin, III. Ahmet ve I. Mahmut dönemlerinde Darüssaade Ağası olarak görev yapan ve Hz. Hâdimî’nin dostu olan Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir91. Hacı Beşir Ağa 3 Haziran 1746’da vefat etmiştir92. Bu sebeple kütüphanenin 1746 yılından önce yapıldığını söylemek mümkündür. Ebû Said Muhammed Hâdimî’nin İstanbul’a gidip, Beşir Ağa ile tanışmaları ve dostluklarının ilerlemesinin ardından kütüphanenin yaptırıldığını kabul edersek, yapının 1730-1746 yılları arasında inşa edildiği düşünülebilir.
88 Eroğlu, B., Agt., s.48 89 Osman Şuhûdi (Şehdi) Efendi’yi yanlışlıkla “Osman Rüştü Efendi” olarak vermiştir. 90 Eroğlu, B., Agm., s.32 91 Yayla, M., “Hâdimî, Ebû Sâid, DİA, C:15, İstanbul, 1997, s.25; Hadimoğlu, N., Age., s.111; İzzet Sak’ın verdiği bilgilere göre; Hz. Hadimi 24-25 yaşlarında iken Hadim’de talebe yetiştirmeye başlamış ve ünü kısa sürede yayılmıştır. Bunun üzerine vaaz vermesi için İstanbul’a davet edilmiş ve Beşir Ağa ile de bu sırada tanışmıştır. Daha sonra dostlukları ilerlemiş ve Beşir Ağa Hadim’deki kütüphaneyi yaptırmıştır. Sak, İ., Şehdi Osman …, s.90, 48. dipnot. Biz de bu bilgilerin doğru olduğunu kabul edip, kütüphaneyi bu bilgiler ışığında, yaklaşık olarak tarihlendiriyoruz. 92 Özcan, A., “Beşir Ağa, Hacı”, DİA, İstanbul, 1992, s.555
53 Hz. Hadimi’nin arkadaşı Şehdi Osman Efendi, H.1175 / M. 1761 yılında, yani Hz. Hadimi’nin ölümünden bir yıl önce kütüphaneye 340 adet kitap vakfetmiştir93. Bu sebepten bu kütüphanenin daha sonraki tarihlerde “Şehdi Osman Efendi Kütüphanesi” diye adlandırıldığı görülür94.
1977 yılında kütüphanenin kubbesinin üzerine beton atılmış ve üzeri kırma çatı haline getirilmiştir. 1988 yılında ise hazine avukatlarından Şükrü Çankaya tarafından sıvatılmış ve badana yaptırılmıştır95. Yapı 1998 yılında tescil edilmiştir96. Dıştan, yanına sonradan eklenen bölümle birlikte dikdörtgen biçimli, kırma çatılı olan bina, içten kare biçimli olup, üzeri bir kubbeyle örtülüdür. Kubbeye trompla geçilmektedir. Üzerinde hiçbir süsleme barındırmayan yapı, Antalya Müsellim Camii Kütüphanesi (1796)97, Ürgüp Tahsin Ağa Kütüphanesi (1855)98, Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu Kütüphanesi (1892)99 ile benzerlik göstermektedir.
93 Sak, İ., Şehdi Osman …, s.93 94 Sak, İ., Şehdi Osman …, s.91 95 Eroğlu, B., Agt., s.48 96 KKTVKK, 42.09/20 No’lu Dosya 97 Eroğlu, B., Agt, s. 58 98 Eroğlu, B., Agt, s. 79 99 Eroğlu, B., Agt, s. 83
54 2.1.3. Köprüler
2.1.3.1. HADİM, KORUCU KÖPRÜSÜ
Katalog No: 12 Çizim No: 16 Fotoğraf No: 161 – 164 Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Hadim’e 11 km. mesafede, Hadim-Sazak yolu üzerindedir. Köprü Göksu’nun bir kolu olan Gökdere üzerinde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Yarım daire kemerli, tek gözlü köprü, dere yatağı üzerinde doğu-batı doğrultusunda uzanan kâgir bir yapıdır (Fotoğraf 161-162). Köprünün tabliye uzunluğu yaklaşık 27.00 m., genişliği ise 3.50 m.’dir. Kemer kalınlığı 0.45 m., kemer ayakları arasındaki açıklık 11.80 m.’dir. Yarım daire kemer 4.13 m. yüksekliğinde olup, sudan kilit taşına olan mesafe yaklaşık 5.30 m.’dir (Çizim 16).
Moloz taştan inşa edilen köprünün kemeri ve kemer karnı kesme taştır. Doğu taraftaki ayak kayaya oturmaktadır. Ortadan iki yana doğru eğimli olan köprünün tabliyesinin üzeri toprak ile örtülmüştür (Fotoğraf 164). Köprünün 0.60 m. yüksekliğinde ve 0.25 m. kalınlığındaki korkuluğu sonradan betondan yapılmıştır. Bu beton kokuluklardan memba yönündekinin doğu kısmı yıkılmıştır. Mansap yönündeki korkuluklarda oldukça yıpranmıştır.
Mansap yönünde köprü ayağını desteklemek için iki kademeli moloz taş örgülü bir duvar yapılmıştır. Bu destek ayağının genişliği 1.25 m. civarındadır (Fotoğraf 163).
Köprü üzerinde herhangi bir süsleme öğesi yer almamaktadır.
Kitabe: Yapının kitabesi yoktur.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Köprünün inşa tarihiyle ilgili olarak kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Murat Kesikler köprüyü, kemer taşı diziliminden yola
55 çıkarak, Çağlayan100 ve Çarşamba101 köprülerine de atıfta bulunarak, Selçuklu dönemine tarihlendirmektedir. Ancak bu bölgede daha önce Selçuklu dönemine ait bir yapıyla karşılaşmadığımızdan, köprü için bu tarihi erken buluyoruz. Köprü kemerinin yarım daire formlu olması doğrudan geç dönem Osmanlı izlenimi vermektedir. Bu sebeple köprüyü 18-19. yüzyıla tarihlendirmek mümkün görünmektedir.
Köprünün beton korkuluklarından, yakın zamanlarda bir onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Bu onarım sırasında kalasların yerleştirilebilmesi için kemer karnına karşılıklı üçerden altı delik açılmıştır102. Köprü gözünün içi beton harçla sıvanmıştır.
Korucu Köprüsü, Hadim-Sazak yolu üzerinde kâgir olarak inşa edilmiş, 18-19. yüzyıl’a ait yarım daire kemerli bir yapıdır. 1986’da hemen yan tarafına araç trafiğine uygun bir köprü yapıldığından işlevini yitirmiştir103. Hakkında koruma kararı bulunmamaktadır.
Korucu Köprüsü, Taşkent’teki Çibi (18-19. yüzyıl) ve Ilıcapınar Kasabası (18- 19. yüzyıl) Köprüleri’yle aynı yıllarda ve aynı kemer formunda yapılması bakımından benzerlik göstermektedir.
100 Kesikler, M., Agt., s.8 101 Kesikler, M., Agt., s.9 102 Kesikler, M., Agt., s.15 103 Kesikler, M., Agt., s.16
56 2.1.3.2. TAŞKENT, ÇİBİ KÖPRÜSÜ
Katalog No: 13 Çizim No: 17 Fotoğraf No: 165 – 166 Yapım Tarihi: 18-19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Göksu Irmağı’nın kollarından olan Boğaz Deresi üzerinde kurulmuştur. Mimari özellikleri: Yarım daire kemerli, tek gözlü köprü, dere yatağı üzerinde, doğu-batı doğrultusunda uzanan kâgir bir yapıdır (Fotoğraf 165). Köprünün tabliye uzunluğu 13.00 m., genişliği ise 2.88 m.’dir. Kemer kalınlığı 0.45 m., kemer açıklığı ise 7.70 m.’dir (Çizim 17). Köprü, korkuluklarıyla birlikte moloz taştan inşa edilmiştir. Tabliye kısmı da moloz taş kaplıdır (Fotoğraf 166). Kemerde ise düzgün kesme taş kullanılmıştır. Ayakların ikisi de ana kayaya oturmaktadır. Köprünün 0.40 m. yüksekliğinde ve 0.55 m. kalınlığındaki korkuluğunun bazı kısımları tahrip olmuştur. Yapı üzerinde herhangi bir süsleme yoktur.
Kitabe: Yapının inşa ve onarım kitabesi mevcut değildir. Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Köprünün tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, Selçuklular döneminden kaldığı belirtilmektedir.104 Ancak köprü 18-19. yüzyılda muhtemelen yenilenmiştir. Ramazan Çobancı’da yapının 19. yüzyılda yeniden yapıldığını belirtmektedir105. Köprünün kuruluş şeması da bu tarihi doğrular görünmektedir. Köprü korkuluklarının iç kısmının beton harçla sıvanmasından yakın zamanlarda bir onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Köprü yalnız insan ve hayvan geçişine uygun olup, araç trafiğinde kullanılmamaktadır. Hakkında koruma kararı yoktur.
104 Ertan, F. vd., Age., s.94 105 Çobancı, R. Agt., s.18
57 Karaman’daki Kışla, Bulancak Deresi Köprüsü’yle kemer formu bakımından106, Hadim Korucu (18-19. yüzyıl) ve Taşkent Ilıcapınar Kasabası (18-19. yüzyıl) Köprüleri’yle de hem kemer formu bakımından hem de aynı yüzyıllarda inşa edilmiş olması bakından benzerlik içindedir.
106 Baş, A.-Duran, R., “Karaman Çevresi Yüzey Araştırmaları (Köprüler)”,VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 2002) Bildiriler, Kayseri, 2002, s.145
58 2.1.3.3. TAŞKENT, ILICAPINAR KASABASI KÖPRÜSÜ
Katalog No: 14 Çizim No: 18 Fotoğraf No: 167 – 168 Yapım Tarihi: 18-19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Ilıcapınar Kasabası’nda, kasabanın 200 m. kuzeydoğusunda yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Göksu nehrinin bir kolu olan Gökdere üzerinde doğu-batı doğrultusunda kurulan köprü, kâgir olarak inşa edilmiştir. Yarım daire kemerli köprü tek gözlüdür (Fotoğraf 167). Ortadan yanlara doğru eğimli olan tabliyesinin üzeri toprakla kaplıdır (Fotoğraf 168).
Moloz taştan inşa edilen köprünün kemer ve kemer karnı düzgün kesme taştan yapılmıştır. Korkuluk ise demirdendir. Köprü kemerinin her iki ayağı da kayaya yaslanmaktadır.
Tabliyenin uzunluğu yaklaşık 19.00 m., genişliği 3.00 m.’dir. Kemer kalınlığı 0.40 m., kemer açıklığı 12.50 m.’dir. Sudan kilit taşına olan mesafe 6.65 m.’dir (Çizim 18).
Köprü üzerinde süsleme mevcut değildir.
Kitabe: Yapının güney cephesinde, kemerin üstünde, beton üzerine kazıma tekniğinde, Lâtin alfabesiyle yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Kitabede “2.8.1960 Maşallah” yazılıdır.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Mevcut köprünün hangi tarihte yapıldığı bilinmemektedir. Ancak köprünün kuruluş şeması 18-19. yüzyıla ait bir Osmanlı köprüsü olabileceğini düşündürmektedir. Üzerinde yer alan onarım kitabesinden köprünün 1960 yılında elden geçirildiği anlaşılmaktadır. Bu onarımda köprüdeki taşların araları beton harçla sıvanarak sağlamlaştırılmış, demir korkuluklar yapılmıştır.
59 Ilıcapınar Kasabası Köprüsü kâgirden yapılmış, tek gözlü, yarım daire kemerli bir köprü olup, halen kullanılan sağlam bir yapıdır. Hakkında koruma kararı bulunmamaktadır.
60 2.1.3.4. TAŞKENT, SAZAK KÖPRÜSÜ
Katalog No: 15 Çizim No: 19 Fotoğraf No: 169 – 175 Yapım Tarihi: 18-19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 21.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nin, Sazak Köyü’nde, Taşkent’e 8 km., Hadim’e 13 km. uzaklıkta, Göksu Nehri’nin bir kolu olan Gökdere üzerinde yer almaktadır. Köprü, Üç köprü ve Karahasan Köprüsü107 olarak ta bilinmektedir.
Mimari Özellikleri: Köprü, Sazak Köyü’ne ait bağlar ile Oduncu, Sarnıç ve Kecimen köylerine geçiş sağlamaktadır. Doğu-batı doğrultusunda akan dere üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda, kâgir yapı olarak inşa edilmiştir (Fotoğraf 169). Kuzey tarafı kaya üzerine oturmakta ve yol buradan doğuya doğru kıvrılmaktadır.
Üç gözlü köprünün güneydeki gözü sivri (Fotoğraf 170), ortadaki (Fotoğraf 171) ve kuzeydeki gözü (Fotoğraf 169) yarım daire kemerlidir. Köprü yaklaşık olarak 67.00 m. uzunluğunda, 3.00 m. genişliğindedir. Kemer kalınlığı 0.75 m., kemer açıklıkları güneyde 6.75 m., ortada 8.70 m., kuzeyde 10.50 m.’dir (Çizim 19).
Köprünün güneydeki ve ortadaki kemer ayakları dere yatağının dolması sebebiyle toprağa gömülmüştür. Su kuzeydeki kemerin altından aktığından burada böyle bir gömülme söz konusu değildir. Zeminden köprü döşemesine kadar olan mesafe güneydeki gözde 1.85 m., ortada 4.50 m., kuzeyde ise 6.80 m.’dir.
Moloz taştan inşa edilen köprünün kemerleri kesme taştandır. Tabliye de moloz taş kaplıdır (Fotoğraf 173) . Taşların birleştirilmesinde kireç harcı kullanılmıştır. 0.50 m. yüksekliğinde ve 0.12 m. kalınlığındaki korkuluklar 1960 yılında108 betondan yapılmıştır.
Üç gözlü köprünün mevcut planından anlaşıldığına göre, kemerler arasında, membâ yönünde moloz taştan yapılmış iki büyük selyaran bulunmaktaydı. Ancak
107 Kesikler, M., Age., s.16 108 Kesikler, M., Age., s.17
61 05.03.2004 yılındaki bir sel felâketinde güneydeki selyaran ve kemerlerin aralarındaki kısımlar yıkılmıştır. Kuzeydeki selyaran günümüzde mevcuttur (Fotoğraf 172).
Sazak Köprüsü üzerinde, kuzey gözdeki kemerin mansap yönünde, kilit taşı üzerine bir gülbezek yapılmıştır (Fotoğraf 174). Bunun dışında bir süslemeyle karşılaşılmamaktadır.
Kitabe: Köprünün kuzeyindeki gözün batı yüzünde kitabesi bulunmaktadır. Taş malzeme üzerine, kabartma tekniğinde yazılan Osmanlıca metin, yüzeydeki aşırı bozulma sebebiyle okunamamaktadır (Fotoğraf 175).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Köprünün kitabesi bulunmakla birlikte okunamadığından, yapım tarihi de tespit edilememektedir. 1960 yılında onarım gören köprüye beton korkuluklar yapılmıştır. Bu onarım sırasında kuzeydeki kemerin ayaklarına karşılıklı üçer hatıl yuvası açılmıştır.
Günümüzde harap durumda olan köprü, 02.04.2004 tarihinde tescillenmiş ve onarımına karar verilmiştir109.
Sazak (Üç Köprü) Köprüsü, Karaman’daki Büyük Koraş Köprüsü110 gibi farklı tipteki kemerlerin bir arada kullanıldığı bir köprüdür. Mevcut şekliyle köprünün 18-19. yüzyılda inşa edilmiş Geç Osmanlı dönemi köprüsü olduğunu söyleyebiliriz.
109 KKTVKK, 42.27/8 No’lu Dosya 110 Baş, A.-Duran, R., Agm., s.144
62 2.1.3.5. TAŞKENT, AFŞAR KASABASI TEYYARE SUBAYI HÜSEYİN BEY KÖPRÜSÜ
Katalog No: 16 Çizim No: 20 Fotoğraf No: 176 – 177 Yapım Tarihi: 1974-75 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Afşar Kasabası’nda, Hadim-Afşar yolu üzerindedir.
Mimari özellikleri: Yarım daire kemerli, tek gözlü köprü, kuzey-güney doğrultusunda uzanan kâgir bir yapıdır (Fotoğraf 176).
Tabliye uzunluğu yaklaşık 9.80 m., genişliği ise 2.60 m.’dir. Kemer kalınlığı 0.28 m., kemer açıklığı 3.34 m.’dir. Kemer ayakları toprağa gömülmüştür. Topraktan kilit taşına kadar olan mesafe 1.25 m.’dir (Çizim 20).
Moloz taştan inşa edilen köprünün kemeri ve kemer karnı düzgün kesme taştan yapılmıştır. Köprünün korkuluğu bulunmamaktadır. Ortadan iki yana doğru eğimli olan köprünün tabliyesinin üzeri toprak ile örtülmüştür.
Köprü üzerinde herhangi bir süsleme mevcut değildir.
Kitabe: Köprünün tempan duvarında 0.50 m. x 0.50 m. ölçülerinde Lâtin alfabesiyle yazılmış kare biçimli bir kitabe yer almaktadır (Fotoğraf 177). Taş üzerine kazıma tekniğindeki kitabede şunlar yazılıdır.
“Merhum şehit teyyare subayı Hüseyin Bey hatırasına”111
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Köprünün üzerinde bir kitabe bulunmakla birlikte, kitabede tarih belirtilmemiştir. Ancak Afşar Belediyesi’nden alınan bilgilere göre; köprü 1974-75 yılında yapılmıştır.
Taşların aralarının çimentoyla sıvanmasından, köprünün son yıllarda onarım geçirdiği anlaşılmaktadır.
111 Erzurum’da pilot olan Afşar’lı Hüseyin Demircan, 1952-53 yılında şehit olmuştur. 1974-75 yılında yapılan bu köprü ona ithaf edilmiştir. Bilgiler Afşar Belediyesi’nden alınmıştır.
63 Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü, yarım daire kemerli, tek gözlü, kâgirden yapılmış küçük ölçekli bir köprüdür. Hadim’deki Korucu Köprüsü ile Taşkent’teki Çibi ve Ilıcapınar Kasabası Köprüsü gibi yarım daire kemerli olup, 18-19. yüzyılda Osmanlı döneminde inşa edilmiş bu köprülerin Cumhuriyet döneminde yapılmış bir benzeridir. Ancak altından akan dere kurumuş ve köprü toprağa gömülmeye başlamıştır. Günümüzde kullanılmayan köprü tescilli değildir.
64 2.1.4. Çeşmeler
2.1.4.1. TAŞKENT, YUKARI MAHALLE ÇEŞMESİ
Katalog No: 17 Çizim No: 21 Fotoğraf No: 178 – 179 Yapım Tarihi: 1190/1777 ya da 1109/1697 yılında inşa edilmiştir. Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 08.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Bektaş Mahallesi’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Doğudan batıya hafif eğimli bir arsa üzerinde, kuzey- güney doğrultusunda, taştan inşa edilmiştir. Tek cepheli, yarım daire kemerli, bağımsız sokak çeşmesidir (Fotoğraf 178).
