Plan Zrównoważonego Rozwoju Publicznego Transportu Zbiorowego Dla Powiatu Sanockiego

Temat: PLAN ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU PUBLICZNEGO TRANSPORTU ZBIOROWEGO DLA POWIATU SANOCKIEGO

Starostwo Powiatowe w Sanoku Nazwa i adres ul. Rynek 1

Nazwa i adres Pomorska Grupa Konsultingowa S.A. jednostki autorskiej ul. Unii Lubelskiej 4c 85-059 Bydgoszcz

Imię i nazwisko Data Podpis mgr Romuald Meyer Prokurent – Dyrektor Zarządzający mgr inż. Marek Duda Samodzielny Specjalista ds. ochrony środowiska i energetyki BYDGOSZCZ MAJ 2018 r.

Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

1 Wstęp ...... 3 1.1 Czym jest Plan Transportowy? ...... 3 1.2 Słownik pojęć używanych w dokumencie ...... 6 2 Charakterystyka obszaru objętego Planem Transportowym...... 6 2.1 Dane podstawowe ...... 6 2.2 Prognoza demograficzna ...... 9 2.3 Sieć drogowa w powiecie ...... 11 2.4 Ruch samochodowy ...... 16 2.5 Sieć komunikacji autobusowej ...... 18 1.2. Analiza zezwoleń wydanych przez Starostę Sanockiego ...... 18 2.6 Sieć kolejowa w powiecie sanockim ...... 20 3 Charakterystyka poszczególnych gmin wchodzących w skład Powiatu Sanockiego . 28 3.1 Gmina Miasta Sanoka ...... 28 3.2 Gmina Besko ...... 31 3.3 Gmina Bukowsko ...... 32 3.4 Gmina Komańcza ...... 34 3.5 Gmina Sanok ...... 36 3.6 Gmina Tyrawa Wołoska ...... 38 3.7 Gmina Zagórz ...... 40 3.8 Gmina Zarszyn ...... 43 4 Organizacja rynku przewozów oraz informacji dla pasażera ...... 46 4.1 Rola organizatora transportu publicznego ...... 46 4.2 Transport zrównoważony ...... 46 4.3 Integracja transportu publicznego miejskiego i regionalnego ...... 49 4.4 Integracja transportu publicznego z indywidualnym ...... 50 5 Określenie pożądanego standardu usług przewozowych...... 52 5.1 Standard usług przewozowych ...... 52 5.2 Dostęp osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej zdolności ruchowej do publicznego transportu zbiorowego ...... 54 5.3 Zapotrzebowanie na pojazdy niskopodłogowe wyposażone w system informacji dla osób niepełnosprawnych ...... 56 5.4 Dostępność podróżnych do infrastruktury przystankowej ...... 56 6 Ochrona środowiska naturalnego w Powiecie Sanockim ...... 57 6.1 Formy ochrony środowiska na terenie Powiatu Sanockiego ...... 57 6.2 Niskoemisyjny tabor autobusowy ...... 59 6.3 Edukacja ekologiczna w Powiecie Sanockim ...... 61 6.4 Stan ochrony środowiska naturalnego Powiatu Sanockiego ...... 62 6.5 Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie Powiatu Sanockiego ...... 62 6.6 Emisja hałasu do środowiska ...... 63 6.7 Rola Planu Transportowego ...... 64 7 Węzły przesiadkowe ...... 65 8 Ocena i prognoza potrzeb przewozowych ...... 70 9 Sieć użyteczności publicznej ...... 74 9.1 Linie komunikacyjne użyteczności publicznej w przewozach drogowych ...... 74 9.2 Linie komunikacyjne użyteczności publicznej w kolejowych przewozach pasażerskich ...... 76 10 Kierunki rozwoju transportu publicznego w perspektywie do 2025roku ...... 77 11 Przewidywane finansowanie usług przewozowych ...... 78 11.1 Źródła finansowania ...... 78 12 Linie komunikacyjne, na których przewidywane jest wykorzystanie pojazdów elektrycznych lub pojazdów napędzanych gazem ziemnym, oraz planowany termin rozpoczęcia ich użytkowania ...... 79

1 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

13 Załącznik A - „Regulamin przewozu osób w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79 14 Załącznik B - „Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79 15 Załącznik C – „Zasady organizacji rynku przewozów drogowych w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79 16 Załącznik D – „Regulamin przewozu osób w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79 17 Załącznik E - „Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79 18 Załącznik F – „Zasady organizacji rynku przewozów kolejowych w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” ...... 79

2 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

1 Wstęp Niniejszy Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego jest aktualizacją Planu przyjętego uchwałą nr LIV/568/2014 Rady Powiatu w Sanoku z dnia 30.06.2014 r. 1.1 Czym jest Plan Transportowy?

Zgodnie z zapisami prawa, organizatorem publicznego transportu zbiorowego, w zależności od zasięgu przewozów, jest gmina, związek międzygminny, powiat (miasto na prawach powiatu), związek powiatów, związek powiatowo-gminny, związek metropolitarny, województwo lub minister właściwy do spraw transportu. Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (zwana dalej Ustawą) powierza organizatorowi do wykonania trzy zadania (art.8):

1. planowanie rozwoju transportu, 2. organizowanie publicznego transportu zbiorowego, 3. zarządzanie publicznym transportem zbiorowym.

O skutecznym wykonywaniu pozostałych funkcji przesądza prawidłowa realizacja zadania planowania rozwoju transportu w formie planu zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego (plan transportowy).

Ustawa nakłada obowiązek opracowania planu transportowego na niektórych organizatorów. W przypadku planowanego organizowania przewozów o charakterze użyteczności publicznej, obowiązek opracowania planu ma:

1. Gmina: a. licząca, co najmniej 50 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w gminnych przewozach pasażerskich, b. której powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między gminami, których obszar liczy łącznie, co najmniej 80 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na danym obszarze; 2. Związek międzygminny obejmujący obszar liczący, co najmniej 80 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na obszarze gmin tworzących związek międzygminny; 3. Powiat: a. liczący, co najmniej 80 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w powiatowych przewozach pasażerskich, b. któremu powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między powiatami, których obszar liczy łącznie, co najmniej 120 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na danym obszarze; 3 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

4. Związek powiatów obejmujący obszar liczący, co najmniej 120 000 mieszkańców - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na obszarze powiatów tworzących związek powiatów; 4a) związek powiatowo-gminny obejmujący obszar liczący co najmniej 80 000 mieszkańców – w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na obszarze gmin lub powiatów tworzących związek powiatowo-gminny; 4b) związek metropolitalny: a. w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w metropolitalnych przewozach pasażerskich, b. któremu powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia z jednostką samorządu terytorialnego – w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na danym obszarze, c. w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na obszarze gmin wchodzących w skład związku metropolitalnego; 5. Województwo: a. w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w wojewódzkich przewozach pasażerskich, b. któremu powierzono zadanie organizacji publicznego transportu zbiorowego na mocy porozumienia między województwami właściwymi ze względu na planowany przebieg linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej – w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej na danym obszarze 6. Minister właściwy do spraw transportu - w zakresie linii komunikacyjnej albo sieci komunikacyjnej w międzywojewódzkich i międzynarodowych przewozach pasażerskich w transporcie kolejowym.

Plan transportowy może być opracowany przez właściwego organizatora na obszarze liczącym mniejszą liczbę mieszkańców niż określona w ust. 1 pkt 1–4.

Plan transportowy uchwalony przez właściwe organy jednostek samorządu terytorialnego stanowi akt prawa miejscowego.

Pomiędzy planami transportowymi opracowanymi przez różnych organizatorów zachodzą oczywiste związki, które muszą być uwzględnione w procedurze przygotowywania planów:  marszałka województwa – uwzględnia się ogłoszony plan transportowy opracowany przez ministra właściwego do spraw transportu  starostę, zarząd związku powiatów, zarząd związku powiatowo-gminnego, zarząd związku metropolitalnego – uwzględnia się ogłoszony plan transportowy opracowany przez marszałka województwa,  wójta, burmistrza, prezydenta miasta, zarząd związku międzygminnego – uwzględnia się ogłoszony plan transportowy opracowany przez starostę, zarząd związku powiatów, zarząd

4 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

związku powiatowo-gminnego, o ile jest utworzony, lub marszałka województwa

– w zakresie linii komunikacyjnych, na których jest planowane wykonywanie przewozów o charakterze użyteczności publicznej.

Taka regulacja prawna art. 11 ust. 1 Ustawy ma na celu uporządkowanie działań i zapewnienie kontynuacji rozwiązań w planach transportowych niższego szczebla administracji. W praktyce powoduje jednak, że plan transportowy opracowywany na najniższym poziomie, czyli w gminie, o ile nie zostaną wcześniej opublikowane plany ministra, marszałka województwa i starosty, może wymagać aktualizacji po opublikowaniu planów transportowych administracji wyższego szczebla.

Istnieje również możliwość koordynacji działań organizatorów różnych szczebli, tj. równoległego działania w trakcie projektowania planów, które są wykładane do wglądu we właściwych urzędach w wersji wstępnej przez organizatorów (art. 10 ust. 1 Ustawy), zwłaszcza, że projekty planów muszą być uzgadniane z sąsiednimi jednostkami samorządu terytorialnego tego samego szczebla (art. 13 ust. 1-3).

Podstawowy cel opracowania planu transportowego to poprawa jakości systemu transportowego i jego rozwój zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju. Jakość systemu transportowego będzie bowiem decydującym czynnikiem, warunkującym jakość życia mieszkańców i rozwój gospodarczy obszaru objętego planem transportowym. Stosowanie zasady zrównoważonego rozwoju będzie zapewniało równowagę między aspektami społecznymi, gospodarczymi, przestrzennymi oraz ochrony środowiska.

Tak sformułowany cel nadrzędny planu transportowego powinien być osiągany poprzez realizację następujących celów szczegółowych:

Cel 1. Poprawa dostępności transportowej i jakości transportu - instrument poprawy warunków życia i usuwania barier rozwojowych

Cel 2. Poprawa efektywności funkcjonowania systemu transportowego – instrument zwiększania wydajności systemu z jednoczesnym ograniczaniem kosztów Cel 3. Integracja systemu transportowego – w układzie gałęziowym i terytorialnym Cel 4. Wspieranie konkurencyjności gospodarki obszaru - instrument rozwoju gospodarczego

Cel 5. Poprawa bezpieczeństwa - radykalna redukcja liczby wypadków i ograniczenie ich skutków (zabici, ranni) oraz poprawa bezpieczeństwa osobistego użytkowników transportu Cel 6. Ograniczenie negatywnego wpływu transportu na środowisko naturalne i warunki życia.

5 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

1.2 Słownik pojęć używanych w dokumencie

Tab. 1 Najważniejsze pojęcia używane w dokumencie

Lp. Pojęcie Opis 1 Plan Transportowy Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego, określający w szczególności: 1. Sieć komunikacyjną, na której jest planowane wykonywanie przewozów o charakterze użyteczności publicznej; 2. Ocenę i prognozy potrzeb przewozowych; 3. Przewidywane finansowanie usług przewozowych; 4. Preferencje dotyczące wyboru rodzaju środków transportu; 5. Zasady organizacji rynku przewozów; 6. Pożądany standard usług przewozowych w przewozach o charakterze użyteczności publicznej 7. Przewidywany sposób organizowania systemu informacji dla pasażera;

2 Organizator Właściwa jednostka samorządu terytorialnego albo minister publicznego właściwy do spraw transportu, zapewniający funkcjonowanie transportu publicznego transportu zbiorowego na danym obszarze. zbiorowego Organizator publicznego transportu zbiorowego jest „właściwym organem”, o którym mowa w przepisach rozporządzenia (WE) nr 1370/2007. Organizatorem publicznego transportu zbiorowego w Powiecie Sanockim w zakresie przewozów powiatowych jest Powiat Sanocki. 3 Operator publicznego Samorządowy zakład budżetowy oraz przedsiębiorca uprawniony transportu zbiorowego do prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie przewozu osób, który zawarł z organizatorem publicznego transportu zbiorowego umowę o świadczenie usług w zakresie publicznego transportu zbiorowego, na linii komunikacyjnej określonej w umowie. 4 Przewoźnik Przedsiębiorca uprawniony do prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie przewozu osób na podstawie potwierdzenia zgłoszenia przewozu, a w transporcie kolejowym - na podstawie decyzji o przyznaniu otwartego dostępu. 2 Charakterystyka obszaru objętego Planem Transportowym 2.1 Dane podstawowe Powiat Sanocki jest drugim co do wielkości powiatem w Województwie Podkarpackim. Jego siedzibą jest miasto Sanok. Od wschodu graniczy z Powiatem Leskim, od południa ze słowackim Powiatem Medzilaborce Kraju Preszowskiego.

W skład powiatu wchodzą:

Gminy miejskie:  Sanok

6 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Gminy miejsko-wiejskie  Zagórz

Gminy wiejskie:  Besko  Bukowsko  Komańcza  Sanok  Tyrawa Wołoska  Zarszyn

Miasta:  Sanok  Zagórz

Poniższa mapa pokazuje położenie powiatu na tle Województwa Podkarpackiego.

7 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W poniższej tabeli podsumowano podstawowe informacje statystyczne. Tab. 2 Powierzchnia i ludność powiatu (stan na 31.12.2017)

Powierzchnia w % % % % Gęstość km2 województwa podregionu Ludność województwa podregionu zaludnienia na 1 km2 1 156 6,5% 22% 95035 4,5% 20% 82

W kolejnej tabeli podsumowano drogi na terenie Powiatu. Tab. 3 Drogi powiatowe i gminne o ulepszonej nawierzchni na terenie Powiatu Sanockiego (stan na 31.12.2017)

Drogi Powiatowe % Gminne % Województwa Województwa Długość (km) 225,5 3,55% 276,6 4%

Źródło: Główny Urząd Statystyczny.

Powiat Sanocki ze względu na strukturę osadniczą jest powiatem wiejskim. Gęstość zaludnienia wynosi 82 os/km2. Natomiast w województwie podkarpackim gęstość zaludnienia wynosi 119 os./km2. Tab. 4 Ludność w Powiecie Sanockim

Lata Powiat Sanocki ogółem w miastach na wsi 2011 96235 44562 51673

Rys. 1 Powiat Sanocki 2017 95035 43085 51950

Źródło: Bank Danych Lokalnych

Na podstawie tabeli można zaobserwować niewielki spadek liczby ludności w powiecie. Liczba mieszkańców miast uległa zmniejszeniu, przy jednoczesnym wzroście liczby osób zamieszkujących wsie.

Powiat Sanocki jest w wysokim stopniu zurbanizowany. Wskaźnik zurbanizowania wynosi 46,12% i jest wyższy od tego samego wskaźnika dla województwa podkarpackiego, który wynosi 41,3%. Tab. 5 Ludność w miastach w % ogółu ludności

Ludność w miastach Jednostka terytorialna w % ogółu ludności

Województwo 41,3% Podkarpackie

Powiat Sanocki 45,3%

Źródło: Bank Danych Lokalnych

Średni wskaźnik zurbanizowania określa charakter struktury osadniczej, jako rozproszony i jednocześnie równomierny. Determinuje ona określony typ popytu na usługi transportu 8 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

zbiorowego, jako średnio intensywny i niskoskoncentrowany.

Analiza rynku przewozów transportu publicznego musi uwzględniać tendencje w zakresie liczby mieszkańców, jego struktury oraz naturalnego ruchu. Nieznaczny spadek liczby mieszkańców w powiecie, przewaga liczby kobiet nad mężczyznami a także ujemne saldo migracji wewnętrznych dają podstawę do przekonania, że popyt na transport publiczny będzie nieznacznie malał.

Bardzo duży wpływ na sytuację transportu publicznego ma zjawisko bezrobocia. Według najnowszych danych Powiatowego Urzędu Pracy w Sanoku stopa bezrobocia dla powiatu wynosi 7,4% i jest o 2,3% niższa od stopy bezrobocia w województwie podkarpackim (według stanu na marzec 2018r.). 2.2 Prognoza demograficzna Rok 2013

85 81 77 73 69 65 61 57 53 49 45 Kobiety 41 Mężczyźni 37 33

29 25 21

17 13 9

5 1 -1 000 -750 -500 -250 0 250 500 750 1 000

Rysunek 2. Prognoza ludności wg wieku i płci (rok 2013)

Powyższy rysunek przedstawia strukturę wiekową ludności powiatu sanockiego w roku 2013. Widać tu wyraźnie przewagę liczby ludności w wieku produkcyjnym. Najmniej liczną grupę wiekową stanowią mieszkańcy w wieku poprodukcyjnym.

9 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rok 2020

85 81 77 73 69 65 61 57 53 49 45 Kobiety 41 Mężczyźni 37 33 29 25 21 17 13 9 5 1 -1000 -750 -500 -250 0 250 500 750 1000 1250 Rysunek 4. Prognoza ludności wg wieku i płci (rok 2020) Zgodnie z powyższa prognozą w 2020 teren powiatu będzie zamieszkiwany przez 94 458 osób. Widać tu niewielki spadek w stosunku do roku 2013 o 308 osób. Liczba mężczyzn w wieku 0-17 będzie wynosić 9 205, co stanowi spadek o 0,8%, natomiast liczba kobiet w tym samym wieku będzie równa 8 484, co stanowi spadek o 2,3%. Dla grupy wiekowej 18-64 liczba mężczyzn będzie wynosiła 30 213 z kolei, liczba kobiet w wieku 18-59 będzie równa 26 256, co stanowi kolejno spadek o 5,6% i 8,2%. Liczba mężczyzn w wieku 65+ będzie wynosić 6 853, a liczba kobiet w wieku 60+ będzie równa 13 447. Obydwie wartości stanowią kolejno wzrost o 34,5% i 20,9%. Na podstawie tej prognozy można wyraźniej zaobserwować wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym.

