Nr. 33 | December 2000

Nr. 12, december 2000

Borstroeden IJzeren voeghouten Vier meter molenlandschap

Maandblad over molens en hun opvolgers 3de jaargang, nr. 12 Inhoud pagina

Molens Actueel 259

Het moderne molenleven: Wvdl speecht 261 COLOFON Borstroeden 269 J.S. Bakker Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle, Tel./fax: +31 (0)79-5931303 ‘t Betere werk 271 E-mail adres: [email protected] - IJzeren voeghouten en zo meer Verschijning: - Niet de Zandwijkse, maar de Oude Doornse Molen verzakt elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van de - De stenen van De Dood maand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijnt één gecombineerd nummer Zoeker 275 Uitgave: De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting Molenwereld ‘t Betere werk Benedenrijweg 521 2987 VA Ridderkerk Tel.: 0180-411018 De molen van de Vinkepolder 275

Uitgever: dhr. Sj. J. Veerman Vier meter molenlandschap - 2c 276 Neptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d Lek J.S. Bakker Tel.: 0180-524509 E-mail adres: [email protected] Papiermolen 282 Eindredacteuren: Zestig sfeertekeningen van Zaanse molens dhr. J.S. Bakker Oliemolens in Groningen en Drenthe Moerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle, Tel/fax 079-5931303 Molenwoordenboek E-mail adres: [email protected] dhr. W.A. Roose Inhoudsopgave Molenwereld 2000, derde jaargang 283 Vest 65 2801 VE Gouda Tel.: 0182-522041 E-mail adres: [email protected]

Advertenties: J. Ottevanger Redactioneel Molenviergang 2 2761 BK Zevenhuizen Tel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 In deze Molenwereld vragen we uw speciale aandacht voor borstroeden. De E-mail adres: [email protected] werkelijkheid hieromtrent is èn technisch èn historisch toch wat minder simpel Abonnementen: dan men op het eerste gezicht denkt. Daarom worden in dit nummer wat zaken Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303 op een rijtje gezet. Verder is in dit nummer de vervolg-beschrijving van de Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW) tweede aflevering van het Zaanse panorama anno 1915 opgenomen. Dit nummer sluit tevens de derde jaargang af. Dit nummer is met 32 pagina’s (Leden van de Vereniging 'De Hollandsche Molen', het Gilde van Vrijwillige Molenaars en het Ambachtelijk het dikste dat er ooit verschenen is. In de toekomst zullen we, als we er (finan- Korenmolenaarsgilde betalen ƒ 95,-) cieel) de gelegenheid voor krijgen, maar al te graag meer doen; nog dikker België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW) mag ook. We kunnen en weten best meer. Voor alles is een woord van dank Overige landen op aanvraag op zijn plaats aan allen die het mogelijk maken om de Molenwereld te maken De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden wat hij nu is. De een treedt daarbij meer op de voorgrond dan de ander, maar voldaan. een blad als dit is onmogelijk zonder de medewerking van velen. Die mede- Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan werking is van velerlei aard: financieel, redactioneel en niet te vergeten mo- en worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaar reel. De vele positieve reacties zijn een stevige steun in de rug om op de in schriftelijk wordt opgezegd 1997 ingeslagen weg verder te gaan. Verder kan de Molenwereld alleen maar De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m verschijnen op grond van een solide financiële basis. Die wordt mogelijk ge- december) reeds verschenen nummers worden na legd door de abonnees, de donateurs, en niet te vergeten, de adverteerders. ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indien nog voorradig De financiële situatie is gezond, in die zin dat de inkomsten de uitgaven dek- ken. Die inkomsten hoeven niet veel te dalen of de uitgaven te stijgen om pro- Prijs losse nummers: in Nederland ƒ 12,50; in België 250 Bfr blemen te doen ontstaan, maar daar gaan we niet van uit. (exclusief porto) JSB Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 125,- Kopij inleveren voor het januarinummer in overleg met de redactie, omdat de Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld is kopij van dit nummer uiterst kort na het decembernummer wordt afgesloten in artikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing verband met de sluiting van de drukkerij bij de jaarwisseling. Bankrelatie: Afsluitdatum van de kopij voor het februarinummer van de Molenwereld: Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867 12 januari 2001; kort nieuws (Molensactueel) mag een weekje later. Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij: Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Bij de omslag voorzijde: De standerdmolen van Bourtange met een afge- Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle broken roe, symbolisch voor het laatste nummer van het jaar 2000. Zoals tien het tiental vol maakt, zo sluit 2000 een duizendtal jaren af. Het zijn Lay-out en Druk: ook de duizend jaren van het opgaan, blinken en (bijna) verzinken van de Vis Offset, Alphen aan den Rijn klassieke (wind-)molen, zeker in economisch opzicht. De molen met een gebroken roe, of de gebroken roe zelf is in de emblemata het symbool van ISSN 1387-2974 de vergankelijkheid; vandaar (foto H. Noot). © COPYRIGHT 2000 Stichting Molenwereld Moerkapelle Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of Bij de omslag achterzijde:14 November 2000. Haarlem heeft zijn Adriaan openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder na 68 jaar weer terug. Als een in het ongerede geraakte molen symbool is voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever voor de vergankelijkheid, dan kan de bouw van een nieuwe symbool voor de toekomst zijjn. (foto Miek Beneker) MOLENS ACTUEEL Informatie bestemd voor deze rubriek: schriftelijk: Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303 telefonisch: W. Roose, tel. 0182-522041 E-mail adres: [email protected]

Restauratie poldermolen De Biks vangstok + vangketting, zelfzwichtingsket- te Onnen in volle gang ting, bovenwiel alsmede de twee toe- gangsdeuren en een deurkozijn. Eind oktober heeft de firma Dunning Mo- Het bovenwiel wordt net als voorheen lenbouw uit Adorp een aanvang ge- weer voorzien van het in segmenten uit- maakt met de ‘zichtbare’ restauratie van gevoerde gietijzeren tandkrans. Deze deze bijzondere windwatermolen uit dient ervoor om de enorme krachten op 1857. Bijzonder vanwege het feit dat deze te vangen die nodig zijn voor het aandrij- molen is uitgerust met drie schroefpom- ven van de schroefpompen. De totale pen en Dekkerwieken, genoemd naar de restauratie zal vermoedelijk eind maart Herstel molen Aeolus in Farmsum uitvinder A.J. Dekker te Leiden. De voor- 2001 voltooid zijn. H. Noot bereidende werkzaamheden zijn reeds Molenmaker Jellema uit Birdaard heeft in op 1 april van dit jaar gestart met het ma- oktober werkzaamheden aan molen ken van de diverse onderdelen. Het over- Waarderingsprijs voor Aeolus in Farmsum uitgevoerd. In twee grote deel van het totaal te besteden res- molenaar Kantens weken tijd is het gaande werk onder han- tauratiebudget (220.000 gulden) wordt den genomen. De molen was wanwichtig aangewend voor het compleet vernieu- Vrijwillig molenaar Gerard Werkman van en liep zwaar. Jellema heeft de roeden wen van het voor de provincie Groningen koren- en pelmolen Grote Geert te Kan- doorgehaald en uitgebalanceerd. Te- zo karakteristieke zelfzwichtingsmecha- tens, is door Dorpsbelangen van deze vens is hierbij de lekkage door de door- nisme in combinatie met de Dekkerwie- plaats uitgeroepen tot vrijwilliger van het boorde as verholpen. De bovenas is 5 cm. ken. Het bijzondere aan het kleppensys- jaar in het dorp. Deze stimuleringprijs - een naar voren gebracht en het bovenwiel en teem is, dat ze tegenwoordig uitneem- geldbedrag van 250 gulden, te besteden de bonkelaar zijn uitgelijnd. Ook werd de baar worden gemonteerd, dit om ze bij voor de vereniging of instantie waarvoor vang opnieuw afgesteld. Het effect hier- vervanging gemakkelijker te kunnen ver- men het vrijwilligerswerk verricht, is in 1999 van is dat de molen al bij weinig wind vangen. in het leven geroepen door de Vereniging aanloopt en mooi regelmatig draait, zo- Opvallend is wel dat de kleppen van red van Dorpsbelangen Kantens en dient om dat de molenaars hem weer met plezier cedar worden gemaakt, dit in tegenstel- vrijwilligers, verenigingen of instanties die laten draaien op dinsdag- en donder- ling tot bijvoorbeeld de Krimstermolen te voor of in het dorp opvallend goed werk dagmiddag. Bert Peihak Zuidwolde waar ze van aluminium zijn ge- verrichten een waardering te geven door maakt en voorzien zijn van een witte middel van een prijs. Molenaar Werkman kunststof coatinglaag. Ook de nog te res- is reeds vanaf z’n veertiende jaar (vanaf De molenmakers Piet Pruim (l.) en taureren molen ‘t Witte Lam bij diezelfde 1980) zelfstandig molenaar op deze voor Edwin Nieman (r.) van Dunning aan plaats wordt van deze kleppen voorzien. Groninger begrippen grote molen. Vrijwel het aanbrengen van de nieuwe verdek- Verder moeten de volgende onderdelen wekelijks is Werkman, die in het dagelijkse kering op de molen De Biks in Onnen vervangen worden; lange spruit, leven werkzaam is als carrosseriebouwer, (foto H. Noot).

Abonnementsbetaling en donatie

Vandaar, dat het bestuur van de Stichting Molenwereld heeft besloten om de tarieven voor 2001 ongewijzigd te laten, op één kleine wijziging na. Vorig jaar kregen leden van De Hollandsche Molen of het Gilde van Vrijwillige Molenaars ƒ 2,50 korting op de abonnementsprijs. Nu is het gros van de abonnees lid van een van beide organisaties, zo niet van allebei. Op zich is dat alleen maar ver- heugend. Voor verkokering en verkettering koop je niets. Ieder heeft zijn eigen, nuttige functie en versterking van elkaar is alleen maar positief. Dat is ook eigenlijk ook de achtergrond van de korting, die gelet op het bedrag eigenlijk vooral symbolisch is. Er is wel een ander probleem. Dit jaar moest naar zo’n 20% van de abonnees een aanmaning verstuurd worden voor het voldoen van het abonnementsgeld. Dat is allemaal in orde gekomen, maar de kosten en de tijd die hiermee zijn gemoeid lie- gen er niet om. Vandaar, dat het bestuur van de Stichting Molenwereld heeft besloten om de rijks- daalder korting op de boven genoemde lidmaatschappen af te schaffen en in plaats daarvan ƒ 5,- korting te geven op het abonnementsgeld mits die voor 31 januari 2001 is voldaan. In dit geval is er dus sprake van een abonnementsprijsverlaging! Desondanks stellen wij een overbetaling of een donatie, gelet op de financiële positie van het blad bijzonder op prijs. Juist door dit soort gestes kunnen wij de minimumprijs van het blad zo laag mogelijk houden; ook voor minder kapitaalkrachtige molenliefhebbers. Die prijs licht in feite op kostprijsniveau omdat de werkzaamheden voor het blad op vrijwillige basis plaatsvinden. In verband hiermee treft u bij dit nummer een nota annex acceptgirofor- mulier voor de betaling van uw abonnementsprijs/donatie aan.

3de jaargang 2000 nr. 12 259 op de molen te vinden en verricht aller- wordt dan tevens breder gemaakt en het hoogte van 10, 13 meter. De Molenstich- hande klusjes om de molen in goede con- stellinghek wordt i.v.m. de tegenwoordige ting Drenthe heeft bezwaren gemaakt bij ditieM te houden. WerkmanO is destijds op-LveiligheidseisenE verhoogd.N Sinds 1984 isSde gemeente Aa en Hunze tegen de ge- geleid door de helaas in 1997 op tragi- vrijwillig molenaar Oege Lesman opACTUEEL deze plande woningbouw omdat de windbe- sche wijze om het leven gekomen mole- molen actief en vanaf die tijd is de molen lemmering voor de molen aanzienlijk toe- naar Mense de Jong, die de molens van vrijwel elk weekend en af en toe op door- neemt. De stichting staat in die bezwaren Zandeweer en Kantens heeft bemalen deweekse dagen draaiend te zien. Het is niet alleen, want omwonenden stellen dat van 1976 tot 1980 en op 83 jarige leeftijd één van de meest draaiende molens van besloot te stoppen waarna z’n leerling de provincie Groningen. Voorlopig staat Gerard Werkman hem opvolgde. Samen de molen dus even stil, maar medio janu- met het molencomité en buurtvereniging ari 2001 zal naar verwachting de molen Rond Om Dorp, organiseert Werkman weer de oude zijn. H. Noot. jaarlijks tijdens hoogtijdagen allerlei activiteiten waarmee hij al eens landelijk de pers haalde door tijdens Nationale Mo- lendag 1998 te fungeren als ‘grootste

De molen van Rolde heeft niet veel nodig om ‘de adem benomen te worden’ (foto H. Noot).

de nieuwe gebouwen hun uitzicht aan- tast en dat de bouwen niet passen in het dorpsbeeld van Rolde.

Watermolen Oele gaat De Kievit in Grijpskerk weer draaien (foto H. Noot). ‘t is maar een halve, maar wel een hele mooie. Als zoveel Twentse molens was de Gerard Werkman poseert met zijn Wind voor molen Oeler Watermolen, gemeente Hengelo, prijs op De Grote Geert in Kantens Rolde op de tocht een dubbele molen met, als gebruikelijk, (foto H. Noot). links de olie- en rechts de korenmolen. Bij de molen van Rolde heeft een MAVO Beide molens hadden een onderslagrad, gestaan. Nu is er een einde gekomen aan terwijl de korenmolen ook nog een bo- droogmolen van Nederland’. De wieken het onderwijs op die plaats en zullen wo- venslagrad had. Met de oliemolen is het van de molen hingen toen vol met het ningen gebouwd worden op de plaats omstreeks 1880 afgelopen; nu herinnert er wasgoed van de inwoners van Kantens. van de school. Die school is laag ge- maar weinig meer aan zijn bestaan. De Opvallend detail is dat Gerard al eens de weest, maar de vier appartementenge- korenmolen is er nog en dat is een ju- opleiding tot vrijwillig molenaar heeft gebouwen die er moeten komen krijgen een weeltje, zowel als molen als qua ligging. In volgd, maar er tot dusver nog niet in is ge- slaagd om het felbegeerde diploma te bemachtigen. Grote Geert zelf blijkt er niets om te geven want die draait al die jaren zonder problemen z’n wekelijkse rondjes. Over enige jaren zal Werkman z’n zilveren jubileum vieren en ongetwijfeld zal dat weer op een ludieke manier ge- vierd worden. H. Noot.

Groot onderhoud voor molen De Kievit te Grijpskerk

Molen De Kievit, een opvallende verschijning in ‘Nederland-Molenland’ met z’n vierkante houten onderstuk is aan groot onderhoud toe. Het is niet langer ver- trouwd om met de molen te draaien want de windpeluw is er zeer slecht aan toe. De molenmakers van Jellema uit het Friese Birdaard moeten verder nog ver- schillende onderdelen in de kap vervangen en er komt een compleet nieuwe stelling om de molen heen te liggen. Deze De Oeler watermolen.

