Plan Gospodarki Niskoemisyjnej Dla Gminy Hanna

PLAN GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ DLA GMINY HANNA

Instytut Doradztwa Innowacyjnego Fundacja Inicjatyw Menedżerskich, 20-454 Lublin, ul. Wyspiańskiego 34 20-078 Lublin, ul. I Armii Wojska Polskiego 5/7 NIP: 946-26-21-557 tel./fax: (+48) 81 532 14 25; tel.: (+48) 81 441 33 44; email: REGON: 060743160 [email protected]; www.fim.org.pl Organ rejestrujący: Sąd Rejonowy Lublin – NIP: 712-308-96-56; KRS: 0000290822; Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku, VI Wydział Organ rejestrujący: Sąd Rejonowy Lublin – Wschód w Lublinie Gospodarczy – Krajowy Rejestr Sądowy z siedzibą w Świdniku, VI Wydział Gospodarczy – Krajowy Rejestr Sądowy

SPIS TREŚCI STRESZCZENIE ...... 3 I. WSTĘP ...... 6 II. OGÓLNA STRATEGIA REDUKCJI EMISJI DWUTLENKU WĘGLA ...... 7 2.1 Uwarunkowania zewnętrzne ...... 7 2.1.1 Podstawa prawna opracowania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej ...... 7 2.2 Ogólne informacje o zasobach ...... 23 2.2.1 Położenie ...... 23 2.2.2 Zasoby przyrodnicze ...... 24 2.2.3 Mieszkalnictwo ...... 38 2.2.4 Mobilność ...... 44 2.2.5 Transport zbiorowy ...... 46 2.2.6 Przemysł, rolnictwo i odpady ...... 47 2.2.7 Potencjał OZE ...... 48 2.2.8 Energia pierwotna i energia finalna ...... 51 2.2.9 Sieć energetyczna ...... 53 2.2.10 Sieć gazowa ...... 55 2.2.11 Odpady ...... 55 2.3 Identyfikacja obszarów problemowych ...... 56 III. CELE PLANU GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ ...... 57 IV. WYNIKI INWENTARYZACJI EMISJI ...... 59 4.1 Zużycie energii elektrycznej ...... 59 4.2 Zużycie gazu ziemnego ...... 60 4.3 Zużycie węgla i drewna na cele opałowe ...... 61 4.4 Zużycie paliw w transporcie ...... 62 4.5 Łączna szacowana emisja CO2 ...... 65 V. DZIAŁANIA I ŚRODKI FINANSOWE ZAPLANOWANE DO 2020 R...... 66 5.1 Działania inwestycyjne ...... 66 5.2 Działania nieinwestycyjne ...... 70 5.3 Strategia komunikacji ...... 71 5.4 Planowanie przestrzenne ...... 73 5.5 Zielone zamówienia publiczne ...... 74 5.6 Potencjalne źródła finansowania ...... 76 VI Struktura wdrażania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej ...... 79 VII Ewaluacja i monitoring Planu Gospodarki Niskoemisyjnej ...... 80

VIII Partycypacja interesariuszy ...... 85 IX Wykonalność finansowa i organizacyjna Planu Gospodarki Niskoemisyjnej ...... 85 X Zgodność z przepisami prawa SOOŚ ...... 86 Spis tabel: ...... 87 Spis map: ...... 88 Spis wykresów: ...... 88 Bibliografia: ...... 89

STRESZCZENIE

Plan Gospodarki Niskoemisyjnej jest dokumentem gminnym przyjmowanym przez radę gminy. Wymóg posiadania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej zawarto także w uszczegółowieniu dla 5 Osi priorytetowej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020, zwłaszcza dla Działania 5.4 Transport niskoemisyjny: "Warunkiem ubiegania się o wsparcie jest posiadanie planów gospodarki niskoemisyjnej/planów mobilności miejskiej" i Działania 5.5 Promocja niskoemisyjności: „zakres interwencji musi wynikać z planów gospodarki niskoemisyjnej”.

Za rok bazowy przyjęto rok 2010. Wybór roku bazowego jest uwarunkowany dostępnością danych – został wybrany najwcześniejszy możliwy rok do oszacowania emisji CO2.

Analiza danych zastanych oraz wyników badań ankietowych wykazała cztery główne obszary problemowe: 1) „niska emisja”, w tym:  duży udział gospodarstw domowych deklarujących, w trakcie badań ankietowych, ogrzewanie domów węglem,  niski udział kotłów grzewczych posiadających filtry,  niska świadomość mieszkańców na temat „niskiej emisji” oraz wartości zanieczyszczeń powietrza pochodzących ze spalania węgla i odpadów (np. opakowań plastikowych, gazet kolorowych, przedmiotów gumowych itp.). 2) zanieczyszczenia z transportu, w tym:  mały udział mieszkańców podróżujących komunikacją zbiorową w „podróżach ogółem”,  duże odległości dzienne pokonywane samochodami osobowymi,  nie wystarczająco rozwinięta sieć komunikacji zbiorowej,  niski udział wspólnego wykorzystania samochodu przez kilka gospodarstw domowych (tzw. car pooling). 3) efektywność energetyczna, w tym:  niska efektywność energetyczna gospodarstw domowych,  wysokie średnie rachunki miesięczne za energię elektryczną,  stosunkowo duży odsetek gospodarstw domowych deklarujących konieczność termomodernizacji budynków mieszkalnych (ocieplenie ścian, wymiana stolarki okiennej, ocieplenie stropów),  niska świadomość ekonomiczna na temat możliwych oszczędności wydatków w przypadku zastosowania energooszczędnych urządzeń i rozwiązań (np. czasowe wyłączniki prądu, wyłączanie nieużywanych urządzeń z gniazdka – a nie pozostawianie ich w trybie uśpienia, zmiana taryf energetycznych). 4) odnawialne źródła energii, w tym:

 niewykorzystany potencjał energii słonecznej do ogrzewania wody (użycie kolektorów słonecznych) – jak dotąd około 300 gospodarstw w gminie używa kolektorów do ogrzania wody,  bardzo mały odsetek gospodarstw domowych wykorzystujących odnawialne źródła energii,  obszary, na których notuje się większe natężenie emisji (szczególnie w okresie zimowym) to głównie tereny zwartej zabudowy (niska emisja) oraz tereny wzdłuż

ciągów komunikacyjnych (hałas, emisja CO2 i pozostałych zanieczyszczeń).

Cel główny oraz cele pośrednie Planu Gospodarki Niskoemisyjnej są odzwierciedleniem celów wymaganych w wytycznych SEAP, a stawianych planom gospodarki niskoemisyjnej. Tym samym celem nadrzędnym PGN jest: „Poprawa jakości powietrza na terenie całej gminy, szczególnie w wyznaczonych obszarach, na których odnotowano przekroczenia, poprzez redukcję emisji zanieczyszczeń”.

Cele PGN – Poprawa jakości powietrza na terenie całej gminy, szczególnie w wyznaczonych obszarach, na których odnotowano przekroczenia, poprzez redukcję emisji zanieczyszczeń, redukcję zużycia energii finalnej oraz wzrost udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych do roku 2020:

 redukcja emisji CO2 w stosunku do 2020 roku o 0,73%,  redukcja o 0,12% zużycia energii finalnej,  redukcja zużycia energii elektrycznej z elektrowni węglowych o 54,05%  wzrost udziału OZE w energii całkowitej (elektryczna, cieplna i paliwa transportowe) z poziomu 0% w roku bazowym 2010 do poziomu 0,11% w roku docelowym 2020  wzrost udziału OZE w energii elektrycznej) z poziomu 0% w roku bazowym 2010 do poziomu 49,25%.

Cele pośrednie PGN: • wyraźne oszczędności w budżecie, dzięki ograniczeniu i optymalizacji zużycia energii elektrycznej a także innych mediów, • udoskonalenie zarządzania, • poprawa jakości powietrza poprzez realizację Programu Ochrony Powietrza (POP), • lepszy wizerunek władz samorządowych w oczach mieszkańców.

Realizując wyznaczone cele na rok 2020, polityka władz Gminy będzie ukierunkowana na osiągnięcie w dłuższej perspektywie czasu (rok 2030 i kolejne lata): • możliwie neutralnego dla środowiska i życia mieszkańców wpływu działań władz Gminy na rzecz ograniczenia emisji, • maksymalnej termomodernizacji sektora publicznego i mieszkaniowego, • maksymalnego wykorzystania technicznego potencjału energii odnawialnej na terenie gminy,

• zapewnienia maksymalnie największego udziału paliw o niskiej emisyjności CO2, • promocję oraz wspieranie mieszkańców w systematycznym zastępowaniu indywidualnych źródeł ciepła opartych na paliwach kopalnych źródłami niskoemisyjnymi, • zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej, • promocję transportu zbiorowego oraz indywidualnego – rowerowego.

Kierunki działań: 1. Ograniczanie wielkości tzw. niskiej emisji. 2. Ograniczanie zadymienia. 3. Ograniczanie zagrożeń dla zdrowia ludzi związanych z zanieczyszczeniami ze źródeł komunikacyjnych. 4. Wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych. 5. Zmiana nośników energii na bardziej ekologiczne, takie jak: gaz, olej opałowy, alternatywne źródła energii: energia słoneczna, energia z biomasy (m.in. wykorzystanie odpadów porolniczych, odpadów z terenów leśnych, własnych plantacji roślin energetycznych - w formie zrębek, pelletu, brykietów, odpadów z terenów zielonych i ogrodów). 6. Wprowadzanie programu oszczędności energii poprzez termomodernizację budynków użyteczności publicznej i budynków mieszkalnych. 7. Edukacja mieszkańców na temat zanieczyszczeń z niskiej emisji i szkodliwości spalania odpadów komunalnych w piecach domowych. 8. Promocja budownictwa pasywnego i/lub stosowanie energooszczędnych materiałów i technologii przy budowie nowych obiektów. 9. Wspieranie rozwoju ruchu rowerowego poprzez likwidację barier technicznych oraz tworzenie ścieżek rowerowych. 10. Bieżąca modernizacja dróg i ciągów komunikacyjnych, w tym budowa stref zieleni izolacyjnej wzdłuż ciągów komunikacyjnych (strefy te powinny być komponowane z gatunków o dużej odporności na zanieczyszczenia oraz właściwie pielęgnowane, a ubytki uzupełniane). 11. Podniesienie świadomości społecznej i budowa instalacji produkujących energię odnawialną. 12. Stworzenie sprawnie funkcjonującego systemu konsultacji dotyczących OZE. 13. Popularyzacja i wdrożenie najlepszych praktyk w dziedzinie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, w sferze rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i finansowych.