Çeşmenin cephesi 1.98 m. yüksekliğinde, 3.19 m. genişliğinde olup, enine dikdörtgen bir görününüm arzeder. Çeşmenin eni ise 1.00 m.’dir. Çeşmenin ön cephesindeki yarım daire kemerli niş 1.62 m. x 0.54 m. ölçülerindedir (Çizim 21). Kemerin üzengi noktası seviyesinde nişin içini düz profilli bir silme dolanır. Silmenin üst kısmında yanlarda iki adet taslık, ortada ise iki tane lüle görülür. Ancak lülelerin ikisinden de su akmamaktadır.
Çeşmenin önünde 2.10 m. x 0.54 m. ölçülerinde ve 0.28 m. derinliğinde su yalağı vardır. Çeşme bu yalağın üst seviyesine kadar toprağa gömülmüştür.
Yapının üzerinde herhangi bir süsleme bulunmaz.
Kitabe: Çeşmede iki kitabe mevcuttur. Bunlardan 0.33 m. x 0.20 m. ölçülerindeki dikdörtgen biçimli mermer kitabede sülüs hatla “Maşallahü Kâne sene 1190”112 yazılıdır (Fotoğraf 179).
112 Kitabedeki aşırı bozulma sebebiyle tarih kısmı tam olarak okunamamaktadır. 1190/1777 tarihi daha uygun olmakla birlikte çeşme 1109/1697’de de yapılmış olabilir.
65 Çeşmedeki ikinci kitabe 0.20 m. x 0.21 m. ölçülerinde kare biçimli olup, mermer üzerine sülüs hatla yazılmıştır. Beş satır halinde yazılan kitabede zemindeki aşırı bozulma sebebiyle yalnız ilk ve ikinci satırdaki “Allah” kelimeleri okunabilmektedir.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: 1190/1777-1109/1697 yılında inşa edilen çeşmenin hangi tarihlerde onarım geçirdiği bilinmemektedir. Ancak çeşitli yerlerindeki beton sıvadan son zamanlarda bir onarım geçirdiği anlaşılmaktadır.
Yukarı Mahalle Çeşmesi, bağımsız, tek cepheli, yarım daire kemerli olarak taştan inşa edilmiş bir Osmanlı çeşmesidir. Günümüzde suyu akmadığı için kullanılmayan çeşme tescilsizdir.
66 2.1.4.2. HADİM, DÜLGERLER KÖYÜ ÇEŞMESİ
Katalog No: 18 Çizim No: 22 Fotoğraf No: 180 – 183 Yapım Tarihi: 18. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 24.04.2005
Yeri: Hadim İlçesi, Dülgerler Köyü’nde, Dülgerler Köyü Camii’nin kıble tarafında, camiye yaklaşık 3.00 m. mesafededir (Fotoğraf 180).
Mimari Özellikleri: Kuzeyden güneye hafif eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda, taştan inşa edilen çeşme, tek cepheli, bağımsız bir meydan çeşmesidir (Fotoğraf 181).
Çeşmenin cephesi 2.60 m. yüksekliğinde, 3.60 m. genişliğinde olup, enine dikdörtgen bir görünüm arzeder. Çeşmenin eni ise 1.70 m.’dir (Çizim 22). Yarım daire kemerli çeşmenin üst kısmında içbükey profilli saçak silmesi yer alır. Çeşmenin ön cephesinde 0.97 m. x 1.90 m. ölçülerinde yarım daire kemerli bir niş oluşturulmuştur. Kemerin üzengi noktası seviyesinde nişin içini dolanan düz profilli bir silme yer almaktadır. Silmenin üst kısmı boş bırakılmıştır. Ayna taşında ise üç lüle bulunmaktadır. Su, yan taraflardaki iki lüleden akmaktadır.
Çeşmenin önündeki küçük su yalağı 1.30 m. x 0.50 m. ölçülerinde ve 0.30 derinliğindedir. Yalağın iki yanında 0.30 m.’lik sekiler bulunmaktadır. Çeşmeden akan sular önündeki küçük yalaktan akarak hayvanların su içmesi için yapılan iki büyük yalağa dolmaktadır. İki kademeli olarak yapılan bu yalaklardan yapıya bitişik olan 7.10 m. x 1.00 m. ölçülerinde ve 0.55 m. derinliğinde, ikincisi ise 7.10 m. x 0.90 m. ölçülerinde ve 0.55 m. derinliğindedir.
Çeşmenin üzerinde süsleme öğesi olarak; nişin içinde yer alan üç parça ve batı cephesine yerleştirilen tek parça devşirme malzeme gösterilebilir. Bu dört parçanın ikisi mezar steli olup, üzerinde kabartma insan figürleri, diğer ikisinde ise geometrik desenler
67 yer almaktadır. Devşirme parçaların dışında bir süslemeye rastlanmamaktadır (Fotoğraf 182113-183).
Kitabe: Çeşmede herhangi bir kitabe bulunmamaktadır.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Çeşmenin kitabesi bulunmadığından yapım tarihi, yapanı ve yaptıranı bilinmemektedir. Ancak hemen arkasındaki cami 1771 yılında inşa edilmiştir. Başka bir veri olmadığından ve çeşmenin cami ile benzer yapım özelliklerine sahip olması sebebiyle, camiyle aynı yıllarda yapılmış olabileceği düşünülebilir.
Çeşmenin son yıllarda onarım geçirdiği anlaşılmaktadır. Bu onarımlarda dışı sıvanmış ve önüne hayvanların su içmesi için betondan iki kademeli uzunca bir yalak yapılmıştır. İki lülesinden su akan çeşme halen kullanılmakta olup, hakkında koruma kararı yoktur (Fotoğraf 182).
Dülgerler Köyü Çeşmesi, bağımsız, tek cepheli ve yarım daire kemerli olup, Taşkent’teki Ballar Çeşmesi’ne benzemektedir.
113 Yılmaz, M., Age., s.232-234
68 2.1.4.3. HADİM, MÜFTÜLER ÇEŞMESİ
Katalog No: 19 Çizim No: 23-24 Fotoğraf No: 184 – 186 Yapım Tarihi: 1238/1823 Mimar/Usta: Hacı Said tarafından yaptırılmıştır. İnceleme Tarihi: Nisan 2004 – 23.09.2004
Yeri: Hadim İlçesi, Taşpınar Mahallesi’nde, Müftüler (Naciye Özsoy)114 evinin güneybatı köşesinde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda inşa edilmiştir. Tek cepheli, dikdörtgen formlu, bağımsız çeşme sivri kemerlidir. Moloz taştan yapılan çeşmenin kemeri, düzgün kesme taşla örülmüştür (Fotoğraf 184-186). Cephe genişliği 3.40 m. , derinliği 1.07 m.’dir (Çizim 23). Üst kısmı kırıldığından yüksekliği bilinememektedir (Çizim 24)115.
Çeşmenin ön cephesi, 0.50 m. derinliğindeki bir nişe sahiptir. Aynalık kısmı sıvanmıştır. Burada tek lülesi vardır. Bu lüle yerden 0.60 m. yüksektir.
Çeşmenin önündeki yalak, üst kısımdan dökülen taşlar sebebiyle kapanmıştır.
Çeşmenin üzerinde hiçbir süsleme yer almamaktadır.
Kitabe: Günümüzde yapının üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Çeşmenin 2000 yılından önce çekilen bir fotoğrafında, sülüs kalemle yazılmış, üç satırlık kitabeye sahip olduğu görülmektedir116 (Fotoğraf 185).
Taştan yapılan 0.32 m. x 0.81:0.12 m. ölçülerindeki kitabede şunlar yazılıdır.
– Sâhibü’l - hayrât … Müftî Emin (?) … el - Hâc Abdullah hafîdî Sa‘deddin
– Niyyetini mezkûr binâ - yı devleti müstedâm kılsun, âlemde Hudâ nice âsâr ile ikbâ - yı nâm
114 Kunduracı, O., Agt., s.111; Agm., s.143 115 Ancak restitüsyon çalışmasını yaptığımız çeşmenin yüksekliğinin yaklaşık olarak 2.60 m. olduğunu tahmin ediyoruz. Böylece çeşmenin enine dikdörtgen görünümlü olduğunu söyleyebiliriz. 116 Araştırmamız sırasında kitabeyi ve çeşmenin kemer taşlarından dördünü Betül Tokuş evinde, bahçenin bir köşesine atılmış olarak bulduk.
69 – … idüp, bu çeşme (yi) el - Hâc Sa‘id itdi. Ba‘de elfin ve mieteyn ve selâse semânin (1238 / 1823)117
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: 1238/1823 yılında Hacı Said tarafından yaptırılan çeşmenin ustası hakkında bilgi bulunmamaktadır. Günümüzde üst kısmı harap durumda olan çeşmenin suyu da akmadığı için kullanılmamaktadır.
Müftüler Çeşmesi, tek cepheli, bağımsız, sivri kemerli bir çeşme olup, Aşağı Hadim çeşmesiyle benzerlik içindedir (Fotoğraf 196).
Çeşme 1991’de tescil edilmiştir118.
117 Kitabeyi okuyan Yrd. Doç. Dr. Yakup Şafak’a teşekkür ederim. 118 KKTVKK Arşivi, 42.09/12 No’lu dosya; VGM Arşivi
70 2.1.4.4. TAŞKENT, BALLAR ÇEŞMESİ
Katalog No: 20 Çizim No: 25 Fotoğraf No: 187 – 188 Yapım Tarihi: 1261/1845 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004 – 08.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, ilçe merkezinde, Bektaş Mahallesi, Balçeşme Sokak’ta bulunmaktadır.
Mimari özellikleri: Kuzeyden güneye doğru hafif eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda, düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Tek cepheli, yarım daire kemerli, bağımsız sokak çeşmesidir (Fotoğraf 187).
Çeşmenin cephesi 3.20 m. yüksekliğinde ve 3.83 m. genişliğinde olup, kareye yakın, enine dikdörtgen bir görünüm sergiler. Çeşmenin eni 1.18 m.’dir. Yarım daire kemerli çeşmenin üst kısmında dışbükey profilli bir saçak silmesi bulunmaktadır. Çeşmenin yarım daire kemeri 2.67 m. x 0.50 m. ölçülerindeki bir nişe sahiptir (Çizim 25). Kemer iki kademeli olarak yapılmıştır. Kemerin üzengi noktası seviyesinde, nişin içini dolanan düz profilli bir silme yer almaktadır. Silmenin üst kısmında kare formlu, küçük bir kitabe, altında ise iki adet lüle görülmektedir. Günümüzde su alttaki lüleden akmaktadır.
Çeşmenin önünde betondan yapılan su yalağı, 2.64 m. x 0.75 m. ölçülerinde, dikdörtgen planlı olup, 0.55 m. derinliğindedir. Yalağın sol tarafında küçük bir seki mevcuttur.
Çeşmenin üzerinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır. Yalnız saçaktaki ve nişin içini dolanan profilli silmeler çeşmeyi biraz hareketlendirmiştir. Cephede yanıktan kaynaklanan bir siyahlık söz konusudur.
Kitabe: Kemerin hemen altında 0.26 m. x 0.26 m. ölçülerinde kare biçimli bir kitabe mevcuttur. Mermer üzerine muhakkak hatla yazılan kitabe, altı satırdan oluşmaktadır. Yeterince okunamayan kitabede şunlar yazılıdır (Fotoğraf 188).
71 - Maşallah - Hoş müzeyyen etti Allah bu suyu yüzdü size - Bay-ı gedâ … - … - Taliben kılın Allah rızasını canlar bulsun necât. - Sene 1261
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Çeşme 1261/1845 yılında inşa edilmiştir. Yapanı ve yaptıranı bilinmemektedir. Halen kullanılan çeşme, 1990’lı yıllarda küçük çaplı bir onarım geçirmiştir. Bu onarımda çeşmenin üzerine beton bir saçak ve önüne tekne şeklinde bir yalak yapılmıştır. Ayrıca lülelerin bulunduğu kısım ve sağ ayakta yıpranan kısımlar beton harçla sıvanmıştır.
Taşkent Ballar Çeşmesi, düzgün kesme taş örgülü, tek cepheli, bağımsız bir çeşmedir. Emirler Çeşmesi’yle aynı tarihte inşa edilmiştir. Dülgerler Köyü Çeşmesi gibi yarım daire kemerlidir. Hakkında koruma kararı bulunmamaktadır.
72 2.1.4.5. TAŞKENT, EMİRLER ÇEŞMESİ
Katalog No: 21 Çizim No: 26-27 Fotoğraf No: 189 – 195 Yapım Tarihi: 1261/1845 Mimar/Usta: Numan oğlu Seyit Ahmet tarafından yaptırılmıştır. İnceleme Tarihi: 21.09.2004 – 08.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Şıhlar Mahallesi’nde, Okul Sokak’ta yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Kesme taştan yapılan çeşme, iki cepheli olarak inşa edilmiştir (Fotoğraf 189-194). Cepheler ters “L” şeklinde yerleştirilmiş olup, ikisi de bir duvara yaslanmaktadır. Cephelerden biri hafif sivri kemerli, diğeri teğet kemerlidir.
Hafif sivri kemerli cephe güneye bakmaktadır (Fotoğraf 189). Çeşmenin yüksekliği 3.60 m., genişliği 3.62 m., derinliği 1.25 m. ölçülerindedir. Ön cephe 0.50 m. x 2.84 m. ölçülerindeki bir nişe sahiptir (Çizim 26). Çeşmenin üst kısmı sonradan betondan geniş bir saçakla örtülmüştür. Bu saçağın altında iki cepheyi de dolanan dış bükey profilli bir silme yer almaktadır.
Çeşmenin kemerinin üstünde iç ve dış bükey hatlardan oluşan bir profil, kemerin etrafını dolanmakta ve 0.04 m. kadar dışarı taşmaktadır. Kilit taşı da hafif vurgulanmıştır. Kemerin üzengi noktası seviyesinde nişin içini dolanan düz profilli bir silme yer almakta ve bu silme iki cepheyi de aynı hizada dolanmaktadır. Bu silmenin üstünde biraz sağ tarafta yarım daire kemerli bir taslık yer almaktadır. Taslık 0.34 m. x 0.27 m. ölçülerindedir (Fotoğraf 190). Silmenin altındaki ayna taşının ortasında tek lüle bulunmaktadır. Bu lüle yerden 0.83 m. yüksekliktedir.
Çeşmenin önünde betondan yapılan su yalağı, 2.60 m. x 0.64 m. ölçülerinde, dikdörtgen biçimli olup, 0.60 m. derinliğindedir.
Çeşmenin bu cephesi üzerinde herhangi bir süsleme bulunmamaktadır. Yalnızca saçak altındaki ve nişin içini dolanan profilli silmeler çeşmeyi biraz hareketlendirmiştir.
Teğet kemerli cephe batıya bakmaktadır (Fotoğraf 194). Bu cephede taştan inşa edilmiştir. Cephenin yüksekliği 3.60 m., eni 3.62 m., derinliği 1.25 m. ölçülerindedir.
73 Ön cephe 0.50 m. x 2.63 m. ölçülerindeki bir nişe sahiptir (Çizim 27). Diğer cephedeki beton saçak ve altındaki dış bükey profilli silme burada da devam etmektedir.
Çeşmenin teğet kemeri 0.04 m. kadar dışarı taşırılmıştır. Kemeri taşıyan ayaklar örülmüştür. Kemer üzengi taşı hizasından itibaren niş içerisini dolanan silme bu cephede de devam etmektedir. Silmenin altındaki ayna taşında tek bir lüle bulunmaktadır. Fakat burada orijinal lüle yoktur. Şimdi borularla getirilen normal bir musluktan su akmaktadır.
Çeşmenin diğer cephesinin önündeki su yalağı, aynı ölçülerle bu cephenin önüne de uygulanmıştır.
Çeşme cephesi üzerinde süsleme yer almazken, kitabede sade bir süsleme görülür. Kitabenin dört köşesinde yer alan süslemeler kabartma tekniğindedir. Süslemede, hilâl ve altı kollu yıldız motifleri görülmektedir. Alttaki iki yıldız bir dairenin içine kazıma tekniğinde yapılmıştır (Fotoğraf 195).
Kitabe: Sivri kemerli cephenin ayna kısmının ortasında yer alan 0.73 m. x 0.35 m. ölçülerindeki yatay dikdörtgen biçimli kitabe, nesih hatla kabartma tekniğinde yazılmıştır. Kitabe dikeyde tam ortadan, yatayda da üç satır oluşturacak biçimde çubukla bölünmüştür. Yazılar kabartma tekniğindedir (Fotoğraf 191).
Mermerden yapılan kitabede şunlar yazılıdır.
- Nûş eyler zî sebil ruh-ı nebatat iş bu selsebil. Aynı ırmak didiler bu çeşme-i ehl-i sebil
- Çünkü Hak buyurdu “Aynen fihâ tüsemma selsebil”. Ehl-i hayra rahmetini va‘d idüb der ol …
- Gel buyur iç suyumuzdan yangın isen ey Halil. Kıldı tarih bu pınara …göründüler (?)
Es-Seyyid Ahmet b. Numan. Mart sene 1261
Bu kitabenin dışında çeşmenin alınlık kısmında, kemerin iki yanına 0.20 m. x 0.20 m. kare biçimli iki kitabe daha yerleştirilmiştir. Sülüs hatla kabartma tekniğinde yazılan bu kitabelerden sağdakinde “Maşallah” yazılıdır (Fotoğraf 192). Soldakinde “Vema tevfikî illa billah aleyhi tevekkeltü ve ileyhi meat” yazılıdır (Fotoğraf 193).
74 Teğet kemerli cephenin tam ortasında 0.42 m. x 0.60 m. ölçülerinde, yatay dikdörtgen biçimli, sülüs kitabe panosu bulunmaktadır. Bu panonun içine daire formlu olarak yazılan kitabede “Kûl Maşallah” ibaresi yer almaktadır (Fotoğraf 195).
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Çeşme mevcut inşa kitabesine göre 1261/1845 yılında Numan oğlu Seyit Ahmet tarafından yaptırılmıştır.
Kâgir olarak inşa edilen iki cepheli çeşmenin, 1978 yılında bir onarım gördüğü belirtilmektedir119. Üst kısmındaki beton saçak ve önündeki beton yalak bu onarım sırasında yapılmış olmalıdır. Bunun dışındaki kısımları orijinaldir.
Sivri kemerli kısmın kendi lülesinden su akarken, teğet kemerli kısmın lülesi iptal edilmiş ve bir boru hattıyla buraya su verilmiştir.
Çeşme halen kullanılmakta olup, 1999 yılında tescil edilmiştir120.
Emirler Çeşmesi bölgede, iki cepheli çeşmelere tek örnektir. Yapının sivri kemerli kısmındaki kitabeden, Ballar Çeşmesi’yle aynı tarihte yapıldığı anlaşılmaktadır. Hem aynı tarihte yapılmış olmaları hem de görünür özellikleri bu iki çeşmenin aynı usta tarafından yapılmış olabileceğini düşündürür. Diğer cephenin farklı bir kemer formunda olması yapıya sonradan eklendiği izlenimini vermektedir.