260 3de jaargang 2000 nr. 12 1971 droeg Huis Twickel, sinds 1880 eige- Presentatie ‘Op kracht van naar, de molen over aan de gemeente. stromend water’ Die liet de vervallen molen in hetzelfde jaar nog restaureren en na restauratie Op vrijdag 10 november vond een fees- Het moderne molenleven van het stuwwerk in 1976 was de molen telijke bijeenkomst plaats in de watermo- geheel maalvaardig. Kort na 1980 begon len van Wenum ter gelegenheid van de men te praten over reconstructie van de presentatie van het boek Op kracht van WvdL Speecht verdwenen oliemolen. In 1984 is hier zelfs stromend water; het nieuwe meesterwerk een stichting voor in het leven geroepen (600 pagina’s, 3,5 kg zwaar!) van H. Ha- Eén van de leukere facetten van correspondent zijn (Stichting Herbouw Oeler Oliemolen), gens over watermolens op de Veluwe. voor een blad als ‘Molenwereld’ is dat je op allerlei maar de plannen leden in 1987 schip- Meer ingewijde molenliefhebbers zullen bijeenkomsten komt, waar altijd gratis hapjes en breuk, doordat de gemeente de noodza- Hagens nog kennen als auteur van het drankjes zijn. In de regel ontbijt ik nooit, dus is het kelijke wijziging van het bestemmingsplan gedegen boek ‘Molens, mulders, mees- fijn dat ik mij tijdens de molenbijeenkomst tegoed weigerde (!) ters’ over watermolens in de Achterhoek kan doen aan een gratis ‘brunch’. Inmiddels is de molen weer aan een grote en Twente, alweer ruim 20 jaar geleden. Een ander fijn aspect van molenbijeenkomsten zijn restauratie toe, die zowel het gebouw als J.W. Cambier van Nooten, voorzitter van de zogenaamde ‘sociale contacten’: de stuw etc. betreffen. De kosten worden de Stichting Vrienden van de Gelderse persoonlijk niet mijn sterkste kant, maar tijdens op driekwart miljoen geraamd. Molen, heette de ‘supporters, of beter: molenbijeenkomsten weet ik dit altijd aardig te ca- moufleren door uitgebreid handjes te schudden van Hengelo wil de Oeler molen weer laten minnaars van het industrieël erfgoed’ van mensen die net zo belangrijk zijn als ik (niet dus) draaien en zelfs nuttig werk laten doen. harte welkom en memoreerde de eeu- en er een praatje mee te maken; Men heeft elektriciteitsproducent Edon wige strijd met het water in Nederland. In over molens raak ik – en met mij de andere deel- Duurzaam zelfs laten uitzoeken of het zin het westen is het een strijd tegen het wa- nemers van de molenbijeenkomst – immers nooit heeft om de molen in te schakelen voor ter, in het oosten is (of vaker: was) het een uitgepraat. Toch zit’m in dat gepraat het venijn van de molenbijeenkomst. Vast ritueel hier is namelijk de toe- spraak, ook wel ‘speech’ genoemd. ‘Speechen’ is net zoiets als columns schrijven: Je kunt het of je kunt het niet. Helaas is het declameren van een goede speech tijdens molenbijeenkomsten niet voor ieder- een weggelegd. Als een speech leuk gebracht wordt, heeft’ie meestal totaal geen inhoud en als’ie al inhoud heeft, dan is de presentatie vaak dermate slaapverwekkend dat de aanwezigen al rap een ge- luid produceren dat sterke overeenkomsten vertoont met dat van een zaagmolen in volle actie. Het al- lerergste is echter de saaie èn inhoudsloze speech. De jongste Amerikaanse presidentsverkiezingen waren er een goed voorbeeld van, maar ook in de molenwereld komen dit soort speeches voor. Zo was ik onlangs op een jubileumbijeenkomst van een be- paalde molenorganisatie waar de aanwezigen werden toegesproken door iemand van het GVM (Gilde van Vrijwillige Molenaars). Die speech was niet alleen erg saai, maar ook nog eens veel te lang waardoor de toehoorders geleidelijk aan in een diepe slaap sukkelden. Nee, GVM staat inderdaad niet voor Gilde van Vermogende Molenaars, maar daarna ging het inhoudelijk volkomen de mist in, want – zo had de goede man Uitreiking van Op kracht van stromend water; links de auteur, Herman Hagens. eens uitgerekend – ‘op een hele middag draaien verdient de vrijwillige molenaar amper een tientje’ (draaipremie!). Het is diep triest dat deze man zich blijkbaar niet realiseert dat ‘zijn’ vrijwillige molenaars in het weekend op een molen kunnen stroomopwekking. Dit is afgeketst op strijd tussen landheren en molenaar of draaien, juist omdat zij daarnaast een (al dan niet twee punten: watermolens te vaak te dicht bij elkaar goed betaalde) andere baan hebben, of desnoods een • Het gemaal in Delden dat de water- stonden en zo elkaar het water afnamen. uitkering. Sterker nog: Als een vrijwillig molenaar huishouding van de beek regelt zou er Dat laatste kwam ook terug in de toe- krap bij kas zou zitten, zou hij zich wel tien keer meer voor moeten gaan werken: wat spraak van Th.J. Petri, directeur van Wa- bedenken of hij weer een hele zaterdag voor noppes met de ne hand gegeven werd zou met terschap Veluwe en tot 1986 vrijwillig mo- zou gaan draaien. Waarschijnlijk zou hij betaald de andere teruggenomen worden. lenaar op een (wind)molen in Gronin- werk elders verkiezen… • De molen zou vol continu moeten wer- gen(!). Petri gaf een uitvoerige toelichting Tot slot toch nog een woord van dank aan deze ken en de investeringen hiertoe zouden op de geschiedenis van de Wenumse man wiens naam mij ontschoten is. Omdat ik mij enorm zijn. watermolen en memoreerde o.a. de ruzie ook wel eens afvraag of ik (in financieel opzicht al- Om de molen toch te kunnen laten in 1753 tussen de toenmalige eigenaar thans) niet volkomen debiel ben, omdat ik nog met draaien is men in contact getreden met Wijnbergen en Daniël de Jongh van de een windmolen maal en of ik niet beter elders ècht de Vereniging Hoksebargse Molln, de ver- bovenstrooms gelegen Kopermolen. Na zou kunnen verdienen, ga ik binnenkort mijn on- kosten van betreffende molenbijeenkomst bij de re- eniging die de molens van Haaksbergen vier jaar strijd kwam De Jongh als winnaar dactie declareren. draaiend houdt. Het is de bedoeling dat uit de bus. Wijnbergen richtte toen op 150 Dat wordt namelijk ‘schoon’ op mijn privérekening deze vereniging de Oeler Molen ook gaat roeden afstand van de Wenumse water- gestort en zo verdien ik toch wat bij. exploiteren en uiteraard laat malen. Voor molen een windmolen op. De nog be- Zou heeft u mij weer geholpen. Hopelijk heb ik u het verblijf van de molenaar en publiek staande Wenumse windmolen van Vor- met deze ‘speech’ ook geholpen.(Alleen betaalt die zullen er ook voorzieningen komen als een derman is de tweede opvolger van deze redactie niet. jsb.) toilet en een keukentje en aansluiting op molen. WvdL riool en waterleiding. De totale kosten stij- De Jongh nam de Wenumse watermolen gen hierdoor tot 867.000 gulden over, verbouwde hem tot bovenslagmo-

3de jaargang 2000 nr. 12 261 len, voorzag hem van drie (!) raderen, liet Ook deze hield een pleidooi voor herstel Toch is het toen helaas niet gelukt de mo- een grote (nog bestaande) stuwvijver van de bekenstromen op de Veluwe, len van de grond te krijgen. aanleggenM en richtte deO molen in als ko-Lmaar sneedE tegelijkertijdN wel een dilemmaSDe toenmalige initiatiefnemers overwegen permolen. Vanaf dat moment wordt de aan: de beken en sprengen zorgen voor dan de stichting te liquideren en de mid- molen ook wel De Nieuwe Molen ge- verdroging en een taak van het ACTUEEL water- delen over te dragen aan de Stichting De noemd. Overigens heeft de kopermolen- schap is juist om te strijden tegen die ver- Utrechtse Molen. Precies op dat ogenblik functie (zoals op wel meer plaatsen) een droging. Toch is er ook nog een andere ontstaat er een nieuwe groep Soesters die lelijk visitekaartje afgeleverd: nog is hier kant van de medaille; in het kader van het de mogelijkheden onderzoekt het initiatief sprake van bodemverontreiniging… momenteel zeer actuele ‘Waterbeheer nieuw leven in te blazen. Na uitvoerige stu- In 1962 maalde de molen, die inmiddels 2000’, kan geconstateerd worden dat ons dies en in nauw overleg met het oude weer tot korenmolen verbouwd was, zijn klimaat grilliger wordt en er steeds meer re- stichtingsbestuur is het stichtingsbestuur in laatste zakken rogge voor enkele bakkers gen valt. Er wordt momenteel al volop ge- februari 1999 volledig vernieuwd. in de omgeving. Na plannen om er een sproken over grote ‘buffergebieden’ die Er zijn inmiddels al acties gevoerd. In ‘Mo- varkensbedrijf, of een röntgenmuseum van onder water gezet zouden worden, als de lenwereld’ 2000-6-25 is melding gemaakt te maken, werd de molen in 1970 aange- grote rivieren de grote hoeveelheden wa- van de posteractie, een heel origineel ini- kocht door de gemeente Apeldoorn het- ter niet zouden kunnen verwerken en ook tiatief. De prijswinnaar is wonder boven geen de redding van de molen bete- op de Veluwe anticipeert men op deze wonder de achterkleindochter van de kende. In 1982-’84 werd de molen geres- ontwikkeling. Recent heeft men een aan- laatste molenaar, Johannes Baptist Mul- taureerd en sinds kort is er ook een hout- tal ‘retentiegebieden’ ingericht, waar ders, afkomstig uit Kaulille (B), die de molen overtollig regenwater kan worden opge- vanaf 1921 tot aan de sloop in 1930 heeft vangen in natte perioden. bemalen. Het laatste woord was aan H. Faber van Op woensdag 14 november introdu- Uitgeverij Smit die een poging deed om bij ceerde de Soestse slijter Toon van der Lin- de aanwezigen ‘belangstelling te wekken den een korenjenever, waarvan een per- voor uitgeven’; Ondanks het feit dat de centage van de verkoopopbrengst is be- oplagen van boeken tegenwoordig stemd voor de bouw van de molen. De steeds lager worden en steeds meer men- eerste fles ging naar Gerhard Sterken, de sen zaken gaan opzoeken op internet, voorzitter van de molenstichting. voorspelde hij dat het gedrukte boek altijd Inmiddels heeft het stichtingsbestuur 5,5 zal blijven, omdat het ‘rustgevend’ is. Tot ton aan toezeggingen ontvangen; meer slot had Faber nog een voorspelling: ‘Over dan een kwart dat men nodig heeft voor drie jaar is ‘Op kracht van stromend water’ een nieuwe Windhond. De stichting heeft uitverkocht’. Voor het zover is, hopen we ook een eigen website met informatie en nader terug te komen op de inhoud van de stand van zaken: www.windhond.nl. het boek. wr.

Exposities in ‘t Roode Hert in Korenjenever voor Alkmaar-Oudorp De Windhond in Soest Nelleke en John van Ham van de koren- In 1977 richtten een aantal Soesters de molen ‘t Roode Hert in Alkmaar organise- Stichting tot herbouw van de stellingkoren- ren in hun molen regelmatig wisselende molen De Windhond op met als doel: her- exposities. Een malende Windhond op de Soester bouw van De Windhond op de oude plek. • In de maand december komen er schil- Eng, ook weer in de toekomst? De initiatiefnemers van toen hebben veel derijen te hangen van Trees Bos in ge- bereikt. Het stukje grond waarop de molen mengde techniek. heeft gestaan is aangekocht, het heeft in- • In de maand januari exposeert Ton Ver- zaagraam op waterkracht. Binnenkort zal middels in het bestemmingsplan de be- planke met houten beelden. een nieuwe wateras en een nieuw koppel stemming ‘Molen’ gekregen. Een bouw- • In de maand februari exposeert mevr. stenen geplaatst worden. Meer over deze vergunning is aangevraagd en verkregen Sterkmans schilderijen in gemengde tech- molen is uiteraard te lezen in het nieuwe en veel Soester bedrijven en particulieren niek. boek van de Hagens, hierna het woord hebben hun medewerking toegezegd. • De maand maart is gereserveerd voor nam. Hij bedankte de vele medewerkers aan het boek en toonde zijn verbazing over de goede samenwerking op de Ve- luwe tussen het waterschap en de molenaars; dat is in Twente wel anders! De Otter, met links de loods In het boek van Hagens is te lezen: ‘… hoe met het halfronde dak, waar ‘de Veluwe’ in een zestal decennia (1933 – woningbouw is geprojec- 1993) klaarspeelde wat in Overijssel en de teerd, zo hoog als de flat Gelderse Achterhoek eeuwen had ge- links (foto Paul Rijkers). duurd: het watermolenbestand met ruim 90% te verminderen…’ (pag. 73). Geen wonder dat Hagens een vurig pleidooi hield voor de instandhouding van de over- gebleven watermolens en de watervallen waar vroeger molens hadden gestaan; op de Veluwe werden namelijk geen molens aan bestaande beken gebouwd, maar werden beken ‘gevormd’. ‘De beken op de Veluwe zijn geen natuur, maar cultuur’, aldus Hagens. Hierna reikte hij het eerste exemplaar van zijn nieuwe boek uit aan G. Verwolf, dijkgraaf van Waterschap Veluwe.

262 3de jaargang 2000 nr. 12 Eerste stappen voor herstel molen Etersheimer Braakpolder

Aan het molenrestant van de Etersheimer Braakpolder gebeuren grote dingen! Op 9 november is bij gieterij Hardinxveld de nieuwe bovenas gegoten. Molenmakerij Kistemaker & Korver is in de werkplaats begonnen aan het maken van een houten vijzelkuip. In de loop van november hoopt men met een kraan over een aan te leggen platenweg de molen te bereiken om het restant van het achtkant van de fundering te lichten. Daarna zullen door sponsorende bedrijven werkzaamheden aan de fundatie worden verricht, die in feite neerkomen op totale vernieuwing. De molenromp staat flink scheef, de fundering heeft het aan de diepe polderkant moeten afleggen tegen de tand des tijds. Grote stimulator is de Zeevangse burgemeester D.T. Hartog. In het voorjaar wil de Stichting beginnen aan de bouw van een schuur ten behoeve van een ontvangst- en voorlichtingsruimte voor bezoekers. Op 7 april 1631 verlenen de Staten van Holland en Westfriesland octrooi tot het bedijken en een drietal braakjes (wielen, poelen ontstaan door dijkdoorbraak)in Etersheim. Zo ontstaat de polder De Etersheimer Braak, 48 ha groot, welke bemalen wordt door een vijzel- molen met een vlucht van 21,25 m in het zuidelijk deel van de polder en uitslaande op de boezem van de Zeevang. In de vorige eeuw is de molen twee keer kort na elkaar afgebrand: in 1882 en 1886, beide keren als gevolg van blikseminslag. In 1920 besluit de polder de molen wegens toenemende gebreken te vervangen door een elektrisch gemaal. De molen wordt als woning verkocht aan de molenaar; in dit geval Siem Koning. Koning laat De scheefgezakte romp van de molen al snel de roeden uit de molen halen. In 1930 wordt zijn zoon Piet eigenaar, die de molen van de Etersheimer Braakpolder. De sloopt tot op de kapzolder; Piet Koning blijft er tot 1972 wonen; later wordt Kees Pauw ei- molen heeft zijn baard nog, maar wel genaar. In 1981 vestigt de landschaps- en architectuurfotograaf Wijndel Jongens zich in de op een speciale plaats! molen; deze woont er nog steeds. Voor meer bijzonderheden: zie Molenwereld 1999-4-78.

een foto expositie van het Artiance hier in steld dat De Otter –met een vlucht van 19 werkzaamheden in juli dit jaar. Alkmaar. meter en op ± 50 meter afstand- hiervan Paul Rijkers. • In april komt Fred Brocke met schilderijen géén windhinder van zal ondervinden, in aquarel en acryl. “hooguit wat turbulentie”. De molenaar kan maar niet begrijpen dat Vijzelverlenging voor de molen molenminnend Nederland dit pseudo- van de Wogmeer De Otter opnieuw bedreigd wetenschappelijk instituut nog nooit voor de rechter heeft gedaagd. Maar ja hij is De vijzel van de molen Nieuw Leven van Op 3 november jl. heeft de deelraad van nog in opleiding en moet ‘t misschien nog de polder Wogmeer onder Hensbroek het stadsdeel Westerpark in Amsterdam allemaal leren? wordt aangepast aan het verlaagde pol- een bezoek gebracht aan de paltrokmo- Of het bezoek vruchten zal afwerpen ten derpeil. Er is inmiddels begonnen aan her- len De Otter, om zich ter plaatse te laten aanzien van de 3 nieuwe plannen die stel van het muurwerk van de achterwa- voorlichten over de benarde biotoop van nog in ontwikkeling zijn, valt te bezien. terloop. De beschoeping van de vijzel kon de oudste paltrok in ons land. Hoewel de politici onder de indruk waren gelukkig worden verlengd, zodat de mo- Zij was daarvoor uitgenodigd door de van dit oudste monument in hun stads- len hopelijk voor de winter invalt weer molenaar, in samenwerking met het wijk- deel, liet de betrokken wethouder al we- naar het nieuwe en verlaagde peil kan centrum. ten gehouden te zijn aan het bestem- malen. Tevens is veel klein timmerwerk Tijdens het bezoek deden het bestuur van mingsplan, welk een bouwhoogte van 16 aan de molen zals kozijnen enz. verricht. de Stichting Houtzaagmolen De Otter, het meter toestaat. Wel ‘dacht hij’, dat een Het vervangen van de woeden nog op wijkcentrum, een vertegenwoordiger van aantal bomen –op de foto direct achter het wensenlijstje. A.N. Peereboom. De Hollandsche Molen en natuurlijk de de molen- waarschijnlijk worden gekapt. molenaar hun uiterste best om uit te leg- Het stichtingsbestuur beraadt zich dan gen waarom de nieuwbouwplannen ,die ook op mogelijk steviger stappen om het Weer pech met momenteel voor de directe omgeving onheil te keren. Wanneer de plannen Naardermeermolen van de molen (binnen de 100 meter cirkel doorgaan zal De Otter met een biotoop- !) in ontwikkeling zijn, niet mogen door- cijfer van –1 in Het Nederlandse Molenbe- Op zondag 12 november jl. stond de gaan. stand moeten worden geclassificeerd. Naardermeermolen bij Muiden met vier Rondom De Otter worden er plannen uit- Wie De Otter nog wil zien draaien en za- volle flink te malen op een stevige zuiden- gebroed om op drie plaatsen de nu nog gen, doet dat dus snel. Iedere vrijdag wind. Tijden het vangen zijn de (of enkele) tamelijk lage bebouwing ‘op te toppen’ gaan de zeilen voor en bij voldoende kruisarmen gebroken en is de bovenas tot het niveau van de woonblokken die wind (een dikke 4 of méér, tussen ZZW en gaan tollen in het bovenwiel. Slechts door de molen omgeven. N) worden de balken voor de barricaden de molen naar het oosten te kruien, heeft De halfronde loodsen op de foto links alvast gezaagd. Wie van ver komt kijkt men hem stil weten te zetten. Naar verluid voor De Otter, zouden in één van de drie voor de zekerheid even eerst op ligt het bovenwiel als een hoepel rond de plannen worden vervangen door nieuw- http://come.to/de-otter om te zien of de as. Opmerkelijk genoeg waren de vulstuk- bouw, zo hoog als de huizenbouw achter molenaar niet bij uitzondering afwezig is. ken recent nog vernieuwd en was er een die loodsen, uiterst links achter de bomen. Daar is ook een impressie van de plannen nieuwe stalen voering rond het bovenwiel Reeds definitief is het plan om tegenover te zien. aangebracht. Na de zware stormschade De Otter een woontoren van 30 meter Vooral ervaren molenaars zijn van harte begin jaren ‘90, waarbij de molen as en hoog te bouwen; de grond wordt nu welkom; dan heeft de molenaar i.o. van roeden verspeelde, is dit het tweede vrij bouwrijp gemaakt. De Otter er ook wat aan. ernstige ongeluk met deze molen in korte Over dit laatste plan heeft TNO vastge- De foto toont De Otter tijdens de schilder- tijd. wr.