I. WSTĘP

Niniejszy dokument przygotowano na zlecenie Urzędu Gminy Hanna, zgodnie z wymogiem posiadania dokumentu strategicznego jakim jest Plan Gospodarki Niskoemisyjnej w przypadku możliwości pozyskania zewnętrznych środków finansowych z budżetu Unii Europejskiej na inwestycje z zakresu gospodarki niskoemisyjnej (4 cel tematyczny Unii Europejskiej). Niniejszy dokument powstał na podstawie metodologii „bottom-up”, która opiera się na danych źródłowych pochodzących od mieszkańców oraz urzędu gminy. Dane źródłowe do bazowej inwentaryzacji emisji pochodzą z ankiet oraz danych przekazanych za pośrednictwem Urzędu Gminy przez Spółkę PGE (dystrybutora energii elektrycznej) i Starostwo Powiatowe we Włodawie. Dane statystyczne uzupełniające diagnozę zaczerpnięto z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W trakcie przygotowania Planu posiłkowano się wynikami badań ogólnodostępnych analiz i raportów z zakresu m.in. ochrony powietrza, alternatywnych źródeł energii, mobilności oraz zapisami dokumentów planistycznych i strategicznych gminnych, regionalnych oraz szczebla powiatowego i ponadlokalnego (obszar funkcjonalny). Spis dokumentów źródłowych zebrano w bibliografii.

II. OGÓLNA STRATEGIA REDUKCJI EMISJI DWUTLENKU WĘGLA

2.1 Uwarunkowania zewnętrzne

2.1.1 Podstawa prawna opracowania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej

Potrzeba sporządzenia i realizacji Planu Gospodarki Niskoemisyjnej wynika ze zobowiązań, określonych w ratyfikowanym przez Polskę Protokole z Kioto oraz w pakiecie klimatyczno-energetycznym, przyjętym przez Komisję Europejską w grudniu 2008 roku. Ponadto jest zgodna z polityką Polski i wynika z Założeń Narodowego Programu Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej, przyjętych przez Radę Ministrów 16 sierpnia 2011 roku. Plan Gospodarki Niskoemisyjnej dla Gminy Hanna pomoże w spełnieniu obowiązków nałożonych na jednostki sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej, określonych w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz. U. Nr 94, poz. 551 z późn. zm.). Posiadanie Planu będzie podstawą do uzyskania dotacji m.in. na cele termomodernizacyjne oraz wspierania niskoemisyjnego transportu zbiorowego z budżetu Unii Europejskiej w perspektywie finansowej 2014-2020. Wymóg posiadania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej zawarto także w uszczegółowieniu dla 5 Osi priorytetowej Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020, zwłaszcza dla Działania 5.4 Transport niskoemisyjny, gdzie: "Warunkiem ubiegania się o wsparcie jest posiadanie planów gospodarki niskoemisyjnej/planów mobilności miejskiej"1 oraz Działania 5.5 Promocja niskoemisyjności gdzie „wsparcie skierowane jest do obszarów posiadających uprzednio przygotowane plany gospodarki niskoemisyjnej”2. W ramach m.in. Działania 4.1 Wsparcie wykorzystania OZE, Działania 5.2 Efektywność energetyczna sektora publicznego oraz Działania 5.3 Efektywność energetyczna sektora mieszkaniowego, w SzOOP RPO WL nie wskazano warunku posiadania PGN, aczkolwiek w związku z tym, że projekty będą musiały wykazać wyraźny pozytywny wpływ na środowisko, przedstawiony w formie oszczędności

energii, obniżonej emisji CO2 i pyłu PM 10 zgodnie z zapisami Dyrektywy 2008/50/EC, do atmosfery lub wzrostu wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Planie Gospodarki Niskoemisyjnej dla gminy Hanna ujęto również projekty termomodernizacji oraz z zakresu rozproszonej energetyki.

1 Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 z 29 marca 2016 roku, Zarząd Województwa Lubelskiego, s. 125 2 Szczegółowy Opis Osi Priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 z 29 marca 2016 roku, Zarząd Województwa Lubelskiego, s. 129

Tabela 1. Podstawy prawne opracowania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej – prawo unijne. DOKUMENT KONKRETNE PRZEPISY PRAWNE Pakiet Klimatyczno - Cele: redukcja emisji gazów cieplarnianych Energetyczny 2020 (nazywany o 20% w 2020 r. w stosunku do emisji z roku pakietem „3 x 20%”) przyjęty 1990, zwiększenie udziału energii ze źródeł przez Parlament Europejski odnawialnych do 20% w 2020 r. w bilansie i przywódców krajów energetycznym UE (dla Polski 15%); podniesienie członkowskich UE w marcu o 20% efektywności energetycznej do 2020 r., 2007 r. ograniczenie emisji o 21% w systemie EU ETS do 2020 r. w porównaniu do poziomu emisji z 2005 r. (dla Polski 14% w obszarach nie objętych EU ETS) Redukcja emisji gazów cieplarnianych, Redukcja zużycia energii finalnej, Zwiększenie udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych Ramowa Konwencja Narodów Celem Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zjednoczonych jest „doprowadzenie do zmian klimatu z 9 maja 1992 ustabilizowania koncentracji gazów cieplarnianych roku. Pełny tekst konwencji na poziomie, który zapobiegałby niebezpiecznej w języku polskim i angielskim antropogenicznej ingerencji w system klimatyczny, został ogłoszony w Dzienniku dla uniknięcia zagrożenia produkcji żywności i dla Ustaw nr 53 z 10 maja 1996 umożliwienia zrównoważonego rozwoju roku, poz. 238. ekonomicznego, poziom taki powinien być osiągnięty w okresie wystarczającym do naturalnej adaptacji ekosystemu do zmian klimatu”. Podstawowe zobowiązania konwencji to: • opracowanie i wdrożenie krajowej strategii redukcji emisji gazów szklarniowych, opartej na mechanizmach administracyjnych i działaniach administracyjnych, • inwentaryzacja emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych na podstawie określonej metodyki, • prowadzenie badań w zakresie zmian klimatu, • opracowywanie raportów rządowych (co 2 lata) o wypełnianiu zobowiązań konwencji, • pomoc finansowa, naukowa i technologiczna krajów wysoko rozwiniętych dla innych stron konwencji.

Poziom odniesienia dla wielkości emisji dla większości krajów stanowi emisja z roku 1990, a dla Polski z roku 1988. Dyrektywa Parlamentu Dyrektywa ustanawia środki mające na celu: Europejskiego i Rady 1) Zdefiniowanie i określenie celów dotyczących 2008/50/WE z dnia 21 maja jakości powietrza, wyznaczonych w taki 2008 roku w sprawie jakości sposób, aby unikać, zapobiegać lub ograniczać powietrza i czystszego szkodliwe oddziaływanie na zdrowie ludzi powietrza dla Europy (CAFE). i środowisko jako całość. 2) Ocenę jakości powietrza w państwach członkowskich na podstawie wspólnych metod i kryteriów. 3) Uzyskiwanie informacji na temat jakości powietrza, pomocnych w walce z zanieczyszczeniami powietrza i uciążliwościami oraz w monitorowaniu długoterminowych trendów i poprawy stanu powietrza wynikających z realizacji środków krajowych i wspólnotowych. 4) Zapewnienie, że informacja na temat jakości powietrza była udostępniana społeczeństwu. 5) Utrzymanie jakości powietrza, tam gdzie jest ona dobra, oraz jej poprawę w pozostałych przypadkach. 6) Promowanie ścisłej współpracy pomiędzy państwami członkowskimi w zakresie ograniczania zanieczyszczenia powietrza. Dyrektywa 2009/28/WE z dnia Dyrektywa ustanawia wspólne ramy 23 kwietnia 2009 roku w dla promowania energii ze źródeł odnawialnych. sprawie promocji stosowania Określa obowiązkowe krajowe cele ogólne energii ze źródeł w odniesieniu do całkowitego udziału energii ze odnawialnych. źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto i w odniesieniu do udziału energii ze źródeł odnawialnych w transporcie. Ustanawia zasady dotyczące statystycznych przekazów między państwami członkowskimi, wspólnych projektów między państwami członkowskimi i z państwami trzecimi, gwarancji pochodzenia, procedur administracyjnych, informacji i szkoleń oraz dostępu energii ze źródeł odnawialnych

do sieci elektroenergetycznej. Określa kryteria zrównoważonego rozwoju dla biopaliw i biopłynów. Dyrektywa 2010/31/UE Dyrektywa promuje poprawę charakterystyki Parlamentu Europejskiego energetycznej budynków w Unii, i Rady z dnia 19 maja 2010 z uwzględnieniem panujących na zewnątrz roku w sprawie charakterystyki warunków klimatycznych i warunków lokalnych energetycznej budynków. oraz wymagań dotyczących klimatu wewnętrznego i opłacalności ekonomicznej. Dyrektywa 2012/27/UE Dyrektywa ustanawia wspólną strukturę ramową Parlamentu Europejskiego dla środków służących wspieraniu efektywności i Rady z dnia 25 października energetycznej w Unii, aby zapewnić osiągnięcie 2012 roku w sprawie głównego unijnego celu zakładającego efektywności energetycznej. zwiększenie efektywności energetycznej o 20 % do 2020 r., a także stworzyć warunki dla dalszego polepszania efektywności energetycznej. Zielona księga Komisji Przedmiotem zielonej księgi jest analiza Europejskiej pt. „Ramy problemów dotyczących przyszłości europejskiej polityki w zakresie klimatu polityki energetycznej i klimatycznej i energii do roku 2030”, w perspektywie roku 2030. przyjęta przez KE 27 marca 2013. Biała księga Komisji Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru Europejskiej pt. „Plan transportu – dążenie do osiągnięcia utworzenia jednolitego konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu europejskiego obszaru transportu. transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu” KOM(2011) 144. Źródło: opracowanie własne