119 Çobancı, R., Agt., s.16 120 KKTVKK Arşivi, 42.27/7 No’lu dosya
75 2.1.4.6. HADİM, AŞAĞI HADİM MAHALLESİ ÇEŞMESİ
Katalog No: 22 Çizim No: 28 Fotoğraf No: 196 Yapım Tarihi: 20. Yüzyıl başları Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: Nisan 2004 – 23.09.2004
Yeri: Hadim İlçesi, Aşağı Hadim Mahallesi, Musa Kazım Bey Caddesi, Cami Sokak’ta, Aşağı Hadim Camii’nin 2-3 m. batısındadır.
Mimari Özellikleri: Eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda, moloz taştan inşa edilen çeşme, tek cepheli, bağımsız sokak çeşmesidir (Fotoğraf 196).
Çeşmenin cephesi 3.15 m. yüksekliğinde, 4.85 m. genişliğinde olup, enine dikdörtgen görünümlüdür. Çeşmenin eni ise 2.33 m.’dir. Sivri kemerli çeşmenin ön cephesi 1.62 m. x 2.27 m. boyutlarında derin bir eyvan şeklindedir (Çizim 28).
Çeşme aynalığında iki adet kurna mevcuttur. Bugün bu kurnaların yanına yerleştirilen iki çeşmeden su akmaktadır. Çeşmenin önünde 2.95 m. uzunluğunda bir yalak bulunmaktadır. Bu yalağın iki yanında seki yer almaktadır.
Yapı üzerinde hiçbir süsleme görülmez.
Kitabe: Çeşmenin üzerinde herhangi bir kitabe mevcut değildir.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Yapım tarihi bilinmeyen çeşme son yıllarda onarım görmüş ve büyük bir bölümü çimentoyla sıvanmıştır. Günümüzde halen kullanılan çeşme, son onarımlarla birlikte orijinalliğini büyük ölçüde kaybetmiştir. Bu sebeple tarihini tespit etmek oldukça güçtür. Ancak genel özellikleriyle 20. yüzyıl başlarında yapıldığını düşünebiliriz.
Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi, bağımsız, tek cepheli ve sivri kemerli olup, Hadim’deki Müftüler Çeşmesi’yle benzerlik içindedir. Hakkında koruma kararı bulunmamaktadır.
76 2.2. Kaynaklarda Adı Geçen Ancak Mevcut Olmayan veya Yenilenen Yapılar
2.2.1. Camiler ve Mescitler
2.2.1.1. TAŞKENT, SARILAR MESCİDİ
Katalog No: 23 Çizim No: 29 Fotoğraf No: 197 – 203 Yapım Tarihi: 1955 Mimar/Usta: Fakih ve Ayşe Özlen tarafından yaptırılmıştır. İnceleme Tarihi: 21.09.2004 – 08.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Sarılar Mahallesi’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Mescit, eğimli bir arsa üzerinde, kuzey-güney doğrultusunda, kagir olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı yapının üzeri, oluklu sac levhalarla kaplı ahşap kırma çatıyla örtülmüştür (Fotoğraf 197 ).
Yapı, dıştan 9.80 m. x 7.40 m. ölçülerindedir (Çizim 29). Doğu cephede, güneye yakın dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere yer almaktadır (Fotoğraf 197).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde, iki adet dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli, ahşap çerçeveli pencere bulunmaktadır (Fotoğraf 198).
Batı cephede, doğu cephedekilerin aksında dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli iki pencere yer almaktadır. Bütün cephelerdeki pencerelerin kemerleri, genel moloz taş duvar örgüsünün arasında düzenli taş dizilişiyle vurgulanmıştır. Bunu aynı zamanda süsleme unsuru olarak görmek mümkündür (Fotoğraf 199).
Kuzey cephenin doğu ucunda mescidin giriş kapısı bulunmaktadır (Fotoğraf 197).
Mescidin harimine kuzey cephenin doğu ucundaki çift kanatlı ahşap kapıyla girilmektedir. Kapının soldaki kanadı diğerinden daha geniştir. Harim, içten 8.75 m. x
77 6.32 m. ölçülerine sahiptir. Bu mekânın üzeri, beden duvarlarına oturan alttan kaplamalı ahşap tavanla örtülüdür. Harim, kuzey taraftan biraz küçültülmüştür. Burada ahşap doğramalı, camekânlı küçük bir giriş mekânı ve imam odası oluşturulmuştur (Fotoğraf 200). Dışarıdan ilk olarak giriş mekanına girilmektedir. Buradan hem imam odasına hem harime geçiş sağlanmaktadır. İç kısım ikisi batı, ikisi güney, ikisi doğu cephede yer alan, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli altı pencere ile aydınlatılmaktadır.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında olup, hafifçe öne doğru taşırılmıştır. Taştan yapılan dikdörtgen formlu mihrap, yarım daire biçimli bir nişe sahiptir. Hiçbir süslemesi olmayan mihrabın üzerine, “Besmele” ve “Fevelli vecheke şedra’l mescidi’l haram”121 yazılı iki levha asılmıştır (Fotoğraf 201).
Harimde duvarlarda ve mihrapta süsleme görülmemektedir. Yalnız tavanda sekiz kollu yıldız şeklinde bir tavan göbeği bulunmaktadır. Bu göbeğin tam ortasına cennet meyvesi olarak bilinen kabartma bir nar motifi yerleştirilmiştir. Narın kenarlarında yaprakları da bulunmaktadır. Yıldızın kenarları sarıya, ortası narla birlikte kırmızıya boyanmıştır (Fotoğraf 202).
Kitabe: Mescidin giriş kapısının üstünde, beyaz bir taş üzerine, Lâtin harfleriyle kabartma tekniğinde yazılmış, 0.30 m. x 0.40 m. ölçülerinde bir kitabe bulunmaktadır. (Fotoğraf 203) Kitabede şunlar yazılıdır.
“İkinci inşatı Maşallah Fakih Ayşa Özlenler’in Hayratı R 1955”
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Giriş kapısının üzerindeki inşa kitabesine göre mescit, Fakih ve Ayşe Özlen isimli hayırseverler tarafından yaptırılmıştır. Kitabeden anlaşıldığı kadarıyla mescidin yerinde daha evvel bir yapı bulunmaktaymış ve mescit 1955’te onun yerine yapılmış. Ancak daha önceki yapının planı, mimari özellileri ve süslemeleri hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır.
Sarılar Mescidi, kuzey-güney doğrultusunda uzanan, dikdörtgen planlı, ahşap kırma çatılı bir mescittir. Bölgedeki pek çok yapıyla benzerlik içindedir. Yapının mülkiyeti şu anda Hasan Tuttu isimli bir şahsa aittir. Oldukça bakımlı görünen mescit, imam tahsis edilmediği için ibadete kapalı durumdadır. Hakkında alınmış bir tescil kararı da bulunmamaktadır.
121 Bakara Suresi 150. Ayet
78 2.2.1.2. TAŞKENT, ÇETMİ KASABASI CAMİİ
Katalog No: 24 Çizim No: 30 Fotoğraf No: 204 – 209 Yapım Tarihi: 1980 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004 – 21.06.2005
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Çetmi Kasabası’nda yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Hafif eğimli bir arsa üzerinde, doğu-batı doğrultusunda uzanan yapı, betonarme olarak inşa edilmiştir. Enine dikdörtgen planlı yapının üst örtüsü mihrap önünde büyükçe bir kubbedir. Doğu ve batıda hafif yanlara eğimli örtü kubbeyle birlikte kurşun kaplanmıştır. Caminin kuzeybatısında minare yer almaktadır (Fotoğraf 204).
Yapı, dıştan 20.40 m. x 14.00 m. ölçülerindedir (Çizim 30). Doğu cephede, dikdörtgen formlu, yarım daire kemerli, üç alt pencere, dört tepe penceresi mevcuttur. Bu cephenin kuzey köşesine yakın mesafede çift kanatlı giriş kapısı yer almaktadır. Giriş kapısının önüne bir ayakkabılık mekânı yapılmıştır (Fotoğraf 205).
Güney cephede, mihrabın iki yanına gelecek şekilde ikişerden dört büyük dikdörtgen formlu, yarım daire kemerli alt pencere ile bu pencerelerin ve mihrabın üzerine yapılmış beş küçük tepe penceresi bulunmaktadır. Mihrap üzerindeki tepe penceresinin üstüne ise yuvarlak bir pencere daha yerleştirilmiştir.
Batı cephede, dikdörtgen biçimli, yarım daire kemerli dört alt pencere, dört tepe penceresi mevcuttur.
Kuzey cephede mahfile açılan bir pencere bulunmaktadır. Bu cephede mahfile çıkışı sağlayan 11 basamaklı merdiven ve tek kanatlı bir giriş kapısı yer alır. Cephenin batı köşesine yakın olarak yapıya bitişik minare yapılmıştır.
Minare, kare kaide üzerinde yükselen silindirik gövdeli, iki şerefelidir. Şerefe altlarında mukarnas benzeri süslemeler yapılmıştır. Taştan yapılan minarenin konik külâhı da taştandır (Fotoğraf 204).
79 Caminin harimine, içten 3.50 m. x 3.50 m. ölçülerindeki bir ayakkabılık mekânından geçilmektedir. Bu kısmın duvarları içten yarıya kadar seramikle kaplanmıştır. Harime doğu cephenin kuzey köşesine yakın olan çift kanatlı, dikdörtgen biçimli ve yarım daire kemerli demir kapıdan girilmektedir. Harim içten 19.40 m. x 12.90 m. ölçülerindedir (Fotoğraf 206). Yapının üst örtüsü kubbedir. Yaklaşık 9.20 m. çapındaki kubbeyi taşıyan altı ayaktan güneydeki dördü silindirik, kuzeydeki ikisi çokgendir.
Camiyi batıda altlı üstlü sekiz, güneyde 10, doğuda yedi olmak üzere toplam 25 pencere aydınlatmaktadır. Pencereler dışarıdan içeriye doğru genişlemektedir. Kubbenin oturduğu kasnakta da yarım daire kemerli sekiz pencere yer almaktadır.
Mahfil, harimi çokgen biçimde dolanmaktadır. Kubbenin taşıyıcısı olan dört silindirik, iki çokgen ayak, aynı zamanda mahfilinde taşıyıcılarıdır. Mahfile içten 24 basamaklı ahşap, dıştan 11 basamaklı betonarme merdivenle ulaşılmaktadır. Dışarıdaki merdivenler kadınların rahatça girip çıkabilmeleri için yapılmıştır. Mahfilin korkulukları ayaklar arasına yerleştirilmiş basit demir parmaklıklar şeklindedir.
Mihrap, güney cephenin tam ortasında yer almaktadır ve hafifçe öne doğru taşırılmıştır. Dikdörtgen formlu mihrabın yarım daire biçimli bir nişi bulunmaktadır. Ahşaptan yapılan mihrap formikayla kaplanmıştır. Üzerinde süsleme yer almamaktadır. Mihrabın en dış kısmında sağdan başlamak üzere üç tarafı dolanan Ayete’l-Kürsî yazılıdır122. Mihrap nişinin üzerindeki kitabe panosunda sülüs hatla “Küllema dehale aleyha zekeriyal mihrab” yazılmıştır 123(Fotoğraf 207).
Minber, mihrabın sağındaki pencerenin yanına yerleştirilmiştir. Ahşaptan yapılan minberde formikayla kaplanmıştır. 10 basamaklı minberin aynalığı boş bırakılmıştır. Süpürgeliğinde ise dilimli kemerli nişler bulunmaktadır (Fotoğraf 207). Minber yenidir.
Vaaz kürsüsü mihrabın hemen solunda yer almaktadır. Ahşaptan yapılan kürsüsü minberle aynı özellikleri taşımaktadır (Fotoğraf 207).
122 Bakara Suresi 255. Ayet 123 Âl-i İmran Suresi 37. Ayet
80 Kitabe: Yapının giriş kapısı üzerinde iki adet kitabe mevcuttur (Fotoğraf 208). Bunlardan biri ilk yapının inşa kitabesi olup, sülüs hatla yazılmıştır. 0.82 m. x 0.28 m. ölçülerindeki 3 satırlık kitabede şunlar yazılıdır (Fotoğraf 209).
- Sahib-ü’l hayrat ve’l hasenat Allah. Bu hayratı … eyledi … Mustafa. - El-Hac Mehmed Emin el-Tahir(?). İki … görmesün hiç. - İbn-i el-Hac Abdullah Ağa el-fakir. Ya hafiyye’l-eltaf neccina mimmâ nehaf. 1288
İkinci kitabe bugünkü yapının yapılış tarihini gösteren Lâtin alfabesiyle yazılan kitabedir. Bu iki satırlık mermer kitabede;
- Bismillahirrahmanirrahim - Maşallah 1980
yazılıdır.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Caminin kapısının üzerindeki Osmanlıca yazılı kitabenin tarih kısmından burada 1288/1872 yılında yapılmış bir Osmanlı camisi bulunduğu anlaşılmaktadır124. Bugünkü yapı ise 1980 yılında aynı yapının yerine inşa edilmiştir. Yapının ahşap doğramalı pencereleri bizim 21.09.2004 tarihindeki araştırmamız sırasında plastik pencerelerle değiştirilmiştir. Duvarların ve ayakların eteklerindeki lambri kaplama da yakın tarihlerde yapılmıştır.
Çetmi Kasabası Camii; betonarme malzemeyle yapılmış olup, içten ve dıştan sıvanmıştır. Kubbeli yapı, plan özellikleri bakımından bölgedeki diğer camilerden farklıdır. İç kısımda yer alan ahşaptan yapılmış, mihrap, minber ve vaaz kürsüsünün tarihi değeri bulunmamaktadır. Caminin içinde de dışında da süsleme özelliği görülmemektedir.
Hakkında tescil kararı bulunmayan yapı halen kullanılmaktadır.
124 Yapının yerinde daha evvel ahşap direkli, düz toprak damlı, nakışlı bir caminin yer aldığı belirtilmektedir. Bilgiler 21.06. 2005 tarihinde, cami imamı Hüseyin Güçlü ile yapılan mülakattan.
81 2.2.2. Türbeler
2.2.2.1. HADİM, DEDEMLİ KASABASI SEYYİD BAYRAM TÜRBESİ
Katalog No: 25 Çizim No: 31 Fotoğraf No: 210 – 213 İnceleme Tarihi: 22.09.2004 – 24.04.2005 Yapım Tarihi: 1995 Mimar/Usta: Durmuş Taşlı Usta tarafından yapılmıştır125.
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Dedemli Kasabası’nda, yerleşme yerinin karşısındaki yüksek bir tepenin yamacında bulunmaktadır.
Mimari Özellikleri: Yapı, oldukça eğimli bir arsa üzerinde, düzgün kesme taştan inşa edilmiştir. Bir platform üzerine inşa edilen yapının güney ve doğu yönü moloz taştan örülmüş bir duvarla çevrilidir. Dıştan 6.75 m. x 6.80 m. ölçülerindeki, kare planlı türbenin üzeri açıktır (Çizim 31/ Fotoğraf 210-211).
Köşeleri hafif pahlanan yapının dört cephesinde yarım daire kemerli açıklıklar oluşturulmuştur. Kemerlerin etrafı dışarıya çıkıntılı olarak yapılmıştır. Ayrıca kemer kilit taşları vurgulanmıştır. Türbenin doğu-batı ve güneyi parmaklıklıdır. Parmaklıklarda kesme taştan yapılmıştır. Yapının kuzey cephesi tepeye yaslandığından bu cephede parmaklık bulunmamaktadır. Bu cephe kemer başlangıcına kadar duvar örgülüdür. Doğu cephenin parmaklıklarının bitişinde büyük bir baba taşı bulunmaktadır. Yapının üst kısmında dört kenarı dolanan içbükey profilli bir saçak yer almaktadır. Bundan sonra üst örtü olarak bir kubbe ya da tonoz beklenmektedir. Ancak herhangi bir örtü bulunmamaktadır126.
125 Hakkı Korkut’la 24.04.2005’te yapılan mülâkattan. 126 Rivayete göre; yapının üzerine örtü yapıldığı halde, yatırın bu örtüyü kabul etmemesi neticesinde örtü ortadan kalkıyormuş. Hakkı Korkut’la 24.04.2005’te yapılan mülâkattan.
82 Türbenin içine giriş doğu cepheden sağlanmaktadır. Yapı içten 5.95 m. x 6.00 m. ölçülerindedir. Kuzey cephedeki duvara mermer üzerine Seyyid Bayram Veli hakkında kısa bilgiler veren bir levha yerleştirilmiştir127. Kare planlı yapının ortasında iki adet mezar bulunmaktadır. Bu mezarlar çerçeveli mezar tipinde mermerden yapılmıştır. Dikdörtgenin kısa kenarlarından birine baş taşı, diğerine kuşların su içmesi için su yalağı yerleştirilmiş, uzun kenarlara da korkuluklar yapılmıştır. İkisinin baş taşında da sarıklı kavuk bulunmaktadır. Yazılar güzel bir sülüs hatla yazılmış ve yeşile boyanmıştır. Üzerinde herhangi bir tarih ibaresi yer almayan kitabelerde şunlar yazılıdır (Fotoğraf 213).
Sağdaki Mezar Taşı
- Hüve’l-Hallâkul-Bâkî - Horasanlı Ahmet Yesevi - Dervişlerinden Efendi - Bayram Seydi Veli Hazretleri - nin ruhuna Fâtiha
Soldaki Mezar Taşı
- Hüve’l-Hallâkul-Bâkî - Efendi Bayram Seyyid - Veli Hazretleri’nin - Oğlu ruhuna Fâtiha
Süsleme olarak; yapının pahlanan köşelerinin ortalarına, yarım daire biçimli kemerlerin iki yanına ve kilit taşlarının üzerine spiral şeklinde yerleştirilen rozetler gösterilebilir (Fotoğraf 210-211).
Kitabe: Türbenin doğu cephesinde, profilli silmenin hemen altında kazıma tekniğinde yapının inşa tarihi olan 1995 rakamı yazılıdır (Fotoğraf 211). Ancak bu, yapının ikinci inşaatının tarihidir.
127 Bu levhada özetle; kendisinin 14. asrın sonu, 15. asrın ortalarında yaşamış Horasanlı önemli bir şahsiyet olduğu, Anadolu’ya İslamiyet’i yaymak için geldiği anlatılmaktadır. Karamanoğlu Mehmet Bey ve oğlu İbrahim Bey kendisini maddi ve manevi açıdan desteklemişlerdir.
83 Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Mevcut yapı eskiden var olan bir türbenin yerine 1995 yılında yapılmıştır. Bundan önceki yapının da hemen hemen aynı planda olduğu belirtilmektedir128. Mezar taşları ise birkaç yıl önce yenilenmiştir129 (Fotoğraf 212-213). Taşların üzerinde herhangi bir tarih ibaresi bulunmamaktadır.
İlk yapı kuzey duvardaki levhada yer alan bilgilere bakılarak 15. yüzyıla tarihlendirilebilir.
128 Hakkı Korkut’la 24.04.2005’te yapılan mülâkattan. 129 Bu yenilemeden önceki bir fotoğrafta mezar taşlarının üzerinde Rumi 616 rakamı görülmektedir. Ancak 14. asırda yaşadığı belirtilen bu kişinin mezar taşında neden 616/1200 tarihi yazıldığı anlaşılamamıştır.