3de jaargang 2000 nr. 12 263 Haarlem heeft zijn Adriaan weer!

Eerst wordt met een bok het onderachtkant op zijn plaats gezet (foto Mieke Beneker).

‘Lang gedacht en stil gezwegen - Nooit Op dezelfde internetsite staat meer in- gedacht en toch gekregen’. Hoe of het formatie over de herbouw van de mo- ook zij, Haarlem heeft na 68 jaar zijn Ad- len. Uniek op deze internetsite is een riaan weer. Op dinsdag 14 november bouwplaat van Molen de Adriaan. Even zette de drijvende bok Lelystad van BTS “downloaden”, uitprinten en dan kun- eerst het onderste deel van het acht- nen belangstellenden zelf knippen en kant op de onderbouw, vervolgens het plakken om de Molen de Adriaan op te bovenste deel, waarna omstreeks half bouwen. Elke twee weken komt er een twaalf de kap met de buitenroe op zijn stukje bouwplaat bij. Speciaal voor plaats kwam te staan. Bij het hijsen van scholieren staan er ook vragen bij over de kap dreigde het nog even mis te molens. gaan doordat de balans ervan in de In de serie ‘Portret’ in de Molenwereld stroppen niet klopte: de kap zakte daar- komt nog een uitvoerig artikel over de bewogen lotgevallen van deze laatste Haarlemse stadsmolen.

Het zo in zijn geheel plaatsen van een kap of een achtkant moet de bouwers van de eerste Adriaan in 1778 een idee van een gestoorde zijn geweest! (foto Mieke Beneker).

door voorover. Uiteindelijk kwam alles op zijn pootjes terecht, waarna de binnenroe werd gestoken. De bouw van de molen is ook te volgen op internet: op de internetsite van molen De Adriaan, www.adriaan.vuurwerk.nl, kunt u de herbouw van de molen live vol- Het steken van een roe met een kraan Het eigenlijke achtkant ‘zweeft’ naar gen. Er staat een webcamera opgesteld is ‘alledaags’, maar met een drijvende zijn plaats (foto Mieke Beneker). die vanaf de vroege ochtenduren draait. bok... (foto Mieke Beneker).

264 3de jaargang 2000 nr. 12 Start actie voor de bouw van Het stond er wel. Het is een indrukwekkende Jonge Schaap molen, die grote hoeveelheden water kan uitmalen en dat deed hij dus ook. Op zaterdag 28 oktober is het project van In Rijnland heeft de Zweilander Molen het start gegaan dat er voor moet zorgen dat eind van de week, vanaf donderdag, de Zaanstreek weer een bovenkruier- zo’n zestig uur aan een stuk gemalen. Mo- zaagmolen krijgt, om precies te zijn tussen lenaar Kees de Haas was eerst zelf 48 uur de molens De Os en De Zoeker aan de aan een stuk aan de molen, waarna Hans Kalverringdijk (zie het vorige nummer van Roest hem afloste: een mens is geen ma- de ‘Molenwereld’). De gemeente Zaan- chine. De Waterloosmolen heeft in de stad en de Vereniging De Zaansche Mo- nacht van vrijdag op zaterdag zo’n vijf len hebben de handen ineen geslagen uur stil gestaan en verder aan een stuk en om de molen te realiseren is een spe- door staan malen. Op de grote Veender- ciale stichting in het leven geroepen, de molen losten Andries Veloo en Bart Stichting Het Jonge Schaap. De officiële Dooren elkaar af. Zo hebben in Rijnland oprichting van de stichting vond plaats praktisch alle molens die kunnen malen op de genoemde zaterdag in de schuur dat ook gedaan. Daarbij moet men niet van de oliemolen De Zoeker. Daarna vergeten dat hieronder molens zijn die startte de heer H. Gras, de voorzitter van een paar jaar geleden nog geen druppel Zaansche Houtkooper, de actie voor de De molen en het gemaal van de Dijk- water konden verzetten, hetzij vanwege bouw op de plaats waar Het Jonge polder bij Maasland half november in hun deplorabele staat, hetzij wegens ge- Schaap moet verrijzen. vol bedrijf om de wateroverlast de baas brek aan tasting, hetzij door een combi- te kunnen (foto E.G.M. Esselink). natie van beide. Gelukkig was het peil op Rijnlands boezem dit keer geen spelbre- Polder Prins Alexander ker, zodat men er de gang in kon houden. 125 jaar droog vanuit de Stichting Molenwereld nog ge- De gigantische krachtsinspanning van de probeerd om een basis te scheppen voor Rijnlandse Molenstichting werpt wel zijn Aan de oostkant van Rotterdam ligt de het behoud van deze molen. Die actie vruchten af, in velerlei opzichten zelfs. Prins Alexanderpolder, een polder die ja- (‘Hou De Pauw’) heeft in Delft sterk aan- ren heeft gegolden als het diepste punt dacht getrokken en veel reacties opgele- van Nederland. Recent onderzoek heeft verd, maar de poging stuitte af op volsla- aangetoond dat zijn buurpolder, de Zuid- gen desinteresse of zelfs erger vanaf de plaspolder, net iets dieper is. zijde van het Delftse gemeentebestuur. Het droogmaken van de Alexanderpol- Een voorstel aan de desbetreffende wet- der is uitgevoerd door een drietal stoom- houder om de reacties van het publiek gemalen in Kralingen, Capelle a/d IJssel op onze actie in ontvangst te nemen en Nieuwerkerk a/d IJssel plus een boven- stuitte zelfs af op een regelrechte weige- stoomgemaal in Kralingseveer. Van die ring! Daarmee werd duidelijk dat het lot vier gemalen is het gemaal Jam Anne van De pauwmolen vaststond en was het Beijerink van 1869 tot 1990 in bedrijf ge- slechts wachten op het voltrekken van bleven, eerst als stoom-, later als elektrisch het vonnis. De ondergang van De Pauw- gemaal. Het geëlektrificeerde gemaal molen bewijst voor de zoveelste maal de verkeer nog in zijn oorspronkelijke staat en kwetsbaarheid van molenrompen en - kan nog steeds dienst. Daarnaast is in het stompen. Dat geldt blijkbaar zelfs een voormalige ketelhuis van het gemaal ook molenvriendelijke provincie als Zuid-Hol- het plaatselijk museum gevestigd, waarin land. Daar zijn tussen 1992 en nu niet min- de Historische Vereniging Capelle nu een der dan zeven molenrompen gesloopt, expositie heeft ingericht over 125 jaar Pol- waarbij er van zes toch wel eens goed der Prins Alexander, waarbij de vervening, nagedacht had mogen worden over be- de droogmaking, de bemaling en de ver- houd of zelfs herstel tot volwaardige mo- stedelijking van de polder aan bod ko- len. Bij ongewijzigd beleid lossen deze De harde wind zette de gewezen men. De expositie is tot eind januari 2001 problemen zich blijkbaar vanzelf op en Oegstgeester molen snel in beweging. te bezichtigen in het Historisch Museum, zeker niet alleen in Zuid-Holland. dat geopend is op zaterdagen van 10.00 - 16.00 uur. Het museum is gevestigd in het Hoop doet leven-leven is strijd- genoemde gemaal aan Bermweg 13 in Water en wind: strijd bekroond Capelle a/d IJssel, niet ver bij het metro- molens in de weer station Capelle-Schenkel vandaan. Op zaterdag 11 november is in Voorhout In de natte, tweede week van november de molen Hoop doet Leven officieel in ge- ontstond in diverse polders grote water- bruik gesteld. De molen heeft vanaf 1783 Het is uit met De Pauw overlast, waarbij het water vele centime- de polder Kamphuizen in de gemeente ters boven peil kwam te staan, met name Oegstgeest gemalen. Een grenswijziging Op dinsdagmorgen 21 november maak- in Delfland en Rijnland. Van diverse kanten bracht hem in de gemeente Rijnsburg en ten slopers korte metten met de romp van hebben we informatie gekregen hoe ver- uitbreiding van de veiling Flora bracht hem De Pauwmolen in Delft. De sloop komt scheidene molenaars en molens ‘er alles in de verdrukking. Als De Hoop doet leven bepaald niet als een verrassing. Toch is uithaalden’ om het water de baas te wor- echt een levende molen moest zijn dan het in dit geval jammer. De Pauwmolen den. Zo schrijft Erwin Esselink over het West- kon dat aan het Oegstgeester Kanaal stond op een markant punt bij een van land dat op zaterdag 11 november de nooit meer. Dit wordt dan de inzet bij een de invalswegen van Delft. Bovendien had Dijkmolen in Maasland en de Groene- heel moeizaam verlopen proces, dat al- hij een bijzonder verleden als loodwitmo- veldse Molen te Schipluiden volop stonden leen maar goed is afgelopen dankzij de in- len en hield als laatste aan deze molen- te malen. Bij de Dijkmolen stond ook een zet van mensen die bereid waren om het soort de herinnering levend. Via een fake- hulpgemaal van Delfland te draaien. Deze beste voor de molen te zoeken en aan verhaal rond 1 april 2000 (Molenwereld molen heeft minimaal windkracht 5 nodig hun eindje vast te houden. Dat was wel 2000-3-64) en een wat ludieke actie is om water te verzetten en zoveel wind nodig ook, want zeker in Rijnsburg be-

3de jaargang 2000 nr. 12 265 schouwden velen de verplaatsing van de molen onderstreept. Men wijst op de dat Rinus Verhage, wiens hoofdberoep molen als een aanslag op het dorpsei- waarde die een dergelijke molen voor pluimveehouder is. Daarnaast laat hij de gene.M Uiteindelijk kwamO dankzij de opstel-LVianen heeftE als toeristische-,N culture le enSmolen heel veel draaien, zodat hij tot de ling van de provincie Zuid-Holland, de vei- educatieve trekpleister. Aan de hand van meest malende molens van Nederland lingvereniging Flora, de Rijnlandse Molen- voor beelden elders concludeert menACTUEEL dat behoort. Het blijft niet allen bij draaien, stichting en het waterschap alles voor el- een dergelijk project ook in Vianen haal- Verhage maalt ook biologisch ver- kaar en heeft de molen na een specta- baar moet zijn. bouwde tarwe. In 1989-1990 heeft de culaire verhuizing op 24 en 25 augustus De reactie van de gemeente is in de- molen een grote restauratie ondergaan. 1999 (zie Molenwereld 2000-10-204) niet cember 1994 heel negatief: Het heeft er Die betrof vooral de buitenkant van de alleen een plaats maar ook een functie alles van weg dat de bouw van een mo- molen: het gevlucht en de kap. Er zijn gekregen in de Elsgeesterpolder aan de len in Vianen een onhaal bare kaart is, zo toen zaken blijven zitten zoals de vervan- Haarlemmertrekvaart bij Voorhout. Voor is te lezen in De Molenaar van 15 maart ging van de bovenbonkelaar en dat is nu het verplaatsen van de molen was sa- 1995 (No. 6, blz. 26) aangepakt. Het grootste deel van het menwerking nodig, een samenwerking Toch hebben de beide initiatiefnemers, werk (en de kosten) voor het herstel nu die gesymboliseerd werd bij het lichten Enkelaar en Kastelein, zich door deze te- heeft bestaan uit herstel van de stenen romp. De Onderneming kan er nu hopelijk weer jaren tegen.

Molen Terheijden staat stil

Tijdens een harde najaarswind op woensdag 25 oktober is tijdens het draaien een halve (fok)remklep van molen De Arend gewaaid. Het stuk hout, ongeveer 1,5 meter lang, 40 cm breed en voorzien van ijzer- werk, kwam bij een buurman op het dak, brak twee dakpannen en zeilde vervolgens op straat. Gelukkig deden zich geen per- soonlijke ongelukken voor, maar gezien de ligging van de molen aan een doorgaande weg, acht molenaar Herman Schippers verder draaien onverantwoord. Herman, die de molen nog beroepsmatig bemaalt en voorzitter is van het AKG, gaf een korte toelichting over het voorval: ‘Het is al geruime tijd bekend dat de fokken be- ‘Vanglicht-instructie in groepsverband’ van bevoegde zijde (L. Vellekoop) voor het hoorlijk verrot zijn. Op zich zijn ze nog niet zo grote moment bij De Hoop doet Leven. oud (begin jaren ‘80) maar bij de toenmalige restauratie is dermate vers, vochtig hout gebruikt dat geschilderd werd met van de vang, waarvoor een hele ploeg genslag niet uit het veld laten slaan. Er een niet-vochtdoorlatende verf, dat de mensen was ingeschakeld. Het is niet be- komt een Stichting Herbouw wipkorenmo- schroten van binnenuit zijn gaan rotten’. kend of er een notaris was ingeschakeld len Vianen van de grond en op 19 okto- ‘Geïmplodeerd’, aldus Herman, die verder om deze inspanning te laten opnemen in ber 2000 overhandigt men de plannen meldt dat ook het hekwerk verrot is. het Guinness Book of Records als record voor de reconstructie van de molen aan Het is nu even wachten op de Rijksdienst vang lichten. Vrijwillig molenaar Kees wethouder Van Dijk. Het nog bestaan van voor Monumentenzorg die de subsidiabele Hoogeveen, aan wie de zorg van de mo- het originele bestek voor de bouw maakt kosten zal gaan uitrekenen. De gemeente len is toevertrouwd, kon direct laten zien een betrouwbare reconstructie heel Terheijden (tevens eigenaar van de molen) wat de molen waard is dankzij de grote goed mogelijk. De RDMZ ondersteunt de heeft al geld beschikbaar gesteld voor ver- regenval in die week. Niet ver van de mo- plannen en zou in verband met de histori- nieuwing van de fokken en het hekwerk, len stond een trekker met een nood- sche continuïteit de molen het liefst op de dus waarschijnlijk zal de stilstand niet al te pomp: dan toch liever een molen! plaats zien van de in 1913 afgebrande lang gaan duren. Dat laatste hopen we molen. Jammer dat de onderbouw van ook voor de molenaar, die nu noodge- de oorspronkelijke molen in 1967 gesloopt dwongen motorisch maalt, maar liet weten Krijgt Vianen toch zijn is. Die had letterlijk en figuurlijk een goede het liefst zo snel mogelijk weer ‘op de wind’ molen terug? basis voor de reconstructie gevormd. te gaan malen. wr.