Tabela 2. Podstawy prawne opracowania Planu Gospodarki Niskoemisyjnej – prawo krajowe. DOKUMENT KONKRETNE PRZEPISY PRAWNE Założenia Narodowego Programu Głównym celem Założeń jest rozwój Rozwoju Gospodarki gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu Niskoemisyjnej (NPRGN), zrównoważonego rozwoju kraju. Zakłada się, przyjęte przez Radę Ministrów w że prowadzone działania ukierunkowane będą dniu 16 sierpnia 2011 roku. na poprawę efektywności energetycznej, ale również wykorzystania zasobów w skali całej gospodarki. Wdrażane nowe technologie powinny skutkować ograniczeniem energo-, materiało- i wodo-chłonności. Ustawa o samorządzie gminnym Artykuł 7 Ustawy enumeratywnie wymienia (j.t. Dz.U. z 2016r. poz. 446). ponad 20 zadań, w tym sprawy związane z zaopatrzeniem w energię elektryczną i cieplną oraz gaz, budowę i utrzymanie wodociągów, kanalizacji, urządzeń sanitarnych oraz wysypisk. Ustawa prawo energetyczne (tekst Artykuł 18, 19 i 20 ustawy prawo jednolity Dz.U. 2012, poz.1059 energetyczne – doprecyzowanie zadań z późn. zm.). własnych Gminy w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz. Planowanie i organizacja zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe na obszarze gminy, Planowanie oświetlenia miejsc publicznych i dróg znajdujących się na terenie gminy, Finansowanie oświetlenia ulic, placów i dróg publicznych znajdujących się na terenie gminy, Planowanie i organizacja działań mających na celu racjonalizację zużycia energii i promocję rozwiązań zmniejszających zużycie energii na terenie gminy, Działania zwiększające efektywność energetyczną. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Ustawa normuje działalność obejmującą Prawo budowlane(tekst jednolity sprawy projektowania, budowy, utrzymania Dz.U. 2013, poz.1409 z późn. i rozbiórki obiektów budowlanych zm.). oraz określa zasady działania organów administracji publicznej w tych dziedzinach.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 Ustawa określa zasady ochrony środowiska roku Prawo ochrony Środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, (tekst jednolity Dz.U. 2013, poz. z uwzględnieniem wymagań zrównoważonego 1232 z późn. zm.). rozwoju. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 Ustawa określa zasady finansowania roku o wspieraniu ze środków Funduszu Termomodernizacji termomodernizacji i remontów i Remontów części kosztów przedsięwzięć (Dz.U. 2008, Nr 223 poz. 1459 termomodernizacyjnych i remontowych. z późn. zm.). Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 Ustawa określa: roku o charakterystyce 1) zasady sporządzania świadectw energetycznej budynków (Dz.U. charakterystyki energetycznej, 2014, poz. 1200). 2) zasady kontroli systemu ogrzewania i systemu klimatyzacji w budynkach, 3) zasady prowadzenia centralnego rejestru charakterystyki energetycznej budynków, 4) sposób opracowania krajowego planu działań mającego na celu zwiększenie liczby budynków o niskim zużyciu energii. Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 Ustawa określa: roku o efektywności energetycznej 1) krajowy cel w zakresie oszczędnego (Dz.U. 2011, Nr 94, poz. 551 gospodarowania energią, z późn. zm.). 2) zadania jednostek sektora publicznego w zakresie efektywności energetycznej, 3) zasady uzyskania i umorzenia świadectwa efektywności energetycznej, 4) zasady sporządzania audytu efektywności energetycznej. Obwieszczenie Ministra Obwieszczenie zawiera listę przedsięwzięć Gospodarki z dnia 21.12.2012 roku wpływających na poprawę efektywności w sprawie szczegółowego wykazu energetyczne, w tym m.in. ocieplenie ścian, przedsięwzięć służących poprawie stropów, wymiana urządzeń elektrycznych efektywności energetycznej (M.P. i oświetlenia. 2013, poz.15). Ustawa o odnawialnych źródłach Określa warunki jakie powinien spełnić energii (Dz.U. 2015, poz.478). wytwórca energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii w mikroinstalacji będący osobą fizyczną

niewykonującą działalności gospodarczej regulowanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, który wytwarza energię elektryczną w celu jej zużycia na własne potrzeby. Źródło: opracowanie własne

Tabela 3. Zgodność z dokumentami strategicznymi szczebla krajowego. TYTUŁ DOKUMENTU UZASADNIENIE Polityka energetyczna Polski Główne cele polityki energetycznej: do 2030 roku (załącznik • Dążenie do utrzymania zero energetycznego do uchwały nr 157/2010 wzrostu gospodarczego, tj. rozwoju gospodarki Rady Ministrów z dnia 29 następującego bez wzrostu zapotrzebowania na września 2010 roku) oraz energię pierwotną, projekt Polityki energetycznej • Konsekwentne zmniejszanie energochłonności Polski do 2050 roku (wersja polskiej gospodarki do poziomu UE-15. 0.2 z sierpnia 2014 roku).

Szczegółowymi celami w tym obszarze są: • Zwiększenie sprawności wytwarzania energii elektrycznej, poprzez budowę wysokosprawnych jednostek wytwórczych, • Dwukrotny wzrost do roku 2020 produkcji energii elektrycznej wytwarzanej w technologii wysokosprawnej kogeneracji, w porównaniu do produkcji w 2006 r., • Zmniejszenie wskaźnika strat sieciowych w przesyle i dystrybucji, poprzez m.in. modernizację obecnych i budowę nowych sieci, wymianę transformatorów o niskiej sprawności oraz rozwój generacji rozproszonej, • Wzrost efektywności końcowego wykorzystania energii, • Zwiększenie stosunku rocznego zapotrzebowania na energię elektryczną do maksymalnego zapotrzebowania na moc w szczycie obciążenia, co pozwala zmniejszyć całkowite koszty zaspokojenia popytu na energię elektryczną.

Krajowy Plan Działań Krajowy plan działań zawiera opis środków dotyczący efektywności poprawy efektywności energetycznej w podziale energetycznej, przyjęty przez na sektory końcowego wykorzystania energii Radę Ministrów 17 kwietnia oraz obliczenia dotyczące oszczędności energii 2012 roku, finalnej uzyskanych w latach 2008-2012 i planowanych do uzyskania w 2016 r., zgodnie z wymaganiami dyrektywy 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Ograniczenie zużycia energii pierwotnej w latach 2010-2020 (13,6 Mton). Zużycie energii finalnej w wartościach bezwzględnych (71,6 Mton). Zużycie energii pierwotnej w wartościach bezwzględnych (96,4 Mton). Krajowy Plan Działania Określa krajowe cele w zakresie udziału energii w zakresie energii ze źródeł ze źródeł odnawialnych zużyte w sektorze odnawialnych, przyjęty przez transportowym, sektorze energii elektrycznej, Radę Ministrów 7 grudnia sektorze ogrzewania i chłodzenia w 2020 roku. 2010 roku. Strategiczny plan adaptacji Celem SPA 2020 jest zapewnienie dla sektorów i obszarów zrównoważonego rozwoju oraz efektywnego wrażliwych na zmiany funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa klimatu do roku 2020 w warunkach zmian klimatu. z perspektywą do roku 2030 Realizacji celu mają sprzyjać działania: (SPA 2020), przyjęty przez - legislacyjne (na szczeblu lokalnym są to plany Radę Ministrów 29 i strategie), października 2014 roku. - informacyjne (na szczeblu lokalnym możliwe jest włączenie społeczeństwa w proces adaptacji do zmian klimatu i zarządzania przestrzenią miasta ale także podnoszenie świadomości na temat ryzykownych - ekstremalnych zjawisk pogodowych - możliwego przeciwdziałania, przygotowania się do takich ewentualnych sytuacji oraz ścieżek i procedur postępowania na wypadek powstania takich zagrożeń), - badania naukowe i prace rozwojowe (w ramach realizacji projektu planuje się zlecenie realizacji badań rozwojowych wykorzystujących prace naukowe - analizy desk research oraz prac

naukowych – inwentaryzacja gatunków roślin oraz wytyczne nt utrzymania i/lub wprowadzenia

roślin asymilujących CO2. Strategia rozwoju transportu określono w dokumentach cele operacyjne do 2020 roku z perspektywą w obszarach transportu: drogowego, kolejowego, do 2030 roku, przyjęta przez morskiego i wodno-śródlądowego, Radę Ministrów 22 stycznia z wykorzystaniem środków unijnych na lata 2013 roku i Dokument 2014-2020 oraz wyznaczono kryteria wyboru Implementacyjny uchwalony projektów do przygotowania rankingu 14 września 2014 roku. priorytetowych inwestycji, które poprawią krajową i międzynarodową dostępność transportową Polski. Koncepcja Przestrzennego Do celów polityki przestrzennego Zagospodarowania Kraju zagospodarowania kraju należy m.in.: 2030, przyjęta przez Radę - poprawa spójności wewnętrznej i terytorialnej, Ministrów 13 grudnia 2011 równoważenie rozwoju kraju poprzez promowanie roku. integracji funkcjonalnej, tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich terytoriów, - kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski, - zwiększenie odporności struktury przestrzennej kraju na zagrożenia naturalne i utraty bezpieczeństwa energetycznego oraz kształtowanie struktur przestrzennych wspierających zdolności obronne państwa. Krajowa Polityka Miejska. Najważniejszym z wyzwań dla Polski jest konieczność: zarządzania zasobami wody, optymalizacji zarządzania zasobami i surowcami, przygotowanie się do skutków zmian klimatycznych, zwiększonego zapotrzebowania na energię oraz ograniczenia emisji zanieczyszczeń do powietrza, w tym pyłów, co wiąże się z poprawą jakości powietrza, a w szczególności z ograniczeniem pyłów i gazów cieplarnianych

(CO2) i odlotowych z transportu, przemysłu, czy gospodarstw domowych.