84
2.2.3. Köprüler
2.2.3.1. HADİM, AŞAĞI KIZILKAYA KÖPRÜSÜ
Katalog No: 26 Çizim No: 32 Fotoğraf No: 214 – 215 Yapım Tarihi: 18-19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.06.2005
Yeri: Hadim İlçesi’nde, Aşağı Kızılkaya Köyü’nde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Mart 2004’teki sel felâketinde harap olan köprünün, eski fotoğrafından (Fotoğraf 214), moloz taştan, tek gözlü, yarım daire kemerli olarak yapıldığı görülmektedir. Kemer düzgün kesme taştan yapılmıştır. Tabliye iki yana doğru hafif eğimlidir. Yaklaşık 17.00 m. uzunluğundaki (Çizim 32) köprünün, bugün yalnızca temel seviyesinde ayak kısımları izlenebilmektedir (Fotoğraf 215). Planından ve kalıntılarından 18-19. yüzyıllara tarihlendirilebilir.
85 2.2.3.2. HADİM, BOLAT KÖPRÜSÜ
Katalog No: 27 Çizim No: – Fotoğraf No: – Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004
Yeri: Hadim İlçesi, Bolat Kasabası’nda Göksu Irmağı üzerinde, Kasabaya 3 km. uzaklıkta idi.
Mimari Özellikleri: Moloz taştan, tek kemer gözlü olduğu bilinen köprü, günümüzde mevcut değildir.130 M. Kesikler köprünün kalıntılarından ayakları arasındaki genişliğin 3.50 m., köprü döşemesinin ise yaklaşık 11.00 m. olduğunu belirtir131.
Günümüzde hemen yanına inşa edilen yeni köprü kullanılmaktadır.
130 Kesikler, M., Age., s.18 131 Kesikler, M., Age., s.18
86 2.2.4. Çeşmeler
2.2.4.1. TAŞKENT, ÇETMİ KASABASI ÇEŞMESİ
Katalog No: 28 Çizim No: 33 Fotoğraf No: – Yapım Tarihi: 20. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, Çetmi Kasabası’nda, kasaba merkezinde bulunmakta idi.
Mimari Özellikleri: Günümüzde mevcut olmayan çeşmenin, 2001 yılında yapılan bir araştırmada, rölövesi çıkarılmıştır (Çizim 33).
Bu araştırmanın verilerine göre çeşme; moloz taştan tek cepheli, dikdörtgen formlu, basık kemerli ve bir yapıya bitişik olarak inşa edilmiştir. Kemeri düzgün kesme taştandır. Üzeri ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Yapının yüksekliği 3.15 m., eni 3.10 m., kalınlığı 1.50 m.’dir. Çeşmenin ön cephesi 60 cm. derinliğindeki bir nişe sahiptir (Çizim 33).
Çeşmenin önünde basit bir yalak bulunmaktadır. Yalak 1.95 m. x 0.55 m. ölçülerindedir. Kurnanın kırık olmasından değiştirildiği anlaşılmaktadır. Kurnanın hemen sağında dikdörtgen bir niş şeklinde bardaklığı vardır. Çeşmenin ön cephesinin sağ üst köşesinde madalyon şeklinde istifli yazıyla “Maşallah” ibaresi yazılmıştır.
Kitabe: Çeşmenin inşa ve onarım kitabesi mevcut değildir.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Biz 21.09.2004 tarihli araştırmamızda zaten daha öncede kullanılmayan çeşmenin tamamen yıkıldığını ve yerine bir su deposu yapıldığını gördük. Çeşme, plandaki görünür özelliklerinden 20. yüzyıla işaret etmektedir.
87 2.2.4.2. TAŞKENT, SULTAN ÇEŞMESİ
Katalog No: 29 Çizim No: – Fotoğraf No: 216 Yapım Tarihi: 1998 Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi: 21.09.2004
Yeri: Taşkent İlçesi’nde, ilçe merkezinde yer almaktadır.
Mimari Özellikleri: Alaaddin Keykûbad’ın Antalya fethi sırasında yol güzergâhındaki Taşkent (Piri Kondu)’e uğradığı ve suyunu çok beğendiği için buraya bir çeşme yapılmasını emrettiği belirtilmektedir132. Sultan Alaaddin’e izâfeten çeşmeye Sultan Çeşmesi denilmiştir. Çeşmenin suyu doğal kaynak suyu olup, ilçeye iki saat uzaklıktaki bir mevkiden gelmektedir133.
Selçuklular döneminde yapıldığı belirtilen çeşme, 1982’de yıkılıp, yerine yarım daire kemerli, üç lüleli bir çeşme inşa edilmiştir134. Ancak günümüzde o çeşmede yıkılmış ve 1998’de Taşkent Belediyesi, üç cepheli, sivri kemerli yeni bir çeşme yaptırmıştır (Fotoğraf 216).
132 Ertan, F. vd., Age., s.102-3 133 Çobancı, R., Age., s.17 134 Çobancı, R., Age., s.17
88 2.2.5. Medreseler
2.2.5.1. HADİM, HÂDİMÎ MEDRESESİ
Katalog No: 30 Çizim No: – Fotoğraf No: – Yapım Tarihi: 19. Yüzyıl Mimar/Usta: Bilinmiyor İnceleme Tarihi:
Yeri: Konya’nın Hadim İlçesi, Taşpınar Mahallesi’nde, Hâdimi Camii’nin çevresinde bulunduğu belirtilmektedir135. 1723 ya da 1724 yılında Ebu Sâid Muhammed Hâdimî ve babası Mustafa Efendi tarafından yaptırılmıştır136.
Mimari Özellikleri: Yapı, moloz taştan, çelenli düz toprak damlı olarak inşa edilmiştir137. İlk yapı Ebu Said Muhammed Hâdimî ve babası Mustafa Efendi tarafından inşa edilmiş olmakla birlikte, daha sonra medrese genişletilmiştir. Küçükdağ şer‘iye sicillerinden yola çıkarak artan öğrenci talebini karşılayamadığı için, 19. yüzyılda medreseye hayırsever vatandaşlar tarafından öğrenci hücreleri ilâve edildiğini belirtmektedir138.
Medresenin dikdörtgen bir avlunun çevresinde, iki katlı hücrelerden oluştuğu ve 400 adet odasının bulunduğu belirtilmektedir139. Yusuf Küçükdağ ise bu rakamı abartılı bulur ve medresenin onarımı ile ilgili borç senetlerinde en fazla 66 hücreden bahsedildiğine dayanarak140 yapının en fazla 65-66 hücreye sahip olabileceği üzerinde durur.
Hâdimi Medresesi’nin, 1285/1868 tarihli vakfiyesi ve onarım belgelerinde medrese odalarının bir kısmı Taşpınar Mahallesi’ndeki Hâdimî Camii’nin etrafında, bir
135 Göktaş, Age., s.19; Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.84; “Konya Hadim’de …” s.22 136 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.84; “Konya Hadim’de …”, s.22 137 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.85; “Konya Hadim’de …”, s.23 138 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.84; “Konya Hadim’de …”, s.21 139 Göktaş, S., Age., s.19; Hadimioğlu, N., Age., s.110 140 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.85; “Konya Hadim’de …”, s.22
89 kısmı da caminin doğusunda Pazar yeri ile Pazar önünde gösterilmektedir. Yani Hâdimî Medresesi üç bölümden meydana geliyordu141.
Tarihlendirme ve Geçirdiği Onarımlar: Yapı, 1723 veya 1724 yılında Ebu Said Muhammed Hâdimî ve babası Mustafa Efendi tarafından inşa ettirilmiş, 19. yüzyılda da hayırseverler tarafından yeni hücreler ilâve edilerek genişletilmiştir. 20. yüzyıl başlarına kadar hizmet veren yapıdan günümüze hiçbir kalıntı ulaşmamıştır. Medresenin ortasında yer aldığı söylenen cami de 1957 yılında yıkılmış142 ve yerine bugünkü betonarme bina inşa edilmiştir.
141 Küçükdağ, Y., “Hadimî Medresesine …”, s.84 ; “Konya Hadim’de …”, s.21 142 KKTVKK Arşivi, 42.09/11 No’lu Dosya. Bu dosyadaki bilgilere göre; Ebu Sâid Muhammed Hâdimî Camii olarak bilinen yapı, eğimli bir arsada enine dikdörtgen biçimli olarak inşa edilmiş, tavanı 15 ahşap sütunla taşınıyordu. Doğusunda son cemaat yeri bulunan yapının bir de ahşap minaresi bulunmaktaydı.
90 3. DEĞERLENDİRME
Hadim ve Taşkent çevresi, antik dönemlerden beri kullanılan bir yerleşim yeri olup, Selçuklular döneminde Konya’yla birlikte Türk hakimiyetine girmiştir. Ancak oldukça eski bir tarihi geçmişe sahip olan bu iki yerleşmede Selçuklu ve beylik dönemi eserleriyle karşılaşılmamıştır. Osmanlılardan günümüze kadar gerçekleştirilen inşa faaliyetleri içerisinde camiler, türbeler, çeşmeler, köprüler ve bir de kütüphane yer almaktadır. Bu yapıların bir kısmı korunarak günümüze ulaşırken, bir kısmı orijinalliğini yitirmiştir. Özellikle camiler 20. yüzyılın ikinci yarısında yıkılıp yeniden yapılmaya başlamıştır. Bunlardan bazıları orijinaline sadık kalınarak yenilenmiş, bazıları ise tamamen modern mimariye uygun olarak inşa edilmiştir.
3.1. Plan ve Mekân Anlayışı
3.1.1. Camiler Bölgedeki tespitlerimiz sonucunda 10 cami katoloğumuza dahil edilmiştir. Bu camilerin çoğu 19. yüzyıl’a aittir. Bir kısmı da 20. yüzyıl’ın ikinci yarısında aslına uygun olarak yenilenmiştir. Kitabesi olup tarihi bilinen en eski cami, 1771 yılında yapılan Dülgerler Köyü Camii olmakla birlikte, Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii daha eski bir tarihi geçmişe sahip görünmektedir.
Katoloğumuzdaki camilerin tamamı ‘ahşap tavanlı’dır. Hadim ve Taşkent’te yapılan cami ve mescitler genellikle dikdörtgen ve kare planlı olup, kâgir olarak inşa edilmişlerdir. Üzerlerini örten düz ahşap tavanlar ya doğrudan beden duvarlarına oturmakta ya da ahşap direk ve sütunlarla desteklenmektedir. Tavanlar dışta sonradan kırma çatıyla örtülmüştür. İncelediğimiz eserler içinde, Hadim’deki Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii düz ahşap tavanın doğrudan beden duvarlarına oturduğu örneklerdir (Çizim 12-7).
Tavanın ahşap direk ve sütunlarla desteklendiği camilere ise Hadim’de; Aşağı Hadim Camii, Bademli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii, Dülgerler Köyü Camii, Kalınağıl Köyü Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, Taşkent’te; Büyük (Uzun Şıh) Camii ve Sazak Köyü Camii örnek gösterilebilir (Çizim 6-12-10-2-8-9-1-3-4)). Bu camiler genelde mihraba dik üç ya da beş sahna bölünmüştür. Bu plan tipi Selçuklular döneminden beri en çok
91 kullanılan ve 18-19. yüzyılda Anadolu’nun pek çok köy ve kasabasında yaygınlaşan bir plan tipidir.
Konya Sahip Ata Camii143, Afyon Ulu Camii144, Sivrihisar Ulu Camii145, Arslanhane Camii146, Beyşehir Eşrefolu Camii147, Bayındır148 ve Köşk Köyü Camileri149, Sarayönü Pir Hüseyin Bey150, Küçük Ali Oğlu151 ve Hatıp Camileri152 bu plan tipine örnek gösterilebilir.
Hadim ve Taşkent’teki ahşap tavanlı cami ve mescitlerin giriş yönleri değişiklik arzetmektedir. Girişler bazen kuzey cephenin tam ortasında, bazen de doğu ve batı cephelerin kuzey ucuna yakın olarak yapılmıştır. Dedemli Kasabası Camii ve Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii’nin girişi kuzey cephenin tam ortasında, yer almaktadır. Bademli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii ve Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii girişleri doğu cephenin kuzey ucu, Dülgerler Köyü Camii, Kalınağıl Köyü Camii, Sazak Köyü Camii ve Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nin girişleri batı cephenin kuzey ucundan sağlanmaktadır. Aşağı Hadim Camii’nin girişi ise diğerlerinden farklı olarak güney cephenin batı ucunda yer almaktadır.
Camilerin girişlerinin önüne genellikle küçük bir câmekanlı ayakkabılık mekânı yapılmıştır. Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii’nde açık, Dedemli Kasabası Camii’nde kapalı olmak üzere kuzey cephelerinde birer son cemaat yeri bulunmaktadır. Aşağı Hadim Camii ve Dülgerler Köyü Camii’nin kapalı son cemaat yerleri ise arsanın eğiminden dolayı batı cephede yer almaktadır (Fotoğraf 80- 81-43-44). Bademli Kasabası Camii ve Sazak Köyü Camii’nde ise girişlerin üst kısmında yazlık bölümler oluşturulmuştur (Fotoğraf 65-66).
143 Konyalı, İ. H., Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Ankara, 1997, s.505; Önder, M., Mevlana Şehri Konya, Ankara, 1971, s.108-117 144 Aslanapa, O., Türk Sanatı I-II, İstanbul, 1972, s.72; Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon Karahisar Kütüğü, C:I, Afyon, 2001, s.305 145 Aslanapa, O., Age., 1972, s.73 146 Öney, G., Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara, 1971, s.20 147 Erdemir, Y., Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Beyşehir,1999 148 Erdemir, Y., “Konya-Beyşehir Bayındır Köyü Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı:XIX, Ankara, 1986, s.193-206 149 Önge, Y., “Anadolu’da XIII-XIV. Yüzyıla Ait Nakışlı Ahşap Camilerden Bir Örnek:” “Beyşehir Köşk Köyü Cami”, Vakıflar Dergisi, Sayı:IX, Ankara, 1971, s.291-6 150 Duran, R., “Konya-Sarayönü’nde Üç Ahşap Camii, Vakıflar Dergisi, Sayı:20, Ankara, 1988, s.48-40 151 Duran, R., Agm, s.50-51 152 Duran, R., Agm, s.51-53
92 Ahşap tavanlı camilerin çoğunda minare bulunmadığı halde son yıllarda hemen hepsine yapıdan ayrı birer minare yapılmıştır. Minareler genelde kuzey cephenin doğusuna ya da batısına yakındır. Taşkent Büyük Camii’nin kuzeybatısındaki ve Aşağı Hadim Camii’nin batı cephesindeki minare yapıya bitişik olarak yapılmıştır. Dedemli Kasabası Camii’nde ise hem kuzeydoğuda hem güneybatıda yapıya bitişik iki minare yer almaktadır. Sazak Camii’nde ise minare yoktur.
Camilerin ve mescitlerin hemen hepsi sıkışık bir sokak dokusu içinde yer almaktadır. Bunun en önemli sebebi dağlık-taşlık olan bölgede düz ve meydan oluşturacak bir arsanın bulunmamasıdır. Yalnızca Dedemli Kasabası Camii’nin giriş cephesi küçük bir meydana bakmaktadır.
Yapıların çoğu eğimli bir arsa üzerinde yer aldığından eğimden yaralanılarak bazı camilerin altına küçük birer depo yapılmıştır. Dülgerler Köyü Camii ve Dedemli Kasabası Camii’nde olduğu gibi. Eski Gülvet Camii’nin alt katı ise bir müddet köy odası (Misafirhane) olarak kullanılmış, üzerine cami yapıldıktan sonra ise öğrencilere Kur’an okutulan bir mekân haline getirilmiştir (Fotoğraf 140).
3.1.2. Kütüphane
İlim yönünden Konya’daki ve Anadolu’daki pek çok ilçenin ulaşamayacağı bir zenginliğe işaret eden kütüphane, eğimli bir arsa üzerinde inşa edilmiş, kare kübik bir gövdenin kubbeyle örtülmesinden oluşan, süslemesi bulunmayan, sade bir yapıdır (Çizim 13-14-15/ Fotoğraf 155-156).
Hadimî Kütüphanesi, Antalya Müsellim Camii Kütüphanesi (1796)153, Ürgüp Tahsin Ağa Kütüphanesi (1855)154 ve Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu Kütüphanesi (1892)155 ile plan bakımından benzerlik göstermektedir.
3.1.3. Köprüler
Hadim ve Taşkent’te yer alan köprülerden yalnız Sazak Köyü’ndeki üç kemer gözlü (Çizim 19/Fotoğraf 169), diğerleri tek kemer gözlüdür. Korucu Köprüsü (Çizim 16/Fotoğraf 161-162), Tayyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü (Çizim 20/Fotoğraf 165),
153 Eroğlu, B., Agt, s. 58 154 Eroğlu, B., Agt, s. 79 155 Eroğlu, B., Agt, s. 83
93 Çibi Köprüsü (Çizim 17/Fotoğraf 165) ve Ilıcapınar Köprüsü (Çizim 18/Fotoğraf 167) yarım daire kemerlidir. Sazak (Üç Köprü) Köprüsü’nün ise bir gözü sivri, iki gözü yarım daire kemerlidir.
Köprülerin tamamı, ortadan yanlara doğru hafif eğimli olarak yapılmıştır156. Fügen İlter’in Anadolu’daki köprüler üzerine yaptığı tipolojiden157 faydalanarak dik köprüler olarak değerlendirebilir.
3.1.4. Çeşmeler
Türk mimarisinde suya ve su yapılarına büyük önem verildiği bilinmektedir. Hadim ve Taşkent dağlık ve suyun bol olduğu iki merkezdir. Buna rağmen karşılaştığımız çeşmelerin sayısı çok azdır. Katoloğumuza dahil ettiğimiz altı çeşmeden biri yıkılmış, beşi sağlam vaziyettedir.
Mevcut çeşmeler yatay ya da dikey dikdörtgen görünümlü, bağımsız sokak çeşmeleridir. Bunlardan yalnız Emirler Çeşmesi iki cephelidir, diğerleri tek cephelidir. Katoloğumuzdaki en eski tarihli çeşme, 17-18. yüzyıl yapısı olan Taşkent’teki Yukarı Mahalle Çeşmesi’dir. Müftüler Çeşmesi bağımsız bir sokak çeşmesi görünümündedir, fakat şahsa ait olması bakımından farklılık arzeder. Günümüzde bu iki yapının suyu akmamaktadır.
Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi (Çizim 28/Fotoğraf 196), Müftüler çeşmesi (Çizim 23-24/Fotoğraf 184-186) ve Emirler Çeşmesi’nin bir yüzü sivri (Çizim 26/Fotoğraf 189), Emirler Çeşmesi’nin diğer yüzü teğet kemerli (Çizim 27/Fotoğraf 194), Dülgerler Köyü Çeşmesi (Çizim 22/Fotoğraf 181), Ballar Çeşmesi (Çizim 25/Fotoğraf 187) ve Yukarı Mahalle Çeşmesi yarım daire kemerlidir (Çizim 21/Fotoğraf 178). Çeşmelerde su haznesi bulunmamaktadır.
Çeşmeler genelde sade olup, etraflarında düz kenar saçak silmesi dolanmaktadır. Yalnızca Emirler Çeşmesi’nin teğet kemerli yüzündeki kitabede ay-yıldız motifi görülmektedir (Fotoğraf 195).
Çeşmelerden Hadim’deki Müftüler158, Taşkent’teki Ballar, Emirler ve Yukarı Mahalle Çeşmeleri’nin kitabeleri mevcuttur.