10 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rysunek 5. Prognoza ludności wg wieku i płci (rok 2025)

Rok 2025

85 81 77 73 69 65 61 57 53 49 45 Kobiety 41 Mężczyźni 37 33 29 25 21 17 13 9 5 1 -1000 -750 -500 -250 0 250 500 750 1000 1250 1500

Prognoza na rok 2025 przewiduje spadek liczby mężczyzn w wieku 0-17 o 2,5% w porównaniu do roku 2013 i dla tej samej grupy wiekowej spadek liczby kobiet o 3,6%. Spadek jest prognozowany również dla grupy mężczyzn w wieku 18-64 o 10%. Dla grupy kobiet w wieku 18-64 przewiduje się spadek o 12,6%. Prognoza dla grupy mężczyzn w wieku 65+ zapowiada wzrost o 57,2%, natomiast dla grupy kobiet w wieku 60+ przewiduje się wzrost o 29%. W porównaniu do roku 2013 średni wzrost osób w wieku poprodukcyjnym wyniesie 37,9% co będzie skutkowało zmianami w strukturze demograficznej społeczeństwa i koniecznością dostosowania komunikacji do potrzeb osób starszych. 2.3 Sieć drogowa w powiecie

Powiat Sanocki charakteryzuje się przyzwoitą gęstością sieci dróg. Długość dróg powiatowych o nawierzchni twardej wynosi 49,7 km na 100 km2.

Przez powiat przechodzą następujące drogi:

 Krajowe: 28,84  Wojewódzkie: 886, 889, 892,897

11 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 6 Wykaz dróg powiatowych w zarządzie Powiatowego Zarządu Dróg w Sanoku

Wykaz dróg powiatowych w powiecie sanockim będących pod zarządem Powiatowego Zarządu Dróg w Sanoku

Lokalizacja Długość Klasa Lp. Nr drogi Nazwa drogi od km: do km: odcinka drogi

1 2 3 4 5 6 9 1. 2046R Krzemienna-Raczkowa-Jurowce 12,229 19,453 7,224 L 2. 2049R Niebocko-Grabówka-Falejówka 5,993 7,733 1,740 L 3. 2050R dr. przez Grabownica 1,371 1,786 0,415 L 4. 2053R Humniska - Strachocina 7,050 8,350 1,300 L 5. 2045R Turze Pole – Zarszyn 3,204 10,121 6,917 L 6. 2203R Jaćmierz - Bażanówka 0,000 3,077 3,077 L 7. 2204R Długie – Pakoszówka 0,000 8,451 8,451 L 8. 2060R Wzdów – Besko 3,230 7,200 3,970 L 9. 2006R Haczów – Besko 7,435 11,814 4,379 L 10. 2007R Milcza – Besko 1,624 5,019 3,395 Z 11. 2201R Besko - Mymoń 0,000 3,022 3,022 L 12. 2059R Zarszyn - Odrzechowa 0,000 6,970 6,970 L 13. 2206R Długie – Pielnia 2,630 6,153 3,523 L 14. 2113R Pastwiska - Puławy 0,000 2,500 2,500 L 15. 2205R Czerteż - Strachocina 0,000 6,485 6,485 L 16. 2223R Grabownica - Lalin 0,000 3,500 3,500 L 17. 2217R Jurowce - Trepcza 0,000 4,666 4,666 Z 18. 2218R Raczkowa - Mrzygłód 0,000 8,650 8,650 L 19. 2219R Hłomcza - Łodzina 0,000 1,689 1,689 L 20. 2222R Sanok - Liszna 3,491 6,618 3,127 L 21. 2255R Wujskie przez wieś 0,000 3,000 3,000 L 22. 2220R Mrzygłód - Tyrawa Wołoska 0,000 8,930 8,930 L 23. 2221R Siemuszowa - Rozpucie 0,000 2,242 2,242 L 24. 2207R Pisarowce - Nowotaniec 0,000 7,385 7,385 L 25. 2213R Pisarowce - Markowce 0,000 2,572 2,572 L 26. 2211R Pobiedno - Dudyńce 0,000 2,675 2,675 L 27. 2212R Sanok - Bukowsko 1,595 13,099 11,504 Z 28. 2215R Sanoczek - Płowce - Stróże 0,000 4,500 4,500 L 29. 2229R Prusiek - Niebieszczany - Wysoczany 0,000 18,562 18,562 L 30. 2228R Poraż - Zagórz 0,000 6,396 6,396 Z 31. 2214R Pobiedno - Zboiska 0,000 2,000 2,000 L 32. 2208R Wola Sękowa p. wieś 0,000 1,580 1,580 L 33. 2210R Wola Piotrowa p. wieś 0,000 1,529 1,529 L 34. 2263R Nowy Łupków p. wieś 0,000 1,521 1,521 L 12 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

35. 2259R Rzepedź - Kalnica - Mchawa 0,000 10,330 10,330 L 36. 2257R Tarnawa - Kalnica 0,000 13,720 13,720 L 37. 2227R Załuż - Lesko 0,000 2,551 2,551 L 38. 2256R Tarnawa - Huzele 0,000 2,420 2,420 L 39. 2258R Tarnawa - Hoczew 0,000 2,850 2,850 L 40. 2235R Sanok - Dobra 2,284 20,318 18,034 L 41. 2225R Tyrawa Wołoska - Wańkowa 0,000 5,163 5,163 Z 42. 2226R Rakowa - Stańkowa 0,000 1,250 1,250 L 43. 2224R Rozpucie - Ropienka 0,000 2,800 2,800 L Razem długości dróg powiatowych (bez ulic) 218,514

Źródło: Powiatowy Zarząd Dróg w Sanoku

Tab. 7 Wykaz dróg powiatowych na terenie miasta Sanok w zarządzie Powiatowego Zarządu Dróg w Sanoku Wykaz ulic na terenie miasta Sanoka będących pod zarządem Powiatowego Zarządu Dróg w Sanoku. Nośność Rodzaj Długość odcinka Lp. Nr ulicy Nazwa ulicy Klasa rzeczywista nawierzchni w km kN/oś 1. 2. 3. 4. 5. 6. 9. 1. 2230R Biała Góra L MB 150 0,204 2. 2231R Białogórska L MB 150 0,824 3. 2222R Chrobrego L MB 3,491 II Pułku Strzel. 4. 2414R L MB 100 0,524 Podhalańskich Legionów 5. 2216R L MB 100 0,414 Polskich 6. 2247R Daszyńskiego L MB 120 0,528 Gubrynowicza – 7. 2228R L MB 130 2,404 Urząd Mig Zagórz 8. 2252R Jagiellońska L MB 150 0,700 9. 2232R Jana Pawła II L MB 150 1,046 10. 2239R Królowej Bony II L MB 100 0,138 MB 11. 2238R Konarskiego L 100 1,400 GZ 12. 2233R Konopnickiej L MB 100 2,171 13. 2244R Kościelna L MB 100 0,113 14. 2233R Kościuszki L MB 100 0,677 16. 2231R Mickiewicza L MB 150 1,001 17. 2212R Okulickiego L MB 150 1,602 18. 2236R 800-lecia L MB 120 0,531 19. 2239R Podgórze L MB 100 0,648 20. 2240R Reymonta L MB 150 0,173 MB 21. 2244R Robotnicza L 150 0,941 GN 22. 2241R Rymanowska L MB 100 0,354 23. 2234R Stróżowska L MB 100 2,114 24. 2249R Sienkiewicza L MB 100 0,457 25. 2250R Słowackiego L MB 150 0,820 26. 2235R Traugutta L MB 100 1,504 Razem długość ulic w km. 24,779 Źródło: Powiatowy Zarząd Dróg w Sanoku

13 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 2 Mapa dróg powiatowych na terenie Powiatu Sanockiego

Drogi publiczne ze względu na funkcje w sieci drogowej dzielą się według przepisów ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jednolity: Dz.U. 2017 poz. 2222) na następujące kategorie:

 drogi krajowe,

 drogi wojewódzkie,

 drogi powiatowe,

 drogi gminne. 14 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Do dróg krajowych zalicza się:

o autostrady i drogi ekspresowe oraz drogi leżące w ich ciągu do czasu wybudowania autostrad i dróg ekspresowych,

o drogi międzynarodowe,

o drogi stanowiące inne połączenia zapewniające spójność sieci dróg krajowych,

o drogi dojazdowe do ogólnodostępnych przejść granicznych obsługujących ruch międzynarodowy osobowy i towarowy bez ograniczeń ciężaru całkowitego pojazdów (zespołu pojazdów) lub wyłącznie ruch towarowy bez ograniczeń ciężaru całkowitego pojazdów (zespołu pojazdów),

 drogi alternatywne dla autostrad płatnych,

 drogi stanowiące ciągi obwodnic dużych aglomeracji miejskich,

 drogi o znaczeniu obronnym.

Zaliczenie do kategorii dróg krajowych następuje w drodze rozporządzenia Ministra właściwego do spraw transportu w porozumieniu z ministrami właściwymi do spraw administracji publicznej, spraw wewnętrznych oraz Ministrem Obrony Narodowej.

Do dróg wojewódzkich zalicza się drogi inne niż podano wyżej, stanowiące połączenia między miastami, mające znaczenie dla województwa i drogi o znaczeniu obronnym niezaliczone do dróg krajowych. Zaliczenie do kategorii dróg wojewódzkich następuje w drodze uchwały sejmiku województwa w porozumieniu z ministrami właściwymi do spraw transportu oraz obrony narodowej.

Do dróg powiatowych zalicza się drogi inne niż podano wcześniej, stanowiące połączenia miast będących siedzibami powiatów z siedzibami gmin i siedzib gmin między sobą. Zaliczenie do kategorii dróg powiatowych następuje w drodze uchwały rady powiatu w porozumieniu z zarządem województwa.

Do dróg gminnych zalicza się drogi o znaczeniu lokalnym niezaliczone do innych kategorii, stanowiące uzupełniającą sieć dróg służących miejscowym potrzebom, z wyłączeniem dróg wewnętrznych. Zaliczenie do kategorii dróg gminnych następuje w drodze uchwały rady gminy po zasięgnięciu opinii właściwego zarządu powiatu.

Do dróg o nawierzchni twardej zalicza się drogi o nawierzchni twardej ulepszonej (z kostki kamiennej, klinkieru, betonu, z płyt kamienno-betonowych, bitumu) oraz drogi o nawierzchni nieulepszonej (o nawierzchni tłuczniowej i brukowej).

Do dróg o nawierzchni gruntowej zalicza się drogi o nawierzchni z gruntu rodzimego oraz utrwalone w wyniku specjalnych zabiegów i preparacji gruntu rodzimego przy pomocy mieszanin wykonanych z gliny, żwiru, żużla.

15 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

2.4 Ruch samochodowy

Współczynnik liczby samochodów osobowych na 1000 mieszkańców jest o 7% niższy niż w całym Województwie Podkarpackim i wynosi 470,0, zaś łączna liczba zarejestrowanych samochodów osobowych wynosi 44 882. Na terenie powiatu obserwuje się wzrost liczby zarejestrowanych samochodów osobowych (w 2011 roku zarejestrowanych było 37 501 pojazdów).

16 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Wiek zarejestrowanych pojazdów osobowych 546; 1% 633; 2% 1 206; 3% 450; 1% do 1 roku 1 502; 3% 2 lata 2 737; 6% 5 756; 13% 3 082; 7% 3 lata 4-5 lat 3 461; 8% 6-7 lat 5 536; 12% 8-9 lat 8 573; 19% 10-11 lat

11 400; 25% 12-15 lat 16-20 lat 21-25 lat

Rys. 3 Wiek zarejestrowanych samochodów na terenie powiatu sanockiego: stan na 31.12.2016

Rys. 4 Porównanie ruchu drogowego na drogach krajowych w latach 2010 i 2015 – źródło GDDKiA

17 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 5 Porównanie ruchu drogowego na drogach wojewódzkich w latach 2010 i 2015 – źródło GDDKiA

Na terenie powiatu sanockiego widoczny jest wzrost liczby pojazdów pomiędzy latami 2010 i 2015 . Szczególnie na drogach wojewódzkich: np. droga nr 892 pomiędzy Szczawne i Zagórzem wzrost liczby pojazdów z 4741 do 5453 na dobę (712 pojazdów więcej czyli o 15%).

2.5 Sieć komunikacji autobusowej Linia autobusowa jest stałym połączeniem drogowym dwóch krańcowych miejscowości oraz wybranych miejscowości pośrednich przy użyciu jednego lub kilku autobusów regularnie kursujących między tymi miejscowościami według ogłoszonego rozkładu.

Linie regularnej komunikacji autobusowej można ogólnie podzielić następująco:

 linie miejskie, tj. linie w obrębie miast z ewentualnym przekroczeniem granic miasta do najbliższej strefy ciążenia o długości od 5 do 10km,

 linie podmiejskie, tj. linie w granicach do 50–60 km łączące osiedla wiejskie z ośrodkami gminnymi powiatowymi i wojewódzkimi,

 linie regionalne, tj. linie w granicach od 50–60 km do 160 km obejmujące obszar kilku stycznych województw, łączące ośrodki gminne i mniejsze miasta z ważniejszymi ośrodkami miejsko przemysłowy miregionu,

 linie dalekobieżne, tj. linie powyżej 160 km obejmujące swym zasięgiem obszar dwóch lub więcej regionów, łączące miasta wojewódzkie oraz ważniejsze ośrodki przemysłowe, kulturalne i turystyczno-uzdrowiskowe z dużymi aglomeracjami miejsko-przemysłowymi kraju,

 linie międzynarodowe, tj. linie wybiegające poza granice państwa.

1.2. Analiza zezwoleń wydanych przez Starostę Sanockiego 18 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W poniższej tabeli przedstawiono szczegółowe dane sieci komunikacyjnej przewoźników autobusowych. Tab. 8 Kursy przewoźników autobusowych przebiegające przez teren Powiatu Sanockiego

Liczba Nr Długoś Śr. czas Prędkość Prędkość kursów Lp zezwoleni Przewoźnik Linia komunikacyjna ć przejazd techniczn komunika w czasie a kursu u a cyjna doby Transgaz Sanok- Besko przez 26,6 1. 2/2018 Travel 28 42 min 52,9 38,0 Zarszyn km Sp. z o.o. Sanok-Nadolany przez Pisarowce, P.T. Fekus 2. 4/2013 Nowotaniec, 22,5 30 45 min 25,82 20,50 S.C. Nagórzany, Wola Sękowa FPHU Sanok Besko przez 3. 1/2018 „KUBUŚ” 23,3 6 38 min 41,9 46,7 Zarszyn L.Blok Sanok-Bażanówka PUT Dystans przez Czerteż, 4. 7/2013 16 km 5 30 min 31,4 S.C. Kostarowce, Strachocinę Sanok-Jaćmierz przez PUT Dystans Czerteż, Kostarowce, 5. 1/2014 19 km 10 31 min 33,4 S.C. Strachocinę , Bażanówkę Sanok-Nowotaniec PT Kontra 19,30 6. 2/2017 przezBukowsko, 2 33 min S.C. km Wolę Piotrową Sanok-Karlików PT Kontra 22,5 7. 3/2017 przezDudyńce, 8 41 min S.C. km Zboiska, Tokarnię Sanok-Wisłok Wielki PT Tarzan 1godz 8. 3/2013 przez 59 km 20 38,3 29,3 S.C. 44 min Poraż, Mokre Sanok-Komańcza PT Tarzan 1 godz 9. 2/2013 przez 43 km 20 39,3 32,5 S.C. 12 min Tarnawę, Czaszyn Sanok-Kalnica przez PT Tarzan 10. 1/2013 Poraż, Tarnawę 35 km 15 55 min 37,2 27,2 S.C. Dolną Transgaz Sanok-Zagórz przez 11. 7/2017 Travel 7 km 4 14 min 36,6 29,5 Zahutyń Sp. z o.o. Sanok – Raczkowa PT Zgoda 15,50 12. 6/2017 przez 26 33 min 37,30 30,67 S.C. km Trepczę Sanok – Raczkowa PT Zgoda 13. 5/2017 przez 14,90 2 28 min 36,8 30,40 S.C. Jurowce Transgaz Sanok-Dobra przez 1 godz. 14. 6/2016 Travel Tyrawa Solna, 31 km 24 43,2 30,6 9 min Sp. z o.o. Mrzygłód, Łodzina Sanok- Rozpucie Transgaz przez Tyrawa 1 godz 15. 4/2017 Travel 52 km 22 41,2 34,8 Woł.,Tyrawa Solna, 21min Sp. z o.o. Mrzygłód, Łodzina Transgaz 16. 8/2016 Travel Sanok-Liszna 10 km 18 26 min 34,2 25,0 Sp. z o.o. 19 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Janusz Górecki I. Przedsiębiorst Pielnia Długie przez wo Usług Jędruszkowce, 17. 9/2016 9,8 km 4 22 min Pasażerskich Pisarowce, „Trans-Bus” Nowosielce II. Usługi Ładowarko- Koparką Zarobkowy Przewóz Sanok-Strachocina 18. 10/2016 Osób Jan przez 24 km 2 40 min 27,3 Abrachamowi Kostarowce cz Transgaz Sanok-Dębna przez 19. 7/2016 Travel 14 km 6 27 min 40,0 31,1 Trepczę Sp. z o.o. Przewóz Sanok- Poraż przez 20. 1/2015 Osób Start Sanoczek, Prusiek, 19,6 29 40 min Sp. jawna Niebieszczany Przewóz Sanok- Sanok przez 12,8 21. 2/2015 Osób Start 10 22 min 38,0 Płowce km Sp. jawna Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego w Sanoku

2.6 Sieć kolejowa w powiecie sanockim Na terenie powiatu znajdują się 2 linie kolejowe będące w zarządzie PKP Polskie Linie Kolejowe SA: linia 107: Nowy Zagórz -Łupków oraz linia 108: Stróże-Krościenko.