Założenia Narodowego Opracowanie założeń wynikało z potrzeby redukcji Programu Rozwoju emisji gazów cieplarnianych i innych substancji Gospodarki Niskoemisyjnej wprowadzanych do powietrza we wszystkich przyjęte w dniu 16 sierpnia obszarach gospodarki. Osiągnięcie efektu 2011 r. przez Radę redukcyjnego będzie powiązane z racjonalnym Ministrów. wydatkowaniem środków. Istotą programu jest zapewnienie korzyści ekonomicznych, społecznych i środowiskowych płynących z działań zmniejszających emisję. NPRGN kierowany jest do przedsiębiorców wszystkich sektorów gospodarki, samorządów gospodarczych i terytorialnych, organizacji otoczenia biznesu, organizacji pozarządowych, także do wszystkich obywateli państwa. Głównym celem programu jest rozwój gospodarki niskoemisyjnej przy zapewnieniu zrównoważonego rozwoju kraju. Osiągnięciu celu głównego będą sprzyjać cele szczegółowe, a mianowicie: - rozwój niskoemisyjnych źródeł energii – związany z dywersyfikacją źródeł wytwarzania energii elektrycznej, ciepła i chłodu. Zakłada dążenie do określenia mixu energetycznego, który będzie najbardziej skuteczny w kwestii realizacji celów redukcji emisji gazów cieplarnianych i najkorzystniejszy ekonomicznie, oraz powstanie nowych branż przemysłu skutecznie wspierających ten rozwój, a co za tym idzie nowych miejsc pracy; - poprawa efektywności energetycznej – dotycząca przedsiębiorstw energetycznych i gospodarstw domowych. Zakłada m.in.:  ujednolicenie poziomu infrastruktury technicznej, termomodernizację infrastruktury mieszkalnej, zaostrzenie standardów w stosunku do nowych budynków, wprowadzanie budynków pasywnych oraz modernizację obecnie funkcjonującej sieci energetycznej;  poprawę efektywności gospodarowania surowcami i materiałami – związaną z efektywnym pozyskiwaniem i racjonalnym

wykorzystywaniem surowców i nośników energii oraz wdrożeniem nowych, innowacyjnych rozwiązań;  rozwój i wykorzystanie technologii niskoemisyjnych – zakłada wykorzystanie nowych technologii uwzględniających aspekty efektywności energetycznej, gospodarowania surowcami i materiałami oraz efektywnego gospodarowania odpadami;  zapobieganie powstawaniu oraz poprawa efektywności gospodarowania odpadami – zakłada prowadzenie działań w zakresie zbiórki, odzysku i recyklingu odpadów;  promocja nowych wzorców konsumpcji – konieczne jest wdrażanie zrównoważonych wzorców konsumpcji oraz wykształcenie właściwych postaw społecznych we wczesnym etapie kształcenia. Źródło: opracowanie własne

Tabela 4. Zgodność z dokumentami strategicznymi szczebla regionalnego i ponadlokalnego. TYTUŁ UZASADNIENIE DOKUMENTU Strategia Rozwoju Strategia wyznacza cztery obszary priorytetowe: Miasta, Województwa Obszary wiejskie, Innowacyjność i Integrację Lubelskiego na lata 2014 oraz cztery cele strategiczne: – 2020 (z perspektywą 1. Wzmacnianie urbanizacji regionu. do 2030) – uchwała Nr 2. Restrukturyzacja rolnictwa oraz obszarów wiejskich. XXXIV/559/2013 3. Selektywne zwiększanie potencjału wiedzy, Sejmiku Województwa kwalifikacji, zaawansowania technologicznego, Lubelskiego z dnia 24 przedsiębiorczości i innowacyjności regionu. czerwca 2013 roku. 4. Funkcjonalna, przestrzenna, społeczna i kulturowa integracja regionu. Aspekty niskoemisyjności wspomniane są w: - celu 1.1 Rozwijanie funkcji metropolitalnej Lublina (stworzenie możliwości sprawnego i szybkiego przemieszczanie się po obszarze metropolitalnym), - celu 4.5 Racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów przyrody dla potrzeb gospodarczych i rekreacyjnych, przy zachowaniu i ochronie walorów środowiska przyrodniczego (racjonalne wykorzystanie energii i zwiększenie efektywności energetycznej; racjonalna eksploatacja zasobów). Plan Zagospodarowania Plan zagospodarowania wskazuje przestrzenne kierunki Przestrzennego rozwoju województwa. Wskazuje również na obszary Województwa o znaczącym potencjale produkcji energii Lubelskiego – uchwała z odnawialnych źródeł energii (biomasa, energia Nr XLV/597/02 Sejmiku słoneczna). Gmina Hanna jest jedną z gmin wskazaną Województwa w PZPWL jako potencjalny producent biomasy. Lubelskiego z dnia 29 lipca 2002 roku z późn zm. w tym projekt zmian PZPWL 2015. Program Rozwoju Cel główny Programu: Zwiększenie bezpieczeństwa Energetyki dla energetycznego województwa dla poprawy jakości życia Województwa jego mieszkańców i zapewnienia lepszych możliwości Lubelskiego – uchwała rozwoju regionalnego osiągnięty zostanie poprzez Nr CCXLVI/3054/09 realizację następujących celów szczegółowych: Zarządu Województwa 1) Pełne zaspokojenie obecnych i przyszłych potrzeb Lubelskiego z dnia odbiorców na media energetyczne;

14 lipca 2009 roku. 2) Osiągnięcie niezawodności i podniesienie jakości dostaw energii; 3) racjonalne użytkowanie energii; 4) wyrównanie poziomu zaopatrzenia w media energetyczne obszarów wiejskich i miejskich; 5) zwiększenie udziału odnawialnych źródeł w produkcji energii. Program Rozwoju Zgodnie z zapisami Programu: „Gminy mają szeroki Odnawialnych Źródeł asortyment instrumentów prowadzących Energii dla do upowszechnienia i efektywniejszego wykorzystania Województwa energii odnawialnej. Otwarta lista działań, które mogą Lubelskiego - uchwała realizować władze lokalne w celu zmniejszania emisji Nr XLI/623/2014 gazów cieplarnianych i rozwoju OZE może obejmować: Sejmiku Województwa - edukację i kreowanie dobrego przykładu, np. przez Lubelskiego z dnia zastosowanie ekologicznych rozwiązań w budynkach 3 lutego 2014 roku. będących w posiadaniu gminy; - realizację idei wspierania ochrony środowiska w wydawaniu pieniędzy publicznych poprzez uwzględnianie kryteriów dotyczących ochrony środowiska w zamówieniach publicznych(tzw. „zielone zamówienia”); - budowę sprawnego systemu transportu zbiorowego, korzystającego z ekologicznych paliw; - sprecyzowanie wymagań dotyczących budowy nowych budynków, uwzględniając w nich wykorzystanie odnawialnych źródeł energii; mogą one dotyczyć efektywności energetycznej, wykorzystania światła słonecznego poprzez odpowiednio skierowane okna, wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii, takich jak kolektory słoneczne, pompy ciepła i innych podobnych wymagań; -prowadzenie akcji promujących wykorzystanie energii odnawialnej na terenie gminy. Źródło: opracowanie własne

Tabela 5 Zgodność z dokumentami strategicznymi szczebla lokalnego TYTUŁ UZASADNIENIE DOKUMENTU Studium Zgodnie z dokumentem; „Kierunki rozwoju ciepłownictwa w gminie Uwarunkowań to: i Kierunków - sukcesywne zwiększanie udziału proekologicznych nośników Zagospodarowania energetycznych, dla zmniejszenia zanieczyszczeń środowiska, Przestrzennego - likwidacja niskosprawnych kotłowni węglowych, Gminy Hanna - modernizacja istniejących kotłowni, wymagających poprawy sprawności, zmniejszania emisji zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, - zagospodarowanie nadwyżek mocy cieplnej poprzez podłączenie odbiorców zasilanych z niskosprawnych indywidualnych kotłowni węglowych, zabezpieczenie zaopatrzenia w ciepło terenów budownictwa wielorodzinnego poprzez zagospodarowanie nadwyżek w istniejących kotłowniach oraz ewentualną budowę nowych kotłowni osiedlowych, - zabezpieczenie potrzeb budownictwa jednorodzinnego poprzez indywidualne kotłownie przystosowane do pracy na paliwach ekologicznych, a w szczególności gazu ziemnego, - zmniejszanie strat cieplnych w konstrukcjach nowych budynków i poprzez modernizację starych o złych warunkach termoizolacyjnych, - wprowadzenie nowych rozwiązań technicznych i technologicznych w urządzeniach ciepłowniczych, zwiększających efektywność ich wykorzystania i ułatwiających obsługę oraz zmniejszających w efekcie koszty eksploatacji, - propagowanie proekologicznych rozwiązań ciepłowniczych niekonwencjonalnych (baterie słoneczne, elektrownie wiatrowe), - kontrola i restrykcje w stosunku emiterów największych ponadnormatywnych zanieczyszczeń energetycznych”. Lokalna Strategia Cel nadrzędny Lokalnej Strategii Innowacji 2014 - 2020 nawiązuje Innowacji dla bezpośrednio do przyjętej wizji rozwoju i zakłada: Powiatu „Rozwój wybranych sektorów związanych z biogospododarką, Włodawskiego, usługami prozdrowotnymi, rekreacyjno-turystycznymi oraz Krasnostawskiego, produktami lokalnymi, branżą wydobywczą, usługami Chełmskiego transportowo-logistyczno-spedycyjnymi, energetyką konwencjonalną i energetyką opartą na źródłach odnawialnych, produkcją części do maszyn i usługami dla biznesu tworzące wzajemnie powiązane i synergiczne dziedziny specjalizacji obszaru.”