156 Karaman’daki köprülerin büyük bir kısmı da böyledir. Baş, A.-Duran, R., Agm., s.137-160 157 İlter, F.,Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978 158 Müftüler Çeşmesi’nin kitabesi yan taraftaki Betül Tokuş evinin bahçesine atılmış vaziyettedir.
94 3.2. Malzeme ve Teknik
Hadim ve Taşkent Türk devri yapılarında; taş, mermer, tuğla, ahşap, demir, çimento ve çinko (galvanizli sac) kullanılmıştır.
3.2.1. Taş
Hadim ve Taşkent dağlık bir bölgede yer aldığından, yapılarda en çok kullanılan malzeme taştır. Genellikle moloz taş kullanımı dikkat çeker. Yer yer düzgün kesme taşta kullanılmıştır.
Hadim ve Taşkent’teki yapıların temelleri, duvarları, taşıyıcı ve destekleyici sistemleri, mihrap ve minarelerinde taş malzemeye yer verilmiştir.
Yapıların duvarlarının genellikle moloz taşla örüldüğü görülmektedir. Ancak yapıların bir kısmının dışı sıvalı olduğundan, taşın niteliği hakkında bilgi edinmek zordur. Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi, Müftüler Çeşmesi ve Yukarı Mahalle Çeşmesi moloz taşla, Ballar ve Emirler Çeşmesi düzgün kesme taşla örülmüştür. Köprülerde genelde moloz taş örgülü olup, kemer kısmı düzgün kesme taşla örülmüştür.
Camilerin minareleri de kesme taştan yapılmıştır.
Mihrapların çoğu duvarla birlikte sıvandığından örgü niteliği anlaşılamamaktadır.
3.2.2. Mermer
Taşın bir türü olan mermerin daha ziyâde kitabelerde kullanıldığı görülmektedir. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii, Çetmi Kasabası Camii, Dülgerler Köyü Camii, Müftüler, Ballar, Emirler ve Yukarı Mahalle Çeşmeleri’nde kitabelerin mermerden yapıldığı görülmektedir. Kitabelerin hepsi beyaz mermere yazılmıştır. Ballar Çeşmesi’ndeki kitabenin siyah olması, yüzeyindeki yanıktan kaynaklanmaktadır.
Kitabelerin dışında mermerin, orijinal olmamakla birlikte, Yalınçevre Büyük Camii mihrabında (Fotoğraf 135) kullanıldığını görmekteyiz. Birkaç renk mermer kullanılarak mihrapta hareketlilik sağlanmıştır.
95 3.2.3. Devşirme Malzeme
Antik bir yerleşim yeri olan Hadim’in Dülgerler Köyü, devşirme malzeme bakımından oldukça zengindir. Bu bakımdan Dülgerler Köyü Camii (Fotoğraf 56-57- 58) ve Dülgerler Köyü Çeşmesi’nde (Fotoğraf 182-183) çok sayıda devşirme malzemenin kullanıldığı görülür. Caminin güney ve doğu cephe duvarları ile, çeşmenin ön yüzünde ve batısında, kabartma figürlerin ve gülbezeklerin bulunduğu mezar stelleri ile üzerinde yazı bulunan parçaların kullanıldığı görülür. Hadim Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii’nde ise güneydoğu köşede devşirme parçalar yer almaktadır (Fotoğraf 140).
3.2.4. Ahşap
Hadim ve Taşkent yapılarında en çok kullanılan malzemelerden biride ahşaptır. Dağlarda ve yaylalarda ormanların çok olması bu malzemeye olan talebi de artırmaktadır. Ahşabın üst örtüde, taşıyıcı direk ve sütunlarda, mahfil, mihrap, minber, vaaz kürsüsü, kapı kanadı ve pencere doğramalarında kullanıldığı görülmektedir.
Katoloğumuzdaki camilerin çoğu ahşap direkli, ahşap tavanlıdır. Yapıların duvarına yatay yönde ahşap hatılların atıldığı örneklerde mevcuttur. Bunlar içinde Hadim’deki Eski Gülvet Camii ve Dülgerler Köyü Camii sayılabilir.
3.2.5. Tuğla
Hadim ve Taşkent’teki eserlerde tuğla malzeme yok denecek kadar azdır. Tuğlanın çoğunlukla son dönemlerde yapılan onarımlar sırasında kullanıldığı görülmektedir. Giriş kapılarının önüne eklenen ayakkabılıklar tuğladan yapılmaktadır. Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, Kalınağıl Köyü Camii ve Yalınçevre Kasabası Büyük Camii buna örnek gösterilebilir. Ayrıca tuğla, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii’nde içerde yerden tavana kadar uzanan bir bacada kullanılmıştır.
Katoloğumuzdaki en önemli tuğla kullanımı ise Dedemli Kasabası Camii’nin güneybatısındaki minarede görülmektedir (Fotoğraf 144-147). Minarenin gövde kısmı külâha kadar tuğladan örülmüştür. Şerefe altı kademeli olarak üç sıra testere dişi silme ile süslenmiştir.
96 3.2.6. Demir
Camilerin pencere parmaklıkları, kapı ve pencerelerin kilitleri ve tutma yerleri ile çeşmelerin su akan lüleleri demirden yapılmıştır. Bunun dışında demir kullanımı pek görülmez.
3.2.7. Çinko
Hadim ve Taşkent’in cami ve mescitlerinin çoğu orijinalde düz toprak dam iken sonradan üzerleri kırma çatıyla örtülmüş ve çinko levha (oluklu sac) ile kaplanmıştır. Ayrıca çinko bazı minarelerin külâhlarında da kullanılmıştır.
3.3. Mimari Elemanlar
3.3.1. Taşıyıcı ve Destekleyiciler
3.3.1.1. Duvarlar
Hadim ve Taşkent’te yapıların üst örtü yükü çoğunlukla duvarların üzerine verilmiştir. Yapıların duvar kalınlıkları, 0.50 m. ile 1.05 m. arasında değişmektedir. Duvarları desteklemek için payanda kullanılmamıştır. Ahşap hatıllı duvarlar ise yalnızca Hadim Dülgerler Köyü Camii ve Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camisi’nde yer almaktadır.
3.3.1.2. Sütun ve Ayaklar
Sütun ve ayaklar Hadim ve Taşkent yapılarında en az duvarlar kadar önemli taşıyıcı sistemlerdir. Bu sistemde ahşap malzeme tercih edilmiştir.
Yapıların bir kısmında ince ahşap direkler yalnızca mahfilleri desteklemektedir. Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii buna örnektir. Diğer camii ve mescitlerde ise daire ve kare kesitli ahşap direkler, hem üst örtüyü, hem mahfili taşımaktadır.
Ahşap direklerin üzerinde çoğu kez düz ya da profilli sütun yastıkları mevcuttur. Aşağı Hadim Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii (Fotoğraf 138) ve
97 Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nde bunun örnekleri görülmektedir. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nin mihrap önündeki mukarnaslı sütun başlıkları da önem arzeder (Fotoğraf 29).
3.3.1.3. Kemerler
Camilerin üst örtüleri doğrudan duvara ya da ahşap sütunlara taşıtıldığından iç kısımda kemer kullanılmamıştır.
Yapılardaki pencerelerin bir kısmı düz lentolu, bir kısmı yarım daire kemerli olarak yapılmıştır. Kalınağıl Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii pencereleri yarım daire kemerlilere örnektir.
Camilerin dikdörtgen biçimli kapılarının üzeri, genelde düz lentolu, bazen de basık ya da yarım daire kemerlidir. Dülgerler Köyü Camii (Fotoğraf 46), Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii (Fotoğraf 11) ve Sazak Köyü Camii (Fotoğraf 67) kapıları basık kemerlidir. Kalınağıl Köyü Camii kapısı ise yarım daire kemerlidir.
Çeşmelerden Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi, Müftüler Çeşmesi ve Emirler Çeşmesi’nin bir yüzünde sivri kemer, Emirler Çeşmesi’nin diğer yüzünde teğet kemer, Ballar Çeşmesi, Dülgerler Köyü Çeşmesi ve Yukarı Mahalle Çeşmesi’nde yarım daire kemer kullanılmıştır.
Köprülerden Ilıcapınar, Korucu, Çibi ve Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü’nde yarım daire, Sazak Köprüsünde ise hem yarım daire hem sivri kemer kullanımı söz konusudur.
3.3.2. Geçiş Elemanları
İncelediğimiz eserler içinde yalnızca Hâdimî Kütüphanesi kare kübik bir gövdenin kubbeyle örtüldüğü bir 18. yüzyıl yapısıdır. Burada geçiş ögesi olarak tromp kullanılmıştır (Fotoğraf 158).
3.3.3. Örtü Sistemleri
Katoloğumuzdaki eserlerde örtü sistemi olarak ahşap tavan ve kubbe kullanılmıştır. En yaygın olanı ahşap tavandır.
98 3.3.3.1. Ahşap Tavan Hadim ve Taşkent’teki cami ve mescitlerin hemen hepsi orijinalinde içten düz ahşap tavan, dıştan düz toprak dam iken, son yıllarda toprak damlar kırma çatıya çevrilmiştir. Yalnızca Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii’nin üzeri toprak dam olarak karşımıza çıkar. Ahşap tavanlar ya doğrudan duvara oturmakta ya da ahşap sütun ve direklerle desteklenmektedir. Tavanların bir kısmında ahşap kirişler olduğu gibi görünürken, bir kısmı alttan ahşap parçalarla ya da kontra-plakla kaplanmıştır. Aşağı Hadim, Eski Gülvet ve Yalınçevre Kasabası Büyük Camii tavanı kirişlemelidir. Sazak Köyü Camii’nin tavanı kontra-plak kaplıdır. Bademli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Camii ve Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii tavanı da alttan kaplamalıdır.
3.3.3.2. Kubbe
Katalogumuzdaki kubbeli tek yapı Hâdimî Kütüphanesi’dir. Bu yapının taştan yapıldığını düşündüğümüz kubbesi, içten betonla sıvanmış, dıştan çinko levhalarla kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Kubbe yaklaşık 6.00 m. çapındadır (Çizim 13/Fotoğraf 157).
3.3.3.3. Külâh
Örtü elemanlarından külâh, minare ve minberlerin üzerini örtmektedir. Minarelerin petek kısımları genellikle konik külâhla örtülmüştür. Örtüde çinko malzeme kullanılmıştır. Ancak son yıllarda yapılanların camekânla da kapatıldığı görülmektedir. Ahşaptan yapılan minberlerde çoğunlukla konik külâhlıdır. Ancak Dülgerler Köyü Camii (Fotoğraf 52), Kalınağıl Köyü Camii (Fotoğraf 124) ve Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii (Fotoğraf 136) minberinin külâhı piramidal olarak yapılmıştır.
3.4. Yapı Elemanları
3.4.1. Kapılar
Hadim ve Taşkent’teki cami ve mescitlerin kapıları, genellikle kuzey cephede ya da doğu ve batı cephelerin kuzey ucundadır. Yalnız Aşağı Hadim Camii’nin girişi güney cephenin batı ucundadır. Kapılar dışarıya doğru taşkın değildir. Dikdörtgen biçimli kapıların üzeri genelde düz lentolu, bazen de basık ya da yarım daire kemerlidir.
99 Kapılar ahşaptan olup, genelde çift, bazen de tek kanatlı olarak yapılmıştır159. Genellikle tek yönde giriş kapısı olmasına rağmen, Dedemli Kasabası Camii’nin kuzeyde bir, batıda iki olmak üzere üç giriş kapısı mevcuttur. Sazak Köyü Camii’nin (Fotoğraf 67) ve Dülgerler Köyü Camii’nin (Fotoğraf 46) harime giriş kapıları ile Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nin giriş kapısı (Fotoğraf 11-12) basık kemerlidir. Bu üç kapıyla birlikte Bademli Kasabası Camii’nin kapısı (Fotoğraf 100) süslemeli olarak yapılmıştır. Kalınağıl Köyü Camii kapısı ise yarım daire kemerlidir.
Hâdimî Kütüphanesi’nin kapısı dikdörtgen biçimli, düz lentolu bir kapı olup, kuzeydoğu cephede yer almaktadır.
3.4.2. Pencereler
Yapıların cephelerindeki önemli unsurlardan biride pencerelerdir. Cami ve mescitlerde iç mekânı aydınlatmaya yarayan pencereler, güney, doğu ve batı cephelerde açılmıştır. Kuzey cephede pencereye nadiren rastlanır. Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, Sazak Camii ve Taşkent Büyük Camii’nde olduğu gibi. Pencereler dikey dikdörtgen biçimli, düz lentolu ya da yarım daire kemerlidir. Yarım daire kemerli pencereler Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, Kalınağıl Camii ve Sarılar Mescidi’nde görülmektedir. Yapıların yüksekliği çok fazla olmadığından genelde tek sıra pencere görülür. Biraz yüksek yapılarda ise çift sıra pencereler yer almaktadır. Taşkent Büyük Camii, Dedemli Kasabası Camii, Yalınçevre Kasabası Büyük Camii pencereleri çift sıralıdır.
Mihrapların üzerine yuvarlak ya da yarım daire kemerli tepe pencerelerinin açıldığı görülmektedir. Dedemli Kasabası (Fotoğraf 99) ve Kalınağıl Kasabası Camileri’nin (Fotoğraf 116) mihrabının üzerinde böyle tepe pencereleri yer almaktadır.
Pencerelerin bir kısmı dışarıdan içeriye doğru genişletilmiştir. Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, Eski Gülvet ve Dülgerler Köyü Camii buna örnek gösterilebilir.
159 Son yıllarda giriş kapılarının önüne ayakkabılık mekânları yerleştirilmiştir. Burada demir doğramalı kapılar görülmektedir. Ancak orijinal giriş kapıları ahşaptan yapılmıştır.
100 Hadimî Kütüphanesi’nin pencereleri dikdörtgen biçimlidir.
3.4.3. Mahfiller
Hadim ve Taşkent cami ve mescitlerinde mahfiller kuzey cephe duvarına dayalı olarak ya doğu-batı doğrultusunda uzanmakta ya da harimi U şeklinde dolanacak biçimde yapılmıştır. Mahfiller genellikle kuzey, doğu ve batı yönlerde beden duvarlarına, güneyde ise ahşap direklere taşıtılmıştır. Mahfillerin hepsi ahşap kuruluşludur. Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii mahfilleri, kuzey yönde doğu-batı doğrultusunda uzananlara örnek gösterilebilir. Aşağı Hadim Camii, Kalınağıl Köyü Camii, Taşkent Büyük Camii, Sazak Köyü Camii’leri de harimi U şeklinde dolananlara örnektir (Çizim 5-12-7-8-1-3-4).
Mahfillerin bir kısmına harimden kuzey beden duvarına dayalı ahşap merdivenlerle çıkılmaktadır. Aşağı Hadim Camii, Kalınağıl Köyü ve Sazak Köyü Camileri’nde olduğu gibi. Bazı camilerde mahfile dışarıdan ulaşılmaktadır. Yalınçevre Kasabası Büyük Camii, Dülgerler Köyü Camii, Bademli Kasabası Camii gibi. Bazı camilerin mahfillerine ise içeriden ulaşıldığı gibi, dışarıdan da kadınlara mahsus olarak düzenlenmiş çıkış merdivenleri mevcuttur. Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Camii ve Kalınağıl Köyü Camii buna örnek gösterilebilir. Aşağı Hadim Camii, Bademli Kasabası Camii, Kalınağıl Köyü Cami, Yalınçevre Kasabası Büyük Camii, Sazak Köyü Camii ve Taşkent Büyük Camii’nin mahfillerinin ortasında kare biçimli, Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii mahfillerinde ise yarım daire biçimli, öne doğru çıkma yapan müezzin kısmı bulunmaktadır (Fotoğraf 87-101-120-134-72-17-149-150-110).
Taşkent Büyük Camii’nde ise kare şeklinde çıkma yapan müezzin kısmının dışında bir de bey mahfili bulunmaktadır. Bey mahfiline, mahfilden uzatılan ahşap bir geçişle ulaşılmaktadır (Çizim 1/Fotoğraf 18-19). Bu bölgede bunun başka bir örneği görülmemektedir.
3.4.4. Mihraplar
İncelediğimiz eserlerdeki mihrapların tamamı güney cephenin tam ortasında yer almaktadır. Mihraplarda malzeme olarak taş, ahşap ve mermer kullanılmıştır.
101 Mihraplar dış cephede taşmamaktadır. İç kısımda ise hafif öne doğru taşırılmışlardır. Ancak Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii’nin mihrabı taşıntı yapmamaktadır. Dikdörtgen biçimli mihraplar kare ya da yarım daire biçimli bir nişe sahiptir. Bu nişler Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii ve Kalınağıl Köyü Camii’nde olduğu gibi basık bir kemerle ya da Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii ve Dülgerler Köyü Camisi’nde olduğu gibi mukarnaslı bir kavsarayla örtülmektedir.
Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Camii mihrapları ahşaptan yapılmış çok sade mihraplardır. Dülgerler Köyü Camii’de ahşaptan yapılmıştır. Ancak mukarnaslı kavsarası ve kalemişi süslemeleriyle oldukça hareketli bir görünüm sergilemektedir (Fotoğraf 51). Mihrabı mermer olan tek cami Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii’dir (Fotoğraf 135). Diğer cami ve mescitlerin mihrapları ise taştan yapılmıştır. Bunlardan Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii (Fotoğraf 11), Kalınağıl Camii (Fotoğraf 123) mihrapları süslemelidir.
3.4.5. Minberler
Hadim ve Taşkent’teki minberlerin hepsi ahşap malzemeden yapılmıştır. Bu minberlerden Taşkent Büyük Camii (Fotoğraf 23-24-25-26-27) ve Sazak Köyü Camii (Fotoğraf 75-76) minberleri süslemeli, diğer bütün minberler son yıllarda basit işçilikli olarak yapılmış minberlerdir.
Mevcut minberlerden Aşağı Hadim Camii ve Taşkent Büyük Camii minberleri mihrabın sağındaki iki pencere arasına, diğer camilerin minberleri güneybatı köşeye yerleştirilmiştir.
Taşkent Büyük Camii minberi çakma kündekâri tekniğinde olup, üzerinde bitkisel motifli kalem işi süslemeler yer almaktadır. Sazak Köyü Camii minberi ise çakma tekniğinde yapılmış ve geometrik motiflerle süslenmiştir. Bademli Kasabası Camii (Fotoğraf 103-104) ve Yalınçevre Kasabası Büyük Camii (Fotoğraf 136) minberleri ise oyma-kabartma tekniğinde bitkisel motiflerle süslenmiştir.