Op 11 april 1913 brandde de korenmolen van Vianen af, een achtkante baliemolen Inbedrijfstelling molen In ‘t kort: die in 1838 was gebouwd. De vierkante Wissenkerke onderbouw van deze molen, welke eer- • In de gemeente Littenseradiel zijn onder een wipmolen uit 1691 had gedra- Op 11 november heeft wethouder J.M. langs niet minder dan 31 objecten op de gen, bleef nog staan tot 1967. Meulenberg-Op ‘t Hoff de herstelde ko- Rijksmonumentenlijst geplaatst. Daaron- Tijdens de Open-Monumentendag op 10 renmolen De Onderneming in Wissen- der zijn niet minder dan negen windmoto- september 1994 troffen twee inwoners kerke officieel in bedrijf gesteld. Zij heeft ren, o.a. in Itens, Jorwert, Boazum, Iens en van Vianen elkaar op de malende Hoek- dit gedaan door het lichten van de vang, Lytswierrum. molen in Hei- en Boeicop. Het waren de geassisteerd door vrijwillig molenaar T. • Op 23 oktober is de kap van de molen heren A.C. Enkelaar en P. Kaste lein die Mulder. De molen is in 1860 gebouwd, De Leeuw in Oude Molen bij Bathmen ge- daar al pratende op het idee kwamen waarmee dit Bevelandse dorp zijn derde haald. Dit in verband met de vernieuwing om de mooie oude binnenstad van Via- molen kreeg. Dat is voor een dorp in wes- van het kruiwerk en de spil. Molenmaker nen weer te verrijken met een molen. telijk Nederland ronduit veel te noemen. Groot Wesseldijk voert de werkzaamhe- Met uitgelezen argumenten wordt de Vanaf 1902 tot nu toe is De Onderneming den uit en als alles volgens plan verloopt wenselijkheid van de her bouw van de eigendom van de familie Verhage. Nu is dan kan molenaar Tonny Moes dit jaar al-

266 3de jaargang 2000 nr. 12 De slechte toestand van de fokken van Nieuwe serie kaarten verdwenen De Arend in Terheijden is geen algehele molens en molenrompen verrassing, getuige deze foto van 3 oktober 1998: het gat op een fok van de Bij de Stichting Levende Molens zal, gesti- binnenroe is geen windbord! muleerd door het succes van de ansicht- kaartenserie ‘Friesland’, in de loop van volgend jaar (streefdatum: maart) een • Op woensdag 8 november is de molen nieuwe serie van tien (kleuren-)kaarten van de polder Goudriaan en Noordzijde verschijnen, die gewijd is aan verdwenen molens en molenrompen uit verschei- bij Goudriaan door de gemeente Graaf- dene Nederlandse provincies.Enkele zeer stroom officieel overgedragen aan de interessante rompen zullen deel uitma- Stichting tot Instandhouding van Molens ken van deze reeks, zoals de molen van in de Alblasserwaard en de Vijfheerenlan- Bergh-Azewijn (Gld.), die in 1905 werd ge- den. Wethouder E. Jonker tekende voor bouwd als opvolger van een stenen de gemeente, terwijl secretaris W. van der grondzeiler uit 1854. Bij deze bouw wer- Werken dit voor de molenstichting deed. den onderdelen gebruikt van een Noord- • De desbetreffende gemeenteraads- Hollandse zaagmolen. In 1963 werd het commissie van Reimerswaal is akkoord houten achtkant gesloopt, maar op onze gegaan met het verplaatsen van De prentkaart kunt u dit nog zien, compleet met kap en as. Erwin Esselink verleende Oude Molen in Kruiningen over een af- zijn medewerking aan dit initiatief.De se- stand van enige honderden meters in ver- rie molenrompen kan door voorinteke- band met woningbouwplannen (zie Mo- ning worden besteld tot en met 31 de- lenwereld 2000-1-5). cember 2000. Voor die datum moet het verschuldige bedrag, onder bestelnum- mer 1550, bijgeschreven zijn op het giro- Molenkalende/Tentoonstellingen nummer 41902 van de Stichting levende Molens te Roosendaal. Tot die datum 9 september 2000 - 31 januari 2001: geldt een speciale prijs, waarbij de ver- ‘125 jaar Polder Prins Alexander’ in het zendkosten zijn inbegrepen: 1 serie: ƒ 8,50 of 153 frank dan wel 3,79 ; weer malen. gemaal Jan Anne Beijerink te Capelle a/d vanaf 3 series: ƒ 7,50 of 135 frank (3,35 ) • Aan molen De Vlijt in Wageningen wordt IJssel per serie; het bovenwiel ingrijpend hersteld door December 2000 schilderijen van Trees Bos vanaf 5 series: ƒ 6,50 of 117 frank (2,90 ) molenmaker Coppes uit Bergharen. De in gemengde techniek in expositieruimte per serie; molenmaker heeft de losse onderdelen korenmolen ‘t Roode Hert Alkmaar. vanaf 10 series ƒ 5,50 of 99 frank (2,45 ) van het wiel met een hoogwerker uit de per serie. molen gehaald. Stichting Levende Molens.

3de jaargang 2000 nr. 12 267 Bedrijf en Techniek Borst- J.S. Bakker

De korenmolen van Barlo. Het borststuk is aanzienlijk roeden langer dan de halve vlucht. De onttakelde molen brandde op 29 maart 1986 af. Het (weer) toepassen van houten roeden, wel of geen borstroeden, vormt een punt in discussie. Bij onze zuider- buren woedt hierover zo ongeveer een stellingenoorlog rond De Oostmolen van Gistel. Het breken van de houten roe in Bourtange is de aanleiding om in dit nummer van de Molenwe- reld wat zaken op een rijtje te zetten.

De borstroe bestaat, zoals bekend uit drie PLAATS Borst/Eind rijk. Wanneer men dat de kort neemt, dan delen, de beide enden of lassen, in het Hexel 0,7 bouwt men een risico in voor de molen en vrijwilligersjargon oplangers genoemd, Hengelo 0,7 voor mensen die zich in de buurt van de die met stroppen gekoppeld zijn aan het Helvoirt 0,7 molen bevinden. borststuk, ook wel kortweg borst ge- Om na te gaan hoe lang het borststuk Hees 0,7 noemd. Soms werd borststuk ook wel verdient te zijn hebben we de verhouding Hien 0,6 basterd tot bosstuk. Dit borststuk, meestal tussen borststuk en vlucht van 25 borstroe- Elst 0,6 van eiken, is het koppelstuk dat beide einden op een rijtje gezet op basis van foto’s Kruiningen 0,6 den verbindt. Rond 1900 gaat men ook naast die van de molen van Bourtange. Heeze 0,6 borststukken van andere houtsoorten ma- Al die foto’s zijn uit de ‘oude doos’, de tijd Angeren 0,6 ken, omdat eikenhout te duur wordt. dat de molens nog in vol bedrijf waren en Yerseke 0,6 De zwaarte van het borststuk is natuurlijk in stand werden gehouden volgens de bepaald door de gaten in de askop Soerendonk 0,6 aloude vakkennis van molenaar en mo- waarin het borststuk wordt gestoken. Wamel 0,6 lenmaker. De keus is aselect en het be- Hooge Mierde 0,6 treft allemaal borstroeden aan molens in Deurne 0,5 Nederland. De resultaten zijn samengevat Lengte borststuk Hengevelde 0,5 in onderstaande tabel: Rijswijk 0,5 In de Basiscursus opleiding vrijwillig mole- Casteren 0,5 De conclusie is zonneklaar: een borststuk naar wordt gesteld dat dit borststuk een Ubachsberg 0,5 behoort minstens de helft van de vlucht lengte van 6 ‡ 7 meter heeft. G.J. Pouw in Aarle-Rixtel 0,5 lang te zijn. De hierboven genoemde 6 à zijn Wieksystemen voor polder en indus- Noordsche Schut 0,5 7 meter geldt dus alleen voor vlucht van triemolens stelt dat de borst ca. 6 meter Pindorp 0,5 maximaal 12 à 14 m! lang is. Oploo 0,5 Het is eigenlijk nog veel sterker. De 50%- In feite heeft het borststuk een dubbele Hoogeloon 0,5 waarde geldt maar voor de helft van het functie. Die van koppeling is hierboven al Waterschei 0,5 aantal genoemde molens, de andere genoemd. Er is evenwel meer. De wind Wierden 0,5 helft zit daar nog boven en komt zelfs tot drukt de molenwiek naar achteren. Die Bourtange 0,3 2/3 van de vlucht! In het geval van Bour- kracht wordt opgevangen door het borst- tange betekent dit dat het borststuk (bij stuk. Het is zelfs zo, dat het eind gaat wer- een vlucht van 17,50 m) minstens 8,75 m ken als een soort hefboom met het einde moet zijn. van het borststuk als scharnierpunt. De beter op, waarbij bovendien het schar- stroppen, eventueel bouten die het eind nierpunt meer naar de buitenomtrek van koppelen aan het borststuk zorgen ervoor het gevlucht gaat en de hefboomwer- Levensduur dat dit scharnieren geen werkelijkheid king van het eind aanzienlijk minder wordt. wordt. Het omgekeerde gaat natuurlijk De lange levensduur van ijzeren roeden is Hoe langer het borststuk is, des te beter. ook op hoe korter het borststuk des te gro- inmiddels overduidelijk gebleken. Potroe- Dit vangt dan immers de door de naar ter wordt de hefboomwerking. De lengte den hebben moeiteloos een levensduur achteren drukkende kracht van de wiek van het borststuk is dus heel erg belang- van een eeuw en meer gehaald. Dat kan

268 3de jaargang 2000 nr. 12 E

B B3 A B1 2 Schematische tekening van de opbouw van een (halve) borstroede. A-B1: borststuk, waarbij dit een derde van de vlucht is; A-B2: borststuk, waarbij dit de helft van de vlucht is; A-B3: borststuk, waarbij dit twee derde van de vlucht is; In de praktijk functioneren de punten B1, B2 en B3 als de draaipunten van een hefboom. Uiteraard is de hefboomwerking bij B1 het grootst. Daarbij dient men te bedenken, dat de kracht B1-E nog groter is dan voorgesteld, omdat B1 - E vrijwel de ge- hele zeillengte beslaat, terwijl dit zeil over A-B1 nauwelijks tegen druk geeft. Voor B3 geldt uiteraard een tegengesteld verhaal! van houten roeden niet gezegd worden. deze prent is heel duidelijk een afgebro- Borstroeden oude stijl: oude tijden keren Natuurlijk hangt die levensduur af van de ken molenwiek te zien als symbool van de weerom, ook in het breken. Of men van- kwaliteit van het hout, de functie van de vergankelijkheid van het aardse leven. daag aan de dag de eraan verbonden molen en de grootte van de vlucht. De risico’s mag accepteren om der wille van houten roeden van de Hollandse polder- een academische authenticiteit (De molens kenden een relatief kortstondig Vlaanderen Oostmolen had voor de restauratie ijzeren bestaan. Die waren dan ook lang, tot 28, roeden!) is geen vraag, maar niet te ver- 29 m toe, en werden niet gespaard. De In Vlaanderen beijvert men zich officieel antwoorden bureaupraat. Of moeten er grote polders hadden dan meestal heel sterk voor borstroeden. Uit het blad Le- eerst slachtoffers vallen voordat het nuch- wat roeden op voorraad. In de Noord- vende Molens 2000-3 blijkt hoe ‘t hinkend tere verstand zegeviert (In Gistel scheelde Hollandse polders als de Schermer en de paard achteraan kan komen. De Prins- dat niet veel en in Bourtange was er wei- Heerhugowaard gingen de dennen roe- kensmolen in Meerhout kreeg in 1984 nig voor nodig geweest). Wie wil dat zo den 6 à 7 jaar mee. Toen halverwege de twee borstroeden; een roe brak in 1994, nodig op zijn geweten hebben? vorige eeuw Amerikaans grenen gebruikt de andere in 1999. Als oorzaken noemt de werd nam de levensduur toe. Aan de een storm de ander houtrot (vgl. Bour- Zaanse industriemolens kon zo’n roe, zij tange!). De auteur geeft een derde: de Authenticiteit het bij uitzondering, de 45 jaar halen. Nu keuze... (voor houten roeden). De Houta- zijn er meesters boven meester. Tot aan vemolen in Wannegem-Lede kreeg in Verder kan men de vraag stellen of men de restauratie van 1973/1974 had de mo- 1987 twee houten roeden en men is daar de authenticiteit van de standerdmolen len van Rijstenbil in Scherpenisse een inmiddels geconfronteerd met twee ge- van Bourtange werkelijk dient met twee Amerikaans grenen roe die in 1904 gesto- broken roeden; in 1994 en 1999. De Oost- borstroeden. Het is niet alleen de vraag of ken was door molenmaker H. Bezooyen, molen in Gistel kreeg in 1982 twee borst - borstroeden authentiek zijn, maar net zo kant en klaar voor 250 gulden. Bezooyen roeden, een brak er in 1999. Wie zei het goed de vraag WAAR ze authentiek zijn. mocht dan wel de bijnaam ‘de zwarte ook alweer: Wie zijn geschiedenis vergeet Zijn borstroeden in het houten roedentijd- zak’ hebben; de roe was een ‘gouen moet die opnieuw beleven. perk in heel Nederland toegepast en zo roedje’ met zeventig jaar dienst. Die zeventig jaar mocht dan voor een houten roe zeer uitzonderlijk zijn, een goede en goed onderhouden ijzeren roe haalt dit op zijn sloffen. Het probleem is alleen dat wij nu houten roeden willen hebben met de capacitei- ten van een ijzeren: de koe moet niet alleen melk, maar ook wol geven en liefst ook nog eieren leggen. De gebroken roe in Bourtange heeft een twintig jaar dienst gedaan: voor een houten roe niet lang, maar ook niet echt kort. Je mag van een houten roe niet de levensduur van een ijzeren verwachten. Dat een houten roe aan het eind van zijn leven kwalen gaat krijgen is niet zo verbazend: hij moet toch ergens door breken.

Symbool

De afgebroken molenwiek heeft ook nog een symbolische betekenis: het is het beeld van de vergankelijkheid, van de dood. Immers een molen met een gebroken roe is uitgemalen, kan niets meer. Zo is er een prent bekend van het beleg van Leiden in 1574. In de belegerde stad breekt dan de pest uit die vele mensen ten grave sleept. Over deze episode is Het bovenste eind is bij de buitenste strop aan het eind van het borststuk een historieprent bewaard gebleven. Op afgebroken (foto H. Noot).

3de jaargang 2000 nr. 12 269 nee, waar niet en waar wel. met twee halve roeden zit. Zet er een Wie veel foto’s bekijkt van molens in wes- borststuk achter en ‘verbouw’ de gebro- telijk en Noord-Nederland komt toch nog ken einden en je hebt weer een hele, redelijk veel foto’s tegen van molens met maar dan als borstroe. Ik weet niet of dit houten roeden, maar dat zijn vrijwel zon- veel is gebeurd, ik betwijfel het, omdat der uitzondering - wat men noemde - een roe die begint te rotten niet alleen in doorgaande roeden. Voor borstroeden de askop, maar waarschijnlijk ook op an- moet je eigenlijk zijn in de echte landpro- dere plaatsen zijn beste tijd heeft gehad. vincies: oostelijk en zuidelijk Nederland. Toch herinner ik mij in heel oude nummers De bekende molenmakersboeken, als het van het vakblad De Molenaar een enkele Groot Volkomen Moolenboek of het Groot advertentie gezien te hebben waarin een Algemeen Moolenboek uit de achttiende gebroken roede wordt aangeboden die eeuw onderstrepen dit beeld. Onder de nog dienst kan doen als lassen. Advertentie uit De Molenaar van tientallen getekende molens komt er niet 9 maart 1941 van de Deventer molen- een met borstroeden voor, laat staan dat maker Beltman, waarin gevraagd wordt aangegeven hoe je een borstroe Houthandel wordt naar een lasch op een ‘bosstuk’ maakt. Met de negentiende-eeuwse boe- (borststuk). ken (Krook, Harte) is het niet anders ge- Het is vreemd, dat men in de ‘boomloze’ steld: geen borstroeden. streken van ons land doorgaande houten Dit is allemaal te veel om toevallig te zijn. roeden van soms grote lengte gebruikte, Blijkbaar paste men in de zeegewesten terwijl men in de ‘boomrijke’ streken drie- Kwaliteit geen borstroeden toe, of niet meer. delige roeden, de borstroeden, toepaste. Zeeuws-Vlaanderen is een uitzondering, Anders gezegd: de bomen die in Holland, Een ding is wel duidelijk: met houten roe- maar dat is molinologisch meer Vlaams Friesland of Groningen voor molenroeden den bouwt men een groter risico in dan dan Zeeuws. werden gebruikt groeiden daar niet. Deze met ijzeren. Als een molen op een plaats Zo bezien is de molen van Bourtange streken waren, niet alleen voor de molen- staat waar veel publiek komt (Zuiderzee- bijna een vreemde eend in de bijt. Zijn bouw, vrijwel geheel afhankelijk van de museum, vesting Bourtange) dan moet grote voorbeeld, de standerdmolen van houtimport van elders. Veel van dit hout men zich dat wel heel goed realiseren. De Ter Haar heeft houten roeden, maar geen kwam in grote vlotten de Rijn af. De Hol- constructie moet vlekkeloos zijn (lengte borstroeden en dat past beter in de lijn. landse expansie in de Gouden Eeuw borststuk, kwaliteit van het hout) en een vroeg om ongelooflijke hoeveelheden regelmatige, grondige controle, vooral hout (scheepsbouw!). Tot in onze tijd op de bedreigde punten bij de askop, de Van twee één noemt men in het Zwarte Woud de lange stroppen/bouten en de overgang borst- kaarsrechte stammen die gebruikt wer- stuk-las, is vereist. Een houten roe wordt slecht of breekt als den als scheepsmasten (en molenroe- Verder kan men zich afvragen of con- regel af bij de askop. Dat betekent dat je den) ‘Holländer’. structies die bedoeld zijn om de ouder- Dankzij deze omvangrijke Rijnse houthan- wetse houten roe te imiteren wel de del kon men in de zeeprovincies beschik- moeite en het risico waard zijn (gebruik ken over hout van voldoende lengte voor van tropisch hout; gelamineerde houten doorgaande roeden. roeden zoals aan de Hofmolen bij War- In de landgewesten was wel bruikbaar in- mond of de met hout gecamoufleerde ij- heems hout aanwezig of bereikbaar, maar zeren borstroeden van de Kalfmolen in niet in die lengten die men nodig had voor Knokke (B) (zie Levende Molens 2000-3- doorgaande roeden. Dat probleem was 128). Het is minstens zo’n grote, zo geen op te lossen door de borstroeden. grotere, aanval op de authenticiteit als Voor eiken borststukken geldt een verge- het gebruik van gelaste ijzeren roeden. lijkbaar verhaal: in de zeegewesten pe- Wat of men ook doet; houten assen/ijze- perduur: dan liever lange grenen roeden. ren assen; houten roeden/ijzeren roeden: Het eikenhout hiervoor is in de landge- er moet gestreefd worden naar maximale westen lokaal verkrijgbaar. veiligheid. Een molen is geen mens waard. Dit uitgangspunt maakt de keuze toch niet moeilijk?