W dokumencie energetyka konwencjonalna i energetyka oparta na źródłach odnawialnych została wskazana jako specjalizacja wyłaniająca się: „Obszar zagrożony stagnacją posiada perspektywy rozwoju zarówno energetyki konwencjonalnej jak i tej opartej na odnawialnych źródłach energii. W związku z rozpoczęciem prac przygotowawczych do budowy kopalni w okolicach Rejowca Fabrycznego pojawiła się koncepcja budowy elektrowni węglowej o mocy 1 600 MWe.

Rozwojowi energetyki opartej na źródłach odnawialnych sprzyjają zasoby m.in. biomasy (głównie pochodzenia rolniczego i z przemysłu rolno-spożywczego), dobre warunki w zakresie energetyki wiatrowej, słonecznej oraz hydroenergetyki. Duże znaczenie produkcji rolnej w gospodarce obszaru powoduje, że województwo lubelskie charakteryzuje się znacznym w skali kraju potencjałem odnawialnych źródeł energii pochodzenia rolniczego. Ważnym wsparciem w tym zakresie będzie również unijna i krajowa polityka w zakresie promowania odnawialnych źródeł energii w ramach pakietu energetyczno-klimatycznego 3x20 oraz wdrażania Europejskiego Planu Strategicznych Technologii Energetycznych (tzw. SET-Planu), zakładającego m.in. rozwój do 2020 roku osiemnastu strategicznych technologii niskoemisyjnych.” . Strategia Wizja dokumentu brzmi: „Do roku 2020 Włodawski Obszar Włodawskiego Funkcjonalny będzie obszarem o czystym i różnorodnym środowisku Obszaru naturalnym, z rozwijającą się gospodarką lokalną – lepiej Funkcjonalnego wykorzystującą własne zasoby w sektorach turystyki i biogospodarki oraz generującą więcej miejsc pracy – co doprowadzi do poprawy jakości życia mieszkańców oraz ograniczenia zjawisk wykluczenia społecznego.” Zgodnie ze strategią „Działania, wspierające gospodarkę w głównej mierze należy koncentrować na wykorzystaniu naturalnych zasobów źródeł odnawialnych w celach energetycznych. Niniejszy Plan jest zgodny ze strategią, zwłaszcza Priorytetem 2: Efektywna gospodarka lokalna oraz z działaniami: 2.1.Wzrost inwestycji na rzecz wzmocnienia gospodarki niskoemisyjnej obszaru 2.2.Poprawa efektywności funkcjonowania sektora rolnego oraz jego większa specjalizacja ze szczególną rolą biogospodarki.”

Programu Ochrony Zgodnie z Programem: „Z analizy stanu zanieczyszczenia powietrza Środowiska i Plan atmosferycznego na terenie powiatu włodawskiego wynika, że jakość Gospodarki powietrzu ulega od dłuższego czasu sukcesywnej poprawie. W celu Odpadami dla intensyfikacji i utrzymania tej tendencji niezbędna jest realizacja Powiatu następujących zadań: Włodawskiego - wspieranie programów wprowadzania nowoczesnych technologii, mających na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza ze źródeł przemysłowych – przy zastosowaniu najlepszych dostępnych technik (BAT); - wspieranie i promocja wprowadzania nowoczesnych osiągnięć w dziedzinie ciepłownictwa, w tym w paleniskach domowych; - promowanie zmiany rodzaju stosowanych paliw na paliwa „przyjazne” środowisku; - promowanie transportu zbiorowego, które ma szczególne znaczenie w przypadku intensywnego rozwoju motoryzacji - podniesienie świadomości ekologicznej przedstawicieli przemysłu i indywidualnych użytkowników urządzeń powodujących

emisję zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego; - stała współpraca z jednostkami inspekcji ochrony środowiska w zakresie kontroli i analizy wyników pomiarów wielkości emisji zanieczyszczeń z poszczególnych źródeł i w miarę potrzeby przeciwdziałanie znaczącym zanieczyszczeniom (prewencja środowiskowa); - promowanie korzystania przez indywidualnych użytkowników ze zbiorowej sieci ciepłowniczej – zmniejszenie niekontrolowanej emisji (tzw. „niskiej” emisji).” Plan Zgodnie z Planem: „W celu podniesienia standardu usług zrównoważonego świadczonych przez komunikację publiczną przewiduje się stopniowe: rozwoju - polepszanie jakości infrastruktury przystankowej publicznego - podnoszenie jakości środków transportowych, poprzez wymianę transportu starego taboru na nowy lub nowszy oraz wyposażenie Zbiorowego dla go w urządzenia podnoszące komfort i bezpieczeństwo podróży powiatu - dostosowanie taboru do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz osób włodawskiego o ograniczonej zdolności ruchowej - poprawianie jakości sytemu informacji pasażerskiej - zwiększanie konkurencyjności transportu publicznego względem transportu indywidualnego - dostosowywanie komunikacji publicznej tak aby spełniały normy emisji zanieczyszczeń - dostosowywanie cen biletów. Wprowadzenie wyżej wymienionych postulatów spowoduje, że publiczny transport zbiorowy stanie się konkurencyjny w stosunku do transportu indywidualnego. Usprawnienie i rozwój systemu transportu publicznego będą służyć: - zapewnieniu odpowiedniej dostępności i skomunikowania pomiędzy poszczególnymi miejscowościami wchodzącymi w skład powiatu oraz miastem Włodawa - poprawie stanu środowiska naturalnego oraz jego ochronie - poprawie bezpieczeństwa ruchu i bezpieczeństwa uczestników transportu - stymulowaniu rozwoju gospodarczego i ładu przestrzennego.”

2.2 Ogólne informacje o zasobach

2.2.1 Położenie

Gmina Hanna jest gminą wiejską położoną w północno - wschodniej części województwa lubelskiego, w powiecie włodawskim, w dolinie rzeki Bug, który jest w tym miejscu naturalną granicą Polski i Białorusi. Powierzchnia gminy wynosi 139,02 km2. Obecnie na terenie Gminy Hanna w 12 miejscowościach mieszka łącznie 3222 osoby. Bezpośrednio graniczy ona z gminą Włodawa, gminą Sosnówka, gminą Tuczna i gminą Sławatycze oraz od Wschodu - z Białorusią. W skład gminy Hanna wchodzi 12 sołectw: Dańce, Dołhobrody, Hanna, Holeszów, Holeszów Nowy, Holeszów Osiedle, Janówka, Konstantyn, Kużawka, Lack, Pawluki, Zaświatycze.

Mapa 1. Obszar gminy Hanna

Źródło: https://www.google.pl/maps/place/Hanna/

Gmina ma charakter rolniczy, stąd głównym źródłem utrzymania ludności jest rolnictwo. Rolnicy uprawiają głównie zboża, ziemniaki, kukurydzę, warzywa. W hodowli zwierzęcej dominuje chów trzody chlewnej i bydła. Na terenie gminy jest 1 609 gospodarstw rolnych a ich średnia wielkość waha się pomiędzy 13-14 ha. Grunty klasy I i II na terenie gminy nie występują natomiast dominują grunty klasy IV i V. Pokrywa glebowa jest dość zróżnicowana. Użytki rolne wynoszą 9.259,50 ha. Na terenie gminy funkcjonuje 78 firm, są to głównie małe przedsiębiorstwa działające w sferze handlu stałego oraz usług.

2.2.2 Zasoby przyrodnicze3

Gmina Hanna, położona jest na terenie trzech krain fizjograficznych. Północna część gminy znajduje się na terenie Równiny Kodeńskiej, środkowa część w pasie Zaklęsłości Sosnowieckiej, a południowa część znajduje się na obszarze Garbu Włodawskiego. Obszar północnej części woj. lubelskiego leży w obrębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Powierzchnia stropowa platformy zbudowana jest z archaicznych zmetamorfizowanych skał krystalicznych, na których zalegają osady paleozoiczne i mezozoiczne z ciągłą pokrywą kredy w stropie. Utwory kredowe przykryte są utworami trzeciorzędowymi, występującymi na przeważającym obszarze. Utwory trzeciorzędowe to przede wszystkim morskie utwory oligocenu i środkowe utwory miocenu. Miąższość utworów trzeciorzędowych maleje w kierunku wschodnim, osiągając od kilkunastu do ok. 30 m. Czwartorzęd reprezentowany jest przez osady zlodowaceń południowopolskiego i środkowopolskiego. Osady te są pochodzenia lodowcowego i wolno lodowcowego, występujące w postaci glin zwałowych, kemów, ozów i sandrów oraz rzecznego. Charakterystyczną cechą osadów czwartorzędowych jest duża zmienność miąższości (od kilkunastu metrów do ok. 150 m), rozprzestrzenienia i wzajemnego ułożenia poszczególnych typów osadów, należących do różnych pięter stratygraficznych. Na obszarze gminy Hanna występują czwartorzędowe formy morfologiczne. Można wyodrębnić tu trzy zasadnicze typy morfologiczne: dwa typy równin akumulacyjnych i jeden typ denudacyjnych. Wśród równin akumulacyjnych można wydzielić poziom wyższy, który zbudowany jest z piasków i pyłów pod których cienką pokrywą zalegają warstwowe utwory piaszczysto-pylaste oraz poziom niższy, który powstał przez wypełnienie w heliocenie dolin i obniżeń, równin piaszczystych utworami organicznymi a szczególnie utworami akumulacji wodnej. Obie równiny uformowały się w młodszym plejstocenie i w holocenie są, zatem młodymi elementami geomorfologicznymi. Utwory wodnolodowcowe pochodzą głównie z okresu zlodowacenie środkowo polskiego. Równiny denudacyjne są zazwyczaj położone wyżej od równin akumulacyjnych i mają bardziej urozmaiconą powierzchnię. Na terenie gminy Hanna równiny denudacyjne są na podłożu lodowcowym. Zmienność utworów plejstoceńskich oraz ich miąższość jest różna. Na niektórych wzniesieniach utwory wodnolodowcowe przykrywają cienkim płaszczem starsze utwory, a w zagłębieniach miąższość ich może dochodzić do 40-50 m. Najmłodsze osady holoceńskie w większości występujące na terenie gminy Hanna stanowią grubą warstwę.