3.4.6. Vaaz Kürsüleri
Katalogumuzdaki vaaz kürsülerinin tamamı ahşap malzemeden yapılmıştır. Bademli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Camii ve Kalınağıl Köyü Camii’nin
102 kürsüleri hemen mihrabın solunda yer almaktadır. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii, Sazak Köyü Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Camii, Dülgerler Köyü Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii vaaz kürsüleri caminin sol köşesindedir. Aşağı Hadim Camii’nin kürsüsü ise mihrabın solunda iki pencere arasında yer alır. Aşağı Hadim Camii (Fotoğraf 93), Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii (Fotoğraf 113), Dülgerler Köyü Camii (Fotoğraf 53), Yalınçevre (Gerez) Kasabası Camii (Fotoğraf 137), Sazak Köyü Camii (Fotoğraf 77) kare, Bademli Kasabası Camii (Fotoğraf 102), Kalınağıl Köyü Camii (Fotoğraf 123) dikdörtgen, Dedemli Kasabası Camii (Fotoğraf 151), Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii (Fotoğraf 28) kürsüleri çokgen biçimli olarak yapılmıştır. Aşağı Hadim Camii, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Camii, Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii vaaz kürsülerinin korkulukları “S” biçimli ahşap parçaların birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Dülgerler Köyü Camii’nin kürsüsü ise kafes tekniğinde yapılmıştır.
3.4.7. Minareler
İncelediğimiz eserlerde minareler çoğunlukla kuzey cephenin doğu yada batı ucuna yakın olarak yapılmıştır. Dedemli Kasabası Camii’nin doğu cephesinin kuzey ucunda ve batı cephesinin güney ucunda olmak üzere iki minaresi mevcuttur. Diğer bütün camilerin tek minaresi bulunmaktadır.
Yapıların çoğunun orijinalde minaresi olmadığı halde, son yıllarda yapıdan ayrı minareler eklenmiştir. Aşağı Hadim Camii (Fotoğraf 81), Dedemli Kasabası Camii (Fotoğraf 144), Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii (Fotoğraf 5-10) minareleri yapıya bitişikken, Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii (Fotoğraf 108), Dülgerler Köyü Camii, Kalınağıl Köyü Camii ve Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii (Fotoğraf 128) minareleri ise yapıdan ayrı inşa edilmiş minarelerdir. Sazak Köyü Camii ve Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii’nin minaresi yoktur.
Minareler genelde taştan, son zamanlarda yapılanlar ise betonarme olarak yapılmıştır. Tuğla minare yalnızca Dedemli Kasabası Camii’nin güneybatısında yer almaktadır (Fotoğraf 144).
Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Camii, Dülgerler Köyü Camii, Bademli Kasabası Camii minareleri kare kaide üzerinde, Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii,
103 Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii ve Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii minareleri çokgen kaide üzerinde yükselen, silindirik ve çokgen gövdeli tek ya da iki şerefeli minarelerdir. Çoğunun şerefe altı mukarnas ya da mukarnas benzeri sarkıtlarla süslenmiştir. Aşağı Hadim Camii, Dedemli Kasabası Camii, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, Yalınçevre Kasabası Büyük Camii’nde olduğu gibi. Bir kısmında ise iç ve dış bükey silmeler mevcuttur. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii ve Dülgerler Köyü Camii buna örnektir. Minarelerin üzeri konik külâhla örtülüdür.
3.5. Süsleme
Hadim ve Taşkent Türk devri yapılarında süslemeye çok az yer verilmiştir. Bununla birlikte Aşağı Hadim Camii, Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii ve Sazak Köyü Camii’ni zengin kalemişi süslemeleri bakımından diğer yapılardan ayırmak gerekir. Mimari eserler üzerindeki süslemeleri taş, mermer, tuğla, ahşap ve kalem işi olarak değerlendirebiliriz.
3.5.1. Taş Süsleme
Bölgede zengin bir taş süslemeyle karşılaşılmamaktadır. Taş üzerinde en sık karşılaştığımız süsleme silmedir. Bunun dışında rozetler ya da basit şekiller görülebilmektedir.
Silmeler iç bükey, dış bükey ya da düz profilli olabilmektedir. Silmenin en çok görüldüğü yapılar çeşmelerdir. Ballar ve Emirler Çeşmesi’nde saçakta ve üzengi noktalarından itibaren niş içini dolanan profilli ve düz silmeler görülmektedir.
Sazak Köprüsü’nde kilit taşında bir rozet yer almaktadır (Fotoğraf 174).
Emirler Çeşmesi’nin teğet kemerli yüzündeki kitabede oyma-kabartma tekniğinde ay-yıldız motifi görülmektedir (Fotoğraf 195). 3.5.2. Mermer Süsleme
İncelediğimiz eserlerde mermer malzeme çok az kullanıldığından bu malzeme üzerinde süslemede yok denecek kadar azdır.
104 Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii mihrabı mermerden yapılmıştır. Burada farklı renkte mermerler kullanılarak, basit bir süsleme kompozisyonu oluşturulmuştur.
Yapı kitabeleri de mermerden yapılmıştır. Bunlar içinde yalnız Dülgerler Köyü Camii’nin inşâ kitabesinin etrafında kabartma tekniğinde yıldız süsleme görülmektedir.
Dülgerler Köyü Camii (Fotoğraf 56-57-58) ve Dülgerler Köyü Çeşmesi’nde (Fotoğraf 182-183) kullanılan devşirme malzemelerde ise kabartma insan figürleri, yazı ve geometrik motifler yer almaktadır. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii kitabesinin harflerinden birinin sonunda kabartma bir çiçek motifi (Fotoğraf 35-36) ve Emirler Çeşmesi’nin teğet kemerli kısmında ise ay-yıldız motifleri (Fotoğraf 195) bulunmaktadır.
3.5.3. Tuğla Süsleme
Tuğla malzemeyle yapılan süslemeyi yalnızca Hadim’deki Dedemli Kasabası Camii’nin güneybatısında yer alan minarede görmekteyiz. Gövdesi tuğladan yapılan minarenin şerefe altı kademeli olarak üç sıra halinde testere dişi silme ile süslenmiştir (Fotoğraf 144-147)160.
3.5.4. Ahşap Süsleme
Hadim ve Taşkent yapılarında ahşap süsleme, cami ve mescitlerde, tavan göbeği, mahfil korkulukları, minber ve sütun yastıklarında karşımıza çıkar.
Tavan kaplamalarının çoğu çıtakâri tekniğinde olup, üzerlerine genelde yıldız biçimli tavan göbeği yerleştirilmiştir.
Hadim Bademli Kasabası Camii (Fotoğraf 106-107), Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii (Fotoğraf 114), Kalınağıl Köyü Camii (Fotoğraf 127), Taşkent Büyük (uzun Şıh) Camii (Fotoğraf 29-30-31-32-33-34) ve Sarılar Mescidi’nde (Fotoğraf 202) yıldız şeklinde tavan göbekleri yer almaktadır. Dedemli Kasabası (Fotoğraf 153) ve Kalınağıl Köyü (Fotoğraf 126) Camileri’nde ortada kare tavan göbeği görülür. Bunların hepside çakma tekniğindedir. Tavan
160 Aynı tarzdaki süsleme kompozisyonunu, Ankara Beypazarı’ndaki İmaret Camii ve Uruş Beldesi Camii’nde görmek mümkündür. Bozkurt, T., Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları, Ankara, 2004, s.54 – 59. Resim, s.110 – 188. Resim
105 göbeklerinin ortasına kabartma şeklinde, cennet meyvesi olarak bilinen nar motifi yerleştirilmiştir. Bu motifler kırmızıya, yıldızın kolları ise çeşitli renklere boyanmıştır. Yıldızların kollarının sayısı çeşitlilik arzeder.
Cami ve mescitlerin sütun yastıklarının bir kısmının profilli olduğu görülür. İç ve dış bükey profilli sütun yastıkları Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, Aşağı Hadim Camii ve Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nde görülür. Dedemli Kasabası Camii mahfilindeki ahşap direkler ile Kalınağıl Camii sütunlarında barok tarzı başlıklar yer alır. Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nin mihrap önündeki iki sütun başlığı ise mukarnaslıdır (Fotoğraf 29). Bu tip başlıklara Hadim ve Taşkent’teki diğer yapılarda rastlanmaz.
Mahfil korkuluklarında ise “S” kıvrımlı ahşap parçaların birleştirilmesinden oluşan süslemeler görülmektedir. Aynı şekilde minber ve vaaz kürsüsü korkuluklarında da bu motifler görülür. Aşağı Hadim Camii minber korkuluğu ajur tekniğinde yıldız motifiyle süslenmiştir (Fotoğraf 91). Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii minber korkuluğu ise kafes işidir (Fotoğraf 23-25-26).
Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii minberinin ayna kısmında ve köşkün yan taraflarında çakma kündekâri tekniği uygulanmıştır (Fotoğraf 25-26). Süpürgelik kısmında ise nişler açılmıştır. Taşkent Sazak Köyü Camii minberinde ise çakma tekniği görülür. Ortada 12 kollu yıldız yer almaktadır (Fotoğraf 75-76). Bademli Kasabası Camii (Fotoğraf 103) ve Yalınçevre Kasabası Camii (Fotoğraf 136) minberlerinde ise ayna kısımlarında oyma-kabartma tekniğinde bitkisel motifler işlenmiştir.
Hadim ve Taşkent yapılarında az da olsa giriş kapılarının süslendiği görülür. Bademli Kasabası Camii’nin çift kanatlı giriş kapısı minberde olduğu gibi kabartma tekniğinde bitkisel motiflerle süslenmiştir (Fotoğraf 100). Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’nin çift kanatlı giriş kapısı çakma tekniğinde geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmiştir (Fotoğraf 11-12). Taşkent Sazak Köyü Camii’nin tek kanatlı giriş kapısı çakma tekniğinde yıldız ve geometrik motiflerle süslenmiştir (Fotoğraf 67). Dülgerler Köyü Camii’nin tek kanatlı giriş kapısı ise çıtakâri tekniğinde geometrik desenlidir (Fotoğraf 46).
106 3.5.6. Kalem işi Süsleme
Kalem işi süsleme Aşağı Hadim Camii, Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii ve Sazak Köyü Camii’nde ahşap üzerine uygulanmıştır. Aşağı Hadim Camii mahfil altında kiriş ve konsolların üzerinde bitkisel ve geometrik süslemeler yer alır. Kök boyayla yapılan süslemelerde canlı renkler kullanılmıştır. Köşkün altındaki bazı motifler Selçuklu halı ve kilim motifleriyle benzerlik içindedir (Fotoğraf 85-86-88-89).
Sazak Köyü Camii mahfil altı ve köşk altında da bitkisel motiflerin yer aldığı kalem işi süslemeler mevcuttur. Burada daha natüralist süslemeler görülmektedir (Fotoğraf 73).
Kalem işi süslemelerin en yoğun olarak görüldüğü yapı Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’dir. Yapının bey mahfili ve minberi çok süslüdür. Bey mahfilinin altı ince çıtalarla karelere bölünmüş zemin renklendirildikten sonra üzerine küçük çiçekler boyanmıştır. Kenarlarda ise çeşitli geometrik ve bitkisel motifler yer alır. Motiflerin kenarlarında siyah renk kontur bulunur (Fotoğraf 20-21). Minberde ayna kısmında geometrik parçaların her birinde sarı ve kırmızı renkli açmış güller nakşedilmiştir. Ancak minberdeki süslemelerin çoğu bozulmuştur. Mihrap önündeki iki sütunun mukarnas başlığı da kalem işi olarak süslenmiştir (Fotoğraf 23-24-25-26-27-29).
3.6. Kitabeler
Hadim ve Taşkent yapılarının çoğunun inşa ve onarım kitabesi mevcut değildir. Mevcut kitabeler ise ya kötü yazıldığından ya da çok tahrip olduğundan yeterince okunamamaktadır. Katalogdaki eserlerin sekizinde kitabe bulunur. Bu kitabelerden camilerinki giriş kapısının üzerinde yer alır. Çeşmelerinki ise niş içerisinde orta kısma yerleştirilmiştir. Emirler Çeşmesi’nin her iki cephesinde de kitabe görülür. Sivri kemerli cephesinde iki yana da küçük birer kitabe konmuştur (Fotoğraf 191-192-193-195).
Kitabeler mermer üzerine sülüs hatla kabartma tekniğinde yazılmıştır. Bazılarında basit süslemeler görülmektedir. Dülgerler Köyü Camii’nin kitabesinin etrafında yıldız motifleri (Fotoğraf 54), Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii kitabesinin harflerinden birinin sonunda kabartma bir çiçek motifi (Fotoğraf 35-36) ve Emirler Çeşmesi’nin teğet kemerli kısmında ise ay-yıldız motifleri (Fotoğraf 195) yer alır.
107 Kitabelerde Osmanlı Türkçesi hâkimdir. Bazı kitabelerde ayetler ve dualar yazılmıştır. Yapıyı inşa ettiren hayırseverlerin elkâb ve unvanlarına da yer verilmiştir. Kitabeler genelde yazı sanatı bakımından zayıftır.
Kitabelerde tarih hicri olarak rakamla yazılmıştır. Çoğunlukla yalnız yıl belirtilirken, bazılarında ay da yazılmıştır.
108 4. SONUÇ Hâdim, eski çağlarda kurulmuş, İsauria bölgesi içinde, Astra antik kentinin yakınlarında yer alan bir yerleşmedir. Hitit, Roma, Bizans, Selçuklu, Karamanoğulları ve Osmanlı dönemlerini yaşamış ve 18. yüzyıla kadar hep bir köy hususiyeti göstermiştir. Bu tarihten sonra Ebu Sâid Muhammed Hâdimî ve ailesi bir medrese kurarak ilçenin ilim ve kültür alanında gelişmesini sağlamıştır. İlçede bir de kütüphane kurulması pek çok küçük yerleşmenin sahip olamayacağı bir zenginliktir. Taşkent’te Hadim’e bağlı bir gelişim göstermiştir.
Hâdim 18. ve 19. yüzyıllarda ilim ve kültür alanında gösterdiği bu gelişmeyi diğer alanlarda gösterememiştir. Bunun en önemli sebebi, Toroslarda bulunan bu yerleşim yerinin ulaşımının problemli olmasıdır.
Hâdim ve Taşkent ilçe merkezleri ile bu merkezlere bağlı belde ve köylerdeki tarihi ve sanat değeri olan mimari eserleri tespit etmeye çalıştığımız bu araştırmada, “mevcut yapılar” da 10 cami, bir kütüphane, beş köprü, altı çeşme, “kaynaklarda adı geçen ancak mevcut olmayan veya yenilenen yapılar” da iki cami ve mescit, bir türbe, iki köprü, iki çeşme ve bir medrese olmak üzere 30 yapı incelenmiştir. Bu incelemede yapıların mimari, malzeme-teknik ve süsleme özellikleri belirlenmiştir.
Türk dönemine ait geçmişi Selçuklular ve Karamanoğulları’na kadar inmekle birlikte, bölgede bu dönemde inşa edilmiş bir yapıyla karşılaşılmamıştır. Yapıların çoğu 18-19. yüzyıllarda inşa edilmiş Osmanlı dönemi eseridir. Ancak bunların bir kısmı Cumhuriyet döneminde onarımlar sırasında değişikliğe uğramış ya da tamamen yenilenmiştir. Araştırmamızda yapıların özgün durumları, geçirdiği onarımlar ve tescil durumları detaylı olarak yer almaktadır.
Hadim ve Taşkent’te bulunan camilerin genelde taş malzeme ile yığma bina olarak inşa edilmiş, ahşap direkli, ahşap tavanlı sade yapılar olduğu tespit edilmiştir. Bölgede kubbeli bir tarihi camiyle karşılaşılmamıştır. En eski tarihli yapı ise Yavuz Sultan Selim döneminde yapıldığı belirtilen, ancak görünür özellikleriyle 17-18. yüzyıla işaret eden Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii’dir. Bu yapı ile birlikte Taşkent Sazak Köyü Camii ve Hadim Aşağı Hadim Camii kalem işi süslemeleriyle dikkat çekmektedir. Ancak Taşkent Büyük (Uzun Şıh) Camii 25.11.2005 tarihinde yanarak harap olmuştur.
109 Kütüphane 18. yüzyılın ikinci çeyreğinde inşa edilmiş, kare kübik bir mekânın kubbeyle örtülmesinden oluşan basit bir yapıdır. Üzerinde hiçbir süsleme görülmez.
Araştırmamızda yer alan Korucu, Sazak, Çibi ve Ilıcapınar Köprüleri 18-19. yüzyıl Osmanlı köprüleridir. Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü ise 1974-75’te inşa edilmiş Cumhuriyet Dönemi eseridir. Bu köprü diğerleriyle aynı malzeme, teknik ve kemer formuna sahip olup, o dönemin bir devamı olarak yapılmıştır. Köprülerin hepsi ancak insan ve hayvan geçişine uygun biçimde inşa edildiğinden bazılarının hemen yanına araç trafiğine uygun betonarme köprüler inşa edilmiştir. Bu sebeple tarihi köprüler kullanılmayıp harap olmaya başlamış, bir kısmı da doğal afetler sebebiyle yok olmuştur.
19. yüzyıl salnâmelerinde Hadim’de 75 çeşme olduğundan bahsedilmesi bu bölgenin su mimarisi bakımından zengin olduğuna işaret etmektedir. Ancak günümüzde bu çeşmelerin yalnız altısı mevcuttur. Bunlardan Taşkent Emirler Çeşmesi iki cepheli, diğer çeşmeler ise tek cepheli sokak çeşmeleridir.
Sonuç olarak; bir vadi içerisinde dışa kapalı olarak kurulan bu iki ilçe ve köylerindeki eserlerin çoğunun Osmanlı dönemine ait olup, bu dönemin taşradaki plan, mimari ve süsleme özelliklerini yansıttığı belirlenmiştir.