De standerdmolen van Bourtange op 17 juni 2000. Er wordt een las gemaakt aan een eind van de twee maanden later gebroken binnenroe. Aan de keer- klossen op de buitenroe is te zien dat dit hetzelfde eind is dat op 26 augustus afbrak (foto H. Noot).

270 3de jaargang 2000 nr. 12 ‘t Betere werk ‘t Betere werk Niet de Zandwijkse, maar de IJzeren voeghouten en zo Oude Doornse Molen verzakt! meer Ing. J. den besten uit Loenen a/d Vecht at- In Molenwereld 2000-11-235 komt de tendeert op een storende fout in het bericht toepassing van ijzer voor de nieuwe over het verzakken van de Zandwijkse Mo- kap van de molen van Nieuwe Pekela len in Molenwereld 2000-9-242. Deze molen aan de orde. Daarbij wordt gesteld is gelukkig niet aan het verzakken, zo schrijft dat Pot veel van deze onderdelen ook de heer Den Besten: ‘Deze staat nog volko- al in ijzer maakt. Tevens wordt ge- men waterpas op zijn fundatie. Doch het is vraagd of hiervan nog wat bestaat. de Oude Doornse Molen, die heel lang- Het antwoord is ja. Bij de molens van zaam schever zakt. Tussen het hoogste— en de Nederwaard in Kinderdijk zijn er nog laagste van de 8 hoekpunten v/h ondertaf- verscheidene met ijzeren onderdelen element, diagonaal tegen over elkaar, be- die gemaakt zijn door Gebr. Pot. stond bij mijn waterpassing in 1977 een Molen No. 2, de bezoekersmolen hoogteverschil van 24,2 cm. In 1974 was dit heeft tot voor kort nog een geklonken 23,5 cm en nu in 2000 bedraagt dit 27,5 cm. ijzeren lange spruit gehad. Die pas In 26 jaar is de molen dus 4 cm verder scheef vervangen door een nieuwe, maar de gezakt. Over de afstand tussen de belde oude ligt nu tentoongesteld op de punten van 9,70 m is dit 1,625 graden uit het molenwerf. horizontale vlak. Het topje v/d spil staat bo- De Oude Doornse Molen Molen No. 4 heeft nog steeds een geven dan 32,9 cm naast het voetpunt! (foto jsb, 5 oktober 1972) klonken ijzeren windpeluw en een dito Ik heb nu een prijsindicatie voor het aan- staartbalk. brengen van zestien stuks pulspalen, twee Molen No. 5 heeft nog een geklonken aan twee naast elk hoekpunt, waarover In 1986 zetten we op dezelfde wijze de ijzeren korte spruit en een dito lange een gewapend betonbalk, ingekast in elk Spengense Wip 25 cm rechter! De firma spruit. Diverse kapgordingen zijn ook van de 8 poeren op de hoeken. Het muur- Smit uit Gouda gaat met de Zwarte Ruiter van ijzer. werk is dan verzekerd tegen verdere zak- in Aalsmeer exact hetzelfde doen. Wij kun- De kap van molen No. 3 is na de as- king en blijft onveranderd. Daarna moeten nen echter pas aanvangen als de finan- breuk in 1915 praktisch geheel her- er 8 inkassingen in de poeren worden ge- ciën rond zijn en kun dat nog wel enige ja- steld in ijzer, te weten: geklonken hakt, waarin hydraulische vijzels, onder het ren aanlopen!’ voeghouten, ijzeren kapspanten en tafelement. Dan moet elk hoekpunt op de De redactie is de heer Den Besten zeer gordingen. juiste hoogte worden gevijzeld en de sleuf dankbaar voor deze uitvoerige toelichting. tussen muur en tafelement weer volgemet- seld.( maximaal dus 27,5 cm!)

‘t Betere werk ‘t Betere werk De stenen van De Dood ‘t Schone straatje In Molenwereld 2000-12-251 komt de inrichting van de korenmolen De Bleeke Dood in Zaandijk aan de orde. Molenaar/molenmaker Gerrit Smit geeft hierop de volgende Aan de asbreuk van molen No.3 is nog aanvullende informatie: Begin dit jaar had de molen nog slechts een koppel (blauwe) een leuke anekdote verbonden, verteld stenen op de stellingzolder. Dit jaar zijn er drie nieuwe koppel stenen van Titulaer bij- door mijn opa die toen zeventien jaar geplaatst: twee op de stellingzolder en een op de zolder er onder. Hiermee is de his- oud was. torische situatie weer terug gekeerd. De molen wordt dan bemalen door molenaar Jilles Groenendijk. Op de bewuste dag staat de molen met een rustige gang te malen uit het noordnoordoosten. Jilles z’n vrouw, Arigje, is druk bezig om de molenstraat te boenen. Een paar minuten nadat zij klaar is met haar werk klettert het hele wiekenkruis met delen van de kap op het molenerf, een ware ravage aanrichtend. Als de collega-molenaars bij de verbou- wereerde Jilles aankomen roept Arigje: “Och, och, m’n pas geboende straatje!!!” Dat zij zelf door het oog van de naald is gegaan komt blijkbaar niet bij haar op!

A. Hoek, Kinderdijk

Rond 1900 was het gebruik van geklonken ijzeren molenonderdelen als spruiten, windpeluws en voeghouten vooral bij watermolens al bekend. Plaat uit Polders en Droogmakerijen van A.A. Beekman uit 1912. Een ijzeren voeghout kostte toen 720 gulden.

3de jaargang 2000 nr. 12 271 De Stichting wenst u een voorspoedig, gezegend 2001 De Stichting wenst u een voorspoedig, gezegend 2001 (foto: J.A. Overman, molen De Ster in Geesteren (Gld).) 274 3de jaargang 2000 nr. 12 Zoeker

Verder heb ik nog wel de oplossing voor een oude onbekende uit de Molenaar, en wel die uit nummer 41 van 11 oktober 1989. In Molenaar 50 van hetzelfde jaar kwam Ton Meesters tot de conclusie dat het een Schermermolen moest zijn, maar welke bleef onbekend. Ik heb de foto zelf ook, maar dan een stuk duidelijker en met het opschrift ‘Zaansche Molen’ (net zoals Meesters beschrijft). Na uitgebreid verge- lijken kom ik tot de conclusie dat het een molen in het zuidoostelijke deel van de Schermer betreft en wel bovenmolen nr.3. In het Noord-Hollands molenboek is de molen met hetzelfde nummer te vinden op het kaartje op pag.164. De molen werd omstreeks 1635 gebouwd en be- hoorde tot de molengroep ten westen van Driehuizen, die de Schermerbinnen- boezem afmaalde op de ringsloot. In november 1935 werd de molen afgebroken.’ Over de ‘Zoeker’ van het vorige nummer molen van de Overveerpolder een afwij- is de sluitende oplossing niet ontvangen. kende ophekking met slechts twee zoom- De nieuwe ‘Zoeker’ is wellicht een Duitse De heer Esselink uit Delft komt nog terug latten i.p.v. drie. Verder had de kop van molen, gelet op de uitvoering van de zelf- op het thuisbrengen van de ‘Zoeker’ uit deze molen op de hoeken in een lichte zwichting en de veldmuren in vakwerk. het septembernummer. Hij schrijft: ‘Ik kleur geverfde banen en lag de molen Maar wie weet welke? denk niet dat deze Rijnlandse wipmolen niet zo dicht aan het water. Er liep zelfs de molen van de Overveerpolder bij nog een weg tussen water en molen. Of Reacties a.u.b. te richten aan de redactie Oegstgeest is. Van deze molen ken ik het dan de molen van de Rietvinkpolder van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, twee afbeeldingen, die toch een duidelijk is kan ik niet zeggen. Ik ken maar een (on- 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, andere molen laten zien. Zo had de de duidelijke) afbeelding van deze molen. e-mail [email protected]

‘t Betere Werk De molen van de Vinkenpolder

In het artikel over de inbedrijfstelling van de Blok- kerse Wip (Molenwereld 2000-11-238) komt de molen van de Vinkenpolder ter sprake, eveneens in Al- blasserdam. De heer A. Hoek uit Kinderdijk verstrekt meer informatie over deze molen: De in 1929 onttakelde molen is in 1944 verbrand en wat ervan over blijft wordt daarna pas gesloopt. Tot in de jaren ‘80 heeft er op de oude molenwerf een vijzelgemaal gestaan. De oude waterlopen van de molen waren nog aanwezig. De molen van de Vinkenpolder stond in het ver- lengde van de thans in erbarmelijke staat verke- rende Souburgse Molen, klem links van de ingang van het sportpark Souburg. De molenwerf is nog steeds herkenbaar. Verder wordt er in het artikel gesteld, dat dakpannen op wipmolens in de Alblasserwaard slechts spo- radisch voorkwamen; dat is ook zo. Toch waren er verscheidene wipmolens die dit hadden, zoals: de wipmolen van de Nessepolder onder Oud-Alblas, de wipmolens van de polder Papendrecht en de in 1911 gesloopte korenmolen van Langeveld in Har - dinxveld.

3de jaargang 2000 nr. 12 275 Portret Vier meter molenlandschap (2c) J.S. Bakker We vervolgen nu de beschrijving van de middenplaat uit Molenwereld 2000-10 met bijzonderheden over de molens die op deze plaat uit april 1915 zijn te zijn.

De Koperslager in Zaandijk, malend bij een noordwestenwind. De molen rechts is de oliemolen Het Vette Schaap die in 1911 als korenmolen De Stofmolen werd herbouwd in Wijdenes en daar nog staat. Links van De Koperslager staat het gemaal van de Westzanerpolder met de grote seinmast voor de Schermerboezem.

De Koperslager van de molen. Later wordt hij daarin op- Nadat Cornelis Honig Cornelisz. op 9 janu- gevolgd door zijn zoon Jan. Wanneer die ari 1870 is overleden wordt in 1871 zijn Achter de kerk van Zaandijk staat ook in 1769 onverwacht overlijdt, dan neemt zoon Pieter eigenaar. Die brengt in 1875 een molen te malen. Het is De Kopersla- Cornelis Adriaansz. Honigh, eigenaar van De Koperslager, samen met De Ooievaar ger, een oliemolen die bij menige molen- de Zaandijker papiermolen De Hobbezak, en De Sint Willebrordus in veiling. Daar liefhebber, zeker in de Zaanstreek, droef- De Koperslager, alias Kopermolen, alias ‘t koopt August Frederik Gerbrand Avis uit geestige herinneringen oproept aan Koper over van de weduwe. Meer dan Westzaan, een zwager van Pieter Honig, diens ondergang in 1964. Zijn plaats aan een eeuw zou aan de molen de naam De Koperslager voor 4550 gulden. Vervol- de Lagedijk is nog steeds een ‘gat’. van de familie Honig verbonden blijven. gens koopt Pieter Jansz. Couwenhoven De windbrief voor De Koperslager werd Zo wordt in 1844 Cornelis Cornelisz. Honig uit Koog de molen begin 1914 van de fa- op 24 september 1643 verstrekt aan eigenaar. milie Avis. Couwenhoven is een der laat- Adriaen Gerritsz. van Someren, de man Diens vader, Cornelis Claasz. Honig heeft ste eigenaars van meerdere molens in de met wie we al eerder kennis hebben ge- niet minder dan 25 oliemolens in bedrijf, Zaanstreek, hoofdzakelijk pelmolens. Hij maakt als de bouwer van De Bleeke de grootste moleneigenaar uit de Neder- kan het helaas niet bolwerken en in maart Dood. De toen gebouwde molen was landse geschiedenis. Stellen we de bouw- 1922 worden zijn vijf molens geveild. Tij- een hennepkoeksmolen, een oliemolen waarde van een oliemolen nu op 2 mil- dens. Bij die veiling wordt De Koperslager met een enkel werk (dus geen voor - of zo joen gulden, dan komen we op zo’n slor- gemijnd door Egge Groot voor diens zwa- men wil naslag-werk) Een halve eeuw la- dige vijftig miljoen gulden uit. Voeg daar ger Piet Roos. Roos werkte bij Couwenho- ter, op 11 februari 1685, wordt Dirck Sij- nog eens bij alle aanverwante artikelen ven als blokmaler op De Jonker en kwam monsz. Moeriaen (Moriaan) eigenaar van als koopmansgoederen enz., dan komt dus door de ondergang van deze firma de helft van de molen. Hij is ook een van men uit op een astronomisch bedrag. zonder werk. de grondleggers van het Olieslagerscon- tract in 1727, de onderlinge verzekerings- maatschappij van oliemolens en later ook oliefabrieken. De Koperslager behoort tot de hekkensluiters van de molens die verzekerd zijn via dit beroemde contract dat ontbonden is per 1 juli 1912. Moeriaan was niet alleen actief in zaken, maar ook als vermaner (predikant) van de doops- gezinde gemeente. Ook was hij eigenaar van de eerder genoemde molen De Zwarte Ruiter en hij had belangen in de walvisvaart. Op 5 mei 1724 brandt De Ko- perslager af en wordt herbouwd. De nieuwe molen vaart ook onder de vlag van Moeriaen, maar niet lang, want hij overlijdt in april 1728. Op 7 maart 1728 had hij nog gepreekt in Amsterdam; direct na de dienst in de kerkenraadskamer zei hij: ‘Vrienden, dat ‘s voor ‘t laatste van mijn leven’. In 1727 is Moeriaans schoon- zoon Huijbert Ouwekees gaandehouder De Bonte Hen alias De Kip in 1981.