Teren gminy Hanna objęty jest krainą klimatyczną chełmsko-podlaską. Na ukształtowanie terenu miały wpływ zlodowacenia krakowskie i środkowopolskie. Większość gminy ok. 95 % jej powierzchni ma charakter płaskiej równiny, natomiast 5 % jej powierzchni to teren nisko równinny i nisko pagórkowaty. Ukształtowanie terenu jest

3 Na podstawie informacji zawartych w dokumentach strategicznych gminy,

24 mało zróżnicowane. Wysokości bezwzględne wahają się w granicach 148 – 170,4 m n.p.m. W miejscowości Kuzawka i u ujścia rzeki Hanna do rzeki Bug znajdują się najniżej położone tereny. Najwyżej położone tereny to okolice miejscowości Dołhobrody gdzie znajduje się kopalnia piasku. Osobliwością gminy są tereny wydmowe w Hannie, Kuzawce - „Hułycza”, oraz w Dołhobrodach – „Hurycz”, „Kowty” i „Borek”. W ukształtowaniu rzeźby terenu najbardziej wyróżnia się dolina rzeki Bug. W niektórych jej miejscach teren zalewowy oddzielony jest od terenu niezalewowego stromymi skarpami sięgającymi 10 m. Na terenie całej gminy występują różnej wielkości zagłębienia bezodpływowe i liczne rowy melioracyjne.

2.2.2.1 Klimat

Według regionalizacji klimatycznej Polski Romera (1949), gmina Hanna leży w strefie klimatu Wielkich Dolin, w dzielnicy klimatycznej Chełmsko-Podlaskiej. Na teren gminy docierają wpływy ostrego klimatu kontynentalnego, co wyraża się m.in. dużą rozpiętością skrajnych temperatur rocznych (od +30 do -30° C) i niezbyt wysoką sumą opadów. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7-8° C. Suma rocznych opadów około 550-560 mm/m² z czego w okresie wegetacji 340 mm/m². Podstawowe dane klimatyczne dla gminy Hanna podano poniżej: • średnia roczna temperatura - +7,2° C; • okres wegetacji roślin - 205-211 dni; • początek okresu wegetacyjnego - 5-7 kwietnia; • koniec okresu wegetacyjnego - koniec października; • początek prac polowych - pierwsza dekada kwietnia; • średni czas trwania zimy - 108-110 dni; • średnia liczba dni w roku z temperaturą ujemną - 50-55; • średni czas zalegania pokrywy śnieżnej - 65-70 dni;

Z hydrologicznego punktu widzenia temperatura powietrza jest bardzo ważnym elementem klimatycznym, gdyż limituje w głównej mierze wartość wskaźnika parowania terenowego. Ogólnie region ten charakteryzuje się średnią roczną temperaturą stycznia - 4,1o C, średnią temperaturą lipca 18,2o C. Okres bez przymrozków wynosi 160 dni. Jedynie czerwiec, lipiec i sierpień są wolne od przymrozków. Ostatnie przymrozki występują w kwietniu, bardzo rzadko w maju. Pierwsze pojawiają się w październiku, rzadko we wrześniu. Omówiona wyżej sytuacja termiczna ma charakter ogólny, gdyż ulega ona pewnym modyfikacjom w zależności od warunków lokalnych jak: rzeźba terenu, głębokość zalegania wód gruntowych, rodzaj podłoża, szaty roślinnej. Najkorzystniejsze warunki termiczne i wietrzne posiadają obszary wysoczyzny. Obszary te pokryte są głównie utworami piaszczystymi charakteryzującymi się małą

25 pojemnością cieplną, znacznymi dobowymi amplitudami temperatur w warstwie przygruntowej. Takie skoki temperatur są niekorzystne dla niektórych odmian roślin, nie mają natomiast znaczenia dla budownictwa mieszkaniowego. Najmniej korzystnymi warunkami termicznymi i wietrznymi charakteryzują się doliny rzek i obniżenia terenu. Narażone są one na występowanie wysokich dobowych amplitud temperatury w okresie lata oraz znacznych spadków temperatury zimą. Na terenach tych obserwowane są przymrozki i mgły. Kompleksy leśne posiadają specyficzne warunki klimatyczne, wpływają także w znacznym stopniu korzystnie na warunki klimatyczne terenów bezpośrednio do nich przyległych.

Wykres 1. Średnie roczne temperatury w stacjach pomiarowych najbliżej położonych od terenu gminy Hanna, tj. Włodawa i Sławatycze.

Źródło: http://klimat.planaxy.com/polska/wojewodztwo-lubelskie

Wykres 2. Średnie roczne opady w stacjach pomiarowych najbliżej położonych od terenu gminy Hanna, tj. Włodawa i Sławatycze.

Źródło: http://klimat.planaxy.com/polska/wojewodztwo-lubelskie/

Wilgotność względna powietrza jest elementem meteorologicznym, który z jednej strony wykazuje dużą zależność od temperatury powietrza z drugiej zaś warunkuje odczuwalność temperatury przez organizmy żywe. Z bioklimatycznego punktu widzenia nie są korzystne zbyt duże wartości wilgotności względnej zarówno przy temperaturach wysokich jaki przy niskich (uczucie duszności). Wilgotność względna ma charakter zbliżony do optymalnej w naszych szerokościach geograficznych i wynosi ok. 80 %. Wahania wynoszą ok. 20 %. Największe wilgotności przypadają na okres zimy (XII – II) najniższe na okres lata (IV – VIII).

Wykres 3. Średnia liczba dni słonecznych i deszczowych w stacjach pomiarowych najbliżej położonych od terenu gminy Hanna, tj. Włodawa i Sławatycze.

Źródło: http://klimat.planaxy.com/polska/wojewodztwo-lubelskie

Wykres 4. Nasłonecznienie w stacjach pomiarowych najbliżej położonych od terenu gminy Hanna, tj. Włodawa i Sławatycze

Źródło: http://klimat.planaxy.com/polska/wojewodztwo-lubelskie

2.2.2.2 Powietrze

Na obszarze gminy przeważają wiatry zachodnie. Często występują wiatry południowo-zachodnie i północno-zachodnie. Średnia roczna prędkość wiatru wynosi około 3 m/s. Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na terenie gminy jest niewielkie z uwagi na niskie uprzemysłowienie i brak większych źródeł emisji. Stan czystości powietrza w ostatnich latach poprawiły działania zmierzające do zamknięcia lub modernizacji lokalnych kotłowni, które nie posiadały urządzeń odpylających. Lokalne tło zanieczyszczeń tworzą emisje z gospodarstw domowych i produkcyjnych, małych kotłowni, obiektów użyteczności publicznej, obiektów hodowlanych. Emisja z gospodarstw domowych związana jest głównie z energetyką cieplną. Dotyczy to zwłaszcza okresu jesienno – zimowego. Podstawowym surowcem grzewczym jest drewno i węgiel, często z dużą zawartością związków siarki. Tylko niewielki odsetek gospodarstw domowych korzysta z innych technologii ogrzewania np. pieców olejowych. Niekorzystne dla środowiska jest ponadto nagminne spalanie odpadów, a wśród nich różnego rodzaju plastików, zawierających szkodliwe dla zdrowia substancje. Liniowym źródłem zanieczyszczeń powietrza jest ruch kołowy. Do tras o największym natężeniu ruchu należy droga wojewódzka z Włodawy do Sławatycz przebiegająca przez miejscowość Hanna oraz droga krajowa nr 63. Pozostałe miejscowości gminy oddalone są od głównych ciągów komunikacyjnych, co nie stwarza zagrożenia związanego z hałasem czy zanieczyszczaniem spalinami.

Dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń określa Rozporządzenie Ministra Środowiskaz dnia 24 sierpnia 2012 r., w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U.2012, poz. 1031). Dla pyłu PM10, PM2,5 i benzo(α)pirenu określa ono następujące poziomy:

Tabela 6. Dopuszczalne poziomy zanieczyszczeń dla pyłu PM10, PM2,5 oraz benzo(α)pirenu

Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r., w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U.2012, poz. 1031)

Rozpatrując stan czystości powietrza należy ponadto zauważyć, że wpływa na niego także przemieszczanie zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z terenów sąsiednich gmin np. z Włodawy.

Podsumowując należy stwierdzić, że ogólna emisja do atmosfery nie stanowi zagrożenia dla warunków zdrowotnych mieszkańców, gdyż jest ona na poziomie niższym niż maksymalna emisja dopuszczalna oraz na całym obszarze gminy panują dobre warunki do rozprzestrzeniania zanieczyszczeń, co przeciwdziała kumulowaniu się szkodliwych związków w pobliżu emitora. Zanieczyszczeniem środowiska, ale o charakterze energetycznym, które wpływa na jakość warunków zamieszkania i wypoczynku człowieka jest hałas. Na klimat akustyczny gminy największy wpływ ma ruch kołowy. Podwyższone natężenie hałasu dotyczy głównie bezpośredniego sąsiedztwa większych tras komunikacyjnych. Uciążliwość ruchu samochodowego nie jest jednak wysoka. Miejscem o większym natężeniu hałasu są zakłady przemysłowe. Uciążliwość hałasu odczuwalna jest w samych obiektach i tylko w nieznaczny sposób dotyczy okolic zakładów.

2.2.2.3 Gleby

Na terenie gminy pokrywa glebowa jest znacznie zróżnicowana. Najwięcej powierzchni zajmują grunty bonitacji IV i V, w niewielkim stopniu występują gleby klasy III i IVa (szczególnie w zachodniej części gminy w miejscowości Holeszów i Lack). Na obszarze gminy można wyróżnić następujące typy gleb:  bielicowe,  pseudo bielicowe,  piaskowe,  brunatne,  mady,  torfowo-murszowe i murszowe. Najwięcej jest gleb piaskowych różnych typów genetycznych, od piasków luźnych przez piaski słabo gliniaste do piasków gliniastych lekkich i mocnych. W dolinie rzeki Bug występuje mada napływowa, a w dolinach rzek Hanny, Romanówki i Żukowianki występują gleby torfowe i torfowo-marszowe. Gleby te powstały na podłożu skał polodowcowych. Gmina Hanna zajmuje ogólną powierzchnię 13 902 ha, w tym lasy i zadrzewienia 2 349 ha, co stanowi 16,9 % powierzchni gminy. Użytki rolne zajmują 10 970 ha co stanowi 78,91 % powierzchni gminy, natomiast grunty orne zajmują powierzchnię 7 180 ha co stanowi 51,65 % powierzchni gminy.

Na terenie gminy Hanna przydatność rolnicza gleb jest bardzo różna i zależna od tworzywa, z jakiego gleby powstały. Najwięcej jest gleb lekkich i bardzo lekkich, które są zaliczone do kompleksów żytnich: bardzo słabego i słabego. Podobne gleby występują pod lasami. Wytworzone

31 są z piasków słabo-gliniastych na piaskach luźnych, z piasków gliniastych lekkich z domieszką pyłu na piaskach słabo gliniastych i głębiej luźnych (pod nimi może występować glina lub pył). Gleby te są słabo urodzajne, o niskiej lub średniej kulturze rolnej, mało zasobne w składniki pokarmowe niezbędne do normalnego rozwoju roślin. Większość jest położona w wyższych partiach terenu. Gleby te zaliczone są do kompleksu 6-go i 7-go i częściowo do kompleksu 9-go. Zakwalifikowano je do klasy V-tej, VI-tej i częściowo IVb. Typologicznie przeważają gleby brunatne wyługowane, czarne ziemie. Gleby bielicowe zajmują mniejsze powierzchnie gruntów mady piaszczyste występują sporadycznie. Znaczne przestrzenie gruntów ornych w gminie Hanna zajmują gleby zwięźlejsze, które wykazują znaczne zróżnicowanie gruntów składzie mechanicznym, obejmując gleby gruntów piasków gliniastych często pylastych. Gleby te są przewarstwione nad podłożem piaskiem luźnym lub słabo gliniastym. Gleby te są bardziej urodzajne niż gleby poprzedniej grupy. Zostały one zaliczone do kompleksu 5-go rolniczej przydatności gleb, częściowo do 9-go , a w bonitacji są zaliczone do klas IVb i IVa. Dominują tu gleby bielicowe oraz brunatne wyługowane. Czarne ziemie i mady występują na niewielkich przestrzeniach. Mniejszą grupę gleb na terenie gminy Hanna zajmują gleby najurodzajniejsze - średnio zwięzłe i zwięzłe. Zostały one zakwalifikowane do 4-go i 8-go kompleksu rolniczej przydatności gleb. Bonitacyjnie zostały zaliczone do klasy IIIb, IIIa i część do klasy IVa. Przeważają tu gleby wytworzone z glin całkowite i niecałkowite, zalegające głęboko na piaskach. Również gleby powstałe z piasków gliniastych lekkich i mocnych pylastych podścielone średnio głęboką gliną lub pyłem, oraz gleby z pyłów całkowitych lub niecałkowitych na piaskach. Gleby te są bardziej urodzajne i zasobne w składniki pokarmowe. Pod względem typologicznym wyróżnia się tu gleby bielicowe, czarne ziemie, gleby brunatne wyługowane oraz mady. Na terenie gminy Hanna występują głównie gleby kompleksu 5 i 6-go, małym udziałem 4-go kompleksu. Największą wartość rolniczą posiadają gleby 4 i 5 – go kompleksu rolniczej przydatności. Stanowią one ok. 43 % gruntów ornych gminy. Wymienione gleby podlegają ochronie przed użytkowaniem nierolniczym i są wskazane do intensyfikacji produkcji rolnej. Gleby 6, 7 i 9 kompleksu rolniczej przydatności są glebami mało zasobnymi w próchnicę o wadliwych stosunkach wodno - powietrznych i dające bardzo niskie plony. Gleby tych kompleksów można przeznaczyć bez większych strat dla rolnictwa pod budownictwo lub zalesić. Do 4-go kompleksu żytniego bardzo dobrego (pszenno - żytniego) rolniczej przydatności gleb zaliczone zostały gleby lekkie do uprawy mechanicznej o gorszych właściwościach fizycznych i chemicznych od gleb kompleksów pszennych 1 i 2 (płytszy poziom próchniczny, gorsza struktura, mniejsza zawartość składników pokarmowych, silniejsze odwapnienie, gorsze warunki termiczne i powietrzno - wodne). Są to jednak gleby, z których znaczna część po uzyskaniu wysokiej kultury może przejść do kompleksu

32 pszennego, natomiast przy niedostatecznej uprawie i nawożeniu zachowują słaby stopień kultury i bardziej opłacalna jest uprawa żyta, ziemniaków i innych roślin o niezbyt wysokich wymaganiach. W klasyfikacji bonitacyjnej gleby te zaliczane są do klasy IIIa, IIIbi IVa. Gleby 4-go kompleksu przydatności rolniczej znajdują się głównie we wsiach: PGR Holeszów, Jałówka i Holeszów. Gleby kompleksu 5-go żytniego dobrego (żytnio - ziemniaczanego) obejmuje gleby lekkie do uprawy mechanicznej. Są to gleby bardziej wrażliwe na suszę w różnych okresach wegetacji roślin i często uboższe w składniki pokarmowe. Gleby te są mniej sprawne, lecz nadanie im cech wysokiej kultury niezbyt trudne. Wysokie dawki nawozowe powodują wzrost roślin uprawnych, jednak zwyżka plonów trwa krótko, gdyż gleby tu zaliczane często nie zachowują na dłuższy czas nadanej im sprawności. Na glebach tego kompleksu niezłe plony mogą dawać rośliny uprawne o niezbyt wysokich wymaganiach, a wysokość plonów obok nawożenia w głównej mierze zależy od ilości i równomierności opadów. W klasyfikacji bonitacyjnej gleby 5-go kompleksu zaliczone są do klasy IVa i IVb. Gleby 5-go kompleksu przydatności rolniczej głównie znajdują się we wsiach: Lack, Dańce, Pawluki oraz najmniejsze powierzchnie tego kompleksu występują w Hannie i Holeszowie. Do kompleksu 6-go żytniego słabego (żytnio-ziemniaczanego) zaliczono gleby nadmiernie przepuszczalne i przewiewne, okresowo suche, często w czasie wzrostu roślin, słabo strukturalne i próchniczne, oraz ubogie w składniki pokarmowe. Nadanie cech wysokiej kultury jest trudne i wymagają one ciągłego nawożenia organiczno - mineralnego. Dobór roślin uprawnych jest tu bardzo ograniczony, a wysokość plonów uzależniona jest obok nawożenia głównie od ilości i rozkładu równomiernego opadów atmosferycznych w czasie wzrostu roślin. W klasyfikacji bonitacyjnej gleby 6-go kompleksu zaliczane są do klasy IVb i V. Gleby 6-go kompleksu przydatności rolniczej głównie znajdują się we wsiach: Kolonia Holeszów, Hanna, Dołhobrody, zaś najmniej we wsiach: Lack, Holeszów Folwark, Janówka. Do kompleksu 7-go żytniego najsłabszego (żytnio - łubinowego) zaliczono gleby, które są ubogie w składniki pokarmowe (jałowe), dla użytkowania rolniczego suche w okresie wegetacji roślin. Większe kompleksy takich gleb w przyszłości powinny ulec zalesieniu. Mniejsze kompleksy użytkowane winny być rolniczo, na których zalecane jest uprawianie żyta, łubinu i seradeli na zielony nawóz. Miejscami ekonomiczna może być również uprawa tytoniu. W klasyfikacji bonitacyjnej gleby 7-go kompleksu zaliczane są do klasy V i VI. Gleby 7-go kompleksu przydatności rolniczej występują na terenie gminy Hanna w znacznym procencie we wsiach: Hanna, Kuzawka, Kolonia Holeszów, Dołhobrody, zaś najmniej w Lacku i PGR Holeszów. Do kompleksu 8-go zbożowego pastewnego mocnego zostały zaliczone gleby wykazujące cięższy skład mechaniczny, podobnie jak gleby kompleksów pszennych, lecz z uwagi na podmokłość zawodne i wymagające odpowiedniego doboru roślin, które znoszą większe nawilgotnienie gleby. Na glebach tego kompleksu należy przewidzieć przemienne użytkowanie z roślinami pastewnymi (trawami, koniczyną i lucerną), oraz stosować więcej zasiewów jarych. Są to gleby dość żyzne, lecz o niedostatecznym stopniu kultury. Uprawa mechaniczna jest

33 często utrudniona przez nadmierne nawilgotnienie gleby i wymagają zabiegów zmierzających do poprawy stosunków powietrzno - wodnych. W klasyfikacji bonitacyjnej takie gleby zaliczane są do klasy III b - V. Gleby 8-go kompleksu przydatności rolniczej głównie znajdują się we wsiach: Holeszów, Jałówka oraz mniej znajduje się we wsiach: PGR Holeszów, Zaświatycze, Holeszów Folwark. Do 9-go kompleksu zbożowo - pastewnego słabego zaliczane są gleby lekkie, nadmiernie uwilgotnione, podobne do gleb kompleksów żytnich, tylko z uwagi na okresową podmokłość wymagają innego doboru roślin uprawnych. Gleby te najczęściej występują w obniżeniach, gdzie okresowo poziom wód gruntowych jest zbyt wysoki, na których należy uprawiać mieszanki zbożowo - pastewne o niższych wymaganiach. W klasyfikacji bonitacyjnej takie gleby zaliczane są do klasy IVa, IVb, V i VI. Gleby 9-go kompleksu przydatności rolniczej głównie znajdują się we wsiach: Holeszów Folwark, Jałówka, Lack, zaś mniej we wsiach: Dańce, Pawluki i PGR Holeszów.