Tab. 9 Linie kolejowe przebiegające przez Powiat Sanocki

Początek linii Początek linii Odchodzi od linii

lini Rodza Nazwa linii Nazwa Km Rodzaj Nazwa Km Nr Km a j NOWY ZAGÓRZ - NOWY ZAGÓR GRANICA PAŃSTW 113,05 107 -0,201 R1 50,588 R36 108 ŁUPKÓW Z A 5 STRÓŻE - GRANICA PAŃSTW 161,07 108 STRÓŻE 0,585 R7 GP 96 56,826 KROŚCIENKO A 4

Tab. 10 Dane eksploatacyjne linii 107 i 108 dla pociągów wagonowych

Maks. Prędkość – pociągi Linia Nazwa linii Tor od km do km wagonowe 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N -0,201 49,333 40 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N 49,333 50,588 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 0,585 3,2 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 3,2 9,5 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 9,5 19,6 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 19,6 20 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 20 30,267 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 30,267 35,33 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 35,33 39,57 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 39,57 43,55 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 43,55 46,33 40 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 46,33 48,076 70

20 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

108

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 48,076 53,52 80 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 53,52 61 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 61 67,8 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 67,8 94,06 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 94,06 98,445 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 98,445 101 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 101 107 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 107 111,55 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 111,55 113,8 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 113,8 116,6 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 116,6 127,1 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 127,1 161,074 20

Tab. 11 Dane eksploatacyjne linii 107 i 108 dla autobusów szynowych

Prędkość maksymalna - autobusy Linia Nazwa linii Tor od km do km szynowe 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N -0,201 49,133 60 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N 49,133 50,588 60 108 STRÓŻE – KROŚCIENKO N 0,585 3,2 60 108 STRÓŻE – KROŚCIENKO N 3,2 9,5 60 108 STRÓŻE – KROŚCIENKO N 9,5 19,6 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 19,6 20 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 20 30,267 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 30,267 35,33 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 35,33 39,57 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 39,57 43,55 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 43,55 46,33 40

STRÓŻE - KROŚCIENKO N 46,33 48,076 70 108

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 48,076 53,52 80 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 53,52 61 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 61 67,8 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 67,8 71 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 71 80,5 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 80,5 82,8 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 82,8 91,19 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 91,19 101 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 101 107 70 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 107 113,531 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 113,531 116,6 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 116,6 127,1 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 127,1 161,074 20

Tab. 12 Dane eksploatacyjne linii 107 i 108 dla pociągów towarowych

Prędkość maksymalna - ruch Linia Nazwa linii Tor od km do km towarowy 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N -0,201 49,333 40

21 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW N 49,333 50,588 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 0,585 3,2 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 3,2 9,5 60 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 9,5 19,6 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 19,6 20 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 20 30,267 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 30,267 43,55 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 43,55 46,33 40 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 46,33 48,076 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 48,076 53,6 60

STRÓŻE - KROŚCIENKO N 53,6 61 50 108

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 61 94,06 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 94,06 98,445 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 98,445 101 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 101 111,55 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 111,55 113,8 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 113,8 116,6 30 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 116,6 127,1 50 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO N 127,1 161,074 20

Tab. 13 Dane eksploatacyjne linii 107 i 108 – nacisk osi

Maks. Maks. Nacisk Nacisk osi Nacisk osi liniowy lokomotyw wagony [kN/m Linia Nazwa linii od km do km y [kN] [kN] toru] 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW -0,201 50,588 196 196 71 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO 0,585 30,267 221 196 71 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO 30,267 46,589 206 196 71 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO 46,589 161,074 196 196 71

Tab. 14 Wykaz punktów na liniach 107 i 108

Punkt Nr Nazwa Km Km Nazwa linii Wyróżnik Km osi Peron ładunkowy linii punktu początku końca

NOWY 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW ST -0,201 0 0,62 TAK ZAGÓRZ 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW ST ZAGÓRZ 0,62 1,13 2,063 TAK TAK Tarnawa 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO 4,968 5,042 5,119 TAK Dolna 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Czaszyn 8,601 9,167 9,79 TAK

107 PO Morochów 14,75 14,847 14,959 TAK NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW

107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Mokre Młp. 16,858 17,55 18,068 TAK 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Wysoczany 20,232 20,36 20,461 TAK Szczawne 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW ST 23,873 24,61 25,104 TAK Kul. Rzepedź 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW BSZ 29,747 29,747 29,747 Drew-San 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Rzepedź 29,931 29,998 30,149 TAK Komańcza 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO 34,136 34,203 34,253 TAK Let. 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW ST Komańcza 34,605 35,251 36,017 TAK TAK 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Osławica 42,979 43,027 43,07 TAK 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PO Nowy 46,375 46,438 46,501 TAK 22 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Łupków Nowy 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW L 46,758 46,858 46,958 Łupków L 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW ST Łupków 48,271 49,02 49,571 TAK Granica 107 NOWY ZAGÓRZ - ŁUPKÓW PGR 50,588 50,588 50,588 Państwa 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST STRÓŻE 0,585 0,586 1,929 TAK TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Polna 3,51 3,615 3,71 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Szalowa 5,75 5,86 5,95 TAK Wola 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST 9,18 10,09 10,651 TAK Łużańska Moszczenica 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 14,7 14,704 14,9 TAK Młp. GORLICE TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST 19,619 20,232 21,38 TAK ZAGÓRZ. 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Libusza 24,15 24,25 24,35 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Biecz 26,838 27,479 28,386 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Siepietnica 30,91 31,016 31,263 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Skołyszyn 34,827 34,927 35,027 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Przysieki 38,597 39,154 40,575 TAK TAK Jasło TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PBSP 43,495 43,828 44,103 TAK Niegłowice 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST JASŁO 44,99 45,82 46,776 TAK TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PODG Sobniów 47,899 48,203 49,413

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Gliniczek 51,068 51,164 51,254 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Tarnowiec 53,072 54,007 54,653 TAK Jedlicze 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO BSZ 57,602 57,602 57,602 M.Zpre Jedlicze 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 58,072 58,172 58,272 TAK Męcinka 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Jedlicze 59,839 60,511 61,093 TAK TAK Krosno 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 64,21 64,333 64,45 TAK Turaszów. Krosno 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 66,138 66,231 66,308 TAK Polanka 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Krosno 67,37 68,258 68,945 TAK TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO BSZ Krosno Hsgi 70,031 70,031 70,031

Krosno 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 70,455 70,481 70,682 TAK Miasto 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Targowiska 75,26 75,707 76,51 TAK TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Widacz 78,197 78,308 78,414 TAK Wróblik 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST 80,654 81,478 81,93 TAK Szlach. 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Milcza 83,378 83,479 83,596 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Besko 87,637 87,736 87,825 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Zarszyn 91,893 92,426 93,322 TAK TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Długie 94,594 94,678 94,76 TAK 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Nowosielce 97,55 97,943 98,615 TAK Sanok 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 103,555 103,645 103,718 TAK Dąbrówka Sanok 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 106,753 106,874 106,96 TAK Miasto 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Sanok 107,104 107,922 108,86 TAK TAK NOWY 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST 112,8 113,256 114,75 TAK ZAGÓRZ 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO BSZ Zagórz ZUT 114,446 114,446 114,446

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO LPO Załuż 117,112 117,707 118,177

Łukawica 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO BSZ 120,805 120,805 120,805 Ppd Lesko 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 121,303 121,744 122,564 Łukawica

23 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO Jankowce 124,814 124,882 124,954

Uherce 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PO 128,017 128,074 128,13 Tunel 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Uherce 129,933 130,251 131,042

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO LPO Olszanica 132,723 133,521 134,075

108 STRÓŻE - KROŚCIENKO LPO Ustianowa 141,314 141,679 142,522

Ustianowa 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO BSZ 147,305 147,305 147,305 Górna Ustrzyki 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST 149,107 149,655 150,486 Dolne 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO ST Krościenko 157,276 157,747 158,622

Granica 108 STRÓŻE - KROŚCIENKO PGR 161,074 161,074 161,074 Państwa Legenda: BST – bocznica stacyjna BSZ – bocznica szlakowa L – ogólnodostępna bocznica szlakowa LPO – ogólnodostępna bocznica szlakowa i przystanek osobowy M – mijanka MLP – mijanka, ładownia i przystanek osobowy MPO – mijanka i przystanek osobowy NDPS – nastawnia dysponująca i przystanek służbowy NWGT – nastawnia wykonawcza i grupa torów ODGS – posterunek odgałęźny i przystanek służbowy ODLP – posterunek odstępowy, ładownia i przystanek osobowy ODPS – posterunek odstępowy i przystanek służbowy ODST – posterunek odstępowy PBSP – posterunek bocznicowy szlakowy i przystanek osobowy PBST – posterunek bocznicowy stacyjny PBSZ – posterunek bocznicowy szlakowy PGL – posterunek odgałęźny i ładownia PGLP – posterunek odgałęźny, przystanek osobowy i ładownia PGR – przejście graniczne PK – przystanek osobowy w kolejowej komunikacji autobusowej (transport drogowy) PO – przystanek osobowy publiczny PODG – posterunek odgałęźny PODS – przystanek osobowy i posterunek odstępowy POGM – posterunek odgałęźny i mijanka POGP – przystanek osobowy i posterunek odgałęźny POGT – przystanek osobowy i grupa torów towarowych POSL – posterunek osłonny PS – przystanek służbowy PZS – posterunek zdalnie sterowany

24 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 15 Stawki dostępu do infrastruktury kolejowej na liniach 107 i 108

Kilometra ż linii e - Pociągi pasażerskie (P) Line dostępne Passengertrains (P) Nr chainage urz. sieci Kod lini Nazwa Nazwa trakcyjnej odcink Cenniko i linii odcinka Stawki jednostkowe opłaty podstawowej za minimalny dostęp do infrastruktury kolejowej [zł/pockm] dla przedziałów mas brutto [t]: a km wa km e - Unit rates of basiccharge for minimum access to railway infrastructure [PLN/train-km] for grossweightsranges [t]: od kategori Lin Line Sectionn do availablea Sectio a linii e Name ame ppliances ncode km No. km of the M 120≤ 180≤ 240≤ 300≤ 360≤ 420≤ 480≤ 540≤ 600≤ 660≤ 720≤ 780≤ 840≤ fro Line 60≤M 900 to overheadc <6 M<18 M<24 M<30 M<36 M<42 M<48 M<54 M<60 M<66 M<72 M<78 M<84 M<90 m pricingc <120 ≤M ontactline 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ategory NOWY NOWY ZAGÓR ZAGÓR - 1,13 1,9 6,9 107 Z - A Z - 0,20 1 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 0 9 4 ŁUPKÓ ZAGÓR 1 W Z NOWY ZAGÓR ZAGÓR Z - 1,13 49,0 1,9 6,9 107 Z - B 1 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 ŁUPKÓ 0 20 9 4 ŁUPKÓ W W NOWY ŁUPKÓ ZAGÓR W - 49,0 50,5 1,9 6,9 107 Z - C 1 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 ŁUPKÓ 20 88 9 4 ŁUPKÓ W (GR) W STRÓŻ STRÓŻ E - E - GORLI 0,58 20,2 2,4 7,3 108 A e 1 2,62 2,91 3,29 3,64 4,01 4,34 4,58 4,98 5,30 5,62 5,93 6,25 6,55 6,89 KROŚC CE 5 32 0 9 IENKO ZAGÓR ZANY GORLI STRÓŻ CE E - 20,2 45,8 2,4 7,3 108 B ZAGÓR e 1 2,62 2,91 3,29 3,64 4,01 4,34 4,58 4,98 5,30 5,62 5,93 6,25 6,55 6,89 KROŚC 32 20 0 9 ZANY - IENKO JASŁO STRÓŻ JASŁO - E - NOWY 45,8 113, 1,9 6,9 108 C 1 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 KROŚC ZAGÓR 20 256 9 4 IENKO Z 108 STRÓŻ D NOWY 113, 157, 1 1,9 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 6,9

Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

E - ZAGÓR 256 747 9 4 KROŚC Z - IENKO KROŚC IENKO KROŚC STRÓŻ IENKO E - - 157, 161, 1,9 6,9 108 E 1 2,21 2,49 2,87 3,22 3,58 3,91 4,15 4,55 4,87 5,18 5,48 5,81 6,10 6,44 KROŚC KROŚC 747 074 9 4 IENKO IENKO (GP)

Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Mapa 3. Sieć kolejowa w Powiecie Sanockim

Źródło: PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. Zgodnie z informacjami zarządcy infrastruktury: PKP PLK SA obecnie opracowywana jest dokumentacja przedprojektowa dla projektu „Rewitalizacja linii 107 Nowy Zagórz – Łupków”, natomiast dla linii 108 opracowywane jest studium wykonalności dla projektu pn. „Rewitalizacja linii nr 108 na odcinku Jasło - Nowy Zagórz”.

27 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 16 Wyliczone zdolności przepustowe i wykorzystane dla linii 108 na odcinku Jasło-Nowy Zagórz

Zdolność całkowita Zdolność wykorzystana % wykorzystania Linia Odcinki linii kolejowych i części odcinków tras [w tym pełnych]

np p np p np p

108 Jasło - Sobniów 144 6 4

108 Sobniów - Tarnowiec 83 8 10

108 Tarnowiec - Jedlicze 64 8 12

108 Jedlicze - Krosno 53 8 15

108 Krosno - Targowiska 51 10 20

108 Targowiska - Wróblik Szlach. 55 10 18

108 Wróblik Szlach. - Zarszyn 39 10 26

108 Zarszyn - Nowosielce 53 10 19

108 Nowosielce - Sanok 44 10 23

108 Sanok - Nowy Zagórz 59 8 14

Tab. 17 Wyliczone zdolności przepustowe i wykorzystane dla linii 108 na odcinku Jasło-Nowy Zagórz – według stanu na rok 2011

Zdolność całkowita Zdolność wykorzystana % wykorzy- Linia Odcinki linii kolejowych i części odcinków tras [w tym pełnych] stania

np p np p np p

107 Nowy Zagórz - Zagórz 110 5 5

107 Zagórz - Szczawne Kul. 16 4 25

107 Szczawne Kul. - Komańcza 33 4 12

107 Komańcza - Łupków 26 4 15

3 Charakterystyka poszczególnych gmin wchodzących w skład Powiatu Sanockiego 3.1 Gmina Miasta Sanoka Poniższa mapa pokazuje położenie miasta na tle Powiatu Sanockiego.

28 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 6 Miasto Sanok

Sanok to miasto położone w północnej części powiatu sanockiego. Sąsiaduje z gminami Sanok oraz Zagórz. Miasto zajmuje obszar 38 km2, który zamieszkuje 37 980 mieszkańców.

Sanok stanowi główny ośrodek gospodarczy i kulturalny regionu. Na terenie stolicy powiatu funkcjonuje wysoko rozwinięty przemysł chemiczny.

Położony na głównym szlaku komunikacyjnym w Bieszczady stanowi ważny węzeł na skrzyżowaniu dróg na Słowację i Ukrainę. Najbliższe lotnisko międzynarodowe znajduje się 80 km od Sanoka, w Jasionce k/Rzeszowa.

29 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W 2017 roku miasto zamieszkiwało 37 980 mieszkańców, podczas gdy w 2012 było to 39 375 osób. Wyraźny wzrost można natomiast zauważyć w przypadku osób w wieku poprodukcyjnym.

Tabela 13. Struktura ludności Miasta Sanok wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Ogółem 6 781 6 687 6 534 6 298 6 134 6 010 Wiek przedprodukcyjny 25 751 25 200 24 774 24 290 23 768 23 217 Wiek produkcyjny 6 843 7 140 7 510 7 898 8 370 8 753 Wiek poprodukcyjny 39 375 39 027 38 818 38 486 38 272 37 980

Na terenie miasta znajdują się następujące jednostki organizacyjne: 1. Sanocki Dom Kultury

2. Miejska Biblioteka Publiczna

3. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sanoku

4. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku

5. Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o.

6. Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej Sp. z o.o.

7. Samodzielny Publiczny Miejski Zespół Podstawowej Opieki Zdrowotnej

8. Szkoła Podstawowa nr 1

9. Szkoła Podstawowa nr 2

10. Szkoła Podstawowa nr 3

11. Szkoła Podstawowa nr 4

12. Szkoła Podstawowa nr 6

13. Szkoła Podstawowa nr 7

14. Szkoła Podstawowa nr 8

15. Szkoła Podstawowa nr 9

16. Samorządowe Przedszkole Publiczne nr 1

17. Samorządowe Przedszkole Publiczne nr 2

18. Samorządowe Przedszkole Publiczne nr 3

19. Samorządowe Przedszkole Publiczne nr 4

20. Żłobek Samorządowy nr 1

21. Żłobek Samorządowy nr 2

Na terenie miasta znajdują się następujące dzielnice:

30 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 Błonie

 Dąbrówka

 Olchowce

 Posada

 Śródmieście

 Wójtostwo

 Zatorze 3.2 Gmina Besko

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

Rys. 7 Gmina Besko

Besko to gmina wiejska położona w północno – zachodniej części Powiatu Sanockiego. Sąsiaduje z gminami Zarszyn, Rymanów i Haczów. Po odłączeniu w 1991 r. od gminy Zarszyn funkcjonuje jako niezależna jednostka. Na gminę składają się dwie jednostki administracyjne: wieś Besko i wieś Mymoń.

Gmina zajmuje obszar 27,6 km2. Na jej terenie mieszka 4 504 osób. Użytki rolne stanowią 79% powierzchni całego obszaru, natomiast lasy niecałe 9%.

31 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W 2017 r. gminę zamieszkiwało 4504 osób. Liczba ludności systematycznie rośnie, co pokazuje poniższa tabela. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym na przestrzeni ostatnich czterech lat utrzymywała się na zbliżonym poziomie. Podobna sytuacja ma miejscu w przypadku osób w wieku produkcyjnym, gdzie mamy do czynienia z trendem bocznym. W stałym tempie wzrasta liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, co niekorzystnie rokuje na przyszłość. Przyrost naturalny jest dodatni, podobnie jak saldo migracji.

Tab. 18 Struktura ludności Gminy Besko wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek 986 1 004 994 967 969 939 przedprodukcyjny Wiek produkcyjny 2 817 2 817 2 826 2 822 2 824 2 841 Wiek poprodukcyjny 628 661 685 699 705 724 Ogółem 4 431 4 482 4 505 4 488 4 498 4 504 Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne:

 Zespół Szkół w Besku

 Gminna Biblioteka Publiczna

 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej

 Samodzielny Publiczny Zespół Podstawowej Opieki Zdrowotnej

 Zakład Gospodarki Komunalnej

 Gminny Ośrodek Kultury

Siedzibą gminy jest wieś Besko. W skład gminy wchodzą następujące sołectwa: Besko, Mymoń, Poręby. Przez gminę przebiega:  Droga krajowa nr 28 3.3 Gmina Bukowsko

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

32 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 8 Gmina Bukowsko

Bukowsko to gmina wiejska położona w centralnej części Powiatu Sanockiego. Sąsiaduje z gminami Zarszyn, Sanok, Komańcza, Zagórz i Rymanów. Gmina zajmuje powierzchnie 138 km2. Cały obszar zamieszkuje 5 567 osób.