276 3de jaargang 2000 nr. 12 Op 28 juli 1964 ontstaat er brand in de mo- Verderop is buitendijks de Zaanlandsche len. De gealarmeerde brandweer slaagt Bad- en Zweminrichting te zien met daar- erin om met man en macht de brand te naast de houten gebouwen van de voor- blussen, maar al het dekriet is verbrand, malige oliefabriek Hier heeft eerder een terwijl de schuren en het onderachtkant oliemolen gestaan, die net als de oliefa- zwaar gehavend zijn. Vervolgens besluit briek de naam De Vlijt heeft gedragen. men tot demontage, waarna op 30 juli de De windbrief voor De Vlijt is op 30 septem- roeden uit de molen worden gehaald. De ber 1779 verstrekt aan Vasterd Vas. Het is dag erop wil men de as lichten. Daarbij dus voor Zaanse begrippen een jonge begint de molen zo te schudden door de oliemolen geweest. Hij is mede daardoor staat van het onderachtkant dat men dit ook niet oud geworden, precies een staakt. Vervolgens wordt de molen omver eeuw. In 1879 wordt er een stoomoliesla- getrokken. Dit is een vooral later zeer oms- gerij gevestigd die niet lang heeft getreden besluit, waarbij men al te gemak- werkt, maar het bedrijfspand -met daarin De Jonge Prinses op een oor na gevild: kelijk vergeet dat het hijsmateriaal in 1964 waarschijnlijk nog de schuur van de olie- na de brand van juli 1969. niet in de schaduw kan staan van het mo- molen- hield het bijna nog een eeuw uit. derne. Een herbouwactie loopt op niets uit. Wel worden diverse onderdelen als de as en de roeden gebruikt voor de recon- Het Jonge Vool Roos is een mooi voorbeeld van een ‘pet- structie van De Bonte Hen in 1975. Aan de tenbaas’, een Zaanse molenaar die zelf overkant van de Zaan blijft het nog leeg... Naast De Vlijt zien we een grootcomplex een molen koopt en voor eigen rekening van oliefabrieken. Het voorste is dat van een bedrijf begint. Ze werken veelal zelf ook in de molen en zo is Piet Roos ook uitvoerig gefilmd in de Zaanfilm van Dick Het Leven op zijn zomers; links van de Laan en ‘Stoere Werkers’ van Roosdorp. molen de oliefabriek De Vlijt, met daar- Gezien hun afkomst dragen zij petten en naast de oliefabriek De Engel, zoals die vandaar hun naam, ter onderscheiding er rond 1890 bijstond. van de ‘groten’ die hoeden dragen. Roos houdt de molen in bedrijf tot mei 1946, waarna zijn zoon Wijbrand het bedrijf voortzet. Roos koestert grote liefde voor zijn molen die hij, daarin ook bijgestaan door anderen, met zorg onderhoudt. Dat was in die tijd in de regel in de Zaanstreek wel anders! Vaak ontbrak het dan niet aan de wil, maar pettenbazen waren veelal ‘te arm om te lachen’. De Koper- slager heeft de eer om de laatste bedrijfs- matig werkende oliemolen in Nederland te zijn geweest. Pas in 1955 gaat de vang er definitief op. Enkele jaren later neemt De Zoeker de fakkel wel over, maar dat ligt toch even anders. W. Roos blijft in De Koperslager zijn bedrijf Het Leven De Engel van firma T. Crok, later Crok & uitoefenen, het persen van olie, maar dat Laan. De bouw ervan is genoemd in de gaat buiten de eigenlijke windmolen om. Als we de Zaanoever verder noordwaarts geschiedenis van De Zoeker. Achter De volgen dan zien we direct rechts van de Engel zien we de gebouwen van De Toe- kerk een gebouw met ervoor een grote komst van Bloemendaal & Laan, Eerder mast. Het is het gemaal Het Leven van de stond hier de oliemolen De Roode Wilde- Westzanerpolder op de plaats van de man, die in 1872 wordt gesloopt om vroegere molen met dezelfde naam. De plaats te maken voor De Toekomst. Tussen mast is de seinmast voor de Schermer- de complexen van De Toekomst en De boezem, waarmee aangegeven werd Engel zien we nog net een kap met een dat het peil op die boezem was bereikt molenroe van een volledig ingebouwde en er niet meer op uitgemalen mocht molen. Bij zuidelijke of noordelijke winden worden. De molen werd na het breken kon het kruis maar beter plat op de kap van de as in april 1904 gesloopt en liggen; dan kreeg hij misschien nog wat vervangen door het gemaal. Het Leven wind van boven! genoot in Zaandijk bijzondere belangstel- Het Jonge Vool (Veulen) was gebouwd ling van kinderen. Wat voor kinderen el- als (enkelwerks) oliemolen. Zijn windbrief is ders in den lande de rode kool was gold op 14 mei 1649 afgegeven aan Dirck in Zaandijk voor deze molen hier kwamen Jansz. Ghijsen en Jan Maes. In 1838 krijgt de baby’tjes vandaan. Ze werden door ‘t Vooltje -geen reus onder zijn soortgeno- de molen opgemalen, waarna de mole- ten- een pelwerk, maar blijft ook zijn olie- naar ze met de sloothaak uit het water werk houden. viste. Vervolgens bezorgde zijn vrouw de Voordat het definitieve einde komt gaat kinderen thuis. De omstandigheid dat de de molen een paar keer door het oog vrouw van Jacob van der Linde, de laat- van de naald. Op 13 oktober 1898 wordt ste molenaar, de plaatselijke baker was, hij door de bliksem getroffen, evenals de werkte dit verhaal wel in de hand. Regel- nabij gelegen watermolen Het Leven en De Koperslager na de brand bij het matig kwamen kinderen aan Van der Lin- de pelmolen De Hondeman in Zaandam, begin van de demontage die tot de den vragen wanneer zij een broertje of maar in geen der drie gevallen ontstaat uiteindelijke ondergang zal leiden. zusje kregen... brand. Op 10 mei 1925 wordt een begin-

3de jaargang 2000 nr. 12 277 nende brand geblust, maar op 19 augustus 1930 lukt dit niet. Vonken uit de schoorsteen van de nabijgelegen oliefabriek De Engel zetten de hele molen in vlam. Het einde overkomt Het Vool op precies dezelfde manier als De Koperslager: de kaal gebrande molen wordt omver getrokken. De laatste eigenaar was Handelsmaat- schappij Saenden, v/h Bloemendaal & Laan, de eigenaar van de oliefabriek De Toekomst. De schuren van de molen bleven nog wel gespaard. Tussen Het Jonge Vool en De Toekomst stond tot 1894 nog de oliemolen Het Witte Paard. Na de sloop bleef de molenschuur nog lange tijd bestaan, maar daar is op de foto niets van te zien. Met de ondergang van Het Vooltje was Wormerveer wel zijn laatste molen kwijt.

De (Roode) Wachter De Zaandijkerweg in Wormerveer met op de voorgrond Het Jonge Vool, dan achtereenvolgens oliemolen Het Witte Paard, de oliefabriek De Toekomst, de oliemo- Het wordt nu tijd, dat we onze ogen eens lens De Samson en De Moriaan. naar de oostoever van de Zaan laten gaan. Op de voorgrond het pakhuis De Herder met daaraan vastgebouwd de 1891 slopen en vervangt deze door een nieuw, waarbij beide elementen elkaar stoomoliefabriek De Wachter op de hoek stoomfabriek. Die werkt nog klassiek met visueel versterken?) Met de sloop van De van de Zaan en de Poel. In 1573 werd op heien en stampers en is dus eigenlijk bij de Wachter verging ook de mooiste kans om deze strategische plaats op bevel van So- bouw al verouderd. Er bestaan dan al een oude Zaanse stoomoliefabriek als noy een ‘Schans met ses puncten ge- meerdere oliefabrieken die hydraulische monument te bewaren, in alle opzichten maakt’, vrijwel alle Noord-Hollandse ste- persen hebben. De molenschuur blijft nog prima aansluitend bij de Zaanse schans. den, op Amsterdam na, hadden in 1572 een flink aantal jaren bestaan en wordt (Tachtigjarige oorlog) de kant van de dan vervangen door het op de foto zicht- prins Willem van Oranje gekozen en de bare pakhuis De Herder. De oliefabriek De Ooievaar Zaan was dus een aantrekkelijke opmars- heeft als gebouwencomplex nog heel route Noord-Holland in. Deze militaire lang bestaan en is pas in of kort voor 1989 De rookwalm uit de schoorsteen van De functie verklaart mogelijk ook de molen- gesloopt om plaats te maken voor de Wachter maakt duidelijk dat deze volop naam. Naar de molen werd de plaats nootjesfabriek van Duyvis, een fabriek, in bedrijf is. Dat geldt ook de molen er- ook vaak de Wachtershoek genoemd, die de naastliggende oliemolen De Ooie- achter, de hierboven genoemde Ooie- terwijl de schans uit 1573 zijn naam gaf vaar reduceert tot een ornament tegen vaar. De molen werd in 1622 gebouwd te aan de museumbuurt de Zaanse Schans. de achtergrond van de fabriek en in Assendelft, ook als oliemolen. In 1669 De Roode Wachter bestond in ieder ge- geen verhouding staat tot de omrin- wordt hij gekocht door Cornelis Adriaensz. val al in 1663. De laatste eigenaar is de gende bebouwing, met name die van de van der Leij en verplaatst naar de plek firma Teunis Crok, die we al eerder heb- Zaanse Schans. (Of heet zoiets een opval- waar hij nog steeds staat. In het begin ben ontmoet. Dit bedrijf laat de molen in lend en gedurfd contrast tussen oud en van de negentiende eeuw behoort hij toe Claes Gerritsz. Honig en na diens overlijden in 1813 aan Cornelis Claesz. Honig, de man van de 25 oliemolens. Aan het eind van die eeuw zakt de molen af naar de pettenbazen. Hij krijgt een ‘platte steen’ om doppen te malen (afvallen om te kunnen dienen als veevoer), maar het oliewerk blijft in tact. Zodoende kan De Ooievaar vervolgens de overstap maken naar ‘poeiermolen’: het slaan van vet uit cacao-afval. Het onderhoud laat bij het voortschrijden van de tijd alles te wensen over. Zo wordt De Ooievaar in 1936 stilge- zet als een ruïne. De eigenaar, Battem, weigerde hulp van buitenaf om de molen te herstellen omdat hij, vanuit zijn stand- punt bezien niet onbegrijpelijk, zijn handen wilde vrij hebben met de molen en darom geen verplichtingen wilde aan- gaan. Al met al was De Ooievaar in 1936 ‘op’, maar eigenlijk al veel langer. De Luchtfoto van de oliefabriek De Engel van Crok & Laan, die in betrekkelijk korte scheve stand van het achtkant op de tijd uitgroeide tot een enorm complex. Uiterst links is nog een hoekje van de noor- foto uit 1915 laat zien dat het toen al min derschuur van De Vlijt te zien. Rechts van De Engel is Het Jonge Vool zichtbaar; of meer uit elkaar gemalen moet zijn. Al daarachter de oliefabriek De Toekomst van Bloemendaal & Laan. Windbelemmering stonden sinds 1936 de wieken stil: De Ooi- is echt niet iets van de laatste tijd. Het is geen wonder dat op de grote foto uit 1915 evaar blijft malen, zij het dat een elektro- alleen maar een wiek boven de bebouwing uitsteekt. Toch was de molen toen nog motor de aandrijfkracht levert. Toch gaat in bedrijf... Battem niet over tot onttakeling van zijn

278 3de jaargang 2000 nr. 12 molen, iets dat toch vaak gebeurde en het trieste beeld van een Hemmes met drie ‘doofpotten’ opleverde (zie Molen- wereld 2000-4-93). De twee wachters naast de gloednieuwe Julianabrug over de Zaan, De Ooievaar en De Dood vor- men in hun verworden staat geen visitekaartje voor de reputatie van de Zaans- treek als molenland. Een gerucht, kort na de oorlog, dat De Ooievaar van de monumentenlijst zou zijn afgevoerd blijkt niet juist, maar als Battem een sloopvergunning gevraagd zou hebben dan had hij die, om zo maar eens te zeggen, per kerende post gekregen. De Zaansche Molen schrijft De Ooievaar bij haar 25-jarig bestaan in 1950 volledig af. In De in 1891 gesloopte oliemolen De Roode Wachter op de hoek van de Zaan en de 1954 neemt Gruijs De Ooievaar van Bat- Poel naar Zaanse trant mooigezet. tem over en hij wil wel meewerken aan het behoud van de molen en dat is wel echt op de valreep. Voordat dit wordt geregeld gaan in december 1954 de roeden eruit, omdat het niet denkbeeldig is dat de romp onder het gewicht van het gevlucht zou bezwijken! In september 1955 wordt De Zaansche Molen eigenaar van de molen zelf, de molenschuur blijft vooralsnog van Gruijs. In 1956 wordt de molen volledig gerestaureerd. De sloop van De Wachter en de bouw van de fabriek van Duyvis in 1989 maken de molen tot een vreemde eend in zijn eigen bijt; jammer!

De Windhond

Achter De Ooievaar zien we nog een klein stukje van de schuren van De Wind- hond. Dit was een oude oliemolen, In 1891 wordt op de plaats van de molen een stenen fabriek neergezet die de mo- waarvoor de windbrief op 4 juni 1634 lennaam blijft dragen. De molenschuur blijft nog een tijd als pakhuis in bedrijf. wordt afgegeven aan ene Claes Corne- lis. Het is een enkelwerksmolen en hij hoeft daarom niet zo breed te zijn (ver- gelijk bijvoorbeeld ook Het Vool in Wor- mer). Toch maakt men later van De De Bonte Hen

Achter de schoorsteen van De Wachter zien we vervolgens de bomen rond het veerhuis vanwaar men kon oversteken naar Zaandijk. Dan snijden we een stuk Zaan af en zien, de oostelijke Zaanoever volgend, als eerste molen de malende Bonte Hen. Hij bestaat al in 1693 en is dan eigendom van Claas Jansz. Kee. Hij is de eerst bekende van een lange reeks eige- naren. In 1846 koopt Teunis Crok, een Omstreeks 1900 wordt de oude molen- naam die we al meerdere malen zijn te- schuur van De Wachter vervangen door gengekomen, De Kip voor 4000 gulden. In een stenen pakhuis dat De Herder gaat 1891 wordt het Crok & Laan. In 1897 wordt heten. Het complex van De Wachter, Jan Cornelisz. Laan eigenaar. Vanaf 1912 waarin nog de noorderschuur van de tot 1920 verhuurt Laan de molen aan Pie- molen, blijft tot voor een jaar of tien ter Jansz. Couwenhoven, die we al ont- uitwendig compleet in stand, maar moet hebben als eigenaar van De Koper- wordt dan gesloopt. slager. Vervolgens zijn Klaas Fontijn en Wil- lem Woerdeman huurder tot aan 1927, het jaar waarin Laan de molen voor 6000 ber 1935. Schuur en onderbouw blijven gulden verkoopt aan J. Stuurman Dz. De staan. In 1975 bestaat De Zaansche Mo- Bonte Hen is dan toegetreden tot het len vijftig jaar en dan rijpt het plan om ter De Ooievaar in de jaren dertig in be- gilde van de ‘poeiermolens’, de molens gelegenheid hiervan De Bonte hen te drijf. Het aanzien van de molen was al- die cacaoafval verwerken. Twee begin- herbouwen. N.V. J. Stuurman Dz. verkoopt lerbelabberdst. Maar malen bleef hij! nende branden, in 1920 en 1925, krijgen in 1973 de molenonderbouw met de Op de grote foto van 1915 is te zien de molen niet klein. De sloper wel en zo schuren voor 7500 gulden aan de vereni- hoe scheef en uit elkaar gemalen hij wordt na jaren stilstand en zwaar verval ging. En inderdaad in 1975 draait de mo- toen al was. het achtkant omver getrokken in novem- len, op de valreep. Bij de bouw gebruikt

3de jaargang 2000 nr. 12 279 men onderdelen van de in 1964 afge- 1868 brandt de molen af en wordt her- brande overbuurman De Koperslager. Zo bouwd. Dat komt neer op de overplaat- is De Bonte Hen nu weer een volledig sing van de molen De Fenix uit het Oostzij- functionele oliemolen, terug van veertig derveld. Deze in 1751 gebouwde molen is jaar weg geweest. de grootste pelmolen in de Zaanstreek De Jonge Prinses geweest en heeft drie pelstenen tegen de gebruikelijke twee. Die reputatie De oostelijke Zaanoever volgend, passe- neemt de molen uiteraard mee naar de ren we dan twee lege molenerven, ach- Kalverringdijk. tereenvolgens van oliemolen De Oude Wessanen pelt aanvankelijk vooral gort, Wolf (gebouwd in 1617 en gesloopt in maar dat verschuift naar rijst. In 1872 1877) en oliemolen De Zon (vermoedelijk neemt het bedrijf de rijstpellerij De Unie in gebouwd in 1657 en gesloopt in 1903). bedrijf, de eerste stoompellerij in Neder- Dan komen we uit bij de laatste molen land. De drie pelmolens die Wessanen in van deze plaat, de pelmolen De Jonge bedrijf heeft worden dan overbodig en Prinses. De Jonge Prinses gaat in 1872 over naar De windbrief is op 1 februari 1686 verstrekt het in dat jaar opgerichte bedrijf Bloe- aan Maarten Cornelisz. Kop. In 1841 wordt mendaal & Laan. De Jonge Prinses gaat De Prinses eigendom van Wessanen en dan weer gerst pellen eerst voor Bloe- Laan, het bedrijf dat zal uitgroeien tot een mendaal & Laan, dan tot 1898 voor Adri- van de grootste Zaanse industriële en aan Aten. Vervolgens koopt P.A. Dekker in handelsondernemingen. Op 28 oktober 1907 de molen (firma Van Waveren &

De pelmolen De Jonge Prinses, de sterkste onder de sterken; het redde hem niet.

Kop. De Prins wordt in 1888 gesloopt. Het wordt nu evenwel hoog tijd om de derde plaat van het molenlandschap onder ogen te nemen.

De Bonte Hen omstreeks 1930.

Dekker), maar omstreeks die tijd is het met de pellerij af gelopen. De molen krijgt ge- wone maalstenen en gaat alles malen waar wat aan te verdienen valt. Onder in de molen komen er nog twee koppel stenen bij, zodat er in totaal vijf koppel liggen. Het is ongelooflijk, maar waar: bij harde wind trekt de beresterke Jonge Prinses alle vijf de stenen. Deze episode op de molen is schitterend beschreven in Herinneringen van een hutjongen van Hein Schoute. Dan is de molen eigendom van Dirk Wakker die tot 1910 eigenaar van de nog bestaande korenmolen De Koker in Wormer was en met de aankoop van De Jonge Prinses zijn grenzen aanmerke- lijk verlegde. Kracht noch postuur konden De Jonge Prinses redden. In 1934 gaat de kap eraf en in juli 1937 verdwijnt het achtkant van de onderbouw. In juli 1969 brandt het restant van de Prinses af. Links van De Jonge Prinses zien we het restant van de andere helft van het duo: de De brand van Het Vool op 19 augustus schuur van de oliemolen De Jonge Prins, Het restant van De Bonte Hen omst- 1930 is voorbij, de molen bijna ook. in 1694 eigendom van Cornelis Jacobsz. reeks 1965.