2.2.2.4 Wody

Teren gminy Hanna położony jest w zlewni Bugu i odwadniany bezpośrednio przez tą rzekę oraz dopływające cieki i rowy. Bug stanowi wschodnią granicę gminy. Jest rzeką dotychczas nie uregulowaną i tzw. "dziką" co powoduje, że zarówno szerokość jej koryta i głębokości jest znacznie zróżnicowana. Przez teren gminy przepływają rzeki: Hanna mająca ujście do Bugu oraz jej dorzecza Romanówka i Żukowianka. Na terenie gminy jest zmeliorowanych i drenowanych ok. 4.000 ha gruntów ornych i użytków zielonych, co zaspokaja potrzeby w tym zakresie. Głębokość zalegania wód gruntowych jest związana głównie z rzeźbą terenu oraz przepuszczalnością podłoża. Na przeważającym obszarze podłoże zbudowane jest z pyłów i glin pylastych. Wody gruntowe na tych podłożach w całej gminie występują na bardzo małej głębokości. Na obszarze równin denudacyjnych głębokość zalegania wód gruntowych wynosi w granicach 1,5 – 12 m. Występują tu gleby położone wyżej w terenie i zbudowane z materiałów o znacznej przepuszczalności. W obrębie poziomu akumulacyjnego wyższego, poziom wód gruntowych waha się najczęściej na głębokości 2-4 m. Poziom akumulacyjny niższy posiada wodę na głębokościach nie przekraczających 1,5 m w ciągu dłuższego okresu w roku. W obrębie gminy występują duże ilości terenów bagiennych pomimo mocnego zagęszczenia sieci wodnej. Na terenach o małej przepuszczalności podłoża w zagłębieniach woda występuje tuż pod powierzchnią i na powierzchni stagnując stale lub okresowo. Płaskie i słabe urzeźbienie terenu wpływa na wysoki poziom wód gruntowych, powodując małą ruchliwość wody. Spływ wód powierzchniowych i podziemnych odbywa się ku wschodowi do rzeki Bug.

2.2.2.5 Szata roślinna

Większość użytków zielonych wytworzona jest na madach czarnoziemnych (50% pow. użytków zielonych). Powstały one z pyłów zwykłych ilastych oraz glin ciężkich. Są również mady lżejsze z pyłów zalegające na przepuszczalnych podłożach, piaskach słabo gliniastych i luźnych oraz mady lżejsze wytworzone z piasków całkowitych podścielonych pyłem zwykłym lub ilastym. Mady zajmują znaczne powierzchnie we wschodniej części gminy Hanna w okolicach wsi: Pawluki, Dołhobrody, Hanna, Jałówka i Kuzawka, tworząc w dolinie Bugu zwarty kompleks użytków zielonych. Mniejsza powierzchnię zajmują użytki zielone na czarnoziemach (20% pow. użytków zielonych). Zostały one wytworzone z piasków całkowitych i niecałkowitych oraz z pyłów i glin całkowitych i niecałkowitych podścielonych piaskami. Występują śródpolnie oraz na obrzeżach dolin naturalnych cieków wodnych. Najmniejsze powierzchnie zajmują gleby pochodzenia organicznego: torfy i płytkie mursze na podłożu mineralnym (30% pow. użytków zielonych). Występują w obniżeniach śródpolnych oraz wąskimi pasami w dolinach cieków wodnych. Większość łąk i pastwisk została zaliczona do kompleksu 2z (użytki zielone średnie). Są one zagospodarowane, posiadają zwarte zadarnianie z przewagą traw średnio wartościowych. Pozostałe łąki i pastwiska zaliczone zostały do kompleksu 3z (użytki zielone słabe i bardzo słabe). Są one niezagospodarowane o słabym zadarnianiu z przewagą małowartościowy traw. Miejscami zbyt zakrzaczone i z nadmiarem wody, co utrudnia ich użytkowanie. Znaczne zróżnicowanie flory gminy Hanna związane jest z bogatym spektrum zbiorowisk roślinnych, występujących głównie na terenach nadbużańskich. Największy udział we florze tego terenu mają gatunki łąkowe i murawowe, a także synatropijne i rudealne chwasty. W uroczysku „Hurycze” znajduje się piaszczysta wydma oraz duże skupisko konwalii. Najbardziej wartościowymi z botanicznego punktu widzenia elementami roślinności są gatunki związane z siedliskami wodnymi i szuwarami starorzeczy (w miejscowościach Kuzawka, Hanna, Dołhobrody i Pawluki). Charakterystycznym elementem są tu łęgi topolowo wierzbowe. Na wydmach i wyniesieniach występują suche bory chrobotkowe.

Gmina Hanna charakteryzuje się niską lesistością. Lasy zajmują 2.349 ha co stanowi 16,9% powierzchni gminy. Lasy Państwowe zarządzane przez Nadleśnictwo Włodawa zajmują 9,27 %. W większości są one rozdrobnione i stanowią niewielkie kompleksy leśne.

Tabela 7. Powierzchnia gruntów leśnych w gminie Hanna POWIERZCHNIA GRUNTÓW LEŚNYCH Leśnictwo wszystkich form własności Jednostka

miary 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 ogółem ha 2255,2 2308,01 2314,9 2327,2 2332,3 2351,01 2355,99 lesistość w % % 16,0 16,4 16,5 16,6 16,6 16,7 - grunty leśne ha publiczne ogółem 1376,2 1360,1 1361,9 1362,2 1359,3 1376,01 1374,99 Grunty leśne publiczne Skarbu ha Państwa 1376,2 1356,2 1358,0 1359,0 1356,1 1372,81 1371,79 grunty leśne publiczne Skarbu Państwa w ha zarządzie Lasów Państwowych 1327,5 1328,5 1328,3 1328,3 1328,4 1328,42 1362,24 grunty leśne ha prywatne 879,0 948,0 953,0 965,0 973,0 975,00 981,00 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS

2.2.2.6 Fauna

Na terenie gminy Hanna stwierdzono występowanie głównie zwierząt drobnych, obejmujących przedstawicieli rzędów: owadożerne i gryzonie. Są to na ogół zwierzęta szeroko rozpowszechnione w całej Polsce lub na dużych obszarach kraju. Średnio licznie reprezentowane są niektóre ssaki łowne - zając szarak, lis i sarna. Ssaki duże, takie jak jeleń i dzik występują nielicznie, ze względu na brak większych kompleksów leśnych. Na terenie gminy Hanna występują również bobry (szczególnie w Dołhobrodach i Hannie) oraz wydry (Dołhobrody, Pawluki i Hanna). Na terenie gminy Hanna stwierdzono również występowanie ptaków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych. Reprezentacyjnymi ptakami fauny wiejskiej są bociany. W okolicach lasku „Osowce” znajdują się skupiska czapli siwej (ok. 50 gniazd). Nad rzeką gnieździ się ptactwo wodne, dzikie kaczki oraz wiele gatunków ptactwa łąkowego. Różnorodność gadów i płazów w Polsce pod względem liczby występujących gatunków jest niewielka. Również na omawianym terenie bogactwo gatunkowe obu grup jest małe. Wszystkie płazy są zwierzętami ziemno – wodnymi, przechodzącymi przeobrażenie w środowisku wodnym. Dlatego występują one głównie w pobliżu zbiorników wodnych – starorzecza w Dolinie Bugu.

W okolicach lasu „Koziniec”, w cieku wodnym „Stare Bużysko” w Zaświatyczach i Dołhobrodach występują żółwie błotne. Liczba obserwowanych w terenie gatunków gadów jest niewielka. Są to: jaszczurka zwinka i zaskroniec, żmija (Hanna, Janówka, Konstantyn). Wszystkie gatunki gadów podlegają prawnej ochronie gatunkowej.

2.2.2.7 Obszary prawnie chronione

Wschodnia część gminy znajduje się w II Ekoregionie „Polesie Nadbużańskie”. Obszar Doliny Środkowego Bugu został uznany za ekosystem kluczowy dla dziedzictwa przyrodniczego kraju i obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym oznaczony 27 M, w Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-PL. Nadbużański Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje najwartościowsze tereny pod względem środowiska przyrodniczego. W gminie Hanna zajmuje on obszar 2.516 ha, co stanowi 18,9 % powierzchni gminy. Występują tu łęgi wierzbowe i suche bory. Znaczne powierzchnie zajmują pastwiska i łąki oraz murawy z charakterystyczną dla nadbużańskiego krajobrazu roślinnością. Liczne starorzecza w okolicach miejscowości Kuzawka, Hanna i Dołhobrody porasta roślinność wodno szuwarowa. Korzystne warunki do egzystencji wielu gatunków zwierząt i ptaków stwarza zadrzewienie i zakrzewienie białoruskiego brzegu rzeki.

2.2.3 Mieszkalnictwo

Zgodnie ze Studium Uwarunkować budownictwo wielorodzinne z usługami oraz jednorodzinne z usługami może być realizowane w obrębie osady Hanna, Dołhobrody. Budownictwo zagrodowe z możliwością budownictwa mieszkaniowego – jednorodzinnego, letniskowego, agroturystyki i usług nieuciążliwych (bez ograniczeń terytorialnych) oraz budownictwo letniskowe w południowej części gminy Hanna i w okolicach osady Hanna. W ostatnich latach nie odnotowano znacznego przyrostu liczby mieszkań. Głownie są to domy jednorodzinne, z uwagi na brak gazyfikacji gminy ogrzewane węglem i drewnem.

Tabela 8. Dane na temat mieszkalnictwa w gminie Hanna w latach 2008-2013 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Mieszkania 1026 1029 1070 1072 1072 1072 Izby 4245 4260 4459 4471 4471 4471 powierzchnia użytkowa mieszkań 96092 96501 100208 100566 100566 100566 mieszkania wyposażone w wodociąg 857 860 911 913 913 913 mieszkania wyposażone w ustęp spłukiwany 589 592 765 767 767 767 mieszkania wyposażone w łazienka 647 650 727 729 729 729 mieszkania wyposażone w centralne ogrzewanie 513 516 562 564 564 564 Źródło: BDL GUS

Wykres 5. Gospodarstwa domowe w podziale na rodzaj budownictwa