Charakter gminy jest typowo rolniczy. Użytki rolne i leśne stanowią odpowiednio 53% i 36%. Na przyzwoitym poziomie rozwinięta jest sieć gospodarstw agroturystycznych. Na terenie gminy w Karlikowie działa największy wyciąg narciarski w regionie liczący 1 126m.

W 2017 r. gminę zamieszkiwało 5 576 osób. Liczba ludności z roku na rok wzrasta, co obrazuje poniższa tabela. Zmniejsza się liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Z kolei wzrasta liczba osób w wieku produkcyjnym (w 2012 r. 3 449 osób) i poprodukcyjnym. Pomimo rokrocznego dodatniego przyrostu naturalnego, saldo migracji porusza w trendzie bocznym.

Tab. 19 Struktura ludności Gminy Bukowsko wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 1 212 1 204 1 179 1 182 1 195 1 192 Wiek produkcyjny 3 482 3 507 3 523 3 490 3 461 3 449 Wiek poprodukcyjny 822 828 853 872 898 926 Ogółem 5 516 5 539 5 555 5 544 5 554 5 567 Gospodarka gminy opiera się głównie na rolnictwie. Wśród podmiotów prowadzących działalność 33 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

gospodarczą przeważają firmy handlowe i budowlane. Na 10 tys. Mieszkańców przypada 747 osób prowadzących różnorodną działalność gospodarczą. 82,6% tych osób prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą.

Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne: 1. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 2. Zespół Szkół w Bukowsku 3. Zespół Szkół w Bukowsku – Publiczne Przedszkole Samorządowe 4. Zespół Szkół w Nowotańcu 5. Zespół Szkół w Pobiednie 6. Środowiskowy Dom Samopomocy Wolica 7. Gminna Biblioteka Publiczna Bukowsko

Siedzibą gminy jest wieś Bukowsko. W skład gminy wchodzą następujące sołectwa: Bukowsko, Wolica, Wola Piotrowa, Karlików, Pobiedno, Zboiska ,Dudyńce ,Nagórzany, Tokarnia, Nowotaniec, Nadolany oraz Wola Sękowa.

Przez gminę przebiega:  Droga wojewódzka 889 3.4 Gmina Komańcza

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

34 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 9 Gmina Komańcza

Komańcza to gmina wiejska położona w południowej części powiatu sanockiego. Sąsiaduje z gminami Baligród, Bukowsko, Cisna, Dukla, Rymanów, Zagórz oraz od południa ze słowackim krajem preszowskim. Zajmuje obszar 455 km2. Zamieszkuje ją 4 652 osób.

Użytki rolne zajmują zaledwie 22% powierzchni obszary, a aż ponad 70% zajmują lasy, które są pozostałością dawnej puszczy karpackiej. Cała gmina ma charakter gminy ekologicznej, jest to jeden z najczystszych obszarów w Polsce.

W 2012 r. gminę zamieszkiwało 4 652 osób. Liczba ludności systematycznie spada, co obrazuje poniższa tabela. Z dokładnie tą samą tendencją mamy do czynienia w przypadku osób w wieku przedprodukcyjnym oraz produkcyjnym, gdzie mamy do czynienia ze stałym zmniejszaniem się ludności w tych grupach. W przeciągu lat 2009-2012 liczba osób w wieku poprodukcyjnym wzrosła o około 10%. Przyrost naturalny w ostatnich dwóch latach był dodatni. Pomimo tego saldo migracji jest ujemne, a odnotowany wynik jest najgorszy w całym powiecie. Konieczne są działania zapobiegające wyludnianiu się gminy, w tym zwiększenie dostępności transportowej.

35 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 20 Struktura ludności Gminy Komańcza wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 864 815 794 759 749 694 Wiek produkcyjny 3 403 3 361 3 317 3 260 3 192 3 030 Wiek poprodukcyjny 794 838 880 914 941 928 Ogółem 5 061 5 014 4 991 4 933 4 882 4 652

Na terenie gminy działa 297 podmiotów gospodarczych prowadzących różnorodną działalność gospodarczą. Z danych wynika, że 77,8% ogółu podmiotów to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.

Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne: 1. Gminne Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej

2. Gminny Ośrodek Kultury w Komańczy

3. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Komańczy

4. Samodzielny Publiczny Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Komańczy

5. Zespół Szkół w Komańczy

6. Zespół Szkół w Rzepedzi

Siedzibą gminy jest wieś Komańcza. W skład gminy wchodzą następujące sołectwa: Czystogarb, Dołżyca, Komańcza, Mików, Moszczaniec, Radoszyce, Rzepedź, Smolnik, Stary Łupków, Szczawne, Turzańsk, Wisłok Wielki, Wola Michowa, Wysoczany

Przez gminę przebiega:  Droga wojewódzka 892

 Droga wojewódzka 897 3.5 Gmina Sanok

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

36 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 10 Gmina Sanok

Gmina Sanok to gmina wiejska obejmująca wioski w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. Sąsiaduje z gminami Bircza, Brzozów, Bukowsko, Lesko, Dydnia, Tyrawa Wołoska, Zagórz, Zarszyn.

Rozciąga się na obszarze 231 km2 i posiada 17 913 mieszkańców. Gmina ma charakter rolniczy i jest silnie zalesiona, lasy zajmują ponad 10 tys. ha, czyli 36% wielkości gminy. Blisko 54% powierzchni gminy stanowią użytki rolne.

W 2012 r. gminę zamieszkiwało 17 913 osób. Liczba ludności systematycznie wzrasta. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym zmniejsza się. Inaczej jest w przypadku grup osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, gdzie mamy do czynienia ze stałym, stabilnym wzrostem. Przy dodatnim saldzie migracji i przyroście naturalnym, jaki notuje gmina, wzrost osób w wieku poprodukcyjnym nie rokuje źle na przyszłość. Tab. 21 Struktura ludności Gminy Sanok wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 3 734 3 677 3 628 3 586 3 555 3 539 Wiek produkcyjny 11 008 11 043 11 062 11 157 11 159 11 148 Wiek poprodukcyjny 2 885 2 957 2 996 3 067 3 151 3 226 Ogółem 17 627 17 677 17 686 17 810 17 865 17 913 Gospodarka gminy opiera się na surowcach mineralnych znajdujących się na terenie gminy (łupki, 37 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

piaskowce, ropa naftowa). Na przestrzeni lat rozwinęło się kamieniarstwo, przemysł naftowy, a także cegielnie, młyny i browary. W miejscowościach Liszna i Falejówka występują źródła wód mineralnych do wykorzystania w planach lokalizacji uzdrowisk.

Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne: 1. SAPO - Samorządowa Administracja Placówek Oświatowych 2. GOK - Gminny Ośrodek Kultury 3. GOPS - Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej 4. SPZPOZ - Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Gminie Sanok 5. Szkoła Podstawowa w Falejówce 6. Szkoła Podstawowa im. Świętego Andrzeja Boboli w Kostarowcach, Filialna Szkoła Podstawowa w Czerteżu 7. Szkoła Podstawowa w Mrzygłodzie im. Króla Władysława Jagiełły , Filialna Szkoła Podstawowa w Tyrawie Solnej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego 8. Szkoła Podstawowa w Niebieszczanach 9. Szkoła Podstawowa w Pakoszówce im. Ignacego Łukasiewicza 10. Szkoła Podstawowa w Pisarowcach im. Marii Konopnickiej 11. Szkoła Podstawowa w Prusieku, Filialna Szkoła Podstawowa w Sanoczku 12. Szkoła Podstawowa w Srogowie Górnym 13. Szkoła Podstawowa w Załużu 14. Gimnazjum w Niebieszczanach im. Błogosławionego Ks. Bronisława Markiewicza 15. Zespół Szkół w Dobrej : Szkoła Podstawowa im. Jana Pawła II, Gimnazjum im. Jana Pawła II 16. Zespół Szkół w Strachocinie: Szkoła Podstawowa im. Ignacego Łukasiewicza, Gimnazjum im. Ignacego Łukasiewicza 17. Zespół Szkół w Trepczy : Szkoła Podstawowa, Gimnazjum

Siedzibą gminy jest miejscowość Sanok. W skład gminy wchodzi 31 sołectw: Bykowce, Czerteż, Dębna, Dobra, Falejówka, Hłomcza, Jędruszkowce, Jurowce, Lalin, Liszna, Łodzina, Markowce, Międzybrodzie, Mrzygłód, Kostarowce, Niebieszczany, Pakoszówka, Prusiek, Płowce, Pisarowce, Raczkowa, Sanoczek, Srogów Dolny, Srogów Górny, Strachocina, Stróże Małe i Wielkie, Trepcza, Tyrawa Solna, Wujskie, Zabłotce, Załuż.

Przez gminę przebiegają:  Droga krajowa nr 28  Droga wojewódzka nr 886 3.6 Gmina Tyrawa Wołoska

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

38 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 11 Gmina Tyrawa Wołoska

Tyrawa Wołoska to gmina wiejska położona w północno wschodniej części Powiatu Sanockiego. Sąsiaduje z gminami Bircza, Lesko, Olszanica i Sanok.

Jest to jedna z najmniejszych gmin województwa podkarpackiego - liczy 69 km2 i zamieszkuje ją 1977 osób. Na terenie gminy znajdują się najdłuższe w Polsce serpentyny na których odbywają się samochodowe rajdy górskie.

Gmina jest kolejną w Powiecie Sanockim, gdzie ludność z roku na rok systematycznie maleje. Zmniejsza się natomiast liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, która zmniejszyła się z 464 w 2010 r. do 385 w 2017 r. Odwrotna tendencja występuję w grupach osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, gdzie rokrocznie wzrasta liczba osób w tym segmencie. Zarówno przyrost naturalny jak i saldo migracji są dodatnie. Taka sytuacja demograficzna korzystnie rokuje na przyszłość.

Tab. 22 Struktura ludności Gminy Tyrawa Wołoska wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 464 451 432 410 406 385

39 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Wiek produkcyjny 1 265 1 274 1 271 1 287 1 276 1 271 Wiek poprodukcyjny 270 277 283 289 295 308 Ogółem 1 999 2 002 1 986 1 986 1 977 1 964 Gmina ma charakter turystyczno - rolniczy. Do podstawowych gałęzi należy rolnictwo, turystyka oraz usługi. Użytki rolne i leśne stanowią odpowiednio 36% i 52%.

Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne:

 Urząd Stanu Cywilnego

 Zespół Ekonomiczno – Administracyjny Szkół

 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej

 Gminna Biblioteka Publiczna

 Gminny Ośrodek Kultury

Siedzibą gminy jest wieś Tyrawa Wołoska. W skład gminy wchodzą następujące sołectwa: Hołuczków, Siemuszowa, Rozpucie, Rakowa i Tyrawa Wołoska.

Przez teren gminy przebiega:  Droga krajowa nr 28 3.7 Gmina Zagórz

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

40 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 12 Gmina Zagórz

Zagórz to gmina miejsko – wiejska położona w środkowo wschodniej części Powiatu Sanockiego. Sąsiaduje z gminami Baligród, Bukowsko, Komańcza, Lesko, Sanok oraz miastem Sanok.

Rozciąga się na obszarze 161 km2, zamieszkuje ja 13 099 osób.

Gmina ma charakter rolniczy oraz ze względu na bogate warunki przyrodnicze – turystyczny. Występuje tu 2209 indywidualnych gospodarstw rolnych, które obejmują 37,7% powierzchni gminy. Rozwój gospodarczy gmina zawdzięcza lokalizacji w 1891 roku fabryki kotlarsko-mechanicznej, w której produkowano wagony kolejowe, a w okresie międzywojennym fabryki celulozy w Zasławiu, przekształconej w filię „Autosanu” – fabrykę przyczep. Użytki leśne stanowią z kolei 44% powierzchni gminy. Gmina charakteryzuje się dobrym skomunikowaniem z większymi ośrodkami gospodarczymi na terenie województwa.

W 2017 r. gminę zamieszkiwało 13 099 osób. Liczba ludności na przestrzeni ostatnich czterech lat wrastała każdego roku. Liczba osób w wieku produkcyjnym porusza się w trendzie bocznym, przedprodukcyjnym w spadkowym, a poprodukcyjnym wzrostowym. Przyrost naturalny jest dodatni, a saldo migracji neutralne, przy czym należy dodać, że we wcześniejszych latach saldo było dodatnie.

41 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 23 Struktura ludności Gminy Zagórz wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 2 553 2 485 2 434 2 409 2 393 2 385 Wiek produkcyjny 8 463 8 415 8 383 8 337 8 281 8 237 Wiek poprodukcyjny 2 048 2 114 2 182 2 290 2 392 2 477 Ogółem 13 064 13 014 12 999 13 036 13 066 13 099

Rys. 13 Odległość Zagórza od ważniejszych ośrodków gospodarczych – większych miast w regionie

42 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne:

 Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Zagórzu

 Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Zagórzu

 Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Zagórzu

 Samodzielny Publiczny Zespół Podstawowej Opieki Zdrowotnej w Zagórzu

 Zespół Obsługi Szkół

Siedzibą gminy jest miejscowość Zagórz. W skład gminy wchodzi 11 sołectw:

 Czaszyn

 Łukowe

 Mokre

 Morochów

 Olchowa

 Poraż

 Tarnawa Dolna

 Tarnawa Górna

 Średnie Wielkie

 Zahutyń

 Kalnica

Przez teren gminy przebiega:  Droga krajowa nr 84  Droga wojewódzka nr 892 3.8 Gmina Zarszyn

Poniższa mapa pokazuje położenie gminy na tle Powiatu Sanockiego.

43 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 14 Gmina Zarszyn

Zarszyn to gmina wiejska położona w północno zachodniej części Powiatu Sanockiego. Sąsiaduje z gminami Besko, Brzozów, Bukowsko, Haczów, Rymanów oraz Sanok.

Zajmuje 106 km2 powierzchni i zamieszkują ją 9 356 osoby. Gmina ma charakter rolniczy, występuje tutaj 2169 gospodarstw rolnych o powierzchni 5518 ha, co stanowi 52,4% obszaru ogólnego gminy. Lasy stanowią 22,7% jej powierzchni.

W 2017 r. gminę zamieszkiwało 9 356 osoby. Liczba ludności przez ostatnie rośnie. Liczba osób w grupie produkcyjnej porusza się w ostatnich czterech latach w trendzie bocznym. Znacznie zmniejszyła się liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Stały, minimalny wzrost da się zauważyć w odniesieniu do grupy w wieku poprodukcyjnym. Tab. 24 Struktura ludności Gminy Zarszyn wg grup wiekowych

Grupa wiekowa 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Wiek przedprodukcyjny 1 795 1 835 1 747 1 769 1 743 1 749 Wiek produkcyjny 5 792 5 836 5 853 5 898 5 888 5 856 Wiek poprodukcyjny 1 665 1 670 1 686 1 695 1 740 1 751 Ogółem 9 252 9 341 9 286 9 362 9 371 9 356 Na terenie gminy znajdują się następujące jednostki organizacyjne:

 Gminna Biblioteka Publiczna w Zarszynie

44 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Zarszynie

 Szkoła Podstawowa im. Jana Stapińskiego w Długiem

 Szkoła Podstawowa im. Mikołaja Kopernika w Jaćmierzu

 Szkoła Podstawowa w Bażanówce

 Szkoła Podstawowa w Nowosielcach

 Szkoła Podstawowa w Odrzechowej

 Szkoła Podstawowa w Pastwiskach

 Szkoła Podstawowa w Pielni

 Szkoła Podstawowa w Zarszynie

 Urząd Gminy

 Zakład Gospodarki Komunalnej w Zarszynie

 Centrum Usług Wspólnych w Zarszynie

 Dzienny dom Senior+ w Zarszynie

Siedziba gminy jest wieś Zarszyn. W skład gminy wchodzi 11 sołectw: Bażanówka, Długie, Jaćmierz, Jaćmierz Przedmieście, Nowosielce, Odrzechowa, Pastwiska, Pielnia, Posada Jaćmierska, Posada Zarszyńska oraz Zarszyn.

Przez teren gminy przebiega:

 Droga krajowa nr 28  Droga wojewódzka nr 889

45 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

4 Organizacja rynku przewozów oraz informacji dla pasażera 4.1 Rola organizatora transportu publicznego Organizatorem transportu publicznego w odniesieniu do linii komunikacyjnych w międzygminnych przewozach pasażerskich na terenie Powiatu Sanockiego jest Starosta Powiatu Sanockiego, zaś w przewozach gminnych - Burmistrzowie lub Wójtowie poszczególnych gmin. Do zadań organizatora należy między innymi: planowanie rozwoju transportu, organizowanie publicznego transportu zbiorowego i zarządzanie publicznym transportem zbiorowym.

Szczegóły organizacji rynku przewozów na terenie powiatu sanockiego w odniesieniu do przewozów drogowych zostały szczegółowo opisane w załącznikach:

1. Regulamin przewozu osób w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki, stanowiący Załącznik A do niniejszego Planu Transportowego,

2. Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki, stanowiące Załącznik B do niniejszego Planu Transportowego,

3. Zasady organizacji rynku przewozów drogowych w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki stanowiące Załącznik C do niniejszego Planu Transportowego.

Szczegóły organizacji rynku przewozów na terenie powiatu sanockiego w odniesieniu do przewozów kolejowych zostały szczegółowo opisane w załącznikach:

4. Regulamin przewozu osób w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki, stanowiący Załącznik D do niniejszego Planu Transportowego,

5. Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki, stanowiące Załącznik E do niniejszego Planu Transportowego,

6. Zasady organizacji rynku przewozów kolejowych w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki stanowiące Załącznik F do niniejszego Planu Transportowego.

4.2 Transport zrównoważony

Włączenie Polski do Unii Europejskiej przyczyniło się do przyjęcia unijnych standardów i regulacji prawnych pozwalających na otwarcie gospodarcze i swobodę przepływu osób, towarów i kapitału. Dotyczy

46 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

to także transportu – należy wprowadzać w nim uczciwą konkurencję oraz utrzymywać normy techniczne i ekologiczne. Wytyczne europejskiej polityki transportowej zostały zawarte w tzw. Europejskiej Białej Księdze Transportu (ang. White Paper: European transport policy for 2010: time to decide. COM(2001) 370, 12 września 2001, dostępnej na stronach internetowej Unii Europejskiej pod adresem:http://europa.eu/legislation_summaries/environment/tackling_climate_change/l24007_en.htm), jak również uwzględnione w polskiej polityce transportowej, gdzie, jako podstawowy cel przyjęto poprawę jakości systemu transportowego zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Podstawową determinantą rozwoju transportu publicznego, wynikającym z Białej Księgi jest konieczność realizacji poprawy jego jakości przez:  prowadzenie polityki zrównoważonego rozwoju obszaru, ukierunkowanej na unikanie niepotrzebnego wzrostu mobilności,  prowadzenie polityki transportowej, zmierzającej do uzyskania równowagi między transportem publicznym a samochodem osobowym,

 prowadzenie polityki ekologicznej ukierunkowanej na promowanie transportu publicznego o napędzie nieszkodliwym dla środowiska, dostępnego dla wszystkich użytkowników, również dla osób niepełnosprawnych,  prowadzenie polityki budżetowej i fiskalnej zmierzającej do pełnej internalizacji kosztów zewnętrznych i pobierania opłat za użytkowanie infrastruktury transportowej,  prowadzenie polityki konkurencyjności zapewniającej otwieranie rynku usług przewozowych.

Polska zobowiązała się do wypełniania wymogów prawnych Białej Księgi. Zobowiązania te są szczególnie istotne w zakresie ochrony środowiska. Podkreśla to art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: „Rzeczpospolita Polska (...) zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju". Zrównoważony rozwój jest więc fundamentem, na którym powinny opierać się dokumenty strategiczne, krajowe i lokalne, w odniesieniu do wszelkich dziedzin, społecznych i gospodarczych, funkcjonowania kraju i jego poszczególnych regionów. Dotyczy to szczególnie miast - poprawienie stanu środowiska naturalnego wpłynie na poprawę warunków życia ich mieszkańców, w konsekwencji, więc spowoduje, że miasta w dłuższej perspektywie pozostaną miejscami zamieszkiwania, nauki, pracy i odpoczynku, postępu społecznego, wzrostu, innowacji, rozwoju.

Transport jest jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój. Biorąc pod uwagę poziom jego negatywnego oddziaływania na środowisko, należy kłaść szczególny nacisk na zrównoważony rozwój systemu transportowego. Aktywne wdrażanie zrównoważonego rozwoju opiera się przede wszystkim na ograniczaniu zapotrzebowania na transport przez odpowiednią politykę przestrzenną.

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju oznacza także kreowanie nowych wzorców zachowań komunikacyjnych (m.in. kampanie promujące ruch rowerowy, szczególnie te adresowane do dzieci i młodzieży)oraz rozwijanie i popieranie tańszych, mniej uciążliwych dla środowiska systemów transportu: 47 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 kolejowy – zadaniem aglomeracji miejskich jest wykorzystanie infrastruktury kolejowej (i zainwestowanie w nową), by doprowadzić do elastycznego, efektywnego systemu komunikacji regionalnej,  rowerowy – istotny jest rozwój bezpiecznej i zapewniającej wygodne poruszanie się infrastruktury w postaci dróg rowerowych, stref uspokojonego ruchu i parkingów rowerowych; istotna jest również koordynacja z komunikacją publiczną w postaci możliwości przewozu rowerów w pojazdach transportu publicznego,  pieszy – poprawa warunków ruchu pieszego jest często najważniejszym krokiem w programach rewitalizacji centralnych, historycznych części miast. Dzięki zwiększeniu liczby pieszych obszary te odzyskują funkcje turystyczne, rekreacyjne i handlowe.

System transportu, realizując zrównoważony rozwój, musi:

 intensywnie promować skuteczny i korzystny cenowo transport publiczny oraz jednocześnie racjonalizować transport prywatny,  budować nowoczesną infrastrukturę transportową (w tym miejskie obwodnice) oraz modernizować infrastrukturę istniejącą, również przeznaczoną dla ruchu rowerowego i pieszego, a także wyposażać ją w zaawansowane systemy sterowania ruchem,

 używać wysokiej jakości środków transportu, bezpiecznych w ruchu i przyjaznych dla środowiska, wyposażonych w wydajne silniki i układy paliwowe, przystosowanych do paliw alternatywnych,  stosować nowoczesne strategie utylizacji tych środków,  stosować systemy zarządzania oparte o europejskie normy zarządzania jakością (EMAS, ISO 14001).

Unia Europejska udziela wsparcia działaniom na rzecz zrównoważonego rozwoju transportu, zarówno poprzez współfinansowanie inwestycji transportowych, jak i poprzez merytoryczne inicjowanie i patronowanie różnym akcjom informacyjnym. Wskazuje także przesłanki, istotne dla rozwoju systemu transportowego: „najlepszą praktykę", „innowacyjność" i „zrównoważony rozwój":  „najlepsza praktyka" sprowadza się do wykorzystania najlepszych doświadczeń w dziedzinach planowania przestrzennego i zarządzania transportem oraz wspierania komunikacji publicznej. Dziedziny te winny być ze sobą powiązane i uwzględniać cele bezpieczeństwa ruchu drogowego i jakości środowiska,  „innowacyjność" przejawia się we wdrażaniu nowoczesnych rozwiązań w zakresie planowania przestrzennego i zarządzania transportem. Innowacje powinny być podstawą decyzji dotyczących planowania przestrzennego (lokalizacji miejsc 48 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

pracy, osiedli mieszkaniowych, innych czynników generujących ruch) oraz zarządzania transportem. Na zachowania komunikacyjne równie ważny wpływ ma uspokojenie ruchu czy priorytet dla autobusów, jak i inwestycje w postaci nowych osiedli mieszkaniowych czy centrów handlowych. Do polityki innowacyjnej należy także rozwój branży telekomunikacyjnej, dającej szansę odciążenia sieci komunikacyjnej: praca czy handel przez Internet mogą stanowić czynnik zmniejszający potrzebę dokonywania podróży,  „zrównoważony rozwój" wdrażany konsekwentnie przyczynia się do uzyskania takiego podziału zadań przewozowych, w którym główną rolę odgrywa transport przyjazny środowisku.

Tak więc – zgodnie z Białą Księgą – system transportowy, realizując zrównoważony rozwój społeczno- gospodarczy, wymusza koordynację (a nawet podporządkowanie) wszelkich działań politycznych, gospodarczych i społecznych z wymogami ochrony środowiska i w tym aspekcie opiera się na następujących zasadach:  polityka przestrzenna – zagospodarowanie terenu ukierunkowane na ograniczanie zapotrzebowania na transport (wielofunkcyjność osiedli miejskich),  polityka gospodarcza – rozwój poszczególnych gałęzi gospodarki ukierunkowany na zmniejszanie ich transportochłonności (rozwój kolejowego przewozu towarów, wprowadzanie tranzytu kolejowego ograniczającego tranzytowy transport samochodowy),  polityka społeczna – kreowanie nowych zachowań komunikacyjnych (zachęcanie do korzystania z komunikacji publicznej oraz do korzystania z nie silnikowych środków transportu).

Rada Unii Europejska przyjęła również inną Białą Księgę, zatytułowaną „Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu” (COM(2011) 144). Księga ta dostępna jest na stronach internetowych Ministerstwa Infrastruktury pod adresem: http://www.transport.gov.pl/files/0/1793872/ST08333.pdf.

Analizując powyższe należy stwierdzić, że równowaga transportowa na terenie powiatu sanockiego została zaburzona. Na przestrzeni ostatnich lat wzrosła liczba zarejestrowanych i użytkowanych pojazdów samochodowych oraz ruch drogowy przy jednoczesnym ograniczeniu liczby przewozów autobusowych oraz praktycznym zaniku usług pasażerskich przewozów kolejowych. W celu zachowania zrównoważonego rozwoju transportu niezbędna jest interwencja podmiotów zewnętrznych na sytuację w celu inicjacji i stymulacji zrównoważonego transportu. 4.3 Integracja transportu publicznego miejskiego i regionalnego

W każdym obszarze posiadającym komunikację pasażerską krzyżują się, co najmniej dwa rodzaje transportu: lokalny i regionalny. Transport zbiorowy w systemie 49 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

zintegrowanym obejmuje więc wszystkie linie komunikacyjne:

 Linie miejskie, obsługiwane przez różnorodnych przewoźników miejskich,  Linie podmiejskie utworzone na bazie kursów lokalnych obsługiwanych przez różne przedsiębiorstwa,  Linie regionalne i dalekobieżne obsługiwane przez przewoźników autobusowych,  Linie kolejowe.

Wszystkie te linie tworzą na danym obszarze system transportowy, uzupełniając się nawzajem i dając pasażerowi możliwość swobodnego poruszania się. Zwiększenie atrakcyjności transportu publicznego miejskiego i regionalnego można uzyskać poprzez integrację systemu transportu publicznego – autobusów i transportu kolejowego – na następujących poziomach:

 HARDWARE – dostępności w czasie i przestrzeni do punktów węzłowych, wspólnego użytkowania torów kolejowych przez PKP oraz innych operatorów;

 SOFTWARE – systemów informatycznych, zarządzania przewozami, zarządzania ruchem;

 ORGWARE – koordynacji linii oraz rozkładów jazdy;

 FINWARE – wspólnego systemu taryfowego i biletowego.

Integracja transportu zbiorowego miejskiego i lokalnego stwarza nowe możliwości dla pasażerów poprzez:  wykorzystanie istniejących kursów MKS w Sanoku dla obsługi linii podmiejskich,  oszczędności polegające na braku utrzymywania podwójnych linii,  dostępność z ościennych gmin do centrum miasta, w ramach jednego biletu sieci linii miejskich.

Narzędziem praktycznym w powiecie sanockim w celu integracji transportu miejskiego z regionalnym powinno być:

 koordynacja rozkładów jazdy pomiędzy:  miejską komunikacją samochodową w Sanoku,  kolejowymi operatorami przewozów użyteczności publicznej,  autobusowymi operatorami przewozów użyteczności publicznej,  stworzenie wspólnego systemu biletowego pomiędzy operatorami przewozów użyteczności publicznej na terenie powiatu sanockiego.

4.4 Integracja transportu publicznego z indywidualnym

Zróżnicowanie rodzajów przewozów i odległości wymaga koordynacji poszczególnych podsystemów oraz gałęzi transportowych. Koordynacja poszczególnych podsystemów i gałęzi

50 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

transportowych w przewozach pasażerskich to usprawnienie całego cyklu podróży w zakresie:

 współdziałania wszystkich elementów składowych realizacji potrzeb przewozowych w ramach pasażerskiego systemu transportu;  integracji z innymi podsystemami i gałęziami transportu, co pozwala na spełnienie oczekiwań pasażera, co do punktualnego i szybkiego dotarcia do celu podróży.

Oczekiwane przez pasażerów punktualność i szybkość podsystemów i gałęzi transportowych powinny być zapewnione przez intramodalność i intermodalność transportową.

Celem integracji transportu publicznego z indywidualnym jest kształtowanie pożądanego podziału zadań przewozowych. Zgodnie z tendencjami zrównoważonego rozwoju obowiązującymi w Unii Europejskiej podział zadań przewozowych w transporcie powinien kształtować się w proporcji: 75 % – transport publiczny oraz 25 % – transport indywidualny. Biorąc pod uwagę rzeczywistą sytuację ruchu w kraju – powszechne dążenie do posiadania samochodów prywatnych, jako minimalne proporcje przyjmuje się podział 50% : 50%.

Zwiększanie atrakcyjności transportu publicznego, z jednoczesnym zmniejszaniem poziomu korzystania z komunikacji indywidualnej, można uzyskać poprzez usprawnienie komunikacji zbiorowej pod względem dostępności, niezawodności, podniesienia poziomu bezpieczeństwa, komfortu i elastyczności. Oprócz usprawnienia komunikacji zbiorowej należy zintegrować transport publiczny z transportem indywidualnym także poprzez tworzenie wspólnej infrastruktury:  terminali intermodalnych (przesiadkowych, węzłowych)  parkingów „Parkuj i Jedź”  systemu informacji i zarządzania ruchem  systemu ścieżek rowerowych.

Obydwa rodzaje transportu powinny się wspomagać, a nie wchodzić z sobą w konflikt. Transport publiczny przede wszystkim powinien dominować w przewozach miejskich, w relacjach dom-praca i dom- szkoła oraz w innych podróżach do centrum miasta.

Integracja transportu publicznego i indywidualnego powinna opierać się także na systemie „Parkuj i Jedź” – czyli na systemie, gdzie pasażer podjeżdża swoim samochodem do danego miejsca na obrzeżu miasta lub do miejsca w pobliżu centrum i dalszą podróż odbywa środkami komunikacji publicznej. Sanok na ten moment nie potrzebuje takiego systemu.

Realizacja Zintegrowanych Planów Rozwoju Transportu Publicznego dla Powiatu Sanockiego może przyczynić się do zachęcenia mieszkańców do korzystania z transportu publicznego poprzez:

 usprawnienie jego funkcjonowania,  wykształcenie nowoczesnych i wygodnych węzłów integracyjnych oraz punktów obsługi pasażera,  skrócenie czasów podróży,

51 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 poprawę bezpieczeństwa ruchu drogowego,  podniesienie komfortu podróżowania, estetyki i czystości pojazdów,  zwiększenie liczby pojazdów przystosowanych do przewozu osób niepełnosprawnych,  realizacji sytemu parkingów „Parkuj i Jedź",  wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań taryfowo-biletowych,  stabilny system finansowania transportu publicznego. 5 Określenie pożądanego standardu usług przewozowych

5.1 Standard usług przewozowych

Pożądany standard usług przewozowych w przewozach o charakterze użyteczności publicznej powinien w optymalnym stopniu uwzględniać oczekiwania użytkowników i organizatora transportu publicznego, biorąc pod uwagę zarówno aktualny stan świadczenia tych usług jak i możliwości inwestycyjne, wynikające z wysokości środków dostępnych na finansowanie rozwoju systemu transportu publicznego i czasu przewidzianego na osiągnięcie założonego standardu.

Wśród możliwych kryteriów określenia standardu usług przewozowych w przewozach o charakterze użyteczności publicznej można wymienić m.in.:  stopień pokrycia usługami przewozowymi obszaru objętego planem transportowym,  dostępność środkami transportu publicznego do ważnych obiektów użyteczności publicznej i innych obiektów ważnych z punktu widzenia użytkownika lub organizatora transportu publicznego,  dostępność do sieci transportu publicznego poprzez rozmieszczenie przystanków w odległości nieprzekraczającej maksymalnej odległości dojścia do przystanku przyjętej w danej strefie obszaru objętego planem transportowym,  maksymalny czas przejazdu trasami określonymi dla wytyczonych linii komunikacyjnych,  standard napełnienia pojazdów wykonujących usługi przewozowe w transporcie publicznym,  optymalna częstotliwość kursowania środków transportu publicznego dla danej linii komunikacyjnej oraz punktualność i regularność określona w rozkładzie jazdy,  dostępność sieci transportu publicznego dla osób niepełnosprawnych i osób starszych,  możliwość zapewnienia optymalnych rozwiązań ekologicznych dla danego systemu transportu publicznego,  komfort jazdy pasażerów,  czystość pojazdów i przystanków,  ogólny poziom zadowolenia użytkowników transportu publicznego.

Należy podkreślić znaczenie ostatniego ze wspomnianych kryteriów. Dla oceny całego systemu transportu publicznego jest bardzo ważne, by przyjęty standard usług przewozowych w przewozach

52 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

o charakterze użyteczności publicznej, skutkował rozwiązaniami, w wyniku których cały system zostanie uznany przez użytkowników za system transportu publicznego przyjazny dla pasażerów.

Wśród elementów systemu transportu publicznego przyjaznego dla pasażerów można wymienić m.in.:  odpowiednią liczbę nowoczesnych, wygodnych autobusów niskopodłogowych,  punktualność zgodną z rozkładem jazdy,  sieć linii umożliwiającą w największym stopniu obsługę obszaru objętego planem transportowym i wygodne dotarcie do najważniejszych, z punktu widzenia użytkowników, obiektów,  wygodne punkty przesiadkowe w ramach sieci komunikacyjnej oraz zintegrowane węzły przesiadkowe intermodalne (między różnymi środkami transportu),  koordynację rozkładów jazdy linii na wspólnych fragmentach tras oraz w punktach przesiadkowych,  przystanki z podwyższonym peronem do wysokości podłogi w autobusie,  rozwiązania techniczne umożliwiające bezpieczne korzystanie z przystanków,  przystanki przesiadkowe wyposażone w automaty biletowe,  czytelną i wyczerpującą informację pasażerska na przystanku (rozkład jazdy, schemat linii, informacja o przyjeździe najbliższego autobusu) i w pojeździe (informacja o najbliższym przystanku, informacja o możliwościach przesiadki itp.),  bilety okresowe na fragmenty sieci jak i obejmujące całą sieć, bez względu na rodzaj środka transportu, jakim wykonywane są usługi przewozowe w przewozach o charakterze użyteczności publicznej na danym obszarze objętym planem transportowym,  wygodną sieć parkingów umożliwiającą funkcjonowanie pasażerów w systemie „Parkuj i Jedź”,  dostępną dla jak największej liczby osób sieć punktów obsługi pasażerów.

Dostosowany do powyższych zasad i standardów system transportu publicznego zapewnia sprawną obsługę pasażerów, uzyskując w ich oczach pozytywne oceny, umożliwiając sprawne i punktualne poruszanie się po całym obszarze objętym planem transportowym.

Ogólne parametry standardu usług przewozowych powinny być charakteryzowane następującymi wielkościami:

a) punktualność kursowania autobusów na poziomie około 80 – 90% b) średni czas podróży w relacji praca-dom do 60min. c) przesiadkowość średnim poziomie około 0,5 przesiadki na podróż d) 4 osoby na m2 powierzchni przeznaczonej dostania. Należy dbać także o efektywność usług mierzoną wskaźnikami: 53 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

a) pracą przewozową w pasażerogodzinach (czas spędzany przez pasażerów w środkach komunikacji publicznej), b) średnim czasem podróży, c) liczbą przesiadek, d) długością trasy podróży, e) analizą obejmującą podstawowe parametry ruchu oraz koszty społeczne (straty czasu wszystkich użytkowników ruchu, poziom zanieczyszczenia atmosfery i inne). 5.2 Dostęp osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej zdolności ruchowej do publicznego transportu zbiorowego

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. gwarantuje prawa osób niepełnosprawnych. Zapewnia ona prawo do niedyskryminacji stanowiąc, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt 2.). Konstytucja nakłada też na władze publiczne obowiązek pomocy osobom niepełnosprawnym w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69). Karta Praw Osób Niepełnosprawnych z

1 sierpnia 1997 r. zapewnia osobom niepełnosprawnym, m. in.: dostęp do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, a także życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej.

Organizator transportu publicznego ma więc obowiązek zapewnienia dostępu osobom niepełnosprawnym oraz osobom o ograniczonej zdolności ruchowej do publicznego transportu zbiorowego. System transportu publicznego powinien być otwarty na potrzeby m. in. osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, osób głuchoniemych lub niewidomych, osób starszych, osób z małymi dziećmi w wózkach itp.

W celu sprostania przez system transportu publicznego wymaganiom różnych grup osób, należy dążyć do włączenia w jego planowanie jak najszerszej reprezentacji zainteresowanych np. poprzez konsultacje społeczne z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych itp.

Dostosowanie transportu publicznego do potrzeb wszystkich użytkowników wymaga:  odpowiednich decyzji dotyczących taboru dla komunikacji publicznej:

 eksploatacja autobusów niskopodłogowych lub wyposażonych w platformy, wyrównujące różnicę między poziomem przystanku a podłogą pojazdu, ułatwiające wjazd do wnętrza pojazdu wózkiem inwalidzkim lub dziecięcym i posiadające miejsce przeznaczone dla wózków,  wyposażenie pojazdów komunikacji publicznej w systemy informacji dźwiękowej i wzrokowej,

 usuwania barier architektonicznych występujących w infrastrukturze komunikacji publicznej:

54 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 zlikwidowanie przeszkód w dostępie do przystanku komunikacji publicznej i w korzystaniu z przystanku (m.in. obniżenie wysokich krawężników na przejściach dla pieszych, zrównanie poziomu peronu przystanku z podłogą pojazdu),  lokalizacja przystanków bliżej pożądanych celów podróży,

 odpowiedniej organizacji przystanku:

 miejsca do siedzenia chronione przed warunkami atmosferycznymi,  czytelna informacja o rozkładzie jazdy komunikacji publicznej,  czytelne oznakowanie na zewnątrz pojazdu,  zapowiedź (sygnał) przyjazdu pojazdu na przystanek,

 stosowania systemu ulg w opłatach za korzystanie z komunikacji publicznej:

 zniżki dla wybranych grup pasażerów,  przejazdy bezpłatne dla wybranych grup pasażerów.

We współczesnym transporcie publicznym szczególnego znaczenia nabiera obecnie ułatwianie podróżowania komunikacją publiczną osobom mającym problem w swobodnym poruszaniu się - osoby nieposiadające własnego środka transportu, osoby starsze, niepełnosprawne, matki z małymi dziećmi oraz osoby ubogie i bezrobotne. Dlatego należy dążyć do zminimalizowania problemów przestrzennych w komunikacji publicznej poprzez:  likwidowanie przeszkód w drodze na przystanek:

 przeszkody przestrzenne: . obniżanie wysokich krawężników na przejściach dla pieszych, skracanie długości przejścia przez szerokie, wielopasmowe jezdnie – azyle na przejściach dla pieszych, . odpowiednia lokalizacja przejść dla pieszych jak najbliżej przystanków, zrównanie poziomu peronu przystankowego z podłogą w pojeździe,  przeszkody organizacyjne: . lokalizacja przystanku bliżej źródeł i celów podróży, przy skrzyżowaniach itp., odpowiednia infrastruktura przystankowa – miejsca do siedzenia, ochrona przed warunkami atmosferycznymi, . czytelna informacja pasażerska na przystanku,

 likwidowanie barier w pojazdach komunikacji publicznej:

 pojazdy z niską podłogą,  rampy wjazdowe w pojazdach dla wózków inwalidzkich oraz dla wózków dziecięcych,  wyznaczone, bezpieczne miejsce w pojeździe dla wózków inwalidzkich i wózków dziecięcych,

55 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 czytelne oznakowanie na zewnątrz i wewnątrz pojazdów (tablice elektroniczne),  zapowiedź następnego przystanku wewnątrz pojazdu – głosowa i elektroniczna (wyświetlacze),

 ułatwienie w korzystaniu z komunikacji publicznej:

 bilety ulgowe dla wybranych grup pasażerów,  przejazdy bezpłatne dla osób na wózkach inwalidzkich,  przejazdy bezpłatne dla małych dzieci.

Ulgi i zniżki w systemie opłat za korzystanie z transportu publicznego mają istotne znaczenie zarówno dla polityki socjalnej, jak i dla rozwoju przewozów o charakterze publicznym. 5.3 Zapotrzebowanie na pojazdy niskopodłogowe wyposażone w system informacji dla osób niepełnosprawnych

Dostosowanie systemu komunikacji publicznej do potrzeb każdego pasażera jest ważnym elementem stworzenia możliwości aktywnego realizowania tychże potrzeb przez osoby niepełnosprawne, a także osoby o ograniczonej zdolności ruchowej i przeciwdziałania ich wykluczeniu. Pozwala to tym osobom na uzyskanie zaradności osobistej i samodzielności. Ma to również istotne znaczenie dla kształtowania w społeczeństwie właściwych postaw niezbędnych w procesie integracji z osobami niepełnosprawnymi. 5.4 Dostępność podróżnych do infrastruktury przystankowej

Organizator transportu publicznego powinien starać się wprowadzać rozwiązania jak najbardziej przyjazne dla pasażerów, co w szczególności oznacza, że sieć przystanków powinna zapewniać:

 możliwość wygodnego (najlepiej bezpośredniego) dojazdu z dowolnego punktu całego obszaru obsługiwanego komunikacją publiczną miejsc użyteczności publicznej obszaru,

 odległość do przystanków, możliwą do przebycia przez każdego z użytkowników komunikacji publicznej w sposób bezpieczny i wygodny.

Dążenie do spełnienia powyższych postulatów pociąga za sobą cały szereg konsekwencji dla rozwiązań organizacyjnych i infrastruktury komunikacji publicznej.

Dla każdego obszaru niezbędne jest zawsze wytyczenie:

 głównych korytarzy komunikacyjnych, w których stosowane są priorytety dla komunikacji publicznej, zapewniające bezpośredni dostęp do miejsc użyteczności publicznej ważnych z punktu widzenia pasażerów,

 podstawowych korytarzy komunikacyjnych, którymi biegną linie o mniejszej częstotliwości kursowania lub linie dowożące pasażerów do linii kursujących głównymi korytarzami komunikacyjnymi.

Dostępność pasażerów do systemu komunikacji publicznej zapewnia sieć przystanków wyznaczonych w podstawowych i w głównych korytarzach komunikacyjnych obsługiwanych przez pojazdy 56 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

komunikacji publicznej, zgodnie z przyjętym rozkładem jazdy.

Bardzo ważnym elementem w transporcie zbiorowym jest bezpieczeństwo pasażerów. Istotną kwestią jest lokalizacja przystanków i ich otoczenie. Zasady lokalizacji przystanków różnią się nieco w zależności od rodzaju korytarza komunikacyjnego.

W przypadku korytarzy podstawowych sieć przystanków powinna być dosyć gęsta, by ułatwić wygodne korzystanie z komunikacji publicznej jak największej liczbie pasażerów. Natomiast w przypadku korytarzy głównych, przystanki powinny być zlokalizowane przede wszystkim z punktu widzenia przejmowania ruchu pasażerskiego z korytarzy podstawowych, obsługi ważnych punktów użyteczności publicznej (z punktu widzenia pasażerów) oraz kluczowych węzłów komunikacji publicznej i węzłów intermodalnych.

Optymalne zbudowanie sieci przystanków może być poprzedzone badaniami, mającymi na celu prawidłowe rozpoznanie rzeczywistych potrzeb użytkowników komunikacji publicznej.

Ważnym aspektem transportu publicznego jest bezpieczeństwo pasażerów. Jest to również istotna kwestia dla lokalizacji przystanków i ich otoczenia. Ważnym elementem przystanków, zarówno ze względu na bezpieczeństwo jak i na wygodę pasażerów, jest wyposażenie istniejących przystanków, przynajmniej przystanków węzłowych oraz przystanków w punktach ważnych dla większości pasażerów, w wiaty i ławki. Takie wyposażenie przystanków powinno być standardem przy organizowaniu przystanków w nowych lokalizacjach na terenie Powiatu Sanockiego.

Ponadto, dla bezpieczeństwa pasażerów istotne znaczenie ma system monitorowania pojazdów komunikacji publicznej, przystanków (zwłaszcza węzłów przesiadkowych) i ważniejszych skrzyżowań. 6 Ochrona środowiska naturalnego w Powiecie Sanockim

6.1 Formy ochrony środowiska na terenie Powiatu Sanockiego

Na terenie Powiatu Sanockiego znalazły zastosowanie prawie wszystkie formy ochrony przyrody i krajobrazu: rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, stanowiska dokumentacyjne.

Na terenie Powiatu Sanockiego znajdują się następujące formy ochrony środowiska: 6.1.1 Rezerwaty przyrody:  Zwiezło  Bukowica  Źródlisko Jasiołki  Przełom Osławy pod Duszatynem  Polanka  Przełom Osławy pod Mokrem

57 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

6.1.2 Parki Krajobrazowe:  Góry Słonne  Jaśliski  Ciśniańsko-Wetliński

6.1.3 Obszary chronionego krajobrazu:  Beskid Niski  Wschodniobeskidzi  37 pomników przyrody

Rys. 15 Obszary chronione powiatu sanockiego – źródło: GDOŚ

Wyżej wymienione formy tworzą system ochrony przyrody stworzony w celu zachowania w stanie naturalnym obszarów najbardziej cennych przyrodniczo tj. Parków Narodowych Bieszczadzkiego i Magurskiego.

Główne zagrożenia dla środowiska naturalnego ze strony systemu transportu publicznego (podobnie jak i transportu w ogóle) to:

1. hałas 2. emisja gazów i pyłów 3. degradacja lub defragmentacja obszarów zieleni czynnych biologicznie 4. zanieczyszczenie powierzchni i wód opadowych spływających z dróg, przystanków, parkingów, zajezdni oraz stacji paliw.

Odpowiedzią na negatywne oddziaływania transportu publicznego na środowisko naturalne jest 58 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

zrównoważony rozwój systemu transportowego, w tym w szczególności przewozów o charakterze użyteczności publicznej. Wśród elementów zrównoważonego rozwoju można wymienić m.in.:

 ograniczanie zapotrzebowania na transport przez odpowiednią politykę przestrzenną;  ograniczanie natężenia ruchu w wyniku stosowanej inżynierii ruchu drogowego oraz modernizację dróg i skrzyżowań;  poprawa koordynacji i usprawnienie sieci transportu publicznego;  wykorzystywanie nowoczesnych środków transportu, bezpiecznych i przyjaznych dla środowiska;  dostosowanie infrastruktury transportu publicznego do potrzeb osób niepełnosprawnych i osób starszych;  propagowanie proekologicznych zachowań uczestników systemu transportowego (m.in. parkingi „Parkuj i Jedź”, ruch rowerowy itp.);  poprawa warunków ruchu pieszego zwłaszcza w centrach i zabytkowych częściach miast;  potrzeba ochrony i odbudowy zieleni miejskiej oraz rozwiązania techniczne zabezpieczające przed hałasem;  integracja systemu wewnętrznego z zewnętrznym, tranzytowym systemem drogowym i kolejowym.

Szczególnie istotnym rozwiązaniem dla poprawy ochrony środowiska jest system monitoringu środowiska naturalnego, czyli jakościowe i ilościowe pomiary stanu tego środowiska. Monitoring taki stanowi bardzo ważną podstawę do analiz i decyzji dotyczących ochrony środowiska. 6.2 Niskoemisyjny tabor autobusowy

Ochrona środowiska w aspekcie transportu zbiorowego to przede wszystkim powszechne wykorzystanie transportu zbiorowego zamiast własnego samochodu w dojazdach do pracy, szkoły oraz do ośrodków miejskich. Cel ten osiągnąć można poprzez działania zmierzające do stałego wzrostu jakości systemu komunikacji publicznej.

Oszczędny transport publiczny to również wykorzystanie autobusów o pojemności odpowiedniej do natężenia ruchu pasażerów na danej trasie o danej porze dnia. Przekłada się to między innymi na zużycie paliwa przez pojazd – oszczędności dla przewoźnika oraz mniejszą emisję zanieczyszczeń do atmosfery.

Równie ważna jest kwestia paliw stosowanych do napędu pojazdów komunikacji zbiorowej. W 1990 roku, w UE wprowadzono normę emisji spalin EURO, którą zaczęto stosować w silnikach nowo produkowanych pojazdów, w tym w autobusach. Co kilka lat normy emisji spalin EURO są zaostrzane. Obecnie, poziom emisji szkodliwych substancji emitowanych przez nowoczesne silniki autobusowe EURO- 3 i EURO-4 jest niski. Bardziej ekologiczne paliwa od oleju napędowego, to biodiesel lub gaz ziemny (CNG). W Polsce, m.in. w Rzeszowie i we Wrocławiu, wykorzystuje się gaz CNG. Do jego zastosowania przymierza się Warszawa oraz Słupsk. Stosowanie paliwa CNG wymaga jednak kosztownych inwestycji w postaci stacji tankowania oraz prac dostosowawczych budynków zajezdni, w których prowadzona jest

59 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

obsługa autobusów.

Ciekawym pomysłem wydaje się także zastosowanie napędu alternatywnego – na przykład napędu elektrycznego, wodorowego, czy hybrydowego. Autobusy elektryczne, oprócz zerowej emisji spalin, charakteryzują się również najniższą emisją hałasu, co jest szczególnie istotnie w miejscach wypoczynku i w strefach ruchu pieszego.

Przyjazna dla środowiska komunikacja publiczna, z pełnym priorytetem, a także z wprowadzoną integracją biletową może skutecznie pokazać, że jest w stanie doskonale przenosić potoki pasażerskie pomiędzy osiedlami, do centrum miast, do sąsiednich miejscowości a także do szkół czy miejsc pracy.

Tak funkcjonujący transport publiczny może przyczynić się do:

 wzrostu średniej prędkości pomiędzy przystankami,  skrócenia czasu przejazdu na danym odcinku,  zwiększenia udziału transportu publicznego w ruchu miejskim,  zmniejszenia ruchu pojazdów indywidualnych, szczególnie w centrum miasta,  zmniejszenia emisji zanieczyszczeń w obszarach silnie zurbanizowanych.

W celu znaczącego poprawienia ochrony środowiska naturalnego przed emisją zanieczyszczeń i hałasem komunikacyjnym niezbędne jest jednoczesne zrealizowanie kilku zadań:

 zwiększenie roli komunikacji publicznej w stosunku do samochodowego (i motocyklowego) transportu indywidualnego, poprzez rozwój i usprawnienie systemu transportu publicznego i jego infrastruktury,  zwiększenie liczby pojazdów o mniejszej emisji spalin,  zwiększenie liczby pojazdów, których eksploatacja charakteryzuje się niższym hałasem,  poprzez usprawnienie systemu komunikacyjnego.

Zwiększenie roli komunikacji publicznej w stosunku do samochodowej (i motocyklowej) poprzez promocję powszechnego wykorzystania transportu publicznego w codziennych dojazdach do centrum miasta, do miejsca pracy lub nauki zamiast samochodami lub motocyklami może przynieść efekty ekologiczne. Przyjmując, że w jednym samochodzie podróżuje średnio 1,5 osoby można stwierdzić, że jeden autobus równoważy 14 samochodów osobowych. Pokazuje to, o ile transport publiczny zmniejsza natężenie ruchu oraz o ile zmniejsza wielkość emisji spalin do środowiska naturalnego. W tym kontekście bardzo atrakcyjną możliwością jest rozpropagowanie zasady „Parkuj i Jedź” w oparciu o sieć parkingów na obrzeżach miast takich jak Sanok, Zagórz, czy Zarszyn, które będą dobrze skomunikowane transportem publicznym.

W celu zapewnienia konkurencyjności transportu publicznego wobec transportu indywidualnego należy położyć nacisk na jakość publicznych usług przewozowych i ich koszt. O jakości transportu publicznego decydują m.in.:

60 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 punktualność,  czas przejazdu,  dostępność i zasięg sieci komunikacyjnej transportu publicznego,  komfort podróżowania. 6.3 Edukacja ekologiczna w Powiecie Sanockim

Skuteczna ochrona środowiska wymaga udziału wszystkich podmiotów wywierających wpływ na sposób i intensywność korzystania ze środowiska, w tym przede wszystkim udziału społeczeństwa. Najważniejsze znaczenie dla proekologicznej postawy jak najszerszej części społeczeństwa ma edukacja ekologiczna oparta na rzetelnej informacji o stanie środowiska naturalnego i działaniach na rzecz jego ochrony oraz umiejętność komunikowania się z lokalną społecznością.

W Powiecie Sanockim podejmowane są następujące działania w celu wspomagania i rozpowszechniania wiedzy dotyczącej ochrony środowiska:  edukacja ekologiczna oraz propagowanie działań proekologicznych, przedsięwzięć związanych z ochroną przyrody  omawianie zagadnień dotyczących ochrony przyrody wśród dzieci i młodzieży, w tym opieki nad zwierzętami  organizacja imprez propagujących walory przyrodnicze Powiatu  propagowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego  organizacja szkoleń i konferencji mających na celu podniesienie wiedzy i świadomości ekologicznej społeczeństwa  współfinansowanie działań edukacyjno-szkoleniowych z zakresu rolnictwa ekologicznego  edukacja dorosłych- podniesienie świadomości ekologicznej  promowanie niekonwencjonalnych źródeł energii  promowanie inicjatyw edukacji dzieci i młodzieży z zakresu metodyki i edukacji ekologicznej poprzez włączanie szkół do realizacji różnych aspektów polityki ekologicznej  rozszerzenie zakresu i wzbogacanie form edukacji ekologicznej dla wszystkich grup wiekowych i różnych grup zawodowych  materiały informacyjne dla dzieci i młodzieży

Z punktu widzenia ekologii istotnym punktem są trasy rowerowe i piesze z których mogą korzystać zarówno turyści jak i mieszkańcy. Do najważniejszych szlaków znajdujących się na terenie Powiatu Sanockiego należą:

1. Główny Szlak Beskidzki 2. Szlak Ikon 3. Sanok - Chryszczata 61 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

4. Sanok -Przemyśl 5. Szlak Graniczny 6. Wola Piotrowa - Bukowica -Kanasiówka, 7. Besko -Komańcza 8. Przysłup -Załuż 9. Sanok – Orli Kamień 6.4 Stan ochrony środowiska naturalnego Powiatu Sanockiego

Aktualny stan ekologiczny Powiatu Sanockiego oraz jego perspektywy opisane są w następujących dokumentach: A. Dokumenty na poziomie wojewódzkim

1. Raport o stanie środowiska w Województwie Podkarpackim w 2016 roku, Rzeszów 2017.

2. Strategia rozwoju województwa- podkarpackie 2020, Rzeszów 2013.

3. Program Ochrony Środowiska Województwa Podkarpackiego na lata 2017-2019 z perspektywą do 2023 r., Rzeszów,2017.

4. Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Podkarpackiego 2022, Rzeszów 2017. B. Dokumenty na poziomie powiatowym

1. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Sanockiego na lata 2018 – 2021 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2025

2. Strategia Rozwoju Powiatu Sanockiego na lata 2016-2022 6.5 Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie Powiatu Sanockiego

Podstawowymi źródłami emisji zanieczyszczeń do powietrza w Powiecie Sanockim jest spalanie paliw dla celów bytowych oraz procesy technologiczne w zakładach przemysłowych. Stopień koncentracji źródeł na obszarze powiatu i wielkości emisji są zróżnicowane. Największe skupienie punktowych źródeł emisji znajduje się w Sanoku. Są to kotłownie komunalne i zakłady przemysłowe, które emitują zanieczyszczenia powstające podczas prowadzonych procesów technologicznych oraz zanieczyszczenia energetyczne z zakładowych kotłowni przeznaczonych do celów grzewczych i technologicznych. Na terenach wiejskich do powietrza emitowane są gazy i pyły głównie ze spalania energetycznego paliw stałych w paleniskach domowych, pozostałych także zanieczyszczenia pozostałych niewielkich zakładów produkcyjnych, obiektów gminnych spółdzielni, zakładów usługowych oraz ze szkół i ośrodków zdrowia.

Według danych WIOŚ ocenia się, że w 2004 roku wyemitowano do powietrza w powiecie sanockim

łącznie 1385 ton zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (bez CO2), w tym:

 461 ton zanieczyszczeń pyłowych (tj.33,3%),

 925 ton zanieczyszczeń gazowych (tj.66,7%). 62 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W strukturze emitowanych do powietrza substancji ze źródeł punktowych zdecydowanie przeważają zanieczyszczenia gazowe, głównie dwutlenek siarki i tlenek węgla pochodzące ze spalania paliw. Ponadto do atmosfery wprowadzane są z procesów energetycznych: tlenek węgla, dwutlenek węgla i pyły. Z procesów technologicznych, stosowanych w zakładach położonych głównie na terenie Sanoka, do powietrza emitowane są węglowodory alifatyczne i aromatyczne oraz metale ciężkie, przy czym emisja zanieczyszczeń technologicznych jest zdecydowanie mniejsza niż zanieczyszczeń powstających przy spalaniu paliw do celów energetycznych.

Struktura emisji zanieczyszczeń gazowych w powiecie sanockim przedstawiała się następująco:

 442,6 ton dwutlenku siarki tj. 47,8 % łącznej emisji gazów

 215 ton dwutlenku azotu tj. 23,2% łącznej emisji gazów

 261,4 ton tlenku węgla tj. 28,2 % łącznej emisji gazów

Struktura emisji zanieczyszczeń w powiecie sanockim w 2004 roku bez CO2 0,40% tlenek węgla 18,90% dwutlenek 33,30% azotu 31,90% 15,50% dwutlenek siarki pyły pozostałe

Rysunek 6. Struktura emisji zanieczyszczeń w powiecie sanockim w 2004 roku

Stacja monitoringu powietrza znajduje się w Sanoku przy ulicy Sadowej.

Należy pamiętać, że o wielkości emisji zanieczyszczeń do powietrza w obrębie Powiatu decydują zakłady zlokalizowane na terenie miasta Sanoka.

Do zakładów mających decydujący wpływ na wielkość emisji zanieczyszczeń w powiecie należą:

 Sanockie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil-Sanok” S.A. w Sanoku

 Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej S.A. w Sanoku

 Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Sanoku. 6.6 Emisja hałasu do środowiska

Przez teren Powiatu Sanockiego przebiega: droga krajowa nr 84 i 28. To na nich właśnie odbywa się ruch o największym natężeniu. Wzmożony ruch związany jest dodatkowo z przejazdami tranzytowymi. 63 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Jednocześnie wzrost liczby pojazdów uczestniczących w ruchu wiąże się z problemami w płynności przejazdów. Na uciążliwości spowodowane hałasem komunikacyjnym wpływa również zły stan techniczny dróg. Z dokonanych obliczeń wynika, że hałas komunikacji drogowej przy drogach krajowych nr 84 i 28 przekracza progowy poziom hałasu w środowisku. W otoczeniu tych dróg znajdują się rezerwaty przyrody dla których hałas może być uciążliwy.

Natomiast najczęstszymi przyczynami nadmiernej emisji hałasu z zakładów przemysłowych do środowiska są: brak właściwych zabezpieczeń akustycznych źródeł hałasu pracujących na zewnątrz budynków produkcyjnych (instalacje wentylacyjno-klimatyzacyjne), niewystarczająca izolacyjność akustyczna ścian budynków produkcyjnych, niewłaściwa organizacja działalności produkcyjnej realizowanej z udziałem hałaśliwych środków technicznych. Jednakże na terenie powiatu brak zakładów przemysłowych których działalność emitowała by hałas uciążliwy dla środowiska naturalnego. 6.7 Rola Planu Transportowego

Plan Transportowy może wspomagać dalsze zmniejszanie poziomu emisji zanieczyszczeń ze źródeł komunikacyjnych poprzez promowanie działań, mających na celu:

 rozwój istniejącej sieci pomiarowej, jakości powietrza wmieście  poprawę, jakości paliw wykorzystywanych w przewozach publicznych,  popularyzację środków transportu zbiorowego (w tym międzygminnego),  promocję ruchu rowerowego i rozwój infrastruktury rowerowej,  wprowadzenie strefy płatnego parkowania w centrum miasta,  stworzenie nowych parkingów w celu wprowadzenia parkingów „Parkuj i Jedź” na obrzeżach miasta,  eliminowanie z ruchu pojazdów niespełniających norm emisji zanieczyszczeń (np. poprzez kontrole drogowe),

 działania edukacyjne dla kształtowania proekologicznych zachowań komunikacyjnych (np. dzień bez samochodu),  modernizacje dróg i ulic oraz rozbudowę obwodnic i wyprowadzenie ruchu tranzytowego z obszarów gęstej zabudowy,  poprawę stanu technicznego pojazdów i autobusów komunikacji miejskiej (np. zwiększenie liczby pojazdów spełniających normy EURO),  ograniczenie indywidualnego ruchu samochodów w centrum miasta na rzecz komunikacji zbiorowej,  poprawę inżynierii ruchu dla uzyskania płynności ruchu miejskiego np. poprzez synchronizację sygnalizacji świetlnej,  zastosowanie mokrego czyszczenia ulic.

Plan Transportowy omawia charakterystykę ogólną obszaru oraz jego charakterystykę komunikacyjną, a także zasady organizacji rynku przewozów. Dokument wskazuje istotne – z punktu 64 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

widzenia zapewnienia ciągłości wykonywania przewozów o charakterze użyteczności publicznej – połączenia pośród istniejącej sieci komunikacyjnej obszaru.

Plan Transportowy stanowi więc jedynie ocenę istniejącej sieci komunikacyjnej, ze wskazaniem sposobu efektywnego jej wykorzystania oraz z uwzględnieniem potrzeb zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego; jest to więc dokument wtórny wobec wcześniej obowiązujących zamierzeń inwestycyjnych zarówno jednostek samorządu terytorialnego (województw, powiatów, gmin), jak i urzędów administracji centralnej (jak np. Główna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad czy Zarząd Dróg Wojewódzkich w Rzeszowie) i nie ustala ram dla późniejszej realizacji przedsięwzięć, mogących oddziaływać na środowisko. 7 Węzły przesiadkowe

Pod pojęciem strategiczny węzeł przesiadkowy należy rozumieć miejsce, w którym następuje intensywne przesiadanie się pasażerów transportu publicznego. Przesiadki w węzłach obejmują szereg różnych środków transportu, jak bus, kolej czy autobus. W systemie transportu publicznego w Powiecie Sanockim można wskazać jeden węzeł przesiadkowy:

PKS Dworzec Autobusowy w Sanoku

PKS dworzec autobusowy znajduje się w centrum miasta Sanoka. Jest on głównym przystankiem z którego odjeżdżają autobusy do miejscowości położonych na terenie powiatu i poza nim. Największe natężenie podróżnych można zaobserwować w godzinach porannych i popołudniowych, kiedy to mieszkańcy powiatu podróżują do szkoły lub pracy.

65 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 16 PKS Dworzec Autobusowy w Sanoku

66 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rys. 17 PKS Stary Dworzec Autobusowy w Sanoku

Rys. 18 Wizualizacja dworca po modernizacji

Obecnie trwa przebudowa dworca autobusowego w Sanoku. Po wykupie dworca przez miasto Sanok od spółki Arriva rozpoczął się proces modernizacji dworca. Nowy, multimodalny obiekt poza placem manewrowym będzie składał się z 2-pietrowego budynku z poczekalniami, kasami, barem, boksami sklepowymi, punktem informacji turystycznej oraz pomieszczeniami technicznymi. Dworzec poprzez kładkę nad torami łączy się ze stacją kolejową. W rezultacie całość stanowi ważny, główny węzeł komunikacyjny powiatu, w którym integrowane są przewozy miejskie, regionalne oraz dalekobieżne zarówno autobusowe jak i kolejowe. Węzeł ma możliwości rozwoju pod względem liczby obsługiwanych połączeń, szczególnie

67 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

w ruchu kolejowym.

Zwiększenie atrakcyjności transportu publicznego można uzyskać poprzez integrację systemu transportu publicznego - autobusów i transportu kolejowego na następujących poziomach:

 hardware – dostępności w czasie i przestrzeni do punktów węzłowych, wspólnego użytkowania torów kolejowych przez PKP oraz innych operatorów;

 software – systemów informatycznych, zarządzania przewozami, zarządzania ruchem;

 orgware– koordynacji linii oraz rozkładów jazdy;

 finware– wspólnego systemu taryfowego i biletowego.

Integracja transportu zbiorowego stwarza nowe możliwości dla organizatora i samego pasażera.

Zróżnicowanie rodzajów przewozów i odległości wymaga koordynacji poszczególnych podsystemów oraz gałęzi transportowych. Koordynacja poszczególnych podsystemów i gałęzi transportowych w przewozach pasażerskich to usprawnienie całego cyklu podróży w zakresie:  współdziałania wszystkich elementów składowych realizacji potrzeb przewozowych w ramach pasażerskiego systemu transportu;

 integracji z innymi podsystemami i gałęziami transportu, co pozwala na spełnienie oczekiwań pasażera co do punktualnego i szybkiego dotarcia do celu podróży.

Oczekiwane przez pasażerów punktualność i szybkość podsystemów i gałęzi transportowych powinny być zapewnione przez intermodalność i intermodalność transportową.

Celem integracji transportu publicznego z indywidualnym jest kształtowanie pożądanego podziału zadań przewozowych. Zgodnie z tendencjami zrównoważonego rozwoju obowiązujących w Unii Europejskiej podział zadań przewozowych w transporcie powinien kształtować się w proporcji 75 % transport publiczny - 25 % transport indywidualny. Jednak biorąc pod uwagę rzeczywistą sytuację ruchu - powszechne dążenie do posiadania samochodów prywatnych, jako minimalne proporcje przyjmuje się podział 50 % - 50%.

 terminali intermodalnych (przesiadkowych, węzłowych);

 parkingów P&R;

 systemu informacji i zarządzania ruchem;

68 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 systemu ścieżek rowerowych.

Obydwa rodzaje transportu powinny się wspomagać, a nie wchodzić z sobą w konflikt.

Realizacja Zintegrowanego Planu Rozwoju Transportu Publicznego w Powiecie Sanockim przyczyni się do zachęcenia mieszkańców do korzystania z transportu publicznego poprzez:

 usprawnienie jego funkcjonowania,

 wykształcenie nowoczesnych i wygodnych węzłów integracyjnych oraz punktów obsługi pasażera,

 skrócenie czasów podróży,

 poprawę bezpieczeństwa ruchu drogowego,

 podniesienie komfortu podróżowania, estetyki i czystości pojazdów,

 zwiększenie liczby pojazdów przystosowanych do przewozu osób niepełnosprawnych,

 realizacji sytemu parkingów „Park &Ride",

69 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań taryfowo-biletowych,

 stabilny system finansowania transportu publicznego.

Dworzec autobusowy w Sanoku jest strategiczny nie tylko ze względu na swoje położenie w powiecie, lecz także dlatego że w jego sąsiedztwie znajdują się szkoły, zakłady pracy i miejsca użyteczności publicznej, z których korzystają mieszkańcy powiatu. Z tego punktu widzenia istotne jest również posiadanie połączeń, wychodzących poza obszar powiatu. Biorąc pod uwagę prognozy życia ludności (znajdujące się na w rozdziale 2.1. Planu Transportowego) zamieszkującej teren Powiatu Sanockiego, wskazany węzeł jest wystarczający dla potrzeb i liczby osób korzystających z komunikacji publicznej.

8 Ocena i prognoza potrzeb przewozowych Gęstość zaludnienia w powiecie sanockim os/km2

Gmina Zarszyn 89 Gmina Zagórz 82 Gmina Tyrawa Wołoska 28 Gmina Sanok 77 Gmina Komańcza 12 Gmina Bukowsko 41 Gmina Besko 164 Miasto Sanok 997 Powiat sanocki 82 0 200 400 600 800 1 000 1 200

Rys. 19 Gęstość zaludnienia w Powiecie Sanockim stan na 31.12.2017

Powyższy wykres przedstawia gęstość zaludnienia w Powiecie Sanockim z rozróżnieniem na poszczególne gminy wchodzące w skład powiatu. Największa gęstość zaludnienia występuje w mieście Sanoku, gdzie na 1 km2 przypadają 997 osoby. Tak wysoki poziom gęstości zaludnienia warunkowany jest miejską zabudową i niewielką powierzchnią zajmowaną przez miasto.

Najniższa gęstość zaludnienia występuje w gminie Komańcza, na 1 km2 przypada tu 12 osób, a także w gminie Tyrawa Wołoska, gdzie na 1 km2 przypada 28 osób. Spowodowane jest to funkcjonującą siecią osadniczą, jak i powierzchnią zajmowaną przez dane gminy (Komańcza jest trzecią pod względem powierzchni gminą w Polsce). Inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku Tyrawy Wołoskiej, która pod tym względem jest trzecią najmniejszą gminą w województwie podkarpackim. W tym wypadku istotnym czynnikiem jest niski poziom zaludnienia w gminie, która liczy zaledwie 1999 mieszkańców.

70 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Tab. 25 Liczba przystanków autobusowych w Powiecie Sanockim

Liczba Stosunek gęstości Gmina Liczba przystanków na sieci przystanków przystanków 1km2 do gęstości zaludnienia

Miasto i gmina 151 0,56 - Sanok Besko 10 0,36 0,06 Bukowsko 30 0,22 0,75 Komańcza 13 0,03 1,18 Tyrawa Wołoska 23 0,33 0,79

Zagórz 57 0,36 0,70 Zarszyn 38 0,36 0,66 Średnio Powiat Sanocki 46 0,32 0,69

Zamieszczona powyżej tabela przedstawia szczegółowo dane, które pokazują dostępność infrastruktury komunikacyjnej dla mieszkańców Powiatu Sanockiego.

Jak widać w większości przypadków gęstość zaludnienia poszczególnych gmin odpowiada gęstości sieci przystankowej. Dysproporcje widoczne na podstawie tabeli są spowodowane dużą powierzchnią poszczególnych gmin, a co za tym idzie stosunkiem liczby przystanków do obszaru gmin. Najlepszym stosunkiem gęstości sieci przystanków do gęstości zaludnienia charakteryzuje się gmina Komańcza (1,18), a najgorszym gmina Besko (0,06). Średni wynik dla całego Powiatu Sanockiego wyniósł 0,32.

Potencjał poszczególnych linii można określić jako popyt i podzielić go na efektywny i potencjalny:

 Popyt efektywny- zaspokajanie potrzeby przemieszczania się komunikacją publiczną mieszkańców określonego obszaru

 Popyt potencjalny- całość potrzeb przemieszczania się mieszkańców określonego obszaru. Popyt ten może przerodzić się w efektywny przy spełnieniu przez transport publiczny określonych warunków związanych z oczekiwaną ilością i jakością usług.

Popyt potencjalny stanowią przede wszystkim ci mieszkańcy którzy realizują swoje potrzeby przewozowe innymi środkami transportowymi niż publiczne, ale gotowi są korzystać z transportu publicznego pod pewnymi warunkami. Popyt potencjalny przekracza znacznie popyt efektywny, ponieważ tylko część przemieszczających się mieszkańców korzysta z komunikacji miejskiej.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego ludność Powiatu Sanockiego do roku 2035 będzie kształtowała się tak, jak przedstawiono to na poniższym wykresie. Przyjęto podziały wiekowe odpowiadające w przybliżeniu grupom sprzedaży biletów: normalnych, ulgowych oraz emeryckich, innymi słowy: odpowiadające grupom osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym oraz poprodukcyjnym.

71 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Jako wartości graniczne poszczególnych grup wiekowych wybrano wartości stosowane w statystyce:

 Uczniowie i studenci: 0-24lata

 Osoby pracujące: 25-60 lat (kobiety) i 25-65 lat (mężczyźni)

 Emeryci: 60+ (kobiety) i 65+(mężczyźni)

Rysunek 8. Prognoza liczby ludności według grup produkcyjnych w Powiecie Sanockim do 2035 roku

100% 90% 80% 70% 60% Wiek poprodukcyjny 50% Wiek produkcyjny 40% Wiek przedprodukcyjny 30% 20% 10% 0%

72 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Rysunek 9. Prognoza zmian liczby ludności według grup produkcyjnych w Powiecie Sanockim do 2035 roku

120 000

100 000

80 000 Łączna liczba 60 000 mieszkańców Wiek przedprodukcyjny 40 000 Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny 20 000

Podsumowując powyższe wykresy otrzymujemy obraz społeczeństwa, w którym zwiększa się liczba osób w wieku poprodukcyjnym, zaś maleje liczba dzieci przy niewielkich zmianach w grupie osób w wieku produkcyjnym. Zasadnicze przyczyny tej sytuacji to wydłużający się cały czas średni okres trwania życia ludzi, a także bardzo niska dzietność polskich rodzin. Województwo Podkarpackie według Rocznika Demograficznego GUS za rok 2012 ma medianę rożną od krajowej, która wyniosła 38,8 lat. Wiek środkowy (mediana), mówiący o tym, że połowa ludności osiągnęła dany wiek, a druga połowa ten wiek już przekroczyła, w województwie podkarpackim z roku na rok jest coraz wyższy. Mediana wieku kobiet w 2012 r. dla województwa podkarpackiego wyniosła 38,2 lat (w 2002 r. – 35,1 lat), a mężczyzn 35,1 lat (w 2002 r. – 31,8 lat). Warto zauważyć, że mediana wieku kobiet i mężczyzn mieszkających w miastach ma większą wartość i wynosi kolejno 42,2 lat i 36,5lat.

Prognozy ludności są niekorzystne z punktu widzenia rozwoju transportu publicznego:

 Liczba dzieci i młodzieży w wieku 0-24 zmniejszy się o 23,6% do 2035 roku co wpłynie na zmniejszenie sprzedaży biletów ulgowych. Mniejsza ilość dzieci i młodzieży wpłynie również na spadek popytu na przewozy szkolne i będzie skutkować zamykaniem mniejszych placówek edukacyjnych. Natomiast spadek liczby studentów wpłynie na zmniejszenie napełnień na liniach do Sanoka, Rzeszowa i pozostałych miast w których zlokalizowane są uczelnie wyższe.

 Nastąpi wzrost ludności w wieku 60+/65+ o 53,5% do 2035 roku, która nie korzysta regularnie z transportu publicznego a jedynie sporadycznie, gdy zaistnieje konieczność wizyty np. u lekarza. Będzie to skutkować wzrostem sprzedaży biletów ulgowych dla osób starszych, a także koniecznością dostosowania pojazdów komunikacji publicznej do potrzeb osób starszych.

 Liczba ludności w wieku produkcyjnym spadnie o 13,5% do 2035 roku, co będzie skutkować spadkiem popytu na usługi transportu publicznego i zmniejszeniem sprzedaży liczby biletów

73 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

normalnych.

 Liczba pasażerów na liniach kursujących do Sanoka nie powinna ulec zmianie. Jest to związane z lokalizacją zakładów pracy min: Stomil Sanok S.A. i Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan”, które są największym pracodawcą w powiecie.

9 Sieć użyteczności publicznej

Na podstawie obecnej sieci połączeń komunikacyjnych można określić różne możliwe warianty sieci transportu autobusowego do objęcia użytecznością publiczną. Podstawowymi kryteriami, którymi należy kierować się przy określeniu tej sieci są:

1. Wielkość obecnych potoków pasażerskich

2. Zapewnienie połączeń na poziomie powiatowym tj. między siedzibą powiatu i siedzibami gmin (tam gdzie te połączenia istnieją)

3. Dodatkowo: zapewnienie wzajemnych połączeń pomiędzy poszczególnymi miejscowościami powiatu (tam gdzie te połączenia istnieją) 9.1 Linie komunikacyjne użyteczności publicznej w przewozach drogowych

Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Województwa Podkarpackiego zakłada następujące połączenia autobusowe, na których planowane jest uruchomienie połączeń o charakterze użyteczności publicznej: Tab. 26 Linie autobusowe, dla których planowane jest uruchomienie przewozów o charakterze użyteczności publiczne.

Lp. Połączenia Min. ilość połączeń 1. Rzeszów Kolbuszowa 6 par 2. Rzeszów Łańcut 6 par 3. Rzeszów Ropczyce/Sędziszów Młp. 6 par 4. Rzeszów Strzyżów 6 par 5. Rzeszów Krosno 6 par 6. Rzeszów Ustrzyki Dolne 6 par 7. Rzeszów Brzozów 6 par 8. Rzeszów Jasło 6 par 9. Rzeszów Lesko 6 par 10. Rzeszów Sanok 6 par 11. Rzeszów Przemyśl 6 par 12. Rzeszów Jarosław 6 par 13. Rzeszów Lubaczów 6 par 14. Rzeszów Przeworsk 6 par 15. Rzeszów Tarnobrzeg 6 par 16. Rzeszów Dębica 6 par 17. Rzeszów Leżajsk przez Sokołów Młp. 6 par 18. Rzeszów Mielec 6 par 19. Rzeszów Nisko 6 par 20. Rzeszów Leżajsk przez Łańcut 6 par 21 Rzeszów Stalowa Wola 6 par 22.* Rzeszów - Polańczyk 3 pary 23.* Rzeszów - Wołosate 3 pary 74 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

24.* Rzeszów - Rymanów Zdrój 3 pary 25.* Rzeszów - Krempna 3 pary 26.* Rzeszów - Pilzno 3 pary 27.* Rzeszów - Tarnogóra 3 pary 28.* Rzeszów – Przemyśl przez Dynów 6 par * - połączenia warunkowe możliwe do realizacji. Linie autobusowe o charakterze użyteczności publicznej na stan obecny nie zostały uruchomione, postępowanie zostało zawieszone.

Poniżej znajdują się linie komunikacyjne, na których przewiduje się uruchomienie drogowych przewozów o charakterze użyteczności publicznej powiatu sanockiego.

Tab. 27 Linie użyteczności publicznej powiatu sanockiego

L.p. Od Przez Do 1 Sanok Zagórz, Czaszyn, Rzepedź, Komańcza Moszczaniec 2 Sanok Jurowce, Strachocina Raczkowa 3 Sanok Besko Poręby 4 Sanok Prusiek Niebieszczany 5 Sanok Niebieszczany Poraż 6 Sanok Płowce Stróże Małe 7 Sanok Zagórz, Czaszyn, Komańcza Maniów 8 Sanok Mrzygłód, Tyrawa Wołoska Rakowa 9 Zasław Sanok, Zarszyn, Besko Poręby 10 Sanok Trepcza Dębna, wieś Bażanówka, Nowosielce, 11 Długie Pielnia Jędruszkowice 12 Sanok Pisarowce, Nagórzany Bukowisko 13 Sanok Sanoczek 14 Sanok Jurowce Raczkowa 15 Sanok Trepcza Raczkowa 16 Sanok Olchowce Liszna 17 Sanok Tyrawa Wołoska, Rakowa, Rozpucie Tyrawa Solna 18 Sanok Poraż, Komańcza Maniów 19 Sanok Zarszyn, Odrzechowa Pastwiska 20 Sanok Zagórz, Olchowa, Średnie Wielkie Kalnica 21 Sanok Mrzygłód, Tyrawa Solna, Łodzina Dobra 22 Sanok Bykowce Wujskie 23 Sanok Czerteż, Kostarowce Strachocina 24 Strachocina Kostarowce Sanok 25 Sanok Zarszyn, Mymoń Odrzechowa 26 Sanok Poraż, Wysoczany, Komańcza Nowy Łupków 27 Sanok Pisarowce, Pielnia, Nowotaniec Nagórzany 28 Komańcza Rzepedź, Czaszyn, Zagórz Sanok 29 Sanok Liszna, Bykowce, Załuż Wujskie 30 Sanok Pakoszówka Lalin Czerteż, Kostarowce, Strachocina, 31 Sanok Lalin Pakoszówka 32 Sanok Dobra Łodzina 33 Sanok Poraż, Tarnawa Łukowe 34 Sanok Tarnawa, Czaszyn Komańcza 35 Sanok Poraż, Niebieszczany Mokre Pisarowce, Nadolany, Nagórzany, 36 Sanok Nowotaniec Wolę Sękową 37 Sanok Bukowsko, Wola Piotrowa Karlików 38 Sanok Dydyńce, Zboiska, Tokarnia Nowotaniec 39 Sanok Czerteż, Kostarowce, Strachocina Bażanówka 40 Sanok Długie, Bażanówka Jaćmierz Czerteż, Kostarowce, Strachocina, 41 Sanok Wola Sękowa Bażanówka 42 Sanok Zarszyn Jaćmierz 43 Sanok Sanoczek, Prusiek, Niebieszczany Besko 44 Sanok Płowce, Stróże Małe Poraż 75 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

Mrzygłód, Dobrą, Łodzinę Tyrawę 45 Sanok Sanok Solną Czerteż, Kostarowce, Strachocina, 46 Sanok Siemuszowa Bażanówka 9.2 Linie komunikacyjne użyteczności publicznej w kolejowych przewozach pasażerskich

Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Województwa Podkarpackiego zakłada następujące połączenia kolejowe, na których planowane jest uruchomienie połączeń o charakterze użyteczności publicznej:

 Przewozy po trasie Kraków Tarnów Rzeszów Przemyśl (linia kolejowa nr 91) planowane uruchomienie ok. 16 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 1,79 mln pockm rocznie;

 Przewozy po trasie Przeworsk Stalowa Wola Rozwadów (linia kolejowa nr 68) planowane uruchomienie ok. 6 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 328 tys. pockm rocznie;

 Przewozy po trasie Rzeszów Główny Tarnobrzeg Stalowa Wola Rozwadów Lublin (linie kolejowe nr 71, nr 25, nr 74 oraz nr 68) planowane uruchomienie ok. 6 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 557 tys. pockm rocznie;

 Przewozy po trasie Rzeszów Główny Jasło (linia kolejowa nr 106) planowane uruchomienie ok. 6 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 308 tys. pockm rocznie;

 Przewozy po trasie Jasło Sanok (Zagórz) (linia kolejowa nr 108) planowane uruchomienie ok. 6 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 301 tys. pockm rocznie;

 Przewozy po trasie Jarosław Munina Horyniec Zdrój Zamość (linie kolejowe nr 91 oraz nr 101) planowane uruchomienie 5 par pociągów planowana praca eksploatacyjna ok. 230 tys. pockm rocznie;

 Sanok Nowy Zagórz Łupków ( linia kolejowa nr 107);

 *Dębica Mielec Tarnobrzeg (linia kolejowa nr 25);

 *Rzeszów Główny Port Lotniczy Rzeszów Jasionka.

* - połączenia warunkowe możliwe do realizacji (przewozy użyteczności publicznej zostaną uruchomione po wykonaniu rewitalizacji linii bądź wybudowaniu łącznika do Lotniska Jasionka w przypadku połączenia Rzeszów Główny – Port Lotniczy Rzeszów – Jasionka).

W chwili obecnej na terenie powiatu sanockiego odbywa się ruch pociągów po trasie Jasło-Krosno- Sanok-Zagórz – 2 pary pociągów, jednak nie są to linie użyteczności publicznej.

Zgodnie z rocznym rozkładem jazdy na terenie województwa podkarpackiego w 2018 roku po zakończeniu prac remontowych na linii 106 Boguchwała-Czudec połączenia kolejowe na terenie powiatu sanockiego zostaną wznowione (prace mają się zakończyć do końca czerwca 2018 r.). Założone w rocznym rozkładzie jazdy połączenia przebiegające przez teren Powiatu Sanockiego to:

 Rzeszów – Jasło - Komańcza – w piątki, 76 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

 Komańcza – Jasło – Rzeszów – w niedziele,

 Jasło – Komańcza – w niedziele,

 Rzeszów – Medzilaborce – Rzeszów – w weekendy wakacyjne,

 Medzilaborce – Sanok – Medzilaborce – w soboty, w wakacje.

Powiat sanocki przewiduje uruchomienie linii komunikacyjnych w o charakterze użyteczności publicznej w przewozach kolejowych na trasach:

 Sanok – Komańcza (z przedłużeniem do Nowy Łupków),

 Sanok – Krościenko – w przypadku poprawy stanu technicznego linii i podpisania stosownych porozumień z powiatami: leskim i bieszczadzkim,

 Sanok – Jasło – w przypadku podpisania stosownych porozumień z powiatami krośnieńskim, miastem Krosno i jasielskim. 10 Kierunki rozwoju transportu publicznego w perspektywie do 2025 roku Determinantami określającymi kierunki rozwoju transportu publicznego w Powiecie Sanockim są:

 prognozy popytu tego transportu, uwzględniające uwarunkowania demograficzne, społeczne i gospodarcze oraz źródła ruchu

 uwarunkowania funkcjonalno-przestrzenne oraz kierunki zagospodarowania przestrzennego obszaru

 przewidywane kierunki zmian i rozwoju w strukturze funkcjonalno-przestrzennej obszaru, opisane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego

 założenia rozwoju systemu komunikacyjnego

 uwarunkowania wynikające z ochrony środowiska naturalnego

Do głównych uwarunkowań rozwoju sieci transportu publicznego do 2025 r. należą:

 Przywrócenie pasażerskich połączeń kolejowych na trasie Komańcza – Nowy Zagórz (z przedłużeniem do Nowy Łupków i Sanok),

 Rozwój połączeń kolejowych na trasie Nowy Zagórz- Jasło i dalej do Rzeszowa,

 Rozwój komunikacji autobusowej na terenie powiatu,

 Skomunikowanie komunikacji kołowej z kolejową, wzrost intermodalności,

 Zbalansowanie transportu kolejowego, autobusowego regionalnego i miejskiego oraz ruchu indywidualnego.

77 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

W okresie planowania (do 2025 r.) przyjmuje się następujące zasady kształtowania oferty publicznego transportu zbiorowego:

1. Uruchomienie powiatowych przewozów kolejowych na linii komunikacyjnej Komańcza – Nowy Zagórz (z przedłużeniem do Nowy Łupków i Sanok)

2. Uruchomienie powiatowych przewozów autobusowych,

3. Monitorowania popytu i podaży usług transportu zbiorowego poprzez:

 regularne prowadzenie badań, co 2-3 lata:

 wielkości popytu oraz przekrojowej struktury popytu

 rentowności kursów wykonywanych przez przewoźników autobusowych działających na terenie Powiatu Sanockiego 4. Współpraca z Operatorami przewozów kolejowych i autobusowych w zakresie opracowania rozkłady jazdy, w tym ustalanie przebiegu tras, częstotliwości kursowania i alokacji pojazdów, będą konstruowane w dostosowaniu do wyników badań potrzeb przewozowych, popytu, preferencji i zachowań komunikacyjnych mieszkańców oraz badań rentowności poszczególnych linii komunikacyjnych. 5. Uwzględnianie potrzeb osób niepełnosprawnych. 11 Przewidywane finansowanie usług przewozowych 11.1 Źródła finansowania

Funkcjonowanie transportu publicznego w powiecie Sanockim finansowane jest z przychodów ze sprzedaży biletów oraz stosowania rekompensaty.

Przewozy realizowane przez przewoźników prywatnych finansowane są wyłącznie z przychodów ze sprzedaży biletów. Przewoźnicy prywatni z reguły dowożą pasażerów z pobliskich miejscowości do centrum Sanoka, szczególnie w okolice dworca PKP i PKS.

Oddzielnym zagadnieniem jest finansowanie pasażerskich przewozów autobusowych i kolejowych użyteczności publicznej.

Finansowanie danych przewozów odbywać się będzie w zależności od formy umowy, przy czym podstawowym źródłem finansowania będą wpływy ze sprzedaży biletów. Natomiast dodatkowym źródłem dochodu będą rekompensaty z tytułu udzielanych zniżek i ulg ustawowych oraz z tytułu poniesionych kosztów na świadczenie usługi operatora. Rekompensata będzie wypłacana przez danego Organizatora przewozów i będzie pochodzić ze środków własnych Organizatora. Przewiduje się możliwość częściowej partycypacji innych podmiotów samorządowych na terenie których funkcjonować będą przewozy użyteczności publicznej w kosztach funkcjonowania systemu.

78 Plan zrównoważonego rozwoju publicznego transportu zbiorowego dla Powiatu Sanockiego

12 Linie komunikacyjne, na których przewidywane jest wykorzystanie pojazdów elektrycznych lub pojazdów napędzanych gazem ziemnym, oraz planowany termin rozpoczęcia ich użytkowania Na dzień sporządzania Planu Transportowego powiat sanocki nie przewiduje wykorzystania pojazdów elektrycznych lub napędzanych gazem ziemnym na liniach komunikacyjnych, których jest będzie organizatorem, przy czym nie wyklucza aby wybrany operator stosował pojazdy o napędzie alternatywnym.

13 Załącznik A - „Regulamin przewozu osób w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” 14 Załącznik B - „Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” 15 Załącznik C – „Zasady organizacji rynku przewozów drogowych w drogowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” 16 Załącznik D – „Regulamin przewozu osób w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” 17 Załącznik E - „Zasady organizacji systemu informacji dla pasażera w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki” 18 Załącznik F – „Zasady organizacji rynku przewozów kolejowych w kolejowych przewozach użyteczności publicznej organizowanych przez Powiat Sanocki”