280 3de jaargang 2000 nr. 12 Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring. Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers. De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor..... kwaliteit en deskundigheid.

Doornbosch B.V. Adorp 050-3061724 Fa. Dunning-Bremer B.V. Adorp 050-3061221 Jellema CV Birdaard 0519-332357

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440 Kistemaker & Korver VOF Middenbeemster 0299-683743 Wintels Denekamp 0541-351210

Saendijck B.V. Zaandijk 075-6285602 Groot Roessink VOF Voorst 0575-501272

Verbij Hoogmade B.V. De Gelder Favier B.V. Groot Wesseldijk B.V. Hoogmade 071-5018478 Tricht 0183-353508 Laren 0573-401671

Vaags Coppes Aalten 0543-473359 Bergharen 0487-531239

Herrewijnen VOF Spijke- nisse Bos 0181-634558 Almkerk 0183-401218 Gebr. Straver v/h M. Straver Beijk B.V. Almkerk 0183-401415 Afferden 0485-531910

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers

3de jaargang 2000 nr. 12 281 PAPIERMOLEN

Zestig sfeertekeningen van Zaanse molens

Onder insiders, en niet alleen daar, zijn de len te vangen aan de hand van allerlei molentekeningen van Hinne Terpstra een details: van het gaande werk hier, een begrip. Terpstra heeft wekelijks een ru- olielamp daar, dan een maalbak of een briek met sfeertekeningen van Zaanse doorkijkje. Je hoeft niet eens ‘wat met molens verzorgd in het Dagblad Zaans- molens te hebben’ om er geboeid naar treek, een onderdeel van het Noordhol- te kijken. De teksten van Co Rol sluiten lands Dagblad. De journalist Co Rol heeft daarbij aan: geen ingewikkelde betogen, hebber, maar ook om anderen eens te la- er de teksten bijgeschreven. Nu is het maar toelichten wat er te zien is. Het ten ruiken aan een molen en zo geschikt voortbestaan van kranten niet ideaal. Zo maakt al met al Hinne in de molen uitno- om het bijvoorbeeld eens cadeau te ge- heeft het Dagblad Zaanstreek het initia- digend om werkelijk te kijken wat Zaanse ven. tief genomen om zestig potloodtekenin- molen te bieden hebben. Voor de prijs hoeft men het niet te laten. gen in een boekje te bundelen: Hinne in Achtereenvolgens doet Hinne Terpstra zo Dankzij de medewerking van allerlei be- de molen, een idee dat is gerealiserd de oliemolen, de meelmolen, de pelmo- drijven is de prijs slechts ƒ 24,90. Tegen die door de Vereniging De Zaansche Molen. len, de mosterdmolen, de zaagmolen, de prijs is het verkrijgbaar in de (Zaanse) Het boekje van 124 pagina’s is een ju- verfmolen en de papiermolen aan. boekhandel bij het Molenmuseum en bij weeltje. In die zestig potloodstekeningen Het is zo een mooi boekje, beslist niet al- de Vereniging De Zaansche Molen, Post- heeft Terpstra getracht de sfeer in de mo- leen voor de doorgewinterde molenlief- bus 3 1540 AA Koog a/d Zaan, tel. 075- 6215148 (excl. porto). jsb.

sluit af met een inventarisatie van alle Oliemolens in Groningen hem bekende oliemolens die in deze provincies hebben gestaan. e n D r e n t h e Deze rijk geïllustreerde studie verdient beslist een plaats in de boekenkast bij alle in industriële molens geïnteresseer- Sinds haar oprichting streeft T.I.M.S.- te diepen en aan te vullen. den. Degenen die speciaal belangstel- Nederland en Vlaanderen ernaar om de De publicatie omvat drie delen. In het ling hebben voor molens in Noord-Ne- kennis over molens in het Nederlandse eerste deel geeft Rutten een beeld van derland zullen in dit werk eveneens veel taalgebied uit te breiden. Met haar de historie en de techniek van oliemolens van hun gading vinden. De publicatie, jongste publicatie over oliemolens in het in de genoemde provincies. Vervolgens verschenen als themanummer van het noorden van Nederland heeft de vereni- beschrijft hij uitgebreid de tijdens de ex- blad Molinologie (Nr. 13), is te bestellen ging opnieuw getracht een leemte op cursie bezochte objecten. Hierbij heeft hij door overmaking van ƒ 17,50 op Post- te vullen. ook dankbaar gebruik gemaakt van ge- bankrekening 6 104 927 ten gunste van Op 31 mei 1997 vond een excursie plaats gevens die door molenmaker Meden- TIMS – Nederland, Hondsdraf 17, 3738 TB naar een aantal oliemolens en oliemolen- dorp zijn verstrekt. De naam Medendorp Maartensdijk. Vergeet niet uw adres op restanten in Groningen en Drenthe. Frans is onlosmakelijk verbonden met oliemolen de overschrijving te vermelden. Rutten, bekend molenpublicist, vond De Wachter in Zuidlaren, die vele jaren ei- TIMS-Nederland en Vlaanderen. hierin aanleiding om dit thema verder uit gendom van de familie was. De auteur

Molenwoordenboek

Bij de (Belgische) Studiekring Ons Molen- 440 pagina’s, gebrocheerd, en is geïllus- Voor de liefhebbers: de contributie voor heem verscheen vorig jaar G.K. Kockel- treerd met circa 400 verduidelijkende te- Ons Molenheem bedraagt ƒ 40,- per jaar. berg: Molenwoorden; Verklarend hand- keningetjes. De studiekring geeft per jaar vier tijd- boek voor ‘molenwoorden’ uit de Neder- Op dit moment is de voorraad van het schriftjes uit met daarnaast een reeks mo- landse en Vlaamse molenliteratuur. Het is boek bijna uitgeput. Er zijn tegen de prijs lenprentkaarten en brochures met kadas- een bijzonder handig boek waarin van van ƒ 40,- (inclusief verpakkings- en porto- tergegevens van molens per provincie. zo’n 12.000 (!) molen- en aanverwante kosten) nog een beperkt aantal exempla- Dit alles uiteraard georiënteerd op België. termen de betekenis wordt gegeven. Tot ren voorradig. slot is er dan nog een viertalige (Neder- Het is te bestellen bij de Studiekring Ons lands, Duits, Engels, Frans) molentermen- Molenheem, Nachtegaallaan 84, B-3650 lijst. Molenwoorden telt niet minder dan Rotem, tel. +32 (089)-868782.

282 3de jaargang 2000 nr. 12 Inhoudsopgave 2000, derde jaargang

Paginatabel

Nummer 12 3 4 5 67/8 9 10 11 12

Pagina 1 25 49 73 97 121 145 173 201 229 257

Ambacht Müllen 1999-3532, 3533, 3534 19 Inleiding 32 Müllen 1999-3535 71 Slijten de stenen? 117 Molinologie 1999-11 119 Malen onder ‘alle’ omstandigheden 190 Mühlstein 1999-4 199 Alles heeft zijn reden en gebruik 254 Nieuwsbrief Vrienden van de Gorcumse Molens-6 21 Nieuwsbrief Vrienden van De Passiebloem 21 Activiteiten Nieuwsbrief Vrienden van De Passiebloem 1999-8 199 Molencontactdag 1999 van De Hollandsche Molen Schiedams Molennieuws 1998-27 21 W. Roose 16 Stellingnieuws 1999-39 171 Jaarvergadering van Vereniging De Hollandsche Molen Utskoat 1998-94, 95 21 J.S. Bakker 114 Utskoat 1998-96 71 Molentoogdag provincie Noord-Holland Wiek en Rad 1999-3/4 171 W. Roose 138 Windbrief 1998-109 71 De Nieuwe Zelfzwichter 1999-3 171 Arie Berkhout De Nieuwe Zelfzwichter 1999-4 171 Namen 105 Diversen Bedrijf en techniek Inhoudsopgave derde jaargang 263 Borstroeden 268 Forum Behoud Wieksysteem Van Bussel (ing. P.W.E.A. van Bussel) 19 De Zeeuwse Molen kwart eeuw op de bres voor De reconstructie van Het Jonge Schaap aan de wiekendragers 66 Kalverringdijk (Vereniging De Zaansche Molen) 136 De triomf van Jan Mars en Klaas Rodenburg MBO-opleidingen Molenaar/Mengvoederfabrikant 141 J.S. Bakker 208 Gedecentraliseerde biotoop (Hajo Vleming) 164 WvdL verkeert in gewetensnood (Lieven Denewet) 169 ‘t Betere Werk De molen van de Woudse Droogmakerij 34 As molen Gorssel 50 Mens en molen De buil op de luizolder 69 Evert Smit; ter nagedachtenisG. Ottevanger 59 Restauratie molen Retranchement 74 Ter nagedachtenis JAN LUNENBURG G. Ottevanger 160 Limburgse molendag 105 Bij het overlijden van Leo CozijnLeo Middelkoop 192 Molenkunst 129 Derckx 100 jaar! Zeeuwse Molendagen 129 W. Roose 210 Roenummers 218 Bij het overlijden van Wolter Onne Bakker J.S. Bakker 197 Nogmaals de brand van de bovenmolen van de polder Oud- en Nieuw-Wateringseveld 219 Molensactueel De Veldmuis alias de Kikkert Nog meer brand en bijna brand in Groningen 175 Ranko Veuger 222 Molenmaker Doornbosch overleden 175 De stenen van De Dood 271 Handtekeningen voor restauratie molen Bellingwolde 1 De molen van de Vinkenpolder 275 Roebreuk in Bourtange 231 IJzeren voeghouten en zo meer 271 Reconstructie keermuur molen Adam Delfzijl 99 Niet de Zandwijkse maar de Oude Doornse Molen verzakt 271 Herstel molen Aeolus in Farmsum 259 Groot onderhoud voor molen De Kievit te Grijpskerk 260 Bladeren Waarderingsprijs voor molenaar Kantens 260 Gildebrief 1999-4 171 Molen in Kolham door brand vernield J.S. Bakker 162 Levende Molens 1999-9 71 De brand van de molen in Kolham nader bekeken Levende Molens 1999-10 71 Martin E. van Doornik 188 Meule 1998-22, 23 46 Amerikaan uit Annen naar Kropswolde 51 Meule 1998-24 71 Drentse Amerikaan komt weer tot leven in Groningen 231 Molenecho’s 1998-4 119 Restauratie koren- en pelmolen Mensingeweer 51 Molenecho’s 1999-2 119 Zwakkenburger Molen voorgedragen voor het PRUP 51 Molenmagazine 1999 19 Restauratie molenschuur Noordbroek 147 Molenpost 1999-3 (97) 171 Restauratie poldermolen De Biks te Onnen in volle gang 259 Molens 1998-56 71 Meer geld voor molens Slochteren 147

3de jaargang 2000 nr. 12 283 Herstel Eva in Usquert toch in 2000 27 monumentenlijst 101 Restauratie Eva in Usquert begonnen 175 De Oostermolen in Nijkerk blijft gemeentelijk monument 235 Molen Berg in bedrijf gesteld 231 Nieuwe wind voor de Sint Annamolen in Nijmegen 150 Commotie rond brandgevaarlijke stoffen in Winschoten 232 De Hoop in Rha heeft zijn kap weer 2 Historische werkplaats Molenmaker Wiertsema 124 Het werk aan De Hoop in Rha blijft vorderen 27 Provincie Friesland werkt aan herziening Monumentenfonds 51 Inbedrijfstelling molen De Hoop Rha 75 25 jaar Gild Fryske Mounders 232 Inbedrijfstelling korenmolen De Hoop Rha 125 Vrijwillig molenaar M. Teernstra koninklijk onderscheiden 176 Maalderij Sinderen op de rijksmonumentenlijst 76 Gift voor molen De Mars in De Blesse 99 Eerst aanzet restauratie korenmolen Voorst, Sprinklerinstallaties in molensJ.S. Bakker 166 gem. Gendringen 28 Penninga’s Molen een eeuw in Joure 176 Ansichtkaart molen Voorst 52 It Heidenskip: de positieve kant van zure regen 147 Informatieavond molen Voorst 101 Definitief uit voor Camminghabuurstermolen 233 De Zwaan in Voorst blijft onaangetast 28 Trouwen in de molen 233 Toekomst molenrestant Woezik ongewis 178 Sloop molenrestant Oldeholtpade? 148 Lift in Sevink Mölle 178 Molenopeningen in Friesland en in de VS 123 Kap op Sevink Mölle 235 Opening moleninfocentrum Woudsend 203 Het recht van de wind - De wind is weer recht in Zeddam 76 Drentse Molendag 2000 99 Restauratie van molen Maallust in Amerongen nabij 28 De Wieker Molen 75 Amerongen: oorlogsbepalingen in vredestijd 52 Verbouwing molenstomp Emmen 75 Meer geld gevraagd voor molen Amerongen 150 Zorgen om de molen van Gieterveen 233 Restauratie molen Amerongen weer uitgesteld 178 Nieuwe ‘flintstones’ voor molen De Weert 75 Doorbraak restauratie Maallust Amerongen 204 In bedrijfstelling molen De Weert in Meppel 148 Sloop silo’s COVA Amersfoort 150 Boktor in De Weer(t) 234 Geld voor de verplaatsing van de Kortrijkse Molen 28 Bomen bij de molen van Nijeveen gekapt 234 Restauratie Geesina in Groenekan kan nu snel Wind voor molen Rolde op de tocht 260 op gang komen 151 Molen De Vlijt in Zuidwolde tot stilstand gedwongen 1 Bomenplan bij molen De Windotter in IJsselstein 101 Evaluatie van de Overijsselse Molendag 1999 51 Balletje opgeworpen voor herbouw van de Molens en natuur centraal thema op Darthuizer Molen 2 Overijsselse Molendag 148 Bouw supermarkt bij molen Montfoort 126 Start Overijsselse Molendag 203 Overeenkomst over verplaatsing wipwatermolen Oudegein 3 Rompherstel molen De Leeuw in Oude Molen bij Bathmen 1 Geld voor de verplaatsing molen Nieuwegein 52 Weer herstelfase van De Leeuw afgerond; Actie herbouw De Windhond in Soest 125 op naar de volgende 176 Korenjenever voor De Windhond in Soest 262 Westermolen Dalfsen 1999 100 Onthulling gevelsteen Klaarwater in Utrecht 125 Nieuwe roeden voor de Bolwerksmolen 176 Nieuwe functie De Vriendschap in Veenendaal Zeilen voorleggen vanaf een hoogwerker 234 ontmoet kritiek 3 Maalderij De IJzermolen verbouwd tot smederij 234 Conflict rond De Vriendschap in Veenendaal geëscaleerd 28 Molensteen standerdmolen krijgt plaatsje in De Vriendschap in Veenendaal staat stil 53 centrum De Lutte 100 De Vriendschap in Veenendaal draait weer 77 Knaagkevers in Holten 234 Vier Noord-Hollandse molens op de rijkslijst geplaatst 29 Restauratie molen Kampen 27 Jubileumboek Vereniging De Zaansche Molen 3 Watermolen Oele gaat weer draaien 260 Vereniging De Zaansche Molen bestaat 75 jaar 53 Uit met de molenbeschermingszone rond Zaanse Molendag 179 De Lelie in Ommen 149 sprinklers voor de Zaanse molens 236 Redding voor Amerikaan in Raalte 176 Restauratie van De Zwarte Ruiter in Aalsmeer is rond 236 Nieuwe biotoopzorgen rond De Passiebloem 52 Molen van de Eendrachtspolder bij Alkmaar kan Alsnog verplaatsing oliemolen De Passiebloem? 100 weer malen 126 Miljoenendans rond De Passiebloem 124 ‘t Roode Hert UIT!!!de kunst 127 Geen verplaatsing voor De Passiebloem 149 Exposities in ‘t Roode Hert in Alkmaar-Oudorp 262 De Passiebloem blijft de gemoederen bezig houden 203 De Otter opnieuw bedreigd 263 Contactdag Vrienden van de Gelderse Molen 234 Amsterdam ook weer een bovenkruier-zaagmolen? 151 Molendag Tielerwaard 176 Werkgroep in Amsterdam bezorgd over toekomst molen 152 Geld voor Veluwse molens 100 Molenfundering gevonden bij Broekerhaven 101 Presentatie ‘Op kracht van stromend water’ 261 Fundering van een watermolen op Texel opgegraven 101 Molen Beneden-Leeuwen naar gemeente 149 De Beemster werelderfgoed!!! En de bemaling??? Toch nog kans herbouw Doesburgse korenmolen 204 J.S. Bakker 36 Restauratie Concordia komt dichterbij 2 VUT-oorlog rond De Krijgsman 54 De Concordia in Ede naar de gemeente 149 Het begint te dagen voor de korenmolen van Egmond 236 Financiering herstel Concordia rond 235 Asbreuk molen Zuiderzeemuseum 152 Waterpeil op de Oude Berkel verlaagd voor inspectie molen101 Eerste stappen voor herstel molen Etersheimer Braakpolder 263 Werk aan de winkel bij de Mallumse Molen 177 Opbouw achtkant van De Adriaan in Haarlem begonnen 236 Restauratie molen Elspeet nog in het slop 235 Haarlem heeft zijn Adriaan weer 264 Tweede rad voor watermolen Zuuk 150 Herbouw van de molen van de Veerpolder Ambitieuze centrumplannen voor Ermelo 150 begint binnenkort 54 Herstel De Hoop Garderen 124 Meelfabriek wordt appartementengebouw 237 Gorssel heeft weer een molen 177 Vijzelverlenging voor de molen van de Wogmeer 263 Zuidmolen in Groesbeek eigendom van een stichting 52 Benefietconcert voor De Wieringer Molens 3 Nieuwe tegenslag molen Harderwijk 27 Weer pech met Naardermeermolen 263 Bouw molen Kootwijkerbroek opgenomen in Nieuwe roeden voor de Westermolen bij Nieuwe Niedorp 3 restauratieprogramma 235 Open Monumentendag Obdam 178 Nijkerkse stichting wil De Oostermolen op de Restauratie van De Traanroeier op Texel 4