110 BİBLİYOGRAFYA
AKANDERE, O., “Konya Vilayeti Salnamelerine Göre 1864-1904 Yılları Arasında Konya Sancağının İdari Yapısı”, Yeni İpek Yolu Özel Sayı:1, Konya, 1998, s.99-130 AKÖZ, A., “XVI. Asrın İlk Yarısında Aladağ Kazası (1501-1540)”, Osmanlı Araştırmaları, XIV, İstanbul, 1996, s.67-84 ANONİM, Afyon Karahisar Kütüğü, C:I, Afyon, 2001 ANONİM, “Hadım ve İğdiş Etme”, Türk Ansiklopedisi, C:19, Ankara, 1970, s.294 ANONİM, “Kilikya’nın Fethi”, İA., C:10, İstanbul, 1967, s.381 ANONİM, Konya 1967 İl Yıllığı, Konya, 1967 ANONİM, Konya İl yıllığı, Konya, 1973 ANONİM, Cumhuriyet’in 75. Yılında Konya, Konya, 1998 ANONİM, Doğa Kent Hadim, Hadim, 1996 ANONİM, “Hâdim”, Meydan Larousse, C:5, İstanbul, 1981, s.510 ANONİM, “Hâdim”, Büyük Larousse, C:10, İstanbul, 1986, s.4924 ANONİM, “Hâdimî”, Türkiye Gazetesi Rehber Ansiklopedisi, C:7, İstanbul, 1984, s.17 ASLANAPA, O., Türk Sanatı, İstanbul, 1997 ASLANAPA, O., Türk Sanatı I-II, İstanbul, 1972 ASLANAPA, O., Türk Halı Sanatı’nın Bin Yılı, İstanbul, 1987 AYVERDİ, E.H., Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1453), C:III, İstanbul, 1973 BAHAR, H., İsauria Bölgesi Tarihi, SÜ.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1990
BAHAR, H., “Isauria Bölgesi’nin Antik Çağdaki Yerleşim Merkezleri”, Anadolu Araştırmaları XIV, Prof. Dr. Afif Erzen’e Armağan (Ayrı Basım), İstanbul, 1996, s.51-91
BAŞ, A.-DURAN, R., “Karaman Çevresi Yüzey Araştırmaları (Köprüler)”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8- 10 Nisan 2002) Bildiriler, Kayseri, 2002, s.137-160
BOZKURT, T., Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları, Ankara, 2004
111 ÇOBANCI, R., Konya Taşkent’teki Türk Devri Yapıları, SÜFEF, Basılmamış Lisans Tezi, Konya, 1995
DURAN, R., Konya-Sarayönü’nde Üç Ahşap Camii, Vakıflar Dergisi, Sayı:20, Ankara, 1988, s.47-62
DURUL, Y., Anadolu Kilimlerinden Örnekler:2, İstanbul, 1987
ERDEMİR, Y., Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Beyşehir, 1999
ERDEMİR, Y., “Konya-Beyşehir Bayındır Köyü Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı:XIX, Ankara, 1986, s.193-206
EROĞLU, B., XVII.-XIX. Yüzyıllarda İç, Batı ve Güneybatı Anadolu’da Kütüphane Mimarisi, SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1998 EROĞLU, B., “Ebu Said Mehmed Hadimi ve Kütüphanesi”, Yeni İpek Yolu Dergisi, Yıl:12, Sayı:140, Konya, 1999, s.29-34 ERTAN, F.- ERTUĞRUL, V.- ÖZBABA, R.- ŞENGÜDEN, A., Taşkent’in Doğuşu, İstanbul, 1974
ESİN, E., “Kün-Ay” (Ay-Yıldız) Proto-Türk devirden Hakanlılara kadar ikonografisi), VII. Türk Tarih Kongresi Ankara 25-29 Eylül 1970 Kongreye Sunulan Bildiriler, C:I, Ankara,1972, s.313-381 GÖKTAŞ, S., Ebu Said El-Muhammed Hâdimi (ks) ve Hadim, Konya, 1985 HADİMİOĞLU, N., Hadim ve Hadimliler Bibliyografyası, Ankara, 1983 İLTER, F., Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara, 1978 KESİKLER, M., Bozkır ve Hadim Çevresindeki Türk Köprüleri, SÜFEF, Basılmamış Lisans Tezi, Konya, 1994
KONYALI, İ.H., Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Ankara, 1997,
KUNDURACI, O., Batı Toroslarda Bulunan Geleneksel Konutlar, SÜ.Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1995 KUNDURACI, O., “Hadim ve Çevresinde Sivil Mimari Örnekleri”, SÜ. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:5, Konya, 1999, s.137-56 KÜÇÜKDAĞ, Y., “Hadimî Medresesine Dair Bir Vakfiye”, Vakıflar Dergisi, Sayı:27, Ankara, 1998, s.79-94
112 KÜÇÜKDAĞ, Y., “Hadimî Ebu Said Mehmed (1701-1762), Yeni İpek Yolu Dergisi, Yıl:12, Sayı:131, Konya, 1999,s.33-36 KÜÇÜKDAĞ, Y., “Konya Hadim’de Hadimî Medresesi”, Yeni İpek Yolu Dergisi, Yıl:12, Sayı:133, Konya, 1999, s.21-25 ÖZCAN, A., “Beşir Ağa, Hacı”, DİA, İstanbul, 1992 ÖNDER, M., Mevlana Şehri Konya, Ankara, 1971 ÖNEY, G., Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara, 1971 ÖNGE, Y., “Anadolu’da XIII-XIV. Yüzyıla Ait Nakışlı Ahşap Camilerden bir Örnek:” “Beyşehir Köşk Köyü Camii”, Vakıflar Dergisi, Sayı:IX, Ankara, 1971, s.291-96 ÖZÖNDER, H., Sille, Konya, 1998 SAK, İ., “Osmanlı Döneminden Günümüze Hadim”, SÜ. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:4, Konya, 1997, s.169-180 SAK, İ., “Şehdi Osman Efendi’nin Hadim Kütüphanesine Vakfettiği Kitaplar” SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:10, Konya, 2003, s.83-129 TURAN, O., Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul, 1984 ULUDAĞ, S., “Hâdim”, DİA, C:15, İstanbul, 1997, s.23-24 YAYLA, M., “Hâdimî, Ebû Saîd”, DİA, C:15, İstanbul, 1997, s.24-26 YILMAZ, M., Bozkır ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası, SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 1990 YILMAZ, M., Heykeltraşlık Açısından İsauria Bölgesi Figürlü Mezar Anıtları, SÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Konya, 1995 YILMAZ, M., Bozkır ve Çevresinin Antik Tarihi ve Eserleri İsauria, Konya, 2005 Konya Sâlnâmesi 1285 Konya Sâlnâmesi 1300 Konya Sâlnâmesi 1301 http://www.uyap.adalet.gov.tr/mevzuat/data/html/1457.html
113 ÇİZİM LİSTESİ
Çizim 1: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii Planı (M. Emin Başar’dan işlenerek) Çizim 2: Hadim, Dülgerler Köyü Camii Planı Çizim 3: Taşkent, Sazak Köyü Camii Planı, 1. Kat Çizim 4: Taşkent, Sazak Köyü Camii Planı, 2. Kat Çizim 5: Hadim, Aşağı Hadim Camii ve Çeşmesi Planı (M. Emin Başar’dan) Çizim 6: Hadim, Bademli Kasabası Camii Planı Çizim 7: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii Planı Çizim 8: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii Planı Çizim 9: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii Planı(M. Emin Başar’dan) Çizim 10: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii Planı, Zemin Kat Çizim 11: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii Planı, 1. Kat Çizim 12: Hadim, Dedemli Kasabası Camii Planı Çizim 13: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi Planı (Bahtiyar Eroğlu’ndan) Çizim 14: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi I-I Kesiti (Bahtiyar Eroğlu’ndan) Çizim 15: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, Kuzeydoğu Cephe Görünüş (Bahtiyar Eroğlu’ndan) Çizim 16: Hadim, Korucu Köprüsü Plan ve Görünüş Çizim 17: Taşkent, Çibi Köprüsü Plan ve Görünüş Çizim 18: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan) Çizim 19: Taşkent, Sazak Köprüsü Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan) Çizim 20: Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü Plan ve Görünüş Çizim 21: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi Plan ve Görünüş Çizim 22: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi Plan ve Görünüş Çizim 23: Hadim, Müftüler Çeşmesi Plan ve Görünüş (Rölöve) Çizim 24: Hadim, Müftüler Çeşmesi Restitüsyon Çizim 25: Taşkent, Ballar Çeşmesi Plan ve Görünüş Çizim 26: Taşkent, Emirler Çeşmesi Güney Cephe Plan ve Görünüşü Çizim 27: Taşkent, Emirler Çeşmesi Batı Cephe Plan ve Görünüşü
114 Çizim 28: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi Plan ve Görünüş Çizim 29: Taşkent, Sarılar Mescidi Planı Çizim 30: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii Planı Çizim 31: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi Planı (M. Emin Başar’dan) Çizim 32: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü Plan ve Görünüş (Haşim Karpuz’dan) Çizim 33: Taşkent, Çetmi Kasabası Çeşmesi Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan) Harita 1: Hadim Haritası Harita 2: Taşkent Haritası
115 FOTOĞRAF LİSTESİ
Fotoğraf 1: Hadim, Taşpınar Mahallesi Fotoğraf 2: Hadim, Hocalar Mahallesi Fotoğraf 3: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Fotoğraf 4: Taşkent, Taşkent’in genel görünüşü Fotoğraf 5: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, genel görünüş Fotoğraf 6: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephe Fotoğraf 7: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, güney cephe Fotoğraf 8: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kuzeydoğu cephe Fotoğraf 9: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kuzey cephe Fotoğraf 10: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minare Fotoğraf 11: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kapı Fotoğraf 12: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kapıdan detay Fotoğraf 13: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harim Fotoğraf 14: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harim Fotoğraf 15: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil Fotoğraf 16: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil Fotoğraf 17: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil çıkması Fotoğraf 18: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfili Fotoğraf 19: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfiline geçiş Fotoğraf 20: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfilinin altındaki kalem işi süslemeler Fotoğraf 21: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfilindeki kalem işi süslemeler Fotoğraf 22: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap Fotoğraf 23: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden genel görünüş Fotoğraf 24: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberdeki kalem işi süslemeler Fotoğraf 25: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay Fotoğraf 26: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay Fotoğraf 27: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay Fotoğraf 28: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, vaaz kürsüsü Fotoğraf 29: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap önündeki mukarnaslı sütun başlıkları ve tavan göbeği
116 Fotoğraf 30: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap önündeki yıldız tavan göbeği Fotoğraf 31: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, ilk sahında yıldız tavan göbeğinin iki yanındaki tavan göbeklerinden biri Fotoğraf 32: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, ikinci sahındaki yıldız tavan göbeği Fotoğraf 33: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, üçüncü sahındaki yıldız tavan göbeği Fotoğraf 34: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, dördüncü sahındaki yıldız tavan göbeği Fotoğraf 35: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, giriş kapısının üzerindeki kitabe Fotoğraf 36: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, giriş kapısının üzerindeki kitabe Fotoğraf 37: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfildeki ahşap kitabe Fotoğraf 38: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephenin bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005) Fotoğraf 39: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephenin bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005) Fotoğraf 40: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harimde mihrap yönünün bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005) Fotoğraf 41: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harimde mahfilin bulunduğu kısmın bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005) Fotoğraf 42: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, kuzeybatı cephe Fotoğraf 43: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güney cephe Fotoğraf 44: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güney cephedeki son cemaat yeri Fotoğraf 45: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güneydoğu cephe Fotoğraf 46: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, harim giriş kapısı Fotoğraf 47: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, harim Fotoğraf 48: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 49: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil altındaki süsleme Fotoğraf 50: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil altındaki süsleme Fotoğraf 51: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mihrap Fotoğraf 52: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, minber Fotoğraf 53: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, vaaz kürsüsü Fotoğraf 54: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, kitabe Fotoğraf 55: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mezar taşı Fotoğraf 56: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme Fotoğraf 57: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme
117 Fotoğraf 58: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme Fotoğraf 59: Taşkent, Sazak Köyü Camii, genel görünüş Fotoğraf 60: Taşkent, Sazak Köyü Camii, genel görünüş (KKTVKK Arşivi’nden, 1988) Fotoğraf 61: Taşkent, Sazak Köyü Camii, batı cephedeki kitabe Fotoğraf 62: Taşkent, Sazak Köyü Camii, güneybatı cephe Fotoğraf 63: Taşkent, Sazak Köyü Camii, kuzey cephe Fotoğraf 64: Taşkent, Sazak Köyü Camii, kuzey cephe (KKTVKK Arşivi’nden, 1988) Fotoğraf 65: Taşkent, Sazak Köyü Camii, yazlık kısım Fotoğraf 66: Taşkent, Sazak Köyü Camii, yazlık kısımda yer alan ocak Fotoğraf 67: Taşkent, Sazak Köyü Camii, harim giriş kapısı Fotoğraf 68: Taşkent, Sazak Köyü Camii, harim Fotoğraf 69: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 70: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 71: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 72: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil çıkması Fotoğraf 73: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfilin altında yer alan kalem işi süslemeler Fotoğraf 74: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mihrap Fotoğraf 75: Taşkent, Sazak Köyü Camii, minber Fotoğraf 76: Taşkent, Sazak Köyü Camii, minberden detay Fotoğraf 77: Taşkent, Sazak Köyü Camii, vaaz kürsüsü Fotoğraf 78: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneydoğudan genel görünüş Fotoğraf 79: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneydoğudan genel görünüş (KKTVKK Arşivi’nden, 1983) Fotoğraf 80: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneybatı cephe Fotoğraf 81: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneybatı cephe (KKTVKK Arşivi’nden, 1983) Fotoğraf 82: Hadim, Aşağı Hadim Camii, harimden görünüş Fotoğraf 83: Hadim, Aşağı Hadim Camii, harimden görünüş Fotoğraf 84: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil Fotoğraf 85: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil altındaki kalem işi süslemeler Fotoğraf 86: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil altındaki kalem işi süslemeler Fotoğraf 87: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması Fotoğraf 88: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması altındaki kalem işi süslemeler
118 Fotoğraf 89: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması altındaki kalem işi süslemeler Fotoğraf 90: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mihrap Fotoğraf 91: Hadim, Aşağı Hadim Camii, minber Fotoğraf 92: Hadim, Aşağı Hadim Camii, minber giriş kapısı Fotoğraf 93: Hadim, Aşağı Hadim Camii, vaaz kürsüsü Fotoğraf 94: Hadim, Aşağı Hadim Camii, kitabe Fotoğraf 95: Hadim, Bademli Kasabası Camii, genel görünüş Fotoğraf 96: Hadim, Bademli Kasabası Camii, doğu cephe Fotoğraf 97: Hadim, Bademli Kasabası Camii, doğu cephedeki son cemaat yeri Fotoğraf 98: Hadim, Bademli Kasabası Camii, son cemaat yerindeki profilli sütun yastığı Fotoğraf 99: Hadim, Bademli Kasabası Camii, güney cephe Fotoğraf 100: Hadim, Bademli Kasabası Camii, harim giriş kapısı Fotoğraf 101: Hadim, Bademli Kasabası Camii, mahfil Fotoğraf 102: Hadim, Bademli Kasabası Camii, mihrap Fotoğraf 103: Hadim, Bademli Kasabası Camii, minber Fotoğraf 104: Hadim, Bademli Kasabası Camii, minberden detay Fotoğraf 105: Hadim, Bademli Kasabası Camii, ahşap tavan Fotoğraf 106: Hadim, Bademli Kasabası Camii, sekizgen tavan göbeği Fotoğraf 107: Hadim, Bademli Kasabası Camii, yıldız tavan göbeği Fotoğraf 108: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, doğudan genel görünüş Fotoğraf 109: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, batı cephe Fotoğraf 110: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, mahfil Fotoğraf 111: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, mihrap Fotoğraf 112: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, minber Fotoğraf 113: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, vaaz kürsüsü
119 Fotoğraf 114: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, yıldız tavan göbeği Fotoğraf 115: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, batı cephe Fotoğraf 116: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, güney cephe Fotoğraf 117: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, doğu cephe Fotoğraf 118: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, kuzey cephe Fotoğraf 119: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, harim Fotoğraf 120: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 121: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 122: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil Fotoğraf 123: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mihrap Fotoğraf 124: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, minber Fotoğraf 125: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, ahşap tavan ve sütun yastıkları Fotoğraf 126: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, kare tavan göbeği Fotoğraf 127: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, yıldız tavan göbeği Fotoğraf 128: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, doğu cepheden genel görünüş Fotoğraf 129: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, doğu cephe Fotoğraf 130: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, güney cephe Fotoğraf 131: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, batı cephe Fotoğraf 132: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, ayakkabılık mekânı Fotoğraf 133: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mahfil Fotoğraf 134: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mahfil çıkması Fotoğraf 135: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mihrap Fotoğraf 136 Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, minber Fotoğraf 137: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, vaaz kürsüsü Fotoğraf 138: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, ahşap kirişlemeli tavan ve sütun yastığı Fotoğraf 139: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, kitabe Fotoğraf 140: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii, güneydoğudan genel görünüş Fotoğraf 141: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, genel görünüş Fotoğraf 142: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, kuzey cephe
120 Fotoğraf 143: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, batı cephe Fotoğraf 144: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güneybatı cephe ve minareler Fotoğraf 145: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güney cephe Fotoğraf 146: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, doğu cephe Fotoğraf 147: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güneybatıdaki minarenin şerefesinden detay Fotoğraf 148: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, harim Fotoğraf 149: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mahfil Fotoğraf 150: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mahfil çıkmasından detay Fotoğraf 151: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mihrap ve vaaz kürsüsü Fotoğraf 152: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, minber Fotoğraf 153: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, tavan göbeği Fotoğraf 154: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, kitabe Fotoğraf 155: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kuzeydoğu cephe Fotoğraf 156: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kuzeybatı cephe Fotoğraf 157: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kubbe Fotoğraf 158: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kubbeye geçiş elemanı tromp Fotoğraf 159: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, iç kısım Fotoğraf 160: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, iç kısım Fotoğraf 161: Hadim, Korucu Köprüsü, genel görünüş Fotoğraf 162: Hadim, Korucu Köprüsü, membâ yönü Fotoğraf 163: Hadim, Korucu Köprüsü, mansap yönü Fotoğraf 164: Hadim, Korucu Köprüsü, tabliye Fotoğraf 165: Taşkent, Çibi Köprüsü, genel görünüş (Ahmet Kuş’dan) Fotoğraf 166: Taşkent, Çibi Köprüsü , tabliye Fotoğraf 167: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü, genel görünüş Fotoğraf 168: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü, tabliye Fotoğraf 169: Taşkent, Sazak Köprüsü, genel görünüş Fotoğraf 170: Taşkent, Sazak Köprüsü, sivri kemer, mansap yönü Fotoğraf 171: Taşkent, Sazak Köprüsü, ortadaki yarım daire kemer, mansap yönü Fotoğraf 172: Taşkent, Sazak Köprüsü, selyaran Fotoğraf 173: Taşkent, Sazak Köprüsü, tabliye (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 174: Taşkent, Sazak Köprüsü, mansap yönü, kuzey kemerdeki rozet süsleme
121 Fotoğraf 175: Taşkent, Sazak Köprüsü, mansap yönü, kuzey kemerdeki kitabe(Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 176: Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü, genel görünüş Fotoğraf 177: Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü, kitabe Fotoğraf 178: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi, genel görünüş Fotoğraf 179: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi, kitabe Fotoğraf 180: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, genel görünüş Fotoğraf 181: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi Fotoğraf 182: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, ayna taşı Fotoğraf 183: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, devşirme malzeme Fotoğraf 184: Hadim, Müftüler Çeşmesi, (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 185: Hadim, Müftüler Çeşmesi, kitabe (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 186: Hadim, Müftüler Çeşmesi, günümüzdeki hali Fotoğraf 187: Taşkent, Ballar Çeşmesi, genel görünüş Fotoğraf 188: Taşkent, Ballar Çeşmesi, kitabe Fotoğraf 189: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephe Fotoğraf 190: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephede sivri kemerin altındaki kitabe ve taslık Fotoğraf 191: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephede sivri kemerin altındaki kitabe Fotoğraf 192: Taşkent, Emirler Çeşmesi, sivri kemerin sağ üst köşesindeki kitabe Fotoğraf 193: Taşkent, Emirler Çeşmesi, sivri kemerin sol üst köşesindeki kitabe Fotoğraf 194: Taşkent, Emirler Çeşmesi, batı cephe Fotoğraf 195: Taşkent, Emirler Çeşmesi, batı cephede teğet kemerin altındaki kitabe Fotoğraf 196: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi, genel görünüş Fotoğraf 197: Taşkent, Sarılar Mescidi, kuzeydoğudan genel görünüş Fotoğraf 198: Taşkent, Sarılar Mescidi, güneydoğu cephe Fotoğraf 199: Taşkent, Sarılar Mescidi, batı cephe Fotoğraf 200: Taşkent, Sarılar Mescidi, harim Fotoğraf 201: Taşkent, Sarılar Mescidi, mihrap Fotoğraf 202: Taşkent, Sarılar Mescidi, yıldız tavan göbeği Fotoğraf 203: Taşkent, Sarılar Mescidi, giriş kapısı üzerindeki kitabe Fotoğraf 204: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, genel görünüş
122 Fotoğraf 205: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, kuzeydoğuda yer alan giriş kısmı Fotoğraf 206: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, harim Fotoğraf 207: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, mihrap, minber ve vaaz kürsüsü Fotoğraf 208: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, harim giriş kapısı üzerindeki kitabeler Fotoğraf 209: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, ilk yapıya ait kitabe Fotoğraf 210: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, genel görünüş Fotoğraf 211: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, batı cephe (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 212: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, mezarlar (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 213: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, mezarların bugünkü hali Fotoğraf 214: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü, yıkılmadan önceki hali (Haşim Karpuz’dan) Fotoğraf 215: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü, bugünkü hali Fotoğraf 216: Taşkent Sultan Çeşmesi, bugünkü hali
123
ÇİZİMLER
124
Çizim 1: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii Planı (M. Emin Başar’dan işlenerek)
125
Çizim 2: Hadim, Dülgerler Köyü Camii Planı
126
Çizim 3: Taşkent, Sazak Köyü Camii Planı, 1. Kat
127
Çizim 4: Taşkent, Sazak Köyü Camii Planı, 2. Kat
128
Çizim 5: Hadim, Aşağı Hadim Camii ve Çeşmesi Planı (M. Emin Başar’dan)
129
Çizim 6: Hadim, Bademli Kasabası Camii Planı
130
Çizim 7: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii Planı
131
Çizim 8: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii Planı
132
Çizim 9: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii Planı(M. Emin Başar’dan)
133
Çizim 10: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii Planı, Zemin Kat
134
Çizim 11:Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii Planı, 1. Kat
135
Çizim 12:Hadim, Dedemli Kasabası Camii Planı
136
Çizim 13: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi Planı (Bahtiyar Eroğlu’ndan)
137
Çizim 14: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi I-I Kesiti (Bahtiyar Eroğlu’ndan)
138
Çizim 15: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, Kuzeydoğu Cephe Görünüş (Bahtiyar Eroğlu’ndan)
139
Çizim 16: Hadim, Korucu Köprüsü Plan ve Görünüş
140
Çizim 17: Taşkent, Çibi Köprüsü Plan ve Görünüş
141
Çizim 18: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan)
142
Çizim 19: Taşkent, Sazak Köprüsü Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan)
143
Çizim 20: Taşkent, Afşar Kasabası Tayyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü Plan ve Görünüş
144
Çizim 21: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi Plan ve Görünüş
145
Çizim 22: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi Plan ve Görünüş
146
Çizim 23: Hadim, Müftüler Çeşmesi Plan ve Görünüş (Rölöve)
147
Çizim 24: Hadim, Müftüler Çeşmesi (Restitüsyon)
148
Çizim 25: Taşkent, Ballar Çeşmesi Plan ve Görünüş
149
Çizim 26: Taşkent, Emirler Çeşmesi Güney Cephe Plan ve Görünüşü
150
Çizim 27: Taşkent, Emirler Çeşmesi Batı Cephe Plan ve Görünüşü
151
Çizim 28: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi Plan ve Görünüş
152
Çizim 29: Taşkent, Sarılar Mescidi Planı
153
Çizim 30: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii Planı
154
Çizim 31: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi Planı (M. Emin Başar’dan)
155
Çizim 32: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü Plan ve Görünüş (Haşim Karpuz’dan)
156
Çizim 33: Taşkent, Çetmi Kasabası Çeşmesi Plan ve Görünüş (M. Emin Başar’dan)
157
FOTOĞRAFLAR
158
Fotoğraf 1: Hadim, Taşpınar Mahallesi
Fotoğraf 2: Hadim, Hocalar Mahallesi
159
Fotoğraf 3: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi
Fotoğraf 4: Taşkent, Taşkent’in genel görünüşü
160
Fotoğraf 5: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, genel görünüş
161
Fotoğraf 6: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephe
Fotoğraf 7: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, güney cephe
162
Fotoğraf 8: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kuzeydoğu cephe
Fotoğraf 9: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kuzey cephe
163
Fotoğraf 10: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minare
164
Fotoğraf 11: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kapı
Fotoğraf 12: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, kapıdan detay
165
Fotoğraf 13: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harim
Fotoğraf 14: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harim
166
Fotoğraf 15: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil
Fotoğraf 16: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil
167
Fotoğraf 17: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfil çıkması
Fotoğraf 18: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfili
168
Fotoğraf 19: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfiline geçiş
Fotoğraf 20: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfilinin altındaki kalem işi süslemeler
169
Fotoğraf 21 Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, bey mahfilindeki kalem işi süslemeler
Fotoğraf 22: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap
170
Fotoğraf 23: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden genel görünüş
Fotoğraf 24: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberdeki kalem işi süslemeler
171
Fotoğraf 25: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay
Fotoğraf 26: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay
172
Fotoğraf 27: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, minberden detay
Fotoğraf 28: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, vaaz kürsüsü
173
Fotoğraf 29: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap önündeki mukarnaslı sütun başlıkları ve tavan göbeği
Fotoğraf 30: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mihrap önündeki yıldız tavan göbeği
174
Fotoğraf 31: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, ilk sahında yıldız tavan göbeğinin iki yanındaki tavan göbeklerinden biri
Fotoğraf 32: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, ikinci sahındaki yıldız tavan göbeği
175
Fotoğraf 33: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, üçüncü sahındaki yıldız tavan göbeği
Fotoğraf 34: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, dördüncü sahındaki yıldız tavan göbeği
176
Fotoğraf 35: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, giriş kapısının üzerindeki kitabe
Fotoğraf 36: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, giriş kapısının üzerindeki kitabe
177
Fotoğraf 37: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, mahfildeki ahşap kitabe
Fotoğraf 38: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephenin bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005)
178
Fotoğraf 39: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, batı cephenin bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005)
Fotoğraf 40: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harimde mihrap yönünün bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005)
179
Fotoğraf 41: Taşkent, Büyük (Uzun Şıh) Camii, harimde mahfilin bulunduğu kısmın bugünkü durumu (VGM Arşivi’nden 2005)
Fotoğraf 42: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, kuzeybatı cephe
180
Fotoğraf 43: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güney cephe
Fotoğraf 44: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güney cephedeki son cemaat yeri
181
Fotoğraf 45: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, güneydoğu cephe
Fotoğraf 46: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, harim giriş kapısı
182
Fotoğraf 47: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, harim
Fotoğraf 48: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil
183
Fotoğraf 49: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil altındaki süsleme
Fotoğraf 50: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mahfil altındaki süsleme
184
Fotoğraf 51: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mihrap
Fotoğraf 52: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, minber
185
Fotoğraf 53: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, vaaz kürsüsü
Fotoğraf 54: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, kitabe
186
Fotoğraf 55: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, mezar taşı
Fotoğraf 56: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme
187
Fotoğraf 57: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme
Fotoğraf 58: Hadim, Dülgerler Köyü Camii, duvar örgüsündeki devşirme malzeme
188
Fotoğraf 59: Taşkent, Sazak Köyü Camii, genel görünüş
Fotoğraf 60: Taşkent, Sazak Köyü Camii, genel görünüş (KKTVKK Arşivi’nden, 1988)
189
Fotoğraf 61: Taşkent, Sazak Köyü Camii, batı cephedeki kitabe
Fotoğraf 62: Taşkent, Sazak Köyü Camii, güneybatı cephe
190
Fotoğraf 63: Taşkent, Sazak Köyü Camii, kuzey cephe
Fotoğraf 64: Taşkent, Sazak Köyü Camii, kuzey cephe (KKTVKK Arşivi’nden, 1988)
191
Fotoğraf 65: Taşkent, Sazak Köyü Camii, yazlık kısım
Fotoğraf 66: Taşkent, Sazak Köyü Camii, yazlık kısımda yer alan ocak
192
Fotoğraf 67: Taşkent, Sazak Köyü Camii, harim giriş kapısı
Fotoğraf 68: Taşkent, Sazak Köyü Camii, harim
193
Fotoğraf 69: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil
Fotoğraf 70: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil
194
Fotoğraf 71: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil
Fotoğraf 72: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfil çıkması
195
Fotoğraf 73: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mahfilin altında yer alan kalem işi süslemeler
Fotoğraf 74: Taşkent, Sazak Köyü Camii, mihrap
196
Fotoğraf 75: Taşkent, Sazak Köyü Camii, minber
Fotoğraf 76: Taşkent, Sazak Köyü Camii, minberden detay
197
Fotoğraf 77: Taşkent, Sazak Köyü Camii, vaaz kürsüsü
Fotoğraf 78: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneydoğudan genel görünüş
198
Fotoğraf 79: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneydoğudan genel görünüş (KKTVKK Arşivi’nden, 1983)
Fotoğraf 80: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneybatı cephe
199
Fotoğraf 81: Hadim, Aşağı Hadim Camii, güneybatı cephe (KKTVKK Arşivi’nden, 1983)
Fotoğraf 82: Hadim, Aşağı Hadim Camii, harimden görünüş
200
Fotoğraf 83: Hadim, Aşağı Hadim Camii, harimden görünüş
Fotoğraf 84: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil
201
Fotoğraf 85: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil altındaki kalem işi süslemeler
Fotoğraf 86: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil altındaki kalem işi süslemeler
202
Fotoğraf 87: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması
Fotoğraf 88: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması altındaki kalem işi süslemeler
203
Fotoğraf 89: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mahfil çıkması altındaki kalem işi süslemeler
Fotoğraf 90: Hadim, Aşağı Hadim Camii, mihrap
204
Fotoğraf 91: Hadim, Aşağı Hadim Camii, minber
Fotoğraf 92: Hadim, Aşağı Hadim Camii, minber giriş kapısı
205
Fotoğraf 93: Hadim, Aşağı Hadim Camii, vaaz kürsüsü
Fotoğraf 94: Hadim, Aşağı Hadim Camii, kitabe
206
Fotoğraf 95: Hadim, Bademli Kasabası Camii, genel görünüş
Fotoğraf 96: Hadim, Bademli Kasabası Camii, doğu cephe
207
Fotoğraf 97: Hadim, Bademli Kasabası Camii, doğu cephedeki son cemaat yeri
Fotoğraf 98: Hadim, Bademli Kasabası Camii, son cemaat yerindeki profilli sütun yastığı
208
Fotoğraf 99: Hadim, Bademli Kasabası Camii, güney cephe
Fotoğraf 100: Hadim, Bademli Kasabası Camii, harim giriş kapısı
209
Fotoğraf 101: Hadim, Bademli Kasabası Camii, mahfil
Fotoğraf 102: Hadim, Bademli Kasabası Camii, mihrap
210
Fotoğraf 103: Hadim, Bademli Kasabası Camii, minber
Fotoğraf 104: Hadim, Bademli Kasabası Camii, minberden detay
211
Fotoğraf 105: Hadim, Bademli Kasabası Camii, ahşap tavan
Fotoğraf 106: Hadim, Bademli Kasabası Camii, sekizgen tavan göbeği
212
Fotoğraf 107: Hadim, Bademli Kasabası Camii, yıldız tavan göbeği
Fotoğraf 108: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, doğudan genel görünüş
213
Fotoğraf 109: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, batı cephe
Fotoğraf 110: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, mahfil
214
Fotoğraf 111: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, mihrap
Fotoğraf 112: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, minber
215
Fotoğraf 113: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, vaaz kürsüsü
Fotoğraf 114: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Yukarı Mahalle Camii, yıldız tavan göbeği
216
Fotoğraf 115: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, batı cephe
Fotoğraf 116: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, güney cephe
217
Fotoğraf 117: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, doğu cephe
Fotoğraf 118: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, kuzey cephe
218
Fotoğraf 119: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, harim
Fotoğraf 120: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil
219
Fotoğraf 121: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil
Fotoğraf 122: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mahfil
220
Fotoğraf 123: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, mihrap
Fotoğraf 124: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, minber
221
Fotoğraf 125: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, ahşap tavan ve sütun yastıkları
Fotoğraf 126: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, kare tavan göbeği
222
Fotoğraf 127: Hadim, Kalınağıl Köyü Camii, yıldız tavan göbeği
Fotoğraf 128: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, doğu cepheden genel görünüş
223
Fotoğraf 129: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, doğu cephe
Fotoğraf 130: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, güney cephe
224
Fotoğraf 131: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, batı cephe
Fotoğraf 132: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, ayakkabılık mekânı
225
Fotoğraf 133: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mahfil
Fotoğraf 134: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mahfil çıkması
226
Fotoğraf 135: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, mihrap
Fotoğraf 136: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, minber
227
Fotoğraf 137: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, vaaz kürsüsü
Fotoğraf 138: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, ahşap kirişlemeli tavan ve sütun yastığı
228
Fotoğraf 139: Hadim, Yalınçevre (Gerez) Kasabası Büyük Camii, kitabe
Fotoğraf 140: Hadim, Dedemli Kasabası Dolhanlar Mahallesi Eski Gülvet Camii, güneydoğudan genel görünüş
229
Fotoğraf 141: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, genel görünüş
Fotoğraf 142: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, kuzey cephe
230
Fotoğraf 143: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, batı cephe
Fotoğraf 144: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güneybatı cephe ve minareler
231
Fotoğraf 145: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güney cephe
Fotoğraf 146: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, doğu cephe
232
Fotoğraf 147: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, güneybatıdaki minarenin şerefesinden detay
Fotoğraf 148: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, harim
233
Fotoğraf 149: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mahfil
Fotoğraf 150: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mahfil çıkmasından detay
234
Fotoğraf 151: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, mihrap ve vaaz kürsüsü
Fotoğraf 152: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, minber
235
Fotoğraf 153: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, tavan göbeği
Fotoğraf 154: Hadim, Dedemli Kasabası Camii, kitabe
236
Fotoğraf 155: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kuzeydoğu cephe
Fotoğraf 156: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kuzeybatı cephe
237
Fotoğraf 157: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kubbe
Fotoğraf 158: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, kubbeye geçiş elemanı tromp
238
Fotoğraf 159: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, iç kısım
Fotoğraf 160: Hadim, Hâdimî Kütüphanesi, iç kısım
239
Fotoğraf 161: Hadim, Korucu Köprüsü, genel görünüş
Fotoğraf 162: Hadim, Korucu Köprüsü, membâ yönü
240
Fotoğraf 163: Hadim, Korucu Köprüsü, mansap yönü
Fotoğraf 164: Hadim, Korucu Köprüsü, tabliye
241
Fotoğraf 165: Taşkent, Çibi Köprüsü, genel görünüş (Ahmet Kuş’dan)
Fotoğraf 166: Taşkent, Çibi Köprüsü , tabliye
242
Fotoğraf 167: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü, genel görünüş
Fotoğraf 168: Taşkent, Ilıcapınar Köprüsü, tabliye
243
Fotoğraf 169: Taşkent, Sazak Köprüsü, genel görünüş
244
Fotoğraf 170: Taşkent, Sazak Köprüsü, sivri kemer, mansap yönü
Fotoğraf 171: Taşkent, Sazak Köprüsü, ortadaki yarım daire kemer, mansap yönü
245
Fotoğraf 172: Taşkent, Sazak Köprüsü, selyaran
Fotoğraf 173: Taşkent, Sazak Köprüsü, tabliye (Haşim Karpuz’dan)
246
Fotoğraf 174: Taşkent, Sazak Köprüsü, mansap yönü, kuzey kemerdeki rozet süsleme
Fotoğraf 175: Taşkent, Sazak Köprüsü, mansap yönü, kuzey kemerdeki kitabe (Haşim Karpuz’dan)
247
Fotoğraf 176: Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü, genel görünüş
Fotoğraf 177: Taşkent, Afşar Kasabası Teyyare Subayı Hüseyin Bey Köprüsü, kitabe
248
Fotoğraf 178: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi, genel görünüş
Fotoğraf 179: Taşkent, Yukarı Mahalle Çeşmesi, kitabe
249
Fotoğraf 180: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, genel görünüş
Fotoğraf 181: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi
250
Fotoğraf 182: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, ayna taşı
Fotoğraf 183: Hadim, Dülgerler Köyü Çeşmesi, devşirme malzeme
251
Fotoğraf 184: Hadim, Müftüler Çeşmesi, (Haşim Karpuz’dan)
Fotoğraf 185: Hadim, Müftüler Çeşmesi, kitabe (Haşim Karpuz’dan)
252
Fotoğraf 186: Hadim, Müftüler Çeşmesi, günümüzdeki hali
Fotoğraf 187: Taşkent, Ballar Çeşmesi, genel görünüş
253
Fotoğraf 188: Taşkent, Ballar Çeşmesi, kitabe
Fotoğraf 189: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephe
254
Fotoğraf 190: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephede sivri kemerin altındaki kitabe ve taslık
Fotoğraf 191: Taşkent, Emirler Çeşmesi, güney cephede sivri kemerin altındaki kitabe
255
Fotoğraf 192: Taşkent, Emirler Çeşmesi, sivri kemerin sağ üst köşesindeki kitabe
Fotoğraf 193: Taşkent, Emirler Çeşmesi, sivri kemerin sol üst köşesindeki kitabe
256
Fotoğraf 194: Taşkent, Emirler Çeşmesi, batı cephe
Fotoğraf 195: Taşkent, Emirler Çeşmesi, batı cephede teğet kemerin altındaki kitabe
257
Fotoğraf 196: Hadim, Aşağı Hadim Mahallesi Çeşmesi, genel görünüş
Fotoğraf 197: Taşkent, Sarılar Mescidi, kuzeydoğudan genel görünüş
258
Fotoğraf 198: Taşkent, Sarılar Mescidi, güneydoğu cephe
Fotoğraf 199: Taşkent, Sarılar Mescidi, batı cephe
259
Fotoğraf 200: Taşkent, Sarılar Mescidi, harim
Fotoğraf 201: Taşkent, Sarılar Mescidi, mihrap
260
Fotoğraf 202: Taşkent, Sarılar Mescidi, yıldız tavan göbeği
Fotoğraf 203: Taşkent, Sarılar Mescidi, giriş kapısı üzerindeki kitabe
261
Fotoğraf 204: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, genel görünüş
Fotoğraf 205: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, kuzeydoğuda yer alan giriş kısmı
262
Fotoğraf 206: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, harim
Fotoğraf 207: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, mihrap, minber ve vaaz kürsüsü
263
Fotoğraf 208: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, harim giriş kapısı üzerindeki kitabeler
Fotoğraf 209: Taşkent, Çetmi Kasabası Camii, ilk yapıya ait kitabe
264
Fotoğraf 210: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, genel görünüş
Fotoğraf 211: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, batı cephe (Haşim Karpuz’dan)
265
Fotoğraf 212: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, mezarlar (Haşim Karpuz’dan)
Fotoğraf 213: Hadim, Dedemli Seyyid Bayram Türbesi, mezarların bugünkü hali
266
Fotoğraf 214: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü, yıkılmadan önceki hali (Haşim Karpuz’dan)
Fotoğraf 215: Hadim, Aşağı Kızılkaya Köprüsü, bugünkü hali
267
Fotoğraf 216: Taşkent Sultan Çeşmesi, bugünkü hali
268