284 3de jaargang 2000 nr. 12 Traanroeier overgedragen 54 De molen van Spijkenisse draait weer 153 Wel of geen woning bij molen Santpoort 179 Molenaar van Spijkenisse overleden 204 Restauratie van de Kijkduin in Schoorl voltooid 29 Plaatsing van De Antagonist op de rijkslijst aangevraagd 103 Restauratie Dorregeester Molen 77 Start restauratie Achtkante Molen in Streefkerk 153 Reconstructie paltrok Uitgeest 237 Krijgt Vianen toch zijn molen terug? 266 Haantje zonder kop 54 Niek Boekestijn jr overleden 181 Westzaan krijgt er vijf weidemolentjes bij 29 Ophef over ELECTRISCHE GRAANMALERIJ in Vlaardingen 4 Plannen bouw van een zaagmolen aan de Voorburg: conflict over molenaarshuis 240 Zaanse Schans krijgen vaste vorm 29 Hoop doet leven-leven is strijd-strijd bekroond 265 Actie herbouw Het Jonge Schaap 237 Sloop café De Bonte Haas 204 Start actie voor de bouw van Het Jonge Schaap 265 Zevenhuizen: wie wat bewaart heeft wat 79 Niets nieuws onder de zon (oliemolen De Ooievaar) 77 Verplaatsing Meerburger Molen 153 Stichting Zijper Molens wil snel restauratie molen Ooster N 54 Kritiek op plannen voor de Meerburgerpolder 205 Zuid-Hollandse Waterdagen 179 Restauratie Steekter Molen fors duurder 5 Water en wind: molens in de weer 265 Alarmklok voor de Zeeuwse molens in provinciale staten 5 Gemalenstichting voor de Alblasserwaard en de Zeeuwse molens: iets minder erg 33 Vijfheerenlanden opgericht 179 Zeeland beëindigt het subsidiëren van molenrestauraties 240 Polder Prins Alexander 125 jaar droog 265 Axel heeft weer een molen 80 Rijnlandse Molendag 180 Molen De Korenhalm in de steigers 181 Westlandse Molendag 79 Vernietiging bezwaren tegen uitbreidingsplannen De Blokker uiterlijk weer een echte molen 30 bij molen Haamstede 103 Inbedrijfstelling Blokkerse Wip 238 Opening molen Eindewege 240 Molententoonstelling Benthuizen 78 Verplaatsing van De Oude Molen in Kruiningen 5 Jaarverslag 1999 molenaars Benthuizen 152 Financiering restauratie molen Kuitaart rond 205 Grote plannen in Binnenmaas 238 De Zwaan verder als Prunjemolen? 181 Biotoopproblemen van moderne molens 54 Restauratie standerdmolen Retranchement noodzakelijk 56 Sloop bijgebouwen aan de Pauwmolen in Delft 30 Woning bij De Vier Winden in Sint Annaland? 56 Het is uit met De Pauw 265 Bezwaren tegen bouwplan bij molen De Kyck over den Dyck weer recht op zijn benen 30 Sint Annaland verworpen 154 Expositie restauratie Kyck over den Dyck in Dordt 127 Proef met nieuwe bestrijdingsmethode bonte knaagkever 56 Dordtse Molen heeft weer kap en roeden 180 Toch nog hoop voor De Hoop in Sint Laurens 5 Verkoop Goudriaanse molen 180 Versterking waterkering bij Oranjemolen Vlissingen 103 Restauratie korenmolen ‘s-Gravenzande rond 127 Wijziging van de plannen voor de Restauratie van de Graaflandse Molen kan beginnen 180 Oranjemolen in Vlissingen 154 Afscheid Bart Kraan 55 Een crepeergeval minder op Noord-Beveland 154 Gewenste biotoopverbetering molen Heerjansdam Inbedrijfstelling molen Wissenkerke 266 roept verzet op 55 Brabants molenweekend 56 De Dankbaarheid in bedrijf gesteld 239 Start Brabants Molenweekend 154 Oud-molenaar Arie van der Knijff overleden 31 Brabants-Vlaamse Contactdag 241 Weer belemmert molenwerk 239 Molenrestauraties in het Land van Heusden en Altena 103 Molenstichting voor de gemeente Korendijk? 4 8 oktober: Peellandse Molendag 182 Onderbouw Weltevreden in Krimpen a/d Lek verplaatst 31 Rompherstel in Den Dungen 241 Herschikking van het terrein van Noordman in Leiden 239 Herstel Sint Anthoniusmolen Eerde? 241 Bezwaar tegen bouwen bij De Valk in Leiden Drie oplossingen voor De Volksvriend in Gemert 5 ongegrond verklaard 4 De Kleine Dommel drijft in Geldrop weer een waterrad 182 Veranderende bebouwing rond De Valk in Leiden 153 Dure bomen in Huybergen 56 Molen De Valk in Leiden weer maalvaardig 55 Voorzichtig vooruit met de Schuddebeurse molen 33 Groene lichten voor de verplaatsing van de Bosmolen 32 Doek over herbouwplannen molen Kasteren 182 Problemen rond woningbouw in de Bospolder 102 Stichting De Kastersche Watermolen niet opgeheven 242 Werkboot bij De Salamander te water gelaten 128 Zwartenbergse Molen in de steigers 56 Herbouw Vlietmolen Lexmond begint 102 Restauratie van De Grenswachter in Luyksgestel begonnen 6 Herbouw afgebrande molen Zemelpolder beslist nog Gaat De Assumburg in Nieuw-Vossemeer weer echt malen? 6 niet zeker 4 Herstel korenmolen Oudemolen aanstaande 183 Stichting voor herbouw molen Zemelpolder in Lisse 55 Breda: wachten op... 154 Kaartenactie voor molen Zemelpolder een succes 153 Breda komt over de brug voor molen Princenhage 182 Statiegeld voor molen: uw bon is wieken waard 55 Biotoopzorgen bij de standerdmolen van Rosmalen 6 Molen van De Regt ondergebracht in stichting 181 Biotoopverbetering molen Rosmalen 79 Opwaardering molengebied Kinderdijk 102 Bouw- en biotoopzorgen rond de Catharina in Schijndel 183 Afscheid molenmaker/molenaar Jan de Vries 78 Onvrede in Schijndel over bestemmingsplan Rietmaaier beschadigt molen(restant) 55 ten gunste van molen 154 Biotoopproblemen rond De Lelie in Puttershoek 4 Molen Terheijden krijgt grote onderhoudsbeurt 183 Nazaat Rijpweteringse korenmolen valt onder Molen Terheijden staat stil 266 slopershamer 180 Molen De Korenbloem in Ulvenhout naar stichting 79 Molenkunst in Delfshaven 102 Molen Ulvenhout overgedragen aan stichting 183 Peuterdagopvang in de molen van Sassenheim 102 Afgebrande Volmolen in Waalre wordt herbouwd 33 Schilderijenexpositie ‘Kracht van de molen’ in Aanvraag tot plaatsing op rijkslijst voor molen Museummolen De Nieuwe Palmboom in Schiedam 128 Het Landeke 104 Plan voor een nieuwe molen in Schiedam 102 Start restauratie molen Wijk en Aalburg 242 Reünie oud-molenaars en -medewerkers van De Vrijheid 4 BTW-problemen rond molen Woudrichem 6 Maalstenen in De Walvisch 78 Molen Wouw in de schijnwerpers 242 In memoriam Gerrit van Driel Kluit 102 Nieuwe plaats voor ijzeren watermolentje in Wouw 57 Biotoopstrijd rond molen Sommelsdijk 153 Zevenbergen: Brabant heeft er weer een molen bij 33

3de jaargang 2000 nr. 12 285 Sluiting molentjesmuseum in Zeilberg 242 Papiermolen Nieuw beleidsplan Molenstichting Limburg 33 Arnhem als molenstad Opening molen Beegden uitgesteld 57 J.S. Bakker 68 Licht op Sint Hubertus 57 Op kracht van stromend water (aankondiging) 94 Negatief oordeel staatssecretaris over Op molenpad in het Groene Hart van Holland/in behoud meelfabriek Echt 6 Zeeland-Noord 118 Andere watervoorziening voor de Rosmolen in Geysteren 155 Molens zo waren ze Mogelijk resten van een watermolen bij Haelen gevonden 205 J.S. Bakker 169 Restauratie korenmolen Heythuysen rond 57 De Babuurstermolen bij Tjerkwerd 193 Restanten Middeleeuwse watermolen bij Lomm Overijsselse Molenkaart 207 vooralsnog gespaard 184 De molens van ‘s-Hertogenbosch 225 Tentoonstelling herbouw molen Prins Bernhard 184 Zestig sfeertekening van Zaanse molens 282 Eendracht maakt macht 100 jaar in Meterik 81 Oliemolens in Groningen en Drenthe 282 Restauratie Friedese molen begint mogelijk dit jaar al 57 Molenwoordenboek 282 Herbouw Elisabethmolen 242 Molen Oirsbeek krijgt fokwieken 184 Portret ECI-waterkrachtcentrale weer in bedrijf 205 Wateringen: in het Westland, in de Peel, op de Veluwe (3) Restanten van watermolen in Tienray opgegraven 57 J.S. Bakker 8 Nieuwe eigenaar voor Fransche Molen in Valkenburg 57 Zondagsrust aan de Zaan Nieuwe eigenaar voor De Oude Molen van Valkenburg 81 J.S. Bakker 83 Werk aan de kademuren langs de Geul in 75 jaar De Zaansche Molen ! Valkenburg begonnen 155 J.S. Bakker 88 Wilhelmus-Hubertus moet weer draaien 184 75 jaar De Zaansche Molen ! Van Tienhovenmolen wordt expositieruimte 6 J.S. Bakker 108 Achelse Tomp, toren, molen of spijker Vier meter molenlandschap (1) N.H. Jurgens\JSB 244 J.S. Bakker De Haarmühle wekt elektriciteit op 155 Vier meter molenlandschap (2a) Molen Fulkum (D) afgebrand 242 J.S. Bakker 214 10e internationale molensymposium in Virginia, Vier meter molenlandschap (2b) Verenigde Staten 58 J.S. Bakker 248 Nieuwe serie ansichtkaarten Stichting Levende Molens 58 Vier meter molenlandschap (2c) Stichting Levende Molens heeft een eigen web-site 155 J.S. Bakker 276 Centaurea*Werken 75 Fotoserie Zaanse verdwenen molens 82 Rijnlandse Molenstichting Nieuwe molenkaart 82 Alle zeilen bij! Nieuwe molenkaarten 157 J.S. Bakker 60 Nieuwe molenkaarten 243 De Rijnlandse Molenstichting actief Nieuwe molenkaarten Tersteeg 243 L. Vellekoop 194 Voorintekening serie prentkaarten ‘Verdwenen Friese molens’ 185 Van rompen en stompen Nieuwe serie kaarten verdwenen molens en molenrompen 267 Hou De Pauw!!! Verbetering rijkssubsidie molens 99 J.S. Bakker 64 Koninklijke onderscheidingen 123 Hou De Pauw!!! Nieuw adres Tanger 128 Willem Roose 106 Tentoonstelling Stadtmuseum Borken 128 Is er nog hoop voor het Land van Cuijk 216 Grensoverschrijdende molentoertocht/Mühlentour 147 De Dortantsmolen in Oirsbeek; hoe verder? Voorjaarsexcursie TIMS-Nederland en Vlaanderen 156 J.S. Bakker 220 Voorjaarsvergadering Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde 156 Jaarvergadering NPM 184 Vragende Lezers Verjaardagskalender 185 vr. 007 (over plaat op de askop bij Zeeuwse molens) 92 Molenkalender Henk van Velzen 243 antw. 006 92 Molenruilbeurs 243 Zoeker Het moderne molenleven (column) ??? 15 Het moderne motorleven - deel 2 7 Molen van de Grebpolder bij Schoorldam 35 Molenaar zijn = stoer! 35 Korenmolen te Artlenburg 63 Gedecentraliseerde biotoop 67 Poldermolen Schermer, afd. L 87 Molensport (?) 93 Molen Frederikspolder bij Hoogmade 105 WvdL bij de Raad van State 117 Molen Anna Paulowna 141 WvdL verkeert in gewetensnood 140 Molensteenfabriek 170 Extra!!! 165 Molen Overveerpolder Oegstgeest of WvdL beschermt u! 168 Rietvinkpolder Leidschendam 191 WvdL gaat plat en commercieel 193 Korenmolen De Krim, gemeente Hardenberg 219 [email protected](!!) 219 ??? 247 Computer-molenaar 233 ??? 275 WvdL speecht 261

Molenvirus Sjoerd J. Veerman 34

286 3de jaargang 2000 nr. 12 Touwtje d’rom; klaar is Kees! Bewaart u de Molenwereld ook zo? Of op een stapeltje? In een doos?

Dan bieden wij u een aantrekkelijker oplossing met de magiclip. Met deze strips kunt u de Molenwereld gebruiks- vriendelijk bewaren in ordners, een tweerings-, of beter een vierringsband; Doe mee! die keus laten wij aan u. Win een Voordelen: - Eén jaargang of zelfs meer jaargan- abonnee!! gen als boekwerk voor het grijpen. - Geen perforatiegaten in het tijd- Als u een abonnee werft voor de Molenwereld dan doen wij ook wat voor u! schrift, dat u daarmee onbescha- Iedere nieuwe abonnee, dat wil zeggen iemand die voor het eerst abonnee op digd houdt. de Molenwereld wordt, levert de aanbrenger een bonus op. U kunt dan kiezen - Gemakkelijk in-, en uitnemen van uit: losse tijdschriften om, bijvoorbeeld, * de poster Molens bij Dordrecht van een zeer bijzondere foto uit augustus 1866, iets te kopiëren. formaat 63 bij 29 cm, afgedrukt op zwaar papier en ongevouwen - Niet alleen toepasbaar voor de Mo- toegezonden in een koker, lenwereld, maar voor alle tijdschrif- * een ringband met magiclips voor het bewaren van tijdschriften, zoals ten op A4-formaat (297x210 mm). hierboven weergegeven, * Een premie van ƒ 10,- te verrekenen met het abonnementsgeld over 2002. De prijs? De poster of de ringband wordt u zo snel mogelijk toegezonden nadat de Abonnees of donateurs betalen ƒ 9,95 betaling van de nieuwe abonnee is ontvangen. Vanzelfsprekend geldt deze exclusief porto, niet-abonnees ƒ 12,45 aanbieding voor iedere abonnee die u aanbrengt. voor 1 set van 12 clips. ¢ Wijze van bestellen: BON Als u als abonnee/of donateur 1 set Ik geef als nieuwe abonnee op voor de Molenwereld: van 12 stuks wilt ontvangen, dan dient u ƒ 12,35 (inclusief porto) over te maken op Postbankrek. no 4506935 of Naam:...... voorl.:...... (m/v) bankrek. no. 3750.30.867 t.n.v. Stichting Adres:...... Molenwereld te Moerkapelle. Wilt u 2 sets dan ƒ 22,30, of 3 sets Postcode:...... Plaats:...... ƒ 33,05, 4 sets ƒ 43,-. Als u 5 sets wilt Als bonus ontvang ik: dan betaalt u ƒ 50,- of wilt nog meer sets, dan betaalt u het gewenste J de poster Molens bij Dordrecht, augustus 1866. aantal maal ƒ 10,-. J een ringband met magiclips voor het bewaren van tijdschriften. Niet-abonnees dienen respetievelijk J Een premie van ƒ 10,- te verrekenen met het abonnementsgeld over 2002. ƒ 14,45; ƒ 26,30; ƒ 39,05; ƒ 51,- en (Aankruisen hetgeen wordt gewenst) gewenste aantal x ƒ 12,- te betalen. Voor abonnees in België zijn de Afzender bedragen 230 Bfr., 410 Bfr, 610 Bfr, Naam:...... voorl.:...... 790 Bfr en gewenste aantal x 185 Bfr. Adres:......

Postcode:...... Plaats: ......

Deze Bon - of een kopie ervan - kan, desgewenst portvrij, ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE