1(100)/2019 ISSN 2079-939X

1957

SAKEN SEIFULLIN UNIVERSITY

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ ВЕСТНИК НАУКИ Казахского агротехнического университета им. С.Сейфуллина

Нўр-Сўлтан 2019 С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ (пәнаралық)

ВЕСТНИК НАУКИ Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина (междисциплинарный) № 1(100)

Нұр-Сұлтан 2019 Р Е Д А К Ц И Я Л Ы Қ К Е Ң Е С

А.Қ. Күрішбаев – төраға, ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; А.М. Әбдіров – төрағаның бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор; И.Т. Тоқбергенов – физико-математикалық ғылымдарының кандидаты

Р Е Д А К Ц И Я Л Ы Қ А Л Қ А

С.Қ. Шәуенов – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; Л.В. Алимжанова – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; В.Г. Черненок – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; Н. Омарқожаұлы – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; Е.И. Исламов – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; Н.А. Серекпаев – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор; В.К. Швидченко – ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты, доцент; А.Қ. Бұлашев – ветеринария ғылымдарының докторы, профессор; И.Т. Жақыпов – ветеринария ғылымдарының докторы, профессор; С.Қ. Әбдірахманов – ветеринария ғылымдарының докторы, профессор; А.П. Науанова – биология ғылымдарының докторы, профессор; Б.С. Майқанов – биология ғылымдарының докторы, профессор; С.С. Беккужина – биология ғылымдарының докторы, доцент; Д.З. Есхожин –техника ғылымдарының докторы, профессор; Б.Б. Өтеғұлов - техника ғылымдарының докторы, профессор; Н.В. Костюченков – техника ғылымдарының докторы, профессор; Б.И. Диханбаев – техника ғылымдарының докторы, аға оқытушы; Грузин В.В. – техника ғылымдарының докторы, профессор; Е.Ә. Ақжігітов – физика-математикалық ғылымдарының кандидаты, доцент; Т.А. Құсайынов – экономика ғылымдарының докторы, профессор; Р.А. Исмаилова – экономика ғылымдарының докторы, доцент; Г.К. Құрманова – экономика ғылымдарының докторы, доцент; Е.Қ. Дүйсебай – сәулет докторы, профессор; А.А. Корнилова – сәулет докторы, профессор; Ғ.А. Алпыспаева – тарих ғылымдарының докторы, доцент; А.Қ. Әбдина – философия ғылымдарының докторы, доцент; Қ.А. Сарбасова – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА МҮШЕЛЕРІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰРАМЫ

Янчева Христина Георгиева – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, профессор, Плов- див аграрлық университеті, Болгария; Мария Побожняк – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, Краков ауылшаруашылық университеті, Польша; Кристиан Матиас Бауэр – ветеринарлық медицина докторы, профессор, Ю.Либиг атындағы Гиссен университеті, Алмания; Андрас Нахлик - PhD докторы, профессор, Батыс Венгрия университеті, Венгрия; Рейне Калеви Кортет – PhD докторы, профессор, Шығыс Финляндия университеті, Финлян- дия; Дуглас Дуэйн Роадс - PhD докторы, профессор, Арканзас университеті, АҚШ; Вайшля Ольга Борисовна – биология ғылымдарының кандидаты, Томск мемлекеттік университеті, РФ; Антанас Мазилиаускас – техника ғылымдарының докторы, профессор, Александр Стулгин- скис университеті, Литва; Павел Захродник – техника ғылымдарының кандидаты, профессор, Чех техникалық университеті, Чех Республикасы; Караиванов Димитр Петков - техника ғылымдарының докторы, профессор, Химиялық техно- логиялар және металлургия университеті, Болгария; Ибрагим Бин Че Омар – инженерия ғылымдарының докторы, профессор, Малайзия Келантан университеті, Малайзия; ХэКенг Канг – ГИС технологиялары докторы, Корея елді мекендерді зерттеу институты, Корея; Маргарита Мори – профессор, Лакуила университеті, Италия; Катарина Гугерель – жаратылыстану ғылымдарының докторы, Гронинген университеті, Нидерланды.

ISSN 2079-939X Басылым индексі – 75830

© С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, 2019 ж. С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

УДК 63: 632.4

ПРЕДВАРИТЕЛЬНАЯ ФИТОПАТОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ЗЕЛЕНОГО ПОЯСА г. АСТАНА

Абиев С.А.1, Асилханова Р.З.2 Зияханова Р.Н.1, Баубекова А.К.1 1Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, ул.Сатпаева, 2 г. Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 2Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр.Жеңіс, 62 г. Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Аннотация По результатам первого года обследования показаны абиотические и биотические болезни древесно кустарниковых растений Зеленого пояса вокруг г. Астаны. Обследования лесонасажде- ний 7 лесных хозяйств Зеленого пояса проводились со второй декады мая по первой декаде ок- тября 2018 г. Общее состояние лесопосадок Зеленого пояса (жизненное и фитопатологическое) в целом хорошее. Болезней лесопосадок абиотического характера, связанные с почвенными и местными климатическими условиями больше в западной и северо западной частях зеленого по- яса. Что касается болезней биотического характера, то их встречаемость зависит, в основном, от фактора влажности местности, пород и вида растений в конкретных участках. Хотя эти болезни встречаются на единичных растениях и имеют спорадическое распространение, необходимо ве- сти за ними пристальное мониторинговые исследования и, в первую очередь, проводить ликви- дацию таких очагов, как источноков опасных инфекций. Ключевые слова: зеленые насаждения, зеленый пояс, фитопатогенные организмы, мор- фометрия, мониторинг, идентификация, лесонасаждения, лесная культура, грибные организмы.

Со дня переезда столицы республики в г. главная задача создателей рукотворного чуда - Акмолу, под новым названием Астана, стави- объединить его с естественным лесом Боровое лась приоритетная задача перестроить бывший и Шортанды [1,2]. заурядный город в современный, с оригиналь- В лесонасаждениях произрастает более ными архитектурными сооружениями, утопа- 9 миллионов деревьев и около 2 миллионов ку- ющим в зелени не только изнутри, но и сна- старников. По данным начальника Управления ружи. За рекордный по историческим меркам природных ресурсов столицы Адильбека Сар- срок г. Акмола преобразился до неузнаваемо- сембаева, ежегодно площадь посадок увеличи- сти, на его месте появился новый евразийский вается на 300 га. В настоящее время в Зеленом город – гордость нации, символ суверенного поясе уже сформировался настоящий лес, он Казахстана. В Генплан развития Астаны, раз- уже стал естественной средой обитания диких работанный под непосредственным контролем животных. президента страны, был включен проект о соз- Создание искусственного леса в степи, в дании вокруг столицы зеленого пояса на 100 условиях резко континентального климата, на тыс. га до 2020 года. В текущем году площадь такой огромной площади уникальный случай. рукотворного лесного массива вокруг города Показавщийся вначале утопией эксперимент достигла более 85 тыс. га. Можно с уверенно- сегодня стал явью – всего за 20 лет в Сары стью говорить, что проект совершенствуется с Арке появился большой лесной массив. Это каждым годом, и рукотворный лес уже практи- огромный результат большого коллектива спе- чески окружил нашу молодую столицу. Про- циалистов и рабочих во главе с Ген. директо- тяженность его с севера на юг - 115 киломе- ром РГП «Жасыл аймақ» Ж.О. Суюндиковым. тров, с запада на восток – 130. И сейчас самая Ежегодно в этот рукотворный лес выпускают

4 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

фазанов, косулей и другой дичи, лес обживает- ригенными видами могут сформировать здесь ся и представителями местной фауны (зайцы, особый комплекс вредных организмов лесных лисы, птицы). В зеленом поясе открыт «Сафа- насаждений. ри парк » на площади 300 га для отдыха го- Вредные организмы (вредители и бо- рожан и приезжих туристов. Зеленый массив лезни), как само название звучит, оказывает уже оказывает свое благоприятное влияние сильное негативное влияние на жизненное со- на микроклимат столицы, уменьшились силы стояние растения хозяина, снижает его устой- и частота порывистых ветров. В 2014-2016 гг. чивость к неблагоприятным факторам окружа- начата реализация второго этапа этого уни- ющей среды, сокращает возраст и в конечном кального Проекта – посадка 1,1 млн шт. новых счете приводит к преждевременной гибели. саженцев [1,2]. Если своевременно не предпринять меры по Следует отметить, что реализация дан- ликвидации или лечения таких больных рас- ного уникального проекта предусматривает тений, то они, в свою очередь, сами становят- не только посадку нужных пород растений, ся источниками инфекции и распространения но и соответствующий уход за ними. Среди болезней. Поэтому исключительно важным последних немаловажное значение имеет пре- является регулярное проведение фитосанитар- дупреждение и борьба с вредными организма- ной оценки состояния лесных насаждений Зе- ми лесокультур [3,4]. При этом необходимо леного пояса г. Астаны, на создание которого учитывать и то, что в создании лесного пояса было вложено немало финансовых средств и используются лесные породы не только дан- человеческого труда. ного региона, но и инорайонные, что чревато В статье представлены результаты ра- занесением с интродуцентами несвойственных бот, выполненные в рамках Проекта МОН РК для данной местности новых фитопатогенных за 2018г. организмов. Последние в совокупности с або-

Методы исследования Изучение фитопатологического состо- генных организмов проводилась на основе их яния зеленых насаждений в зеленом поясе морфометрических характеристик. г.Астаны проводился маршрутными обсле- Описания выделенных фитопатогенных дованиями в течение всего вегетационного организмов проводились на основе их мор- сезона, мониторинг развития болезней – на фометрических признаков с использованием модельных участках. Местоположения участ- микроскопа OlympusBH-2 со встроенным фо- ков с больными растениями отмечались c по- тоаппаратом Canon и выведением изображе- мощью JPS, фотосъемки пораженных органов ния на экран компьютера, а также измерением растений осуществлялся с помощью цифрово- объектов в диалоговом окне MSExsel с подсче- го фотоаппарата Canon. том данных с помощью Cameram. Идентификация выявленных фитопато-

Обзор проблемы На древесных и кустарниковых растени- Обыкновенное шютте (возбудитель ях наиболее распространены грибные болезни – гриб Lophodermium seditiosum) поражает (мучнистая роса, ржавчинные грибы,шютте обычно сеянцы и саженцы сосны до 6-летнего сосны, чернь, пятнистости, парша, деформа- возраста. Весной пораженная хвоя краснеет, ция, мозаика, некроз коры, рак, вилт, гнили, на ней образуется спороношение гриба в виде «ведьмины метлы», ожоги), реже встречаются многочисленных мелких черных штрихов. Ле- бактериальные и вирусные. том на хвое появляются плодовые тела возбу- Причинами неинфекционных болезней дителя, имеющие вид овальных черных поду- могут быть факторы внешней среды, отрица- шечек, часто соединяющихся концами [4]. тельно влияющие на рост и развития растений. Значительный вклад в ослабление на- К ним относятся неблагоприятные метеоро- саждений вносят и вспышки других различных логические и почвенные условия, загрязнение заболеваний, среди которых наиболее опасны- среды, рекреационные нагрузки и другие ан- ми являются бактериальный рак. В настоящее тропогенные факторы. время это заболевание березняков широко рас- 5 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

пространено во многих регионах европейской саждений [6]. части России и Беларуси [6]. В Казахстане же Бактерии вызывают пятнистости, гни- раньше отмечались лишь небольшие его оча- ли, некрозно-раковые и сосудистые болезни. ги, однако после 2010 года заболевание при- Примерами широко распространенных бакте- обрело массовый характер, а течение болезни риальных болезней древесных пород являют- стало достаточно агрессивным, что, предпо- ся поперечный рак дуба, бугорчатый рак со- ложительно, было спровоцировано засухой, сны, мокрый язвенно-сосудистый рак тополя которая в значительной мере ослабила защит- [7,8,9]. ные механизмы растений. В Казахстане дан- Вирусные болезни, поражающие древес- ную болезнь начали изучать Мироненко О.Н. ные растения, не имеют большого хозяйствен- и Кабанова С.А., так как под угрозой гибели ного значения [4,10]. оказались огромные площади берёзовых на-

Результаты и их обсуждения Маршрутные обследования Зеленой принятые работниками лесничества по хими- зоны было начато во второй декаде мая и за- ческой обработке пораженной полосы. вершились третьей декадой октября. Всего Кызылжарское лесничество: Общая было обследовано лесопосадки 7 лесничеств, площадь 12090 га. На территории лесничества площади каждого из которых составляют в имеются старые лесопосадки 50-60 гг. про- среднем 10 12 тыс. га., а общая – более 85 тыс. шлого столетия. Новые посадки начаты со дня га. Наши маршруты были предварительно со- организации РГП «Жасыл аймақ». гласованы с работниками лесничеств, с тем Шиповник собачий. Отдельные кусты чтобы обследуемые кварталы по всем параме- шиповника поражены ржавчиной в сильной трам были бы репрезентативными лесопосад- степени. Поражены листья, ветки с сильным кам соответствующего лесничества. искривлением и деформацией. В таких кустах Маршрутное обследование было нача- пораженными оказались 85-90 % веток. то с лесонасаждений вдоль автомагистрали Урединии на пораженных органах рас- «Астана Караганда» около сел Койгельды, тений желто-ржавого цвета, сливающиеся, Волгодоновка, Арнасай, Бабатай и Шопти- порошащиеся, сплошь покрывающие стебли, коль. В связи с аномально холодной весной те- покровные ткани растений в таких местах ра- кущего года начало вегетации и наступления зорваны. Осыпающиеся масса урединиоспор очередных фенофаз растений запаздывала, на оседая на здоровые части растений придают 1,5-2 недели позже обычной средне многолет- кусту огненно-желтую окраску. У 40-45% по- ней нормы. Такой сдвиг вегетации растений раженных растений пустулы ржавчины от- внесли соответствующие коррективы и в сро- мечены только на листьях, стебли оставались ки проявления на них фитопатогенных орга- непораженными. Урединиоспоры округлые, низмов. слегка овальные, 15-20 мкм в диам., оболочка В целом, общее состояние лесопосадок спор темные, ровные, без шипов. обследованной территории Кызылжарского, Результат идентификации возбудителя Вячеславского, Аршалинского лесничеств Ка- болезни – Phragmidium disciflorum (Tode) Jams. рагандинского направления хорошее. Благо- ржавчинный гриб, часто поражающий шипов- даря обильному количеству осадков весной и ники в условиях Центральной Азии. первой половине лета влага в почве была до- Сосна сибирская. Молодые посадки. По- статочной для вегетации растений. Следует ражены 40-50 % растений из обследованных. отметить, что за посадками соблюдается над- Отдельные растения поражены с интенсивно- лежащий уход, незанятые посадками полосы стью до 70% и более и погибают. На молодых межкулисья вспаханы и содержатся как пар. ветках хвоя от светло-коричневого до ржаво Проводятся химические обработки против гу- бурого цвета. Поражены хвоя, преимуще- сениц пяденицы, массовые вспышки которых ственно у основании веток, на отдельных вет- в текущем году весной имело место в Вячес- ках поражены все хвои, без исключения. Есть лавском лесничестве на вязи перистоветви- растения, пораженные частично (отдельные стом. Ущерб от этого вредителя был бы куда участки веток) или полностью. Предваритель- значительнее, если бы не срочные меры, пред- ный диагноз – шютте. 6 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Акация желтая. Фаза цветения. Пре- новании мелких веток множеств скученных, имущественно на верхней стороне листовой сморщенных листочков, в 10 13 раз мельче пластинки располагаются светло бурые пятна нормальных, обычного (зеленого) и темно бу- со светлой ободковой каймой. Пятна занимают рого цветов. На конце таких веток, начиная с 10 15% листовой поверхности расположены в середины, развиты нормальные, обычной ве- разброс. При микроскопировании грибных личины листья (3,5 5,5 см в диам.). Предва- структур не обнаруживаются. рительный диагноз – «ведьмины метла». При Сосна обыкновенная. На отдельных вет- микроскопическом анализе грибных структур ках, преимущественно нижних и средних, 15 не было обнаружено. 20% хвои пожелтевшие. Потеря зеленого цве- Боярышник зеленомясистый (квартал 7). та хвои начинается с кончика и распространя- Массовое поражение листьев и плодов. Кисти ется к основанию. Такие хвои высыхают, при из плодов поражены на 80-90%, превращены соприкосновении опадают. Визуально на них, в черные, сморщенные и неразвитые обра- кроме потери зеленого цвета, других измене- зования. На таких ветках листья полностью ний не отмечается. высохшие, желто серобурого цвета. Диагноз Аршалинское лесничество. Общая пло- бактериальный ожог (возбудитель – Erwinia щадь посадок лесничества 3363 га. Посадки amylovora). Изъеденные участки листа с краев произведены 2012-2013 гг. светло желтые, окружены темно бурым обод- Вяз перистоветвистый. У 40% расте- ком. Других отклонений не обнаруживается. ний 80% листьев поражены гусеницей пядени- В ряду березы (квартал 12) много погиб- цы вязовой пёстрой – Calospilos sylvata Scop. ших растений. Причины, возможно, связаны Листья сморщены, как бы обуглены. Прове- с абиотическими факторами среды обитания дены химобработки против вредителя инсек- (обморожения зимой, недостаток влаги, агрес- тицидами. сивная грунтовая вода). Биотический фактор Остальные древесно-кустарниковые по- гибели взрослых растений (2010 г, посадки) роды лесопосадок в хорошем состоянии, бо- визуально не наблюдается. На отдельных лезней на них обнаружено не было. участках в ряду березы отдельные растения Вячеславское лесничество. Общая пло- нормально растут, хотя и здесь встречаются щадь лесничества 13369 га. Посадки произве- растения с частично погибшими ветками. дены с 2004 по 2017 гг. Береза обыкновенная (квартал 12). На Вяз перистоветвистый (квартал 140). 4-10% листьев отмечаются желто-бурые пят- Сильно поражен пяденицей. На отдельных на, занимающее до 40-75% листовой поверх- растениях поражены 70-80% листьев. Общий ности. В расположении пятен явной законо- состояние растений - сильно угнетенное. мерности не наблюдается: они занимают либо Клен обыкновенный (квартал 140). 20- одну половину листа от главной жилки, либо 30% листьев полностью пожелтевшее, на фоне верхнюю половину листовой пластинки, вклю- таких листьев множество темно-бурых пятен чая обе стороны главной жилки и т.д. Грибных с черным окаймляющим ободком. Размеры структур не обнаруживается. пятен 1 2 мм, разбросанные, группами, ино- Черная смородина (квартал 12).70-80% гда сливающиеся. При микроскопировании листьев, начиная с краев углубляясь к середи- грибных структур не обнаруживаются. Пятна, не, изъедены насекомыми. возможно, бактериального происхождения. На На сосне (квартал 32) местами, у ряда зеленых листьях пятен не отмечается. растений, отдельные ветки целиком или ниж- Смородина золотистая (квартал 140). няя часть веток высохшие, хвоя легко отвали- На 10-15% листьев пятнистость с темно зеле- ваются. При наружном осмотре хвои призна- ной коймой или с широким темным ободком, ков инфекционного характера не наблюдается. овальной и угловатой формой, 2 3х3 3,5 мм, Верхняя (3/4) часть растений развивается нор- возможно грибного происхождения. мально, сохраняя интенсивно зеленую окра- Астанинское лесничество. Общая пло- ску. щадь лесничества 9636 га. Посадки произведе- На иве (квартал 33), на отдельных участ- ны 2003 (межкулисные посадки там – 2016 г.), ках, 10-15% листьев растений пожелтевшие, 2009-2012 и 2016-2017 гг. возможно, связанные с абиотическими фак- Тополь казахстанский (квартал 7). У ос- торами среды. Встречаются растения с высох- 7 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

шими нижними ветками. В отдельных кули- необходимости проведения на данном участке сах в ряду тополей 45-50% растений погибли, земли агрохимического анализа почвы, для ре- встречаются ряды с полностью погибшими шения вопроса о повторной лесопосадки. тополями. На таких высохших растениях при- В квартале 4 отмечен участок, где на знаков поражения инфекционного характера площади 20х700 м. все посадки погибшие. Это не наблюдается. На лохе узколистном в от- тот же случай, что и во 2 квартале данного лес- дельных рядах на пожелтевших листьях встре- ничества. чаются темные, темно-бурые пятнистости, а в В квартале 6 на отдельных участках у других рядах растения без признаков пораже- березы отмечается краевое пожелтение ли- ния. В данном квартале встречаются участки стьев. Есть кулисы, где местами все посад- со сплошь погибшими посадками тополей и ки погибли. В квартале 7 состояние посадок ивы, а рядом посадки ив в хорошем состоянии, очень хорошее. что явно указывает на мозаичность почвенных В квартале 18 есть места, где встреча- условий местности. ются плешивые участки с частично погибшем Лох узколистный (квартал 33). 40-60% кленом. листьев лоха поражены с пятнистостью серо- Ерейментауское лесничество: Общая бурого цвета, расположенные группами или площадь лесничества 6381,6 га., из них лесо- беспорядочно. В местах расположения пятен посадками заняты 5803 га. Лесничество раз- ткань листа светло желтые. При микроско- делено на 49 кварталов. Посадки произведены пическом просмотре наличия явных грибных 2012, 2014 и 2015 гг. структур не было обнаружено. Акация желтая (квартал 2). Листовая Лесничество Батыс. Общая площадь поверхность с нижней стороны покрыта на 70- лесничества 10088 га. Посадки произведены 75% урединиями темно-бурого цвета. Эпидер- в 2007-2010 и 2016-2018 гг. Межкулисные по- ма растений разорваны, пятна выпуклые, 0,2-1 садки произведены в последние 3 года: 2016 мм. в диам. На ветках встречаются крупные, (951 га), 2017 (1042 га) и 2018 (342га). одиночные, сливающиеся пустулы. На верх- Ива (квартал 3). В отдельных кулисах ней стороне листовой пластинки встречаются ряд ив, в основном (на 90%), погибает; на то- единичные пустулы или пустулы отсутствует. поле единичные ветки с единичными пожел- Урединеспоры светло-коричневые, округлые, тевшими листьями, на стволе присутствуют слегка овальные, яйцевидные. Телиоспоры не бактериальный рак. Состояние остальных по- обнаружены. Предварительный диагноз: ржав- род нормальное. В защитной полосе, вдоль чина акации, возбудитель – гриб Melampsora дороги на Кустанай, на вязи суховершинность. ribesiipurpureae Kleb. На березе (квартал 3) 40-50% листьев Смородина черная и золотистая (сме- полностью или частично пожелтевшие. Во шанные посадки, квартал 2). На листьях пят- многих кулисах весь ряд или отдельные участ- нистости светло- и темно-коричнего цвета, ки в ряду с березой полностью погибли. Такая некротизированные, без заметных грибных же картина, хотя в меньшей степени, наблюда- структур. ется и по жимолости татарской, и изредка, Тополь казахстанский (квартал 7). По- по клену ясенолистному. В целом, в данном садки в 2015 года. В данном ряду у большин- квартале местами встречаются большие пло- ства растений верхняя часть, в основном, по- щади со сплошь погибшими растениями аби- гибли, но от корня восстановились поросли. отического характера. Это показывает, что по- Причина гибели – возможно, замерзание, или чвы этих мест явно не подходят для посадки связано с почвой. названных выше пород, возможно, и других Тополь пирамидальный (квартал 7). На деревьев. Видимо, на данном участке квартала отдельных листьях с обеих сторон листа, вдоль агрессивная грунтовая вода залегает близко к жилок ткани окрашены в беловато-серовый поверхности почвы. На это указывает то, что цвет. Пятна на них вдавленные, поверхность все растения при посадке прижились и даже в пятен войлокообразная, темная. На нижней течение нескольких лет росли нормально, пока стороне листа, вдоль жилок, на пожелтевших их корни не достигли соленой грунтовой воды. участках вкраплений множества мелких, тем- Это можно заметить по их высоте и объеме ных, почти черных, порошащихся пятен. кроны. Затем все разом погибли. Это говорит о Жимолость татарская (квартал 9). 8 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Посадки в 2014 года. Часть куста с ярко по- 8,10,17, 30 кварталы. желтевшими листьями, на некоторых кустах Лох узколистной (квартал 7). Посадки кончики веток с искривлениями вниз и с мно- 2006 года. У отдельных растений верхушки, гочисленными мелкими мутовками листьев и особенно, боковые ветки высохшее, а неко- типа «ведмины метла». Такие мелкие листоч- торые растения полностью погибли, листья за- ки сморщены, высохшие, сплошь почернев- вядшие, на зеленых листьях множество разных шие. Предварительный диагноз: вирусная или размеров пятен. бактериальная инфекция.На здоровых ветках В квартале 17 встречаются посадки со- некоторых растений верхняя сторона листьев, сны обыкновенной 50-х годов прошлого века. начиная с кончика, покрыта плотной сажистой Среди них встречаются напочвенные шляпоч- массой, занимающей до 80% межжилочной ные грибы масляты и сыроежки. Отдельные поверхности. Идентификация возбудителя бо- ветки сосен с целиком пожелтевшими и высо- лезни продолжается. хшими хвоями, которые легко отделяются от Лох узколистной (квартал 10). Посадки веток, отваливаются. Рядом, на том же расте- в 2015 года. На отдельных растениях, верх- ний нормальные здоровые ветки. Пожелтение них ветках на желтеющих листьях отмечаются хвой начинается с кончика, распространяясь к расплывчатые темно-бурые пятна. На зеленых основанию. Последние слабо прикреплены к участках листовой пластинки, на верхней сто- веткам, легко отделяются (отваливаются). роне листа отмечены множество мелких, бе- Береза обыкновенная (квартал 17).На лых, слегка выпуклых, пленчатых пятен (0,1- пожелтевших и еще зеленых листьях встре- 0,2 мм.) различной формы. чаются округлые, слегка овальные пятна тем- Клен ясенолистной и тополь пирами- но-бурого цвета с четко очерченными краями. дальный (квартал 16). На значительной площа- Вокруг пятен узкой полосой сохраняются зе- ди посадок растения высохшее, возможно от леные участки листа. Пятна расположены на засоленности почвы. верхней стороне листа, просвечиваются с ниж- Вяз широколистный (квартал 16). На ней стороны листа мутноватым цветом. Пора- нижней стороне листьев отмечены темно-бу- женность листьев 1-6 пятен на лист, размеры рые, почти до черных, расплывчатые пятна 2-4 мм. Такие пятны имеют три цветных зон: (0,4 - 3-4 мм.) с уплотненными, беловатыми, наружной зеленой, средней – темной и вну- обособленными пятнышками в центре. Такие тренней серовато-темной. При микроскопи- пятна расположены по краям листа, окаймляя ческом осмотре не обнаруживается грибных и весь лист. Внутренние участки листовой по- других структур. верхности здоровые. Общее состояние лесопосадок в Зеле- Смородина черная (квартал 20). На ниж- ном поясе удовлетворительное, а если учесть ней стороне листовой пластинки, преимуще- сложные почвенные и климатические условия ственно у основании, красные, по мере старе- района расположения пояса, то его можно оце- ния буроватые, расплывчатые пятна. Крупные нить весьма высоко. пятна сливающиеся, множества мелких пятен Во всех лесничествах встречаются (2-3 мм.) одиночные. На некоторых крупных участки посадок, где некоторые породы расте- пятнах центральную часть занимают округлые, ний болеют и даже погибают, в основном, от овальные, уплотненные, некротизированные, абиотических факторов среды обитания. Ме- выпуклые, беловато-желтоватые, довольно стами встречаются болезни и биотического ха- крупные пятнышки. На отдельных листьях рактера. Обшая картина такова, что болезней участки с пятными занимают до 50-70% листо- лесопосадок абиотического характера больше вой поверхности. в западной и северо западной частях зеленого Шортандинское лесничество. Общая пояса. Что касается болезней биотического ха- площадь лесничества 12374,9 га. Лесниче- рактера, то их встречамость зависит от факто- ство разделены на 49 кварталов. Посадки про- ра влажности местности и от пород или вида изведены с 2003 года. Обследованы посадки 7, растений в конкретных условиях.

9 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Список литературы

1 С.В. Залесов, Б.О. Азбаев, А.Н. Рахимжанов, М.Р. Ражанов, Ж.О. Суюндиков Искус- ственное лесоразведение вокруг г. Астаны / // Современные проблемы науки и образования, 2014. - № 4.-С. 33-45 2 Б.О. Азбаев, А.Н. Рахимжанов, М.Р. Ражанов, Ж.О. Суюндиков, С.В. Залесов Эффектив- ность лесовыращивания вокруг г. Астаны / // Научное творчество молодежи – лесному комплек- су России: матер. X Всерос. науч.-техн. конф. – Екатеринбург: Урал. гос. лесотехн. ун-т, 2014.-Ч. 2.-С. 170 – 173. 3 Черпаков В.В. Изучение причин усыхания и гибели ильмовых пород на Дальнем Востоке// Актуальные проблемы лесного комплекса/ Под общей редакцией Е.А. Памфило- ва. Сборник научных трудов. Выпуск 30. -Брянск: БГИТА, 2011. -С.104-108. 4 Ахматович Н. А. Управление рисками в Республике Татарстан: вредители и болезни ос- новных лесообразующих пород / Н. А. Ахматович, А. В. Селиховкин, Н. Г. Магдеев // Лесной журнал. – 2015. – № 1. – С. 33–38. 5 Е.В. Рахимова, Г.А. Нам, С.А. Абиев, и др. Краткий иллюстрированный определитель ржавчинных грибов Казахстана.-Алматы,2015.-307 с. 6 Мироненко О. Н., Кабанова С. А., Баранов О. Ю., Данченко М. А. Бактериальное забо- левание березняков в Казахстане // Вестник Поволжского государственного технологического унивеpситета. Сер.: Лес. Экология. Природопользование. 2016.-№ 3 (31).-С. 87–93. 7 Швец М.В. Бактериальная водянка березы повислой (BetulapendulaRoth.) в Житомир- ском Полесье Украины // Лесн. журн. 2017.-№ 4.-С. 84–94. 8 Grulke, N. E. The nexus of host and pathogen phenology: understanding the disease triangle with climate change // New Phytologist. –2010. – № 189. – P. 9–11. 9 Eastburn D.M., McElrone A.J., Bilgin D.D. Influense of atmospheric and climatic change on plant – pathogen interactions // Plant Pathology. Special Issue: Climate Change and Plant Diseases. – 2011.-Vol. 60,-P. 54-69. 10 R.N. Sturrocka. Climate change and forest diseases // Plant Pathology – 2011. – Vol.60 – P. 133-149

References

1 S.V. Zalesov, B.O. Azbaev, A.N. Rahimzhanov, M.R. Razhanov, Zh.O. Sujundikov Iskusstvennoe lesorazvedenie vokrug g. Astany / // Sovremennye problemy nauki i obrazovanija, 2014. - № 4.-P. 33-45 2 B.O. Azbaev, A.N. Rahimzhanov, M.R. Razhanov, Zh.O. Sujundikov, S.V. Zalesov Jeffektivnost' lesovyrashhivanija vokrug g. Astany / // Nauchnoe tvorchestvo molodezhi – lesnomu kompleksu Rossii: mater. X Vseros. nauch.-tehn. konf. – Ekaterinburg: Ural. gos. lesotehn. un-t, 2014.-Ch. 2.-P. 170 – 173. 3 Cherpakov V.V. Izuchenie prichin usyhanija i gibeli il'movyh porod na Dal'nem Vostoke// Aktual'nye problemy lesnogo kompleksa/ Pod obshhej redakciej E.A. Pamfilova. Sbornik nauchnyh trudov. Vypusk 30. -Brjansk: BGITA, 2011. -P.104-108. 4 Ahmatovich, N. A. Upravlenie riskami v Respublike Tatarstan: vrediteli i bolezni osnovnyh lesoobrazujushhih porod / N. A. Ahmatovich, A. V. Selihovkin, N. G. Magdeev // Lesnoj zhurnal. – 2015. – № 1. – P. 33–38. 5 E.V. Rahimova, G.A. Nam, S.A. Abiev, i dr. Kratkij illjustrirovannyj opredelitel' rzhavchinnyh gribov Kazahstana. Almaty,2015. 307p. 6 Mironenko O. N., Kabanova S. A., Baranov O. Ju., Danchenko M. A. Bakterial'noe zabolevanie bereznjakov v Kazahstane // Vestnik Povolzhskogo gosudarstvennogo tehnologicheskogo univepsiteta. Ser.: Les. Jekologija. Prirodopol'zovanie. 2016. № 3 (31).-P. 87–93. 7 Shvec M.V. Bakterial'naja vodjanka berezy povisloj (Betula pendula Roth.) v Zhitomirskom Poles'e Ukrainy // Lesn. zhurn. 2017.-№ 4.-P. 84–94. 8 Grulke, N. E. The nexus of host and pathogen phenology: understanding the disease triangle with climate change / N. E. Grulke // New Phytologist. –2010. – № 189. – P. 9–11. 10 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

9 Eastburn D.M., McElrone A.J., Bilgin D.D. Influense of atmospheric and climatic change on plant – pathogen interactions // Plant Pathology. Special Issue: Climate Change and Plant Diseases. – 2011.-Vol. 60, P. 54-69. 10 R.N. Sturrocka. Climate change and forest diseases // Plant Pathology – 2011. – Vol.60 – P. 133-149

АСТАНА ҚАЛАСЫН ҚОРШАҒАН ЖАСЫЛ БЕЛДЕМНІҢ ФИТОПАТОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛЫ

С.А. Абиев1, Р.З.Асилханова2, Р.Н.Зияханова1, А.К. Баубекова1 1Л.Н. Гумилев атын. Еуразия Ұлттық университеті, Астана қаласы, Сатпаев көшесі,2 010011, Қазақстан,[email protected] 2С. Сейфуллин атын. Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Мақалада Жасыл белдемнің фитосанитарлық ахуалына баға берілген, ондағы ағаш бұталарды зақымдайтын ауруларды және олардың түрлері анықталған. Жасыл белдемнің барлық 7 орман шаруашылығының жасыл отырғызылымдары фитопатологиялық тұрғыда тексерілді. Жасыл белдемнің жалпы жағдайы толық қанағаттанарлық. Абиоттық аурулар (топырақтық, термиялық, ылғалдылық жағдайларға байланысты) жасыл белдемнің батыс және солтүстік батыс бөлігінде көбірек те, ал биотикалық сипаттағы аурулардың кездесуі, негізінен, белдем учаскелерінің ылғалдылық деңгейіне және ондағы өсімдіктердің түрлеріне тікелей байланы- сты. Бұл аурулар белдемде бірең-сараң өсімдікте кездескенімен, оларға мұқият мониторингтік бақылау жүргізу және мұндай ауруға шалдыққан өсімдіктерді өте қауіпті инфекция ошағы ретінде жойып отыру қажет. Кілттік сөздер: жасыл желек, жасыл белдем, фитопатогенді организмдер, морфоме- трия, мониторинг, идентификация, орман отырғызылымдары, орман ағаштары, саңырауқұлақ организмдері.

PRELIMINARY ASSESSMENT OF THE GENERAL AND PHYTOSANITARY CONDITION OF THE GREEN BELT OF ASTANA

S.А. Аbiev1, R.Z. Аsilhanova 2, R.N. Ziakhanova1, Baubekova A.K.1 1L.N. Gumilyov Eurasian National university, Satpaeva str. 2 Nur-Sultan, 010008, Кazachstan, [email protected] 2S. Seifullin Kazakh Agrotechnical university, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Кazachstan, [email protected]

Summary According do the results of the first year survey abiotic and biotic diseases of trees and shrubs of the Green belt around Astana.Surveys of forest plantations of 7 Green belt forestries were carried out from the second 10-day period of May and first 10 day period of October 2018. The general condition of the Green belt plantations is mainly good. Diseases of forest plantations of abiotic character (soil, temperature and humidity conditions) are more in the Western and North-Western parts of the green belt. As for biotic diseases of forest plantations, their occurrence depends more on the humidity factor of the area, species and plant species in specific areas. Although these diseases occur in single plants and have sporadic distribution, it is necessary to monitor them closely and first of all to eliminate such foci as sources of dangerous infections. Key words: green plantings, green belt, phytopathogenic organisms, morphometry, monitoring, identification, forest stands,forest culture, fungalorganisms. 11 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК: 597

ДИНАМИКА ВЫЛОВА ПРОМЫСЛОВЫХ ВИДОВ РЫБ НА ВОДОХРАНИЛИЩЕ КАПШАГАЙ

Абилов Б.И., научный сотрудник Касымбеков Е.Б., старший научный сотрудник Жаркенов Д.К. гл. ученый секретарь, доктор PhD Пазылбеков М.Ж., научный сотрудник ТОО «Научно-производственный центр рыбного хозяйства», пр.Суюнбая 89а г. Алматы,05000, Казахстан

Аннотация В статье представлен сравнительный анализ промысловых уловов рыб Капшагайского во- дохранилища. Показана промысловая обстановка по вылову рыб (количество рыбопромысловых участков, орудий лова, интенсивность лова и т.д.) на водохранилище. Приводятся материалы по освоению лимита промысловых видов рыб согласно данным промстатистики за 2009-2018 гг. Рассматривается видовой состав популяции промысловых видов рыб и их динамика вылова по годам. Подытоживая вкратце итоги исследования, можно сказать, что в Капшагайском водохра- нилище за последние 10 лет в общей массе улова леща составляет 70%, за ним в порядке умень- шения «выстраиваются» судак, сазан, сом, белый амур и толстолобик. Вобла и карась, из-за ма- лого спроса, осваиваются не в полной мере. Ниже приводится динамика лимита и фактического ловапромысловых рыб в водоеме. Ключевые слова: Водохранилище Капшагай, ихтиофауна, промысловый запас, объем, ли- мит, интенсификация, вылов, рыба, динамика.

Ведение В последние годы в ихтиофауне многих объем вылова не превышал 1,5 тыс. тонн (1977 регионов республики Казахстан происходят г.), причем основу его составлял лещ [3]. значительные изменения. Сокращается разно- По литературным данным [4] в конце образие аборигенных видов по причинам ан- XX века вылов рыбы составлял от 318 до 692 тропогенного характера, к которым относятся тонн, что далеко не соответствовало реаль- изменения режима малых рек, зарегулирова- ным продукционным возможностям водоема. ние течения средних и крупных рек, эвтрофи- Интенсификация освоения рыбных запасов кация и токсикация рек, озер и водохранилищ. на Капшагайском водохранилище возможна, Они ведут к нарушениям структуры и функ- главным образом, за счет изменения мест и ционирования пресноводных экосистем, со- сроков промысла, введения вследствие огра- обществ и популяций отдельных видов рыб, к ничений в применении активных орудий лова. деградации и сокращению биотопов [1]. При В начале XXI века ситуация с исполь- этом важно не только выявить современное зованием рыбных запасов несколько улучши- состояние ихтиофауны водотоков и водоемов, лась. В 2003 г. было отловлено 1,3 тонны рыбы но и проследить динамические процессы, ко- и освоение лимита составило 79%. А в 2005 торые происходят в их экосистемах [2]. году освоение лимита составило 82%, т.е. го- Капшагайское водохранилище - один довой улов составило 1,2 тонны рыбы. В чис- из крупнейших рыбохозяйственных водоемов ле положительных тенденций, улучшения си- Казахстана. При проектировании водохрани- туации с освоением лимита наиболее ценных лища предполагалось ежегодно вылавливать видов: сазан, судак и др. виды, процент осво- 2,8 тыс. тонн промысловых видов рыб, треть ения увеличился до 70-77% против 30-40% в уловов должен был составлять сазан. Однако конце 90-х годов. за весь период существования водоема общий

12 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Материалы и методика исследований В основу работы положен анализ много- же собственных исследований и литературных летней динамики за период 2009-2018 гг. вы- источников. Всего было обследовано 15 стан- лова на основе промысловой статистики, а так- ций (рисунок 1).

Рисунок 1 – Водохранилище Капшагай со станциями наблюдении в 2018г.

Целью отбора ихтиологических проб яв- экспозиция 5-10 мин, через каждые 10 дней – ляется сбор данных о видовом, половом, воз- суточные пробы (интервал 2-3 часа). Дан-ные растном и др. биологических показателях по- заносились в журнал и фиксировалась для по- пуляции рыб, их массе и размерах. Вылов рыб следующей обработки в лабораторных услови- производился набором стандартных орудий ях на основе методики Павлова Д.С. [5]. лова. В обязательный набор орудий лова вхо- Уловы сетных, неводных и других ору- дил порядок - ставных, и сплавных сетей (для дии лова сортировались по видам, просчиты- р.Иле), ручной и мальковый невод. вались, взвешивались, дан¬ные заносились в Характеристики стандартных орудий карточки сетных уловов и размерно-весового лова: ставные сети - длина 25 м, каждая, вы- состава. Для определения возраста сома бра- сота 2-3 м. Порядок ставных сетей состоит из лись позвонки, а для других видов рыб чешуя. 10 и более сетей с различной ячеей - 20, 24, 30, Определение производилось по методике И.Ф. 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 110, 120 мм, сплав- Правдина и Н.И. Чугуновой. ные режевые – длина 50-100 м, размер ячей 95 Отбор и обработка ихтиологического мм, 75 мм и 65 мм, высота 3-4 м, ручной не- материала осуществлялись по общепринятым вод – длина 50 м, высота – 2 м, размер ячей методикам [6-8]. Численность рыб определя- 24 мм, мальковый невод - длина 6 м, размер лась методом площадей по результатам нево- ячей в крыльях 5мм и мотне - 3 мм, а также для дной съемки исследовательскими неводами – отлова пассивной молоди – ихтиопланктон- по методике ВНИИПРХ [9], с использованием ная конусная сеть (ИКС – 50). Протяжка ИКС работ Малкина Е.М. [10] и Бабаяна В.К. [11]. производилась в дневное и вечернее время,

Основные результаты исследований В настоящее время промысловый запас idella), белый (Hypophthalmichhtys molitrix) и рыб бассейна на 80-90 % составляют акклима- пестрый толстолобики (Aristichtis nobilis), и тизанты – лещ (Abramis brama), судак (Sander др. Но не все рыбоводно-акклиматизационные lucioperca), сом (Silurus glanis), жерех (Aspius мероприятия достигли цели, и многие попытки aspius) и сазан (Cyprinus carpio). В соответ- оказывались неудачными. Лишь часть аккли- ствии с целенаправленным формированием матизационных работ достигла своей цели, в промысловой ихтиофауны в водоемы бассейна повышении рыбопродуктивности водоемов, были в разное время акклиматизированы шип часть из них провалились из-за недоучета спец- (Acipenser nudiventris), аральский усач (Barbus ифики водоемов и биологических особенно- brachycephalus), белый амур (Ctenopharyngodon стей вселенцев [3]. 13 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

В настоящее время современная ихтио- при транспортировке растительноядных рыб. фауна Капшагайского водохранилища включа- И проникши, в водоем из одной его боковых ет 33 вид рыб, которые на 85 % состоят из чу- притоков рек Алматы. жеродных видов, из которых только 10 видов Река Иле имеет большое значение в фор- относятся к промысловым рыбам, и промысло- мировании биоресурсов Капшагайского водо- вая ихтиофауна полностью представлена ин- хранилища, и основные промысловые рыбы тродуцентами и акклиматизантами. По литера- целиком или в значительной степени воспроиз- турным данным, исходная ихтиофауна Балкаш водятся в ней и пойменных водоемах. Несмотря - Илийского бассейна, где создано водохрани- на сильную зарегулированность, гидрологиче- лище Капшагай состояло преимущественно ский режим р. Иле, пока сохраняет естествен- из представителей нагорно-азиатского фауни- ный облик, что является благоприятным для стического комплекса и оказалось крайне бед- формирования самовоспроизводящихся стад ной в видовом отношении – несколько видов ценных промысловых рыб – белого амура, бе- гольцов, османы, маринки, балхашский окунь лого и пестрого толстолобиков. [4]. В последнее годы в составе ихтиофауны Лимит изъятия объектов животного водохранилища зарегистрированы новые слу- мира определяется в соответствии с биологи- чайные вселенцы, как китайский черный лещ ческим обоснованием [12], подготовленным (Megalobrama terminalis), обитает на водоемах на основании материалов учета численности Восточной Азии от реки Амур до Южного Ки- за предыдущий год, мониторингом объектов тая. Занесен в Красную книгу России 2001 году животного мира и среды их обитания, научных как вид, находящийся под угрозой исчезнове- исследований и утверждается приказом Мини- ния [21]. В Казахстане обнаружен был в 1999 стра сельского хозяйства (ранее постановле- году в верховье водохранилища Капшагай про- нием Правительства Республики Казахстан). никшие по реке Иле, с сопредельной страны – Установленный лимит на вылов промысловых КНР и змееголов (Channa argus) чужеродный видов рыб по Капшагайскому водохранилищу вид, попавший в Среднюю Азию и Казахстан за ряд лет, в тоннах, представлен в таблице 1.

Таблица 1 - Установленный лимит на вылов промысловых видов рыб по Капшагайскому водохранилищу за 2009-2018 гг., в тоннах (утвержденный приказом МСХ РК) Годы № Виды рыб 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1 Лещ 690,0 792,17 798,8 600,1 650 627,5 565,8 565,8 534,4 427,6 2 Судак 68,0 85,77 72,3 51,0 58,0 46,1 46,1 46,1 44,7 29,0 3 Сазан 52,0 66,98 41,2 25,6 28 31 28,9 27,7 25,51 19,6 4 Жерех 30,0 26,0 35,4 34,1 37,0 36,8 27,6 27,6 26,1 21,2 5 Белый толстолобик 72,0 83,97 67,8 59,2 65,0 56,8 56,8 42,6 39,8 16,8 6 Белый амур 18,0 24,87 20,3 11,0 15,0 13,9 17,0 17,0 15,7 11,7 7 Вобла 10,0 26,86 34,5 39,8 37,0 43,5 42,3 42,3 40,1 38,6 8 Карась 5,0 8,8 9,0 9,2 13,0 17,4 18,5 16,9 16,0 13,1 9 Сом 44,0 74,61 56,9 52,0 79,0 56,6 58,5 58,0 54,9 40,6 10 Змееголов - - - - 9,0 32,1 27,4 26,2 24,8 21,5 Итого: 989,0 1190,0 1136,2 882,0 991,0 961,7 891,5 870,2 822,1 639,8

Как видно из таблицы 1, на Капшагай- еголова в размере 9 тонн с последующим воз- ском водохранилище в течение последних лет растанием лимита до 32,1 тонн (2014 г.). на долю леща в общем объеме рыбодобычи Согласно данным промстатистики про- приходится около 70%, следом идут - судак, цент освоения установленного лимита в во- сазан, сом, белый амур и толстолобик как наи- дохранилище Капшагай за 2009-2018 гг. до- более ценные промысловые виды рыб. Крайне стигает 98,1 %, т.е. фактический вылов не мало учитываются вобла и карась. Начиная, с превышает 1114,9 т (таблица 2). 2013 года устанавливается квота на вылов зме- 14 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 2 - Фактический вылов промысловых видов рыб в водохранилище Капшагай, за ряд лет годы Установленный лимит Фактический улов % освоения 2009 989,0 972,90 98,4 2010 1190,0 1128,50 94,8 2011 1136,2 1114,90 98,1 2012 882,0 785,77 89,1 2013 991,0 889,18 89,7 2014 961,7 894,46 93,0 2015 891,5 874,24 98,1 2016 870,2 825,18 94,8 2017 822,01 815,83 99,2 2018* 639,8 239,30 37,4 Примечание: *- данные по состоянию 01.09. 2018 г.

В 2012 г. было отловлено 785,77 т рыбы благоприятной для рыболовства, процент ос- и освоение лимита составило 89,1%. В 2018 воения лимита вылова достиг 99,2% (815,83 году процент освоения лимита вылова рыбы тонн). Многолетняя динамика вылова промыс- за 8 месяцев – составило 239,30 тонн (37,4%). ловых рыб по данным промстатистики в виде Промысловая обстановка 2017 г. была более графика представлена на рисунке 2.

Примечание: * - данные по состоянию 01.09. 2018 г. Рисунок 2 - Многолетняя динамика вылова промысловых видов рыб в водохранилище Капшагай Низкий процент освоения лимита в теку- февраля текущего года по 15 февраля будуще- щем году может быть связан с поздним утверж- го года) будет освоен практически полностью дением лимита. Учитывая, что благоприятным (около 95-99%). сезоном для рыболовства является зимний Следует принять во внимание, что офи- период и при соответствующей организации циальный вылов не всегда соответствует фак- и интенсификации промысла можно ожидать, тической. Существует так называемый ННН что установленный лимит текущего года до вылов (нелегальный, неучтенный и нерегули- его окончания, т.е. до 15 февраля 2019г. (со- руемый) [13]. Так, по нашим ежегодным на- гласно Закона РК «Об охране, воспроизводстве блюдениям (экспедиционные выезды), осво- и использовании животного мира» от 9 июля ение квоты вылова рыбы доходят до 100% и 2004 года N 593 - Лимит изъятия объектов жи- полагаем, что показатели статистики вылова вотного мира устанавливается на период с 15 судака, сазана и других, ценных в коммерче-

15 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ском отношении видов рыб, не отражают ис- плавсредств). В таблице 3 представлено коли- тинную картину и крайне мало учитывается в чество рыбаков, орудий лова по типам орудии промысловой статистике их вылов. Которые и количество лодок рыбодобывающих органи- изымаются как для личного, так и продажи, в зации по данным рыбоохраны (Алматинская основном так называемые коммерчески цен- областная территориальная инспекция лесного ные виды (сазан, белый амур, толстолобик, хозяйства и животного мира - АОТИЛХЖМ). судак) Одним из существенных вопросов при В настоящее время Капшагайское водо- рассмотрении эффективности рыбохозяй- хранилище разделено на 4 рыбопромысловых ственного использования водоема является района, на которых размещены 23 рыбопро- размещения на нем рыбаков. Основная часть мысловых участка. Для достоверной оцен- рыбоучастков природопользователей имеют ки запасов рыб, регулирования рыболовства, площади облова в пределах от 3-х до 6 тыс. большое значение имеют сведения об уровне гектаров и соответственно от 4-х до 9 км бере- промысловой нагрузки на рыбохозяйственный говой зоны. водоем (количество рыбаков, орудий лова и Таблица 3 - Распределение рыбаков, плавсредств, орудий лова в водохранилище Капшагай по годам (АОТИЛХЖМ) Орудия лова, шт. Кол-во Кол-во Кол-во годы лодок, рыбаков, организации сети невода вентери крюч.снасть шт. чел. 2009 19 3330 39 - 6750 214 218 2010 21 4545 41 1 4670 214 244 2011 21 3540 32 612 6800 143 211 2012 21 2070 17 - - 122 87 2013 20 1515 13 1 2650 78 100 2014 19 1845 13 1 2955 99 122 2015 20 2475 16 - 1850 163 118 2016 19 2220 20 - - 170 177 2017 19 3645 22 - - 244 92* 2018 15 2760 16 - 7480 101 154 Примечание: *- количество бригад

В соответствии данных промстатисти- ных сомов, которые плохо ловятся на сети, ры- ки за последние 10 лет на рыбопромысловых баками применяются крючковые снасти [14]. участках работало около 20 рыбодобывающих Согласно промстатистики, в 2018 году организаций. Наибольшее количество рыбаков значительно сократилось количество рыбодо- от 218 до 244 чел. приходилось на 2009-2010 бывающих организации до 15, а численность гг., количеством лодок, выставляемых сетей, рыбаков на промысле составило 154 челове- неводов и крючковых снастей. Наименьшее ка. Количество лодок – 101 шт., орудий лова количество рыбаков, орудий лова и плав- - ставных сетей снизилась до 2760 ед., но в средств было представлено в 2012-2013 гг. несколько увеличилось количество побочных Между тем, статистика широкого при- орудий лова - крючковых снастей практически менения неводов на промысле вызывает со- в 2 раза. мнения. Как известно, из-за плохой зачистки При анализе промысловых уловов от- зоны затопления водохранилища и закоряжен- дельных рыбаков имеют место случаи чрез- ности ложа применение здесь более эффектив- мерно высокого прилова рыб, меньше промыс- ных активных орудий лова - неводов и тралов ловых размеров - судака и леща. Такое бывает практически невозможно. Поэтому основными в случае применения сетей с меньшим разме- орудиями лова на промысле являются в основ- ром ячеи (50-45 мм), разрешенных правилами ном ставные сети. Для лова хищных рыб, круп- рыболовства - 55 мм.

16 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Резюмируя состояние промысловой об- во всех рыбопромысловых районах водоема становки по годам и степени использования основной промысловой рыбой, как и ранее, яв- промысловых запасов Капшагайского водо- ляется лещ, достигающий в уловах до 85%. Со хранилища можно констатировать, что основ- времен освоения запасов леща в водохранили- ной объем добычи приходиться на леща доля ще, его объем добычи составлял не менее 40 % которого составляет от 64 до 70 % улова. При от общего улова [18]. И в 1983 году доходили рассмотрении видового состава популяции до 92 %. Наиболее максимальный вылов леща рыб более полную картину дает анализ мате- в объеме 1024 т отмечено в 1990 г. В после- риалов промысловой статистики. Динамика дующие годы, вплоть до 1992 г., не опускался вылова промысловых видов рыб в водохра- ниже 80 %, в 1997 г. составил 87 % (354, 3 т.), нилище Капшагай, по годам в процентах %, в 1998 г. – 65 % (427,6 т.), в 1999 г. – 83 % представлена на рисунках 2, 3, 4. (381,15 т.). В начале 2000-х г. уловы леща зна- Как видно из рисунка 3, наиболее мно- чительно увеличились и достигли до 1087 тонн гочисленным и массовым видом в промысле в 2004 г. И уже в течение многих последних является - лещ. В Балкаш-Илийском бассейне лет на долю леща в общем объеме рыбодобычи лещ является акклиматизантом, обладает ши- приходится около 70%. В 2017 году по данным рокой пластичностью и способен осваивать промстатистики, общий объем вылов леща со- разнообразные экологические ниши. По свод- ставило 65%. ным данным по уловам природопользователей

Рисунок 3 – Динамика вылова карповых видов рыб по годам, % Сазан - один из наиболее ценных рыб обрел благоприятную экологическую нишу и внутренних водоемов Казахстана. Сазан рас- образовал 2 формы [15] - полупроходную и пространен по всему водохранилищу, в ос- жилую. Численность и запасы жереха по срав- новном массе он обитает и нагуливается, при- нению с другими промысловыми видами наи- держиваясь акватории левобережной части более низкая. Промысловая статистика учиты- водоема. Анализ многолетних данных по вы- вает добычу жереха в водохранилище, начиная лову сазана, показывает, что после наполнения с 1974 г., и его доля в общем улове составляла водохранилища уловы достигали максималь- 0,23 %. Максимальный улов жереха прихо- ного значения (до 260 т). В дальнейшем уловы дился на 1986 - 1987 гг. (119 и 140 т, соответ- стали заметно сокращаться, а затем, с 2000-х ственно). Более поздние сведения статистики годов уловы постепенно увеличились, и со- показывают резкое снижение объема вылова, с ставили 65 тонн. Как видно из таблицы 1, по понижением улова до 8 тонн 2003 году. Начи- данным промстатистики вылов сазана резко ная с 2009 года и до настоящего времени еже- снизился в 2012 г. до 25,6 т (составляя в сред- годный лимит жереха находился в пределах 30 нем 2,9%) от фактического улова. В настоящее тонн, то есть вылов составлял в среднем 3,9% время улов сазана составляет в среднем 3,6% от фактического улова. В текущем году уста- от общего улова. новлен лимит жереха на 21,2 тонны. Жерех в Капшагайском водохранилище В Балхаш-Илийский бассейн судак все- 17 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

лялся в 1957-1959 гг. После перекрытия р. рован в 1975 году. Затем его уловы постепенно Иле плотиной Капшагайской ГЭС из низовий снизились, особенно в 1990-е годы до 8 тонн. В р. Иле было вселено 1270 экз. судака с целью 2000-х годах вылов резко возрастает, с возрос- ускорения формирования его популяции в во- шим спросом на судака за границей. Соглас- дохранилище [16]. Судак встречается по всей но анализу промстатистики, в промысловых акватории водохранилища Капшагай. В про- уловах вылов судака стоит на втором месте, и мысловых уловах судак отмечался с самого на- процент освоения его за ряд лет в среднем со- чала освоения водохранилища. Максимальный ставил 6% (рисунок 4) от фактического улова. вылов жереха в объеме 202,4 т был зарегистри-

Рисунок 4 – Динамика вылова хищных видов рыб по годам, %

В период заполнения водохранилища рек. Сом начал встречаться в уловах с 1975 численность сома была незначительной. И года, в этот период его доля от общего вы- характеризуется как вид, наиболее многовоз- лова составляла (0,1 %). А потом, с каждым растной структурой популяции, по сравнению годом сом стал наращивать свою численность. с другими промысловыми рыбами. Распро- Исходя, из материалов видим, что в 2015 году странен он по всему водохранилищу, и значи- его доля вылова постепенно выросла до 6,2% тельные скопления образует в верхней части (рисунок 5) от общего фактического улова и водохранилища, в его русловой части, а также это тенденция сохраняется, по сей день. в районе устьев впадающих в водохранилище

Рисунок 5 - Динамика вылова растительноядных рыб по годам, %

18 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Промысловое освоение растительно- сто после леща. В водохранилище как прилов ядных рыб в водохранилище Капшагай было отмечалась в промысловых уловах с 1975 г. К начато с 1974 года, но его доля в уловах была 1980 г. вышла на шестое место в промысловых незначительна. Стабильный вылов с последу- уловах. В настоящее время промысловые за- ющим возрастанием можно отметить с 1997 по пасы осваиваются слабо, поскольку применяе- 2007 гг. мые на водохранилище основные орудия лова Белый амур - численность его в водо- (сети) имеют минимальный размер ячеи 55 хранилище невелика. Распространен по всей мм и выше, которые в состоянии удерживать акватории водоема, наибольшие скопления только наиболее крупных особей. Динамика образуют в верхней левобережной части во- объемов вылова воблы в водохранилище пока- дохранилища и в подпорной зоне, где развита зывает, что процент освоения увеличился до высшая водная растительность - их основная 4,9% от общего улова (42,3 т). пища. По данным промстатистики в 2009-2012 Карась - в водохранилище довольно гг., вылов белого амура варьировал от 9,8 до редок и отмечаются только в заросших мел- 22,3 т (доля от общего улова составляла в сред- ководьях залива и устьях рек. В промысловых нем 1,2 %). В настоящее время установленный уловах до 2001 г. не фиксировался. В коммер- лимит белого амура находится в пределах 15 ческом отношении не считается ценной про- тонн, годовой вылов в среднем составляет 2% мысловой рыбой. Поэтому его промысловые от общего улова (см. рисунок 4). запасы природопользователями используются Белый толстолобик распространен по слабо, средний вылов составляет 1,4% от об- всей акватории водохранилища. Массовые щего улова. скопления образовывает в весенний период Промысловое освоение змееголова в во время нерестовых миграций в р. Иле. Зи- водохранилище Капшагай начато с 2014 года мой они концентрируются в нижней части (см. рисунок 3), и максимальный вылов со- водохранилища, занимая наиболее глубокие ставил 29,8 тонн (3,3% от общего улова). Как части водохранилища, так как осеню кормо- было сказано выше, он был завезен вместе с вые объекты – остатки фито и зоопланктона, молодью карпа и растительноядных рыб из скапливаются в этой части водохранилища. И бассейна Арала в один из прудов вблизи Ал- поэтому наибольшая часть лимита добывает- маты, откуда по оросительным каналам попал ся промыслом в зимний период. Наибольший в реку Малая Алматинка, а затем в Каскелен, вылов белого толстолобика до 69,6 т (6,7% от которая впадает в водохранилище Капшагай общего улова) было отмечено в 2009 г. (рис. [18-20]. В первые, в водохранилище взрослые 4), с последующим уменьшением освоение ли- особи змееголова в единичных экземплярах мита до 39,5 тонн (составляя в среднем на 4,8% стали встречаться в уловах рыбаков, а также от общего улова) 2017 году. В текущем году в наших научно-исследовательских уловах на- утвержденный лимит белого толстолобика со- чиная с 2008 года, ежегодно наращивая свое кращен до 16,8 тонн. присутствие в уловах. В настоящее время вы- Вобла - многочисленный вид водохра- лов змееголова находится на уровне 25 тонн (в нилища, по численности занимает второе ме- среднем 3% от общего лимита).

Обсуждение полученных данных и заключение Таким образом, можно констатировать, дохранилище, что в свою очередь необходимо что состояние промысловой обстановки и снизить их излишнюю численность на водо- степень использования промзапасов на водо- еме и поднять производительность труда. Для хранилище Капшагай за ряд лет находился в рационального использования запасов рыб тенденции. Для рационального использования водохранилища рекомендуется использовать запасов рыб водохранилища, промысел не дол- и практиковать неводной лов, в небольших ко- жен превышать пополнение особенно для цен- личествах, для вылавливания малоценных ви- ных промысловых в коммерческом отношении дов рыб таких как – вобла и карась. видов рыб. Подводя итоги, можно отметить, что ди- Количество промысловых орудий лова, намика промысла рыб за последние 10 лет по- рыбаков и лодок имеет актуальное значение казывает, что освоение установленного годо- для ведения рационального промысла на во- вого лимита находится в пределах 89-98%, что 19 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

является хорошим показателем. Принимая во лимита составляет более 100%, при этом пере- внимание неучтенный вылов, можно предпо- лов отмечается для более ценных в коммерче- лагать, что фактическое освоение ежегодного ском отношении видов рыб.

Список литературы

1 Шатуновский М.И. Мониторинг биоразнообразия.-М.: ИПЭЭ РАН, 1997.-С. 154-158. 2 Ручин А.Б., Клевакин А. А., Семенов Д.Ю., Артаев О.Н. Многолетняя динамика и со- временный видовой состав рыбообразных и рыб бассейна реки Суры // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. 2012.-Т. 14.-№5 3 Исбеков К.Б., Жаркенов Д. К. Чужеродные виды рыб в водоемах бассейна реки Или и проблема биологических инвазий. 4 Рыбы Казахстана. Т.1 - Алма-Ата: «Наука», 1986. – 271 с. 5 Павлов Д.С., Нездолий В.К., Ходоревская Р.П., Островский М.П. , Попова И.К. Покатная миграция молоди рыб в реках Волга и Или. – М.: Наука, 1981. –320 с. 6 Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб.-М.: Пищевая промышленность.,1966.-376 с. 7 Спановская В.Д., Григораш В.А. К методике определения плодовитости единовременно и порционно нерестующих рыб // Типовые методики исследования продуктивности видов рыб в пределах их ареалов. - Вильнюс, 1976. - Ч.2. - С. 54 - 62 8 Зыков А.А. Метод оценки коэффициентов естественной смертности дифференцирован- ных по возрасту рыб // Сб. науч. трудов. ГосНИОРХ, 1986.- Вып .243.- С.14 -22 9 Сечин Ю.Т. Методические указания по оценке численности рыб в пресноводных водо- емах. – М.: ВНИИПРХ, 1990. – 52 с. 10 Малкин Е.М. Репродуктивная и численная изменчивость промысловых популяций рыб. – М.: изд-во ВНИРО, 1999. – 146 с. 11 Бабаян В.К. Предосторожный подход к оценке общего допустимого улова (ОДУ). – М.: ВНИРО, 2000. 12 Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром» утвержденным приказом Министра окружающей среды и водных ресурсов Республики Казах- стан от 04.04.2014 г. № 104-Ө. 13 Асылбекова С.Ж., Исбеков К.Б., Куликов Е.В., Неваленный А.Н. Акклиматизация рыб и водных беспозвоночных в водоемах Казахстана.//Монография. КазНИИРХ. Алматы, 2018 г. С.238 14 Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков, разработка биологических обоснований ОДУ (общих допустимых уловов) и выдача рекомен- даций по режиму и регулированию рыболовства на водоемах Балхаш – Алакольского бассейна. Раздел: Капшагайское водохранилище. КазНИИРХ.- Алматы, 2009 г. 15 Дукравец Г.М. некоторые данные о змееголове Channa argus (Cantor, 1842) в бассейне р. Или // Известия НАН РК. Сер. биол. и мед. – 2007.- №2 (260). – С. 15-22. 16 Баимбетов А.А. Систематика и биология жереха Капчагайского водохранилища // Биол. Науки.- Алма-Ата: КазГУ, 1975. –Вып. 9.- С. 66-71. 17 Рыбы Казахстана– Алма-Ата: Наука, 1989.- Т.4. – 312 с. 18 Баимбетов А.А., Олжабекова К.Б. Динамика численности и биология леща Капчагай- ского водохранилища // Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна р. Или. – Алма-Ата: Каз- ГУ, 1982. –С. 75-86. 19 Экологический мониторинг, разработка путей сохранения биоразнообразия и устойчи- вого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов. Раздел: Капшагайское водохранилище и река Иле, НПЦРХ,-Алматы, 2005.-С.120 20 Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков, разработка биологических обоснований предельно допустимых уловов рыбы и других водных животных, режиму и регулированию рыболовства на рыбохозяйственных водоемах междуна- родного, республиканского значений и водоемах ООПТ Балкаш-Алакольского бассейна, а также 20 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

оценка состояния рыбных ресурсов на резервных водоемах местного значения. Раздел: Водохра- нилище Капшагай, КазНИИРХ – Алматы, 2018.-С.152. 21 Красная книга Российской Федерации (животные)/РАН; Гл.редкол.: В.И. Данилов-Да- нильян и др. – М.: АСТ: Астрель, 2001.-С.-862

References

1 Shatunovskiy M.I. Monitoring bioraznoobraziya. M.: IPEE RAN, 1997. р. 154-158. 2 Ruchin A.B., Klevakin A. A., Semenov D.Yu., Artaev O.N. Mnogoletnyaya dinamika i sovremennyiy vidovoy sostav ryiboobraznyih i ryib basseyna reki Suryi // Izvestiya Samarskogo nauchnogo tsentra Rossiyskoy akademii nauk. 2012.-T. 14. #5 3 Isbekov K.B., Zharkenov D. K. Chuzherodnyie vidyi ryib v vodoemah basseyna reki Ili i problema biologicheskih invaziy. 4 Ryibyi Kazahstana. T.1 - Alma-Ata: «Nauka», 1986. – 271 р. 5 Pavlov D.S., Nezdoliy V.K., Hodorevskaya R.P., Ostrovskiy M.P. , Popova I.K. Pokatnaya migratsiya molodi ryib v rekah Volga i Ili. – M.: Nauka, 1981. –320 s. 6 Pravdin I.F. Rukovodstvo po izucheniyu ryib. M.: Pischevaya promyishlennost.,1966.-376 s. 7 Spanovskaya V.D., Grigorash V.A. K metodike opredeleniya plodovitosti edinovremenno i portsionno nerestuyuschih ryib // Tipovyie metodiki issledovaniya produktivnosti vidov ryib v predelah ih arealov. - Vilnyus, 1976. - Ch.2. - S. 54 - 62 8 Zyikov A.A. Metod otsenki koeffitsientov estestvennoy smertnosti differentsirovannyih po vozrastu ryib // Sb. nauch. trudov. GosNIORH, 1986.- Vyip .243.- P.14 -22 9 Sechin Yu.T. Metodicheskie ukazaniya po otsenke chislennosti ryib v presnovodnyih vodoemah. – M.: VNIIPRH, 1990. – 52 s. 10 Malkin E.M. Reproduktivnaya i chislennaya izmenchivost promyislovyih populyatsiy ryib. – M.: izd-vo VNIRO, 1999. – 146 s. 11 Babayan V.K. Predostorozhnyiy podhod k otsenke obschego dopustimogo ulova (ODU). – M.: VNIRO, 2000. 12 Pravila podgotovki biologicheskogo obosnovaniya na polzovanie zhivotnyim mirom» utverzhdennyim prikazom Ministra okruzhayuschey sredyi i vodnyih resursov Respubliki Kazahstan ot 04.04.2014 g. # 104- 13 Asyilbekova S.Zh., Isbekov K.B., Kulikov E.V., Nevalennyiy A.N. Akklimatizatsiya ryib i vodnyih bespozvonochnyih v vodoemah Kazahstana.//Monografiya. KazNIIRH. Almatyi, 2018 g. р.238 14 Opredelenie ryiboproduktivnosti ryibohozyaystvennyih vodoemov i/ili ih uchastkov, razrabotka biologicheskih obosnovaniy ODU (obschih dopustimyih ulovov) i vyidacha rekomendatsiy po rezhimu i regulirovaniyu ryibolovstva na vodoemah Balhash – Alakolskogo basseyna. Razdel: Kapshagayskoe vodohranilische. KazNIIRH.- Almatyi, 2009 g. 15 Dukravets G.M. nekotoryie dannyie o zmeegolove Channa argus (Cantor, 1842) v basseyne r. Ili // Izvestiya NAN RK. Ser. biol. i med. – 2007.- #2 (260). – р. 15-22. 16 Baimbetov A.A. Sistematika i biologiya zhereha Kapchagayskogo vodohranilischa // Biol. Nauki.- Alma-Ata: KazGU, 1975. –Vyip. 9.- р. 66-71. 17 Ryibyi Kazahstana– Alma-Ata: Nauka, 1989. .- T.4. – 312 р. 18 Baimbetov A.A., Olzhabekova K.B. Dinamika chislennosti i biologiya lescha Kapchagayskogo vodohranilischa // Izuchenie zooprodutsentov v vodoemah basseyna r. Ili. – Alma-Ata: KazGU, 1982. –р. 75-86. 19 Ekologicheskiy monitoring, razrabotka putey sohraneniya bioraznoobraziya i ustoychivogo ispolzovaniya resursov ryibopromyislovyih vodoemov transgranichnyih basseynov. Razdel: Kapshagayskoe vodohranilische i reka Ile, NPTsRH, Almatyi, 2005 g. р.120 20 Opredelenie ryiboproduktivnosti ryibohozyaystvennyih vodoemov i/ili ih uchastkov, razrabotka biologicheskih obosnovaniy predelno dopustimyih ulovov ryibyi i drugih vodnyih zhivotnyih, rezhimu i regulirovaniyu ryibolovstva na ryibohozyaystvennyih vodoemah mezhdunarodnogo, respublikanskogo znacheniy i vodoemah OOPT Balkash-Alakolskogo basseyna, a takzhe otsenka sostoyaniya ryibnyih resursov na rezervnyih vodoemah mestnogo znacheniya. Razdel: Vodohranilische Kapshagay, 21 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

KazNIIRH – Almatyi, 2018 g. р.152. 21 Krasnaya kniga Rossiyskoy Federatsii (zhivotnyie)/RAN; Gl.redkol.: V.I. Danilov-Danilyan i dr. – M.: AST: Astrel, 2001. р.-862

ҚАПШАҒАЙ СУҚОЙМАСЫНДАҒЫ КӘСІПТІК БАЛЫҚ ТҮРЛЕРІН АУЛАУ ДИНАМИКАСЫ

Б.И. Абилов, ғылыми қызметкер Е.Б. Касымбеков, аға ғылыми қызметкер Д.К. Жаркенов, бас ғылыми хатшы, PhD М.Ж. Пазылбеков, ғылыми қызметкер «Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС, Сүйінбай даңғылы 89а Алматы қ., 050000, Қазақстан

Түйін Мақалада Қапшағай суқоймасындағы акклиматизациялық жұмыстардан кейінгі балық- тардың түрлік құрамы және олардың санының таралуы келтірілген. Сондай-ақ, ғылыми-зерттеу ауларында суқоймаға кездейсоқ енген түрлер қара тыран және жыланбас балықтардың санының өсімі мен таралуы келтірілген. Соңғы жылдардағы зерттеу жұмыстарының қорытындысы бой- ынша суқоймадағы кәсіптік балықтардың ихтиофауналық құрамында айтарлықтай өзгерістер байқалмады. Кәсіптік аулауда доминантты түр болып тыран және көксерке сазан балықтары болды. Сонымен қатар, жыл сайынғы «Алматы облысы орман шаруашылығы және жануар- лар дүниесі территориялық инспекциясының» Қапшағай суқоймасына бекітілген балықтарды аулау лимитін игеру бойынша және де балықшылар саны, негізгі ау құралдары жайындағы мағлұматтарға сараптама жасалған. 2009-2018 жылдардағы мәліметтерді сараптау нәтижесінде суқойма бойынша жалпы лимитттің 89-98 % игерілетіні анықталды. Кілттік сөздер: Қапшағай суқоймасы, ихтиофауна, кәсіптік қор, көлем, лимит, қарқындылық, аулау, балық, динамика.

DYNAMICS OF FISHING INDUSTRIAL SPECIES OF FISHES IN KAPSHAGAY RESERVOIR

Abilov B.I., Researcher Kasymbekov E.B., Senior Researcher Zharkenov D.K. Ch. Scientific Secretary, PhD Pazylbekov M.Zh., Researcher Fisheries Research and Production Center LLP, Suyunbai Avenue 89a, Almaty, Kazakhstan

Summary The article shows the composition and distribution of fish species after the acclimatization works at the Kapshagay reservoir. Also, in the research holes there is a growing number and distribution of blackcurrant and snakefish species that accidentally enter the reservoir. According to the results of recent years, there was no significant change in the ichthyofauna composition of professional fish in the reservoir. Professional hunting was dominated by the hawthorn and hawthorn was a hawthorn. In addition, an annual examination of the Kapshagay reservoir of the "Territorial Forestry and Fauna Territorial Inspection of Almaty Region" for the development of fish catch limit and the number of fishermen, and the main components of the fishery.As a result of the analysis of the data for 2009- 2018 it was found out that 89-98% of the total limit of reservoirs is mastered. Key words: Kapshagay reservoir, ichthyofauna, commercial stock, volume, limit, intensification, catch, fish, dynamics. 22 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ӘОЖ: 5995.636:639

ПРОБИОТИКТІҢ АКСЕЛЕРАТ ҚОЯН ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ СОЙЫС КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕТ САПАСЫНА ӘСЕРІ

Л.М. Бұршақбаева Н.М. Нұрғожаева С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғ. 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Аннотация Бұл мақалада құрамы B. subtilis и B. Licheniformis бактерияларының штаммдарынан тұратын пробиотикалық препаратты қолданып, қоян шаруашылығында зерттеу жұмыстарын жүргізу нәтижесінде акселерат қояндардың өнімділік сапасын арттырудың жаңа жолдары анықталды. Ак- селерат қоян шаруашылығында экологиялық таза қоян етін өндіру маңызды міндеттердің бірі бо- лып табылады. Осыған орай, акселерат қоян тұқымдарын күтіп-бағумен қатар, азықтандырудың тиімді жолдары анықталып, ғылыми тұрғыдан негіздеме берілді. Тәжірибе жұмыстарының ныса- ны ретінде таза тұқымды ірі ақ қоян және советтік шиншилла тұқымдары, сонымен қатар акселе- рат қояндардың өнімділік сапасын арттыру мақсатында құрамы сүт қышқылды бактериялардан тұратын «Рескью кит» пробиотигі алынды. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында тәжірибелік және бақылау топтарындағы акселерат қоян тұқымдарының сойыс көрсеткіштері мен етінің химиялық құрамы мен пробиотикті қолданудың тиімді мөлшері (10 г/ 1 кг) анықталды. Кілттік сөздер: пробиотик, акселерат, ірі ақ қоян, советтік шиншилла, сойыс салмағы, сойыс шығымы, қоян шаруашылығы, рескью кит, ет өнімділігі.

Кіріспе Қазіргі уақытта елімізде халықты эколо- мөлшерде қиын гидролизденетін компонент- гиялық таза өнімдермен, оның ішінде әсіресе ет тер кездесетін азықтардан тұрады. Енесінен өнімдерімен қамтамасыз ету – агроөндірістік айырған жас көжектердің ағзасына түскен кешеннің басты міндеттері болып табылады. органикалық заттардың 1/3 қорытылмайды [2]. Аталған міндеттерді орындау және тұрақты Сондай-ақ бұл кезеңде жас көжектерде даму деңгейіне шығу экономикалық жағынан ішек-қарын жолдарымен байланысты ауру- тиімді, әрі дұрыс саланы таңдауға тікелей бай- лар түрі жиі кездеседі. Мұндай аурулардың ланысты [1]. бірден бір себебі эймериоз, колибактериоз, Еліміздің Солтүстік Қазақстан облысы- сальмонеллез және жұқпалы гельминттер. ның табиғи климаттық жағдайына байланы- Нәтижесінде жас көжектердің өсу қарқыны, сты пробиотикалық препараттарды қолдану тірілей салмағы төмендеп, шаруашылықтың негізінде, сонымен қатар олардың биология- материалдық шығыны жоғарылай түседі. лық көбею ерекшеліктерін ескере отырып, Жас көжектерді дұрыс күтіп-бағу және халық үшін маңызы зор диеталық қоян еті азықтандыру негізінде, мұндай аурулардың мен тері өнімдерін өндіруде акселераттық 99%-ын алдын алуға болады, бірақ та бұл те- қоян шаруашылығының маңызы зор. Ак- ория жүзінде. Алайда бірнеше тәжірибелік селерат қояндарды өсіруде ең маңызды жұмыстар көрсеткендей, қояндарды ең кезеңдердің бірі жас көжектерді енесінен жақсы жағдайда ұстап, азықтандырғанның айыру. Осы уақытқа дейін енесінің сүтімен өзінде мұндай жағдайлардың орын алуы жиі қоректеніп, өсу жылдамдығы тұрақты болған кездеседі [3]. Сондықтан да қазіргі уақытта жас көжектердің ағзасы, енесінен айырған агралық сектор саласындағы мамандардың күннен бастап стрестік ауырлықты сезініп, міндеті мұндай жағдайларды алдын алып, өсу жылдамдықтары айтарлықтай төмендейді. ағзаға түскен азық толық, әрі жақсы Қояндарға арналған азықтық базаның негізгі қорытылып, азық құрамындағы қоректік зат- ерекшелігі, бұл жануарлардың рациондарының тарды тиімді пайдаланудың жолдарын тауып, құрамы арпа, бидай, сұлы, күнбағыс және рапс шығын мөлшерін азайтып, сапалы мол өнім күнжарасы, бидай кебегі сияқты құрамында көп алу. Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере 23 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

келе, соңғы жылдары мал шаруашылығында қасиеттері өзгерген жаңа штаммдар жина- пробиотикалық препараттарға деген қызығу- ла бастайды. Ал грамм - оң микрофлораның шылық арту үстінде. Олар ағзаға түскен антогонистикалық және биохимиялық бел- азықтың толықтай қорытылып, ішек-қарын сенділіктері төмендеп, ал грамм - теріс ауруларын алдын алу, азықты ауыстыру ке- микробтардың уыттылық қасиеттері артады зінде эконамикалық шығынды төмендету, [4]. жануарларды тасымалдау және ұзақ уақыт Жағдайды қорытындылай келе шаруа- антибиотик және вакциналық емдеу курста- шылықта жануарлардың өсуі мен дамуы рын жүргізгеннен кейін жануарлар ағзасын бәсендеп, әлсіз жануарлар ағзасына патогенді қалпына келтіруге тікелей әсер етеді. микроорганизмдер тез әсер етіп, өзінің Қазіргі уақытта көптеген шаруашылық уыттылық деңгейін белсенді түрде жоғары- орындары ауыл шаруашылығы жануарлары латады. Стационарлық жағдай жасалынбаған мен құстарды өсіруде антибиотиктерді пай- шаруашылықтарда жұқпалы аурулардың жаңа далануды ұйғарады. Оларды бактериялық кезеңі басталып, ол басқа да шаруашылықтарға әртүрлі аурулардын алдын алу және ем үшін таралуы мүмкін. Антибиотиктерге тұрақтылық ғана пайдаланып қана қоймайды, сонымен қасиеті бар микроорганизмдердің жануарлар- қатар азықтық қосымша ретінде, жас төлдердін дан адамдарға берілу мүмкіндігі дәлелденген. өсуі мен дамуын, өнімділік пен өміршендік Жануарлардың өсуі мен дамуын ын- қасиеттерін жоғарылату үшін қолданады. таландыру және терапевтикалық мақсаттар Антибиотиктерді пайдалану негізінде өндіріс- үшін пайдаланылатын антибиотиктер ет, сүт, тің экономикасы жақсарып, ет, сүт, жұмыртқа жұмыртқа сияқты азықтық өнімдерде белгілі және басқа да мал шаруашылығы өнімдерінен бір мөлшерде жиналады. Антибиотиктерді көп мөлшерде қосымша қаражат табады. Ал шектен тыс пайдалану кезінде олардың біршама бұл жағдай агробизнесте антибиотиктерді мөлшері жануарлардың ағзасынан нәжіс, зәр жоғарғы қызығушылықпен және баламасыз және алынатын өнімдер сүт, жұмыртқа арқылы пайдалануға әкеп соғады. Сол себепті әлемде сыртқа шығады. Ал ақуыз және басқа да ком- мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің поненттермен байланысты мөлшері ағзада ұзақ көлемін ұлғайту үшін бұл препараттарды уақытқа дейін сақталады [5]. Ағзадан нәжіс кеңінен қолдану жоғарғы қарқынмен өсті. арқылы шыққан антибиотиктер органикалық Дүние жүзінде жүз мың тоннадан астам тыңайтқыш түрінде топыраққа түсіп, картоп, азықтық антибиотиктер пайдаланылады. Ол жеміс-жидектер және басқа да өсімдіктектес озық ұстанымды алға қойған елдер АҚШ азық өнімдерінде жиналады. Бұл жағдай мұнда мал шаруашылығы өнімдерін өндіру адамдардың денсаулығына қауіп төндіріп, дис- үшін 15 мың тонна азықтық антибиотиктер биоз, аллергия және иммунитетті төмендетуге жұмсалады, одан кейін Қытай республикасы, әкеліп соғады. Әсіресе иммунитеті толық Бразилия және басқа да мал шаруашылығы қалыптаспаған балаларға және жасы келген өнімдерін тек қана ішкі нарық үшін ғана емес, қариялар мен созылмалы аурумен ауыратын сонымен бірге көп мөлшерде басқа да елдерге адамдарға өте қауіпті. экспорттау үшін антибиотиктерді пайдалана- Соңғы жылдары дамыған елдерде өнімнің ды. Осыған байланысты мал шаруашылығында сапасына айтарлықтай көп көңіл бөлінуде. антибиотиктерді үнемі және жүйесіз пайда- Әсіресе азықтық өнімнің бойында антибиотик ланудың нәтижесінде олардың ағзаға әсер қалдықтарының мөлшерінің болуына. Кейбір ету тиімділігі айтарлықтай төмеңдеуде. елдерде қатаң ұлттық стандарттар әрекет етеді, Себебі патогенді және шартты - патогенді басқаларында мал шаруашылығында тіпті бактериялардың белгілі бір уақыт аралығында мүлдем антибиотиктерді пайдалануға тиым антибиотиктерге қарсы тұрақтылық қасиеттері салынған. пайда бола бастайды. Яғни бактериялар Қазір әлемде мал шаруашылығында антибиотиктердің әсеріне дағдылана ба- антибиотиктерді алмастыратын тиімді жол- стайды. Сөйтіп жануарлар ағзасында кері дар іздестірілуде. Солардың ішінде ең тиімді процесстер орын алып, пайдалы ішек- бағыттардың бірі пробиотиктерді пайдала- қарын микрофлорасының саны төмендейді. ну болып табылады. Олар потогенді және Нәтижесінде ағзадағы пайдалы микрофлора шартты-потогенді микрофлораға антагонистік популяциясының құрамында экологиялық белсенділік көрсететін вегетативтік немесе 24 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

споралық түрде нақты айқындалған бактерия- налған еңбектерінде қолданылған бола- лар биомассасынан тұрады [6]. тын. Оны антибиотиктерге антоним ретінде Пробиотиктер жануарлар ағзасы мен қолданылуға ұсынылған. 1989 жылы R. Fuller адам ағзасына қолайлы әрекет жасайды. Про- пробиотиктердің ағзаға қолайлы әсер ететінің филактика және ішек-қарын ауруларын ал- байқаған. 1993 жылы құрамы сүт қышқылды дын алу және азықты ауыстыру негізінде бактериялардан тұратын пробиотикалық өнім- эконамикалық шығынды төмендету, жануар- дер және олардың тіршілік әрекеттері жай- ларды тасымалдау, ұзақ уақыт антибиотик және ында толықтай анықтала түсті. Олар азықтық вакциналық емдеу курстарын жүргізгеннен қосымша ретінде пайдаланылып, тірі ағзаға оң кейін ағзаны қалпына келтіру мақсатында, әсерін тигізіп, сыртқы орта факторларының, көптеген тәжірибелік зерттеулердің нәтиже- яғни грамы теріс бактериялардың әсерінен сінде B. Subtilis және B. Licheniformis ағзаны қорғайды [9]. штаммдары негізінде өнеркәсіптік мал ша- 1907 жылы микроорганизмдердің тірі руашылығында, құс шаруашылығында ағзаға қолайлы әсер ететінің ең алғаш рет және балық шаруашылығыда пайдала- орыстың ғалымы И.И. Мечников байқаған бо- ну үшін пробиотикалық препараттар қа- латын. XX ғасырдың басында ол қарапайым тары шығарылды. Бұл пробиотикалық болгар тұрғындары көп мөлшерде құрамы препараттардың бактериялық споралары Lactobacillus бактерияларынан тұратын йо- жоғары өміршендік, антибиотик, химиялық гуртты тағамдық өнім ретінде пайдаланудың препараттарға, жоғары және төменгі темпера- нәтижесінде, аталған өнім тұрғындардың тураға тұрақты қасиетке ие [7]. денсаулығына қолайлы әсер еткенін атап Пробиотиктер құрғақ және сұйық күйінде айтқан. Жаңа туылған жас ағзада ішек-қарын шығарылады. Құрғақ түрі өндірісте кеңінен микрофлорасы болмайды. Ең алғашқы ішек- қолданылады. Оларды құрамажемге, құнарлы қарын жолдарында микроорганизмдердің азық, премикстерге, сүт алмастырушы немесе жиынтығы сүт арқылы және сыртқы орта- басқа да құрғақ және сұйық азықтарға және дан пайда болады. Дені сау жануардың ішек- суға қосып беруге болады. Пробиотикті мал қарын бөліктерінің барлығында иесімен бірге шаруашылығында тиімді пайдалану жоғары сәйкесінше симбиозды тіршілік ететін микро- экономикалық нәтиже береді. флора болады [10]. Қазіргі уақытта елімізде көп шаруа- Көптеген дамыған елдерде мал шаруа- шылықтар антибиотиктерді пайдалануды то- шылығында пробиотиктерді антибиотиктерді лықтай шектеп, азықпен бірге пробиотиктерді алмастыру үшін қолдануды ұсынады. Әртүрлі қолдануда. Бұл шаруашылықтың өндірген жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың нәти- өнімдерінің құрамында антибиотиктердің жесінде пробиотикалық препараттардың ауыл қалдық мөлшерлері кездеспейді. Ол қауіпсіз шаруашылығы малдарын азықтандыруда оң және халық үшін пайдалы. Мұндай өнімдер әсер ететіндігі анықталған. үлкен сұранысқа ие және жоғары бағамен са- Қазіргі уақытта солтүстік Қазақстан об- тылады [8]. лысы жағдайында үдемелі өсіру технология- Өкінішке орай, осы уақытқа дейін сын қолдану негізінде акселерат қояндарды Қазақстан нарығында мал шаруашылығына 120 күндік жасқа жеткенде союға жібереді. арналған отандық пробиотиктердің түрлері Елімізде жылдан-жылға қоян шаруашылығына аз. Алайда ауыл шаруашылығының бұл са- деген қызығушылық артып, қоян өнімдерін ласы кәсіпкерлік пен биология бағытындағы өндіру жоғарылауда. Қазіргі таңда аталған сала ғылымдардың қызығушылығын арттыруда. Астана, Петропавловск, Алматы, Қостанай, Мысалы, солардың бірі Алматы облысын- Ақтөбе, Қарағанды қалаларында жақсы дамып да орналасқан «Антиген» ғылыми өндірістік келе жатыр. Сондай-ақ қоян өнімдері әр қалада кәсіпорын ЖШС пробиотиктер зертханасы. әртүрлі бағада саудаланады. Мысалы, 1 кг Ең алғаш рет «пробиотик» термині қоян еті Солтүстік Қазақстан облысы бойынша 1965 жылы D.M. Lilly және R.M. Stiwell 1300-1600 теңгені құраса, Ақмола облысында атты ғалымдардың жануарлардың ішек- 1800-2200 теңге, Оңтүстік Қазақстан облысын- қарын жолдарының микрофлорасына ар- да 1000-1500 теңгені құрайды.

25 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Зерттеу материалы мен әдістері Зерттеу жұмысының тәжірибелік және нымен қатар, азық құрамындағы қоректік ғылыми-ізденіс бөлімі Ақмола облысының Це- заттардың сіңімділігін жоғарылату, іш өтуді линоград ауданына қарасты Қабанбай батыр алдын алу, дисбактериоз және стресстік ауылдық округінде орналасқан асылтұқымды жағдайларды алдын алуда маңызы зор. «Толай-2» ЖШС шаруашылығы жағдайында Осыған орай жынысы, жасы, тірілей жүргізілді. Экологиялық таза қоян еті мен салмағы және шығу тегіне орай ірі ақ қоян, бағалы тері өндіруде Целиноград ауда- советтік шиншилла тұқымдары және бу- нына қарасты Қабанбай батыр ауылдық дан акселерат қояндардан бақылау тобы- округінде орналасқан асылтұқымды «То- мен тәжірибелік топтар құрылды. Акселерат лай-2» қоян шаруашылығы елімізде жетекші қояндар бірдей шаруашылық жағдайында шаруашылықтардың бірі болып табылады. күтіп-бағылып, жалпы шаруашылық раци- Қоян шаруашылығының елімізде оны бойынша азықтандырылды. Солтүстік мал шаруашылығы саласында айтарлықтай Қазақстан жағдайында пробиотикті қолдану үлесі болмағанымен, соңғы кездері ауыл- негізінде акселерат қояндардың өнімділік шаруашылығы мамандарының бұл саланың сапасын арттыру мақсатында жүргізілген экономикалық тиімділігі мен пайдасын ғылыми ізденіс жұмысының жоспарына сәйкес ескерудің нәтижесінде қоян еті нарықта кеңінен пробиотиктің 5 г/1 кг және 10 г/1 кг құрама- саудалануда. Бұл күнде шаруашылықта 2 мың жемге арналған екі мөлшері пайдаланыл- басқа жуық асылтұқымды қоян өсіріледі. ды. Бақылау тобындағы акселерат қояндарға Олар «Ірі ақ қоян», «Советтік шиншилла», пробиотик қосылмаған құрамажем берілсе, «Калифорниялық» және «Күміс түсті» қоян тәжірибелік топтардағы акселерат қояндарға тұқымдары. пробиотикалық препараттың екі мөлшері, яғни Зерттеу жұмысының нысаны ретінде 5 г/1 кг және 10 г/1 кг құрамажемге қосылып таза тұқымды ірі ақ қоян, советтік шиншил- берілді. ла тұқымдары, будан акселерат қояндар Зерттеу жұмысын жүргізер алдында және құрамы сүт қышқылды бактериялардан барлық акселерат қояндар клиникалық тек- тұратын «Рескью кит» пробиотигі пайдала- серуден өткізіліп, тәжірибенің соңына дейін нылды. Пробиотикалық препарат ақ түсті олардың клиникалық жағдайлары бақыланып ұнтақ, құрамы қажетті микроэлементтер және отырылды. Акселерат қояндардың ет өнім- витаминдермен қамтамасыз етілген, ауыл ділігі сойыс салмағы бойынша бағаланды шаруашылығы жануарларының өнімділігі (ұшаның терісіз, бассыз, артқы және ішкі мен өміршендігін арттыруға, ішек-қарын жол- ағзаларынсыз салмағы) және сойыс шығымы дарында патогендік микрофлораның өсуін (сойыс салмағының оның тірілей салмағына төмендетуге, иммунитетті жоғарылатуға пайыздық қатынасы). Сонымен қатар бағалау бағытталған. Сонымен қатар ішек-қарын барысында еттің сапасына (түсі, консистенция- жолдарының иммундық реакциясын ынта- сы), бұлшық еттің, сүйектің, жеке анатомиялық ландыру, иммунитет, зат алмасу процесін бөліктердің даму деңгейі, химиялық құрамы жақсарту мақсатында препарттың құрамына және еттің технологиялық көрсеткіштеріне на- қосымша мырыш, мыс, марганец, кальций, зар аударылды. Еттің өнімділік көрсеткіштерін B1, B2, B6, B12, K3 дәрумендері қосылған. анықтау үшін акселерат қояндар 4 айлық жа- «Рескью кит» пробиотигі қазіргі кезде сында ЕЭК ООН – 2013 стандартына сәйкес шет елдерінде құс шаруашылығы, шошқа сойылды [11]. шаруашылығы, сонымен қатар терісі бағалы Ұша және оның бөліктері келесідей аң шаруашылықтарында қолданылады. Шет болу қажет: тауарлық түрі бүлінбеген; дене елдері ғалымдарының жүргізген ғылыми- бөліктерінде ұйыған қанның орындары зерттеу жұмыстарының нәтижелерін негізге байқалмайтын; бөгде заттардан таза (мысалы, ала отырып, елімізде аталған пробиотикті шаң-тозаң, ағаш қалдықтары, пластика, метал қоян шаруашылығында қолданудың маңыз- қалдықтары); жағымсыз иіссіз; дене бөліктері дылығы арта түсті. Ол антиботиктерді қолдан- қанмен былғанбаған; қаңсырамау. Сойыс ғаннан кейін профилактикалық шаралар барысында механикалық әдіс қолданылды. жүргізуге, ішек-қарын жолдарында пайдалы Ұшаларды артқы аяқтарынан ілгешектерге бактериялардың өсуіне ықпалын тигізеді. Со- асып, мойын тұсындағы қан тамырлар жүйе- 26 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

сін кесу арқылы жүргізілді. Қаңсырау 3-5 анықталды. минутқа созылады. Акселерат қояндардың Таза тұқымды акселерат қояндардың сойыс салмағын, ұша салмағы мен тағы басқа етіне химиялық талдау жасау үшін бұлшықет сойыс көрсеткіштерін анықтау үшін «ВЭУ- бөлігінен 500 г үлгі алынды. Еттің химиялық 150-50/100» (Ресей) электронды таразысы құрамын анықтап, яғни зертханалық тал- қолданылды. дау жүргізу үшін «Қазақ мал шаруашылығы Еттің pH көрсеткіші оның сапасын және мал азығы өндірісі ҒЗИ» зертханасы- анықтайтын маңызды көрсеткіш болып та- на жіберілді. Институт зертханасында еттің былады. Еттің сапасы нашар болған кезде химиялық құрамы МЕМСТ 23042-86 және сілтілік заттардың бөлінуіне байланысты pH МЕМСТ 25011-81 стандарттарға сәйкес анық- көрсеткіші өзгереді. Осыған орай зертханада талып, алынған нәтижелер бойынша тиісті «827 pH» өлшегіш құралын қолдану арқылы талдаулар жасалынды. акселерат қоян етінің қышқылдық ортасы

Негізгі зерттеу нәтижелері және оларды талдау Ұшаның морфологиялық құрамы ет қояндардың ет өнімділігін анықтау үшін 120 өнімділігінің басты сапалық көрсеткіші болып күндік әр тәжірибе тобында 30 бастан сойыл- табылады (1-кесте). Таза тұқымды акселерат ды. 1-кесте – Ірі ақ қоян тұқымының сойыс көрсеткіштері Ірі ақ қоян Өлшем 1-ші бақылау 2-ші тәжірибелік 3-ші тәжірибелік Көрсеткіштер бірлігі n – 30 n – 30 n – 30 M±m M±m M±m Тірілей салмағы кг 3,97±0,02 4,05±0,02* 4,21±0,02*** Ұшасының салмағы кг 2,20±0,02 2,29±0,02* 2,44±0,01*** Сойыс шығымы % 55,41±0,20 56,54±0,17*** 57,95±0,18*** Таза ет салмағы кг 1,77±0,02 1,86±0,02*** 2,0±0,01*** Таза ет шығымы % 80,45±0,23 81,22±0,14*** 81,97±0,11*** Сүйек салмағы кг 0,43±0,01 0,43±0,01 0,44±0,01* Сүйек шығымы % 19,55±0,24 18,78±0,14* 18,03±0,11* Еттілік коэффициенті 5,1 5,3 5,5 Ескерту: P>0,05 *P≤ 0,05 **P<0,01 ***P<0,001 1-кестеде «Ірі ақ қоян» тұқымында бақы- – 3,97 кг, ал 2-ші тәжірибелік топтың тірілей лау тобы мен тәжірибелік топтардағы 120 күндік салмағы – 4,05 кг құраса, 3-ші тәжірибелік акселерат қояндардың сойыс көрсеткіштерінің топтың тірілей салмағы – 4,21 кг құрап, 1-ші нәтижелері берілген. Алынған нәтижелер бой- бақылау тобынан – 6%-ға, ал 2-ші тәжірибелік ынша 1-ші бақылау тобының тірілей салмағы тобынан 3,9%-ға жоғары болды.

27 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

1-сурет – Ірі ақ қоян тұқымының сойыс көрсеткіштері Ұшасының салмағы бойынша 1-ші бақы- құраса, бұл көрсеткіш 2-ші тәжірибелік топта лау тобында аталған көрсеткіш – 2,20 кг, 2-ші 56,54% және 81,22%-ды құрап, топ арасын- тәжірибелік топта – 2,29 кг құрап айтарлықтай да статистикалық айырмашылық байқалды. айырмашылық байқалмады. Ал 3-ші тәжіри- Ал, аталған көрсеткіштер 3-ші тәжірибелік белік топта ұша салмағы 2,44 кг құрап, 1-ші тобында 57,95% және 81,97%-ды құрап, 1-ші бақылау тобынан – 10%-ға жоғары болды. бақылау тобынан 4,5% және 1,8%-ға жоғары Сойыс шығымы мен таза ет шығымы бойын- болды (1-кесте). ша 1-ші бақылау тобы 55,41% және 80,45% 2-кесте – Советтік шиншилла тұқымының сойыс көрсеткіштері Советтік шиншилла Өлшем 1-ші бақылау 2-ші тәжірибелік 3-ші тәжірибелік Көрсеткіштер бірлігі n – 25 n – 24 n – 29 M±m M±m M±m Тірілей салмағы кг 3,63±0,03 3,72±0,02* 3,80±0,02*** Ұшасының салмағы кг 1,89±0,03 1,97±0,02* 2,09±0,02*** Сойыс шығымы % 52,06±0,52 52,95±0,34 55,00±0,29*** Таза ет салмағы кг 1,50±0,03 1,57±0,02* 1,70±0,02*** Таза ет шығымы % 79,37±0,26 79,70±0,35* 81,34±0,19*** Сүйек салмағы кг 0,39±0,01 0,40±0,01 0,39±0,01 Сүйек шығымы % 20,63±0,26 20,30±0,15* 18,66±0,19** Еттілік коэффициенті 4,8 4,9 5,3 Ескерту: P>0,05 *P≤ 0,05 **P<0,01 ***P<0,001 Зерттеу жұмысының нәтижелері бой- нәтижелері бойынша 1-ші бақылау тобының ынша 2 кестеде «Советтік шиншилла» тірілей салмағы – 3,63 кг, ал 2-ші тәжірибелік тұқымында бақылау тобы мен тәжірибелік топтың тірілей салмағы – 3,72 кг құраса, 3-ші топтардағы 120 күндік акселерат қояндардың тәжірибелік топтың тірілей салмағы – 3,80 кг сойыс көрсеткіштерінің нәтижелері берілген. құрап, 1-ші бақылау тобынан – 4%-ға жоғары Жүргізілген тәжірибелік зерттеу жұмысының болды.

28 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2-сурет – Советтік шиншилла тұқымының сойыс көрсеткіштері

Тірілей салмағы бойынша 2-ші тәжіри- таза ет шығымы бойынша 1-ші бақылау тобы белік топпен 1-ші тәжірибелік топ арасында 52,06% және 79,37% құраса, бұл көрсеткіш айтарлықтай статистикалық айырмашылық 2-ші тәжірибелік топта 52,95% және 79,70%- байқалмады. Ұшасының салмағы бойын- ды құрап айтарлықтай айырмашылық бай- ша 1-ші бақылау тобында аталған көрсеткіш қалмады. Ал, аталған көрсеткіштер 3-ші – 1,89 кг, 2-ші тәжірибелік топта – 1,97 кг тәжірибелік тобында 55,00% және 81,34%-ды құрады. 3-ші тәжірибелік топта ұша салмағы құрап, 1-ші бақылау тобынан 5,7% және 3,8%- 2,09 кг құрап, 2-ші тәжірибелік топтан – 6%-ға, ға, ал 2-ші тәжірибелік тобынан 3,9% және ал 1-ші тәжірибелік топтан – 10%-ға жоғары 1,6% жоғары көрсеткішті көрсетті (2-кесте). көрсеткішті көрсетті. Сойыс шығымы мен

3-кесте – Будан акселерат қояндардың сойыс көрсеткіштері СШ×БВ Өлшем 1-ші бақылау 2-ші тәжірибелік 3-ші тәжірибелік Көрсеткіштер бірлігі n – 25 n – 24 n – 29 M±m M±m M±m Тірілей салмағы кг 4,12±0,02 4,18±0,02* 4,40±0,02*** Ұшасының салмағы кг 2,37±0,02 2,45±0,01* 2,64±0,02*** Сойыс шығымы % 57,52±0,28 58,61±0,16 60±0,26*** Таза ет салмағы кг 1,95±0,01 2,02±0,01* 2,22±0,02*** Таза ет шығымы % 82,27±0,14 82,44±0,14* 84,09±0,19*** Сүйек салмағы кг 0,42±0,01 0,43±0,01 0,42±0,01 Сүйек шығымы % 17,72,95±0,14 17,55±0,14* 15,91±0,16** Еттілік коэффициенті 5,6 5,6 6,2 Ескерту: P>0,05 *P≤ 0,05 **P<0,01 ***P<0,001 3-кестеде «Советтік шиншилла × Ірі ақ акселерат қояндардың сойыс көрсеткіштерінің қоян» тұқымдары бойынша 120 күндік будан нәтижелері берілген.

29 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

3-сурет– Будан (СШ×ІА) акселерат қояндардың сойыс көрсеткіштері

Жүргізілген тәжірибелік зерттеу жұмы- тағам ретінде ұсынылады. Сонымен бірге ак- сының нәтижелері бойынша 1-ші бақылау селерат қоян еті дәрумендерге де, калийдің, тобының тірілей салмағы – 4,12 кг, ал 2-ші кальцийдің, магнийдің және фосфордың тұз- тәжірибелік топтың тірілей салмағы – 4,18 дарына да бай келеді. Қоянның майы ақ түсті, кг құраса, 3-ші тәжірибелік топтың тірілей жұмсақ, 22-25°С температурада ериді. Барлық салмағы – 4,40 кг құрап, 1-ші бақылау тобынан жануарлар етімен салыстырғанда қоян етінде – 6,7%-ға жоғары болды (сурет 3). холестерин мөлшері төмен, ал белок мөлшері Ұшасының салмағы бойынша 1-ші жоғары деңгейде болады. Ішке түскен қоян еті бақылау тобында аталған көрсеткіш – 2,37 асқазанда тез қорытылып, ағзаға жақсы әсере кг, 2-ші тәжірибелік топта – 2,45 кг құрады. етеді [12]. 3-ші тәжірибелік топта ұша салмағы 2,64 кг Пробиотиктің акселерат қояндар еті- құрап, 2-ші тәжірибелік топтан – 7,7%-ға, ал нің сапасына әсер етуін зерттеу барысында 1-ші тәжірибелік топтан – 11%-ға жоғары органолептикалық көрсеткіштері бойын- көрсеткішті көрсетті. Сойыс шығымы мен ша еттің сыртқы түрі мен түсі, кескендегі таза ет шығымы бойынша 1-ші бақылау тобы бұлшықеттің жағдайы, консистенциясы, сор- 57,52% және 82,27% құраса, бұл көрсеткіш паның иісі мен мөлдірлігі анықталды. Бақылау 2-ші тәжірибелік топта 58,61% және 82,44%- тобы және тәжірибелік топтардағы акселерат ды құрады. Ал, аталған көрсеткіштер 3-ші қоян еттерінің сапасын анықтауға байланысты тәжірибелік тобында 60% және 84,09%-ды жүргізілген зертханалық жұмыс нәтижелері құрап, 1-ші бақылау тобынан 4,3% және 2,2%- бойынша 1-ші бақылау тобы, 2-ші тәжірибелік ға, ал 2-ші тәжірибелік тобынан 2,3% және 2% топ және 3-ші тәжірибелік топтардағы аксе- жоғары болды. Қоян еті - барлық диеталық лерат қоян етінің сыртқы түрі қызғылт түсті еттің ішінде маңызды орын алады. Құрамында келіп, қайнатқан кезде сорпасынан қоян ақуыз бен майдың мөлшеріне қарай қоян еті етіне тән жағымды иістің шығуы оның са- тауықтың етінен әлдеқайда асып түсіп, тез пасына пробиотиктің ешқандай да кері әсер қорытылады. етпейтіндігі анықталды. Қоян етінің құрамында жоғары дәрежеде Қоян етінің pH көрсеткішін анықтау құнды ақуыздар, аз мөлшерде холестреин бола- оның сапасының маңызды көрсеткішінің ды. Мысалы, адам организмінде қоян етіндегі бірі болып табылады. Осыған орай зертхана- ақуыздың 90 пайызы қорытылып сіңсе, сиыр да бақылау тобы және тәжірибелік топтағы етінің тек 62%-ы ғана сіңеді. Қоянның майы акселерат қояндар етінің қышқылдық орта- тез ерігіш, сондықтан да тек қана сиырдың, сы анықталып, ол 1-ші бақылау тобында pH- қойдың майынан емес, шошқаның да май- 5,90, 2-ші тәжірибелік топта pH-5,95, 3-ші ынан асып түседі. Қоян етін балаларға, сол тәжірибелік топта аталған көрсеткіш pH-5,94 сияқты гипертониялық ауруға, бауыр және құрады. қарын, өт жолдары ауру адамдарға диеталық

30 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

4-кесте – Акселерат қоян етінің хмимялық құрамы,% Ірі ақ қоян Көрсеткіштер 1-ші бақылау тобы 2-ші тәжірибелік топ 3-ші тәжірибелік топ M±m M±m M±m Ылғалдылық 65,93±0,43 65,40±0,55 65,42±0,40 Құрғақ зат 34,06±0,43 34,20±0,50 34,28±0,41 Күл 1,24±0,05 1,18±0,04 1,31±0,04 Май 11,49±0,52 12,11±0,70 12,24±0,54 Протеин 21,32±0,15 21,89±0,78 21,76±0,25 Ескерту: P>0,05

Ірі ақ қоян тұқымындағы акселерат құрғақ зат – 34,20%, күл – 1,18%, май – 12,11% қояндар етінің химиялық құрамын анықтау ба- және протеин мөлшері – 21,89% құраса, 3-ші рысында 1-ші бақылау тобында ылғалдылық тәжірибелік топта аталған көрсеткіштер – 65,93%, құрғақ зат – 34,06%, күл – 1,24%, ылғалдылық – 65,42%, құрғақ зат – 34,28%, күл май – 11,49% және протеин мөлшері – 21,32% – 1,31%, май – 12,24% және протеин мөлшері – құрады. 2-ші тәжірибелік топтың көрсеткіштері 21,76% құрады (4-кесте). сәйкесінше келесідей, ылғалдылық – 65,40%, 5-кесте – Акселерат қоян етінің химиялық құрамы, % Советтік шиншилла Көрсеткіштер 1-ші бақылау тобы 2-ші тәжірибелік топ 3-ші тәжірибелік топ M±m M±m M±m Ылғалдылық 65,22±0,20 64,06±0,29 65,29±0,24 Құрғақ зат 34,71±0,25 35,93±0,29 35,70±0,25 Күл 1,29±0,02 1,19±0,08 1,20±0,04 Май 12,10±0,34 12,93±0,25 12,24±0,32 Протеин 21,37±0,16 21,80±0,34 21,91±0,20 Ескерту: P>0,05 Советтік шиншилла тұқымындағы ак- ылғалдылық – 64,06%, құрғақ зат – 35,93%, күл селерат қояндар етінің химиялық құрамын – 1,19%, май – 12,93% және протеин мөлшері – анықтау барысында 1-ші бақылау тобында 21,80% құраса, 3-ші тәжірибелік топта аталған ылғалдылық – 65,22%, құрғақ зат – 34,71%, көрсеткіштер ылғалдылық – 65,29%, құрғақ күл – 1,29%, май – 12,10% және протеин зат – 35,70%, күл – 1,20%, май – 12,24% және мөлшері – 21,37% құрады. 2-ші тәжірибелік протеин мөлшері – 21,91% құрады (5-кесте). топтың көрсеткіштері сәйкесінше келесідей, 6-кесте – Будан акселерат қоян етінің хмимялық құрамы СШ×ІА Көрсеткіштер 1-ші бақылау тобы 2-ші тәжірибелік топ 3-ші тәжірибелік топ M±m M±m M±m Ылғалдылық 54,53±4,27 66,34±0,92 64,15±0,31 Құрғақ зат 36,77±2,33 33,66±0,92 35,95±0,34 Күл 1,07±0,09 1,36±0,11 1,30±0,11 Май 13,66±2,67 10,06±1,41 14,54±1,39 Протеин 21,98±0,63 22,39±0,83 23,80±0,80 Ескерту: P>0,05

31 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Будан акселерат қояндардың етінің құрады (кесте 6). Зерттеуге алынған будан ак- химиялық құрамын анықтау барысында 1-ші селерат қоян етінің химиялық құрамы бойын- бақылау тобында ылғалдылық – 54,53%, ша топ арасында айтарлықтай айырмашылық құрғақ зат – 36,77%, күл – 1,07%, май – 13,66% байқалмады. және протеин мөлшері – 21,98% құрады. 2-ші Акселерат қоян етінің химиялық көрсет- тәжірибелік топтың көрсеткіштері сәйкесінше кіштерінің нәтижесі бойынша барлық топ- келесідей, ылғалдылық – 66,34%, құрғақ зат – тар арасында статистикалық айырмашылық 33,66%, күл – 1,36%, май – 10,06% және проте- байқалмады. Барлық көрсеткіштердің мөлшері ин мөлшері – 22,39% құраса, 3-ші тәжірибелік қоян етіне тән белгілермен сипатталып, топта аталған көрсеткіштер ылғалдылық пробиотикалық препараттың ет сапасына әсер – 64,15%, құрғақ зат – 35,95%, күл – 1,30%, етпейтіндігі анықталды. май – 14,54% және протеин мөлшері – 23,80%

Қорытынды Пробиотиктің акселерат қоян тұқым- 1,6% жоғары көрсеткішті көрсетті. дарының сойыс шығымы мен ет сапасына Будан акселерат қояндардың сойыс тигізетін әсерін анықтау мақсатында жүргізіл- көрсеткіштері бойынша ұша салмағы 1-ші ген зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойын- бақылау тобында – 2,37 кг, 2-ші тәжірибелік ша ірі ақ қоян тұқымында ұша салмақтарында топта – 2,45 кг құрады. 3-ші тәжірибелік топта 1-ші және 2-ші бақылау топтары арасында ұша салмағы 2,64 кг құрап, 2-ші тәжірибелік айтарлықтай айырмашылық байқалмады. Ал, топтан – 7,7%-ға, ал 1-ші тәжірибелік топтан 3-ші тәжірибелік топта ұша салмағы 2,44 кг – 11%-ға жоғары көрсеткішті көрсетті. Сойыс құрап, 1-ші бақылау тобынан – 10%-ға жоғары шығымы мен таза ет шығымы бойынша 1-ші болды. Сойыс шығымы мен таза ет шығымы бақылау тобы 57,52% және 82,27% құраса, бұл бойынша топ арасында статистикалық айырма- көрсеткіш 2-ші тәжірибелік топта 58,61% және шылық байқалды. 82,44%-ды құрады. Ал, аталған көрсеткіштер Советтік шиншилла тұқымының сойыс 3-ші тәжірибелік тобында 60% және 84,09%- көрсеткіштері бойынша 3-ші тәжірибелік топ- ды құрап, 1-ші бақылау тобынан 4,3% және та ұша салмағы 2,09 кг құрап, 2-ші тәжірибелік 2,2%-ға, ал 2-ші тәжірибелік тобынан 2,3% топтан – 6%-ға, ал 1-ші тәжірибелік топтан – және 2%-ға жоғары болды. 10%-ға жоғары көрсеткішті көрсетті. Сойыс Осыған орай, тәжірибелік және бақылау шығымы мен таза ет шығымы бойынша 1-ші топтарындағы акселерат қоян тұқымдарының бақылау тобы 52,06% және 79,37% құраса, бұл сойыс көрсеткіштері мен етінің химиялық көрсеткіш 2-ші тәжірибелік топта 52,95% және құрамы бойынша жаңа мәліметтер алынып, 79,70%-ды құрап айтарлықтай айырмашылық пробиотикті қолданудың тиімді мөлшері 10 г/ байқалмады. Ал, аталған көрсеткіштер 3-ші 1 кг құрады. Зерттеуге алынған акселерат қоян тәжірибелік тобында 55% және 81,34%-ды тұқымдарының етінің химиялық құрамында құрап, 1-ші бақылау тобынан 5,7% және 3,8%- топ арасында айтарлықтай айырмашылық бай- ға, ал 2-ші тәжірибелік тобынан 3,9% және қалмады.

Әдебиеттер тізімі

1 Исламов Е.И., Буршакбаева Л.М., Калашинова А. Ақмола облысы жағдайында қоян шаруашылығы өнімдерін жаңа инновациялық технология негізінде өндіру. «Агроөндірістік кешенде ғылым мен өндірістің интеграциясы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның баяндама тезисі. Павлодар, 2014. – C. 285-289. 2 Шауенов С.К., Сагинбаева М.Б., Исламов Е.И., Буршакбаева Л.М. Мясная продуктив- ность кроликов породы «Белый великан» и «Советская шиншилла» в климатических условиях северного Казахстана. Вестник государственного университета им. Шакарима, ISSN 1607-2774, №1, Семей, 2016, с. 234-236. 3 Исламов Е.И., Сагинбаева М.Б., Буршакбаева Л.М. Выращивание кроликов-акселе- ратов в условиях северного Казахстана. Ахмет Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті. «3i: intellect, idea, innovation – интеллект, идея, инновация». Көпсалалы ғылыми 32 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

журналы, №1. Қостанай, 2016. I бөлім. Б. 152-157. 4 Парникова С.И. Изучение биологических свойств бактерий рода Bacillus и разработка пробиотического препарата для профилактики и лечения: автореф. дисс. канд. вет. наук. Якутск, 2002. c. 20. 5 Платонов А.В. Производство препаратов для животноводства на основе микроорганиз- мов-симбионтов желудочно-кишечного тракта / А.В. Платонов. // М. ВНИИСЭНТИ. 1995.- с. 43. 6 Тимошко М.А. Микрофлора пищеварительного тракта молодняка сельскохозяйственных животных./ Тимошко М.А.; Кишинев, Штиинца. 1990. – с.188. 7 Овод А.С., Профилактика диарей новорожденных телят пробиотиками / Овод А.С., Мо- сейчук В.В // Ветеринария. 2007. - № 2. - С.6-7. 8 Столярова Л.А. Профилактика желудочно-кишечных заболеваний у кроликов / Столяро- ва Л.А. // Кролиководство и звероводство. 1994 - № 4 - С.23-24. 9 Huis in’t Vel H., Havennvar R., Probiotics and Health and Animal. J. Chem. Technol. Biotechnol. 1991. – P. 540-567. 10 Wojdat E., Kwiatek K. Probiotyki w żywieniu zwierząt. Życie Wet. 2005. R 80, Nr 8. – P. 509-511. 11 Буршакбаева Л.М., Исламов Е.И., Шауенов С.К. Калашинова А. Улучшение продук- тивных качеств кроликов породы белый великан на основе использования пробиотика «Рескью кит». Вестник науки КАТУ им.С.Сейфуллина. ISSN 2079-939X, № 1. Астана 2015 ж. Б. 78-83 12 Михайлов И.Н. Методика акселерационного кролиководства «Имеющий уши да здрав- ствует». – Санкт-Петербург, ФГНУ «Росинформагротех», 2009. – с. 5.

References

1 Islamov Y., Burshakbayeva L., Kalashinova A. Innovative technology for the production of rabbit in the Akmola region. International scientific-practical conference "Integration of science and production in the agro-industrial complex". Pavlodar, 2014. – P. 285-289. 2 Shauyenov S., Saginbayeva M., Islamov Y., Burshakbayeva L. Meat productivity of rabbits of breed "White giant" and "Soviet chinchilla" in climatic conditions of northern Kazakhstan. Bulletin of the State University. Shakarim, ISSN 1607-2774, No. 1, Semey, 2016, P. 234-236. 3 Islamov Y., Saginbayeva M., Burshakbayeva L. Growing rabbits accelerated in the conditions of northern Kazakhstan. Kostanay State University named after A. Baitursynov. Multidisciplinary scientific journal. "3i: intellect, idea, innovation - intellect, idea, innovation". ISSN 22266070, №1, Kostanay, 2016. -P. 152-157. 4 Parnikova S.I. The study of the biological properties of bacteria of the genus Bacillus and the development of a probiotic preparation for the prevention and treatment: Author. diss. Cand. wet sciences. Yakutsk, 2002. p. 20. 5 Platonov A.V. Production of preparations for livestock based on symbiotic microorganisms of the gastrointestinal tract / A.V. Platonov. // M. VNIISENTI. 1995.- p. 43. 6 Timoshko MA Microflora of the digestive tract of young farm animals. / Timoshko MA; Chisinau, Shtiints. 1990. - p.188. 7 Gadfly AS, Prevention of diarrhea of newborn calves with probiotics / Gadfly AS, Moseychuk VV / / Veterinary Medicine. 2007. - № 2. - P.6-7. 8 Stolyarova L.A. Prevention of gastrointestinal diseases in rabbits / Stolyarova LA // Rabbit and animal breeding. 1994 - No. 4 - P.23-24. 9 Huis in’t Vel H., Havennvar R., Probiotics and Health and Animal. J. Chem. Technol. Biotechnol. 1991. – P. 540-567. 10 Wojdat E., Kwiatek K. Probiotyki w żywieniu zwierząt. Życie Wet. 2005. R 80, Nr 8. – P. 509-511. 11 Burshakbayeva L., Islamov Y., Shauyenov S., Kalashinova A. Improvement of the productive qualities of the white giant rabbits based on the use of the probiotic “Rescue kit”. The bulletin of Science of S. Seifullin KATU and in the scientific magazine Science Review. ISSN 2079-939X, № 1. Астана, 2015. P. 78-83. 33 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

12 Mikhailov I.N. The technique of accelerated rabbit breeding "Who has ears long live." - St. Petersburg, FGNU "Rosinformagrotekh", 2009. - p. 5.

ВЛИЯНИЕ ПРОБИОТИКА НА УБОЙНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ И МЯСНЫЕ КАЧЕСТВА КРОЛИКОВ АКСЕЛЕРАТОВ

Буршакбаева Л.М, Нургожаева Н.М. Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина. пр.Жеңіс, 62 г. Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Резюме В статье изложены результаты применения пробиотика в кормлении кроликов акселера- тов. В кролиководстве одним из ответственных периодов является отъем молодняка от крольчих. При этом организм молодняка испытывает существенную стрессовую нагрузку, снижается ин- тенсивность роста, возрастает восприимчивость организма к возбудителям инфекции и неинфек- ционным заболеваниям. В этой связи в последние годы возрос интерес к пробиотическим добавкам, а именно к их способности лечить и предотвращать заболевания желудочно-кишечного тракта, а также вос- станавливать нормальную микрофлору кишечника, что, безусловно, способствует повышению продуктивности животных. В статье приведены результаты исследований морфологических по- казателей убоя, а также в сравнительном аспекте изучены показатели химического состава мяса кроликов акселератов. Определены эффективные дозы включения препарата к рационам (10 г/1 кг комбикорма). Ключевые слова: пробиотик, акселерат, белый великан, советская шиншилла, убойная масса, убойный выход, кролиководство, рескью кит, мясная продуктивность.

THE EFFECT OF PROBIOTICS ON LESLVE INDICATORS AND MEAT QUALITIES OF AССELERATES RABBITS

L.M. Burshakbayeva, N.M. Nurgozhayeva S.Seifullin Kazakh Agrotechnical university, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Summary The article presents the results of the use of probiotic in the feeding of rabbits accelerates. Depriving of youth from doe-rabbits is one of the responsible periods in rabbit breeding. At this time the organism of young rabbits experiences an essential stress load, intensity of growth decreases, the organism susceptibility to infectious agents and noninfectious diseases increases. In this regard the interest in pro-biotic additives has increased in recent years, namely to their capability to treat and prevent digestive tract diseases, and also to recover normal intestinal microflora after antibiotic treatment that, certainly, promotes increase in productivity of animals. The results of studies of morphological indicators of slaughter, as well as in a comparative analysis of the results of the chemical composition of meat of rabbits accelerates. Identified effective inclusion documents for rations. The effective dose of the drug is 10 g / 1 kg of feed. Keywords: probiotic, accelerate, white giant, Soviet chinchilla, slaughter weight, slaughter output, rabbit breeding, rescue whale, meat productivity.

34 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 633.527:633.11

ОЦЕНКА КОЛЛЕКЦИОННЫХ ОБРАЗЦОВ ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ НА ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТЬ В УСЛОВИЯХ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА

Зотова Л.П., ст. преподаватель Джатаев С.А., к.б.н., ст. преподаватель Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Аннотация В статье приведены результаты исследовании по селекции яровой пшеницы различного происхождения в условиях Северного Казахстана. Проведена полевые испытания и дана оценка сортов и линий яровой пшеницы по урожайности и засухоустойчивости. Оценка проводилась у 156 образцов яровой мягкой пшеницы разных групп спелости, сгруппированных по продол- жительности вегетационного периода на среднеранние, среднеспелые и среднепоздние. Коли- чественная оценка включала показатели продуктивной кустистости, озерненности, массы зерна с колоса и массы 1000 семян. Выделены генотипы, представляющие интерес по засухоустой- чивости, урожайности в контрастных по влагообеспеченности условиях Северного Казахстана. На основании проведенных исследований для практической селекции на засухоустойчивость рекомендуются сорта и линии группы среднераннеспелых: RAC 875 (Австралия), Актюбинка (Казахстан), VIR 16015, Прохоровка, Лютесценс 242 (Россия); среднеспелых: Н 749-4 (Афгани- стан), Экада 113 (Россия), Sunco (Австралия); среднепозднеспелых: Kyzyl Jar (Туркменистан), Эритроспермум 81-09 (Россия). На засухоустойчивость и отзывчивость к влагообеспеченности среди представителей группы среднеспелых рекомендуется сорт Binnu (Австралия); из средне- позднеспелых: Br line Z2, Br line S41 (Австралия), Бражинская (Казахстан). Среди продуктивных генотипов выделились следующие среднераннеспелые образцы: MMF 034 (Африка), Krichauff (Австралия); среднеспелые: Carnamah (Австралия), Карабалыкская 25 (Казахстан); среднепозд- неспелый образец - RAC 1221 (Австралия). Ключевые слова: Селекция, яровая пшеница, коллекция, климат, засуха, засухоустойчи- вость, продуктивность, отбор, адаптивность Введение Проявление адаптационных свойств у но-ценных признаков и в конечном итоге на культурных растений, в связи с глобальным урожайность культуры.[4,5]. изменением климата, в том числе и в сложных Как подтверждение данных опасений, природно-климатических условиях Казахста- потенциальная урожайность сортов яровой на, становятся приоритетной задачей аграрной пшеницы на производстве, в благоприятные науки для решения продовольственной без- годы, в условиях схожего климата Северного опасности страны [1]. Часто повторяющиеся Казахстана и Западной Сибири, может дости- засухи являются причиной значительного сни- гать 30 ц и более. Но реалии нынешних дней в жения урожая, что ставит стрессоустойчивость аграрном секторе указывают на то, что потен- растений на первые позиции, как направление циал сорта осуществляется всего на 30-40 %, отечественной и мировой селекции наряду с средняя урожайность яровой пшеницы состав- повышением продуктивности[2,3]. ляет лишь 10-15 ц и сильно варьирует по годам Вопрос потепления климата все больше [6,7], находясь зависимости от биотических и волнует общественность и все чаше становит- абиотических стрессов и потепления климата ся темой для обсуждения научного мира. Дан- в целом [8]. ный факт беспокоит человечество в масштабе Зона Северного Казахстана отличается планеты, что касается региона, повышение засушливым климатом с величиной гидротер- температуры и как следствие глобального по- мического коэффициента 0,7-0,9, количество тепления, оказывает серьезное неблагопри- осадков 300-350 мм, с коротким безморозым ятное действие на формирование хозяйствен- периодом [9]. Погодные условия резко разли-

35 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

чаются по годам, засуха может настигать куль- Данная концепция являлась основным прин- туру в разные периоды вегетации.[10,11]. ципом при создании агроэкосистем по мнению Довольно характерным для региона Се- Н.И. Вавилова, где «генотип должен домини- верного Казахстана является проявление засу- ровать над средой» [15]. хи в период формирования основных показа- Поэтому роль селекции по направлению телей продуктивности яровой пшеницы, т.е в создания засухоустойчивых, продуктивных первой половине онтогенеза [12]. При данной сортов в постоянно меняющихся природно- засухе, характерной для Целинного края, рез- климатических условиях возрастает [16], а кий недостаток влаги приходится на конец мая тщательная оценка исходного материала и и весь июнь, затем наблюдается выпадение подбор родительских пар с набором хозяй- летних осадков, засуха прерывается и может ственно-ценных признаков и стрессоустойчи- возобновиться осенью [13]. востью всегда будет оставаться актуальным Июньская засуха наносит невосполни- для региона Северного Казахстана. мый урон в самом зачатке закладки будущего Целью данных исследований явилось урожая [14]. экологическое испытание 156 сортов и линий Однако отмечаются года, когда клима- зарубежной и отечественной селекции различ- тические условия проявляют нехарактерные ного эколого-географического происхождения для данной зоны особенности, когда наблюда- в условиях засушливого климата Северного ется засуха, характерная для Поволжья, кото- Казахстана. рая усиливается к концу вегетации [13]. В задачи исследований входило, изучить В резко континентальных метеороло- коллекционные образцы яровой пшеницы гических условиях Северного Казахстана эф- различного происхождения по комплексу хо- фективным способом сортов и линий яровой зяйственно-ценных признаков и выявить наи- пшеницы против засухи остается способность более перспективные из них для дальнейшего избегать или переносить стрессовые условия использования в качестве исходного материа- т.е в той или иной мере приспособиться к ним. ла в селекционном процессе.

Материалы и методика исследований Изучение исходного материала проводи- ло семян на 1 м погонный 50 шт. Повторности ли в направлении устойчивости к недостатку располагали рендомизированно [18]. Стандарт влаги и формировании хозяйственных призна- высевался каждым 10 номером, групповой ков за счет биологического потенциала сорта, стандарт через 50 образцов. линии, гибрида. Фенологические наблюдения проводи- Закладка питомников, учеты и наблю- лись по методике Государственного сортои- дения выполнялись по методике ВИР (1973) спытания сельскохозяйственных культур РК [17]. Коллекционный питомник представлен [19]. образцами яровой мягкой пшеницы селекции Оценка засухоустойчивости образцов Казахстана, России, Австралии, Южной Афри- яровой пшеницы в полевых условиях прово- ки, США, Китая, Международного Центра по дилась по методике, разработанной под руко- улучшению кукурузы и пшеницы (CIMMYT). водством РАСХН В.А.Зыкина по 9-балльной Посев коллекционного материала проводился шкале [20]. Для всех образцов коллекции рас- вручную в 2-х кратной повторности, расстоя- считан индекс засухоустойчивости по форму- ние между рядками 15 см, между делянками ле Фишера и Маурера [21]. 30 см. площадь делянок 1 м2 (6 рядков), чис-

DSI = (1–Y / Yp) / (1–X / Xp),

где DSI – индекс засухоустойчивости; Y – урожайность сорта в условиях стресса; Yp – урожайность сорта без стресса; X – средняя урожайность по всем сортам при стрессе; Xp – средняя урожайность по всем сортам без стресса.

36 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

В коллекционном питомнике сравне- дился по следующим признакам: высота рас- ние проводилось с районированными сортами: тений; продуктивная кустистость; длина ко- Астана (среднеранний тип созревания), Акмо- лоса; число колосков в колосе; число зерен в ла 2 (среднеспелый тип созревания), Шортан- колосе; масса зерен с колоса; масса 1000 зерен динская 95 улучшенная (среднепоздний тип [19]. Математическая обработка данных про- созревания). водилась в программе Snedecor. Структурный анализ растений прово-

Основные результаты исследования НИР Почвенно-климатические условия про- и незначительными осадками за весь вегета- ведения исследований.Исследования прово- ционный период. Осадки в мае были на 2,8 дили на базе полевого стационара АО «КАТУ мм выше среднемноголетнего, но резкое со- им. С.Сейфуллина» КХ «Нива», Акмолинская кращение осадков в июне, июле и особенно область, расположенном в сухой степи Север- в августе, соответственно, на 20,2, 8,8 и 35,3 ного Казахстана. мм ниже среднемноголетней нормы, вызвало Почвенный покров – темно- каштановые засуху практически во время всего периода ро- почвы с содержанием гумуса 2,5-2,7%. Климат ста растений. Температура воздуха превышала - резко континентальный, с суровой зимой, в среднемноголетние показатели на 1,3-1,8°С и среднем за год бывает 100-125 безморозных была чрезвычайно высокой в августе, в неко- дней. торые дни превысив на 8,6°С среднемноголет- Характерной особенностью климата яв- нюю (таблица 1). ляется неравномерное распределение осадков В течение 2017-2018 сельскохозяйствен- в течение вегетационного периода с часто по- ного года по данным ближайшей метеостан- вторяющимися засухами. Атмосферные за- ции с. Акмол, количество осадков составило сухи, как правило, на севере Казахстана со- 321,2 мм и было в пределах средне-многолет- провождаются сильными ветрами, обычно ней нормы, отклонение составило -4,8 мм. Но юго-западного и северо-восточного направле- в течение года характер распределения осад- ния. Наиболее ранние засухи и пыльные бури ков был неравномерным, практически 45 % от отмечены в конце апреля в начале мая, что об- общего годового количества осадков выпало уславливает недостаток влаги и увеличивает в холодный период 144,2 мм, что на 60,4% повторяемость засух. Зима продолжительная и больше в сравнении с многолетней нормой. холодная с частыми метелями и ветрами [22]. Также зимний период сельскохозяйственно- Климатические условия 2017 года ха- го года был существенно холоднее, особенно рактеризовались высокими температурами температурный режим в январе месяце.

Таблица 1 - Количество осадков и средняя температура воздуха за вегетационный период 2017-2018 годов в КХ «Нива» Акмолинской области (данные метеостанции с. Акмол) Всего за Период май июнь июль август вегетацию Количество осадков, мм 2017 33.8 20.8 43.2 5,7 103.5 2018 6.7 68.0 23.2 44,7 142.6 Средний 31.0 41.0 52.0 41.0 165.0 многолетний Среднемесячная температура воздуха, градус С 2017 14.0 19.5 18.3 20.3 18.0 2018 9.8 16.5 17.1 19,4 15.7 Средний 12.5 18.1 20.4 17.9 17.2 многолетний

37 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Вегетационный период 2018 года отли- влаги перед вегетацией обеспечили 65-75% чался резким колебанием по количеству осад- всхожести в коллекционном питомнике. В це- ков, особенно сухим оказался май месяц, ко- лом погодные условия 2017 года стали реша- личество осадков составило 6,7 мм (ГТК-0,6), ющим фактором для сокращения вегетацион- с отклонением от средне-многолетней нормы ного периода и соответственно более раннего -24,3мм, температурный на период май-июль созревания образцов. был ниже средне-многолетних данных, откло- В коллекционном питомнике 2018 года нение от среднемесячной температуры в мае был проведен учет полевой всхожести. Поле- составило -2,70С, а в июле -3,30С. Только в ав- вая всхожесть стандарта Астана в среднем по густе метеорологические условия были близки коллекционному питомнику составила 77 %., к средне-многолетним данным. В целом за ве- Акмола 2 - 80%, Шортандинская 95 улучшен- гетационный период выпало 142,6 мм осадков, ная-85%. 112,7 мм из которых пришлось на июнь и ав- В климатических условиях 2017-2018 густ (таблица 1). Сумма положительных тем- годов продолжительность вегетационного пе- ператур за май-август составила всего 1708,1 риода у изучаемых образцов мировой коллек- градусов. ции яровой пшеницы колебалась от 59 до 108 Вегетационный период 2018 года отли- суток. Период посев-всходы был достаточно чался недостатком тепла и оказал отрицатель- затянутым в 2018 году и составил 12 дней, ное влияние на дружность и полноту всходов что связано с пониженными температурами образцов яровой пшеницы и соответственно (9,80C) и майскими засушливыми условиями, на дальнейший их рост и развитие и как след- свойственными региону Северного Казахста- ствие растянутость вегетационного периода. на. В условиях недостатка влаги на начальных Анализ погодных условий в период веге- фазах вегетации была проведена оценка об- тации яровой пшеницы 2017 года позволил за- разцов на засухоустойчивость и всхожесть в ключить, что они были весьма сложными для сложившихся неблагоприятных условиях (та- роста и развития растений. Запасы почвенной блица 2).

Таблица - 2 Образцы коллекции, выделившиеся по устойчивости к засухе (всходы-кущение), Акмолинская обл. КХ «Нива», 2018 г. Сорт, гибрид Происхождение Оценка, балл Полевая всхожесть, % Астана Казахстан 8.5 77 Акмола 2 Казахстан 9 80 Шортандинская 95 ул. Казахстан 9 85 Cascade Канада 9 90 Chapala Австралия 9 90 Cranbrook Австралия 9 90 Erytrospermum 2964 Россия 9 92 Lutescens 242 Россия 9 91 MMF044 Африка 9 92 Kite Австралия 9 91 H1142-1 Афганистан 9 92 Bumper Австралия 9 92

Наиболее выделившимися образцами по (Африка), Kite, H1142-1 (Австралия), Bumper устойчивости к неблагоприятным факторам (Австралия) (таблица 2). внешней среды на межфазный период всходы- Полевая всхожесть имеет тесную связь кущение и превышающими стандарт по поле- с показателем сохранности, а в совокупности вой всхожести, были следующие сортообраз- показывает важный показатель для нашего ре- цы: Cascade (Канада), Chapala (Австралия), гиона адаптивность (соотношение числа рас- Cranbrook (Австралия), Erytrospermum 2964 тений к уборке к числу высеянных всхожих (Россия), Lutescens 242 (Россия), MMF044 семян) растений к условиям среды. 38 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица - 3 Образцы коллекции, выделившиеся по сохранности и выживаемости, Акмолинская обл. КХ «Нива», в среднем за 2017-2018 гг. Сорт, линия Происхождение Сохранность, % Адаптивность, % Астана Казахстан 77.5 58.0 Акмола 2 Казахстан 74.5 50.0 Шортандинская 95 ул. Казахстан 83.8 60.0 Cascade Канада 87.5 71.5 Омская 35 Россия 89.5 59.0 Br. line – S45 Австралия 86.5 72.0 Эритроспермум 81-09 Россия 88.5 62.5 Актюбинка Казахстан 91.5 66.0 Карабалыкская 25 Казахстан 79.0 66.0 Br. line – S27 Австралия 87.5 60.0

По результатам исследований 2017-2018 шали стандартный сорт Астана от 87 до 135 г/ года (таблица 3), лучшие адаптивные свойства м2 (таблица 4). По результатам проведенного в различных по влагообеспеченности условиях дисперсионного анализа наименьшая суще- Акмолинской области, как результат хорошей ственная разница составила 3,02 ц/га. Сорта полноты всходов и сохранности к уборке име- и линии данной группы, представляют особую ет сорт зарубежной селекции Cascade (Канада) ценность для селекции , так как при раннем со- коэффициент адаптации которого составил зревании проявили себя как продуктивные. К 71,5 %, у линии Br. line – S45 (Австралия) 72%, сортам и линиям, характеризующим себя как и сорт отечественный селекции Актюбинка скороспелые и продуктивные по результатам (Казахстан), с адаптивностью 66%. двух лет можно отнести: MMF 034 (Африка), Урожайность у изучаемых сортов кол- Cascade (Канада), Krichauff (Австралия), Ак- лекции варьировала по годам. Максимальную тюбинка (Казахстан), данные образцы созрели урожайность по результатам 2017-2018 годов на 1-3 дня раньше стандартного сорта Астана, среди среднеранних образцов сформировали 2 вегетационный период которого составил 73 сорта и 2 линии селекции дальнего зарубежья, дня в 2018 году и 69 день в засушливом 2017 1 образец селекции ВИРа и 1 сорт казахстан- году. ской селекции, которые достоверно превы- Таблица 4 – Урожайность яровой мягкой пшеницы, Акмолинская обл. КХ «Нива»2017-2018 гг. Вегетационный Откло- Урожайность, ц/га период, сутки нение Проис- Сорт, линия от стан- хождение 2017г. 2018г. 2017г. 2018г. Ср. дарта +, ц/га 1 2 3 4 5 6 7 8 среднеранние Астана ,st Казахстан 69 73 16.2 16.6 16.4 ±0,0 RAC 875 Австралия 71 73 29,8 30.1 29,9 +13,5 MMF 034 Африка 66 74 20.6 35.5 28,1 +11,7 Cascade Канада 67 70 22.3 32.6 27,5 +11,0 Актюбинка Казахстан 66 74 24.0 30.1 27,5 +11,0 Krichauff Австралия 67 73 19.6 32.6 26,1 +9,7 VIR 16015 Россия 66 75 24.3 25.9 25,1 +8,7

НСР 05 3.02

39 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

продолжение таблицы 4 1 2 3 4 5 6 7 8 среднеспелые Акмола 2, st Казахстан 71 77 12.5 16.2 14,4 ±0,0 H 749-4 Афганистан 66 77 28.8 29.7 29,2 +14,8 Carnamah Австралия 75 83 19.5 36.1 27,8 +13,4 Экада 113 Россия 69 82 23.5 28.9 26,2 +11,8 Sunco Австралия 67 77 23.4 28.5 25,9 +11,5 Карабалыкская 25 Казахстан 71 79 23.9 19.7 21.8 +7,4

НСР 05 2.7 среднепоздние Шортандинская Казахстан 79 85 19.9 20.7 20,3 ±0,0 95 ул Kyzyl Jar Туркменистан 73 102 27.9 37.1 32,5 +12,2 RAC 1221 Австралия 83 88 29.9 26.8 28,4 +8,1 Эритроспермум 81- Россия 77 101 25.1 26.5 25,8 +5,5 09

НСР 05 2.7 К продуктивным образцам в группе сред- бильно высокого показателя Массы 1000 зерен неспелых, достоверно превышающим стан- по годам. Выделившийся по продуктивности дартный сорт Акмола 2, можно отнести сорта сорт Cascade (Канада), показал стабильно вы- австралийской селекции Sunco и Carnamah, сокие результаты продуктивной кустистости российской селекции Экада 113, Афганистан- по годам, с небольшим превышением про- ский ландрас H 749-4, и сорт казахстанской дуктивности колоса в засушливом 2017 году, селекции Карабалыкская 25. Максимальное данное обстоятельство можно связать с его превышение по урожайности в группе средне- скороспелостью, за счет чего данный образец поздних образцов показал сорт Туркменской избежал критического недостатка влаги в ав- селекции Kyzyl Jar (+12,2 ц/га). Также к ста- густе. В группе среднеспелых почти все высо- бильно продуктивным образцам по результа- коурожайные сорта и линии превышают стан- там 2017-2018 годов можно отнести линию ав- дартный сорт Акмола 2 по всем показателям стралийской селекции RAC 1221, российской продуктивности, за исключением сорта Экада селекции Эритроспермум 81-09. 113 (Россия), который в условиях засухи прак- Анализ продуктивности урожайных со- тически не кустится, но выделяется крупным ртов и линий показал, что превышение по продуктивным колосом (таблица 5). урожайности над стандартом Астана у зару- Среднеспелые образцы H749-4 (Афга- бежных сортообразцов объясняется в основ- нистан), Сarnamah (Австралия), хорошо отзы- ном высокой продуктивной кустистостью, ваются на влагообеспеченность по показате- она варьирует от 1.2 до 3.0, особенно данная лю продуктивной кустистости, проявляя себя тенденция проявляется в более влагообеспе- в данном случае, больше как среднепоздние ченном 2018 году, у сорта Актюбинка (Казах- сорт Kyzyl-Jar (Туркменистан) и линия австра- стан) урожайность сформировалась за счет лийской селекции RAC 1221. В условиях не- высокой озерненности и массы зерна с коло- достаточной влагообеспеченности 2017 года, са. Линия австралийской селекции RAC 875 и особенно к концу вегетации, образцы средне- российской VIR 16015 отличаются хорошей поздней группы выделились своей продуктив- отзывчивостью на улучшение влагообеспечен- ностью за счет высокой озерненности и массы ности года, которая проявляется в повышении колоса (таблица 5). показателя продуктивной кустистости и ста-

40 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 5 – Основные элементы продуктивности сортов яровой мягкой пшеницы, Акмолинская обл. КХ «Нива», 2017-2018 гг. Продуктивная Масса 1000 Число зерен Масса зерна кустистость, зерен, г Сорт в колосе, шт. с колоса, г шт. 2017 2018 ср. 2017 2018 ср. 2017 2018 ср. 2017 2018 ср. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 среднеранние Астана ,st 1.4 1.5 1.5 29.2 25.0 27.0 1.20 0.90 1.05 33.7 32.7 33.2 RAC 875 1.4 2.2 1.8 35.0 31.1 33.0 1.57 1.50 1.53 44.1 39.4 41.8 MMF 034 1.2 2.5 1.9 38.3 37.0 37.7 1.50 1.40 1.45 31.8 31.0 31.4 Cascade 2.0 2.0 2.0 26.1 22.7 24,4 1.08 1.00 1.04 39.1 36.3 37,7 Актюбинка 1.4 1.5 1.5 39.0 27.2 33.1 2.00 1.20 1.60 30.2 36.1 33,2 Krichauff 2.2 3.0 2.6 30.1 28.3 29.2 0.99 1.10 1.05 33.0 33.1 33.1 VIR 16015 1.4 2.2 1.8 31.0 26.0 28.5 1.40 1.30 1.35 41.7 41.3 41.4 среднеспелые Акмола 2, st 1.4 1.5 1.5 23.1 23.0 23.0 1.00 1.03 1.01 32.8 35.8 34.3 H 749-4 1.8 3.0 2.4 31.0 27.4 29.2 1.54 1.00 1.27 37 32.8 34.9 Carnamah 1.4 3.0 2.2 47.0 25.8 36.4 2.30 1.20 1.75 35.2 37.1 36.2 Экада 113 1.0 1.8 1.4 35.9 24.4 30.2 2.00 1.10 1.55 35.9 38.2 37.1 Sunco 1.4 2.1 1.8 27.0 27.0 27.0 1.09 1.20 1.20 37.9 34.0 36.0 Карабалыкская 25 1.6 1.4 1.5 33.0 27.9 30.5 1.56 1.03 1.29 36.5 35.3 35.9 среднепоздние Шортандинская 1.3 1.4 1.4 34.0 24.0 29.0 1.60 1.33 1.47 34.3 39.2 36,8 95 ул Kyzyl Jar 1.4 1.7 1.6 48.0 41.6 44.8 2.10 1.70 1.90 35.7 32.7 34.2 RAC 1221 1.4 2.2 1.8 59.0 32.7 45.9 2.10 1.10 1.60 36.7 30.0 33.4 Эритроспермум 1.4 1.2 1.3 42.0 42.7 42,4 2.00 1.60 1.80 32.2 33.0 32.6 81-09 Обсуждение полученных данных и заключение Экологическое испытание сортов и ли- На основе двухлетних урожайных дан- ний мировой коллекции яровой пшеницы про- ных коллекции яровой пшеницы разного про- водилось в контрастных по влагообеспеченно- исхождения были выделены образцы, наи- сти 2017-2018 годах, наиболее стрессовым по более урожайные и с наименьшим индексом влагообеспеченности сложился 2017 год. засухоустойчивости [22]. Таблица 6 -Урожайность и засухоустойчивость яровой мягкой пшеницы, 2017-2018 гг. Урожайность, ц/га Сорт, линия Происхождение DSI * 2017 г. 2018 г. Среднее 1 2 3 4 5 6 Среднераннеспелые Астана ,st Казахстан 16.2 16.6 16.4 0.08 RAC 875 Австралия 29,8 30.1 29,9 0.02 Актюбинка Казахстан 24.0 30.1 27,5 0.71 VIR 16015 Россия 24.3 25.9 25,1 0.22 Прохоровка Россия 22.5 22.6 22.6 0.01 Лютесценс -242 Россия 21.0 23.5 22.3 0.42

41 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

продолжение таблицы 6 1 2 3 4 5 6 Среднеспелые Акмола 2, st Казахстан 12.5 16.2 14,4 0.68 H 749-4 Афганистан 28.8 29.7 29,2 0.09 Sunco Австралия 23.4 28.5 25,9 0.53 Экада 113 Россия 23.5 28.9 26,2 0.56 Binnu Австралия 19.6 24.5 22.1 0.59 Среднепоздеспелые Шортандинская 95 ул. Казахстан 19.9 20.7 20.3 0.13 Эритроспермум 81-09 Россия 25.1 26.5 25.8 0.18 Br line - Z2 Австралия 23.4 28.5 25.9 0.58 Kyzyl Jar Туркменистан 27.9 37.1 32.5 0.79 Br line – S 41 Австралия 21.1 27.4 24.3 0.74 Бражинская Казахстан 19.9 26.9 23.4 0.84 * DSI – индекс засухоустойчивости В таблице 6 представлены засухоу- ний наиболее ценным исходным материалом в стойчивые сорта и линии, которые в услови- селекции на засухоустойчивость и продуктив- ях стресса (засуха) сформировали достаточно ность могут быть следующие генотипы, груп- высокий урожай и в более благоприятный год пы среднераннеспелых: RAC 875 (Австралия), по влагообеспеченности, но с недостаточным Актюбинка (Казахстан), VIR 16015, Прохоров- количеством тепла за вегетацию, были доволь- ка, Лютесценс 242 (Россия); среднеспелых: Н но отзывчивы и дали прибавку. Индекс засухо- 749-4 (Афганистан), Экада 113 (Россия), Sunco устойчивости данных образцов был ниже 0.9. (Австралия); среднепозднеспелых: Kyzyl Jar Среди среднераннеспелых наиболее стабиль- (Туркменистан), Эритроспермум 81-09 (Рос- ными оказались линия RAC 875 (Австралия), сия). На засухоустойчивость и отзывчивость сорт Прохоровка (Россия), у которых индекс к влагообеспеченности среди представителей засухоустойчивости ниже чем у стандарта группы среднеспелых рекомендуется сорт Астана (0.08). В группе среднеспелых наиболь- Binnu (Австралия), из среднепозднеспелых: Br шую ценность представляет афганистанский line Z2, Br line S41 (Австралия), Бражинская ландрас Н749-4, индекс засухоустойчивости (Казахстан). Среди продуктивных генотипов 0.09 и средняя урожайность 29.2 ц/га. Средне- выделились среднераннеспелые MMF 034 поздний стандартный сорт Шортандинская 95 (Африка), Krichauff (Австралия); среднеспе- улучшенная по урожайности и засухоустойчи- лые Carnamah (Австралия), Карабалыкская 25 вости превзошел образец Эритроспермум 81- (Казахстан); среднепозднеспелый RAC 1221 09 (Россия), индекс засухоустойчивости 0.18. (Австралия). На основании проведенных исследова-

Список литературы

1 Кененбаев С.Б. Приоритетные направления исследований в области растениеводства и земледелия в связи с изменением климата / Кененбаев С.Б., Бастаубаева Ш.О // Сб. докладов международной научно-практической конференции посвященной 60-летию НПЦ зернового хо- зяйства им. А.И. Бараева, Том-1. Земледелие и селекция сельскохозяйственных растений на со- временном этапе. Шортанды, 2016. с. 46-53. 2 Safari P ; Danyali, SF; Rahimi, M (AUG 2018)Bayesian inference for the genetic control of water deficit tolerance in spring wheat by stochastic search variable selection ENVIRONMENTAL SCIENCE AND POLLUTION RESEARCH DOI: 10.1007/s11356-018-2409-0 3 Salem Alhajj Ali, Luigi Tedone, and Giuseppe De Mastro, “Climate Variability Impact on Wheat

42 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Production in Europe: Adaptation and Mitigation Strategies,” Quantification of Climate Variability, Adaptation and Mitigation for Agricultural Sustainability, pp. 251–321, 2016 4 Петуховский С.Л. Изменчивость климатических факторов и урожайность сортов яровой мягкой пшеницы селекции ОмГАУ в условиях южной лесостепи Западной Сибири / Петухов- ский С.Л., Шаманин В.П., Моргунов А.И., Трущенко Ю.С., Краснова Ю.С. // Сельскохозяйствен- ные науки. Вестник Омского государственного аграрного университета.-Омск,- 2014.-С. 20-28. 5 Morgounov A, Sonder K, Abugalieva A, Bhadauria V, Cuthbert RD, Shamanin V, et al. (2018) Effect of climate change on spring wheat yields in North America and Eurasia in 1981-2015 and implications for breeding. PLoS ONE 13(10): e0204932. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0204932 6 Шаманин В.П. Создание исходного материала для селекции яровой мягкой пшеницы в условиях Западной Сибири / Шаманин В.П., Петуховский С.Л. // Сибирский вестник сельскохо- зяйственной науки.-2012.-№6.-с.10-16. 7 Мусынов К.М. Урожайность сортов яровой мягкой пшеницы в условиях Северного Ка- захстана /Мусынов К.М. Бабкенов А.Т., Кипшакбаева А.А., Базилова Д.С. // Вестник Науки Ка- захского агротехнического университета имени С. Сейфуллина (междисциплинарный). - 2016. – № 4 (91). - С.13-20. 8 Бабкенов А.Т. Селекция яровой мягкой пшеницы в засушливой степи Северного Казах- стана // Автореферат дисс. соиск. степени кандидата с.-х. наук. Саратов, 2005 г. С.-23. 9 Баймагамбетова К.К. Селекционно-экологические основы создания адаптивных сортов яровой мягкой пшеницы в Казахстане / Баймагамбетов К.К., Сарбаев А.Т. // Монография.-Шор- танды,- 2014.-С. 29-35 10 Шаманин В. П. Селекция яровой пшеницы на засухоустойчивость и сокращение вегета- ционного периода / В. П. Шаманин [и др.] // Вестн. с.-х. науки. – 1987. – №9. – С. 39-43. 11 Karaba Nalkur Nataraja, and Madathil Sreekumar Parvathi, “Tolerance to Drought Stress in Plants: Unravelling the Signaling Networks,” Drought Stress Tolerance in Plants, Vol 2, pp. 71–90, 2016. 12 Сарсенов А.М. Влияние почвенной засухи на фотосинтетические и ростовые показате- ли сортов яровой пшеницы Северного Казахстана // Автореферат дисс. соиск. степени кандидата биол. наук.-Санкт-Петербург, 1993.-С.-21. 13 Кузьмин В.П. Селекция и семеноводство зерновых культур в целинном крае Казахстана /-М.: Колос,-1965., Целиноград,-С.80-91. 14 Vera Potopová, Petr Štěpánek, Martin Možný, Luboš Türkott, Josef Soukup (2015) Performance of the standardised precipitation evapotranspiration index at various lags for agricultural drought risk assessment in the Czech Republic Agricultural and Forest Meteorology doi.org/10.1016/j. agrformet.2014.11.022 15 Вавилов Н.И. Селекция как наука. В кн.: «Теоретические основы селекции растений». – М. –Л.: Сельхозгиз. – С. 1-16. 16 Miroslav Trnka, Rudolf Brázdil, Jørgen E. Olesen, Josef Eitzinger, Pavel Zahradníček, Eva Kocmánková, Petr Dobrovolný, Petr Štěpánek, Martin Možný, Lenka Bartošová, Petr Hlavinka, Daniela Semerádová, Hubert Valášek, Marek Havlíček, Vladimíra Horáková, Milan Fischer, Zdeněk Žalud Could the changes in regional crop yields be a pointer of climatic change?, Agricultural and Forest Meteorology, 2012,ISSN 0168-1923, https://doi.org/10.1016/j.agrformet.2012.05.020 17 Дорофеев В.А.. Методические указания по изучению мировой коллекции яровой пше- ницы. Л.: ВИР 1973.-С.33 18 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М.: Агропромиздат, 1985.-352 с. 19 Методика проведения сортоиспытания сельскохозяйственных растений. Утверждена приказом Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от «13» мая 2011 года № 06- 2/254.– 81 c. 20 Зыкин В.А. Методика оценки селекционных форм и сортов мягкой пшеницы при ис- пытании на отличимость, однородность и устойчивость к факторам среды: методические рекомендации./Л.П., Россева, И.А.Белан-/Уфа, 2004.-С.39 21 Fisher R.A., Maurer R. Drought resistance in spring wheat cultivars. I. Grain yield responces // Aust. J. Agric. Res. - 1978. - Vol. 28. - P. 897-912. 43 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

22 Евдокимов М.Г., Юсов В.С., Моргунов А.И., Зеленский Ю.И. Засухоустойчивый генофонд твердой яровой пшеницы, идентифицированный в многолетних испытаниях питом- ников казахстанско-сибирской селекции пшеницы. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2017;21(5):515-522. DOI 10.18699/VJ17.23-o

Reference

1 Kenenbaev S.B. Prioritetnye napravleniia issledovanii v oblasti rastenievodstva i zemledeliia v sviazi s izmeneniem klimata / Kenenbaev S.B., Bastaubaeva Sh.O // Sb. dokladov mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii posviashchennoi 60-letiiu NPTs zernovogo khoziaistva im. A.I. Baraeva, Tom-1. Zemledelie i selektsiia selskokhoziaistvennykh rastenii na sovremennom etape. Shortandy, 2016. P. 46-53. 2 Safari P ; Danyali, SF; Rahimi, M (AUG 2018)Bayesian inference for the genetic control of water deficit tolerance in spring wheat by stochastic search variable selection Environmental Science And Pollution Research DOI: 10.1007/s11356-018-2409-0 3 Salem Alhajj Ali, Luigi Tedone, and Giuseppe De Mastro, “Climate Variability Impact on Wheat Production in Europe: Adaptation and Mitigation Strategies,” Quantification of Climate Variability, Adaptation and Mitigation for Agricultural Sustainability, pp. 251–321, 2016 4 Petukhovskii S.L. Izmenchivost klimaticheskikh faktorov i urozhainost sortov iarovoi miagkoi pshenitsy selektsii OmGAU v usloviiakh iuzhnoi lesostepi Zapadnoi Sibiri / Petukhovskii S.L., Shamanin V.P., Morgunov A.I., Trushchenko Iu.S., Krasnova Iu.S. // Selskokhoziaistvennye nauki. Vestnik Omskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta.-Omsk,- 2014.-P. 20-28. 5 Morgounov A, Sonder K, Abugalieva A, Bhadauria V, Cuthbert RD, Shamanin V, et al. (2018) Effect of climate change on spring wheat yields in North America and Eurasia in 1981-2015 and implications for breeding. PLoS ONE 13(10): e0204932. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0204932 6 Shamanin V.P. Sozdanie iskhodnogo materiala dlia selektsii iarovoi miagkoi pshenitsy v usloviiakh Zapadnoi Sibiri / Shamanin V.P., Petukhovskii S.L. // Sibirskii vestnik selskokhoziaistvennoi nauki.-2012.-№6.-P.10-16. 7 Musynov K.M. Urozhainost sortov iarovoi miagkoi pshenitsy v usloviiakh Severnogo Kazakhstana /Musynov K.M. Babkenov A.T., Kipshakbaeva A.A., Bazilova D.S. // Vestnik Nauki Kazakhskogo agrotekhnicheskogo universiteta imeni S. Seifullina (mezhdistsiplinarnyi). - 2016. – № 4 (91). - P.13-20. 8 Babkenov A.T. Selektsiia iarovoi miagkoi pshenitsy v zasushlivoi stepi Severnogo Kazakhstana // Avtoreferat diss. soisk. stepeni kandidata s.-kh. nauk. Saratov, 2005 g. P.-23. 9 Baimagambetova K.K. Selektsionno-ekologicheskie osnovy sozdaniia adaptivnykh sortov iarovoi miagkoi pshenitsy v Kazakhstane / Baimagambetov K.K., Sarbaev A.T. // Monografiia.- Shortandy,- 2014.-S. 29-35 10 Shamanin V. P. Selektsiia iarovoi pshenitsy na zasukhoustoichivost i sokrashchenie vegetatsionnogo perioda / V. P. Shamanin [i dr.] // Vestn. s.-kh. nauki. – 1987. – №9. – S. 39-43. 11 Karaba Nalkur Nataraja, and Madathil Sreekumar Parvathi, “Tolerance to Drought Stress in Plants: Unravelling the Signaling Networks,” Drought Stress Tolerance in Plants, Vol 2, pp. 71–90, 2016. 12 Sarsenov A.M. Vliianie pochvennoi zasukhi na fotosinteticheskie i rostovye pokazateli sortov iarovoi pshenitsy Severnogo Kazakhstana // Avtoreferat diss. soisk. stepeni kandidata biol. nauk. Sankt- Peterburg, 1993 g. P.-21. 13 Kuzmin V.P. Selektsiia i semenovodstvo zernovykh kultur v tselinnom krae Kazakhstana /-M.: Kolos,-1965., Tselinograd,-P.80-91. 14 Vera Potopová, Petr Štěpánek, Martin Možný, Luboš Türkott, Josef Soukup (2015) Performance of the standardised precipitation evapotranspiration index at various lags for agricultural drought risk assessment in the Czech Republic Agricultural and Forest Meteorology https://doi.org/10.1016/j. agrformet.2014.11.022 15 Vavilov N.I. Selektsiia kak nauka. V kn.: «Teoreticheskie osnovy selektsii rastenii». – M. –L.: Selkhozgiz. – P. 1-16. 44 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

16 Miroslav Trnka, Rudolf Brázdil, Jørgen E. Olesen, Josef Eitzinger, Pavel Zahradníček, Eva Kocmánková, Petr Dobrovolný, Petr Štěpánek, Martin Možný, Lenka Bartošová, Petr Hlavinka, Daniela Semerádová, Hubert Valášek, Marek Havlíček, Vladimíra Horáková, Milan Fischer, Zdeněk Žalud Could the changes in regional crop yields be a pointer of climatic change?, Agricultural and Forest Meteorology, 2012,ISSN 0168-1923, https://doi.org/10.1016/j.agrformet.2012.05.020 17 Dorofeev V.A.. Metodicheskie ukazaniia po izucheniiu mirovoi kollektsii iarovoi pshenitsy. VIR L.: 1973g. S.33 18 Dospekhov B.A. Metodika polevogo opyta. M.: Agropromiz¬dat, 1985. 352 s. 19 Metodika provedeniia sortoispytaniia selskokhoziaistvennykh rastenii. Utverzhdena prikazom Ministra selskogo khoziaistva Respubliki Kazakhstan ot «13» maia 2011 goda № 06-2/254.– 81 c. 20 Zykin V.A. Metodika otsenki selektsionnykh form i sortov miagkoi pshenitsy pri ispytanii na otlichimost, odnorodnost i ustoichivost k faktoram sredy: metodicheskie rekomendatsii./L.P., Rosseva, I.A.Belan-/Ufa, 2004.-S.39 21 Fisher R.A., Maurer R. Drought resistance in spring wheat cultivars. I. Grain yield responces // Aust. J. Agric. Res. - 1978. - Vol. 28. - P. 897-912. 22 Evdokimov M.G., Iusov V.S., Morgunov A.I., Zelenskii Iu.I. Zasukhoustoichivyi genofond tverdoi iarovoi pshenitsy, identifitsirovannyi v mnogoletnikh ispytaniiakh pitomnikov kazakhstansko- sibirskoi selektsii pshenitsy. Vavilovskii zhurnal genetiki i selektsii. 2017;21(5):515-522. DOI 10.18699/ VJ17.23-o

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЖАҒДАЙЛАРЫНДА ЖАЗДЫҚ ЖҰМСАҚ БИДАЙДЫҢ КОЛЛЕКЦИЯЛЫҚ ҮЛГІЛЕРІН ҚҰРҒАҚШЫЛЫҚҚА БАҒАЛАУ

Л.П. Зотова, аға оқытушы С.А. Джатаев, б.ғ.к., аға оқытушы С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 үй Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Солтүстік Қазақстанда ылғалмен қамтамасыз етудің шектеулі көрсеткішімен ерекше- ленетін шұғыл континентальды жағдайларында стресске төзімділік селекциясы үшін құрғақшылыққа төзімді, сонымен қатар жылдың айтарлықтай қолайлы жағдайларында жақсы талғамын көрсете алатын өнімді сорттар мен линиялар аса маңызды болып келеді. Мұндай донорларды аталық формалар ретінде будандастыруда қолдану аталған аймақ үшін жаңа тұрақты өнімді сорттарды шығаруға мүмкіндік туғызады. Бұл жағдайда стресске төзімділіктің шаруашылық-бағалы белгілері мен түрлерінің жиынтығымен бай шетелдік генотиптер арқылы ген қорын байыту мүмкіндігі маңызды белгілердің шеңберін кеңейтуде селекциялық процесс үшін және жалпы жаздық бидайдың жақсаруы үшін маңызды фактор болып табылады. Белгілі бір қалыптасқан жылдың топырақ-климаттық жағдайларына теріс байланысын төмендетудің ең жақсы әдісі осы жағдайларға бейімделу. Құрғақшылыққа селекцияда донор- лар ретінде жақсы нұсқа болып ыстық климаты бар елден шыққан үлгілер ұсынылады, бұл үлгілер ерте пісуіне байланысты құрғақшылыққа жол бермеуінің арқасында жоғары өнімділік қалыптастыра алады MMF 034 (Африка), Cascade (Канада), Krichauff (Австралия), Актюбинка (Батыс Қазақстан). Сонымен қатар, ерекше бағалы болып бастапқы материал да келеді, стресс (құрғақшылық) жағдайларында жеткілікті жоғары өнім қалыптастырып, ал ылғалмен қамтамасыз етудің айтарлықтай қолайлы, бірақ вегетация кезінде жылудың жеткіліксіз мөлшерімен ерекшелен- ген жылы жақсы талғамды болып өнімге қосымша бере алды. Орташа ерте пісетін сорттар ара- сында айтарлықтай тұрақты болып RAC 875 линиясы (Австралия), Прохоровка сорты (Ресей) ерекшеленді, ал орташа пісетін сорттар тобында айтарлықтай бағалыққа ие болған ауған үлгісі Н749-4, орташа кеш пісетін сорттар арасында Эритроспермум 81-09 (Ресей).

45 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Кілттік сөздер: Селекция, жаздық бидай, коллекция, климат, құрғақшылық, құрғақшы- лыққа төзімділік, өнімділік, сұрыптау, бейімделгіштік.

ASSESSMENT OF COLLECTIVE SAMPLES OF SPRING SOFT WHEAT FOR DROUGHTABILITY IN THE CONDITIONS OF NORTH KAZAKHSTAN

L.P. Zotova, Senior Lecturer S.А. Dzhataev, Candidate of biological Sciencas, Senior Lecturer S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis Avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Summary In the sharply continental conditions of Northern Kazakhstan with a limiting moisture content indicator, drought-resistant productive varieties and lines and at the same time with good responsiveness to more favorable conditions of the year are of no small importance for selection for stress tolerance. The use of such donors as parental forms in hybridization will make it possible to create new stably productive varieties for the region. In this case, the possibility of enriching the gene pool at the expense of foreign genotypes, rich in a complex of economically valuable traits and types of stress tolerance, is a significant factor in expanding the range of traits important for the selection process and for improving spring wheat in general. The best way to reduce the negative dependence on the soil and climatic conditions of a particular year is to adapt to them. As an option, as donors in breeding for drought resistance, samples of countries of origin with a hot climate are recommended, which, when early ripening, avoiding drought, form high productivity MMF 034 (Africa), Cascade (Canada), Krichauff (Australia), Aktubinka (Western Kazakhstan ). Also of particular value is the source material which under stress (drought) formed a fairly high yield and in a more favorable year because of moisture supply, but with insufficient heat during the growing season was quite responsive and gave an increase to the yield. Among mid-ripening, the most stable were the RAC 875 line (Australia), the variety Prokhorovka (Russia), the Afghan sample N749-4 was the most valuable in the group of middle-ripening, from the middle-latency the Erythrospermum line 81-09 (Russia). Keywords: Breeding, spring wheat, collection, climate, drought, drought resistance, productivity, selection, adaptability

Благодарность Исследовательская работа выполнялась в рамках научно-технической программы (ИРН BR05236500), по теме «Применение достижений молекулярной генетики для создания новых высокопродуктивных селекционных линий мягкой пшеницы, ячменя и нута, адаптированных к климатическим условиям Северного и Центрального Казахстана», по направлению улучшения яровой мягкой пшеницы. Выражаем благодарность магистрантам, студентам, участвовавшим при выполнении данной научной программы, за содействие в проведении исследований.

46 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 631.5:633

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ И ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕЗУЛЬТАТЫ РЕСУРСОСБЕРЕГАЮЩЕЙ ТЕХНОЛОГИИ ОБРАБОТКИ ТЕМНО-КАШТАНОВОЙ ПОЧВЫ

Карипов Р.Х., кандидат сельскохозяйственных наук, доцент Казахский агротехнический университет им.С.Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62 г. Нур-Султан, 010011, Казахстан

Аннотация Известно, что в традиционном земледелии существующие многооперационные техноло- гии сельскохозяйственных культур ведут к систематическому снижению содержания гумуса в пахотном слое почвы и другим негативным последствиям. В настоящее время в производстве опережающими науку темпами осуществляется переход на новые, более совершенные техно- логии возделывания сельскохозяйственных культур на основе ресурсосбережения. В этой свя- зи целью научных исследований явилась выявление эффективности сберегающей технологии возделывания некоторых сельскохозяйственных культур на основе сокращенной и нулевой об- работки почвы. В результате исследований установлено, что минимизация обработки почвы и даже полное исключение ее в сравнении с традиционной многофункциональной технологией способствуют улучшению водного режима, поддержанию оптимального сложения пахотного слоя, приданию поверхности почвенного покрова противоэрозионной устойчивости, накопле- нию органического вещества, повышению продуктивности культур и снижению технологиче- ских затрат. Научная новизна заключается в том, что впервые на тёмно-каштановых почвах в сухостепной зоне Северного Казахстана проведены продолжительные научные исследования с различными сельскохозяйственными культурами. Внедрение в производство ресурсосберегаю- щей технологии позволить снизить темпы минерализации органического вещества, сохранить почву от водной и ветровой эрозии, уменьшить затраты на обработку почвы, составляющие 65- 75% от общего объема, увеличить производство зерна. Ключевые слова: сберегающая технология, минимализация, нулевая технология, темно- каштановые почвы, рыжик яровой, яровая пшеница, горох, традиционная технология, сухостеп- ная зона.

Введение Мировой опыт земледелия доказал, что см влечет дополнительный расход топлива до применение традиционной обработки почвы в 7% [1]. Считается общепризнанным, что ме- течение длительного периода не только не дает ханическая обработка почвы в традиционном пользы, но и наносит непоправимый вред. При исполнении, несмотря на всю важность и неза- этом, происходит усиление водной и ветро- менимость ее, является самым сильным анти- вой эрозии, уменьшение содержания органи- экологическим земледельче¬ским приемом. ческих веществ в почве, непроизводительные Темно-каштановые почвы Северного потери влаги и в целом ухудшение экологиче- Казахстана не исключение в этом отношении. ского состояния. По оценкам ученых ежегод- За более чем 45-летнего использования эти но в мире из хозяйственного пользования из- почвы потеряли до 30% естественного содер- за водной и ветровой эрозии, обусловленных жания гумуса-основного показателя почвенно- несо-вершенством технологий механической го плодородия. Оно снизилось с 4,1 до 3,4%. обработки почвы, а также машин и орудий, Вследствие этого значительно уменьшилось используемых для ее проведения, выпадает обеспеченность растений элементами пита- 5-7 млн. га пашни. Кроме того на проведение ния, ухудшилось физическое состояние почв механических обработок затрачивается около (структура, сложение, скважность). Анализ 40% энергетических и 25% трудовых затрат в современного состояния растениеводства сви- этой от¬расли. Установлено, что необоснован- детельствует о необходимости дальнейшего ное увеличение глубины обработки почвы на 1 совершенствования системы почвозащитного 47 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

земледелия, искать альтернативные техноло- нического вещества вследствие минерализа- гии обработки почвы. В первую очередь это ции, обеспечивается надёжную защиту почвы относится к основной и предпосевной обра- от эрозии, снижается стоимость производимой ботке. продукции [2,3,4,5]. Как показал опыт развитых стран, такие Возможности уменьшения частоты и технологии обработки почвы уже найдены - глубины обработок почвы получили некото- это ресурсосберегающие технологии в составе рое теоретическое и прикладное обоснование точного и других современных систем земле- и в работах Аллен Х.П.[ 6] Каштанова А.Н[7 ] делия. По терминологии ФАО, ресурсосбере- Лыкова А.М 43[ 8 ], Госсена Э.Ф 4 [ 9 ], Гурее- гающие технологии буквально означают «кон- ва И.И [10] а Ж.А. [ 11 ] и других ученых. сервирующее земледелие». Оно направлено на К этому следует добавить увеличение сохранение, улучшение и более эффективное разнообразия биоты в мульчирующем и по- использование почвенных и биологических верхностном слое почвы, активизацию биоло- ресурсов, рациональное использование атмос- гической активности почвы. ферных осадков, снижение энергетических В настоящее время в производстве опре- затрат при увеличении объема сельскохозяй- делились следующие основные направления ственного производства. За рубежом, напри- минимизации: сокращение количество основ- мер, в Канаде, ресурсосберегающие техно- ной и предпосевной обработки почвы и пол- логии применяются уже довольно широко. В ное исключение механических обработок. При феврале 2002 года там проведена обширная этом многие специалисты считают, что пере- конференция, посвящённая No-Till. Сегодня ход на минимальные технологии обработки по нулевой технологии обрабатывается 17% почвы имеет определенный зональный харак- посевных площадей США, 30 – в Канаде, 45-в тер. Бразилии, 50-в Аргентине и 60-в Парагвае. По С целью изучения и научного обоснова- мнению американских и канадских исследова- ния принципиальной возможности сокраще- телей преимущества минимальной обработки ния или исключения механических обработок сводятся к следующим: меньше распыляются почвы при возделывании яровой пшеницы, го- почвенные агрегаты, устраняется образование роха и рыжика ярового нами в 2012-2017 годы плужной подошвы, улучшается водный ре- на темно-каштановой почве были проведены жим, уменьшаются потери почвенного орга- полевые опыты.

Материалы и методы Научные исследования проводились ме- методом, комковатость поверхностного слоя тодом полевого опыта. При этом традиционная почвы методом Н.И. Саввинова, эродируе- технология включала послеуборочное рыхле- мость почвы по Е.И. Шиятому, проводились ние почвы ПГ-3-5 на глубину 23-25см, ранне- учет засоренности посевов количественно-ве- весеннее боронование БМШ-15, предпосевную совым методом и математическая обработка культивацию ОП-8 на 6-8 см, посева сеялкой результатов эксперимента методом дисперси- «Джон-Дир 1836» минимальная технология онного анализа по Б.А. Доспехову. состояла из осеннего боронования БМШ-15, Погодные условиям отличались меж- предпосевного опрыскивания Ураганом фор- ду собой как поколичеству осадков,так и по те в дозе 2 л/га и посева сеялкой «Джон-Дир характеру их распределения. Из шести лет 1836» При нулевой технологии механические 2015год был типичным для региона с количе- обработки были исключены полностью: осе- ство осадков в пределах многолетней нормы- нью проводилось мульчирование соломой, 330,8мм, 2012, 2014 и 2017 годы были остро- посев сеялкой «Джон-Дир 1836» с анкерными засушливыми, а 2013 и 2016годы - умеренно сошниками. В процессе исследований опреде- засушливыми. лялись влажность почвы термостатно-весовым

Основные результаты исследований Необходимость интенсивных механиче- ях возделывания культур обусловлена ,прежде ских обработок при традиционных технологи- всего, стремлением создания оптимального

48 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

сложения пахотного слоя почвы. В отличие от По данным ряда исследователей опти- структуры почвы, которая является известным мальная плотность разных почв колеблются регулятором физических условий в ней и лишь 1,1-1,3 г/м3 в зависимости от конкретных по- косвенно воздействует на растения, плотность чвенных и погодных условиях. Как высокая, почвы непосредственно влияет на процессы так и низкая плотность почвы ухудшает во- жизнедеятельности растений. Поэтому плот- дные, воз- душные условия для роста и разви- ность почвы рассматривалась как первичный тия растений. При этом нормальный газоб- мен элемент не только всей физики почв, но и нарушается при плотности более 1,45 г/см3. жизни растений. Однако, в течение длитель- По их мнению не все почвы одинаково при- ного времени, как теперь выясняется, роль годны для нулевой технологии. Применение плотности почвы, особенно в степной зоне, ее возможно, прежде всего, на дренированных сильно преувеличивалась. В настоящее вре- почвах легкого и среднего гранулометри - че- мя теоретическим обоснованием применения ского состава с благоприятными для растений минимальной и нулевой технологии является физическими свойствами, т.е. относительно то обстоятельство, что хорошо окультурен- устойчивыми к уплотнению [12]. ные почвы имеют благоприятные для роста Доказано, что в местных условиях ос- растений агрофизические свойства и не тре- новные зерновые культуры дают более высо- буют дополнительной механической обработ- кие урожаи при плотности почвы 1,1-1,2 г/ ки. Снижение урожая при уплотнении почвы см3 и скважности 48-55%. Здесь происходит выше оптимального значения происходит в ре- саморегулирование плотности за счет природ- зультате увеличения объема связанной, недо- ных факторов: увлажнения, высыхания, замер- ступной для растений, воды. Известно, что при зания, оттаивания. низкой влажности почвы решающее значение В наших опытах обработка почвы ока- имеет вынос из почвы влаги в парообразном зала существенное влияние на физические состоянии. Этот процесс идет по законам диф- свойства пахотного слоя. Наиболее рыхлое фузии газов и его скорость пропорциональна сложение как посевного, так и пахотного слоев пористости почвы. Поэтому в рыхлой почве почвы перед посевом отмечено на варианте с процессы диффузии паров идут быстрее и кон- традиционной технологией. На этом варианте вективные потоки уносят больше влаги, чем в объемная масса в зависимости от возделывае- плотной. Поэтому в засушливых условиях на мой культуры составила в среднем 1,06 - 0,09 карбонатных среднесуглинистых и легких по- г/см3,что существенно ниже значений равно- чвах культуры меньше страдают от плотной весной и оптимальной плотностей (таблица 1). почвы, чем от рыхлой. Таблица 1 - Объемная масса в слое почвы 0-30см в зависимости от технологии обработки почвы, г/см3 (в среднем за 2012-2017годы) Перед посевом Перед уборкой Варианты яровая рыжик яровая рыжик горох горох пшеница яровой пшеница яровой Традиционная 1,06 1,09 1,07 1,26 1,23 1,25 Минимальная 1,12 1,15 1,11 1,29 1,26 1,29 Нулевая 1,18 1,17 1,15 1,32 1,28 1,32

При таком рыхлом сложении пахотно- ки почвы благоприятствует улучшению водно- го слоя почвы происходило интенсивное ис- го режима агроценозов [13]. парение влаги в предпосевной период, семена Наиболее влагобережливое сложение культурных растений при посеве заделывались почва имела на вариантах с минимальной и в почву неравномерно, что явилось причиной нулевой технологией. На этих вариантах объ- недружных и изреженных всходов. емная масса составила 1,12-1,18 г/см3. Кирюшин В.И. отмечает, что излишняя В последующем по мере высыхания по- рыхлость почвы в условиях засух приводит к чвы происходит постепенное уплотнение, что увеличению расхода влаги вследствие интен- свидетельствует о ярко выраженной динамики сивного испарения, а минимализации обработ- плотности темно-каштановой почвы опытного 49 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

участка. При этом интенсивность уплотнения пределах значений оптимальной плотности завесила от исходной плотности перед посевом темно- каштановой почвы опытного участка. и погодных условий периода вегетации. Наи- В исследованиях Колмаков П.П. и Не- более интенсивное естественное уплотнение стеренко А.М. переуплотнение почвы при ми- почвы в период вегетации растений отмечено нимизации обработок чисто пара также не от- на варианте с интенсивными механически- мечено. Наивысшая урожайность на варианте ми обработками почвы, тогда как на нулевом с нулевой обработкой получена при обьемной варианте оседание почвы было менее значи- массе 1,12г/см3, общей скважности 54,7% и аэ- тельным. Поэтому пахотный слой почвы в рация 25,9%[14]. анализируемые годы в течение всего периода Общая пористость пахотного слоя на вегетации растений на всех изучаемых вариан- нулевом варианте снижалась с увеличением тах обработки оставался достаточно рыхлым: плотности почвы, но оставалась в пределах 50 объемная масса к концу вегетации культур не – 55 %,что является оптимальной для темно- превышала 1,26-1,32 г/см3, т.е. находилась в каштановых почв (Таблица 2). Таблица 2 – Пористость в слое почвы 0-30см в зависимости от технологии обработки почвы,% Перед посевом Перед уборкой Варианты яровая рыжик яро- яровая рыжик горох горох пшеница вой. пшеница яровой Традиционная 59,5 58,9 56,5 47,3 55,2 53,0 Минимальная 56,8 56,7 57,2 46,9 53,4 50,7 Нулевая 54,1 55,6 55,3 45,8 51,8 49,6 При этом культуры вероятнее всего не По наблюдениям В.И.Беспамятного [15], доля испытывали недостатка воздуха, поскольку осенне-зимних осадков в степи составляет в пористость существенно превышала порозно- среднем 42% с колебаниями от 23 до 64%. сти устойчивой аэрации На большое значение зимних осадков в Одной из главных проблем в сухостеп- регулировании водного режима почвы указы- ной зоне является максимальное использова- вают И.А.Васько, Н.М.Бакаев, [16]. ние осадков, выпадающих недостаточно и не- Известно, что каждые 100 т задержанных регулярно. Здесь управление водным режимом и правильно использованных осадков обеспе- почв - всегда один из важных приемов повы- чивают прибавку урожая не менее 1 ц зерна. шения продуктивности сельскохозяйственных Снегомерная съемка, проведенная вна- угодий. Отчет 2010 чале снеготаяния показала, что в мощность В местных условиях накопление влаги в снежного покрова на варианте с традицион- почве происходит в основном за счет осен- ной технологией составила в среднем по яро- них и зимних осадков. Поэтому оптимальная вой пшенице 16,8 см с колебаниям от 12 до технология должна обеспечивать максималь- 18., тогда как при минимальной и нулевой ное усвоение предзимних осадков и талых технологиях обработки она составила соответ- вод. Они, сосредотачиваясь в более глубоких ствено 27,5 и 32,4 см (Таблица 3) слоях почвы, меньше подвержены испарению. Таблица 3 - Мощность снежного покрова и глубина промачивания почвы в зависимости от степени минимализации обработки почвы (см) Варианты Яровая пшеница Горох Рыжик яровой 16,8 15,4 17,6 1 Традиционная 96,9 91,4 89,8 27,5 24,4 22,3 2 Минимальная 98,5 98.1 93,6 32,4 31,8 35,6 3 Нулевая 81,6 85,7 83,2

НСР05 1,9 3,6 2,02 Примечание: в числителе мощность снега, в знаменателе глубина промачивания. 50 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Аналогичная картина наблюдается и по период и плотности сложения. Темно-кашта- другим культурам. Так, по гороху на вариантах новые почвы в большинстве лет в предзимний минимальной и нулевой обработки превыше- период обладали достаточно большой сетью ние высоты снежного покрова по отношению трещин. В зависимости от типа, грануломе- к традиционной составила соответственно 9,0 трического состава интенсивность образова- и 16,4 см, а по рыжику яровой- 4,7-18,6см. В ния трещин на 1м2 составляла от 6,5 до 16%. опытах Похорукова Ю.А.,Вернера А.В. на ва- Кроме того, эти почвы способны к «саморых- риантах без механической обработки высота лению» за счет периодического увлажнения снега была также максимальной (41,9см) [17] и высыхания, промерзания и оттаивания. По- Следовательно, для накопления осенне- этому исключение глубокого рыхления почвы зимних осадков большое значение имеют два осенью не оказало существенного влияния на фактора: присутствие стерни и мелкоизмель- фильтрацию осенне-зимних осадков, что сви- ченной и равномерно разбросанной на поверх- детельствует отсутствие существенной разни- ности поля соломы. цы по коэффициенту усвоения осенних и зим- Усвоение талых вод почвой зависело от них осадков по вариантам опыта (таблица 4). состояния увлажнения почвы в предзимний Таблица 4 - Усвоение почвой осенне-зимних осадков в зависимости от обработки почвы Коэффициент усвоения Потери почвенной влаги осенне-зимних осадков в предпосевной период, мм Варианты яровая рыжик яровая рыжик горох горох пшеница яровой пшеница яровой Традиционная 0,87 0,94 0,89 54,0 51,6 56,0 Минимальная 0,88 0,89 0,87 33,0 30,6 35,4 Нулевая 0,81 0,80 0,80 25,2 21,2 23,8 В сухой степи Северного Казахстана зна- органической защиты, наоборот, больше по- чительная часть влаги испаряется непосредствен- глощает солнечных лучей (86-95% при альбедо но с поверхности почвы в предпосевной период. 5-16%), сильнее нагревается (до 50-82%), быстрее Известно, что излишняя рыхлость почвы теряет влагу на испарение. Солома, внесенная по- приводит к увеличению расхода влаги вследствие верхностно, ослабляет суточные и сезонные коле- интенсивных конвекционно - диффузных процес- бания температуры почвы и тем самым предохра- сов. няет растения от перегрева в часы летнего зноя. В этих условиях существенным показате- В среднем за годы наблюдений по тради- лем эффективности минимальных технологий ционной технологии обработки почвы потери обработки почвы является не только их влагана- влаги от схода снега до появления всходов со- копительная способность, но и в последующем ставили 51,6-56,0мм. В отдельные годы эти по- защита от испарения, вследствие оставления на тери достигали до 60-65мм. На минимальном и, поверхности почвы пожнивных остатков во вре- особенно, на нулевом варианте благодаря нали- мя уборки урожая. чию большого количества стерни и соломенной Совершенно по-другому складывается во- мульчи потери влаги были наименьшими и со- дный и тепловой режим почвы под органическим ставили соответственно 30,6-33,0 и 21,2-25,2мм покровом. Зимой она меньше промерзает, хоро- (таблица 4). Кроме того, лучшее сохранение шо задерживает снег, активно впитывает талые влаги на этих вариантах была обусловлена более воды и осадки весной. С наступлением теплой по- плотным сложением пахотного слоя почвы, что годы органический покров затеняет почву от сол- способствовало замедлению конвекционно-диф- нечных лучей, что в 3-4 раза снижает ее нагрев, а, фузных процессов. Аналогичные данные приво- следовательно, и семена, посеянные во влажную дит и А.Р.Макаров [18]. почву, дают дружные всходы и активно развива- Перед посевом яровой пшеницы в метро- ются. Этот слой выполняет роль своеобразной вом слое почвы продуктивной влаги при тради- ловушки влаги, легко пропускающей ее в почву ционной обработке было в зависимости от куль- и препятствующей непродуктивному испарению. туры в пределах 84,6- 90,2 мм (таблица 5) Открытая поверхность почвы, лишенная

51 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Таблица 5 – Запасы продуктивной влаги в метровом слое почвы по вариантам опыта Перед В фазу В фазу Перед Варианты Культуры посевом всходов цветения уборкой Традиционная Яровая пшеница 87,6 53,2 33,7 15,7 Горох 84,6 50,8 32,6 17,9 Рыжик яровой 90,2 55,7 40,6 19,9 Минимальная Яровая пшеница 98,5 68,6 50,1 17,3 Горох 1 0 5 , 3 65,8 49,8 24,9 Рыжик яровой 103,7 61,4 53,1 19,5 Нулевая Яровая пшеница 119,2 76,2 5 1 , 5 20,2 Горох 113,7 73,8 45,7 18,6 Рыжик яровой 117,2 81,7 42,9 22,4

НСР05 6,0 5,0 4,9 7,8 Существенно больше содержалась влаги дия почвы. Целлюлоза, пентозаны, гемицел- по минимальной - 98,5-105,3 мм и нулевой тех- люлоза и лигнин (до «180%) являются угле- нологии -113,7-119,2мм. родистыми энергетическими материалами для Важный аспект новой (нулевой) техно- почвенных микроорганизмов. Это основной логии — эффективное использование расти- строительный материал для синтеза гумуса по- тельных остатков (измельченная масса вегета- чвы. В соломе также имеется 1-5% протеина, тивной части урожая, стерня). 0,7-2,0% декстрина и всего лишь 3-7% золы. Известно, что основой плодородия почв, По данным В.Бергмана , в 5 т соломы содер- а значит, и высоких урожаев сельскохозяй- жится 20-35 кг азота, 5-7 кг фосфора, 60-90 кг ственных культур является органическое ве- калия, 10-15 кг кальция, 4-6 кг магния, 5-8 кг щество почвы. Расход органического вещества серы и различные микроэлементы. через минерализацию компенсируется посту- По данным кустанайского НИИСХ еже- плением пожнивно-корневых остатков возде- годное разбрасывание измельченной соломы лываемых культур и внесением органических в пятипольном севообороте обеспечило повы- удобрений. Солома, оставленная на поверхно- шение содержания гумуса на 0,2% [19]. сти почвы, в условиях зернового хозяйства яв- Стерня и измельченные биологические ляется единственным органическим удобрени- остатки играет важную роль не только в по- ем и источником плодородия почв, повышения вышении органического вещества почвы, в их биологической активности. зимнем накоплении влаги, ее сохранении, но Солома содержит всего около 15% воды и в 2-5 раза эффективнее защищает почву от и примерно на 85% состоит из органического ветровой эрозии (таблица 6). вещества, причем очень ценного для плодоро- Таблица 6 – Эродируемость поверхностного слоя почвы, г за 5 мин. экспозиции Варианты Яровая пшеница Горох Рыжик яровой 1 Традиционная 97,8 103,8 95,7 2 Минимальная 40,9 53,4 48,3 3 Нулевая 17,4 20,6 23,4 В среднем за годы наблюдений эродиру- земледелия является сравнительно высокий емость поверхностного слоя почвы на вариан- урожай, особенно в чрезмерно засушливые те с традиционной технологией составила по- годы[ 20,21 ]. разным культурам в пределах 95,7-103,8 г за 5 В наших опытах превышение урожайно- мин экспозиции, а тогда как по минимальной и сти яровой пшеницы по мини- мальной и ну- нулевой технологии соответственно 40,9-48,3 левой технологии в сравнении с традиционной и 17,4-23,4г за 5 мин экспозиции. обработкой почвы составило соответственно По мнению многих исследователей са- 2,3 и 1,7 ц/га, гороха – 2,0- 1,5, рыжика ярово- мым ценным свойством минимизации основ- го 1,2-0,8 ц/га (таблица 7). ных обработок почвы в зоне рискованного 52 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 7 – Урожайность культур в зависимости от технологии обработки почвы Варианты Яровая пшеница Горох Рыжик яровой Традиционная 13,4 12,9 8,7 Минимальная 15,7 14,9 9,9 Нулевая 15,1 14,4 9,5

НСР05 0,8 0,5 0,6 Следовательно, не все культуры одина- имеют ряд недостатков. Главный из них – воз- ково реагируют на минимализацию обработ- растание засоренности корнеотпрысковыми ки почвы, наиболее отзывчива яровая пшени- сорняками. При этом применение нулевой ца, несколько слабее реагируют горох, еще обработки требует значительного увеличения меньше рыжик яровой. затрат на борьбу с сорной растительностью. Считается, что минимальная и нуле- На склоновых землях при длительном приме- вая технологии обработки почвы относятся к нении нулевой обработки повышается уплот- малозатратным технологиям. При их приме- нение почвы и вследствие этого на склоновых нении существенно сокращается парк исполь- землях наблюдается поверхностные сток, уси- зуемый на полях техники и ее амортизация ливается дефицит азота. (90%), на 32-50% сокращается время проведе- Эффективность химической обработки ния полевых работ, снижается себестоимость в борьбе с сорняками перед посевом культуры производимой продукции, повышается рента- в годы с затяжной и прохладной весной резко бельность производства [78.0;89,7% ]. Тем не снижается. менее, минимальная обработка почвы – эле- Минимальная и нулевая обработка во мент интенсивных агротехнологий, доступных влажные годы по накоплению влаги в почве к высокопрофессиональным сельхозтоваропро- посеву культур и ее сохранению не имеют пре- изводителям при достаточной обеспеченности имущество перед традиционной обработкой. соответствующей техникой, средствами защи- Эффективность нулевой технологии по- ты растений, удобрениями в адаптивных сево- вышается в годы с малоснежными зимами и оборотах при высокой культуре земледелия. в годы после острозасушливых лет с низким Однако, несмотря на перспективы ми- уровнем урожая урожаями культур. нимальной и нулевой обработки почвы они

Список литературы

1 Банькин, В.А. Ресурсосберегающие технологии - будущее земледелие России// Земледе- лие. - 2006. -№1. - С. 12-13. 2 Allison F.E. Soil organic matter and its role in crop prodaction. – New York. - 1973. - 637 pp. 3 Gauer E. Shaykewich C.F. Stobbe E.N. Soil temperature and soil water under zero tillage in Vanitoba. – Canadian journal Soil Science 1982, v.62, N 2, p. 4 Morrison J.E. Strip tillage for « no-till » row crop production// jr.Applied Engineering in Agriculture. – 2013. - № 18(3). – Р. 277-284. 5 Yantal Gan.ImprovingCanolaEstablishment and Uniformity acrossVarious Soil - Climatic Zones of Western Canada. Science Edition, 2013. Canola Council of Canada. – http: // www. canolacouncil. org. 6 Ален Х.П.Прямой посев и минимальная обработка почвы.-Москва, 1985.- 207с. 7 Каштанов А.Н. Охрана почв - важнейшая национальная проблема.// Земледелие. - 2007. - №4. - С. 10-11. 8 Лыков, А.М., Прудникова А.Г., Прудников А.Д. К проблеме экологизации обработки почвы в современных системах зем¬леделия // Плодородие. - 2006. - №6. -С.2-5. 9 Госсен Э.Ф. Почвозащитное земледелие и минимализация технологических процессов по агроландшафтам / Актуальные проблемы развития сельского хозяйства Казахстана, Сибири и Монголии: Мат-лы пленар.засед. IX Межд. конф. 26-27 июня 2006 г./ МСХ РК НПЦЗиР -Алма- ты: АО «Баспалар Үйі», 2007. - С.85-95 10 Гуреев, И.И. Минимизация обработки почвы и уровень ее допустимости // Земледе 53 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

-лие. - 2007. - №4. – С. 25-28. 11 Каскарбаев Ж.А., Шахманов Б.Ресусосберегающие технологии возделывания гороха в засушливой степи Северного Казахстана // Научное обеспечение развития агропромышленного комплеса стран таможенного союза. Матер. Межд. науч. практ. конф.-Астана, 25010. – С. 166- 170 12 Шейко Л.Г., Гончарко А.А., Нагорный А.В., Станкевич А.Ф. Основные принципы ре- сурсосберегающих технологий//Перспективные технологии технические средства в сельскохо- зяйственном производстве. Матер. Межд. науч. практ. конф.-Минск, 2013.-С.23-27. 13 Кирюшин В.И. Минимизация обработки почвы: перспективы и противоречия.Земледе- лие,№5, 2006.С.12-14. 14 Колмаков П.П. , Нестеренко А.М. Минимальная обработка почвы. – М.: Колос, 1981. С.240. 15 Беспамятный В.И. Роль зимних осадков в формировании урожая пшеницы. Науч.- .СибНИИСХОЗ, 1973. Т.5 16 Васько И.А., Бакаев Н.М. Влияние однократного и многократного мульчирования по- чвы соломой на водный и температурный режимы. НТБ № 36 //ВНИИЗХ. Влияние соломы и ор- ганических удобрений на факторы плодородия, рост и развитие яровой пшеницы. –Целиноград, 1982.-С. 12 17 Похорукова Ю.А.,Вернера А.В. Накопление зимних осадков при полосной обработки почвы//Земледелие и селекция сельскохозяйственных растений на современном этапе. Матер. Межд.науч. практ. конф. –Астана- Шортанды, 2016.-Т.11.- С. 49-52 18 Макаров А.Р., Кошелев Б.С. Сидеральные пары Западной Сибири.// Земледелие. 2000, №4. с.27 19 Двуреченский В.И., Гилевич СИ. Новый прием в технологии обработки паров // Агро- информ.- 2007. № 4.-С. 12-15 20 Карипов Р.Х., Тлеппаева А.А Минимальная и нулевая обработка почвы в условиях су- хостепной зоны// Наука и мир.- 2017.-№1(41) ).-С.8-9 21 Двуреченский В.И., Гилевич СИ. Новый прием в технологии обработки паров // Агро- информ.- 2007. № 4.-С. 12-15

References

1 Ban'kin, V.A. Resursosberegayushchiye tekhnologii - budushcheye zemledeliye Rossii// Zemledeliye. - 2006. -№1. - P. 12-13. 2 Allison F.E. Soil organic matter and its role in crop prodaction. – New York. - 1973. - 637 pp. 3 Gauer E. Shaykewich C.F. Stobbe E.N. Soil temperature and soil water under zero tillage in Vanitoba. – Canadian journal Soil Science 1982, v.62, N 2, p. 4 Morrison J.E. Strip tillage for « no-till » row crop production// jr.Applied Engineering in Agriculture. – 2013. - № 18(3). – R. 277-284. 5 Yantal Gan.ImprovingCanolaEstablishment and Uniformity acrossVarious Soil - Climatic Zones of Western Canada. Science Edition, 2013. Canola Council of Canada. – http: // www. canolacouncil. org. 6.Alen KH.P.Pryamoy posev i minimal'naya obrabotka pochvy.-Moskva, 1985.- 207p. 7 Kashtanov A.N. Okhrana pochv - vazhneyshaya natsional'naya problema.// Zemledeliye. - 2007. - №4. - P. 10-11. 8 Lykov, A.M., Prudnikova A.G., Prudnikov A.D. K probleme ekologizatsii obrabotki pochvy v sovremennykh sistemakh zem¬ledeliya // Plodorodiye. - 2006. - №6. -P.2-5. 9 Gossen E.F. Pochvozashchitnoye zemledeliye i minimalizatsiya tekhnologicheskikh protsessov po agrolandshaftam / Aktual'nyye problemy razvitiya sel'skogo khozyaystva Kazakhstana, Sibiri i Mongolii: Mat-ly plenar.zased. IX Mezhd. konf. 26-27 iyunya 2006 g./ MSKH RK NPTSZiR -Almaty: AO «Baspalar Үyí», 2007. - P.85-95 10 Gureyev, I.I. Minimizatsiya obrabotki pochvy i uroven' yeye dopustimosti // Zemlede -liye. - 2007. - №4. – P. 25-28. 54 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

11 Kaskarbayev ZH.A., Shakhmanov B.Resusosberegayushchiye tekhnologii vozdelyvaniya gorokha v zasushlivoy stepi Severnogo Kazakhstana // Nauchnoye obespecheniye razvitiya agropromyshlennogo komplesa stran tamozhennogo soyuza. Mater. Mezhd. nauch. prakt. Konf.- Astana,25010. – P. 166-170 12 Sheyko L.G.,Goncharko A.A.,Nagornyy A.V., Stankevich A.F. Osnovnyye printsipy resursosberegayushchikh tekhnologiy//Perspektivnyye tekhnologii tekhnicheskiye sredstva v sel'skokhozyaystvennom proizvodstve. Mater. Mezhd. nauch. prakt. konf.-Minsk,2013.-P.23-27. 13 Kiryushin V.I. Minimizatsiya obrabotki pochvy: perspektivy i protivorechiya.Zemledeliye,№5, 2006.P.12-14. 14 Kolmakov P.P. , Nesterenko A.M. Minimal'naya obrabotka pochvy. – M.: Kolos, 1981. P.240. 15 Bespamyatnyy V.I. Rol' zimnikh osadkov v formirovanii urozhaya pshenitsy. Nauch.- .SibNIISKHOZ, 1973. T.5 16 Vas'ko I.A., Bakayev N.M. Vliyaniye odnokratnogo i mnogokratnogo mul'chirovaniya pochvy solomoy na vodnyy i temperaturnyy rezhimy. NTB № 36 //VNIIZKH. Vliyaniye solomy i organicheskikh udobreniy na faktory plodorodiya, rost i razvitiye yarovoy pshenitsy. –Tselinograd, 1982.-P. 12 17 Pokhorukova YU.A.,Vernera A.V. Nakopleniye zimnikh osadkov pri polosnoy obrabotki pochvy//Zemledeliye i selektsiya sel'skokhozyaystvennykh rasteniy na sovremennom etape. Mater. Mezhd.nauch. prakt. konf. –Astana- Shortandy, 2016.-T.11.- P. 49-52 18 Makarov A.R., Koshelev B.S. Sideral'nyye pary Zapadnoy Sibiri.// Zemledeliye. 2000, №4. p.27 19 Dvurechenskiy V.I., Gilevich SI. Novyy priyem v tekhnologii obrabotki parov // Agroinform.- 2007. № 4.-P. 12-15 20 Karipov R.KH., Tleppayeva A.A Minimal'naya i nulevaya obrabotka pochvy v usloviyakh sukhostepnoy zony// Nauka i mir.- 2017.-№1(41) ).-S.8-9 21 Dvurechenskiy V.I., Gilevich SI. Novyy priyem v tekhnologii obrabotki parov // Agroinform.- 2007. № 4.-P. 12-15

ҚАРА ҚОҢЫР ТОПЫРАҚТЫ ҚОР ҮНЕМДЕГІШ ТЕХНОЛОГИЯМЕН ӨҢДЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК НӘТИЖЕЛЕРІ

Р.Х. Карипов, а.ш.ғ.к., доцент С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан

Түйін Құрғақ дала аймағындағы қара қоңыр топырақтарында алты жылдық ғылыми зерттеулердің нәтижелері бойынша дәстүрлі технологиясымен салыстырғанда қор үнемдегіш технологияларының артықшылығы анықталды. Солтүстік Қазақстанның құрғақшылық тәуекелді егіншілігінде топыраққа топырақ өңдейтін машиналарының механикалық әсерін және агрегаттардың танапта өту санын азайтады, эроззияға шалдығуын және энергетикалық шығындарын төмендетеді. Минималды және нолдік топырақ өңдеу технологиялары топырақта ылғал жинау және сақтау артықшылығы бар, әсіресе құрғашылық кұз болған жылдары. Орташа жылдық зерттеулері бойынша минималды және нолдік топырақ өңдеу техно- логияларында көп функционалды дәстүрлі технологиямен салыстырғанда жаздық бидайдың өнімділігі 2,0 және 1,5 ц/га, асбұршақтың 3,3 және 2,4 ц/га, жаздық арыштың 1,5 және 1,8 ц/га жоғары болды. Бірақ жамбырлы күз болған кезде дәстүрлі және минималды топырақ өңдеу технологияларының нұсқаларында жауын шашынның және қардың еріген суларының топыраққа сіңруі жоғары болғандықтан нолдік технологияның артықшылығы аса жоғары болған жоқ. Нолдік технологияның қар аз жауған жылы тиімділігі төмен, сол сияқты өте құрғақшылық жылдан кейін, өйткені дақылдардың өнімділігі төмен болғанына байланысты танапта аңыз қалдықтары аз қалады. Минималды, әсіресе нөлдік топырақ өңдеу технологиясын ең алдымен өсімдіктерге 55 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

қолайлы агрофизикалық қасиеттері және құнарлығы жоғары, арамшөптерден таза танаптарда пайдаланған жөн болады. Кілттік сөздер: Үнемдегіш технология, минималдау, нолдік технология, қара қоңыр топырақтар, жаздық арыш, жаздық бидай, асбұршақ, дәстүрлі технология, құрғақ дала аймағы.

THEORETICAL BASES AND PRACTICAL RESULTS OF RESOURCE-SAVING TECHNOLOGY OF CULTIVATION OF DARK - CHESTNUT SOIL

R.Kh. Karipov, Candidate of Agricultural Sciences, Associate Professor S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan

Summary As a result of six years of scientific research (2012-2017) on dark chestnut soils of the dry steppe zone, an undeniable advantage of resource-saving technology in comparison with the traditional one was established. It allows in arid risky agriculture of Northern Kazakhstan to decrease the mechanical effects of tillage machines on the soil and reduce the number of passes units on the field, significantly reduce the erodibility and reduce energy costs. Minimum and zero tillage technologies have the advantage and in the accumulation and preservation of moisture in the soil, especially in the years with arid autumn. On average, over the years of research, the increase in the yield of spring wheat by minimum and zero tillage technology in comparison with the traditional multifunctional technology was 2.0 and 1.5 t/ha, peas -3.3 and 2.4 t/ha, spring ginger 1.5 and 1.8 t/ha, respectively. However, in rainy autumn due to the fact that precipitation and melt water were better absorbed by the soil in variants with traditional and minimum treatment, the advantage of zero technology wasn't so significant. Little effective zero technology and in years with little snow in the winter, as well as after a year of acute drought, when due to low crop yields remains little crop residues. Minimum, especially zero tillage technology, in the first place, on well-cultivated soils with favorable agrophysical properties for plants, as well as on fields clean of weeds should be used. Keywords: saving technology, minimization, "No-Till" technology, dark chestnut soil, carrot top spring, spring wheat, peas, traditional technology,dry steppe zone.

56 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

UDC 634.02 (574)

TECHNOLOGY FOR CREATING FOREST PLANTATIONS FROM POPLARS IN THE GREEN ZONE OF ASTANA

Sarsekova D.N.1, Doctor of Agricultural Sciences Kitaibekova S.O.1, Master of Agricultural Sciences Michal Zasada2, Professor, Dr. Hab. in Forestry Faculty of Forestry, Division of Dendrology and Forest Production 1S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, 62, Zhenis Avenue Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, e-mail: [email protected] 2Warsaw University of Life Sciences, Warsaw, Poland

Annotation The detailed technology of creation of forest plantations from the fast-growing wood species of poplar and care work in the green zone of Astana are given in this article. It is presented information about the state of poplar forest species which are satisfactory for all types of poplar, except for the "Kazakhstani" poplar, which has a good condition. The average bonitet of the main forest-forming species makes up 3.7 which indicates the optimality of the forest location for the natural and climatic conditions of the area and on newly created poplar plantations an area of 0.5 ha in "Akkol" nursery. An inventory of forest poplar plantations was carried out in the allotted samples. One of the agrotechnical methods of accelerated cultivation is the process of cuttings of poplar before planting growth stimulators with zircon, cornevine, heteroauxin, epine, and krezatsinom with different soaking time. To increase the rooted cuttings, biomicrofertilizers "Extrasol" and growth stimulator "Karpansil" were used. Studies have established that the average bonitet of the main forest- forming species is 3.7, which is optimal for the natural and climatic conditions of the forest site of the enterprise. The poppy plantations of the poplar of the pyramidal and the Kazakh poplar are affected by a thick-walled sawfly, and the seed plantations of the Kazakh poplar are poplar, aspen leaf and spinal fly. Most (63.8%) of the preserved forest poplar cultures are in good condition and only 8.8% of plantings were in unsatisfactory condition. According to the results of studies of the state of forest cultures on permanent test plots, the agrotechnics of the establishment are given: soil preparation, planting, agrotechnical care, irrigation, growth stimulators, and technologies and methods of soil cultivation and types of forest cultures Key words: reforestation, forest plantations, uterine plantations, undiscovered crops, poplar forest, biomicrofertilizers, growth stimulator, cuttings, age of cuttings, completeness.

Introduction It is adopted the concept of transition to plantations, it becomes possible to use selection sustainable development and it is developed an seed and planting materials. environmental code of legal norms in the sphere The city of Astana is located in the dry of ecologization in Kazakhstan. In this regard, steppe zone of the Eurasian continent. This the attitude towards green construction changes determined the severity and low suitability of radically [1]. natural conditions for the creation and maintenance An important problem of forestry produc- of green spaces, which are greatly complicated by tion is the improvement of the condition and town planning. In the composition of plantations, it increase of forest productivity in order to meet is necessary to introduce more resistant species of the needs of the national economy in high-quality trees and shrubs in accordance with the biological timber and other useful forest resources. One of and ecological conditions of the environment. The the ways to solve it is the creation and cultivation creation of plant groups in the form of large tracts of plantation forest species. With their proper will ensure the preservation of the conditions of creation, plantations grow more productive than the forest environment [2,3]. in natural forests, the reforestation period after To protect the new capital in the treeless logging is reduced. When creating artificial area of Kazakhstan from unfavorable climatic 57 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 factors and create the necessary conditions for on the basis of the achievement of science and organizing active recreation of the population in technology [7,8,9,10]. 1997, the creation of a green zone around the city To increase the forest cover of Kazakhstan, was started. it is necessary to find ways to meet the demand The purpose of the Sanitary and Protective of the national economy of low-forest areas in Green Zone in Astana is to reduce the negative wood as soon as possible and possibly fully. In the impact of wind loads on urban areas, improve implementation of these tasks an important role the microclimate and architectural landscape can be played by the introduction into culture of landscaping of suburbs, reduce CO2 emissions, fast-growing tree species, the most promising of increase the carbon deposition of plantations and which are various types of poplars [11]. create recreational facilities for urban residents in It is planned to use the fast-growing poplar the natural environment [4, 5.6]. pyramidal rocks, which are fragile, as the main In combination with other forestry measu- forest-forming species in artificial reforestation res, the reproduction of forests should be aimed and afforestation. Particular attention is paid to at improving the efficiency of forestry production the increase in the area of poplar plantations [12].

Materials and methods The main condition for obtaining successful depth of plowing, depends on the mechanical plantations from poplars is the right choice of composition of the soils and the degree of its areas for their cultivation, as well as the selection containment (the number of densely intertwined of species and varieties that are optimal in specific roots and rhizomes of plants in the soil). climatic conditions. In the conditions of creation of the sanitary- The quality of the forest crops created protective green zone of Astana city the enterprise depends on many factors, one of which is soil according to the Working projects used 2-year preparation. Soil cultivation is the most important early steam, at which the continuous tillage of link for obtaining in the future a high planting the soil (agroscheme 1) and rocking processing habitability. (agroscheme 1a) was carried out. The soil preparation system, including the

Agroscheme 1 With continuous processing of steam, all types of work were carried out in the following order: -cutting of furrows and breakdown of the whole area, according to quarterly columns with the designation of interquarter roads as well as non-cultivated areas, if such exist; - 2-fold disking of soil with disc harrows BDT-7 on K-700A tractors; - dump plowing to a depth of 23-25 cm, depending on the height of the humus layer according to the project plows PLN-7-35 on K-700A tractors or PAN-5-35 on T-150 tractors; - soil discarding after plowing by BDT-7 harrow on K-700 tractors; - 3-fold cultivation with simultaneous harrowing cultivators KPSH-on K-700A tractors or KPSH- 5 cultivators on T-150 tractors. The gap between cultivations is 20-25 days; - designation of the direction of the wings and slicing of furrows along the boundary of the wings; - without plowing in the wings to a depth of 30-35 cm plows PLN-7-35 on K-700A tractors or PAN-5-35 on T-150 tractors with removed dumps. (All these types of work are carried out in the first year of sinking); - 2-fold snow retention; - early spring harrowing; - 3-fold cultivation of soil during the spring-summer period, the gap between cultivations is 20-25 days; - planting plowing to a depth of 45-50 cm plow PJAS-1.4 on K-701 tractors (this treatment of the soil ends the work in the 2nd year of sinking); - 2-fold snow retention; - spring cultivation with simultaneous harrowing before planting of forest species

58 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Agroscheme 1a In the case of a rocking steam treatment, all types of work were carried out in the following order: -cutting of furrows and breakdown of the whole area, after which all quarters are divided into wings and interclusal spaces (moisture stores) and further all work is carried out in the wings; - 2-fold disking; - dump plowing; - 3-fold cultivation of the soil with simultaneous harrowing; - mowing of vegetation in interclusal spaces until the seeds ripen; - snow retention. This method is performed not in the wings but in the intercooled spaces with a small amount of snow. One-year-old rooted cuttings seedlings, cuttings, it is necessary to use biomicrofertilizers: grown from winter stem cuttings, which are Extrasol; growth promoter: Karpansil. harvested in "uterine" plantations are the best When planting, cervical root should be planting material. According to laboratory studies buried to 12-15 cm into the soil. In arid conditions, of Polish and Swedish scientists, cuttings kept a good effect on the increase in plant survival and during winter in trenches, cellars, on ice or in plant growth is provided by cutting seedlings on a snow reduce the survival rate by 10-15%. In the stump of 5-10 cm high immediately after planting. future, they have a smaller energy of growth. On the stump one is left, the most powerful shoot. Admissible shrinkage of shoots without loss of The timing and technique of planting are quality should not exceed 2-3% of their weight determined by the characteristics of the areas on in a freshly prepared form. Cuttings with a which the plantation is divided, as well as the type diameter of the top cut 0.8-1.5 cm and a length of planting material used. On unsealed parts of of 25-30 cm, harvested from the middle part of the soil, the best time to plant cuttings and rooted the shoot have the largest survivability. Before cuttings is early spring. On the early and long planting, they were soaked in aqueous solutions flooded areas, autumn shoots of rooted seedlings of physiologically active substances for 24 hours are carried out. Cuttings are planted by forest of different concentrations: Zircon, Kornevin, planting machines in plow furrows. Large-scale Heteroauxin, Epine and Krezacin. Cuttings soaked rooted cuttings seedlings are planted in furrows or in water served as the control. in pits with a depth of 40 cm to 2 m. In order to increase the rooting of rooted Results The density of poplar cultures is determined, carries out mechanized care in the inter-rows, first of all, by their purpose and biological intercluster spaces and manual care in the ranks. characteristics of cultivated varieties. When The same measures are being taken to growing trees that go to the billet of small-sized irrigate undisputed forest cultures, where the main assortments with a short felling age, they take a species is the common pine, the birch pendant, as dense arrangement of plants - 2.5 × 2.5 or 3 × 3 m. well as the unclosed forest species from the rooted Planting of forest crops is carried out at poplar and willow cuttings. the optimal time for 12-15 days, by seedlings In poplar cultures, work is underway to and rooted one-year-old cuttings. The assortment form a stem. of planted species is determined by the Working The Forest Inventory has recorded and Project. evaluated the quality of forest species according In the first and second year after planting, to the Indicators for the Assessment of Closed work is under way to supplement forest cultures. and Unexplored Forest Crops (evaluation of the The range of planting material included tree and success of closed and unclosed forest species is shrub species according to the scheme of planting made according to the indicators given in Table according to the Working Project. 9 of Annex 1 to this Forest Inventory Rules in the The viability and durability of the plantings State Forest Fund of the Republic of Kazakhstan). depends on the regularity of the care work aimed at Table 1 shows the indicators of the state of forest moisture accumulation and moisture conservation. poplar species in the green zone of Astana. In undisguised forest cultures, the enterprise

59 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Table 1 - Indicators of the state of forest poplar species according to forest inventory data Condition of preserved forest species Species (area, ha) Total good satisfactory unsatisfactory Poplar white 70.5 119.4 55.2 245.1 Poplar hybrid 56.7 - - 56.7 Poplar“ Kazakhstani” 397.6 106.7 17.0 521.3 Total, ha 524.8 226.1 72.2 823.1 Percentage distribution, % 63.8 27.4 8.8 100.0 The average bonitet of the main forest- forest area with a total area of 110 hectares and a forming species is 3.7, which is optimal for the nursery "Damsa" in the Shortandy forest area of natural and climatic conditions of the forest area 66 hectares. of the enterprise. The cuttings branch of the nursery is laid The main pest of nurseries is the Gallic on an area of 3.006 ha, where 4 species of tree thick-walled sawfly, which affects the willow and shrub species are located - Kyzyl-Tan poplar, uterine plantations. Poplar and aspen leaf hopping pyramidal poplar, Kazakhstani poplar and white affecting the uterine poplar plantations of the willow. In 2008, cuttings of white poplar, tamarix pyramidal and Kazakhstani poplar. exquisite and juniper Cossack were planted in the On the seed plantation, the main pests also greenhouse. settle on the poplar of Kazakhstan - a poplar, aspen To increase the vitality of the cuttings leaf and a Spanish fly. and to enhance growth, cuttings before planting There are two forest nurseries for cultivation were soaked in a solution of sodium humate. For of planting material in RSE "Zhasyl Aimak": a the development of a powerful root system, the typical nursery "Ak Kaiyn" with the rights of a cuttings were irrigated using rootstocks. Discussion The uterine branch of the nursery "Ak In the uterine branch, mechanized proces- kaiyn" is 4.71 ha, where 4 species of poplars and sing between rows of trees, manual weeding and 1 species of willow grow. The genus of poplars watering was performed throughout the growing occupies 4.45 hectares, willow white – 0.26 season. Chemical processing of uterine plantations hectares. Total 8.886 trees grow on the uterine was also carried out (Figure 1). plantation.

Figure 1 – Kazakhstani poplar in the uterine branch of the “Ak kaiyn” nursery

Table 2 shows the characteristics of the species: RTK-2, RTK-4, RTK-8. Planting a types of poplar forest crops to be designed. From common, associated tree species or shrub. Mixing the data of Table 2, it can be seen that poplar in rows, placing 4×1 m or 4×0.75 m. planting is carried out in three types of forest

60 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Table 2 - Brief characteristics of the types of forest species being designed Scheme of Distance Number of Types of forest Category of Method of soil mixing forest between rows plants per cultures forest fund cultivation cultures and in rows 1 hectare, pcs. CWS - MTS - MTS – 1005 non-forest belt of trees MTS - pcs. РТК-2 4 × 1 м lands 24×12 м MTS - CWS – 670 MTS - pcs. CWS MTS – 556 S - CWS - MTS, pcs. non-forest belt of trees MTS - РТК-4 CWS 4 × 1м CWS - 556 lands 24×12 м MTS - S 4 × 0,75 м pcs. CWS - S S - 742 pcs. S - CWS - MTS, MTS, CWS non-forest belt of trees РТК-8 MTS - CWS 4 × 1м -750 pcs. lands 20×20 м MTS - S S 4 × 0,75 м S - 667 pcs. Notes 1 MTS - the main tree species - ГП; 2 CWS - concomitant wood species СП; 3 S - shrubby species. К The age of cuttings was developed by order of the Ministry of Forestry of the KAZ SSR Kazakh National Scientific Research Institute of of 05.10.78 № 150. For poplar, the age of cuttings Forestry and Agromelioration and the Kazakh and the distribution of age classes by age groups forest management enterprise and approved by the are given in Table 3. Table 3 - The age of felling and the distribution of age classes by age groups for poplar plantations Established felling Distribution by age group (numerator - age classes, denominator ages, years - age, years) Prevai- young middle-aged ripe and overripe ling Past Present Length including those ripe- culture I II included Including Forest Forest of age total ning total class class in the overriped calculation Category SFF (State Forest Fund) – green zones 8 and 3-4 5 6-7 1 2 4 higher Poplar 51 51 10 21- 41- 51- 1-10 11-20 31-40 71 and 40 50 70 higher The distribution of areas and reserves The presence of all age groups among natural covered by forest lands by age classes in and artificial plantations is very important for the plantations of tree species is not homogeneous. rational management of forestry (Table 4).

61 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Table 4 – Distribution of forest areas and reserves by age classes (area, ha, stock, thousand m3) Distribution by age group Prevailing (numerator - area, ha; denominator - stock, thousand m3) Average species age 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 total Poplar Balsamic 8.9 8.9 ------0.35 44 0.35

Poplar white 8,9 2,0 0.5 0,3 4,6 14,2 - - - - 40 0.35 0,10 0.06 0,04 - 0.73 1.10 On productivity in plantations of coniferous optimal for the natural and climatic conditions of species, stands of 2-3 classes of bonitet dominate, the forest area of the enterprise. The average class in soft-leaved-3-4 classes of bonitet, for hardwoods of poplar bonitet is 5.0; the plantations are mainly - 4-5 classes of bonitet. The average bonitet of of low productivity. the main forest-forming species is 3.7, which is Table 5 - shows the average taxation indicators of poplar according to the forest inventory (2008). Average taxation indicators Forest Prevailing stock on 1 ha of average increment Inventory age, Bonitet comple- species forest covered per 1 ha of forest Year years class teness land, m3 covered land, m3 Poplar Balsamic 2008 40 5.0 0.30 39 0.7 Poplar white 2008 44 5.0 0.66 77 0.7 Insufficient amount of preliminary renewal will be carried out artificially. In plantations of under the canopy of ripe and ripening plantings shrubby species, natural regeneration does not of soft-leaved species is of no significance, since play a special role, since they are either subject the main felling is not carried out and most to reconstruction or will be referred to the softwood cuttings are successfully renewed with undergrowth. the subsequent coppice or root crop. Plantations Table 6 shows the characteristics of the of hard-leaf and other tree species are represented undergrowth under the canopy of ripening and by introducers and their restoration or replacement mature stands in available poplar stands. Table 6 - Characteristics of the undergrowth under the canopy of ripening and mature stands of the main forest-forming species (area, hectare) Prospects of natural there is underwood overgrowth

Prevailing species plantations % from area % from area growth, area growth, area % of the area % of the area provided with of all species, area Area of ripening and ripe Non provided with valuable species, area Group of forest types (index) Poplar white PF 5.4 3.4 62.0 - - - - 5.4 100 Notes - PF – poplar forest Distribution of plantations at the age of the plantations with the predominant species from thinning by type in the context of completeness the poplar it is projected increment thinning. These groups (Table 7). It is seen from the table that in plantations are with a completeness of 0.9-1.0.

62 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Table 7 - Distribution of plantations at the age of thinning and assigned to cuttings in the context of completeness groups (area, ha) Distribution by completeness Prevailing numerator - in the age of thinning; Type of thinning species denominator - assigned to thinning 0.3-0.5 0.6-0.7 0.8 0.9-1.0 total 1 1 Poplar white Increment thinning - - - 1 1 Conclusion When selective sanitary felling is carried preparation system. out, removal of dying trees is carried out. Planting seedlings. Work on planting should Protective measures with the use of chemical be carried out in autumn after the fall of leaves and biological preparations are carried out under or early spring, when the buds are not yet awake. the condition of mass reproduction of pests, The most suitable planting materials are annual epiphytoty of diseases and the threat of death of seedlings. Their root system is well developed plantations. Pesticides for the control of pests and at this age, reaching a height of 1.5 m, landing is diseases of green plantations should be applied carried out in pre-prepared pit size of 60x60 cm. in accordance with the Directory of Pesticides ( Yamaha diggers KYA-100 or KRK-60 are used to insecticide) approved for use on the territory of prepare pits on the basis of MTZ-80 tractor. The the Republic of Kazakhstan and compliance with productivity of these diggers is 80-100 and 45-90 technological and sanitary regulations. yards per hour. With a low number of pests and a small Seedlings are planted manually in prepared degree of spread of the disease, the mechanical pits. We must try to plant deeper, so that the root removal of clutches and spider nests of insects, neck of plants is 20-25 cm below the surface of sanitary pruning of the crown is carried out. the soil. In this case, planted seedlings are well Activities include sampling patients and tree stem supplied with moisture and additional nutrients. pests, windswept cleaning and windbreaks. Thus, in the first years of growth the seedlings Biological methods include measures to form a root system that covers all layers of the attract birds that feed on insects, by hanging rhizosphere, at this depth more nutrients pass and starling boxes. In the deciduous plantations, 5-7 soil process pass more intensively. In addition, pcs. / ha cilia, colony and birdhouse are hung, in deep-set seedlings are resistant to strong winds. coniferous - 3-4 pieces / ha [13]. After planting, the seedlings will be Thus, the technology for creating forest subjected to the adaptation process, so it should be plantations includes the following activities: borne in mind that during the first growing season, Site selection. This section of the forest growth will be slow. In the second and subsequent plantation should be as smooth as possible and years, the growth of seedlings is increasing. suitable for irrigation. First of all, it is necessary to The productivity of plantation forests is choose a fertile, non-saline or slightly saline, light directly related to the location of the fields. Their or medium-mechanical soil. Particular attention location should correspond to the soil and climatic should be paid to the water sources used for conditions of the area. In arid conditions, the irrigation, since without irrigation it is impossible growth of trees can decrease on dense plantations. to create high-performance forest plantations. Dense plantation crops can be created in irrigated Soil preparation. Forest plantations are areas, where it is possible to carry out caring work created on well-cultivated soil. First, it will on young trees and receive small-scale commercial be started with watering to ensure a one-time timber. watering of the soil. After planning, depending When creating plantation forests for energy on the texture of the soil, the presence of grass purposes, a 3 x 1.5 m plan is recommended, 2222 cover and weeds, the soil is treated according to pieces of plants are needed per hectare. A row the system of black steam or spring sowing with spacing of 3 m allows the use of a cultivator with mandatory rising of steam in autumn and deep a tractor for cultivating the soil. plowing. The whole summer season in the nursery After planting, irrigation canals are created are carried out in accordance with the used soil at a distance of 20-25 cm from planted plants. Then 63 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 the seedlings are watered, moisture promotes soil irrigation ditches. After the completion of the care compaction and close closeness of the plant root work in the inter-row, irrigation grooves are made system. with the plow PL-1 on the basis of the tractor DT- Care of plantation crops. Poplar and willow 75 T. mainly create a root system in the upper surface Poplar and willow plantations consume of the soil and show a high energy of growth due large amounts of nutrients from the soil, so organic to a sufficient amount of moisture, nutrients and and mineral fertilizers should be used. air in the soil. If the soil surface is very compact When using phosphorus and nitrogen and covered with herbaceous vegetation, then fertilizers (90 kg / ha and 120 kg / ha of active the energy of growth decreases. Therefore, care substance) and using nitrogen fertilizers 2 times should be carried out carefully, which should in the same amounts during 2 growing seasons, be focused on soil preparation, application of poplar and willow are characterized by high fertilizers, irrigation and the formation of the tree growth rates. When using organic fertilizer (20 trunk. tons per 1 hectare), you can get good results. Soil preparation or agrotechnical care The growth of seedlings is greatly influenced should be carried out from planting to ripeness of by the liquid complex of organomineral fertilizers the forest. using the bio-fertilizer "Ecstasol" and the growth Cultivators KRN-2,8 and KUN-4 are used stimulator "Karpansil" when soaking the plant for loosening the rows, on which an additional soil roots for 30 and 60 minutes. tiller may be installed on the frame side to create To obtain high-yielding wood in a short irrigation irrigation canals. If there are dense period of time, it is necessary to carry out caring weeds on the surface of the soil, it is necessary work, starting from the first year of plant life. to process the inter-row between the disk harrows In the initial period with a rare location in these BDT-3 and BDN-3. All cultivators and harrows rocks, lateral branches develop very intensively; are hung on the tractor MTZ-80, etc. therefore, pruning branches is necessary to form After machining the rows at a distance of the main trunk. 30-40 cm from the rows for plant protection are These works must be performed in early handled manually. spring. In the first year after planting, the most During the first two years after planting, developed branches are left, and the rest are cut soil cultivation is carried out at least 3-4 times. In off. Sprouts from trunks are cut from 3-4 years the autumn of the first year, an inventory should of age. Every 3-4 years, it is necessary to clean be made, and in the spring of the second year, if the bottom of the trunk for better formation. To necessary, you need to supplement the 2-year- prevent fungal diseases, the pruning sites are old seedlings. In the third and fourth years, the treated with a garden solution. number of annual care activities can be reduced After 10-12 years on the plantation, half of by 2 times. the trees are cut; the poles obtained are used as During the first two years, the plantation small-value wood for biofuel. These fellings lead in should be watered at least 4-5 times during the the future to the increasing of the nutrient medium growing season. In subsequent years, watering can and biomass for biofuel production. In plantation be reduced to 2-3. Irrigation regime is 1 hectare - crops, subject to agrotechnical requirements at the 500-600 m3. age of 20, 600 to 650 m3 of biofuel raw material During the first 3-4 years after planting, can be obtained from each hectare of plantation. watering is carried out on temporarily created

Acknowledgement The authors of the article express sincere research in the framework of the scientific project gratitude to the teaching staff, doctoral students, on the technology of creating forest plantations. undergraduates and students who performed

References

1 Kotlyakov V.M. Global climate change: anthropogenic impact or natural variation? // Ecology and life. 2001. № 1. http://www.ecolife.ru/jornal/ecap.html. 64 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2 Epoch and milestones: Population and environmental change (UN Population Fund review) / / "Ecology and Sustainable Development" No. 5. 2002. (Supplement to the journal) 55 p. 3 Obizinskaya E.V., Bakunova L.A. Improvement of the natural environment around Astana by creating green spaces. Newspaper "Ecological Courier" № 7 from April 1-15, 2011 4 Obizinskaya E.V., Bakunova L.A. State of forest crops on conditionally forestable lands of the green zone of Astana. Naurzum conference: Innovative ways of development of forestry and specially protected natural territories: problems and prospects. // Materials of the international scientific and practical conference devoted to the 20th anniversary of Independence of Kazakhstan and the International Year of Forests. October 28-29, 2011 (Burabay, 2011). Astana. 2011. p.231-259, 151-155. 5 Obizinskaya E.V., Bakunova L.A Bektimirov A.A. Creation of forest crops on conditionally lesopable suitable soils of the green zone of Astana / Internet conferences (December 2011), Tomsk. 6 Obizinskaya E.V., Mukanov B.M., Rakhimzhanov A.N., Bektimirov A.A., Kalikbarova Zh. M. Problems of landscaping on conditionally forest-tolerant soils around the city of Astana, creation of forest plantations on soils of reduced forest availability / U. Uspanov Kazakh Research Institute of Soil Science and agrochemistry, Almaty, al-Farabi Av. 75B. International scientific-practical conference "Rational use of soil resources and their ecology", November 15-16, 2012. p534-539. 7 RSE "Zhasyl Aimak" Forest management project. 8 Working project Western direction of forestry "Batys". 9 Recommendations on the use of birds for controlling insect pests of mountain forests in Kazakhstan, 1986. 10 Baizakov C.B., Draft National Forest Policy of the Republic of Kazakhstan until 2020 // Actual issues of conservation and increase of the forest cover of the Republic of Kazakhstan. Shchuchinsk, 2009. - No. 3.- P.9-40. 11 Alfas Pliura, Vytautas Suchockas, Dani Sarsekova, Valda Gudynaite Genotypic variation and heritability of growth and adaptive traits, and adaptation of young poplar hybrids at the northern margins of the natural distribution of Populus nigra in Europe//Biomass&Bioenergy(2014) p.1-17, http : //www. elsevier.com/locate/biombioe 12 Sarsekova D., Zasada M. Productivity of the selected poplar cultivars in the plantation conditions in the south-eastern Kazakhstan// Sylwan Journal. 158 (6): 453-462, 2014 13 Recommendations on the use of birds to combat insects - pests of mountain forests in Kazakhstan, 1986. Institute of Zoology Academy of Science of KazSSR, Almaty, Oblploligraphizdat Publishing House, p.31

АСТАНА ҚАЛАСЫНЫҢ ЖАСЫЛ АЙМАҒЫНДА ТЕРЕК ОРМАН ПЛАНТАЦИЯЛАРЫН ҚҰРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

Д.Н. Сарсекова1, ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы С.О. Китайбекова1, ауыл шаруашылық ғылымдарының магистрі Михаил Засада2, орман шаруашылығы аймағындағы ғылым докторы, профессор 1С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Казахстан, e-mail: [email protected] 2Жаратылыстану ғылымдарының Варшавалық университеті, Варшава, Польша

Түйін Мақалада жылдам өсетін терек ағаштарының түрлеріне және Астана жасыл аймағында орман екпелерін құрудың күтім жұмыстарына, толық технологиясын ұсынады. Орманда өсетін түрлерінен теректің барлығының жағдайы қанағаттанарлық, тек «Қазақстан» теректері жақсы дамығаны туралы мәліметтер берілген. Негізгі орман құраушы түрлердің орташа бонитеті - 3,7, бұл орманның климаттық жағдайлары мен Ақкөл көшетжайында 0,5 га жаңадан құрылған терек плантациялары үшін орманның оңтайлы орналасуын көрсетеді.Таңдалған үлгілер бойынша орман теректеріне инвен- таризация жүргізілді. 65 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Теректерді қалемшелеу үрдісімен отырғызу жұмыстарының алдында , өсу стимуляторла- рымен циркон, корневин, гетероауксин, эпин және крезацинмен әр түрлі уақытта суға салып қою жылдам өсірудің агротехникалық әдістерінің бірі болып табылады. Қалемше тамырлары өсуі үшін "Экстрасол" биомикротыңайтқыштар мен «Карпансил» өсу стимуляторы қолданылады. Зерттеулер көрсеткендей, негізгі ормандарды құраушы түрлердің орташа бонитеті 3,7 құрайды, бұл орман учаске кәсіпорынының табиғи-климаттық жағдайлары үшін оңтайлы болып табы- лады. Пирамидалды және "Қазақстан" терек плантацияларына қалың қабырғалы егеуіштер, ал қазақ теректерінің тұқымдық плантацияларына терек, көктеректің жапырақтарын жегіштер, омыртқалы шыбындар әсер етеді. Сақталған орман теректерінің көпшілігі (63,8%) жақсы жағдайда, ал екпелердің тек 8,8% қанағаттанарлықсыз жағдайда болды. Зерттеу нәтижелері бойынша, тұрақты сынақ алаңдарында орман екпелеріне агротехни- калық іс-шаралар жүргізілді: топырақты дайындау, отырғызу, агротехникалық күтім шарала- ры, өсіру стимуляторлары, тағы топырақ өңдеудің технологиялары мен әдістері және орман екпелерінің түрлері. Кілттік сөздер: орманды қалпына келтіру, орман плантациялары, аналық плантациялар, бөрікбастары түйіспеген екпелер, теректілер, биомикротыңайтқыштар.

ТЕХНОЛОГИЯ СОЗДАНИЯ ЛЕСНЫХ ПЛАНТАЦИЙ ТОПОЛЯ В ЗЕЛЕНОЙ ЗОНЕ г.АСТАНЫ

Сарсекова Д.Н.1, доктор сельскохозяйственных наук Китайбекова С.О.1, магистр сельскохозяйственных наук Михал Засада2, доктор наук в области лесного хозяйства, профессор 1Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62 Нур-Султан, 010011, Казахстан, e-mail: [email protected] 2Варшавский университет естественных наук, Варшава, Польша

Резюме В данной статье приведена подробная технология создания лесных насаждений из быстро- растущих пород дерева тополя и работы по уходу в зеленой зоне Астаны. Представлена инфор- мация о состоянии лесных видов тополя, которые являются удовлетворительными для всех ви- дов тополя, кроме «Казахстанского» тополя, который находится в хорошем состоянии. Средний бонитет основных лесообразующих пород составляет 3,7, что свидетельствует об оптимальности расположения леса для природно-климатических условий района и на вновь созданных планта- циях тополя площадью 0,5 га в питомнике «Акколь». Инвентаризация лесных тополей проводи- лась по отобранным образцам. Одним из агротехнических приемов ускоренного выращивания является процесс черен- кования тополя перед посадкой стимуляторов роста с цирконом, корневином, гетероауксином, эпином и крезацином с различным временем замачивания. Для увеличения корневых черенков использовали биомикро удобрения «Экстрасол» и стимулятор роста «Карпансил». Исследова- ниями установлено, что средний бонитет основных лесообразующих пород составляет 3,7, что является оптимальным для природно-климатических условий лесного участка предприятия. На плантации тополя пирамидального и казахского тополя влияет толстостенный пилильщик, а на плантациях семян казахского тополя - тополь, осиновый лист и муха позвоночная. Большинство (63,8%) сохранившихся лесных тополей находятся в хорошем состоянии, и только 8,8% насаж- дений находились в неудовлетворительном состоянии. По результатам исследований состояния лесных культур на постоянных опытных участках приведены агротехника учреждения: подготовка почвы, посадка, агротехнический уход, полив, стимуляторы роста, а также технологии и методы обработки почвы и виды лесных культур. Ключевые слова: лесовосстановление, лесные плантации, маточные плантации, несом- кнувшиеся культуры, тополевники, биомикроудобрения.

66 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 630*27

ИЗМЕНЧИВОСТЬ ОСНОВНЫХ ТАКСАЦИОННЫХ И МОРФОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЕЛЕЙ (PICEA DIETR.), ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ В СЕВЕРНЫЙ КАЗАХСТАН

Крекова Я.А.1, магистр экологии Залесов С.В.2, д. с.-х. наук, профессор Чеботько Н.К.1, к. с.-х. наук 1ТОО «Казахский научно-исследовательский институт лесного хозяйства и агролесомелиорации» г. Щучинск, 021704, Казахстан, улица Кирова 58, [email protected] 2ФГБОУ ВО «Уральский государственный лесотехнический университет» г.Екатеринбург, 620100, Россия, Сибирский тракт, 37

Аннотация В статье рассмотрены основные таксационные и морфологические показатели (высота деревьев, диаметр ствола на высоте 1,3 м, высота до начала кроны, диаметр и протяженность кроны) у 17 таксонов рода Ель (Picea Dietr.). Была определена степень варьирования изучаемых признаков. Рассматриваемые таксоны елей были интродуцированны и выращены в коллекци- онных насаждениях КазНИИЛХА (Северный Казахстан). Возраст деревьев от 36 до 51 года. В результате проведенных исследований было установлено, что на момент обследования сохран- ность растений составляла от 6 до 94,7%. Из всех изучаемых таксонов значительная деградация роста была выявлена у ели Шренка (высота – 1,9 м, диаметр на высоте 1,3 м – 1,6 см). Наилучшие таксационные показатели были установлены у ели сибирской (высота 19,1 м, диаметр на высоте 1,3 м (26,3 см). Установленный средний уровень изменчивости по высоте (CV – 12,7%) и повы- шенный по диаметру ствола на высоте 1,3 м (CV – 25,6%) подтверждают пластичность данного вида при выращивании в условиях Северного Казахстана. По характеру и степени варьирования морфологических признаков изучаемых таксонов было установлено преобладание повышенно- го (СV – 21-30%) и высокого (СV – 31-40%) уровней изменчивости по показателям диаметра и протяженности кроны изучаемых таксонов. Высокая вариабельность признаков кроны у елей канадской, сибирской, сибирской формы сизой, шероховатой и корейской. Доля протяженности кроны данных таксонов составила от 52,2 до 93,5%. Наиболее однородные показатели диаметров крон были выявлены у ели колючей и колючей ф. голубой, которые характеризуются средней изменчивостью (CV – 12,2 и 17,4% соответственно). Ключевые слова: ель, интродуценты, Северный Казахстан, высота, диа-метр, крона, со- хранность, вариабельность, уровень изменчивости.

Введение Проблемам введения в культуру хозяй- вопросов [1]. ственно-ценных видов растений и совершен- У интродуцированных в новые клима- ствования способов их выращивания в север- тические зоны растений, адаптационный по- ном регионе Казахстана в настоящее время тенциал к неблагоприятным факторам про- уделяется много внимания. Обусловлено это является в первую очередь в изменениях проведением широкомасштабных работ по вы- морфологических признаков [2, 3]. По мнению ращиванию растений в зеленой зоне г. Астаны, Э.В. Ивантера и А.В. Коросова [4] индивиду- а так же проведением озеленительных работ альная изменчивость признаков является од- внутри города. ной из наиболее емких характеристик попу- В связи с этим результаты интродукции ляции, любого биологического процесса или растений и накопленный опыт изучения при- явления. способляемости интродуцентов к новым кли- Известно, что лесные насаждения явля- матическим условиям района решают множе- ются весьма изменчивыми объектами и даже ство как практических, так и теоретических в однородном древостое можно наблюдать 67 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

большое многообразие деревьев, отличающих- ке и при создании озеленительных насаждений ся между собой по высоте, диаметру ствола на [5, 6]. Вопросы строения и роста интродуци- высоте 1,3 м, размерам кроны и др. рованных елей в искусственных посадках Се- Исследования изменчивости интродуци- верного Казахстана в настоящее время практи- рованных растений имеют большое значение чески не изучены. Последнее предопределило при установлении наиболее пригодных таксо- направление наших исследований. нов для применения в лесокультурной практи-

Материалы и методика исследований Объектами исследований являлись 17 ских показателей производилось с использо- видов и форм елей (Picea Dietr.), произрастаю- ванием общепринятых в лесной таксации при- щих группами в коллекционных насаждениях боров и инструментов (рулетка длиной 20 м, КазНИИЛХА. По архивным данным был опре- мерная вилка Haglof, высотомер электронный делен возраст, сроки и пункты интродукции Haglof). откуда были получены экземпляры изучаемых Оценка изменчивости (варьирования) растений и их сохранность в разном возрасте. основных таксационных и морфологических На момент обследования сохранность состав- показателей изучаемых видов (высота, диа- ляла от 6 (ель Шренка) до 94,7% (ель сибир- метр ствола на высоте 1,3 м, диаметр кроны) ская). производилась с помощью коэффициента ва- Для установления перспективности рас- риации (СV). Уровень изменчивости призна- тений были проведены замеры необходимого ков определялась по шкале С.А. Мамаева [7]: количества таксационных показателей: высота очень низкий (СV < 7%); низкий (СV = 8-12%); деревьев (м), диаметр деревьев на высоте 1,3 средний (СV = 13-20%); повышенный (СV = м (см), высота до живой мутовки (м), диаметр 21-30%); высокий (СV = 31-40%); очень высо- кроны (м). кий (СV > 40%). Диаметр деревьев на высоте 1,3 м от Весь объем собранного материала по корневой шейки измерялся в двух взаимно каждому виду растений был подвергнут мате- перпендикулярных направлениях. На осно- матической обработке в соответствии с обще- ве замеров проекции радиусов кроны на по- принятыми методиками, применяемыми в био- верхность почвы в четырех направлениях был логических исследованиях [8, 9]. Результаты определен средний диаметр кроны для каждо- исследований были обработаны с помощью го дерева. программ Statistica 10, MS Excel 2010. Установление таксационно-биометриче-

Основные результаты исследований Таксационные показатели, а так же изменчивость параметров изучаемых растений пред- ставлены в таблице 1.

Таблица 1 – Характеристика таксационных показателей изучаемых таксонов и их изменчивость в коллекционных насаждениях КазНИИЛХА Диаметр на Высота до Высота, м высоте 1,3 м, см начала кроны, м

Название таксона СV, М±m СV, % М±m СV, % М±m % Возраст, лет

1 2 3 4 5 6 7 8 Ель обыкновенная 50 16,7±0,4 11,9 20,3±0,9 23,4 3,1±0,5 79,5 Ель обыкновенная 50 14,8±0,6 12,4 15,2±0,9 18,6 4,6±0,2 17,1 ф. прутьевидная Ель шероховатая 48 11,8±0,5 25,0 12,9±0,9 41,5 1,0±0,3 147,0

68 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 5 6 7 8 Ель канадская 50 9,8±0,9 30,5 11,07±1,2 33,5 1,1±0,3 91,1 Ель аянская 48 16,47 - 14,3 - 6,4 - Ель черная 42 11,5 - 12,4 - 5,5 - Ель сибирская 50 19,1±0,6 12,7 26,3±0,6 25,6 4,3±0,8 74,2 Ель сибирская ф. сизая 50 15,2±0,4 17,8 15,7±0,8 34,6 3,5±0,3 58,5 Ель Энгельмана 51 6,2 - 9,1 - 0,0 - Ель сербская 36 10,0±0,2 5,8 13,6±0,6 11,3 2±0,1 12,3 Ель колючая ф. голубая 50 13,9±0,6 16,9 21,9±1,2 20,4 2,1±0,3 47,7 Ель колючая 50 14,2±0,4 11,9 24,4±1,6 25,3 0,2±0,03 67,0 Ель колючая ф. зеленая 50 10,6 - 22,5 - 0,7 - Ель Шренка 50 1,9 - 1,6 - 0,3 - Ель корейская 38 13,9±0,8 27,8 15,9±1,2 34,6 0,9±0,2 82,2 Ель красная 40 15,2 - 23,5 - 0,7 - Ель сибирская 50 17,1 - 23,5 - 3,6 - ф. желтокончиковая Высота дерева и его диаметр на высо- показателей для многочисленных групп елей те 1,3 м являются важными показателями при были составлены диаграммы размаха высот определении видов пригодных для создания и диаметров (рисунок 1). В данный анализ не высокопродуктивных насаждений. Поэтому были включены 7 таксонов елей с небольшим при установлении наилучших таксационных количеством деревьев в группе.

Примечание: 1- е. обыкновенная; 2 –е. обыкновенная ф. прутьевидная; 3 – е. шерохо-ватая; 4 – е. канадская; 5 – е. сибирская; 6- е. сибирская ф. сизая; 7 – е. сербская; 8 – е. колючая ф. голубая; 9 – е. колючая; 10 – е. корейская Рисунок 1 – Диаграммы размаха показателей для рода Ель по высоте, м (а) и диаметру, см (б) 69 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

На рисунке 1 наглядно видно, что на емым видам. Данные виды отставали в росте диаграмме размаха количественных призна- по высоте и диаметру от других видов. Сле- ков достоверно выделяется ель сибирская, довательно, ель Шренка и ель Энгельмана не превосходящая по высоте и диаметру все из- целесообразно применять для создания лесных учаемые виды ели. Уровень изменчивости по насаждений. высоте средний (CV - 12,7%), а по диаметру Высоту в пределах 10 м имели следу- повышенный (CV – 25,6%). Превосходство по ющие виды ели: канадская (9,8 м), колючая данным параметрам можно объяснить тем, что ф. зеленая (10,6 м). Высоким ростом отлича- растения данного таксона были приобрете- лись ели сибирская ф. желтокончиковая (17,1 ны саженцами 5 лет из дендросада Боровско- м), обыкновенная (16,7 м) и аянская (16,5 м). го сельскохозяйственного техникума – БСХТ Средняя высотадеревьев остальных видов ко- (ныне Колледж экологии и лесного хозяйства лебалась в пределах от 11,5 (ель черная) до 15,2 – КЭиЛХ) г. Щучинска, т.е. являются адапти- м (ель сибирская ф. сизая). Стоить отметить, рованными к условиям района исследований. что у большинства таксонов уровень изменчи- В 1966 году растения были посажены в арбо- вости по данному признаку низкий и средний. ретум КазНИИЛХА. На момент обследования Исключение составляет ель канадская, у кото- сохранность составила 94,7%. рой он повышенный (CV – 30,5%). Растения отличаются высокой зимостой- По диаметру ствола на высоте 1,3 м за- костью. Семеношение отмечено с 14 - летне- метно выделяются следующие виды ели: си- го возраста. Под пологом встречается самосев бирская (26,3 см), колючая (24,4 см), сибирская разного возраста. ф. желтокончиковая (23,5 см), красная (23,5 Более однородные признаки роста на- см), колючая ф. зеленая (22,5 см), колючая ф. блюдались у ели сербской, имеющей неболь- голубая (21,9 см) и обыкновенная (20,3 см). шой размах показателей (рисунок 1). Вари- Уровень изменчивости показателя повышен- абельность показателей высоты и диаметра ный (CV – 20,4-25,6%). Остальные виды ели небольшая (CV – 5,8 и 11,3% соответственно). имели небольшой диаметр стволов на высоте Но средняя высота и диаметр деревьев на вы- 1,3 м. При этом у половины рассматриваемых соте 1,3 м меньше по сравнению с другими таксонов уровень изменчивости высокий, а у рассматриваемыми таксами. Образцы сеянцев ели шероховатой очень высокий (CV – 41,5%). ели сербской были приобретены в г. Калено- Таким образом, из всех изучаемых видов ва (Латвия) и в 1986 году высажены в дендро- слабым ростом характеризовались: ель серб- парк. На момент обследования, в 36 - летнем ская (высота 10 м, диаметр 13,6 см), ель канад- возрасте сохранность составила 25%. ская (высота 9,8 м, диаметр 11,07 см). Неболь- Хуже всего росли деревья ели Шренка, шие показатели высоты и диаметра имела ель которые имели высоту меньше 2 метров и ель Энгельмана (соответственно 6,2 м и 9,1 см). Энгельмана (6,2 м). Образцы семян данных ви- Значительная деградация роста была выявлена дов были получены из г. Алматы в 1965 году. у ели Шренка, средняя высота деревьев кото- На момент обследования растения ели Шренка рой составила 1,9 м, а диаметр на высоте 1,3 находились в угнетенном состоянии. Несоот- м – 1,6 см. ветствие природно-климатических условий Наилучшие показатели были установ- произрастания оказало существенное влияние лены у ели сибирской (высота 19,1 м, диаметр на рост растений. Зимостойкость низкая, в су- 26,3 см). Показатели изменчивости по высоте ровые зимы у растений обмерзали 1- и 2-лет- (CV - 12,7%) и диаметру ствола на высоте 1,3 ние побеги, повреждалась хвоя и термальные м (CV – 25,6%) находятся на уровне диффе- почки. Растения не способны сохранять и вос- ренциации деревьев елей в естественных при- станавливать присущую им в природе форму спевающих и спелых древостоях (высота: CV роста. Ель Энгельмана очень декоративна фор- –15-20%; диаметр: CV – 25-30%) [10]. мой кроны и красивой сизой окраской хвои, но Данные об изменчивости показателей по показателям роста уступает другим изуча- крон таксонов ели приведены в таблице 2.

70 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 2 – Изменчивость морфологических показателей крон изучаемых таксонов ели в коллекционных посадках КазНИИЛХА Характеристика кроны Название таксона диаметр, м протяженность, м М±m СV, % М±m СV, % % 1 2 3 4 5 6 Ель обыкновенная 4,3±0,2 28,3 13,6±0,6 25,4 80,9 Ель обыкновенная ф. прутьевидная 3,8±0,3 28,0 10,2±0,6 18,1 68,7 Ель шероховатая 3,2±0,2 34,7 10,7±0,6 32,1 90,5 Ель канадская 4,3±0,3 25,1 8,8±0,9 35,1 89,1 Ель аянская 2,9 - 10,1 - 61,1 Ель черная 2,8 - 6,0 - 52,2 Ель сибирская 4,7±0,3 29,9 14,7±1,1 32,8 76,0 Ель сибирская ф. сизая 3,3±0,1 26,4 11,7±0,6 35,1 75,2 Ель Энгельмана 9,1 - 6,2 - 100,0 Ель сербская 3,6±0,5 36,5 8,0±0,2 7,6 80,0 Ель колючая ф. голубая 3,8±0,2 17,4 11,7±0,8 25,2 83,5 Ель колючая 4,1±0,0 12,2 14,1±0,4 12,0 98,9 Ель колючая ф. зеленая 4,4 - 9,9 - 93,4 Ель Шренка 2,6 - 1,6 - 84,2 Ель корейская 3,9±0,3 31,5 13,0±0,9 32,7 91,5 Ель красная 4,7 - 14,5 - 95,4 Ель сибирская ф. желтокончиковая 4,9 - 13,5 - 78,9 По показателям диаметра и протяжен- расположение оказало влияние на формирова- ности кроны среди изучаемых таксонов пре- ние крон деревьев рассматриваемых таксонов, обладают таковые с повышенным и высоким что проявляется в средней изменчивости диа- уровнями изменчивости соответственно. Из метров крон (CV – 12,2-17,4%). Саженцы ели всех рассматриваемых таксонов повышенный колючей были приобретены в г. Омск, а ели уровень изменчивости по показателям кроны колючей ф. голубой завезены из Главного бо- только у ели обыкновенной, крона которой танического сада г. Москва. Часто у растений характеризуется значительной протяженно- во вторую половину зимы (март), в верхней стью (80,9%). Семена таксона были получены части или полностью с освещаемой стороны в из Пермской области в 1965 году. После вы- кроне буреет от 10 до 100% хвои на однолет- ращивая в посевном и школьном отделениях них побегах, которая в течение первой полови- растения были посажены в группу арборетума ны лета опадает. Все растения сформировали в 1969 году. Растения зимостойки, отмечено красивые пирамидальные кроны. Растения ре- семеношение, встречается самосев. гулярно дают семена. Особым декоративным эффектом отли- Остальные изучаемые таксоны характе- чается ярусное строение крон елей колючей и ризуются значительными ампли-тудами коле- колючей ф. голубой (рисунок 2). бания изучаемых показателей. Высокий уро- Данные растения часто являются акцен- вень изменчивости крон зафиксирован у елей том в озеленительной композиции и применя- шероховатой и корейской. На рисунке 3 пред- ются как солитеры или групповые посадки со ставлен общий вид растений. свободным размещением деревьев. Подобное

71 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Рисунок 2 – Морфологические особенности строения кроны ели колючей ф. голубой (Picea pungens f. glauca Beissn.)

а б Рисунок 3 – Особенности строения крон изучаемых видов: а – ель шероховатая (Picea asperata Mast.); б – ель корейская (Picea koraiensis Nakai) 72 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Учитывая высокую вариабельность не- по показателям их протяженности (CV – 32,8- скольких показателей кроны можно сделать 35,1%). Вариабельность данных признаков вывод о проявлении фитогенных факторов, может быть использована при отборе экзем- влияющих на развитие ассимиляционного ап- пляров с оригинальным строением крон для парата каждого дерева. При этом средний диа- дальнейшего их размножении. Ель канадская метр крон у деревьев рассматриваемых видов была приобретена саженцами в 1970 году из г. более 3 метров, а их протяженность более 90%. Омска. На рисунке 4 представлен общий вид Последнее свидетельствует о способности рас- взрослых растений. тений формировать хорошо развитую крону. Деревья составляющие данную группу Правильное изначальное размещение расте- находятся в хорошем состоянии, стволы пря- ний данных таксонов в группах или аллейных мые, повреждений не обнаружено, декоратив- посадках района исследований исключает кон- ны. Крона конусовидная. Семеношение отме- куренцию между ними и способствует форми- чено с 13 лет. Семена ели сибирской ф. сизой рованию крон правильной формы. Саженцы местного происхождения. За период исследо- растений были получены из г. Липецк (Ме- ваний повреждений в зимний период не было, щерская лесостепная опытно-селекционная за исключением обмерзания хвои на однолет- станция) и в 1985 г. были посажены в отдель- них побегах в неблагоприятные годы. Расте- ные группы. Растения дают семена и образуют ния дают семена с 12 лет, встречается самосев самосев. Зимостойкость обоих видов высокая. разного возраста. Крона ели шероховатой густая ширококониче- Таким образом, степень варьирования ская, а ели корейской пирамидальная и плот- морфологических признаков кроны изучаемых ная с насыщено зелёной хвоей. растений охватывает уровни от низкого до вы- Ель канадская, ель сибирская и ель си- сокого. Помимо экстремальных условий про- бирская форма сизая отличаются повышен- израстания на формирование крон изучаемых ным уровнем изменчивости по показателям таксонов оказывало влияние расположение диаметров крон (CV – 25,1-29,9%) и высоким растений в группе.

Рисунок 4 – Форма кроны у ели канадской (Picea canadensis Brit.), раз-мещенной в групповой посадке 73 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Обсуждение полученных данных и заключение При интродукционном испытании в Се- адаптационный потенциал ели сибирской про- верном Казахстане ель сибирская проявляет явился в полной мере и данный вид целесоо- устойчивость к неблагоприятным абиотиче- бразно использовать при создании искусствен- ским факторам среды, что отражается в ко- ных насаждений в Северном Казахстане. личественных величинах высоты ствола и его Установлено, что по показателям кроны диаметра на высоте 1,3 м (19,1 м и 26,3 см со- (диаметр и протяженность) деревья изучае- ответственно). Высота ствола ели сибирской мых таксонов характеризуются повышенной превышает аналогичную величину у деревьев (СV – 21-30%) и высокой (СV – 31-40%) уров- других изучаемых таксонов от 10,5 (ель си- нями изменчивости. Высокая вариабельность бирская ф. желтокончиковая) до 90,1% (ель данных признаков у елей канадской, сибир- Шренка). По диаметру ствола на высоте 1,3 ской, сибирской формы сизой, шероховатой м превышение колеблется в диапазоне от 7,2 и корейской. Несомненно, что на вариабель- (ель колючая) до 93,9% (ель Шренка). Кроме ность показателей крон деревьев изучаемых того, ель сибирская имеет преимущество пе- таксонов оказывают влияние условия их про- ред другими изучаемыми елями по показате- израстания. Проявившиеся особенности стро- лям изменчивости основных таксационных по- ения крон исследованных видов могут быть казателей (высота: CV – 12,7%, диаметр ствола использованы при создании озеленительных на высоте 1,3 м: CV – 25,6%). Следовательно, насаждений.

Список литературы

1 Gadgil P.D., Bain J. Vulnerability of planted forests to biotic and abiotic disturbances // New Forests. – 1999. – Vol. 17. – Issue 1-3. – P. 227-238. 2 Павлова М.А. Внутривидовая изменчивость морфологических признаков Ornithogalum Refractum Schlecht. в условиях Донецкого ботанического сада НАН Украины // Промышленная ботаника, 2009. – Вып. 9 – С. 164-168. 3 Мамаев С.А. Основные принципы методики исследования внутривидовой изменчиво- сти древесных растений // Индивидуальная и эколого-географическая изменчивость растений. – Свердловск: Изд-во УНЦ АН СССР, 1975. – С. 3-14. 4 Ивантер Э.В., Коросов А.В. Элементарная биометрия: учеб. пособие. – 3-е изд., испр. и доп. – Петрозаводск: ПетрГУ, 2013. – 113 с. 5 Dumroese R.K., Williams M.I., Stanturf J.A., Bradley J., Clair St. Considerations for restoring temperate forests of tomorrow: forest restoration, assisted migration, and bioengineering // New Forests. – 2015. – Vol. 46. – Issue 5-6. – P. 947-964. 6 Salvati, L., Ferrara, C., Mavrakis, A. Toward forest “sprawl”: monitoring and planning a changing landscape for urban sustainability // Journal of Forestry Research. – 2016. – Vol. 27. – Iss. 1. – P. 175–184. 7 Мамаев С.А. Формы внутривидовой изменчивости древесных расте-ний – М.: Наука, 1973. – 284 с. 8 Зайцев Г.Н. Математическая статистика в экспериментальной ботани-ке. – М.: Наука, 1984. – 425 с. 9 Багинский В.Ф., Лапицкая О.В. Биометрия в лесном хозяйстве: учеб. пособие для сту- дентов высших учеб. завед., обучающ. по спец. «Лесное хозяйство», «Лесоинженерное дело», «Садово-парковоестроительство». – Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины, 2010. – 374 с. 10 Крючкова И.И., Нагимов З.Я. Особенности строения групп деревьев ели колючей в ус- ловиях г. Бугуруслан // Современные проблемы науки и образования. – 2015. – № 1-1; URL: www.science-education.ru/ru/article/view?id=17307 (дата обращения: 12.09.2018).

References

1 Gadgil P.D., Bain J. Vulnerability of planted forests to biotic and abiotic disturbances // New Forests. – 1999. – Vol. 17. – Issue 1-3. – P. 227-238. 74 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2 Pavlova M.A. Vnutrividovaja izmenchivost' morfologicheskih priznakov Ornithogalum Refractum Schlecht. v uslovijah Doneckogo botanicheskogo sada NAN Ukrainy // Promyshlennaja botanika, 2009. – Vyp. 9 – S. 164-168. 3 Mamaev S.A. Osnovnye principy metodiki issledovanija vnutrividovoj izmenchivosti drevesnyh rastenij // Individual'naja i jekologo-geograficheskaja izmenchivost' rastenij. – Sverdlovsk: Izd-vo UNC AN SSSR, 1975. – S. 3-14. 4 Ivanter Je.V., Korosov A.V. Jelementarnaja biometrija: ucheb. posobie. – 3-e izd., ispr. i dop. – Petrozavodsk: PetrGU, 2013. – 113 s. 5 Dumroese R.K., Williams M.I., Stanturf J.A., Bradley J., Clair St. Considerations for restoring temperate forests of tomorrow: forest restoration, assisted migration, and bioengineering // New Forests. – 2015. – Vol. 46. – Issue 5-6. – P. 947-964. 6 Salvati, L., Ferrara, C., Mavrakis, A. Toward forest “sprawl”: monitoring and planning a changing landscape for urban sustainability // Journal of Forestry Research. – 2016. – Vol. 27. – Iss. 1. – P. 175–184. 7 Mamaev S.A. Formy vnutrividovoj izmenchivosti drevesnyh raste-nij – M.: Nauka, 1973. – 284 s. 8 Zajcev G.N. Matematicheskaja statistika v jeksperimental'noj botani-ke. – M.: Nauka, 1984. – 425 s. 9 Baginskij V.F., Lapickaja O.V. Biometrija v lesnom hozjajstve: ucheb. posobie dlja studentov vysshih ucheb. zaved., obuchajushh. po spec. «Lesnoe hozjajstvo», «Lesoinzhenernoe delo», «Sadovo- parkovoestroitel'stvo». – Gomel': GGU im. F. Skoriny, 2010. – 374 s. 10 Krjuchkova I.I., Nagimov Z.Ja. Osobennosti stroenija grupp derev'ev eli koljuchej v uslovijah g. Buguruslan // Sovremennye problemy nauki i obrazovanija. – 2015. – № 1-1; URL: www.science- education.ru/ru/article/view?id=17307 (data obrashhenija: 12.09.2018).

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНҒА ИНТРОДУКЦИЯЛАНҒАН ШЫРШАЛАРДЫҢ (PICEA DIETR.) НЕГІЗГІ ТАКСАЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ ӨЗГЕРГІШТІГІ

Я.А. Крекова1, экология магистрі С.В. Залесов2, а-ш.ғ. д., профессор Н.К. Чеботько3, а-ш.ғ.к. 1Қазақ орман шаруашылығы және агроорманмелиорация ғылыми-зерттеу институты Щучинск қ.,021700, Қазақстан, Киров к-сі, 58, [email protected] 2Орал мемлекеттік ормантехникалық университеті 620100, Ресей, Екатеринбург, Сібір тракті, 37

Түйін Мақалада Шырша тұқымдасының (Picea Dietr.) 17 таксонының негізгі таксациялық және морфологиялық көрсеткіштері (ағаштардың биіктігі, діңнің 1,3 м биіктіктегі диаметрі, желек- ке дейінгі биіктік, желектің диаметрі және ұзақтығы) қарастырылған. Зерттелетін белгілердің ауытқу дәрежесі анықталды. Шыршалардың қарастырылып отырған таксондары интродукци- яланды және ҚазОШАҒЗИ (Солтүстік Қазақстан) коллекциялық алқаағаштарында өсірілді. Ағаштардың жасы 36-дан 51 жылға дейін. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде тексеру кезінде өсімдіктердің сақталуы 6-дан 94,7% дейінді құрайтындығы анықталды. Барлық зерттеліп жатқан таксондардың ішінде өсімнің мардымды нашарлауы Шренка шыршасында анықталды (биіктік - 1,9 м, 1,3 м биіктіктегі диаметр - 1,6 см). Ең жақсы таксациялық көрсеткіштер сібір шыршасында анықталды (биіктік 19,1 м, 1,3 м биіктіктегі диаметр (26,3 см). Өзгерудің биіктік бойынша анықталған орташа деңгейі (CV – 12,7%) және 1,3 м биіктікте дің диаметрі бойынша жоғары деңгейі (CV – 25,6%) берілген түрдің Солтүстік Қазақстан жағдайында өсіру кезіндегі ырғақтылығын дәлелдейді. Зерттеліп жатқан таксондардың морфологиялық белгілерінің түрлену мінездемесі мен дәрежесі бойынша зерттеліп жатқан таксондардың диаметрі және желек 75 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ұзақтығы бойынша түрленудің жоғары (СV – 21-30%) және биік (СV – 31-40%) деңгейлерінің басымдылығы болды. Канада, сібір, сібірлік пішіндегі көкшіл сұр, бұдыр және корей шыршала- рында желектің жоғары түрлену белгілері бар. Берілген таксондардың желек ұзақтығының үлесі 52,2-ден 93,5% дейінді құрады. Желек диаметрінің анағұрлым біркелкі көрсеткіштері, орташа өзгергіштікпен мінездемеленетін, тікенек және тікенек ф. көгілдір шыршада айқындалды (CV – 12,2 және 17,4% сәйкес). Кілттік сөздер: шырша, интродуценттер, Солтүстік Қазақстан, биіктік, диаметр, желек, сақталу, түрленгіштік, өзгеру деңгей

VARIABILITY OF MAIN TAXATIONAL AND MORPHOLOGICAL INDICATORS OF SPRUCE (PICEA DIETR.), INTRODUCED TO NORTH KAZAKHSTAN

Y.A. Krekova1, master of ecology S.V. Zalesov2, doctor of agricultural sciences, professor N.K. Chebotko3, candidate of Agriculture 1Kazakh Research Institute of Forestry and Agroforestry Shchuchinsk, 021704, Kazakhstan, st. Kirov, 58, [email protected] 2 Ural State forest engineering university, st. Sibirsky tract, 37 Ekaterinburg, 620100, The Russian Federation

Summary The article describes main taxational and morphological indicators (tree height, trunk diameter at a height of 1.3 m, height to the beginning of the crown, diameter and length of the crown) in 17 taxons of the genus Spruce (Picea Dietr.). The degree of variation of the studied features was determined. The considered taxons of spruce were introduced and grown in the collection stands of KazSRIFA (Northern Kazakhstan). Age of trees is from 36 to 51 years. As a result of the conducted studies, it was found that at the time of inspection the safety of plants was from 6 to 94.7%. Of all studied taxons, significant degradation in growth was detected in the Schrenk spruce ( height -1.9 m and diameter at a height of 1.3 m - 1.6 сm). The best taxation indicators were found out for Siberian spruce (height 19.1 m, diameter at a height of 1.3 m - 26.3 cm). The established average level of variability in height (CV - 12.7%) and increased in diameter of the trunk at a height of 1.3 m (CV - 25.6%) confirm the plasticity of this species during cultivation in the conditions of Northern Kazakhstan. The prevalence of elevated (CV - 21-30%) and high (СV-31 - 40%) levels of variability according to the parameters of diameter and length of the crown was determined by the nature and degree of variation of the morphological features of the studied taxons. The high variability of the crown characteristics of Canadian, Siberian, Siberian of bluish form, Chinese and Korean spruces. The proportion of the crown length of these taxons was from 52.2 to 93.5%. The most uniform indices of crown diameters were found in Blue spruce and Blue spruce blue form, which are characterized by an average variability (CV - 12.2 and 17.4%, respectively). Key words: spruce, introducents, Northern Kazakhstan, height, diameter, crown, preservation, variability, level of variability.

76 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 636. 085. 52

ВЛИЯНИЕ СИЛОСА С ЗАКВАСКОЙ НА РАЦИОН И ПРОДУКТИВНОСТЬ КОРОВ

Нуржанова С.А.1, м.т.н, преподаватель Мурзакаева Г.К.2, PhD доктор, старший преподаватель 1Костанайский государственный университет им. А. Байтурсынова, ул. Байтурсынова 47 г.Костанай, 110000, Казахстан 2Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр.Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан

Аннотация В статье приведены результаты анализа научной литературы по влиянию различных внешних и внутренних факторов на силосуемость растений, качество при заготовке силоса и его хранении. Показана роль таких факторов как влажность биомассы, содержание сахара и су- хого вещества, фаза созревания растений, влажность и др. В данной работе были использованы Казбиосим и Омская закваска. В связи с тем, что силосование – процесс микробиологический, в данной работе отражена рольКазбиосимской и Омской заквасок при заготовке качественного силоса. Основным показателем качества силоса является содержание в них органических кис- лот. Большинство исследователей считает, что с повышением содержания сухого вещества в корме сумма органических кислот снижается. В подвяленном силосе содержится значительно меньше органических кислот, чем в силосе из свежескошенной массы. При повышении содер- жания сухого вещества в силосе уровень молочной кислоты остается таким же, как и в силосе с меньшим количеством сухого вещества, или сокращается незначительно. Таким образом, по- вышение содержания сухого вещества в силосуемой массе оказывает положительное влияние на качество корма, поэтому этот технологический прием следует более широко использовать в практике кормопроизводства. В статье, по результатам обзора научной литературы, делается вывод о необходимости добавления к силосуемому материалу в зависимости от степени и усло- вий провяливаниябиоконсерванта, а также возможности замены в случае неблагоприятных по- годных условий, силосования подвяленного сырья с биоконсервантом. Авторы утверждают, что в доступной литературе вопрос использования биоконсерванта изучен недостаточно, особенно для многолетних трав в условиях северо-запада, что показывает необходимость дальнейшей ис- следовательской работы. Ключевые слова: молочнокислые бактерии, силос, закваски, растения, биоконсерван- ты,погодных условий, органические кислоты, микробиологический процесс, кормопроизвод- ство. Введение Закваска предназначена для силосования ты; злаковых и бобовых трав, кукурузы и др. пред- - обладать способностью к росту при ставляет собой размноженную чистую бакте- температуре до 500 С. риальную культуру полезных молочнокислых Для доминирования молочнокислых бак- бактерий, которые должны отвечать следую- терий в заквасках и общее количество должно щим требованиям: быть не менее 104–105 бактерий на грамм си- - быстро расти и доминировать над мест- лосной массы. Также не менее важным являет- ной силосной микрофлорой; ся относительное число бактерий разных видов - быть гомоферментативными и, таким в продукте и их ферментативная способность и образом, производить молочную кислоту из стабильность [1,2]. доступных водорастворимых углеводов; Большая часть биологических силосных - быть устойчивыми к кислой среде, по добавок содержит, по крайней мере, два вида крайней мере, при рH 4,0; молочнокислых бактерий – это: - не утилизировать органические кисло- - Streptococus, действующие, как затрав- 77 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ка для быстрого понижения рH до 5,0; нокислых бактерий на гнилостную микрофло- - Lactobacillus, которые увеличивают ру обусловливает лучшее сохранение белка кислотность до стабильного значения рH 3,8- (на 10-15%), способствует сокращению потерь 4,2. сухого вещества в 2-8 раз и повышению его Казбиосимская и Омская закваска пред- переваримости на 5-10%. Приготовленный с назначены для консервированию кормов, име- закваской силос лучше поедается животными и ющих нормальную влажность (около 70%). оказывает положительное влияние на их про- Если же влажность консервируемой массы дуктивность [5,8,9]. будет ниже (50-65%), то она хорошо фермен- В отличие от химических консерван- тируется даже при дефиците водорастворимых тов, силосные закваски являются полностью углеводов и дает корм высокого качества. При- безопасными, поскольку представляют со- готовленный с закваской силос лучше поеда- бой полезные формы бактерий и не содержат ется животными и оказывает положительное токсичных и дурнопахнущих компонентов, не влияние на их продуктивность [1,3,4,5]. содержит нитратов, в отличие от силоса, при- Применение заквасок при правильном готовленного с химическими консервантами. силосовании усиливает молочнокислое броже- В результате этого, полученный силос являет- ние и подавляет нежелательные микробиологи- ся экологически чистым, он не содержит кон- ческие процессы, благодаря чему сокращаются сервантов и продуктов их распада, что не от- потери питательных веществ, и обеспечивается ражается негативным образом на безопасности получение более качественного корма [3,6,7]. работающего персонала и продуктивности жи- Антагонистическое воздействие молоч- вотных [10,11,12]. Материалы и методы В качестве объекта исследования был ис- стием специалистов ТОО «Турар». пользован силос, приготовленный традицион- Исследования силоса на содержание пи- ным методом и силосприготовленный с микро- тательных веществ,проводились согласно ру- биологической закваской. ководству разработанного Институтом микро- Опытом было охвачено 600 коров, из них биологии и вирусологии МОН РК г.Алматы. созданы 2 группы по 300 голов – контрольная Примерные нормы рациона силосно-кор- и опытная. Из каждой группы выделено было неплодного типа для коров массой 500 кг со- по 10 голов, наиболее аналогичных по всем не- ставили – сено разное 5 кг, силос - 15 кг, зер- обходимым параметрам. Внедрение и обобще- новые концентраты – 2,5 кг на одну корову в ние статистического материала эффективности сутки. скармливания силосов вели комплексно с уча- Результаты исследований В таблице 1 приведены результаты исследования силоса, приготовленного с закваской и без закваски. Таблица 1 – Результаты исследования п/п Показатели Сенаж без закваски Сенаж с закваской 1 2 3 4 1 Общая влага, % 39,49 29,90 2 Сухое вещество, % 60,51 70,10 3 К.ед. 0,44 0,51 4 Обменная энергия,мДж 5,53 6,39 5 "Сырой"протеин, % 3,93 1,02 6 Перевар.протеин, г/кг 28,79 7,47 7 "Сырая"клетчатка, % 12,61 17,00 8 "Сырая"зола, % 4,57 2,60 9 "Сырой"жир, % 3,49 2,00 10 БЭВ,г 359,10 474,80

78 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 11 Кальций,г/кг 2,57 1,46 12 Фосфор,г/кг 1,00 0,57 13 Каротин,мг/г 10,92 12,60 14 Рн 3,86 4,23 15 Уксусная кислота, % 0,34 1,06 16 Масляная кислота, % - - 17 Молочная кислота,% 1,09 0,86 18 Медь,мг/кг 2,81 3,78 19 Железо,мг/кг 50,40 748,50 20 Кобальт,мг/кг 0,066 0,43 21 Никель,мг/кг 0,76 1,49 22 Цинк,мг/кг 11,56 13,65 23 Магний,мг/кг 1531,40 1648,30 24 Марганец,мг/кг 25,68 40,46 25 Хром,мг/кг 0,85 2,24 Как видно из таблицы 1 силос, приготов- гии, содержания БЭВ, сухого вещества, молоч- ленный с закваской, существенно увеличил со- ной кислоты и сырой клетчатки. держание в нем важных для роста и развития Далее нами было проведено исследова- животных макро и микроэлементов, таких как ние продуктивности 10 дойных коров, в зави- медь, железо, каротин, магний, марганец, ко- симости от вида даваемого корма (таблица 2). бальт, произошло увеличение обменной энер- Таблица 2 – Результаты исследования продуктивности 10 коров при кормлении обычным силосом и силосом с молочнокислой закваской № Суточный удой коровы при поедании Суточный удой коровы при животного обычного силоса, кг кормлении силосом с закваской, кг 1 9 13 2 10 14 3 11 14 4 11 15 5 9 13 6 12 16 7 12 14 8 10 14 9 11 15 10 13 17 Проведенные исследования показывают нии потери составляют не менее 11,23%, что существенную эффективность силоса, приго- на 42% больше. товленного с микробиологической закваской, Ответ однозначен питательность сило- для крупного рогатого скота, а именно для са, а, следовательно, и продуктивность жвач- дойных коров. ных можно увеличить в большей степени за Из таблицы 2 можно сделать соответ- счёт сохранения и повышения питательных ствующий вывод, что продуктивность живот- веществ при заготовке (силосовании) кормас ных повысилась в среднем 4 кг молока в сутки, применением молочнокислых заквасок. Бо- при этом потеря сухих веществ снизилась до лее того, силосование должно не только мак- 6,49%, тогда как при естественном силосова- симально сохранить питательные вещества в 79 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

кормах, но и желательно, чтобы в его процес- и стадией развития растений, дозой азотных се доступность протеина, крахмала, а, главное удобрений, погодными условиями, временем клетчатки, резко возросла. суток при их уборке. Растения на ранних фазах По данным таблицы 2, максимальный развития содержат меньше сахара и больше удой безпородной коровы составил 17 л в сут- протеина, чем в оптимальную фазу. С повы- ки. Общий объем удоя коров в группе иссле- шением доз азотных удобрений в травах уве- дуемых животных заметно увеличился, что личивается концентрация сырого протеина, а значительно улучшает качество удоя, соответ- сахара снижается [11]. От особенностей кор- ственно и продуктивность животных. мовых культур зависит выбор технологии си- Изложенное означает, что главный ре- лосования. Однако в не меньшей мере следует зерв роста молочной продуктивности сосре- учитывать зоотехнические требования к каче- доточен в области максимального повышения ству силоса, а также сбор кормовых единиц, питательности объёмистых кормов в процессе переваримого протеина с единицы площади их заготовки и хранения, а именно в примене- посевов. нии молочнокислых заквасок. Зоотехнические требования к силосу Корм из несилосующихся и трудно си- определяются в основном тремя показателя- лосующихся растений влажностью 80 % и ми: питательностью, поедаемостью и добро- выше в большинстве случаев получается низ- качественностью. Исходя из этих требований, кого качества из-за повышенного содержания питательность 1 кг сухого вещества силоса в нем продуктов распада белка и масляной должна быть не менее 0,85 кормовой единицы, кислоты. При силосовании сахаристого сырья а поедаемость - 25.27 г на 1 кг живой массы влажностью 80% и более корм всегда полу- жвачных при его даче в качестве единственно- чается доброкачественным, если не нарушена го объемистого корма и в смеси с концентра- технология его укладки и хранения. Однако в тами и обеспечения рациона минеральными таком силосе часто накапливается избыточное элементами питания. Активная кислотность количество кислот, и он сильно подкисляется силоса (рН) 4.4,3. В силосе должна содержать- до рН 3,7 и даже 3,6. Силос с рН 3,8 и ниже ся, в основном, молочная кислота и отсутство- считается перекисленным, его поедаемость вать масляная; в 1 кг должно быть не менее снижается. Таким образом, повышение содер- 0,22 кормовой единицы. жания сухого вещества в силосуемой массе Для сокращения потерь питательных является одним из основных путей снижения веществ, обусловленных технологией, необ- потерь и повышения качества силоса [9]. ходимо применять более эффективные спо- От содержания сухого вещества в си- собы силосования трав, к которым, в частно- лосуемом сырье зависит и его измельчение. сти, относится химическое консервирование, Масса, содержащая 20% сухого вещества и позволяющее снижать потери питательных ниже, измельчается на частицы 5.7 см, около и биологически активных веществ в 2.3 раза, 25% - на частицы длиной 4.5 см, 30% и больше повышать выход силоса на 15.20% и полу- - в пределах 2.3 см [10]. В настоящее время чать его с содержанием питательных веществ, предложено два способа снижения влажности близким к исходной массе. Каждая тонна за- силосуемой массы. Для трав - провяливание их консервированного корма дополнительно со- в поле, для кукурузы и других толстостебель- храняет 30.40 к.ед., 5.8 кг протеина, 10. 15 кг ных культур - смешивание с сухой измельчен- сахара и 15.25 г каротина [12]. Особое значе- ной соломой или половой. ние придается химическому консервированию На технологические свойства силосуе- при заготовке кормов из трудно силосующих- мого сырья, определяемые содержанием саха- ся трав. Эффективно оно и в неустойчивую по- ра, белка и воды, влияют сроки уборки куль- году, когда практически невозможно получить тур, густота растений, система удобрений и качественное сено и сенаж, а заготовка силоса другие агротехнические приемы. Они опреде- сопровождается значительными потерями в ляют и качество силоса по общей питательно- процессе брожения из-за низкого содержания сти, переваримости, содержанию переваримо- сухих веществ [13]. К настоящему времени го протеина, витаминов и других питательных разработаны эффективные консерванты, при- веществ. менение которых позволяет не только снизить Содержание сахара обусловлено видом потери протеина до 5. 8%, но и повысить его 80 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

содержание примерно в 2.3 раза за счет внесе- Процесс подвяливания очень сильно ния в силосуемую массу в состав консерванта зависит от погодных условий. Бывают такие синтетических азотосодержащих веществ [14]. периоды, когда содержание сухого вещества В настоящее время широкое распространение возрастает незначительно или даже снижается получил такой технологический прием по- [18]. При благоприятных погодных условиях вышения качества травянистых кормов, как провяливание многолетних злаковых трав до предварительное провяливание трав перед си- 45.50% сухого вещества на протяжении 48 час лосованием. Впервые способ консервирования привело к потерям немного более 5%. В небла- подвяленных трав был разработан итальянским гоприятных погодных условиях понадобилось ученым F.Samarani (1924), который установил, двое суток для того, чтобы при провяливании что при силосовании растений с влажностью травы содержание сухого вещества достигало 30.35% тормозится обмен веществ у бактерий, 40 %, при этом потери возрастали до 7,5.8,6%, уменьшается количество органических кислот при еще более неблагоприятных условиях - до в корме, снижаются потери питательных ве- 12,87% [19]. ществ. В конце 20-х годов Кюхлер подтвердив Период подвяливания продолжительно- высокую эффективность провяливания. стью 2 дня при хороших погодных условиях Позже вопросам приготовления и ис- достаточен для того, чтобы довести содержа- пользования кормов из провяленных трав по- ние сухого вещества до 35.45% при небольших священо большое число работ, как за рубе- потерях (5.6%). Выпадение дождя на частично жом, так и в нашей стране [15]. Большинство подвяленную массу удлиняло период подвяли- авторов считает, что питательность корма из вания и удлиняло потери сухого вещества. провяленных трав выше, чем с обычного си- Продолжительное подвяливание, кроме лоса. Так, по результатам исследований F.Jross больших потерь в процессе брожения, вызыва- (1981), в 1 кг сухого вещества подвяленной ет снижение переваримости и питательности массы содержалось на 35.40 корм.ед. больше, корма. чем в корме из свежескошенной массы. Переваримость сухого вещества силоса В силосе из подвяленной массы по срав- из провяленного в течение 24 ч клевера крас- нению со свежескошенной больше сырого про- ного составила 61%, а при провяливании этой теина (14,8 против 12,6%), меньше клетчатки массы в течение 60 часов - 56,2%. Очень вы- (25,6 против 27,4%). Корм обладает лучшими сокие различия в пользу 24-часового провяли- вкусовыми качествами, поедается почти без вания наблюдались в переваримости сырого остатка, дешевле [16]. При хороших условиях протеина -16,5%, что соответствует величине силосования для достижения рН 4,2 достаточ- потерь переваримого протеина. С этим нельзя но, чтобы сырье содержало 20% сухого веще- не считаться, так как общие потери достигают ства, 4,3.25; 4,4.30; 4,6.35; 4,8.40% и 5,0.45%. 25%, протеина - 40%. В практике же подвяли- При средних условиях силосования его содер- вание больше 2.3 суток явление нередкое и не- жание должно быть выше. Злаковые травы в добор кормов значительный [20]. зависимости от вида необходимо подвяливать На скорость влагоотдачи существенное до 25.40%, клевер - 30.40% и люцерну - 35.40% влияние оказывает характер погоды. В ясную [17]. солнечную погоду в среднем за 1 ч повышает- Многочисленные опыты свидетельству- ся содержание сухого вещества в растениях на ют, что подвяливание трав позволяет получать 1,25%, в переменно-облачную - на 1,05, а при качественный корм при условии тщательного слабом дожде - на 0,7% в 1 ч [21]. выполнения всего технологического процесса. На продолжительность провяливания Значительное влияние на качество сило- трав влияют и технические средства. Значи- са из провяленных трав и величину потерь пи- тельно ускоряет ход сушки оборачивание вал- тательных веществ оказывает продолжитель- ков и плющение трав. Плющеные злаковые и ность провяливания. Степень провяливания бобовые травы подсыхает в 2,2 раза быстрее зависит от погодных условий - температуры, неплющеных. влажности воздуха и почвы, солнечной ради- Ворошение обеспечивает более интен- ации и скорости ветра, а также вида растений, сивную сушку отдельных частей скошенной фазы их вегетации, соотношение стеблей, ли- массы, особенно находящихся на нижней сто- стьев и структуры валков. роне валка. Для сокращения продолжитель- 81 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ности подвяливания трав, нужно максимально ции аминного азота, что свидетельствует о ча- аэрировать валки скошенной массы, особенно стичном гидролитическом распаде белков до когда они велики. аминокислот. При более глубокомпровялива- При благоприятных погодных условиях нии люцерны, распадались аминокислоты, их требуется 2 дня для подвяливания трав, а од- сумма уменьшалась на 12,8%. нократное переворачивание валков уменьша- Подобная закономерность распада белка ет время сушки на 6 ч, т, е. время нахождения в зависимости от глубины провяливания рас- массы в поле составляет 2 дня. тительного сырья находит свое подтверждение Эффект сушки массы в поле тем выше, и в других опытах. Так, повышение содержа- чем шире и тоньше валок. ния сухого вещества до 50,2% при провялива- Необходимо заметить, что провялива- нии исходной зеленой массы сопровождалось ние растений не ограничивается только физи- снижением количества белкового азота с 89,3 ческим процессом испарения влаги, а влечет до 79,5 и 61% (к общему азоту исходной мас- за собой значительное изменение в составе и сы). В результате гидролиза белка увеличилась структуре их питательных веществ. Возникает концентрация аминного азота к общему с 17,7 потери сухого вещества, в том числе наиболее до 20,9%. ценной части - легкопереваримых углеводов и Содержание каротина при провяливании белков [22]. в валках уменьшается на 14.15%, а в прокосах Это обусловлено повышением амилоли- - на 30% [25]. тической активности ферментов в подвяленной Однако многочисленные исследования массе, что приводит к усиленному гидролизу показали, что количество каротина в силосо- крахмала и увеличению в растениях сахара. ванных кормах тем меньше, чем больше в них Причем эффект провяливания больше в тра- содержание сухого вещества. вах, исходная масса которых содержит мень- Изменений в содержании клетчатки, ми- ше сахара. Крахмал при провяливании расте- неральных веществ при предварительном про- ния переходит из листьев в стебель. Степень вяливании трав не установлено. его разложения зависит не столько от скорости Заслуживает также внимания вопрос о обезвоживания, сколько от количества. [23]. влиянии провяливания на биохимические по- В процессе провяливания значительные казатели силосованных кормов. Основным по- изменения происходят в структуре белка. Рас- казателем качества силоса является содержа- пределение азота в скошенных растениях в ние в них органических кислот. Большинство процессе их провяливания, зависят от скорости исследователей считает, что с повышением влагоотдачи и длительности провяливания. содержания сухого вещества в корме сум- В опытах Образующийся в результате ма органических кислот снижается [26]. В гидролиза белка аммиак в благоприятных ус- подвяленном силосе содержится значительно ловиях подвяливания использовался для обра- меньше органических кислот, чем в силосе зования амидов и свободных аминокислот. из свежескошенной массы [27]. При кон- При быстром провяливании у некоторых сервировании корма с 20%-ным содержанием видов трав в начальной стадии этого процесса сухого вещества уровень молочной кислоты резко повышалось содержание нерастворимой достигает пятой части общего количества ор- фракции белка при одновременном снижении ганических кислот, а с 36% - почти двух тре- уровня альбуминов [24]. При благоприятных тей. Содержание масляной кислоты в силосе с условиях провяливания, злаково-бобовых сме- 26% сухого вещества составляло третью часть сей потери азотистых веществ за 24 часа про- общей суммы органических кислот, а с 36% вяливания достигли 9,75%, за 29 часов - 18,77, всего 5%. Уровень уксусной и масляной кис- за 49 и 51 час - 20 и 28,35% соответственно. лот в корме снижается значительно быстрее, Причем эти потери обусловлены в основном чем растет содержание молочной кислоты. за счет белкового азота, уровень которого сни- При повышении содержания сухого ве- жался на 8,83% за 24 часа провяливания и на щества в силосе до 32.37% уровень молочной 30,59% - за 51 час. Несколько меньше потери кислоты остается таким же, как и в силосе с азотистых веществ наблюдались при провяли- меньшим количеством сухого вещества, или вании люцерны. Однако и здесь отмечалось сокращается незначительно. снижение белкового и увеличение концентра- Таким образом, повышение содержания 82 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

сухого вещества в силосуемой массе оказыва- рым узким местом технологии консервирова- ет положительное влияние на качество корма, ния травянистых кормов в провяленном виде поэтому этот технологический прием следует является трудность предотвращения интен- более широко использовать в практике кормо- сивного разогрева силоса. Силосование кор- производства. ма приводит к большим потерям питательных Вместе с тем, провяливание вызывает и веществ. Они тем больше, чем выше содержа- ряд отрицательных воздействий. Во-первых, ние сухого вещества, длительность загрузки и оно не всегда возможно из-за погодных ус- хуже герметизация. ловий и особенностей кормовых культур. Во- Поэтому встает вопрос о необходимости вторых, при силосовании с подвяливанием добавления к провяленному материалу в зави- возрастает количество уборочных операций, симости от степени и условий провяливания- а, следовательно, повышается и потребность в биоконсерванта, а также возможности замены соответствующих механизмах. Требуется уме- в случае неблагоприятных погодных условий, лая и четкая организация всего процесса работ, силосования подвяленного сырья с биоконсер- ибо при этом нарушается поточность процесса вантом. В доступной нам литературе вопрос закладки силоса. В-третьих, в процессе про- использования биоконсерванта изучен недо- вяливания имеют место значительные потери статочно, особенно для многолетних трав в питательных веществ, и в особенности при не- условиях северо-запада, что вошло в задачу благоприятных погодных условиях [28]. Вто- нашей исследовательской работы.

Заключение Во-первых, молочнокислые закваски – превосходное профилактическое средство максимально ингибируют рост эпифитных ми- против ацидоза рубца.При этом потери энер- кробов, доминируют в скорости и интенсивно- гии брожения за счёт других её видов падают сти развития над любой другой микрофлорой до минимальных размеров, деятельность тер- и быстро снижают кислотность среды до уров- мофильной микрофлоры быстро подавляется, ня оптимального, с точки зрения надёжного а развитие гнилостной и патогенной флоры не хранения массы. происходит вообще. Во-вторых, отдельные закваски из ука- В-третьих, совсем не многие современ- занных обладают уникальной способностью ные эффективные закваски объединяют в сво- к гомоферментации силосуемой массы с об- ём составе эффективные микроорганизмы и разованием и накоплением исключительно высокую ферментативную активность амило животного «бальзама» длядойной коровы – - и целлюлозолитического спектра действия молочной кислоты. Как известно молочная (целлюлазы, гемицеллюлазы, пентозаназы, кислота - идеальный субстрат для микрофлоры амилазы). преджелудков, отличный источник доступной И самое главное применение молочно энергии для синтеза микробного белка и ле- кислых заквасок влияет самым благоприятным тучих жирных кислот с преобладанием в сум- образом на продуктивность дойных коров. ме пропионовой кислоты. Молочная кислота

Список литературы

1 Бондарев В. А., Победнов Ю. А., Соколков В. М., Шевцов А. В. Совершенствование тех- нологий заготовки и хранения кормов // Кормопроизводство. - 2001. -№ 3. - С. 27-32. 2 Капелист И. Как получить качественный силос / И. Капелист, В. Гаврилов// Кормление сельскохозяйственных животных и кормопроизводство. 2007. - №8.-С.62-63. 3 Коноплев Е.Г. Современная технология приготовления кормов //, Вестник.с.-х. науки - 1974. - №1. - С.46-51. 4 Авраменко П.С. и др. Приготовление кормов по новым технологиям.-М.: Уражай, 1984. 150 с. 5 Бондарев В. Силос и сенаж: хранение и выемка // Животноводство России. - 2002. - №3. - С.36-37. 6 Кушенеров Б. и др. Кормовая ценность силоса из кукурузы восковой спелости // Молоч- 83 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ное и мясное скотоводство. - 1999. - №3. - С. 18-20. 7 Победнов Ю. А. Влияние бактериальных препаратов на аэробную стабильность силоса // Кормопроизводство. - 1997. - № 11. - С. 24-26. 8 Бондарев В.А. Современные технологии силосования многолетних трав с применением ферментного препарата// Аграрный эксперт. 2006. - Спецвыпуск.-С.52-53. 9 Накладова Т.М. Совершенствование технологии заготовки сочных кормов. М.: ВНИИ- ТЭИСХ, 1980. - С.23. 10 Попов В.В. и др. Влияние провяливания, высокотемпературной сушки, гранулирования и брикетирования на питательность кормов, приготовленных из клевера красного // Кормопро- изводство. 1980. - Вып. 22. - С.71-76. 11Фесюн Г.И. , Кляшко П.Е. Химическое консервирование кормов // Химия в сельском хозяйстве. 1980. - № 5. - С. 41. 12 Владимиров В.Л., Науменко П.А. Химическое консервирование кормов //Животновод- ство. 1984. - № 9. - С. 13. 13 Кучин, H.H. Влияние комплексного внесения биологических и химических препаратов на качество силоса и продуктивность коров / Н. Н. Кучин, Н. И. Рыбин, Т. Н. Комисарова // Зо- отехния. - 2006. - №9.-С.14-16. 14 Шмидт В., Веттерау Г. Производство силоса /Пер. с немецкого.1.-М.: Колос, 1975.- 346 с.

References

1 V.А.Bondarev , Winning Ya, Sokolkov Vm Shevtsov, Av Advances In Technology Of Harvesting And Storage Of Feed // Grassland / - 2001 . - № 3 . Pp. 27-32 . 2 Kapelist I. How To Get Quality Silage / I. Kapelist , Gavrilov // Animal Nutrition And Forage Production . 2007 . - № 8.- P.62 -63 . 3 Kanaplyou Eg Modern Technology Feed Preparation // Herald . Agricultural Science - 1974 . Number 1. - P.46 -51 . 4 Ps Avramenko Etc. Preparation Of Feed For Emerging Technologies. Urazhay , 1984 . 150 5 V. Bondarev Silage And Haylage : Storage And Cut / / Animal Russia . 2002 . - № 3 . - P.36 -37 . 6 Kushenerov B. Et Al Feeding Value Of Silage From Waxy Maize / / Dairy And Beef Cattle . 1999 . - № 3 . - S. 18-20 . 7 Victory A. Influence Of Bacterial Preparations On Aerobic Stability Of Silage / / Grassland . 1997 , - № 11. - S. 24-26 . 8 Va Bondarev Modern Technology Perennial Grass Silage Using Enzyme Preparation / Va Bondarev , An Kryčaŭ -Sky, A. Anisimov / / Agricultural Expert. 2006 . - Spetsvypusk. - P.52 -53 . 9 Nakladova Tm Improving Logging Technology Succulent Feed . M. Vniiteiskh , 1980 . - P.23. 10 Popov Vv Et Al Effect Of Wilting , High-Temperature Drying , Granulation And Briquetting On Nutritional Feed Made From Red Clover / / Grassland . 1980 . - Issue . 22. - P.71 -76 . 11 Gi Fesyun, Pe Klyashko Chemical Preservation Of Feed / / Chemistry In Agriculture. 1980 . - № 5 . - S. 41. 12 Vl Vladimirov, Naumenko Pa Chemical Preservation Of Feed / / Animal Husbandry . 1984 . - № 9. - S. 13. 13 Kuchin H.H. Influence Of Complex Biological And Chemical Make Preparations On Silage Quality And Productivity Of Cows / Nn Kuchin , Ni Rybin , Tn Komissarov / / Husbandry . 2006 . - № 9.- C.14 -16 . 14 B. Schmidt, G. Wetterau Silage Production / Per. With Nemetskogo.1. Moscow: Kolos , 1975. - 346 P.

84 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ДАЙЫНДАЛАТЫН СҮРЛЕМНІҢ САПАСЫНА ӘРТҮРЛІ ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ

С.А. Нуржанова1, т.ғ.м., оқытушы Г.К. Мурзакаева 2, PhD доктор, ағаоқытушы 1А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті, А.Байтұрсынов көшесі, 47 Костанай қ, 110000, Қазақстан 2С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті., Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ.,010011, Қазақстан

Түйін Мақалада өсімдіктердің сүрленуіне, сүрлем дайындау кезінде және оның сақталануында са- пасына әсер ететін сыртқы және ішкі факторлары бойынша ғылыми әдебиеттерге шолу талдауға негізделген мәліметтер келтірілген. Биомассаның ылғалдығы, қанттың және құрғақ заттың мөлшері, өсімдіктердің пісу фазасы, ылғалдығы т.б. факторлардың маңыздылығы көрсетілген. Сүрлендіру микробиологиялық кұбылыс болған себептен осы жұмыста сапалы сүрлем дайындау кезінде әр түрлі микроағзалардың маңыздылығына көп көңіл аударылған. Сүрлем сапасының негізгі көрсеткіші оның құрамындағы органикалық қышқылдардың бар болуы болып саналады. Зерттеушілердің көбісі азық құрамында құрғақ заттың көп болуы органикалық қышқылдардың соммасы төмендейді деп санайды. Балауса сүрлемде сүрленген сүрлемге қарағанда органикалық қышқыл азырақ болады. Сүрлем құрамында құрғақ зат көлемі жоғары болған жағдайда сүт қышқыл деңгейі құрғақ зат мөлшері аз сүрлемдегідей болады, немесе ептеп қысқарады. Осы- лайша сүрлемді массадағы құрғақ заттардың жоғарлауы азық сапасына оң әсер етеді, сондықтан да осы технологиялық қабылдау түрін азық шаруашылық өндірісінде кеңінен қолдану қажет. Мақалада ғылыми әдебиет нәтижелері бойынша консерванттың сүрлену деңгейі және жағдайына сонымен қатар қолайсыз ауа райы жағдайында ауыстыру мүмкіндігі, биоконсер- ванттармен қоса сүрленген шикі заттың сүрлемделуіне байланысты сүрлемді материалға қосу қажеттілігі жөнінде қорытынды жасалған. Авторлардың мәліметі бойынша жеткілікті әдебиеттерде әсіресе солтүстік - батыс жағдайларында көп жылдық шөптер үшін биоконсер- ванттарды қолдану сұрақтары толық зерттелмеген. Кілттік сөздер: сүт қышқылды бактериялар, сүрлем, ашытқы, өсімдіктер биоконсервант- тар, ауа райының жағдайы, органикалық қышқылдар, микробиологиялық процесс, мал азығы өндірісі.

INFLUENCE OF VARIOUS FACTORS ON THE QUALITY OF SILAGE HARVESTED

1Nurzhanova S. A., master of technical Sciences,teacher, 2Murzakaeva G. K., PhD doctor, senior lecturer 1A. BaitursynovKostanai state University, А.Baitursynov str. 47 Kostanay, 110000, Kazakhstan 2S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan

Summury The results of analysis of scientific literature on the influence of various external and internal factors on silosuemost plant quality in silage and its storage. The role of such factors as moisture content of biomass, sugar content and dry matter, plant maturation phase, humidity, etc. In connection with one ensiling - microbiological process, this study reflects the role of various organisms during harvesting of silage quality. The main indicator of quality silage is the content of organic acids. Most researchers believe that with increasing solids content in the feed amount of organic acids is reduced. There is 85 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 much less organic acids in slightly dried silage than in freshly cut silage from the masses. At higher solids content of the silage lactic acid is the same as in silage with a lower amount of dry substance is reduced or negligible. Thus, increasing the dry matter content silosuemoy weight has a positive effect on the quality of food, so this technological method should be more widely used in practice fodder. In an article on the review of the scientific literature, it is concluded on the need to add silosuemomu material depending on the extent and conditions of wilting biokonservanta and possibility of replacement in case of unfavorable weather conditions, slightly dried silage feedstock biokonservantom. The authors argue that in the available literature the question of using biokonservanta insufficiently studied, especially for perennial grasses in the conditions of the northwest, which indicates the need for further research. Keywords: lactic acid bacteria, silage, leaven,plants,biokonservant,weather conditions, organic acid,microbiological process,fodder production.

86 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

UDC: 631.559:633.351.502.521(574.2)(045)

YIELD OF LENTIL (Lens culinaris) IN THE CONDITIONS OF CHERNOZEM SOIL OF AKMOLA REGION

Mussynov K.M., Doctor of Agricultural Sciences, Professor Suleimenova Z.Sh., Senior Lecturer Utelbayev Y.A., PhD.,Senior Lecturer Bazarbayev B.B. PhD., Senior Lecturer Sagatbek S.D., MSc, Assistant S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, ZhenisAvenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Annotation This article presents the results of 2017-2018 research on the formation of yield and economic efficiency of lentil (Lens culinaris) in chernozem soil conditions of Akmola region. The influence of different sowing dates and weather conditions on the duration of phenological phases of growth and development, and forming elements of yield structure of the crop. According to the results of field experiments, the high seed yield under the conditions of the region wasobtained on the variants with a sowing period of 20May and amounted to -14,1 centnersper hectare, which is higher than the control variant by 2,1 centners per hectare. Calculations of economic efficiency show a high profitability of this crop, which varied by year and planting time in the range from 100,4 to 218,6%. Keywords: lentil, growth and development, field germination, yield, economic efficiency

Introduction Lentil is one of the most valuable leguminous traditional areas of its cultivation are the regions crops. It is grown mainly for grain, which is one of of the Middle Volga and Nonchernozem. The the first places on the content of protein and other revival of producer interest in this crop through the nutrients among leguminous crops. development of new approaches to the technology Among the vast diversity of leguminous of its cultivation and, above all, through stable crops lentil occupies a special place due to its seed production is a very important issue in unsurpassed taste, highly human-assimilated pro- solving the problem - increasing the production of tein, a large set of essential amino acids, vitamins edible vegetable protein. and microelements [1]. Lentil is one of the most important from Sown areas of lentils around the world are an economic point of view and the most used of steadily increasing. Suffice it to say, that the claim leguminous crops in European countries [3]. on FAOSTAT data in 2010, it was grown in 52 For our country, this culture has a significant countries. Largest regions - Lentil Manufacturers export potential. In 2015 the sown area of lentils - South and West Asia, North Africa, Canada, was 6453 hectares [4]. Australia and the USA. Harvesting area amounted According to the research conducted to 4,2 million hectares, and the gross collection – in 2015-2016 years in a dark chestnut soils of 4,6 million tons. In the production of leguminous Akmola region lentil yields averaged 16,6-18,9 c/ crops, lentils occupy 4-5th place after soybeans, ha with minimum tillage technology [5, 6]. beans and peas. The leaders in the production Thus, the expediency of growing this of lentils are Canada (harvest area 1.34 million crop is beyond doubt; it is necessary to revive hectares, gross yield 1,9 million tons), India (1,3 its production in our Republic. It could be of the million hectares, 1,1 million tons), Turkey (234 greatest interest for small collective farms or farms thousand hectares, 345 thousand tons) [2]. of Northern Kazakhstan, for whom it is difficult In neighboring Russia, the northern border to compete in the production of grain crops with of sustainable production of lentils runs along the large agricultural enterprises. Moscow-Izhevsk line, and the lower one along the In this regard, in 2017 and 2018 years, south of the Saratov and Samara regions. It was scientific studies were conducted on the also widely cultivated in the Ural region, but the experimental plot LLC "Kamenka and D", located

87 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 in Sandyktau district of Akmola region. included determining the effects of planting dates The purpose of the research is to determine on the growth and development of lentils, on the in the mold the sowing dates for the yield of formation of the structure of the elements of the lentil seeds in chernozem soil conditions of seed harvest, as well as the calculation of the the Akmola region. The tasks of the research economic efficiency of sowing dates. Materials and methods of research Field experiments were established at department of "Plant Protection and Quarantine" the experimental plot LLC "Kamenka and D", at S. Seifullin Kazakh Agrotehnichal University. located in Sandyktau district of Akmola region in The program provided for a tab of one field the area of 0.9 hectares, laboratory experiments experience but mainly by the method of the state and all related analyzes were carried out at the strain testing of crops. Table 1 - Scheme ofexperience Repetitions Cultivar Options I II III IV May 15 (control ) 1 4 7 10 Vekhovskaya May 20 2 5 8 11 May 25 3 6 9 12 The object of research was a variety of of budding with a Titul-Duo fungicide with a lentils Vekhovskaya. Sowing dates were 15; 20; consumption rate of 0,25 l/ha. 25 May. Seeding rates: 105 kg/ha. SZS seeder The method of harvesting was determined – 2,1, row-spacing width - 21 cm. All variants depending on lentil ripening conditions. In 2017, of the experiment were placed sequentially in 4 in the phase of full ripeness of all baskets by direct times. Plot size 6,3x120 m=756 m2. The total area combining and separately in 2018, conventional of the experimental field is more than 0, 9 ha, the grain combines. accounting area of the plot is 400 m2 (table 1). Calculations and observations: Agrotechnics in the experiment: the 1. Meteorological conditions are given predecessor is pure steam; in the spring, BIG-3 according to the weather stations of Balkhashino was harrowed with 4cm of soil physical maturity. located in Sandyktau district of Akmola region. Before sowing, the seeds were treated with Olymp 2. Phenological observations in accordance K.S. fungicide with a consumption of working with the methodology of the state commission for fluid of 0,5-0,6 l/t for protection of lentils from varietal testing of agricultural crops. Observations a complex of diseases transmitted by seeds and are carried out from sowing to seed ripening on 4 through the soil (anthracnose, root rot, molding of permanent sites measuring 0,25 m2 each plot in seeds, etc.). Sowing of seeds was carried out by two non-adjacent replications. The beginning of the seeder- SZS 2,1. the phase is taken as the date of occurrence in it of Care of crops consists in carrying out 10% of plants, the full phase is 75 % plants. chemical treatment of crops against harmful 3. Definition of elements of the structure organisms. Measures were taken to combat the of the crop. Determine the density of standing contamination of crops in the phase of 1-3 true plants in the spring, the density of plants before leaves of weeds. Spraying of crops was carried harvesting, the number of baskets per plant, the out with thepreparation Fyuzilat Forte with a number of seeds in the ripening phase. consumption rate of 0,75 l/ha against annual Field seed germination is determined by the cereal weeds, and against diseases in the phase formula (1):

D×100 Fg = (1) Rs where: Fg - field germination in% D - the actual density of standing plants on shoots, pieces /m2 Rs - the rate of seeding, units/m2

88 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Plant density is determined twice: after with an area of 0.25 m2 were fixed on two non- germination and when harvesting by counting adjacent replicas. Is determined by the safety of plants on all varieties. For this purpose, 4 platforms plants (Sp) by the formula (2) D Sp = (2) Fg where: Sp - the safety of plants,% D - the actual density of standing plants before cleaning, pieces/m2 Fg - field germination , pcs./m2 4. The yield of lentils is determined by the (2002), with its reduction to standard humidity, method of state variety testing of agricultural crops according to the following formula (3):

Yx( 100-M) X = (3) 100-SM where: X - final yield with reduction to standard moisture, c/ha; Y - yield during harvest, kg/ha; M–moisture of crop,%; Sv - standard moisture for this culture,%. Accounting of grain yield in the experiments 5. Economic efficiency is calculated on the was carried out with the entire counting area basis of technological maps with the adjustment of of each plot by weighing, at the same time as actually performed agro-events. harvesting, samples were taken from each variant 6. The results obtained on yield and fat for subsequent analyzes. The grain yield was content in the seeds of safflower were processed recalculated to standard 12% moisture and 100% by the SNEDECOR program [8]. physical cleanliness [7].

Research results Kamenka and D LLP is located in the Snow cover is kept for an average of 150 days. central zone of the Akmola region. The climate The main part of the territory belongs to the is continental arid. The amount of precipitation denudation-accumulative type of relief. These are is 250-280 mm. Vegetation period varies in the the watershed plains of the Zhabay and Zhilandinka range of 110-120 days. The sharp continental rivers, dissected by a younger network, with the climate is arid, with hot summers and cold winters. presence of basins, lakes and depressions. The daily and annual temperature amplitudes are In general, the land use relief is convenient very high. Spring and autumn are mild. There are for mechanized soil treatment. many sunny days, the amount of solar heat that The soil cover on the farm is mainly repre- the earth receives in summer is almost as great sented by ordinary chernozem, carbonate medium as in the tropics.Cloudiness is negligible. Annual and chernozem southern carbonate medium and precipitation decreases from north to south, their also meadow-chernozem medium powerful soils maximum falls in July, the minimum in February. (Table 2).

Table 2 - Agrochemical characteristics of the soil on the security of the main nutrients (according to the agrochemical service) Phosphorus Nitrogen content Humuscontent, content Potassiumcontent, Soil type (0-40cm), % (0-20 cm), mg/kg mg/kg mg/kg Dark chestnutsoils 3,0 – 5,1 30,80 – 49,9 11,0 – 26,4 389 - 500

89 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Sandyktau district is located in the north- (of mean deviation from the norm was -1,00С). western part of the Akmola region, with a center Meanwhile, the month of July was rainy (78,7 in Balkashino. mm of rain fell), especially the rains fell in the The sowing period of lentils in the month second and third decade. During this period, of May 2017 stood favorable weather, dropped lentils gained a good green mass. The month of 35 mm of rainfall, slightly below the average August turned out to be dry and warm, the amount long-term rates by 2 mm, however, the average of precipitation was only an extra 1,5 mm, which air temperature was above the long-term average is 38,5 mm lower than the average annual rate, rates on 0,90C. This contributed to the friendly and the average monthly air temperature is 0,90C emergence of lentil shoots. In June month higher. Such weather conditions contributed to the precipitation was less of mean indicators 10 mm, timely ripening of lentil seeds with high quality especially hot proved II and III decade, also the seeds. The opposite of precipitation and the average air temperature was above the norm for accumulation of the amount of temperature was many years 0,60C. July month and characterized 2018. Referring slightly low temperature conditionts

Figure 1 - Monthly average of the amount of precipitation in compared with average long-term indicators, mm

Spring 2018 was wet and protracted. In the growth and development of plants, but in the the 3 rd decade of May, 147% of precipitation 3rd decade the warm weather changed to cool. fell compared to the average multiyear average. In August, after a short heat in the first decade During the period of sowing and germination of August, the average daily air temperature was of field crops, average daily temperatures were established below the mean multiyear values (by 2-4°C lower than the average annual values, 1–3°C). The precipitation was extremely unstable. which caused a delay in seed germination and In the 3 rd decade of June 224% of precipitation the emergence of seedlings. Temperatures in from the norm. In contrast to dry July, August June were below normal. In 1-2 decades of July, turned out to be rainy (Figure 2, 3). elevated temperatures had a favorable effect on 90 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Figure 2 - Average monthly air temperature in comparison with average long-term indicators, 0С The yield of any crop, including lentils, The density of the field phytocenosis is is determined by the number of plants per unit determined by many factors, the main of which are area and the mass of a single plant or seeds soil fertility, plant availability of moisture, light, obtained from this plant. Of great importance is varietal characteristics, rate and time of sowing, the direction of agricultural methods to obtain the seed quality, field germination, plant survival required number of plants per unit area, which in from sowing to harvest and other conditions [9]. the process of growth and development ensures Sowing density has a significant impact the optimal course of formation of the assimilation on plant height and mass, crop structure, timing surface and biomass accumulation. of phenological phases and other biometrics. As is well known, friendly awn emergence In thickened crops, the formation of generative and uniformity of spine plant with a given density organs slows down, significantly reduced their of the second stand of plants is essential for the share in the crop. formation I have high seed yield of field crops. Field germination of seeds in the years Numerous studies confirm that the field of tin of research depended on weather conditions, seeds depends on the predecessors, the processing as well as on the studied agricultural methods. system ¬ soil and fertilizer, sowing dates, seeding High field germination was obtained on a variant rate and seed embedment depth, methods of with a sowing date of May 20 and amounted, planting care. respectively, by year - 170; 178 plants per 1 m2, The complex interaction of agrotechnical, which is higher than the control variant by 11; 15 ecological, and meteorological and other condi- plants per 1 m2 and indicators of the variant with a tions affect the e-hand floor germination. The period of 25 May for 6-8 plants per 1 m2. higher the level of agricultural technology, the The safety of plants is the number of plants more thoroughly. It is based on soil properties, remaining for harvesting as a percentage of the weather conditions and the need seed quality number of plants that have risen. In the aggregate, to germination factors, the higher the field field germination and preservation characterize germination of seeds. the overall survival of plants, the number of plants

91 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 remaining for harvesting as a percentage of the 20, where it was 162,0; 169,3 plants per 1m2. number of germinated seeds sown. This indicator Less received on the variant with a sowing date is integral and characterizes the ability of seeds of May 25 and amounted, respectively, by year to create in specific conditions high-grade plants - 154; 160,0 plants per 1 m2. The control variant involved in the formation of the harvest. was inferior in this indicator to the variants under Higher safety of the plants was obtained study (Table 3). on the variant with the date of sowing on May

Table 3 - Field germination and safety of plants Field germination Safety of plants Options pcs/m 2 % pcs/m2 % 2017 2018 2017 2018 2017 2018 2017 2018 May 15 (control) 159,0 163,3 79,5 81,7 147,0 151,0 92,4 92,5 May 20 170,0 178,0 85,0 89,0 162,0 169,3 95,3 95,1 May 25 164,0 170,0 82,0 85,0 154,0 160,0 93,9 94,1 Lentil is the earliest leguminous crop. growing season. Vegetation period ranges from 80 to 100 days. In the period from sowing to full germination In lentil plants, phases of sprouting, bran- in 2017, it tooks 7-8 days, and in 2018 it took 8-11 ching, budding, flowering, bean formation and days, which is 1-3 days longer. This is due in the ripening are noted. The last phases are marked first place the prevailing weather conditions in the by tiers, since flowering and ripening occur spring. With an increase in precipitation during sequentially from the bottom upwards along the the flowering-maturation period in 2018, the inter- stem. At the same time, the generative organs phase period increased by 2-4 days. located on different tiers are at different stages of In the dry 2017, it took 86-89 days to ripen organogenesis. lentils, and in 2018 it took 96-98 days, which is The growth and development of lentils 9-10 days longer. is largely determined by the combination of the A significant difference between the stu- amount of heat and moisture during the growing died variants of the experiment in the length of season, as well as the individual response of the the growing season of lentils was not observed, varieties to these conditions, due to the genotype. however, in the control variant, the growing season The abundance of precipitation and high relative was for years respectively - 89-98 days, which is 2 humidity of the air, as well as a decrease in air dayslonger compared to the studied variants of the temperature, led to an increase in the length of the experiment (Table 4). Table 4 – Duration of interphaseperiods of lentil in the experimental plot in LLP "Kamenka and D" Shoots- Flowering - Beanfor- Ripening - Sowing- Sowing- Branching Budding Options bran- Beanfor- mation- fullripe- fullripe-

Year shoots -budding -Bloom ching mation ripening ness ness May 15 8 11 12 13 14 18 13 89 (control)

2017 May 20 7 11 12 13 14 17 12 86 May 25 7 11 12 13 14 17 12 86 May 15 11 12 14 14 15 19 13 98 (control)

2018 May 20 9 12 14 14 15 19 13 96 May 25 8 12 14 14 15 18 13 96 Analysis of the crop structure is an impor- chemicals or extreme weather conditions, as well tant method for assessing the development of as the influence of diseases, weeds, pests and cultivated plants; it allows to establish patterns others. For each variant of experience (including of crop formation and to trace its dependence on control) a certain number of measurements of each a variety of environmental factors, the action of element of the crop structure should be obtained. 92 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

The mass of 1000 seeds is a fairly stable element - on the variant with the sowing date - May 20. of productivity and varies depending on weather There were no significant differences between the conditions to a lesser extent than the number of time of sowing in terms of the number of seeds beans and seeds per plant. per spike and the mass of 1000 seeds, however, in The a feature of generating yield structure comparison with 2017 in 2018, the formation of elements depending on the sowing date and these indicators was slow due to lack of heat and weather conditions was studied by us. was 0,7-1,7 less seeds and 5,4-6g. The number of lentil plants varied Biological yield of lentils varied depending depending on the time of sowing and weather on the sowing date from 14,5 to 16,2 c/ha in 2017 conditions from 147 to 162 pcs/m2 in 2017 and and from 11,9 to 14,2 c/ha in 2018. The control from 151 to 169,3 pcs/m2 in 2018. This indicator variant was lower than the studied variants by was higher in 2018, and among the sowing dates 0,6–2,3 c/ha (Table 5). Table 5 - The structure of the harvest of lentils, depending on the time of sowing The number Number of Weight Biological Year Options of plants seeds 1000 seeds, g yield c/ha piece/m2 per 1 plant, pcs May 15 (control) 147,0 20,0 49,3 14,5 2017 May 20 162,0 20,3 49,5 16,2 May 25 154,0 20,0 49,2 15,1

SD 05 0,35 May 15 (control) 151,0 18,3 43,3 11,9 2018 May 20 169,3 19,0 44,0 14,2 May 25 160,0 19,0 43,8 13,3

SD 05 0,44 Numerous studies of V.S. Sheveluh, A.T. of leguminous crops was favorable, the moisture Mokronosov, N.N. Protasov, V.I. Kefel found that reserves in the soil were in sufficient quantities. the productivity of agricultural crops is closely August month 2017 was warm and dry, which related to the growth of plants, which is an integral contributed to the successful ripening of lentil reflection of their internal, external factors [10]. seeds. The yield of lentils in the experiments, Harvesting is a set of works at the final stage depending on the time of sowing, ranged from of agriculture. During the period of full ripeness of 13,4-15,1 centners per hectare in 2017 and from seeds of the tested varieties of leguminous crops, 10,6-13,1 centners per hectare in 2018. On average on August 20–21, the harvest was carried out on over the years of research, high yield of lentils was 12 experimental plots. obtained on a variant with a sowing period of May In the summer, the temperature background 20, which is higher than the control variant by 2,1 in the main phases of growth and development centners/ha (Table 6). Table 6 – Lentil yields depending on the sowing time, c/ha Grain yield Deviation Cultivar Sowing date 2017 2018 average from control May 15 (control) 13,4 10,6 12,0 - Vekhovskaya May 20 15,1 13,1 14,1 2,1 May 25 14,0 12,0 13,0 1,0

SD 05 0,31 The economic effect is a useful result of the other results of labor. production activities of agricultural enterprises. At this stage of development of agriculture, It manifests itself in saving labor and material the main attention should be focused on the most resources, increasing the volume and improving rational efficient use of material, labor, financial product quality, reducing losses and improving resources and natural resources. In each farm, to

93 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 ensure an all-out increase in the production of final indicators of agricultural production, mainly high-quality products per unit area with minimal on the increase in profits due to increased crop labor and funds more efficient production of a yields, improved product quality, reduced costs crop. and reduced cost of production. The economic To fully meet the population’s need for assessment of the end result of agricultural food, not only additional material and energy production (by increasing income or reducing costs are required, but also measures to save them, the cost of production allows you to identify and as well as a radical revision of the principles of implement effective technologies and others). To agriculture, the design and use of agricultural achieve the goal, a calculation was made of the equipment. This is especially important now, economic efficiency of growing lentils for seed. when the entire national economy of the country In 2018, due to additional processing of is oriented towards a market economy. crops against diseases, the total costs increased At the present stage of development of by 2310 tenge per hectare compared with 2017. agriculture, when the country switched to a This was facilitated by adverse weather conditions market economy, the main attention should be during the formation of beans and ripening of focused on the most rational and efficient use of lentil seeds, where a recurrent outbreak of disease material, labor, financial and natural wealth in occurred. order to ensure a full increase in production at the According to data of calculation of econo- lowest cost in each particular farm. Hence, the mic efficiency, found that lentils reaching e t the more high-quality products are produced per unit greatest cost-effectiveness in terms of sowing on of area with the minimum expenditure of labor May 20. The difference between the maximum and funds, the more effective is the cultivation of level of profitability and low (in the control a particular crop. variant) was 13,1-36,3% in 2017 and 26,5-47,3 % The economic efficiency of new technologies in 2018 (Table 7). is determined by their impact on improving the Table 7 - Economic indicators of lentil Indicators Selling- Totalin- Net Cost priceщ- Profitan- Sowingdate Total- Year price come, income, аseeds, bility, costs, tg tg/c Tg tg tg % May 15 (control) 7100 95140 33650 61490 2511,2 182,3 May 20 7100 107210 33650 73560 2228,5 218,6 2017 May 25 7100 99400 33650 65750 2403,6 195,4 May 15 (control) 6800 72080 35960 36120 3392,5 100,4 May 20 6800 89080 35960 53120 2745,0 147,7 2018 May 25 6800 81600 35960 45640 2996,7 126,9

Conclusion As a result of studies in 2017-2018 years we and "ripening". With a sufficient amount of heat, have found that the onset of the main phenological the number of seeds in one plant and the mass of phases of growth and development of lentils in 1000 seeds multiply; as a result, the biological experiments depended both on the agricultural yield increases. Economic efficiency shows a practices as well as weather conditions. When high profitability of lentil cultivation, both in drought conditions for the emergence of shoot dry years and in cool, wet years. All the studied Lentil needed 7-8 days, and when cool conditions sowing dates showed good profitability, however, with a shortage of the second heat 8-11 days. For compared with the control variant on the variant the formation and timely maturation of seeds, the with the sowing period of May 20, the increase in temperature regime in the period “bean formation" profitability was 36,3- 47,3%.

94 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

References

1 Arinov K., Musynov K., Shestakova N., Serekpaev N., Apushev A. Crop Growing. Textbook - Astana, Ed .: Foliant. 2016. - p. 412 - 417. 2 "Production of Lentils by Countries". UN Food & Agriculture Organization, Statistics Division. 2013. Retrieved 24 March 2015. 3 Zotikov V.I. Promising technology for the production of lentils: guidelines / V.I. Zotikov, M.T. Golopyatov, G.A. Borzenkova , AA Janova. - Orel: GNU VNIIZBK, 2011. - 60 p. 4 State program for the development of the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan for 2017-2021. February 15, 2017. 5 Mussynov K.M., Tahsin N.T., Arinov B.K., Kipshakbayeva A.A., Utelbayev Y.A., Bazarbayev B.B. Productivity and Cooking Advantages of Lentil Grades Grown Under Conditions Found in North Kazakhstan Pakistan Journal of Nutrition 16(11): 843-849, 2017. 6 Musynov K.M., Kipshakbayeva A.A., Arinov B.K., Tleulina Z.T. Formation of grain products and quality due to cultivation technology of lentils under the conditions of North Kazakhstan // Vestnik KazATU them. S.Seifullin. Special edition, Astana. 2016. -WITH. 106-109. 7 Arinov K.K., Mozhaev N.I., Shestakova N.A., Serekpaev N.A., Yskakova M.A. Crop Growing mannual. - Astana, 2004. - 280 p. 8 Program package application statistics SNEDECOR: 1-factor analysis of variance. Version 4.7, 05.07.2004. 9 Kayumov M.K. Programming the productivity of field crops // Reference . - 2nd ed., Pererab. and add. - M .: Rosagropromizdat, 1989. - 368 p. 10 Protasov N.N. Photosynthesis and growth of higher plants, their interrelation and correlations. Physiology of photosynthesis / Protsova N.N., Kefeli V.I. –M.: Science, 1982. - p. 251.

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАРА ТОПЫРАҚТЫ ЖАҒДАЙЫНДА ЖАСЫМЫҚТЫҢ (Lens culinaris) ӨНІМДІЛІГІ

Қ.М. Мұсынов, а.ш.ғ.д., профессор З.Ш. Сулейменова, аға оқытушы Е.А. Утельбаев, PhD, аға оқытушы Б.Б. Базарбаев, PhD, аға оқытушы С.Д. Сагатбек, магистр, ассистент С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Мақалада Ақмола облысының қара топырақты жағдайында жасымықтың (Lens culinaris) өнімділігінің және экономикалық тиімділігінің қалыптасуы бойынша 2017 - 2018 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері келтірілген. Әр түрлі себу мерзімдері мен ауа райы жағдайларының дақылдың өсіп-дамуының фенологиялық кезеңдерінің өту ұзақтылығына, сондай-ақ, өнімнің құрылымдық элементтерінің қалыптасуына әсері көрсетілген. Жүргізілген танаптық тәжірибенің нәтижелері бойынша аймақ жағдайында тұқымның жоғары өнімділігі 20 мамырда себілген нұсқаларда алынған (14,1 ц/га), ол бақылау нұсқасымен салыстырғанда 2,1 ц/га жоғары болған. Экономикалық тиімділікке жүргізілген есептеулер атал- мыш дақылдың жоғары рентабельді (100,4 - 218,6 %) екенін айғақтайды. Кілттік сөздер: жасымық, өсу және даму, танаптық өңгіштік, өнімділік, экономикалық тиімділік

95 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УРОЖАЙНОСТЬ ЧЕЧЕВИЦЫ (Lens culinaris) В УСЛОВИЯХ ЧЕРНОЗЕМНЫХ ПОЧВ АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Мусынов К.М., д.с.х.н., профессор Сулейменова З.Ш., старший преподаватель Утельбаев Е.А., PhD, старший преподаватель Базарбаев Б.Б., PhD, старший преподаватель Сагатбек С.Д., магистр, ассистент Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62, г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Резюме В данной статье представлены результаты исследований 2017 - 2018 годов по формирова- нию урожайности и экономической эффективности чечевицы (Lens culinaris) в условиях черно- земных почв Акмолинской области. Показано влияние разных сроков посева и погодных усло- вий на длительность прохождений фенологических фаз роста и развития, а также, формирование элементов структуры урожая культуры. По результатам полевых опытов высокая урожайность семян в условиях региона получена на вариантах со сроком посева 20 мая и составило - 14,1 ц/ га, что выше контрольного варианта на 2,1 ц/га. Расчеты экономической эффективности показы- вают высокую рентабельность данной культуры, которая варировало по годам и срокам посева в пределах от 100,4 до 218,6 %. Ключевые слова: чечевица, рост и развитие, полевая всхожесть, урожайность, экономи- ческая эффективность

96 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 68.33.29

ВЛИЯНИЕ ПРЕПАРАТА ИЗ ЗОЛОШЛАКА И НАНОУГЛЕРОДА НА ПИТАТЕЛЬНЫЙ РЕЖИМ ЧЕРНОЗЕМА ОБЫКНОВЕННОГО И УРОЖАЙНОСТЬ КАРТОФЕЛЯ

Хусаинов А.Т., д.б.н., профессор, академик Академии сельскохозяйственных наук Республики Казахстан и Российской академии естествознания Сарсенова А.А., к.с.- х.н. Айшук Е.Ж., магистр естественных наук Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, Казахстан

Аннотация В данной статье представлены результаты полевых и лабораторных исследований. Иссле- дования проводились в 2017-2018 годах. Объектом исследования явился мелиоративный пре- парат из золошлака и наноуглерода. Предмет исследования – влияние доз внесения препарата на питательный режим почвы, и урожайность товарного картофеля. Препарат в дозах 100-500 кг/га испытывался на черноземе обыкновенном учебного научно-производственного центра «Элит» (УНПЦ «Элит») Кокшетауского государственного университета им. Ш. Уалиханова. Культура – картофель, районированный сорт «Розара». В опытах применялась зональная технология возде- лывания. Результаты исследования показали высокую эффективность данного удобрения. Дозы 100-500 кг/га способствовали повышению микробиологической активности почвы, нейтрализа- ции почвенной среды, а так же улучшению азотного и фосфорного режима почвы. На удобрен- ных вариантах в 2017-2018 годах получена существенная прибавка урожая по сравнению с кон- тролем. Экономические расчеты, полученные экспериментальные материалы, их статистическая обработка показали высокую эффективность и рентабельность применения данного препарата. Причем, экономическая эффективность препарата значительно выше традиционных удобрений. Ключевые слова: удобрение, золошлак, наноуглерод, дозы, питательный режим, водород- ный показатель, микробиологическая активность, урожайность, картофель, товарность.

В нaстоящее время основным путем хозяйственного назначения составило - 6,3%, а повышения эффективности земледелия яв- в 2017 году даже 5,5%, то есть значительного ляется рaционaльное использовaние имею- улучшения сложившейся ситуации не наблю- щихся земельных ресурсов [1]. Возможность дается [4]. Тaким обрaзом, возникaет необхо- увеличения производствa сельскохозяйствен- димость поискa новых aльтернaтивных видов ной продукции зa счет рaсширения посевных удобрений. площaдей прaктически исчерпaнa. При экстен- В настоящее время, запасы отходов сивном ведении земледелия, из-за отчуждения промышленности увеличиваются с каждым питательных веществ с урожаем, происходит годом, в то время как, утилизация их состав- нарушение закона «возврата» и процесса вос- ляет не более 10-15% от их производства [5]. производства плодородия почв [2]. Известно, Промышленные отходы, такие как, золошлак что положительный баланс гумуса и пита- относятся к числу техногенного минерального тельных веществ достигается путем внесения сырья, что повышает перспективность его из- органических и минеральных удобрений. учения и вовлечения в сельскохозяйственное Однaко, в связи с дороговизной и недостaтком производство [6]. В этой связи, изыскание воз- производствa минерaльных удобрений в можностей применения дешевых местных от- Кaзaхстaне, существует острая проблемa их ходов промышленности в качестве удобрения обеспечения для сельхозформировaний [3]. и мелиоранта для воспроизводства и сохране- Согласно данным Комитета статистики Мини- ния плодородия почв и повышения урожай- стерства национальной экономики Республики ности картофеля является актуальным и вос- Казахстан, в 2007 году площадь обработанных требованным направлением исследований и минеральными удобрениями земель сельско- имеет важное научно-практическое значение. 97 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Целью исследования явилось изучить установлена эффективность применения удо- эффективность применения углеродсодержа- брения из отходов промышленности и наноу- щего удобрения из отходов промышленности глерода под картофель. и наноуглерода (препарата) для удобрения Практическая значимость проведенного черноземных почв под картофель в условиях ислледования обусловлена высоким уровнем Северного Казахстана. возможности его внедрения в производство Для достижения обозначеной цели были для решения следующих задач: поставлены следующие задачи: - повышение уровня обеспеченности ре- - изучить действие доз внесения препа- гиона Северного Казахстана экономически вы- рата на питательный режим, микробиологиче- годным удобрением; скую активность и рН чернозема обыкновен- - сохранение плодородия черноземных ного; почв; - выявить влияние доз внесения препа- - снижение уровня накопления отходов рата на урожайность картофеля; промышленности региона; Научная новизна заключается в том, - утилизация золошлака; что впервые в условиях Северного Казахстана - повышение урожайности картофеля.

Условия и методы исследований Исследования по изучению эффектив- калия. Обеспеченность почвы азотом – сред- ности применения мелиоративного углеро- няя, фосфором – низкая, калием – высокая. досодержащего удобрения в 2017 году были Метеорологические условия характери- проведены на поле ТОО «Күміс-Көкше» Зе- зуются низким уровнем выпадения осадков. За рендинского района Акмолинской области, пе- вегетационный период 2017 года выпало всего резакладка опыта осуществлена в 2018 году на 164,3 мм, при средней температуре 12,80С; это поле УНПЦ «Элит» Кокшетауского государ- характеризирует данный год как умеренно-за- ственного университета им. Ш. Уалиханова. сушливый. В 2018 году в зоне черноземных Объекты исследования: 1) мелиоратив- почв на большей части территории осенние за- ный препарат из золошлаков и наноуглерода. пасы почвенной влаги в метровом слое почвы Состав препарата: углерод, оксид кремния, ал- составляют: 42,3-63,3 мм. Это – средние пока- люминий, железо и макроэлементы – кальций, затели, близкие к многолетним данным. сера, магний, натрий, влажность - 14-30%, на- Полевой опыт: «Эффективность удобре- сыпная плотность 610 кг/м3, размер гранул 0,6- ния черноземных почв Северного Казахстана 0,5 мм [7]; 2) сорт картофеля местной селекции углеродосодержащими отходами промышлен- «Розара». В опытах применялась зональная ности» в 2017 г., закладывался по следующей технология его возделывания. схеме: 1) Контроль – без удобрений; 2) Р30 – Предмет исследования: эффективность фон; 3)Фон + препарат 100 кг/га; 4) Фон + пре- применения препарата из отходов промыш- парат 200 кг/га; 5) Фон + препарат 300 кг/га; 6) ленности и наноуглерода. Фон + препарат 400 кг/га; 7) Фон + препарат Почва опытного участка ТОО «Күміс- 500 кг/ га. Көкше» – чернозем обыкновенный, средне- Площадь делянки 100 квадратных метра, мощный, среднегумусный, тяжелосуглини- учетная площадь 50 квадратных метра. По- стый. В пахотном слое почвы содержится 6,1% вторность опыта четырехкратная, расположе- гумуса, обеспеченность легкогидролизуемым ние делянок систематическое. азотом низкая - 36,7 мг/кг, подвижным фосфо- В 2018 г. осуществлена перезаклада по- ром очень низкая - 10 мг/кг и обменным кали- левого опыта по аналогичной схеме. ем высокая - 645 мг/кг почвы. Реакция почвен- Образцы почвы отбирались ежегодно по ного раствора слабо кислая (рН – 6,1). 3 раза на глубину пахотного слоя (0-20 см): 1-й Почва опытного участка УНПЦ «Элит» раз был отобран общий образец до внесения – чернозем обыкновенный, среднемощный, удобрений и посадки картофеля; 2-й раз об- среднегумусный, тяжелосуглинистый. В па- разцы почвы отбирались в фазу бутонизации хотном слое почвы содержалось 6,0% гумуса, и начала цветения картофеля и 3-й раз после 46 мг/кг легкогидролизуемого азота, 17 мг/кг уборки урожая. подвижного фосфора и 582 мг/кг обменного В ходе исследования проводились сле- 98 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

дующие учеты и наблюдения: ским методом, ГОСТ 26423-85; - органическое вещество почвы (гумуса) - микробиологическая активность по- методом Тюрина, ГОСТ 26231-91; чвы по Мишустину; - легкогидролизуемый азот - метод Тю- - учет урожая сплошным методом Госу- рина и Кононовой; дарственного сортоиспытания сельскохозяй- - подвижный фосфор и обменный калий ственных культур (1985 г.). - методом Мачигина, ГОСТ 26205-91; - статистическая обработка данных по - рН водной вытяжки потенциометриче- Фишеру в изложении Б.А. Доспехова (1986 г.).

Результаты и их обсуждения Для земледелия Казахстана применение Са, Mg, Fe, Mn, Cu, Zn, Mo, В, CI, Na, Si, Co. удобрений имеет важное значение, где боль- Из них, 16 элементов, кроме С, Н, О, относят- ше половины пахотных земель относятся к ся к минеральным. Углерод, водород и кисло- почвам с низким содержанием гумуса (2-4%) род поступают в растения преимущественно

и свыше 18 млн. гa – с низким содержанием в виде СО2, О2 и Н2О [11]. Необходимость на- подвижного фосфора. Резкое сокращение при- трия, кремния и кобальта не для всех растений менения минеральных удобрений в Казахста- установлена. не наблюдается с 1987 года. В основном это Обеспеченность почв усвояемыми пита- связано с недостатком технических средств и тельными элементами для различных сельско- возросшими затратами на их приготовление и хозяйственных культур разная, картофель по внесение [8]. Ограниченный доступ к источни- данному признаку относится ко II-й категории кам финансирования также снижает возмож- культур повышенного выноса. Причем, вынос ность использования удобрений. В сравнении питательных элементов картофелем из почвы с Россией (45 кг/гa) и СШA (145 кг/гa) ферме- в процессе вегетации резко отличается, в пе- ры Казахстана используют только 8-10 кило- риод клубнеобразования вынос питательных граммов удобрения нa гектар[9]. элементов повышается. В результате снижения объемов внесе- Химическая характеристика почв явля- ния минеральных и органических удобрений ется неотъемлемой частью исследования почв, под сельскохозяйственные культуры, нару- выполняемых для решения естественно науч- шения агротехнических приемов их возделы- ных задач. [12]. вания наметилась тенденция уменьшения ва- Результаты исследования показали, что ловых запасов гумуса в пахотных почвах, применнение различных доз удоберний спо- увеличилась площадь эродированных земель, собствуют улучшению питательного режима что привело к невозможности целенаправлен- почвы (таблица 1). ного управления плодородием и к их деграда- Из таблицы 1 видно, что по состоянию ции. Так, черноземы Северного Казахстана за на 2017 год содержание легкогидролизуемого период освоения целинных и залежных земель азота на контрольном варианте в фазу цвете- потеряли до 30% естественного содержания ния картофеля снизилось в 2 раза по сравне- гумуса – основного показателя почвенного нию с контролем, что обьясняется интенсив- плодородия [10]. Поэтому наиболее перспек- ным выносом питательных веществ в процессе тивными путем решения данной проблемы яв- вегетации растений. ляются новые виды удобрений, получаемые на На вариантах внесения препарата 100 кг/ основе промышленных отходов. га, и с повышением доз до 500 кг/га содержа- В почвах содержатся практически все ние азота восполнялось внесенными удобре- элементы периодической системы Д. И. Мен- ниями и находилось в пределах изначального делеева, но для питания растениям наиболее содержания до внесения препарата и посадки необходимы 19 элементов: С, Н, О, N, P, S, К, картофеля.

99 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Таблица 1 - Влияние доз углеродосодержащего препарата на питательный режим чернозема обыкновенного в 2017-2018 гг., слой 0-20 см. Показатели, мг/кг в фазу цветения № Варианты Год после уборки урожая. и бутонизации

N Р2О5 К20 рН N Р2О5 К20 рН 2017 36,67 10,00 645 6,1 36,67 10,00 643 6,1 До внесения 2018 46,0 17,0 582 6,0 46,0 17,0 585 6,0 Контроль 2017 19,60 13,00 620 6,0 19,60 8,00 614 6,0 1 без удобрения 2018 34,0 09,0 643 7,6 24,0 12,0 626 7,7 2017 27,33 25,00 677 6,1 27,64 20,00 618 6,0 2 1/10 Р – фон 39 2018 34,0 11,0 615 7,7 31,0 08,0 613 7,8 Фон + препарат 2017 33,90 27,00 645 7,2 39,80 21,00 645 7,3 3 100кг/га 2018 51,0 10,0 654 7,3 34,0 10,0 626 7,4 Фон + препарат 2017 35,71 29,00 625 7,3 45,21 19,00 621 7,1 4 200кг/га 2018 64,0 11,0 631 7,4 37,6 11,0 613 7,6 Фон + препарат 2017 36,98 31,00 593 7,2 44,32 20,00 593 7,2 5 300кг/га 2018 71,0 10,0 612 7,4 41,0 12,0 642 7,5 Фон + препарат 2017 38.04 30,00 729 7,2 44,12 24,00 698 7,2 6 400кг/га 2018 90,0 12,0 521 7,5 48,6 13,0 701 7,4 Фон + препарат 2017 38,06 30,00 647 7,3 44,12 22,00 630 7,3 7 500кг/га 2018 94,0 15,0 710 7,7 54,3 14,0 689 7,4 Содержание подвижного фосфора на ва- Следует отметить, что основное количе- риантах увеличивалось в 1,5-3 раза, в зависимо- ство фосфора для растений труднодоступно, в сти от дозы вносимого препарата. Содержание сравнении с азотом и калием, фосфор сильнее обменного калия на всех вариантах было вы- закрепляется почвами в неподвижные формы. соким. Применение препарта способствовало Естественных путей возобновления запасов нейтрализации почвенной среды. Показатели фосфора в отличие от азота в почвах нет. гумуса отсавались в пределах 4,13-5,03%, что Обеспеченость почвы обменным калием соответствует средней обеспеченности. на всех вариантах отмечалась как очень высо- В 2018 году, перезакладка опыта пока- кая. рН-среда на вариантах близка к нейтраль- зала увеличение содержания легкогидролизу- ной. Обеспеченость гумусом средняя (4,04- емого азота в почве на удобренных вариантах. 4,3%). Обеспеченность почвы азотом на контроле со- Потребление элементов питания у кар- ставила 34,0 мг/кг, что соответсвует низкому тофеля происходит в течение всего периода показателю. Внесение препарата в дозе 100 кг/ вегетации. В начальный период использование га способствовало повышению данного показа- питательных веществ растениями существенно теля до среднего уровня - 51,0 мг/кг. Дозы пре- опережает образование сухого вещества. Наи- парата 200-300 кг/га увеличили обеспеченность более интенсивное поступление питательных азотом в 2 раза - 64,0 и 71,0 мг/кг, что соответ- веществ в растения наблюдается в период уси- свует повышеному уровню. Содержание азота ленного роста ботвы — в фазы бутонизации и на вариантах 400 и 500 кг/га превысило планку цветения. К началу цветения картофель исполь-

90 мг/кг, что соответсует высокоому уровню зует примерно 45-50% N, 35-40 Р2О5 и 55-60%

обеспеченности почв азотом. К2О от максимального потребления их растени- Содержание продвижного фосфора на ями. К фазе полного цветения, когда начинается всех вариантах оставалось низким, исключение формирование клубней, картофель потребляет

составляет вариант препарат 500 кг/га, где обе- 70-75% N, 50-55 Р2О5, 60-65% К2О от макси- спеченость почвы увеличилась с очень низкого мального выноса их урожаем [13]. до низкого уровня – 15 мг/кг. Осенние показатели обеспеченности 100 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

почв питательными веществами характеризу- На вариантах 300-400 кг/га уровень обеспече- ются высоким уровнем выноса питательных ности почв азотом повысилась до средней (41,0 веществ из почвы урожаем картофеля. В 2017 - 48,6 мг/кг). Увеличению обеспечености почв году после уборки картофеля с учетом фактора азотом со среднего до повышенного уровня выноса питательных веществ из почвы урожа- способствовала доза препарата 500 кг/га. ем, наблюдалось более высокое остаточное ко- Роль фосфора в период клубнеобразова- личество легкогидролизуемого азота в почве на ния особо важна, так как достаточное количе- вариантах внесения препарата в дозах 100-500 ство фосфора способствует существенному воз- кг/га, в то время как на контроле почва истоще- ростанию общего количества клубней на один на по азотному показателю, который в сравне- куст. Снижение уровня фосфора в осенних по- нии с изначальным показателем обеспечености чвенных образцах обьясняется его выносом в снижен в 2 раза. момент интенсивного клубнеобразования, так Содержание подвижного фосфора на ва- обеспеченость почвы на момент уборки состви- риантах внесения препарата увеличилось в 2 ла от 8-14 мг/кг, что соответсвует очень низко- раза. Содержание обменного калия на всех ва- му показателю. риантах оставалось высоким. Применение пре- На опытных участках 2017 и 2018 годов парта, на фоне фосфора способствовало ней- закладки величина рН была слабокислой - 6,0- трализации почвенной среды: на контроле Рн 6,1, что является ограничивающим фактором составила 6,0, а на удобренных вариантах - 7,2- урожая. Внесение препарата в дозах 100-500 мг/ 7,7. Показатели гумуса находились на среднем кг способствовало нетрализации почвеной сре- уровне обеспеченности. ды в 2017 году, на 2018 год удобренная препа- Исследования 2018 года подтвердили ратом почва перешла в слабощелочную среду. факт улучшения азотного режима почвы угле- В обоих случаях следует отметить позитивное родосодержащим препаратом. влияние препарата, так как указанные водород- Интенсивное формирование клубней ста- ные показатели, в целом благоприятны для жиз- ло причиной выноса питательных веществ, так нидеятельности картофеля и микроорганизмов. обеспеченость почвы азотом на контроле резко Важную роль в устойчивости агроэко- упала со средней 46,0 мг/кг до очень низкой – систем играет микробиологическая активность 24,0 мг/кг. На вариантах внесения препарата в почвы. В ходе исследования выявлено, что ак- дозах 100 и 200 кг/га снижение азотного режи- тивность микроорганизмов на вариантах с при- ма менее заметно, 31,0 до 34,0 мг/кг что соот- менением препарата увеличилась в 2-3 раза (ри- ветсвует низкому показателю обеспечености. сунок 1-2).

Рисунок 1 - Влияние доз внесения препарата из золошлака и наноуглерода на микробиологическую активность почвы, % (2017)

По данным 2017 года заметна активи- тель увеличился в 1,8-2,8 раза (23-33%). зация микробиологических процессов в удо- В 2018 году разложение льняного по- бренной почве: процент разложения льняного лотна детально рассматривалась в трех фазах полотна на контроле составил 13%, в то время – прорастания клубней, вегетации и клубнео- как на удобренных вариантах данный показа- бразования картофеля. 101 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Рисунок 2 - Влияние доз внесения препарата из золошлака и наноуглерода на микробиологиче- скую активность почвы в период вегетации картофеля,% (2018 год) Весной разложение льна полотна на кон- в 2017 году – 190,6 тысяч га. Таким образом, в троле составило 55,60%, в то время как на ва- 2017 году посевная площадь картофеля возрос- риантах доз внесения препарата 100-500 кг/га ла на 3,8 тысяч га, или 2,03%. Среднее потребле- превышало 73%. ние картофеля на душу населения в Казахстане Высокий уровень разложения льна по- составляет 110 кг в год на человека. Исходя из лотна на конец мая, за счет активности микро- чего, получение высоких урожаев картофеля организмов, объясняется влажным началом ме- является приоритетной задачей агропромыш- сяца и его засушливым завершением. Июнь и ленного комплекса в обеспечении продоволь- июль месяц также характеризовался интенсив- ственной безопасности Республики Казахстан ным прогреванием почвы, температура воздуха [15]. Исследование влияния мелиоративного составила - 23оС-33оС, в связи с чем, с увели- препарата из золошлака и наноуглерода на уро- чением доз внесения препарата от 100-500 кг/ жайность картофеля показало что, дозы препа- га активность микроорганизмов находился так рата от 100 до 500 кг, дают существенную при- же на высоком уровне. Активность микроор- бавку урожайности (таблица 2). ганизмов в осенний период, за счет понижения В 2017 году на основании данных полу- температуры и дождливости, заметно снизи- ченных экспериментальным путем можно ут- лась, однако сохранилась очевидное влияние верждать что, правильное сбалансированное доз внесения препарата на разложение льняно- питание имеет решающее значение, влияющее го полотна - 44,5% на контроле и 45,2%-61,4% на число клубней. Опытами было доказано, на вариантах внесения препарата. что использование препарата показывает по- Картофель относится к числу важнейших ложительное влияние на качество клубней. При сельскохозяйственных культур и отличается ис- одинаковом количестве клубней в одном кусте, ключительной универсальностью в отношении размер клубня на удобренных вариантах был использования его как сельскохозяйственного больше. продукта. Являясь важным продуктом питания Наибольшая прибавка урожайности то- для человека, картофель также используют в варного картофеля была достигнута при внесе- качестве кормовой культуры в животноводстве. нии доз 100 кг/га и 400 кг/га, 11,6 т/га и 11,8 т/ Клубни картофеля служат сырьем для спирто- га. Дозы препарата 200, 300, 500 кг/га так же по- вого, крахмалопаточного, денатурированного, казали существенную прибавку 94,4%, 65,9%, глюкозного, каучукового и других производств. 85,1%. Кроме того, картофель - хороший предшествен- В виду благоприятных климатических ус- ник для многих сельскохозяйственных посевов ловий 2018 год был урожайным, относительно [14] . 2017 года. Урожайность картофеля на контроле Картофель в Казахстане является одним составила 16,3 т/га. Прибавка на удобренных из самых потребляемых продуктов растение- вариантах в дозировке 100-200 кг/га дала при- водства. По данным Комитета по статистике бавку урожая 2,0 т/га (12,2%) и 2,1 т/га (12,8%). Министерства национальной экономики Респу- Существенная прибавка к урожаю выявлена на блики Казахстан, площадь занятая под картофе- вариантах 300 кг/га – 5,0 т/га (30,8%), 400 кг/ лем в 2016 году составила по РК 186,8 тысяч га, га – 5,6 т/га (34,6%), 500 кг/га – 5,5 т/га (33,5%).

102 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 2 - Влияние доз внесения препарата из золошлака и наноуглерода на урожайность картофеля по товарной массе, 2017 - 2018 гг. Урожайность т/га Прибавка к контролю № Варианты 2017 г. 2018 г . Среднее т/га % 1 Контроль без удобрения 8,0 16,3 12,2 - -

2 1/10 Р39 - фон 10,2 18,0 14,1 1,9 13,5 3 фон + препарат 100кг/га 19,6 18,2 18,9 6,7 35,4 4 фон + препарат 200кг/га 15,6 18,3 17,0 4,8 28,3 5 фон + препарат 300кг/га 13,3 21,3 17,3 5,1 29,5 6 фон + препарат 400кг/га 19,8 21,9 20,9 8,7 41,6 7 фон + препарат 500кг/га 14,9 21,7 18,3 6,1 50,0

НСР0,05 1,4 По состоянию урожайности 2017 и 2018 денежном эквиваленте, сравнивая стоимость годов можно заметить, что урожайность товар- препарата и суперфосфата двойного гранули- ного картофеля на прямую зависит от повыше- рованного, нами рассчитана экономическая ния доз внесения препарата. эффективность применения препарата. Исходя из данных таблицы 2 следует за- При внесении 200 кг действующего ве- ключить, что препарат является безусловным щества суперфосфата двойного гранулиро- стимулятором урожайности. ванного в физическом весе доза составит 526 При планировании урожая 20 т/га, с вне- кг/га, стоимость которой - 90 тыс. тенге/га, а

сением препарата в дозе 100 кг/га на фоне Р30 100 кг/га препарата обходится 9 тыс. тенге/га, получена урожайность близкая к планируе- соответственно в году затраты на удобрения мой, для которой необходимо было бы внести были снижены в 10 раз. 230 кг/га действующего вещества фосфора. В Заключение Исследования показали благоприятное вижного фосфора. Источником восполнения влияние препарата из золошлака и наноугле- дефицита фосфора служит вносимый вместе рода на питательный режим, микробиологиче- с удобрениями фон - 1/10 Р39. Применение скую активность и Рн чернозема обыкновенно- препарта способствовало нейтрализации по- го. чвенной среды: на контроле Рн составила 6,0, Улучшение азотного режима наблюда- а на удобренных вариантах - 7,2-7,7. Внесение ется на всех вариантах внесения удобрения, различных доз удобрений от 100 до 500 кг/га, наиболее оптимальными дозами являются 400- спобствовали повышению микробиологиче- 500кг/га, где обеспеченность почвы азотом по- ской активности почвы в 1,8-2,8 раза (23-33%). вышалась до 90-94 мг/кг, в сравнение с контро- В среднем за 2 года прибавка урожая картофе- лем - 34 мг/кг. Внесение препарата не оказало ля на удобренных вариантах составила 28,3- существенного влияния на содержание под- 50,0% по сравнению с контролем.

Список литературы

1 П.А. Докукин, Р.Д. Курмачев Повышение устойчивости землепользования на деградиро- ванных землях в регионах Казахстана // Проблемы агрорынка. – 2017. – №1. – С. 112-116. 2 Елешев Р.Е. Современное состояние производства и применения минеральных удобре- ний, основные направления агрохимических исследований в мире. Национальный доклад по на- уке за 2010 г. Том 2, А., 2011. – С. 429-441. Ю.А. Хан Конкурентоспособность аграрного сектора Казахстана в условиях ВТО // Проблемы агрорынка. – 2017. – №1. –С. 13-19. 3 А.Т. Хусаинов Маркетинговое исследование возможности использования золошлаков в качестве удобрения на аграрном рынке Северных регионов Казахстана / Искаков А.Ж., Айшук Е.Ж., Тарчуков В. // Вестник науки Казахского агротехнического университетаим. С. Сейфулли- на (междисциплинарный), № 2(97). Казахстан, Астана, 2018 г. – С. 94-102. 103 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

4 A.K. Mukhanbet, A.T. Khusainov, A.M. Balgabayev, A.R. Zhumakayev. Effectiveness of the alternative fertilizer application on spring wheat on сhernozem soils in Northern Kazakhstan. International conference on Agricultural, Civil and Environmental Engineering. Istanbul, 2016 – P. 77- 80 5 Mittra B.N., S. Karmakar, D.K. Swain, B.C. Ghosh. Fly Ash – a Potential source of soil amendment and a component of integrated plant nutrient supply system. International Ash Utilisation Symposium, Center for Applied Energy, 2003. [Online]. (01.03.2003). Available at: http://www.flyash. info/2003/28mit.pdf 6 Сарсенова А.А., Хусаинов А.Т. Изучение возможности использования смеси летучей золы и отходов производства для повышения плодородия лугово-черноземных солонцов, Вест- ник академии «Кокше»: Сборник научных трудов, Кокшетау, 2011 г., с.- 25-28. 7 Елешев Р.Е. Современное состояние производства и применения минеральных удобре- ний, основные направления агрохимических исследований в мире. Национальный доклад по на- уке за 2010 г. Том 2, А., 2011. – С. 429-441. A.K. Mukhanbet, A.T. Khusainov, A.M. Balgabayev, A.R. Zhumakayev. Effectiveness of the alternative fertilizer application on spring wheat on сhernozem soils in Northern Kazakhstan. International conference on Agricultural, Civil and Environmental Engineering. Istanbul, 2016 – P. 77-80 8 Елешев Р.Е. Современное состояние производства и применения минеральных удобре- ний, основные направления агрохимических исследований в мире. Национальный доклад по на- уке за 2010 г. Том 2, А., 2011. – С. 429-441. Токарева, Н.В. Влияние удобрений и гербицидов на продуктивность картофеля в условиях Вологодской области / Н.В. Токарева, В.В. Суров, С.Н. Дурягина // Тенденции и перспективы развития науки XXI века: сборник статей конференции. Ч.2. - Уфа: ОМЕГА САЙНС, 2015. - С.104-109. 9 Доспехов, Б.А. Методика полевого опыта (с основами статистической обработки резуль- татов исследований) / Б.А. Доспехов. - 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Агропромиздат, 1985. - 351 с. 10 Суров, В.В. Влияние удобрений и флавобактерина на урожайность и качество клубней картофеля / В.В. Суров, О.В. Чухина // Молочнохозяйственный вестник. - 2012. - №2(6). - С.12- 17. 11 Чухина, О.В. Семеноводство картофеля с основами сортоведения в Северозападной зоне РФ: учебное пособие / О.В. Чухина, Е.И. Куликова, Е.Б. Карбасникова. - Вологда-Молоч- ное: ИЦ Вологодская ГМХА, 2016. - 100 с. Симаков, Е.А. Хозяева родной земли / Е.А. Симаков // Картофель и овощи.- 2013. - №7. - С. 24-26.

References

1 P.A. Dokukin, R.D. Kurmachev Povyshenie ustojchivosti zemlepol'zovanija na degradirovannyh zemljah v regionah Kazahstana // Problemy agrorynka. – 2017. – №1. – S. 112-116. 2 Eleshev R.E. Sovremennoe sostojanie proizvodstva i primenenija mineral' nyh udobrenij, osnovnye napravlenija agrohimicheskih issledovanij v mire. Nacional'nyj doklad po nauke za 2010 g. Tom 2, A., 2011. – S. 429-441. 3 Ju.A. Han Konkurentosposobnost' agrarnogo sektora Kazahstana v uslovijah VTO // Problemy agrorynka. – 2017. – №1. –S. 13-19. 4 A.T. Husainov Marketingovoe issledovanie vozmozhnosti ispol'zovanija zoloshlakov v kachestve udobrenija na agrarnom rynke Severnyh regionov Kazahstana / Iskakov A.Zh., Ajshuk E.Zh., Tarchukov V. // Vestnik nauki Kazahskogo agrotehnicheskogo universitetaim. S. Sejfullina (mezhdisciplinarnyj), № 2(97). Kazahstan, Astana, 2018 g. – S. 94-102. 5 A.K. Mukhanbet, A.T. Khusainov, A.M. Balgabayev, A.R. Zhumakayev. Effectiveness of the alternative fertilizer application on spring wheat on shernozem soils in Northern Kazakhstan. International conference on Agricultural, Civil and Environmental Engineering. Istanbul, 2016 – P. 77- 80 6 Mittra B.N., S. Karmakar, D.K. Swain, B.C. Ghosh. Fly Ash – a Potential source of soil amendment and a component of integrated plant nutrient supply system. International Ash Utilisation 104 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Symposium, Center for Applied Energy, 2003. [Online]. (01.03.2003). Available at: http://www.flyash. info/2003/28mit.pdf 7 Sarsenova A.A., Husainov A.T. Izuchenie vozmozhnosti ispol'zovanija smesi letuchej zoly i othodov proizvodstva dlja povyshenija plodorodija lugovo-chernozemnyh soloncov, Vestnik akademii «Kokshe»: Sbornik nauchnyh trudov, Kokshetau, 2011 g., s.- 25-28. 8. Eleshev R.E. Sovremennoe sostojanie proizvodstva i primenenija mineral'nyh udobrenij, osnovnye napravlenija agrohimicheskih issledovanij v mire. Nacional'nyj doklad po nauke za 2010 g. Tom 2, A., 2011. – S. 429-441. 9 A.K. Mukhanbet, A.T. Khusainov, A.M. Balgabayev, A.R. Zhumakayev. Effectiveness of the alternative fertilizer application on spring wheat on shernozem soils in Northern Kazakhstan. International conference on Agricultural, Civil and Environmental Engineering. Istanbul, 2016 – P. 77- 80 10 Eleshev R.E. Sovremennoe sostojanie proizvodstva i primenenija mineral'nyh udobrenij, osnovnye napravlenija agrohimicheskih issledovanij v mire. Nacional'nyj doklad po nauke za 2010 g. Tom 2, A., 2011. – S. 429-441. 11 Tokareva, N.V. Vlijanie udobrenij i gerbicidov na produktivnost' kartofelja v uslovijah Vologodskoj oblasti / N.V. Tokareva, V.V. Surov, S.N. Durjagina // Tendencii i perspektivy razvitija nauki XXI veka: sbornik statej konferencii. Ch.2. - Ufa: OMEGA SAJNS, 2015. - S.104-109. 12 Dospehov, B.A. Metodika polevogo opyta (s osnovami statisticheskoj obrabotki rezul'tatov issledovanij) / B.A. Dospehov. - 5-e izd., pererab. i dop. - M.: Agropromizdat, 1985. - 351 s. 13 Surov, V.V. Vlijanie udobrenij i flavobakterina na urozhajnost' i kachestvo klubnej kartofelja / V.V. Surov, O.V. Chuhina // Molochnohozjajstvennyj vestnik. - 2012. - №2(6). - S.12-17. 14 Chuhina, O.V. Semenovodstvo kartofelja s osnovami sortovedenija v Severozapadnoj zone RF: uchebnoe posobie / O.V. Chuhina, E.I. Kulikova, E.B. Karbasni-kova. - Vologda-Molochnoe: IC Vologodskaja GMHA, 2016. - 100 s. 15 Simakov, E.A. Hozjaeva rodnoj zemli / E.A. Simakov // Kartofel' i ovoshhi.- 2013. - №7. - S. 24-26.

ҚАРА ТОПЫРАҚТЫН ҚОРЕКТІК РЕЖИМІНЕ ЖӘНЕ КАРТОП ӨНІМІНЕ КҮЛДІҢ ЖӘНЕ НАНОКӨМІРТЕГІНІҢ ӘСЕРІ

А.Т. Хусаинов, биология ғылымдарының докторы, професор Қазақстан республикасының аулшаруашылығы ғылымдарының академиясының және Ресей жаратылыстану ғылымдарының академигі А.А. Сарсенова, ауылшаруашылығы ғылымдарының кандидаты Е.Ж. Айшуқ, жаратылыстану ғылымдарының магистрі Ш. Уәліханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Түйін Зерттеулер препаратты қара топырақта қолдауың жоғары тиімділігің көрсетті, бақылауға қарағанда картоп өнім 2,8 т/га яғни 34,6%-ға өсті. Зертханалық зерттеулер препараттың кәдімгі қара топырақтың қоректік режиміне қолайлы әсерің көрсетті: препарат мөлшерлерге байланысты, 100-500 кг/га нұсқаларда, картоп өсу кезеңде, оңай қол жетімді азоттың мөлшері өте төмен – (19,06 мг/кг) деңгейден орташа деңгейге (40 мг/кг) артып кетті; 100-500 кг/га препарат еңгізу нұсқаларда жылжымалы фосфор деңгейі өте төмен – (10,00 мг/кг) деңгейден орташа деңгейге (45,21 мг/кг) артып кетті; Препарат топырақтың микробиологиялық белсенділігіне және оның бейтарабына әсер етті. 2017 жылда картоп өніміне қосылым тыңайтылған нұсқаларын бәрінде байқалған, препараттың ең тиімді мөлшерлер 100 бен 400 кг/га белгіленді, осы нұсқаларда өнімге қосымша 144,6% 147,1%-дан асты. 2018 жылда картоп өнімі мен топыраққа себетін тыңайтқыш арасында деңгейі жоғары кор- реляция байланыс байқалған. 105 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Бақылауға қарағанда, препараттың 300-500 кг/га енгізу мөлшерлері өнімге 30,8%-34,6% елеулі қосылым. Кілттік сөздер: тынайтқыш, күл, нанокөмертегі, мөлшер, қоректік режимі, сутегі көрсет- кіш, микробиологиялық белсенділігі, өнім, картоп, нарықтылық.

EFFECT OF DRUG FROM ASH APPLICATION AND NANOCARBON OF THE CHERNOZEM ORDINARY AND THE YIELD OF THE POTATO

Khussainov A.T., Doctor of biological sciences, prof., Academician of the Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan and Russian Academy A.A. Sarsenova, Candidate of Agricultural Sciences Aishuk E.Zh., Master of Natural Sciences Kokshetau State University Sh. Ualikhanov

Summary Studies have shown a high efficacy of the drug used to fertilize chernozem soils for potatoes, the yield increase was 2.8 t / ha or 34.6% compared to the control. The use of this fertilizer in a dose of 100 kg / ha on the background of phosphorus gave an increase of 2.3 times higher than the control. The results of laboratory studies have shown a favorable effect of the drug on the nutritional regime of ordinary chernozem: the supply of soil with easily hydrolysable nitrogen, during the growing season, on options 100 - 500 kg / ha, increased from very low - 19.06 mg / kg to an average of 40 mg / kg, depending on from doses of introduction; The availability of mobile phosphorus on the drug options 100-500 kg / ha (against the background of phosphorus) increased from a very low 10 mg / kg to an average of 45.21 mg / kg. The drug contributed to the increase of microbiological activity and neutralization of the soil environment. increase in the yield of potatoes in 2017 was noted on all fertilized variants, the most effective were doses of 100 and 400 kg / ha, where the yield increase was 144.6% and 147.1%. In 2018, a high correlation was noted between the doses of fertilizer applied and the yield of potatoes. A substantial increase in yield was given by doses of the drug 300-500 kg / ha (30.8% - 34.6%). Keywords: fertilizers, ash application, nanocarbon, yield, hydrogen index , microbiological activity, potato, residual fertility, pool, marketability.

106 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 633.1110

ПОВЫШЕНИЕ ПРОДУКТИВНОСТИ ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ В РАМКАХ СИСТЕМЫ ТОЧНОГО ЗЕМЛЕДЕЛИЯ: ПРОБЛЕМЫ, ПЕРСПЕКТИВЫ

Куришбаев А.К.1, д.с/х.н., профессор Токбергенов И.Т.1, к.ф.-м.н. Канафин2 Б.К., к.с/х.н. Zhengmao Zhang3 Киян В.С.1, доктор PhD Швидченко В.К.1, к.с/х.н., доцент 1Казахский агротехнический университет им. Сейфуллина, пр.Жеңіс, 62 г .Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 2ТОО "Северо-Казахстанская СХОС",Северо-Казахстанская обл., Аккайынский район, с.Чаглы, 150311, Казахстан 3Северо-Западный университет Китая г.Сиянь, КНР

Аннотация В настоящей работе приведен краткий анализ истории развития земледелия в Северном Казахстане, а также освещены проблемы и перспективы развития точного земледелия. Иссле- дователями приведены результаты экологического испытания сортов яровой мягкой пшеницы китайской селекции в климатических условиях Северного Казахстана, а именно в следующих географических точках: Северо-Казахстанской, Акмолинской и Карагандинской областях. В ре- зультате исследований была дана оценка экологической пластичности и стабильности данных сортов по признаку «урожайность зерна». Уровень урожайности сортов китайской селекции в отдельных примерах (Xn02, Xn09, Xn10, Xn11, Xn12, Xn13) превышал уровень урожайности сортов казахстанской селекции от 0,1 ц/га до 5 ц/га. В качестве стандарта использовался сорт яровой мягкой пшеницы Карагандинская 22 и Астана. Экологическое изучение сортов яровой пшеницы проводили согласно методике государственного сортоиспытания сельскохозяйствен- ных культур. Ключевые слова: яровая мягкая пшеница, сорт, трансферт, точное земледелие, экологиче- ское изучение, продуктивность, интенсивное земледелие.

Введение В настоящее время в мировой практике и выход конкретного вида продукции с едини- производства сельскохозяйственной продук- цы площади в любой системе земледелия не ции используются различные системы земле- зависимо от ее индивиду-альных особенно- делия. В современном представлении система стей во многом определяется сортом конкрет- земледелия состоит из семи основных состав- ной сельскохозяйственной культуры. ляющих: организации территории хозяйства, За относительно небольшой период исто- организации севооборотов, технологий возде- рии возделывания яровой мягкой пшеницы на лывания сельскохозяйственных культур, си- севере Казахстана имели место различные си- стем удобрений и защиты растений, системы стемы земледелия. Со времен так называемой обработки почвы и семеноводства [1]. Каждая «крестьянской колонизации» Приишимья и из этих составляющих представляет собой до освоения целинных и залежных земель на сложную структуру, требующую специальных севере Казахстана система земледельческой знаний в области сельскохозяйственных наук. культуры была основана на вспашке почвы от- Непременным условием существования этих вальными плугами [2,3]. Распашка гигантских составляющих являются почвенно-климатиче- площадей в период освоения целинных и за- ские, материально-технические, организаци- лежных земель (1954-1960 гг.) на основе наи- онно-экономические, финансовые и социаль- более древней из всех систем обработки почвы ные факторы. Следует отметить, что качество – вспашке отвальным плугом в регионе при-

107 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

вела к нарушению экологического равновесия на сформировался взаимосвязанный порядок, и деградации почв от воздействия ветровой в котором каждое из вышеперечисленных на- эрозии. Повсеместное проявление ветровой правлений зависит от другого и увеличивает эрозии почв способствовало их деградации, необходимость применения остальных. В этой эффективность целинных земель ежегодно па- связи сельскохозяйственное производство ре- дала. Данное обстоятельство в значительной гиона практически повсеместно превратилось степени оказало негативное влияние на уро- в самого злостного загрязнителя окружающей жайность ряда сельскохозяйственных культур среды. Использование в растениеводстве боль- [4]. Уже к концу 60-х годов прошлого столе- ших доз минеральных удобрений, ядохимика- тия огромные массивы распаханных земель тов, антибиотиков и гормонов роста в живот- стали превращаться в серьезную проблему. В новодстве пагубно отражается на экологии и этой связи на севере Казахстана классическая здоровье человека. система земледелия, основанная на обработ- Известно, что получение максимального ке почвы отвальным плугом, была заменена урожая при нанесении мини-мального вреда на принципиально новую систему земледе- окружающей среде возможно за счет создания лия. Данная система земледелия включала в оптимальных условий для роста и развития себя надежные меры защиты почв от ветровой растений. В настоящее время агрономы-прак- эрозии, приемы наиболее эффективного ис- тики малых и крупных сельскохозяйственных пользования для формирования урожая огра- предприятий Северного Казахстана традици- ниченных запасов влаги естественных осадков онно рассматривают свои поля как одно хозяй- и способы преодоления вредного действия за- ство. При этом для такой «зоны управления» сухи. Освоение в регионе основных звеньев (для всего хозяйства или большого массива почвозащитной системы земледелия способ- полей) характерно унифицированное (ша- ствовало увеличению производства зерна. Так, блонное) применение удобрений и других если до её внедрения (1959-1965 гг.) в Казах- материально-технических ресурсов. Все это стане производилось в среднем за год 14,5 млн приводит необоснованному повышению за- т зерна, то после ее внедрения производство трат в области использования минеральных зерна в среднем за год составляло: 20,6 млн т. удобрений, химических средств защиты рас- (1966-1970 гг.); 27,5 млн т. (1971-1980 гг.) [5- тений и т.д. В конечном счете, такой подход 7]. отрицательно влияет на экологическую обста- В последние годы на севере Казахста- новку конкретного хозяйства. Устранить эти на широкое распространение в производстве недостатки позволяют ресурсосберегающие получили ресурсосберегающие технологии, технологии. Одним из базовых элементов ре- такие как нулевая технология обработки по- сурсосберегающих технологий в сельском хо- чвы (сокращенное название No-till) и другие. зяйстве является «точное земледелие» (или как При этом следует отметить, что почвозащит- его иногда называют "прецизионное земледе- ная система земледелия и No-till-технология и лие" - precisionagriculture, «precisionfarming», другие технологии, используемые в конкрет- «site-specific»). В отечественной литературе ных агротехнических системах, сегодня не помимо «точного земледелия» иногда можно отвечают полностью требованиям интенсив- встретить и такие термины как «координатное ного земледелия. Современное сельскохозяй- земледелие» и «прецизионное земледелие» ственное производство Казахстана развивает- [8,9]. Точное земледелие – это управление про- ся в направлении извлечения максимальной дуктивностью посевов с учётом внутриполь- продуктивности прибыли. Безусловно, такой ной вариабельности среды обитания растений. подход возможен только на базе усиленной Условно говоря, это оптимальное управление интенсификации, которую могут обеспечить в для каждого квадратного метра поля. Целью глобальном масштабе шесть главных принци- такого управления является получение макси- пов, на которых сегодня оно базируется – это мальной прибыли при условии оптимизации интенсивная обработка почвы, монокультура, сельскохозяйственного производства, эконо- орошение, применение больших доз мине- мии хозяйственных и природных ресурсов. ральных удобрений, химическая защита рас- При таком походе открываются реальные воз- тений. В итоге в современном земледелии на можности производства качественной продук- текущий момент времени на севере Казахста- ции и сохранения окружающей среды. 108 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

К разработке системы точного земле- включающая чизель-удобритель, сеялку-удо- делия для Северных областей Казахстана по бритель, трехярусный плоскорез-удобритель существу еще не приступали. Однако меро- интегрированный с ГИС, GPS и ГЛОНАСС приятия по разработке отдельных элементов блок управления и контроля технологическим точного земледелия, например, в области кон- процессом дифференцированного примене- троля за минеральным питанием растений в ния семян, удобрений и параллельное вожде- Северном Казахстане были начаты еще во вто- ние автотракторной техники, обеспечивающая рой половине прошлого столетия на базе АО внутрипочвенное дифференцированное вне- «КАТУ им. С. Сейфуллина». Проведенные сение основной дозы минеральных удобрений, исследования позволили выявить особенности дифференцированный посев семян зерновых, состояния и динамики азотного режима почв зернобобовых и травяных культур в принятой и связанную с ним продуктивность зерновых системе позиционирования согласно задани- культур, эффективность азотных удобрений ям электронных карт. В АО «Казахский агро- и определяющие их факторы. На основе дан- технический университет им. С. Сейфуллина» ных исследований была разработана зональ- ведутся конструкторские работы по созданию ная шкала обеспеченности и потребности зер- комбинированных зерновых и зер-нотуковых новых культур в азотных удобрениях. При широкозахватных высокопроизводительных этом следует отметить, что в градации данной сеялок для энергосберегающих технологий шкалы учитывалось не только содержание азо- возделывания отдельных сельскохозяйствен- та нитратов, но и обеспеченность фосфором, ных культур с элементами автоматизации и нормативные дозы удобрений и нормативные цифровизации. В этом направлении наработан прибавки в ц/г, % относительной прибавки для большой практический задел, который в на- всех почв неорошаемого земледелия. В при- стоящее время используется в плане доработ- веденной градации были учтены 3 фактора ки данных сеялок до статуса «умных». опреде-ляющие эффективность азотных удо- Из литературных источников известно, брений: содержание в почве азота, фосфора и что рост урожайности сельскохозяйственных в определенной мере их соотношение. Изло- культур в системе точного земледелия опре- женный метод полностью исключает шаблон делятся за счет высокого уровня механиза- при использовании азотных удобрений. Он ции и автоматизации сельскохозяйственных обеспечивает высокую точность определения процессов, внесения высоких доз минераль- дозы удобрений с учетом 4-х важнейших фак- ных удобрений, использования эффективных торов определяющих их эффективность: со- средств защиты растений и т.д. В основе точ- держание азота, фосфора, в определенной сте- ного земледелия лежит идея управления про- пени их соотношение и влагообеспеченность. дуктивностью посевов, детально учитываю- На основе данного метода можно проводить щего изменчивость среды обитания растений в учет обеспеченности почв фосфором, не до- пространстве и во времени. Пространственная пустить перерасход удобрений, повысить их изменчивость – это, прежде всего, вариабель- эффективность при возделывании ряда сель- ность характеристик почвы в пределах поля, скохозяйственных культур. Однако, научные что в свою очередь приводит к изменчивости результаты, полученные в данной области, не величины урожая, собираемого в различных нашли широкого применения в производстве, частях поля. И если для данного поля она так как в тот период времени точное земле- существенна, ее нужно научиться измерять, делие находилось в зародышевом состоянии. анализировать и использовать при принятии Опережение времени в науке не всегда полезно решений. Согласно литературным источни- и тем не мене не смотря на временную невоз- кам, рост урожайности сельскохозяйственных можность воплощения данных разработок, се- культур в процессе интенсификации земле- годня они могут найти большое практическое делия происходит как благодаря улучшению применение в деле улучшения сбалансирован- условий их возделывания, так и за счет ис- ного питания почв в рамках точечного земле- пользования новых, более продуктивных со- делия. Кроме того, в начале текущего столетия ртов. При этом, как показывают специально на базе АО «Казахский агротехнический уни- поставленные опыты, роль сорта оказывается верситет им. С. Сейфуллина» была разрабо- значительной. По оценкам многих исследо- тана система машин для точного земледелия, вателей, вклад селекции (сорта) в повышение 109 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

урожайности различных сельскохозяйствен- жайность сортов пшеницы в данных странах ных культур составляет от 30 до 70% и более возросла с 7,5 ц/га до 30,0 ц/га. Замена дав- [10-14]. Отдельные авторы отмечают, что уве- но устаревшего сортового разнообразия высо- личение урожайности сельскохозяйственных копродуктивными сортами яровой пшеницы культур за столетний период (1820-1919 гг.) интенсивного типа, позволила резко повысить в Европе на 50% обусловлен успехами селек- производство зерна в Америке, Индии, За- ции [15]. Благодаря внедрению в фермерские падном Пакистане и других странах. [17]. Та- хозяйства Мексики (1952-1997 гг.) новых ко- ким образом, в современном земледелии сорт роткостебельных сортов пшеницы интенсив- сельскохозяйственных культур выступает как ного типа позволило повысить урожайность самостоятельный фактор повышения урожай- данной культуры в целом по стране в 4 раза ности. При этом следует отметить, что наряду [16]. Короткостебельные сорта лауреата Нобе- с технологией выращивания он приобретает левской премии Нормана Борлауга обеспечили большое, а в ряде случаев решающее значение рост производства зерна в странах Латинской в деле получения высоких устойчивых урожа- Америки от 3,5 до 25,0 млн т., при этом уро- ев.

Исходный материал, методика проведения исследований, погодные условия Исходным материалом для проведения ного сортоиспытания сельскохозяйственных исследований послужили сорта яровой мяг- культур [18,19]. Математическая обработка кой пшеницы китайской селекции. Экологи- урожайных данных проводилась по Доспехову ческое испытание данных сортов проводилось [20]. Погодные условия по выпадению атмос- в трех географических точках: Северо-Казах- ферных осадков при проведении исследований станской, Акмолинской и Карагандинской по экологическому испытанию сортов яровой областях. Предшественник чистый пар – без пшеницы в условиях Северного и Централь- внесения минеральных удобрений. Посев про- ного Казахстана можно характеризовать, как водился сеялкой ССФК-0,7. Норма высева 3.0 относительно благоприятные для возделыва- млн. всхожих зерен на 1 га. Учетная площадь ния сортов яровой мягкой пшеницы. В целом делянки – 5 м2. Повторность в опыте 4-х крат- в трех географических точках интенсивные ная. Стандартным сортом при проведении ис- осадки приходились на критические фазы раз- следований в Северо-Казахстанской и Акмо- вития растений пшеницы, однако температур- линской области послужил сорт яровой мягкой ный режим и набор тепла в период вегетации пшеницы Астана. В Карагандинской области в растений характеризовался заметным отстава- качестве стандарта использовался сорт яровой нием, что затянуло отставание в развитии и со- мягкой пшеницы Карагандинская 22. Эколо- зревании растений, что несколько осложнило гическое изучение сортов яровой пшеницы процесс уборки. проводили согласно методике государствен- Результаты исследований Районированные в настоящее время в Се- рамках системы точного земледелия на севере верном Казахстане сорта яровой мягкой пше- Казахстана необходимы сорта яровой мягкой ницы не отвечают в полной мере требованиям пшеницы, которые способны реализовывать интенсивного сельскохозяйственного произ- свою потенциальную продуктивность на вы- водства: при сравнительно небольшой урожай- соком агротехническом фоне (highinput). Они ности они полегают, поражаются болезнями и должны быть отзывчивы на внесение высоких вредителями, в отдельные годы повреждаются доз минеральных удобрений. По ряду объек- заморозками, что, в конечном счете, приводит тивных и субъективных причин в селекцион- к снижению урожая и качества зерна. Данные ной практике Северного Казахстана до насто- сорта относятся к экстенсивному типу. Они ящего времени селекции сортов интенсивного способны давать относительно неплохой уро- типа не уделялось должного внимания. При жай на низком агротехническом фоне. В силу этом следует отметить, что на создание та- своих генетических особенностей на высоком ких сортов может уйти немало времени. Ино- агротехническом фоне они не могут дать со- гда период создания сорта может растянуться ответствующей прибавки урожая (lawinput). В до 15-18 лет. При благоприятном сочетании

110 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

обстоятельств этот период иногда может со- пшеницы китайской селекции. Исследования кратиться до 5-6 лет. В целом же, как показала носили рекогносцировочный характер. Основ- многолетняя селекционная практика, на соз- ной целью исследований являлось – изучить дание нового сорта яровой мягкой пшеницы адаптационную способность данных сортов в чаще всего приходится 8-10 лет. В зарубежной почвенно-климатических условиях Северного селекции сортов пшеницы интенсивного типа и Центрального Казахстана, дать им всесто- сегодня имеются значительные достижения. роннею оценку по параметрам урожайности, Новые сорта яровой пшеницы отличаются вы- экологической стабильности и пластичности, сокой продуктивностью, устойчивостью к бо- обеспечив при этом трансферт лучших из них лезням, хорошими качествами продукции. В в сельскохозяйственное производство. В про- этой связи на современном этапе, для успеш- водимых исследованиях полевые стационары ной реализации программы в области точного АО «КАТУ им. С. Сейфуллина» были пред- земледелия наряду с трансфертом и адапта- ставлены следующими географическими точ- ции современных технологий в сельскохозяй- ками: Северо-Казахстанской, Акмолинской и ственное производство Северного Казахстана Карагандинской областями. Такой подход в необходимо уделить большое внимание транс- рамках экологического изучения позволил вы- ферту лучших зарубежных сортов яровой пше- явить у изучаемых сортов их хозяйственную ницы, так как создание сортов интенсивного ценность в различных географических точках типа отечественной селекции потребуется до- Северного и Центрального Казахстана. статочно много времени. Предварительные результаты экологического В климатических условиях Северно- изучения сортов яровой мягкой пшеницы ки- го и Центрального Казахстана в 2018 году на тайской селекции в климатических условиях базе полевых стационаров АО «КАТУ им. С. Северного и Центрального Казахстана пред- Сейфуллина» проводилось экологическое ис- ставлены в таблице 1. пытание перспективных сортов яровой мягкой Таблица 1 – Результаты экологического испытания сортов яровой пшеницы китайской селекции в Северном и Центральном Казахстане (АО «КАТУ им. С. Сейфуллина», 2018 г.) Число Масса ± от Высота Вес зерна Урожай- № Название зерен 1000 стан- растений, с коло- ность, п/п сорта, линии в колосе, семян, дарта, см са, г ц/га шт. г ц/га 1 2 3 4 5 6 7 8 Северо-Казахстанская область (ТОО «Северо-Казахстанская СХОС») St. Астана 130 39,0 2,0 32,0 21,3 - 1 Xn 09 98 40,0 1,8 41,0 26,3 + 5,0 2 Xn 11 73 42,0 2,0 45,4 25,7 + 4,4 3 Xn 12 65 41,5 2,2 46,5 24,4 + 3,1 4 Xn13 65 48,9 1,9 44,0 23,9 + 2,6 5 Xn 10 100 34,0 1,0 36,0 23,9 + 2,6 6 Xn 02 77 34,0 1,4 39,0 21,4 + 0,1 Акмолинская область (КХ «Нива») St. Астана 78 24,0 1,0 42,0 14,9 - 1 Xn11 50 50,5 2,8 55,0 24,0 + 9,7 2 Xn12 53 42,0 1,8 58,0 19,6 + 4,7 3 Xn08 70 43,9 2,2 50,0 18,9 + 4,6 4 Xn13 55 48,5 2,3 50,0 19,0 + 4,1

111 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 5 6 7 8 Карагандинская область (ТОО «Карагандинская СХОС им. А.Ф. Христенко») St. Карагандинская 22 77 28,5 1,5 44,0 24,5 - 1 Xn 04 45 40,4 1,9 44,0 29,7 + 5,2 2 Xn 11 60 49,0 2,38 43,2 29,6 + 5,1 3 Xn13 58 40,0 2,0 48,8 29,1 + 4,6 4 Xn 02 58 51,5 2,1 41,6 28,8 + 4,3 5 Xn 06 55 42,3 1,8 43,2 28,1 + 3,6 6 Xn12 55 44,5 2,28 50,4 26,1 + 1,6 7 Xn 10 86 43,8 1,8 41,6 24,9 + 0,4 Экспериментальные данные, представ- Наиболее ценными будут пластичные сорта, ленные в таблице, свидетельствуют о том, что которые имеют более высокий средний уровень отдельные сорта яровой мягкой пшеницы ки- урожайности и меньший размах колебаний при- тайской селекции имели явное преимущество знаков в меняющихся условиях выращивания. над сортами отечественной селекции, которые Впервые термин «экологическая пластичность» использовались в проводимом эксперименте в был предложен И.И. Пушкаревым в 1932 году качестве стандарта. Например, в Северо-Казах- [21]. Под экологической пластичностью сорта станской области по продуктивности стандарт- подразумевается его биологическая возмож- ный сорт яровой мягкой пшеницы Астана пре- ность приспосабливаться к условиям среды высили следующие сорта китайской селекции: обитания. Предварительные результаты эколо- Xn 09 (прибавка над стандартом + 5,0 ц/га); Xn гического изучения сортов яровой мягкой пше- 11 (прибавка над стандартом + 4,4 ц/га); Xn 12 ницы китайской селекции в климатических ус- (прибавка над стандартом + 3,1 ц/га); Xn 13 (при- ловиях Северного и Центрального Казахстана бавка над стандартом + 2,6 ц/га); Xn 10 (прибав- показали, что отдельные из них обладают до- ка над стандартом + 2,6 ц/га); Xn 02 (прибавка статочно хорошей пластичностью. В проводи- над стандартом + 0,1 ц/га). В Акмолинской об- мом эксперименте в различных географических ласти стандартный сорт яровой мягкой пшени- точках у сорта яровой мягкой пшеницы Xn 11 цы превысили: Xn 11 (прибавка над стандартом превышение над стандартным сортом яровой + 9,7 ц/га); Xn 12 (прибавка над стандартом + мягкой пшеницы Астана составляла + 4,4 ц/га 4,7 ц/га); Xn 08 (прибавка над стандартом + 4,6 (Северо-Казахстанская область), в Акмолин- ц/га); Xn 13 (прибавка над стандартом + 4,1 ц/ ской области данный показатель находился на га). В Карагандинской области по продуктивно- уровне + 9,7 ц/га. В Карагандинской области сти стандартный сорт яровой мягкой пшеницы превышение сорта яровой мягкой пшеницы Карагандинская 22 превысили сорта китайской Xn 11 над стандартным сортом яровой мяг- селекции: Xn 09 (прибавка над стандартом + 5,0 кой пшеницы Карагандинская 22 составляло ц/га); Xn 11 (прибавка над стандартом + 4,4 ц/ + 5,1 ц/га. Сорт яровой мягкой пшеницы Xn12 га); Xn 12 (прибавка над стандартом + 3,1 ц/га); имел превышение над стандартным сортом Xn 13 (прибавка над стандартом + 2,6 ц/га); Xn Астана (Северо-Казахстанская область) + 3,1 10 (прибавка над стандартом + 2,6 ц/га); Xn 02 ц/га, в Акмолинской области превышение над (прибавка над стандартом + 0,1 ц/га). стандартом сортом у данного сорта составило Из литературных источников известно, + 4,7 ц/га. В Карагандинской области превыше- что важнейшим требованием, предъявляемым ние у сорта яровой мягкой пшеницы Xn 12 над к сорту, является его устойчивость к экологи- стандартным сортов яровой мягкой пшеницы ческим факторам среды. В районах с резким Карагандинская 22 составило +1,6 ц/га. Сорт проявлением неблагоприятных элементов кли- яровой мягкой пшеницы Xn 13 в Северо-Казах- мата, эта проблема особенно актуальна. Для станской области превысил стандартный сорт сельскохозяйственного производства важно яровой мягкой пшеницы Астана на +2,6 ц/га, в подобрать сорта, стабильные по урожайности Акмолинской области на + 4,1 ц/га, в Караган- и пригодные для возделывания в различных динской области данный сорт превысил стан- почвенно-климатических условиях региона. дартный сорт яровой пшеницы на + 4,6 ц/га. 112 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Обсуждение полученных результатов Несмотря на неоднократные попытки кой пшеницы наносят грибные болезни, среди технологического совершенствования сель- которых, наиболее опасными являются – бурая скохозяйственного производства северных об- и стеблевая ржавчина. При уровне урожая 25- ластей Казахстана, оно все еще базируется на 30 ц/га районированные на севере Казахстана эксплуатации естественного плодородия почв. сорта яровой мягкой пшеницы полегают, что Средняя урожайность зерновых культур на се- оказывает существенное влияние на продук- вере Казахстана ниже 20 ц/га. В тоже время в тивность и качество производимой продукции. развитых странах данный показатель достига- При этом следует отметить, что агротехни- ет 60-80 ц/га. В настоящее время одним из наи- ческими средствами предотвратить или даже более эффективных методов решения проблем уменьшить полегание хлебов чрезвычайно развития сельскохозяйственного производства трудно. В настоящее время сколько-нибудь и его гармонизация с другими сферами приро- надежных агротехнических способов борьбы допользовательского комплекса является при- с полеганием зерновых культур в производ- менение прецизионных сельскохозяйственных ственной практике не иметься. Значительно технологий, так называемого точного земле- более действенное и экономически эффектив- делия, как комплексного средства управления ное средство в борьбе с полеганием хлебов – природно-техногенными системами. Как пока- создание неполегающих сортов. Известно, что зывает опыт развитых стран, таких как США, ржавчина в годы сильных эпифитотий может Канада, Австралия, точное земледелие карди- снизить урожай зерновых культур в 2 раза и нально меняет сельскохозяйственную отрасль. более. Посев в оптимальные сроки, внесение Оно способствует получению высоких урожа- калийных и фосфорных удобрений и другие ев без истощения почвы, причем с рациональ- агротехнические приемы только в незначи- ным использованием ресурсов. Опыт ведущих тельной степени уменьшают вред, наносимый западных стран с развитой аграрной сферой этой болезнью, в то время как при замене по- свидетельствует, что данные страны прошли ражаемых сортов ржавчиноустойчивыми рез- своего рода «технологическую революцию». ко увеличивается урожайность. В этой связи К примеру, в данных странах классическое интенсификация земледелия Северного Казах- экстенсивное земледелие вытесняется точным стана ставит перед селекцией как одну из пер- земледелием, широко используются геоинфор- воочередных задач – создание высокопродук- мационные технологии, многооперационные тивных сортов яровой пшеницы устойчивых к энергосберегающие сельскохозяйственные полеганию, болезням и вредителям, ценных по агрегаты и другое. Таким образом, в системе качеству продукции, хорошо использующих точного земледелия повышение продуктивно- высокий агротехнический фон. Таких сортов сти яровой пшеницы достигается эффективны- в арсенале региональной селекции не имеется. ми приемами агротехники, использованием со- В настоящее время на севере Казахстана недо- временных и более совершенных технических статок в организации селекции, и ее отстава- средств, внесением высоких доз минеральных ние по зерновым культурам ощущается осо- удобрений и т. д. Однако наряду с этим важное, бенно заметно. Идти в селекции на один шаг а часто решающее значения в деле повышения сзади отвсе возрастающей культуры земледе- продуктивности яровой мягкой пшеницы при- лия – значить никогда не достичь намеченной надлежит сорту. В климатических условиях цели. В этой связи в практической селекции Северного Казахстана продуктивность сортов Северного Казахстана необходима кардиналь- яровой мягкой пшеницы в большинстве слу- ная перестройка селекционной программы чаев сдерживается из-за негативного влияния для яровой пшеницы. В тоже время в данной часто повторяющихся засух. В тоже время в программе необходимо уделять должное вни- благоприятные по увлажнению годы особенно мании трансферту сортов яровой пшеницы из большой ущерб продуктивности яровой мяг- стран дальнего и ближнего зарубежья.

Список литературы

1 Кадыров М.А. Стратегия экономически целесообразной адаптивной интенсификации си- стем земледелия Беларуси //В.И.З.А. групп. – Минск, 2004. 113 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2 Дубицкий А.Ф. Где течет Ишим. – Алма-Ата, 1965. – 307 с. 3 Бекмаханов Е.Б. История Казахской ССР. – Алма-Ата, 1968. – 80 с. 4 Артыкбаев Ж.О. История Казахстана.- Астана, 2004. – 159с. 5 Швидченко В.К.,Савин Т.В., Иманмади Д. Развитие в северном ре-гионе Казахстана си- стемы органического земледелия: проблемы, перспективы // Международная научно-практиче- ская конференция "Органическое сельское хозяйство в Республике Казахстан: настоящее и бу- дущее". - 2016. - С.137-145 6 Сомова С. В. Полевые севообороты на южных чернозёмах северно-го Казахстана «Вест- ник НГАУ»/ - N. 1 (46). -2018. – 65-71 7 Глухих М.А. Влага черноземов Зауралья и пути ее эффективного ис-пользования / М.А.Глухих. Москва-Берлин. Директ-Медиа, - 2015. – 359 с. 8 Якушева О.И. Влияние внутрипольной почвенной неоднородности и уровня интенси- фикации агротехнологий на урожайность яровой пшеницы /Диссертация на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук. – СПб, 2013. 9 Якушев В.П. На пути к точному земледелию / В.П. Якушев. СПб.: Изд. ПИЯФ РАН. – 2002. – 458 с. 10 Васильчук Н.С. Методы селекции яровой твердой пшеницы (Tr.DurumDest.) на про- дуктивность и качество зерна в Нижнем Поволжье /Автореф. дис. докт. с.-х. наук. – Саратов, 1999. – 276 с. 11 Жученко А.А. Адаптивное растениеводство. – Кишенев, 1999. – 431с. 12 Жученко А.А. Фундаментальные и прикладные научные приоритеты адаптивной ин- тенсификации растениеводства ХХI века. – Саратов, 2000. – 275 с. 13 Жученко А.А. Адаптивная система селекции растений //Эколого-генетические основы. – М.: ООО Агрорус. – 2001. -№. 1. – 780 с. 14 Friedrich Laidig, Hans-Peter Piepho, Dirk Rentel, Thomas Drobek, Uwe Meyer, and Alexandra Huesken Breeding progress, environmental variation and correlation of winter wheat yield and quality traits in German official variety trials and on-farm during 1983–2014 // Theor Appl Genet. 2017; 130(1): 223–245. 15 Семин А.С. Изменяйтесь или умрете. – М.: ИКАР. – 1999. – 276 с. 16 Рыбалкин П.Н. Повышение эффективности производства зерна. – М.: Агропромиздат. – 1990. – 224 с. 17 Швидченко В.К. Селекция сельскохозяйственных растений. – Астана, 2006. – 128 с. 18 Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. Выпуск второй: зерновые, крупяные, зернобобовые, кукуруза и кормовые культуры. – М.: Колос. – 1989. – 194 с. 19 Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. – М.: Ко- лос. – 1971. – 239 с. 20 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. – М.: Агропромиздат. – 1985. -№6.– 351с. 21 Корзун О.С., Бруйло А.С. Адаптивные особенности селекции и семеноводства сельско- хозяйственных растений : пособие / О.С. Корзун, А.С. Бруйло. − Гродно: ГГАУ, 2011. − 140 с.

References

1 Kadyrov M.A. Strategiya ekonomicheski tselesoobraznoy adaptivnoy intensifikatsii sistem zemledeliya Belarusi // V.I.Z.A. grupp. – Minsk. 2004. 2 Dubitskiy A.F. Gde techet Ishim. – Alma-Ata. 1965. – 307 p. 3 Bekmakhanov E.B. Istoriya Kazakhskoy SSR. – Alma-Ata. 1968. – 80 p. 4 Artykbayev Zh.O. Istoriya Kazakhstana.- Astana. 2004. – 159 p. 5 Shvidchenko V.K.,Savin T.V., Imanmadi D. Razvitiye v severnom regione Kazakhstana sistemy organicheskogo zemledeliya: problemy. perspektivy // Mezhdunarodnaya nauchno-prakticheskaya konferentsiya "Organicheskoye selskoye kho-zyaystvo v Respublike Kazakhstan: nastoyashcheye i budushcheye". - 2016. - P.137-145 6 Somova S.V. Polevyye sevooboroty na yuzhnykh chernozemakh severno-go Kazakhstana // 114 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

«Vestnik NGAU» - N.1(46). -2018. – 65-71p. 7 Glukhikh M.A. Vlaga chernozemov Zauralia i puti eye effektivnogo is-polzovaniya / M.A.Glukhikh. Moskva-Berlin. Direkt-Media. - 2015. – 359 p. 8 Yakusheva O.I. Vliyaniye vnutripolnoy pochvennoy neodnorodnosti i urovnya intensifikatsii agrotekhnologiy na urozhaynost yarovoy pshenitsy / Dissertatsiya na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata selskokhozyaystvennykh nauk. – SPb. 2013. 9 Yakushev V.P. Na puti k tochnomu zemledeliyu / V.P. Yakushev. SPb.: Izd. PIYaF RAN. – 2002. – 458 p. 10 Vasilchuk N.S. Metody selektsii yarovoy tverdoy pshenitsy (Tr.DurumDest.) na produktivnost i kachestvo zerna v Nizhnem Povolzhye /Avtoref. dis. dokt. s.-kh. nauk. – Saratov. 1999. – 276 p. 11 Zhuchenko A.A. Adaptivnoye rasteniyevodstvo. – Kishenev. 1999. – 431p. 12 Zhuchenko A.A. Fundamentalnyye i prikladnyye nauchnyye prioritety adaptivnoy intensifikatsii rasteniyevodstva KhKhI veka. – Saratov. 2000. – 275 p. 13 Zhuchenko A.A. Adaptivnaya sistema selektsii rasteniy // Ekologo-geneticheskiye osnovy. – M.: OOO Agrorus. – 2001. -№. 1. – 780 p. 14 Friedrich Laidig, Hans-Peter Piepho, Dirk Rentel, Thomas Drobek, Uwe Meyer, and Alexandra Huesken Breeding progress, environmental variation and correlation of winter wheat yield and quality traits in German official variety trials and on-farm during 1983–2014 // Theor Appl Genet. 2017; 130(1): 223–245. 15 Semin A.S. Izmenyaytes ili umrete. – M.: IKAR. – 1999. – 276 p. 16 Rybalkin P.N. Povysheniye effektivnosti proizvodstva zerna. – M.: Agropromizdat. – 1990. – 224 p. 17 Shvidchenko V.K. Selektsiya selskokhozyaystvennykh rasteniy. – Astana. 2006. – 128 p. 18 Metodika gosudarstvennogo sortoispytaniya selskokhozyaystvennykh kultur. Vypusk vtoroy: zernovyye. krupyanyye. zernobobovyye. kukuruza i kormovyye kultury. – M.: Kolos. – 1989. – 194 p. 19 Metodika gosudarstvennogo sortoispytaniya selskokhozyaystvennykh kultur. – M.: Kolos. – 1971. – 239 p. 20 Dospekhov B.A. Metodika polevogo opyta. – M.: Agropromizdat. – 1985. -№6.– 351p. 21 Korzun O.S.. Bruylo A.S. Adaptivnyye osobennosti selektsii i semenovodstva selskokho- zyaystvennykh rasteniy : posobiye / O.S. Korzun. A.S. Bruylo. Grodno: GGAU. 2011. – 140p.

«НАҚТЫ ЕГІНШІЛІК ШЕҢБЕР ЖҮЙЕСІНДЕ ЖАЗҒЫ БИДАЙДЫҢ ӨНІМДІЛІГІН АРТТЫРУ: ПРОБЛЕМАЛАР, ПЕРСПЕКТИВАЛАР»

А.К. Күрішбаев1, a-ш.ғ.д., профессор И.Т. Токбергенов1, ф-м.ғ.к. Б.К. Канафин2,а-ш.ғ.к. Zhengmao Zhang3,PhD В.С.Киян1, PhD В.К. Швидченко1, а-ш.ғ.к., доцент 1 С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected] 2"Солтүстік Қазақстан А-Ш.Т.С.", Солтүстік Қазақстан обл. Аққайын ауданы, Шағалы, 150311, Қазақстан 3Қытайдың Солтүстік-Батыс университеті, Сиян қ., ҚХР

Түйін Берілген жұмыста Солтүстік Қазақстан өңірінде егіншіліктің дамуы тарихының қысқаша тарихының анализі, сонымен қоса нақты егіншіліктің даму перспективалары мен мәселелері берілген. Зерттеушілермен қытай селекциясындағы жаздық бидай соррттарының Солтүстік Қазақстан жағдайындағы, атап айтқанда, келесі географиялық аймақтарда: Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қарағанды аудандарындағы экологиялық сынама нәтижелері берілген. Зерт- 115 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

теу нәтижесінде берілген сорттар бойынша экологиялық икемділік пен тұрақтылыққа «бидай өнімділігіне» байланысты баға берілген. Жекелеген мысалдарда (Xn02,Xn 09, Xn10, Xn11, Xn12, Xn13) қытай сорттарының өнімділігі қазақстандық селекция сорттарынан 0,1ц/г-дан 5 ц/г дейін жоғары болды. Стандарт ретінде жаздық Қарағанды 22 және Астана бидай сорттары берілді. Жаздық бидай сорттарының экологиялық зерттеулері мемлекеттік сорт сараптама әдісі негізінде жүргізілді. Кілттік сөздер: жаздық жұмсақ бидай, сорт, трансферт, егіншілік, экологиялық зерттеу- лер, өнімділік, интеситі егіншілік

«INCREASE OF PRODUCTIVITY OF SPRING SOFT WHEAT IN THE FRAMEWORK OF EXACT FARMING SYSTEM: PROBLEMS, PROSPECTS»

A.K. Kurishbayev1, doctor of agricul.sciences, professor I.T.Tokbergenov1, candidate of phis-math.sciences, B.K.Kanafin2, candidate of agricul.sciences, Zhengmao Zhang3, PhD V.S.Kiyan1, PhD V.K.Shvidchenko1, candidate of agricul.sciences, assistent prof. 1 «S.Seifullin KATU» Jsc, Zhenys av., 62, Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected] 2"North Kazakhstan ACES" Ltd , North Kazakhstan Akkaiyn reg., Chagly vil., 150311, Kazakhstan 3China North-West University, Siyan, China

Summary This paper presents a brief analysis of the history of agriculture in northern Kazakhstan, and also highlights the problems and prospects for the development of precision farming. The researchers presented the results of environmental testing of spring wheat varieties of Chinese breeding in the climatic conditions of Northern Kazakhstan, namely in the following geographical points: North Kazakhstan, Akmola and Karaganda regions. As a result of the research, an assessment was made of the ecological plasticity and stability of these varieties on the basis of the "grain yield". The level of yield of varieties of Chinese selection in some examples (Xn02, Xn09, Xn10, Xn11, Xn12, Xn13) exceeded the level of yield of varieties of Kazakhstan selection from 0.1 cwt/ha to 5 cwt/ha. As a standard, a variety of spring soft wheat Karaganda 22 and Astana was used. Ecological study of varieties of spring wheat was carried out according to the method of state variety testing of agricultural crops. Keywords: spring wheat, variety, transfer, precision farming, ecological study, productivity, intensive farming.

116 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК 633.111«321»:631

РАЗРАБОТКА ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫХ ПАРАМЕТРОВ ОПТИМАЛЬНОЙ МОДЕЛИ СОРТА ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ ДЛЯ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА

Гаджимурадова А.М.1, магистр Жумалин А.Х.1, магистр Zhengmao Zhang2, PhD Соловьев О.Ю.3, магистр Киян В.С.1, PhD Швидченко В.К.1, к.с-х.н. 1Казахский агротехнический университет им. Сейфуллина, пр.Жеңіс 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 2Северо-Западный университет Сельского и Лесного хозяйства, ул.Тайченг, 3 Янлинг, провинция Шэньси, Китай. 3ТОО "Северо-Казахстанская СХОС", Северо-Казахстанская обл., Аккайынский район, с.Чаглы, 150311, Казахстан

Аннотация При разработке предварительных параметров модели сорта яровой мягкой пшеницы для климатических условий Северного Казахстана использовались экспериментальные данные эле- ментов структуры урожая питомника производственного испытания и размножения перспектив- ных сортов и линий яровой пшеницы и яровое тритикале. В работе также использовались данные экологического испытания сортов китайской селекции. В рамках устойчивого развития земледе- лия на севере Казахстана актуальным является возделывание агрохимически эффективных со- ртов. Однако данных об отзывчивости сортов яровой пшеницы на уровень минерального пита- ния в регионе недостаточно. На севере Казахстана необходимы исследования в области изучения отзывчивости сортов яровой пшеницы на внесение высоких доз минеральных удобрений. При этом, следует отметить, что для создания модели сорта для условий Северного Казахстана важны генотипы с широкой нормой реакции, достаточно продуктивные в условиях засушливых лет и в тоже время максимально отзывчивые на выпадения атмосферных осадков во влажные годы. Ключевые слова: идеальная модель сорта, селекция, структурный анализ, продуктивность, атмосферные осадки, интенсивное земледелие, отзывчивость на высокие дозы минеральных удо- брений.

Введение Успех селекции в климатических усло- знаний и опыта селекционеров эмпирическим виях конкретного региона для любой сельско- или «экспертным» путем [3-5]. При построе- хозяйственной культуры в значительной сте- нии модели идеального сорта весьма важным пени определяется объективной разработкой моментом является детальная проработка ос- параметров модели сорта. Модель сорта – это новных ее параметров. Модель сорта, с одной научный прогноз, показывающий каким соче- стороны должна базироваться на уже достиг- танием признаков должны обладать растения, нутых уровнях, которые реализованы в наи- чтобы обеспечить заданный уровень продук- более современных сортах, с другой – она тивности, устойчивости и других требуемых должна учитывать тенденции современных ис- производством качеств [1,2]. В настоящее вре- следований, направленных на принципиально мя существует ряд специфических методиче- новое решение селекционных задач. Модель ских подходов к созданию моделей сортов: се- сорта должна строиться с учетом специфики – лекционный, экологический, математический погодно-климатических особенностей, то есть и т. д. Однако в большинстве случаев модель быть зональной. Периодически, с возникнове- сорта, несмотря на ее значение в селекцион- нием новых требований производства, а также ном процессе, создается на основе обобщения с достижением более высоких уровней каждо-

117 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

го селекционного признака в ней проводятся чать строительные работы. В настоящее время необходимые корректировки. огромное число селекционеров в различных Впервые понятие о модели сорта – со- странах мира имеют свои собственные моде- ртовом идеале (синонимы: идиотип, биологи- ли новых сортов, и выражение этого в реаль- ческая модель) было введено Н.И.Вавиловым но существующих программах – не простая в 1935 году [6]. Однако в его научных трудах дань моде, а насущная потребность в подроб- сокращенный термин «идиотип» не применял- но разработанных селекционных программах, ся. Этот термин в обиход значительно позднее учитывающих все возможные факторы [1,9]. ввел C.M. Donald [7]. Само слово «идиотип» В практической селекции при разработке мо- произошло от греческого «idios», что означа- дели сорта обычно выделяют три этапа. На ет «уникальный, персональный, раздельный, первом этапе ставится задача проведения ге- самостоятельный». Буквально же данный тер- нетического и физиолого-экологического ана- мин переводится как «совокупность идей». В лиза исходного материала, представляющего более широком значении понятие «идиотип» интерес для конкретных почвенно-климати- трактуется как «биологическая модель», кото- ческих условий. Далее составляется програм- рая определяет наибольшую продуктивность ма скрещиваний. При этом при составлении сорта в определенных условиях среды [8]. Это данной программы обращается внимание на сорт будущего, способный давать предельно минимальное число отрицательных призна- возможный урожай (теоретически возможный ков и свойств у компонентов скрещивания, а в соответствии с биоклиматическим потенци- также выбор минимально допустимого числа алом конкретного почвенно-климатического наиболее эффективных комбинаций для соз- региона). По существу, «идиотип» – один из дания запроектированного идиотипа. Второй вариантов моделей (лучший идеальный вари- этап включает непосредственно скрещивание ант), перспективная цель селекции. Современ- – объединение в новых генотипах растений ная селекционная наука не дает возможности запроектированных признаков. На этом этапе составить полное представление об идиотипе особое место отводится генетическим иссле- в приведенном выше понимании. Сегодня в дованиям и, прежде всего, большое внимание практической селекции гораздо реальнее соз- уделяется изучению закономерностей насле- дание моделей сортов, рассчитанных на опре- дования признаков и свойств, а также элемен- деленную, достаточно близкую перспективу, там моделирования. На третьем этапе на осно- но реально достижимый в этой перспективе ве проведенных исследований осуществляется уровень урожайности в сочетании с другими, отбор тех растений в гибридных потомствах, не обязательно должен быть идеальными. Он которые сочетают запроектированные призна- должен быть лучшим, чем у существующих ки и свойства модельного генотипа. сортов. Таким образом, в современном по- В настоящее время в методическом от- нятии модель сорта можно трактовать как ношении при создании модели сорта для кон- научный прогноз, предсказывающий, каким кретных почвенно-климатических условий должен быть сорт и его отдельные признаки. многие селекционеры используют селекци- При этом данный сорт при заданных услови- онный подход. Главное достоинство селекци- ях выращивания наилучшим образом должен онного подхода – его всеобщая доступность, удовлетворять требованиям, предъявляемым а также наиболее полный охват признаков и производством [3]. свойств сорта. Основное слабое место этого Проблема создания модели сорта акту- подхода к созданию моделей сортов – его не- альна для всех сельскохозяйственных культур. достаточно строгая научная обоснованность. Разработка ее в конкретном почвенно-клима- Новым подходом к оптимизации построения тическом регионе позволяет селекционеру бо- моделей сортов является использование ин- лее эффективно и экономично создавать сорта, формационных технологий, которые применя- максимально возможно приближающиеся к ются для повышения эффективности теорети- идеальным. В.Е.Писарев отмечал, что уста- ческих и прикладных исследований в области новление экотипа сорта в селекционном деле, селекции растений. Широкое применение ин- должно играть ту же роль, что в инженерном формационных технологий в селекции сдер- деле при составлении технического проекта, живается в основном отсутствием комплекса без которого ни один инженер не решится на- математических моделей, которые наиболее 118 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

полно отражали бы сложности реального объ- приводит к потере способности модели адек- екта и дали бы более высокую точность на- ватно отражать интересующие селекционеров учного прогноза. В этом случае необходимо признаки и свойства сорта. Поиск компромис- ограничение степени сложности поставленной са между сложностью и простотой при выборе задачи, так как введение большого числа пара- параметров, учитываемых в модели, требует, метров в модель усложняет ее, что вызывает прежде всего, профессиональных знаний в об- возрастание неопределенности, связанной с ласти селекции и растениеводства исследуе- ошибками определения отдельных параметров мых культур. модели. В то же время чрезмерное упрощение Исходный материал, методика проведения исследований, погодные условия Исходным материалом для проведения ность зерна. Экологическое изучение сортов исследований послужили сорта и перспектив- яровой пшеницы проводили согласно методи- ные линии яровой мягкой пшеницы и яровое ки государственного сортоиспытания сельско- тритикале. Изучение перспективных линий со- хозяйственных культур. ртов яровой мягкой пшеницы и сортов яровое Суммарно за лето выпало 268,3 мм осад- тритикале проводилось в питомнике производ- ков, что при норме в 162,0 мм, составило 166 ственного испытания. Изучение сортов яровой % нормы. Средняя температура за летние ме- мягкой пшеницы проводилось в питомнике сяцы была в пределах 18,2°С, что холоднее экологического изучения. Предшественник – нормы на 0,4 °С. Количество осадков с начала пар. В проводимом эксперименте сорта и пер- вегетационного периода 2018 года – 342,7 мм, спективные линии яровой мягкой пшеницы и или 165% нормы. За 2017-2018 сельскохозяй- ярового тритикале высевались согласно обще- ственный год сумма осадков при норме 355,0 принятой агротехники в оптимальные сроки мм, фактически составила 482,1 мм (136% нор- посева (15-25 мая). Посев проводился сеялкой мы), при среднегодовой температуре воздуха ССФК-0,7. Норма высева 3.0 млн. всхожих 1,70С, что на 0,10С холоднее нормы (в основ- зерен на 1 га. Учетная площадь делянки в пи- ном, благодаря прохладной весне). Более точ- томнике экологического изучения – 5 м2. По- но условия увлажнения отражает гидротерми- вторность в опыте 4-х кратная. В питомнике ческий коэффициент (ГТК) т.к. кроме осадков производственного испытания и размножения учитывается температурный режим (отноше- посевная площадь изучаемых перспективных ние суммы осадков и их испаряемости, к сум- линий составляла 3,5 га. ме положительных температур, уменьшенной В течение вегетационного периода про- в 10 раз). В июне и июле 2018 года зерновые водились учеты и фенологические наблюде- культуры были обеспечены влагой удовлет- ния. Определялась густота стояния растений ворительно, ГТК – 1,02-1,05 соответственно. после всходов и перед уборкой, отмечались В августе наблюдалось избыточное переув- дата наступления и длительность фаз онтоге- лажнение, ГТК – 2,82. В целом климатические неза – всходы, кущение, цветение, колошение, условия 2018 года можно характеризовать как созревание. Проводилась оценка образцов на относительно благоприятные для возделыва- устойчивость к засухе, полеганию, воспри- ния основных сельскохозяйственных культур. имчивости к болезням и вредителям. Урожай Интенсивные осадки приходились на их кри- учитывался в фазу полной спелости зерна. тические фазы, однако температурный режим Растения с учётных площадок подвергались и набор тепла отмечался заметным отставани- структурному анализу, оценивались физиче- ем, что затянуло сроки посева, развития и со- ские качества зерна – крупность (масса 1000 зревания растений яровой пшеницы. семян), выполненность, натура и стекловид-

Результаты исследований В литературных источниках имеются адаптивностью. При этом модель сорта долж- сообщения, что одним из путей практической на создаваться, исходя из представлений о реализации модели сорта в селекции должен лучших типах растений, дополненных и углу- являться базовый сорт (прототип). В этой свя- бленных знанием их признаков и свойств, ко- зи модель сорта следует разрабатывать на ос- торые в селекции или вовсе не учитывались, нове лучших сортов, обладающих рекордной или оценивались лишь эмпирическим путем 119 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

[10-13]. При создании предварительных пара- чивости с такой правильностью, что зная ряд метров оптимальной модели сорта для клима- форм для одного вида, можно предвидеть тических условий Северного Казахстана мы нахождение тождественных форм у других руководствовались, прежде всего, данными видов и родов» [15]. Другими словами, если максимальной продуктивности сортов и ги- высокопродуктивные формы растений имеют- бридных форм растений яровой мягкой пше- ся у сортов яровое тритикале, то они должны ницы. Основой для такого подхода являлось встречаться и у сортов яровой мягкой пше- изучение их в соответствующих звеньях се- ницы. В этой связи, согласно закону гомоло- лекционного процесса. Следует отметить, что гических рядов Н.И. Вавилова при создании максимальное выражение признаков растений оптимальной модели сорта яровой пшеницы конкретного сорта или гибридной комбинации можно использовать не только структурные (линии) определялось с учетом зависимости показатели лучших сортов яровой пшеницы, элементов структуры урожая от сложившихся но и структурные показатели других сельско- погодных условий, так как создание модели хозяйственных культур, в частности, результа- сорта возможно только при выявлении всего ты структурного анализа лучших сортов яро- комплекса взаимосвязей признаков растений вого тритикале. и изученности конкурентности генотипов [14]. Общеизвестно, что урожайность зерно- Кроме того, при разработке предварительных вых колосовых культур в условиях различно- параметров модели сорта яровой мягкой пше- го выращивания в основном зависит от числа ницы мы использовали структурные показа- продуктивных стеблей на единицу посевной тели такой культуры как яровое тритикале. В площади, числа продуктивных колосков в ко- настоящее время в литературных источниках лосе, числа и массы зерна с колоса. В наших ис- о возможности использования для создания следованиях продуктивность яровой пшеницы оптимальной модели сорта пшеницы на осно- в значительной степени определялась густотой ве структурного анализа других сельскохозяй- стояния растений на единицу площади посева. ственных культур сообщений не имеется. И Согласно данным таблицы 1 в климатических все же, на наш взгляд такой подход является условиях 2018 года продуктивность перспек- правильным и теоретически обоснованным. тивных линий яровой мягкой пшеницы в зна- Данное положение подтверждается законом чительной степени определялась количеством гомологических рядов, сформулированным сохранившихся растений перед уборкой. В Н.И. Вавиловым: «Виды и роды, генетически целом подобная закономерность наблюдалась близкие между собой, характеризуются тож- и на сортах яровое тритикале. дественными рядами наследственной измен- Таблица 1 – Зависимость продуктивности яровой мягкой пшеница и яровое тритикале от густоты стояния растений на единице площади (Полевой стационар АО «КАТУ им. С. Сейфуллина», ТОО «Северо-Казахстанская СХОС, Северо-Казахстанская область, питомник производственного испытания, 2018 год) Вес зерна Число рас- № Масса ± от с колоса, тений на 1 Урожай- п/п Сорт, линия 1000 Стандар- г м2 уборке, ность, ц/га семян, г та, ц/га шт. Яровая мягкая пшеница St. Астана 1,9 30,7 154 26,0 - 1. Лютесценс ШВК/П2006 1,2 30,2 229 34.3 + 8,0 2. Лютесценс ШВК/Г2006 0,9 31,0 209 30,0 + 4,0 Яровое тритикале St. Астана 1,9 30,7 154 26,0 - 1. Даурен 2,4 44,0 246 40,0 + 14,0 2. Россика 1,6 42,0 311 37,0 + 11,0

120 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Известно, что густота продуктивного которых способны формировать несколько ко- стеблестоя у зерновых колосковых культур лосоносных стеблей. По-видимому, селекция определяется сохранностью растений к убор- данной культуры в регионе должна строиться ке и продуктивной кустистостью. В этой свя- на стратегии создания сортов, растениям ко- зи при создании модели сорта очень важно торых генетически свойственен один хорошо учитывать «стеблеобразующую способность» развитый колосоносный стебель. растений яровой пшеницы, так как продуктив- Кроме густоты продуктивного стебле- ная кустистость у зерновых культур является стоя, который определяется выживаемостью наиболее значимым и уязвимым элементом продуктивных растений к уборке и продук- урожая зерна. В оценке значения кущения зер- тивной кустистостью такие показатели как новых хлебов в литературе нет единого мне- масса 1000 зерен и масса зерна с одного коло- ния. Некоторые исследователи рассматривают са оказывают существенное влияние на про- кущение как нежелательное явление, особенно дуктивность сорта. Крупность зерна является в зоне неустойчивого увлажнения. Они счи- весьма существенным показателем, определя- тают, что на образование вторичных стеблей ющим уровень урожая и товарные качества затрачивается много воды и питательных ве- зерна [16]. Масса 1000 зерен является сорто- ществ, из-за чего ухудшается снабжение ими вым признаком, но значительно варьирует под главных стеблей, а урожай вторичных стеблей воздействием погодных условий. Особенно недостаточен, чтобы возместить недобор зер- пагубно воздействуют засухи, сопровожда- на главных стеблей. В связи с этим для усло- ющиеся суховеями, в период формирования вий сухой степи севера Казахстана воз- репродуктивных органов и налива зерна [17]. можно идеальным будет такой сорт яровой Под воздействием засух резко снижается озер- пшеницы, растениям которого генетически ненность колоса, масса зерна с колоса и масса свойственен один хорошо развитый стебель. 1000 зерен, что влияет на увеличение произ- В данном случае создать оптимальные пара- водства зерна, стабильность урожайности и метры стеблестоя для предполагаемой моде- качества. Сорта, отличающиеся в засушливых ли сорта яровой пшеницы не представляет условиях хорошо выполненным крупным зер- особой сложности, так как густоту стояния ном, имеют повышенную засухоустойчивость. стеблестоя можно регулировать агротехниче- Чем меньше варьирует масса 1000 зерен у скими приемами. При этом следует отметить, сортов, тем выше их экологическая пластич- что если продуктивная кустистость является ность и приспособленность к местным усло- генетически обусловленным фактором, то соз- виям возделывания. Ряд авторов указывают на дание растений яровой пшеницы, которым ге- положительную роль массы 1000 зерен в фор- нетически свойственен один хорошо развитый мировании урожайности и корреляционную стебель возможно только на основе методов зависимость между этими признаками [18,19]. селекции с использованием целенаправлен- В наших исследованиях масса 1000 зерен у ного отбора на данный признак. Поиск таких перспективных линий яровой мягкой пшени- растений в соответствующих звеньях селекци- цы в питомнике производственного испыта- онного процесса также не представляет особой ния находилась на уровне стандартного сорта сложности. Оценку селекционного материала яровой мягкой пшеницы Астана. Сорта ярово- в данном случае необходимо проводить в усло- го тритикале Россика и Даурен значительно виях разреженного посева на высоком агротех- превысили по данному показателю стандарт- ническом фоне с использованием орошения. ный сорт (таблица 1). Масса 1000 зерен у из- Таким образом, на наш взгляд при разработке учаемых сортов пшеницы китайской селекции оптимальной модели сорта фактор густоты в питомнике экологического испытания на- стояния растений на единице площади должен ходилась в пределах от 36,0 г (сорт Xn 10) учитываться, но только не путем создания ме- до 46,5 г (сорт Xn 12). У стандартного сорта тодами селекции исходных форм растений яро- яровой мягкой пшеницы Астана данный пока- вой пшеницы, обладающих высокой способно- затель находился на уровне 32,0 г. При этом стью реализовывать потенциал продуктивного следует отметить, что отдельные сорта яровой кущения. Другими словами для условий сухой пшеницы китайской селекции, в проводимом степи севера Казахстана нет необходимости эксперименте, обладая относительно высокой создавать сорта яровой пшеницы, растения массой 1000 зерен, характеризовались и высо- 121 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ким весом зерна с оного колоса: Xn 12 (2,2 г); деленный интерес при разработке параметров Xn 11(2,0 г); Xn 13 (1,9 г) (таблица 2). В этой оптимального сорта яровой мягкой пшеницы связи данные сорта могут представлять опре- для условий Северного Казахстана.

Таблица 2 – Результаты экологического испытания сортов яровой пшеницы в Северо-Казахстанской области (Полевой стационар АО «КАТУ им. С. Сейфуллина», ТОО «Северо-Казахстанская СХОС», 2018 г.) Число Масса Высота Вес зерна Урожай- № Название зерен 1000 ± от растений, с колоса, ность, п/п сорта, линии в колосе, семян, стандарта см г ц/га шт. г St. Астана 130 39,0 2,0 32,0 21,3 - 1 Xn 09 98 40,0 1,8 41,0 26,3 + 5,0 2 Xn 11 73 42,0 2,0 45,4 25,7 + 4,4 3 Xn 12 65 41,5 2,2 46,5 24,4 + 3,1 4 Xn 13 65 48,9 1,9 44,0 23,9 + 2,6 5 Xn 10 100 34,0 1,0 36,0 23,9 + 2,6 6 Xn 02 77 34,0 1,4 39,0 21,4 + 0,1 7 Xn 06 71 36,0 1,5 38,0 20,3 - 1,0 8 Xn 03 58 21,0 1,0 43,0 17,0 - 4,3 9 Xn 08 100 39,0 1,8 40,0 15,2 - 6,1 10 Xn 04 54 25,0 0,9 39,0 14,9 - 6,4

HCP0.05 2,3 В настоящее время в ряде западных и большим потерям зерна. Кроме того на севе- стран созданы низкорослые сорта яровой пше- ре Казахстана в целях предохранения почвы от ницы, обладающие высокой продуктивностью ветровой эрозии и накопления зимних осадков колоса. Данные сорта относятся к интенсив- необходимым условием является оставление ному типу. В мировой селекционной практике после уборки зерновых культур достаточно создание низкорослых сортов яровой пшеницы высокой стерни. Сорта яровой пшеницы из- необходимое условие в селекции на продук- за своей низкорослости оставляют после себя тивность и устойчивость к полеганию. Однако не высокую стерню. При раздельной уборке такой подход при создании высокопродуктив- такая стерня может не выдержать скошенной ных сортов яровой пшеницы для климатиче- массы, вызвав тем самым ее проваливание на ских условий Северного Казахстана не может почву, что затруднит просушивание и обмолот являться основополагающим направлением. валков. В связи с этим, на севере Казахстана Это обусловлено тем, что в регионе имеются селекция сортов пшеницы на короткостебель- экономические и природные факторы, которые ность не представляет большого практическо- несколько ограничивают тенденцию к умень- го интереса. На наш взгляд высота растений у шению длины соломины. Например, обилие яровой пшеницы должна находиться на уровне прямого света в регионе при небольших за- 60-80 см. пасах влаги в почве тормозит рост и развитие При создании модели сорта яровой пше- растений пшеницы, обуславливая тем самым ницы для климатических условий Северного типичную для зоны низкорослость хлебов. В Казахстана речь идёт не только о повышении засушливые годы даже высокорослые сорта продуктивности культуры, но и о создании из-за уменьшения длины соломины становятся растений с высоким адаптивным потенциа- малопригодными к механизированной уборке. лом, который наиболее отчётливо проявляется Низкорослость – обычное явление в местных на фоне действия неблагоприятных факторов условиях, затрудняющая проведение раздель- внешней среды, как в острозасушливые, так и ной уборки зерновых культур, как правило, во влажные годы. В этой связи в регионе не- ведет к замедлению темпов уборочных работ обходимо такой морфотип, который бы макси-

122 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

мально как во влажные, так и в острозасуш- составлять 30-35 центнеров с 1 гектара. Про- ливые годы соответствовал идеальному сорту. дуктивная кустистость должна находиться на При этом модель яровой пшеницы должна уровне 1 стебля. Число зёрен в колосе должно учитывать его региональное назначение и ис- составлять не ниже 40-42 шт., масса 1000 зёрен пользование. При разработке предваритель- 45-50 г. Количество продуктивных стеблей ных параметров модели сорта яровой пше- перед уборкой должно варьировать в пределах ницы мы, прежде всего, руководствовались 250-280 шт./м2. Устойчивость к поражению данными тех сортов и форм растений, которые стеблевой и бурой ржавчиной должно состав- в климатических условиях 2018 года проявили лять 100%. При этом следует отметить, что максимальную продуктивность. Кроме того, в предварительные параметры оптимальной мо- основу оптимальной модели сорта яровой пше- дели сорта яровой пшеницы, представленные ницы нами были положены структурные по- в таблице 3, основаны на результатах изучения казатели сортов и гибридных форм растений, сортов пшеницы в благоприятный по увлажне- которые имели максимальную выраженность нию атмосферными осадками период времени. конкретного признака. Предварительные пара- Безусловно данная модель будет требовать су- метры модели сорта яровой мягкой пшеницы щественной корректировки с использованием представлены в таблице 3. Согласно данным физиолого-экологического анализа данных, этой таблицы, потенциальная продуктивность полученных в годы с неблагоприятным выпа- модельного сорта яровой пшеницы должна дением атмосферных осадков.

Таблица 3 – Предварительные параметры модели сорта яровое тритикале для климатических условий Северного Казахстана (Полевой стационар АО «КАТУ им. С. Сейфуллина», ТОО «Северо-Казахстанская СХОС», 2018 г.) Показатели сортов Единица Модельный Признаки измерения St. Дарен Xn 11 (Tr. aestivum) (Triticale) (Tr.aestivum) Продолжительность периода кол-во дней 90 85 80-90 вегетации Зерновая продуктивность ц/га 40,0 29,6 35-40 Масса 1000 зерен г 44,0 49,0 45-50 Масса зерна с 1 колоса г 2,4 2.28 2,0-2,3 Высота стебля см. 75-80 60 60-80 Продуктивная кустистость шт. 1,3 1,1 1,0 растения Кол-во продуктивных сте- шт./м2 246 250 250-280 блей перед уборкой Устойчивость к полеганию балл 9 9 9 Устойчивость к бурой и % 100 100 100 стеблевой ржавчине Обсуждение полученных результатов Известно, что селекция растений воз- высоких устойчивых урожаев. С ростом ин- никла и развивалась одновременно с земле- тенсификации сельскохозяйственного произ- делием. В истории их развития можно лег- водства, возделываемые на севере Казахстана ко проследить одну общую закономерность: сорта яровой пшеницы перестают удовлетво- улучшение условий возделывания растений рять производителя, так как их генетический сопровождалось созданием сортов, способных потенциал нацелен не на максимальную, а на их реализовывать. В современном земледелии реальную урожайность, которая обычно бази- сорт выступает как самостоятельный фактор руется на средних показателях. Практически повышения урожайности, наряду с техноло- все без исключения сорта яровой пшеницы гией выращивания имеет большое, а в ряде региональной селекции относятся к экстенсив- случаев решающее, значение для получения ному типу развития. Даже в благоприятные по 123 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

увлажнению годы продуктивность данных со- ционной практике существует два основных ртов в регионе не высокая. типа реакции сортов яровой мягкой пшеницы Так, средняя урожайность по хозяйству на внесение удобрений. Одни сорта способны сортов яровой мягкой пшеницы в производ- давать относительно хороший урожай на низ- ственных посевах ТОО «Северо-Казахстанская ком агрофоне, однако, при внесении больших СХОС» по паровому предшественнику в 2018 доз удобрений, они не дают соответствующей году составляла 22,48 ц/га, у яровой твер- прибавки урожая. Другие – отзывчивы на вне- дой пшеницы данный показатель находился на сение высоких доз минеральных удобрений. уровне 18,25 ц/га. Средняя урожайность по Данные сорта могут реализовать свою потен- хозяйству сортов яровой мягкой пшеницы по циальную продуктивность только на высоком стерневому предшественнику составляла 12,43 агрофоне. Отсутствие экспериментальных ц/га (таблица 4). Это свидетельствует о том, данных о генетически обусловленных особен- что оплата вносимых доз минеральных удо- ностях минерального питания возделываемых брений на паровом и стерневом предшествен- в хозяйстве сортов яровой пшеницы является никах довольно низкая. В рамках устойчивого одной из главных причин их относительно не развития земледелия на севере Казахстана ак- высокой урожайности. Выбор фона для созда- туальным является возделывание агрохими- ния агрономически эффективных сортов опре- чески эффективных сортов. Однако, данных деляется типом сорта и заданной моделью. об отзывчивости сортов яровой пшеницы на Селекционная модель для сортов первого типа уровень минерального питания в регионе не- должна создаваться для обедненных и бедных достаточно для выбора сорта, наиболее отзыв- фонов. Последние могут быть получены путем чивого на применение удобрений. Сравнение намеренного истощения почвы за счет интен- же сортов только на одном, общепринятом для сивного насыщения севооборота культурами с климатической зоны фоне минерального пита- большим выносом элементов питания, разме- ния, не дает объективной оценки сортов в от- щения посевов по плохому предшественнику ношении их потенциальной продуктивности. или в конце севооборотного звена. Селекци- В этой связи, при создании модели со- онная модель для сортов второго типа должна рта, отвечающей требованиям интенсивного создаваться для сортов обладающих высокой земледелия, необходимо проведение исследо- отзывчивостью на внесение больших доз ми- ваний в области отзывчивости сортов яровой неральных удобрений. Такие сорта должны пшеница на внесение высоких доз минераль- обладать повышенной азотоемкостью, эконо- ных удобрений. При этом следует отметить, мически при этом окупая азот урожаем био- что создание сорта лучшего, чем существую- массы зерна. Безусловно, что применяемые щие, возможно, так как на современном эта- дозы удобрений (как и их сочетания) должны пе развития селекции генетический предел разрабатываться и уточняться для конкретного ни у одной сельскохозяйственной культуры почвенно- климатического региона. еще не достигнут. В настоящее время в селек- Таблица 4 – Фактическая продуктивность сортов яровой пшеницы в климатических условиях 2018 года (ТОО « Северо-Казахстанская СХОС, Северо-Казахстанская обл.) № 2018г. Площадь, га поля культура сорт урожайность, ц/га 1 2 3 4 5 Предшественник пар №8 260 м. пшеница Карабалыкская 20 15,43 №9 430 м. пшеница Карабалыкская 20 21,15 №21 139 м. пшеница Карабалыкская 20 16,99 Среднее 17,85 308 м. пшеница Астана 22,2 №2 377 м. пшеница Астана 21,5 Среднее 21,85

124 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 4 1 2 3 4 5 №1а 366 м. пшеница Шортандинская 2012 27,5 №7 305 м. пшеница Шортандинская 2012 28,0 Среднее 27,75 Среднее по хозяйству 22,48 163 тв. пшеница Дамсинская янт. 26,5 №2 234 тв. пшеница Дамсинская янт. 11,4 Среднее по хозяйству 18,25 Предшественник пшеница №2 218 м. пшеница Карабалыкская 20 8,98 №4 378 м. пшеница Карабалыкская 20 10,87 Среднее 9,92 №1 466 м. пшеница Астана 15,8 №5 167 м. пшеница Астана 18,8 №7 104 м. пшеница Астана 20,8 Среднее 18,46 №5 420 м. пшеница Астана - 2 17,0 №6 365 м. пшеница Астана - 2 9,18 №7 359 м. пшеница Астана - 2 9,01 Среднее 11,73 №1б 315 пшеница Омская 35 9,4 №5 179 пшеница Омская 35 8,4 №6 149 пшеница Омская 35 11,2 №9 396 пшеница Омская 35 9,5 Среднее 9,62 Среднее по хозяйству 12,43

На севере Казахстана урожай яровой ваемых сортов должна достигать 35-40 ц/га пшеницы в значительной степени зависит от и более. В засушливые же годы, вновь созда- климатических условий, которые весьма не ваемые сорта интенсивного типа должны со- устойчивы по годам. Общая засушливость хранять стабильный уровень урожайности, климата препятствует выведению для богарно- который должен находиться на уровне 15-20 го фона сортов яровой пшеницы, отвечающих ц/га. В этой связи для агрономической прак- требованиям интенсивного земледелия. Одна- тики Северного Казахстана важны генотипы с ко в регионе на ряду с засушливыми бывают широкой нормой реакции, достаточно продук- и влажные годы. Именно в такие годы, когда тивные в условиях засушливых лет и, в тоже урожайность сортов яровой пшеницы дости- время, максимально отзывчивые на выпаде- гает 25 ц/га и более оказывают большое влия- ния атмосферных осадков во влажные годы. ние на валовой сбор зерна, а, следовательно, и При этом следует отметить, что при селекции на общие зерновые балансы этого обширного сортов пшеницы интенсивного типа для бо- региона. гарного фона в условиях Северного Казахста- Таким образом, при селекции интенсив- на главным направлением будет совмещение у ных сортов пшеницы на Севере Казахстана них признаков ксерофильности и гигрофиль- необходима ориентация именно на влажные ности. В целом поставленная задача довольно годы. При этом урожайность у вновь созда- сложная, но вполне разрешимая.

125 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Список литературы

1 Бороевич С. Принципы и методы селекции растений. М.: Колос, 1984. 344 с. 2 Мальчиков П.Н., Вьюшков А.А., Мясникова М.Г. Формирование моделей сортов твер- дой пшеницы для Средневолжского региона. Самара: Самар. науч. центр РАН, 2009. 112 с. 3 Кумаков В.А. Физиологическое обоснование моделей сортов пшеницы. М.: Колос, 1985. 270 с. 4 Новоселов С.Н. Философия идеотипа сельскохозяйственных культур. i. методология и методика // Научный журнал КубГАУ. №24(8). 2006. – с.5-27 5 Фоменко М.А. Особенности селекции озимой мягкой пшеницы на продуктивность и ка- чество зерна в условиях степной зоны Ростовской области // Рассвет. – 2003. – 193 с. 6 Вавилов Н.И. Генетика на службе социалистического земледелия // Теоретические осно- вы селекции. М.: Наука, 1987. С. 142-167. 7 Donald C.M. The breeding of crop ideotypes // Euphytica. 1968. Vol.17. P. 385-403. 8 Foltyn J. Determination of the quantitative characteristics of wheat and barley ideatype for Central Europe // Sci.agribohemose. 1977. Vol.9, № 1. P. 13-19. 9 Мамонов Л.К. О предварительной физиологической модели сорта озимой пшеницы для Северного Казахстана // Повышение продуктивности и устойчивости зерновых культур. Алма- Ата: Наука, 1979. С. 26-33. 10 Лепехов С.Б. Признаки с отрицательными эффектами и их значение для селекции мяг- кой пшеницы (Triticum aestivum L.) // Вавиловский журнал генетики и селекции. 2016. – N.20(3). c.337-343 11 Богдан П.М., Коновалова И.В., Клыков А.Г. Урожайность и параметры адаптивности сортов мягкой и твердой пшеницы в условиях Приморского края // Дальневосточный аграрный вестник. 2018. – N. 4(48). – c. 26-32 12 А.В. Швидчено, Т.В.Савин, А.М.Тысленко, Д.В.Зуев, О.Ю.Соловьев Разработка пред- варительных параметров оптимальной модели сорта яровое тритикале для климатических усло- вий сухой степи северного Казахстана // Вестник Науки Казахского агротехнического универси- тета имени С. Сейфуллина. - 2016. – № 3(90). - С. 94-102 13 Кабашникова Л.Ф. Фотосинтетический аппарат и потенциал продуктивности хлебных злаков // Национальная академия наук Беларуси. «Беларуская навука». 2011. – 327 с. 14 И.Г. Гребенникова, А.Ф. Алейников, П.И. Степочкин Построение модели сорта яровой тритикале на основе современных информационных технологий // Информатика и вычислитель- ные технологии. – N.21, специальный выпуск 1. - 2016. – с.53-64 15 Вавилов Н.И. Закон гомологических рядов в наследственной изменчивости. Классики советской генетики, 1920-1940. Издательство «Наука» //Ленинград. – 1968. – С. 9-50. 16 Раджарам С. Актуальна ли традиционная селекция? // Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству.- Алматы, 2003.- № 3 (6).- С.7. 17 Янченко В.И., Розова М.А., Мельник В.М. Использование засухоустойчивого генофон- да твердой пшеницы в создании высоко адаптированных сортов сибирского экотипа // Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству.- Алматы, 2004.- № 1-2 (7-8). – С. 31-36. 18 Байтасов А.А., Моргунов А.И., Искаков А.Р., Зеленский Ю.И., Зыкин В.А. Исследова- ние корреляционной зависимости у сортообразцов мягкой яровой пшеницы в различных усло- виях среды // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана.- Алматы, Бастау.-2004.- № 8- С. 28-30. 19 Оковитая Р.Н., Казанцева Л.Н., Лада Т.В. Селекционная ценность генофонда зерновых и зернофуражных культур по массе 1000 зерен в условиях Северного Казахстана // Современные проблемы почвозащитного земледелия и пути повышения устойчивости зернового производства в степных регионах: Сб. докладов международной научно-практической конференции, посвя- щенной 50 - летию РГП «НПЦ зернового хозяйства им. А.И. Бараева» МСХ РК.- Шортанды, 2006.-С.193-197.

126 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

References

1 Boroevich, S. Principles and methods for plants selection. Moscow: Kolos, 1984. 344 p. 2 Mal'chikov, P.N., V'yushkov, A.A., Myasnikova, M.G. Formation of models for grades of firm wheat for Middle Volga region. Samara: Samarskiy Nauchnyy Centr RAN, 2009. 112 p. 3 Kumakov, V.A. Physiological justification of grade models for wheat. Moscow: Kolos, 1985. 270 p. 4 Novoselov S.N. Filosofiya ideotipa selskokhozyaystvennykh kultur. i. metodologiya i metodika // Nauchnyy zhurnal KubGAU. №24(8). 2006. – p.5-27 5 Fomenko M.A. Osobennosti selektsii ozimoy myagkoy pshenitsy na produktivnost i kachestvo zerna v usloviyakh stepnoy zony Rostovskoy oblasti // Rassvet. – 2003. – 193 p. 6 Vavilov N.I. Genetika na sluzhbe sotsialisticheskogo zemledeliya // Teoreticheskie osnovyi selektsii. M.: Nauka, 1987. P. 142-167. 7 Donald C.M. The breeding of crop ideotypes// Euphytica. 1968. Vol.17. P. 385-403. 8 Foltyn J. Determination of the quantitative characteristics of wheat and barley ideatype for Central Europe// Sci.agribohemose. 1977. Vol.9, № 1. P. 13-19. 9 Mamonov L.K. O predvaritelnoy fiziologicheskoy modeli sorta ozimoy pshenitsyi dlya Severnogo Kazahstana // Povyishenie produktivnosti i ustoychivosti zernovyih kultur. Alma-Ata: Nauka, 1979. P. 26-33. 10 Lepekhov S.B. Priznaki s otritsatelnymi effektami i?ikh?znacheniye dlya selektsii myagkoy pshenitsy (Triticum aestivum L.) // Vavilovskiy zhurnal genetiki i selektsii. 2016. – N.20(3). p.337-343 11 Bogdan P.M.. Konovalova I.V.. Klykov A.G. Urozhaynost i parametry adaptivnosti sortov myagkoy i tverdoy pshenitsy v usloviyakh Primorskogo kraya // Dalnevostochnyy agrarnyy vestnik. 2018. – N. 4(48). – p. 26-32 12 A.V. Shvidcheno. T.V.Savin. A.M.Tyslenko. D.V.Zuyev. O.Yu.Solovyev Razrabotka predva- ritelnykh parametrov optimalnoy modeli sorta yarovoye tritikale dlya klimaticheskikh usloviy sukhoy stepi severnogo Kazakhstana // Vestnik Nauki Kazakhskogo agrotekhnicheskogo universiteta imeni S. Seyfullina. - 2016. – № 3(90). - P. 94-102 13 Kabashnikova L.F. Fotosinteticheskiy apparat i potentsial produktivnosti khlebnykh zlakov // Natsionalnaya akademiya nauk Belarusi. «Belaruskaya navuka». 2011. – 327 p. 14 I.G. Grebennikova. A.F. Aleynikov. P.I. Stepochkin Postroyeniye modeli sorta yarovoy tritikale na osnove sovremennykh informatsionnykh tekhnologiy // Informatika i vychislitelnyye tekhnologii. – N.21. spetsialnyy vypusk 1. - 2016. – p.53-64 15 Vavilov N.I. Zakon gomologicheskih ryadov v nasledstvennoy izmenchivosti. Klassiki sovet- skoy genetiki, 1920 -1940. Izdatelstvo «Nauka» // Leningrad. – 1968. – P. 9-50. 16 Radzharam S. Aktualna li traditsionnaya selektsiya? // Vestnik regionalnoy seti po vnedreniyu sortov pshenitsyi i semenovodstvu.- Almatyi, 2003.- N 3 (6).- P.7. 17 Yanchenko V.I., Rozova M.A., Melnik V.M. Ispolzovanie zasuhoustoychivogo genofonda tverdoy pshenitsyi v sozdanii vyisoko adaptirovannyih sortov sibirskogo ekotipa // Vestnik regionalnoy seti po vnedreniyu sortov pshenitsyi i semenovodstvu.- Almatyi, 2004.- N 1-2 (7-8). – P. 31-36. 18 Baytasov A.A., Morgunov A.I., Iskakov A.R., Zelenskiy Yu.I., Zyikin V.A. Issledovanie korrelyatsionnoy zavisimosti u sortoobraztsov myagkoy yarovoy pshenitsyi v razlichnyih usloviyah sredyi // Vestnik selskohozyaystvennoy nauki Kazahstana.- Almatyi, Bastau.-2004.- N.8- P. 28-30. 19 Okovitaya R.N., Kazantseva L.N., Lada T.V. Selektsionnaya tsennost genofonda zernovyih i zernofurazhnyih kultur po masse 1000 zeren v usloviyah Severnogo Kazahstana // Sovremennyie problemyi pochvozaschitnogo zemledeliya i puti povyisheniya ustoychivosti zernovogo proizvodstva v stepnyih regionah: Sb. dokladov mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii, posvyaschennoy 50 - letiyu RGP «NPTs zernovogo hozyaystva im. A.I. Baraeva» MSH RK.- Shortandyi, 2006.-P.193- 197.

127 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫНА АРНАЛҒАН ЖАЗДЫҚ ЖҰМСАҚ БИДАЙДЫҢ ОҢТАЙЛЫ МОДЕЛІНІҢ АЛДЫН-АЛА ПАРАМЕТРЛЕРІН ӘЗІРЛЕУ

А.М. Гаджимурадова1, магистр А.Х. Жумалин1, магистр Zhengmao Zhang2,PhD О.Ю. Соловьев3, магистр В.С.Киян1,PhD В.К. Швидченко1, а-ш.ғ.к. 1С.Сейфуллин атыңдағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғ., 62 Н ұ р - С ұ л т а н қ . , 0 1 0 0 1 1 , Қ а з а қ с т а н , s h v i d c h e n k o 5 0 @ m a i l . r u 2«Солтүстік-Батыс aуыл және oрман шаруашылығы университеті» Янлинг, Тайченг көшесі, 3, Шэньси провинциясы, Қытай 3«Солтүстік Қазақстан АШТС» ЖШС, Солтүстік Қазақстан облысы, Аққайын ауданы, Шағалы ауылы, 150311, Қазақстан

Түйін Солтүстік Қазақстанда ауыл шаруашылығы қарқындату, арттыру және топырақ құнарлылығын ресурстарын тиімді пайдалану бағытында дамуда. Бұл аймақта жергілікті климаттық жағдайларға жақсы бейімделген, астық сапасымен өнімділігі жоғары және әр түрлі аурулар мен зиянкестерге қарсы тұра алатын жаздық бидай сорттары қажет. Қазақстанның солтүстігінде ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту шеңберінде агрохимиялық тиімді сорт- ты өсіру маңызды болып табылады. Алайда, жаздық бидай сорттарының аймақтағы минерал- ды заттармен қоректенуіне жауап беруі жайлы ақпарат жеткіліксіз. Аймақта өсірілетін жаздық бидай сорттарының дамуы экстенсивті түрге жатады. Интенсивті шаруа қожалықтары талап- тарына жауап беретін сорттың үлгісін жасау кезінде, жаздық бидай сорттарының минералды тыңайтқыштардың жоғары дозаларын енгізуіне жауап беруін анықтау үшін қосымша зерттеу- лер жүргізу қажет. Осыған байланысты Солтүстік Қазақстанның агрономиялық тәжірибесі үшін кең ауқымды реакция жылдамдығы бар, құрғақ жыл мезгілінде өнімділігі айтарлықтай жоғары және сонымен қатар ылғалды жылдары жауын-шашынға маскималды түрде жауап бере ала- тын генотиптер маңызды. Сондықтан, Солтүстік Қазақстанның суарылмайтын жағдайына интенсивті түрдегі бидай сорттарының селекциясы кезінде, негізгі бағыт ол ксерофильділік пен гигрофильділік белгіллерін біріктіру болып табылады. Кілттік сөздер: сорттың мінсіз үлгісі, селекция, құрылымдық талдау, өнімділік, жауын- шашын, қарқынды ауыл шаруашылығы, минералды тыңайтқыштардың жоғары мөлшеріне жау- ап беру.

128 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

DEVELOPMENT OF PRELIMINARY PARAMETERS OF THE OPTIMAL MODEL OF SPRING SOFT WHEAT GRADE FOR CLIMATIC CONDITIONS OF NORTH KAZAKHSTAN

A.M. Gajimuradova1, master A.Kh.Zhumalin1, master Zhengmao Zhang2, PhD O.Yu.Solovyov3, master V.S.Kiyan1, PhD V.K.Shvidchenko1 c.a-c.s. 1«S.Seifullin KATU» JSC, 62 Zhenys av. Nur-Sultan, 010011,Kazakhstan, [email protected] 2Northwest Agriculture and Forestry University, 3 Taicheng Road, Yangling, Shaanxi, China. 3«Северо-Казахстанская СХОС» Ltd North Kazakhstan district, Akkaiyn region, Shagaly village, 150311,Kazakhstan

Summary Agriculture in Northern Kazakhstan is developing along the path of intensification, increase, and more complete utilization of soil fertility resources. In this region, spring wheat varieties that are well adapted to local climatic conditions, combining high yields with excellent grain qualities, resistant to lodging, diseases and pests are needed. In the framework of sustainable development of agriculture in the north of Kazakhstan, the cultivation of agrochemically effective varieties is relevant. However, data on the responsiveness of spring wheat varieties to the level of mineral nutrition in the region is not enough. Cultivated varieties of spring wheat in the region belong to an extensive type of development. When creating a model of a variety that meets the requirements of intensive farming, additional research is needed in the field of the responsiveness of spring wheat varieties to the introduction of high doses of mineral fertilizers. In this regard, genotypes with a broad reaction rate are quite important for the agronomic practice of Northern Kazakhstan, quite productive in dry years and at the same time as responsive to precipitation in wet years. It should be noted that in the selection of varieties of wheat of the intensive type for rainfed background in the conditions of Northern Kazakhstan, the main focus will be on combining their signs of xerophilia and hygrophilicity. Keywords: ideal model of a variety, selection, structural analysis, productivity, precipitation, intensive farming, responsiveness to high doses of mineral fertilizers.

129 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

УДК 639.3.09

БАЛҚАШ СУАЛАБЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ТАБАНЫНЫҢ (ABRAMIS BRAMA ORIENTALIS) ПАРАЗИТОФАУНАСЫ

Б.І. Барбол «Қазақ ғылыми-зерттеу ветеринария институты» ЖШС, Райымбек даңғылы 223 Алматы қ., 050016, Қазақстан, [email protected] Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Әл-Фараби даңғылы 71 Алматы қ., 050040, Қазақстан

Аннотация Өткен ғасырдың орта шебінде КСРО шеңберінде, ішкі суаттардың биологиялық өнімділігін тиімді пайдалану мақсатында көптеген ихтиоинтродукциялық жұмыстар жүргізілген. Осыған байланысты Іле-Балқаш суалабының ихтиофаунасы күрделі өзгерістерді бастан өткерді. Нәтижесінде аталмыш суалаптың гидропаразитоценозының түрлік құрамы толығымен өзеріп, балық инвазияларының ошақтарының пайда болуына және суалаптағы эпизоотологиялық жағдайдың ушығуына алып келді. Қазіргі таңда инвазиялық (паразиттік) аурулардың белсенді ошақтарының ішінде тек клиностомоз ғана осы өңірге тән (абориген). Мақалада Іле-Балқаш суалабындағы өнеркәсіптік балық аулау жұмыстары жүргізілетін суаттарға жерсіндірілген шығыс табанының (Abramis brama orientalis) паразитофаунасы туралы мәліметтер, сонымен қатар, автордың жеке ғылыми-зерттеу нәтижелері және өзге де зерттеушілердің нәтижелерін байланыстыра отырып өзгермелі антропогендік жүктеме жағдайындағы шығыс табанының па- разитофаунасына ретроспективті талдау нәтижелері көрсетілген. Зерттеу нәтижесінде 6 топқа 16 түрге жататын паразиттер анықталды. Кілттік сөздер: шығыс табаны, интродукция, ихтиофауна, паразитофауна, протозооз- дар, гельминтоздар, кавиоз, диплостомоз, эргазилез, ретроспективті талдау, инвазиялану интен- сивтілігі (ИИ) және инвазиялану экстенсивтілігі (ИЭ).

Кіріспе Қазіргі жағдайда балықтардың паразит- тауарлық сапасын нашарлатып, аквакульту- тері медицина мен ветеринарлық медицина- раның экономикалық тиімділігіне талдау дан тыс мәселе болып табылады. Адамның жүргізілгенде есепке алынбайтын қосымша экономикалық белсенділігінің әсерінен, күрде- шығынға алып келеді. Осыған байланысты, лі экологиялық өзгерістер паразиттер санының Қазақстанның балық шаруашылығының дамуы алуан түрлілігінің арттыруына, паразиттік мен балық өнімінің көбеюіне балықтардың ластануға, қоршаған ортаның биологиялық инвазиялық ауруларымен күресу жоспарлы ластануынына алып келіп отыр [1-4]. және басты іс-шаралардың бірі болуы тиіс [7]. Антропогендік әсері артуымен байланыс- Іле-Балқаш суалабы толығымен Палео- ты ірі су экожүйелерінің қазіргі жағдайдағы арктикалық ихтиогеографиялық ауданның өзгерістерді бағалауға және болжауға талап Таулы-Азия бөлімшесіне кіреді, осыған бай- күшеюде. Бағалау шаралары биологиялық ланысты аталмыш суалап жүйесіне кіретін зерттеу әдістеріне, көбінесе гидробионттардың суаттарда тіршілік ететін балықтар мен әртүрлі түрлерінің және топтарының, соның басқа да гидробионттардың түрлік құрамы ішінде паразиттік ағзалардың экологиялық ұқсас. Гидрофаунаның түрлік құрамының және биологиялық сипаттамаларын зерттеуге бір келкі болуына байланысты паразито- негізделеді [5-6]. ценоз суалап бойынша бірегей болуы тиіс. Көптеген паразиттер балықтардың өсуін Алайда, ХХ ғасырда жүргізілген көптеген бәсеңдетеді және қоңдылығын төмендетеді, ихтиоинтродукциялық жұмыстар нәтижесінде бұл жағдай өз кезегінде балық өнімдерінің Іле-Балқаш суалабының паразитофаунасының 130 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

түрлік құрамы түбегейлі өзгерген [8]. тіршілік ететін барлық балық түрлеріне толық Шығыс табаны Қазақстанның оңтүстік- ихтиопаразитологиялық жұмыстарды Тленбе- шығыс бөлімінің суаттары үшін аборигенді кова Н.К. жүргізіп, зерттеу нәтижесі бойынша балығы емес, мақсатты интродуцент болып та- 82 паразитті тіркеді [9-12]. былады. Бұл оңтүстік-шығыс Қазақстан суат- Шығыс табаны Арал теңізінен Балқаш тарының қоректік базасын толық қанды пайда- көліне 1949 жылы акклиматизацияланған. лану мақсатыңда жерсіндірілген [9]. Арал теңізінде табанға тән 39 түрге жататын Қазіргі таңда көлдегі балықтарды аулауға паразиттер тіркелген. Жерсіндірілген соң шекті рұқсат етілген ауланым 5520 тоннаны 12 жыл өткен соң, яғни 1964 жылы алғаш құрайды, оның 60%-ы шығыс табанына тиесілі. рет көлде тіршілік ететін табандарға толық Көлдегі табанның қоректік базасының 40%-ын паразитологиялық зерттеу жұмыстары жүр- детрит, ал 60%-ын көптеген гельминттердің гізіліп, нәтижесінде 8 түрге жататын па- аралық иелері болып табылатын бентостық разит тіркелді. Осыдан кейін 10 жыл бойы омыртқасыз гидробионттар құрайды [10]. мониторингтік зерттеу жұмыстары жүгізіліп, Балқаш көлінде алғаш рет паразито- табанға тән паразиттердің саны 8-ден 16-ға логиялық жұмыстарды А.Х.Ахмеров жүргізген ұлғайғаны анықталды[13-15]. болатын. Ол 9 түрге жататын 234 дана балықтан Жүргізілген ғылыми жұмыстың мақсаты 22 паразитті тіркеді. Бұл зерттеу нәтижесін - Балқаш суалабындағы шығыс табанының ескерсек, қарапайымдылардан басқа барлық (abramis brama orientalis) паразитофаунасын топтағы паразиттер кездескен. Ахмеровтың анықтау және оған ретроспективті талдау зерттеуінен кейін 40 жыл өткен соң көлде жүргізу. Зерттеу материалдары мен әдістері Балықтарды толық паразитологиялық Жиналған материалдар паразиттердің сойып-зерттеу жұмыстары суқойма жағалау- морфолого-анатомиялық және физиолого-био- ында немесе балық аулау кемелерінде И.Е. Бы- химиялық қасиеттеріне байланысты әртүрлі ховская-Павловская (1985) әдісі бойынша әр фиксаторларда (сорғыштар мен ілмекбастылар станциядан 15 дана шығыс табанына жүргізілді. спирттің 70 %-дық ерітіндісінде, таспа құрттар Зерттеу жұмыстары суқоймалардың көлеміне мен глохидиялар формальдегидтің 4 %-дық байланысты Алакөл, Қошқаркөл, Сасықкөл ерітіндісінде, жұмыр құрттар Барбагалло сұй- көлдерінен және Қапшағай суқоймасында ықтығында) консервацияланды. бір станцияда, ал Балқаш көлінде төрт стан- Зертханалық жағдайда сорғыштар мен цияда жүргізілді. Алынған қырындылар таспа құрттар сірке қышқылды карминде боя- далалық жағдайда А.В. Гаевская әдісі бой- лып, жұмыр құрттар сүт қышқылында түссіз- ынша жүргізілді. Кептірілген жағындылар дендіріліп, стандартты әдіс бойынша диффе- Май-Грюнвальд бояғыш-фиксатор көмегімен ренциаияланып, түрлік құрамы анықталады бекітіліп, Д.Л. Романовский бойынша эозин- [17,18,19]. азурдың жұмысшы ерітіндісінде боялды. Ғылыми зерттеу жұмыстарының негізгі нәтижелері Табанды жерсіндіру барысында Арал Argulidae және Ergasilidae тұқымдасына жата- теңізіне Балқаш көліне 10-нан аса паразиттер тын шаянтәрізділер (Ergasilus sieboldi) тікелей түсті. Алайда аралық иелерінің болмауына дамитын паразиттер болуына байланысты байланысты көбісі әрі қарай тұрақтай алмады. тұрақтай алды. 1-кесте – Балқаш көліндегі шығыс табанының паразитофаунасы Батыс Балқаш (n = 30) Шығыс Балқаш (n = 30) Паразиттер ИЭ ИИ ИЭ ИИ 1 2 3 4 5 Eimeria carpelli 40,0 6-20 циста 13,3 2-20 циста Ichtyophthirius multifiliis 20,0 12-24 - - Trichodina epizootica 6,6 8 - - Dermacystidium kamilovi 20,0 6-10 6,6 2 131 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

1-кестенің жалғасы 1 2 3 4 5 Dactylogyrus wunderi 80,0 6-117 46,6 8-48 Dactylogyrus zandti 60,0 2-32 20,0 6-16 Gyrodactylus elegans 6,6 8 13,3 2-8 Neogryporhynchus cheilancristrotus 6,6 4 - - Paradilepis scolecina - - 13,3 14-20 Khawia sinensis 100,0 2-150 40,0 2-7 Diplostomum spathaceum 26,6 1-8 40,0 1-3 Diplostomum paraspathaceum 53,3 1-7 46,6 1-4 Diplostomum helveticum 6,6 1 40,0 1-2 Tylodelphys clavata 6,6 1 - - Nematoda sp. larva 20,0 1-2 - - Ergasilus sieboldi 80,0 6-24 100,0 12-86 Argulua foliaceus 40,0 6-15 60,0 3-12 Табанда инвазиялану интенсивтілігі мен бөлімінде төмен болуы қалампырқұрттың ара- экстенсивтілігі жағынан ең жоғары Khawia лық иесі Tubifecidae тұқымдасына жататын sinensis (1-сурет) таспа құрты. Кавиоздың Tubifex tubifex азқылтанды құртының тіршілік таралуы батыс бөлімінде жоғары, ал шығыс ету биологиясымен байланысты.

А Б 1-сурет – Қалампырқұрттың сыртқы бейнесі (А – бас бөлімі, Б – артқы бөлімі). Алғаш рет қалампырқұрт 1966 жылы 1985 жылдары жаппай қырылуына алып кел- сазаннан табылған. Табандардың инвазияла- ген. Көлдегі реттелген балық аулау жұмыстары ну интенсивтілігінің 35 – 40 дананы құрауы аталмыш гельминтоз ошағының белсенділігін өлімге алып келетін көрсеткіш екендігі белгілі. төмендеуіне алып келеді. Осыған байланыс- Процеркоидтар табанмен қатар азқылтанды ты Балқаш көлінен кавиоздан таза суаттарға құрттарды да зақымдап, олардың Балқаш балықтар мен басқа да гидробионттардың көліндегі биомассасын төмендеуіне және 1984- жерсіндірілуіне қатаң тыйым салынуы керек.

132 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2- сурет – Dactylogyrus zandti моногенетикалық сорғышының ілмектері

3-сурет - Ergasilus sieboldi ескекаяқты паразиттың сыртқы бейнесі 2-кесте – Балқаш көлінің батыс бөліміндегі табанның паразитофаунасы Үлкен (n = 15) Тасарал (n = 15) Паразиттер ЭИ % ИИ экз. ЭИ % ИИ экз. 1 2 3 4 5 Eimeria carpelli 13,3 6-20 26,6 9-12 Trichodinella epizootica 6,6 8 - - Ichthyophthirius multifililiis - - 20,0 12-24 Dermocystidium kamilovi 13,3 6 6,6 10 Dactylogyrus wunderi 80,0 8-117 80,0 6-24 D. zandti 60,0 2-32 46,6 2-16 Gyrodactylus elegans 6,6 8 - - Neogryporhynchus cheilancristrotus - - 6,6 4 Khawia sinensis 100,0 2-150 86,6 3-81 Nematoda sp. larva - - 20,0 2 Diplostomum spathaceum 6,6 8 20,0 1-5 D. commutatum 20,0 1-7 33,3 1-2 Tylodelphys clavata - - 6,6 1 Nematoda sp. larva - - 20,0 1-2 133 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2-кестенің жалғасы 1 2 3 4 5 Ergasilus sieboldi 33,3 6-18 40,0 10-24 Argulua foliaceus 40,0 6-15 Сондай-ақ табандардың диплостомиум ның ағзасынан Diplostomum туысына жататын метацеркарияларымен (4-сурет) ИЭ жоғары үш түр өкілі анықталды. Жалпы зақымдануы екендігі анықталды. Көлдегі шығыс табаны- 100% көрсеткішті көрсетуде.

4-сурет – Сірке қышқылды карминмен боялған Diplostomum туысының өкілі

1962 жылы А.П.Максимованың және нәтижелері бойынша көлде кездесетін барлық 1964-1966 жылдары К.В.Смирнованың Бал- балықтар Ergasilus sieboldi (3-сурет) паразитті қаш көлінің әртүрлі гидрологиялық жағ- шаянтәрізділермен зақымдалғаны анықталды. дайларымен ерекшеленетін аудандарында Одан кейінгі жылдарда бұл паразиттің таралу жүргізілген ихтиопаразитологиялық зерттеу динамикасы мен тенденциясы ұдайы өсуде.

5-сурет – Кең таралған паразиттердің инвазиялану интенсивтілігінің ретроспективті көрсеткіші

134 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

6-сурет - Eimeria carpelli спороцисталарының сыртқы бейнесі

1-кестеден және 2-кестеден көріп отыр- шығыс табанын жерсіндіру бойынша ихти- ғандарыңыздай көп жылдық паразитоце- оинтродукциялық жұмыстар 1987-1988 жыл- нологиялық зерттеу жұмыстары нәтижесінде дары жүргізілген. 3-кестеден көріп отырған- Балқаш көлінде тіршілік ететін шығыс табаны- дарыңыздай аталмыш көлдерде тіршілік ның ағзасынан 11 түрге жататын паразиттер ететін шығыс табаны ағзасынан 7 түрге жа- анықталды, оның ішіндегі 6 желбезекке тән татын паразиттер анықталды. Олардың төрт түр болып табылады. Осыған байланысты сорғыштар: Clinostomum сomplanatum және көлдегі табандардың тыныс алу физиологиясы үш көз сорғыштары (Tylodelphys clavata, бұзылғандығы анықталды. Diplostomum spathaceum, D.paraspathaceum); Алакөл көлдер жүйесіне үш ірі (Ала- 2 шаянтәрізділер (Argulua foliaceus, Ergasilus көл, Сасықкөл, Қошқаркөл) және басқа sieboldi) және бір сүлік (Pisсiсola geometra). да ұсақ көлдер кіреді. Аталған суаттарда 3-кесте – Алакөл көлдер жүйесінде тіршілік ететін табандардың паразитофаунасы Алакөл (n = 15) Сасықкөл (n = 15) Қошқаркөл (n = 15) Паразиттер ЭИ % ИИ экз. ЭИ % ИИ экз. ЭИ % ИИ экз. Clinostomum сomplanatum 60,0 11-36 20,0 3-7 13,3 2-9 Diplostomum spathaceum 46,6 12-18 33,3 4-16 0 0 D.paraspathaceum 80,0 4-28 0 0 20,0 6-8 Tylodelphys clavata 6,6 4-22 26,6 2-4 6,6 2-18 Ergasilus sieboldi 0 0 13,3 4-11 0 0 Argulua foliaceus 13,3 6-17 0 0 0 0 Pisсiсola geometra 40,0 1-12 46,6 2-23 0 0 Су электр станциясын соғу мақсатында ваториясында тіршілік ететін шығыс табаны- Қапшағай суқоймасы 1969 жылы Іле өзенін ның ағзасынан 11 түрге жататын паразит бөгеу арқылы құрастырылған жасанды анықталған. суқойма. Суқойманың лимноизациялануы Олардың 3 қарапайым паразиттер (My- 1980 жылдарға дейін жалғасты. Онда ихтио- xobolus circuius, Ichtyophthirius multifiliis, Tri- паразитологиялық зерттеу жұмыстары 1975 chodina mutabilis), 1 моногенетикалық сорғыш жылы Н.К.Тленбекова жетекшілігімен баста- (Dactylogyrus wunderi), 2 дигенетикалық сор- лып 1996 жылға дейін жалғасты. Жүргізілген ғыш (Diplostomum chromatophorum, Ichthy- зерттеу жұмыстары нәтижесінде суқойма ак- ocotylurus pileatus), 2 таспақұрт (Khawia

135 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 sinensis, Bothriocephalus acheilognathi), 2 шаян- санының артуына байланысты, азқылтанды тәрізді паразит (Ergasilus sieboldi, Argulus folia- құрттардың биомассасының төмендеуімен ceus) және түрге дейін анықталмаған нематода түсіндіруге болады. дернәсілдері. Шығыс табаны облигатты лимнофиль Соңғы 15 жылдықта Қапшағай суқойма- балық болғандықтан өзенде кездеспейді. сында тіршілік ететін балықтардың ағзасынан Осыған байланысты суалаптағы өзендер бой- кавиоз қоздырғыштары анықталмады. Бұны ынша шығыс табанының паразитофаунасы соңғы уақытта суқойманың бенталь қауымдас- бойынша мәліметтер жоқ. тығында қосжақтаулы былқылдақ денелілердің Алынған нәтижелерді талқылау Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тұқытектес балықтар зақымданған. Қапшағай Балқаш көлінде дактилогирездің, кавиоздың суқоймасында кавиоз қоздырғыштары кез- және эргазилездің ошақтары белсенді бо- деспейді, бұл суқойманың бентос қауым- лып тұрғаны анықталды. Әдебиет көздеріне дастығында азқылтанды құрттардың сүйенсек, қазіргі таңда көлде кездесетін барлық биомассасының төмендеп, қосжақтаулы мол- моногенетикалық сорғыштар балықтарды жер- люскалардың биомассасының артуымен бай- сіндіру барысында түскен. Ал моногенетика- ланыстырылады [8]. лық сорғыштар балықтардың қоңдылығын Сондай-ақ, суалапта ергазилездің ошағы төмендетіп, оның тауарлық сапасының на- ушығып тұр. Ergasilus sieboldi суалапқа түсуі шарлауына алып келіп соқтыратындығы, туралы болжам бойынша ғалымдардың асқынған жағдайда балықтардың өліміне алып көзқарастары әртүрлі. Бірінші болжам бой- келетіндігі белгілі [15-19]. ынша ол табанмен бірге Арал теңізінен кел- Шығыс табанын Арал теңізінен Балқаш ген, екінші болжам бойынша көксеркемен көліне жерсіндіру барысында кавиоздың қоз- Жайық өзенінен келген, үшінші болжам бой- дырғышы қалампырқұрт түскен болатын. ынша қаракөзбен Каспий теңізінен түскен Көлде азқылтанды құрттардың (қалампыр- деп тұжырымдалады. Қазіргі таңда ергази- құрттың бірінші аралық иесі) биомассасының лез қоздырғыштарының тікелей дамитын жоғары олардың балықтар арасында тез та- полиспецификалық паразит болуына байла- ралып кавиоз ошағының пайда болуына нысты, суалапта тіршілік ететін балықтардың алып келіп отыр. Қазіргі таңда кавиозбен барлық түрін жаппай зақымдайтыны анық- барлық бентосқоректі және өсімдікқоректі талып отыр [20]. Қорытынды Қорыта айтқанда, Іле-Балқаш суалабын- сасына қауіп төндіріп отыр. Балқаш көлінде да тіршілік ететін шығыс табаны паразиттердің кавиоздың белсенді ошағы артып, табан мен барлық түрімен инвазиялану белсенділігі басқада тұқытәрізді балықтардың Khawia Балқаш көлі бойынша 100%, Алакөл көлдер sinensis-пен инвазиялану интенсивтілігі мен жүйесі бойынша 83,7%, Қапшағай суқоймасы экстенсивтілінің жоғары екендігі анықталды. бойынша 66,6%-ды құрап отыр. Суалап бой- Осыған байланысты табанның көлдегі аула- ынша Ergasilus sieboldi полиспецификалық нымын реттеуді және мониторингтік зерттеуді паразиті тек шығыс табанының емес, басқада ұсынамыз. тұқытәрізді балықтардың кәсіптік биомас-

Әдебиеттер тізімі

1 Агапова А.И. Паразиты рыб водоемов Казахстана //Монография. - Алма–Ата, 1966. – С. 5. 2 Смирнова К.В. Динамика паразитофауны рыб акклиматизированного в оз. Балхаш //Тез. докл. конф. «Биологические основы рыбного хозяйства республик Средней Азии и Казахстана». Ин-т зоологии и паразитологии АНУЗССР. - Ташкент, 1972. – С.66-69. 3 Sandor D., Molnar K., Gibson D.I., Szekely C., Majoros G., Cech G. An investigation of the host-specificity of metacercariae of species of Apophallus (Digenea: Heterophyidae) in freshwater fishes using morphological, experimental and molecular methods // Parasitology Research, 116(11), 136 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

3065–3076. 4 Тленбекова Н.К. Паразиты рыб бассейна оз. Балхаш и Алакольской группы озер в связи с реконструкцией ихтиофауны: автореф. дисс. канд. биол. наук. – Алма-Ата, 1980. – 22 с. 5 Zolovs M., Kanto J., Jakubаne I. The distribution of digenean metacercariae within bream (Abramis brama) gill apparatus: preferences, co-occurrence and interactions of parasites // Journal of Helminthology, 92(03), P 332–342. 6 Youssefi M.R., Roushan R.H., Hosseinifard S.M. Parasitic fauna of Gobiidae in Mazandaran coastal zones, north of Iran 2011 // Journal of Parasitic Diseases, 40(2),P 273–276. 7 Haase D., Rieger J.K., Witten A., Stoll M., Bornberg-Bauer E., Kalbe M., Reusch T.B.H. Immunity comes first: The effect of parasite genotypes on adaptive immunity and immunization in three-spined sticklebacks // Developmental & Comparative Immunology, 54(1),P 137–144. 8 Смирнова К.В., Каирова Н. Гвоздичник Khawia sinensis у рыб Балхаш – Илийского бас- сейна //Сб. работ Казахстанского филиала ВГБО. - Алма-Ата, 1970. – С.95-98. 9 Сидоров Е.Г. Паразиты промысловых рыб Казахстана //Монография. -Алматы, 2008. – С.12-20. 10 Омарова Ж.С., Тленбекова Н.К., Токсабаева Б.С. К современному состоянию парази- тофауны промысловых рыб в Капшагайском водохранилище //Жаршы. – Алматы, 2013. - №2. - С.60-63. 11 Mikulas Oros,Vladimira Hanzelova, Tomas Scholz. Tapeworm Khawia sinensis: Review of the introduction and subsequent decline of a pathogen of carp // Veterinary Parasitology 164 (2009) P .217–222. 12 Yan Feng, Han-Li Feng, Yi-Hui Fang, Ying-Bing Su. Characterization of the complete mitochondrial genome of Khawia sinensis belongs among platyhelminths, cestodes // Experimental Parasitology 177 (2017) P. 35-39. 13 Egie Elisha Enabulele, Agnes Ogheneruemu Awharitoma, Scott P. Lawton, Ruth S. Kirk. First molecular identification of an agent of diplostomiasis, Diplostomum pseudospathaceum (Niewiadomska 1984) in the United Kingdom and its genetic relationship with populations in Europe // Acta Parasitologica, 2018, 63(3), P. 444–453. 14 Жатканбаева Д.М., Тленбекова Н.К., Омарова Ж.С., Шалгимбаева С.М., Сатыбалдиева А.С., Нурсейтова А.У., Балиева Э.А. К эпизоотологии кавиоза рыб озера Балхаш // Материалы Международной конференции «Ветеринария и животноводство: теория, практика и инновации». – Алматы, 2012. – С.98-102. 15 Thomas McCloughlin. A Sight for Sore Eyes: Diplostomum and Tylodelphys in the Eyes of Fish // Iranian Journal of Parasitology 2016, 11(3): P. 429–430. 16 Anna Faltynkova, Bernd Sures, Aneta Kostadinova. Biodiversity of trematodes in their intermediate mollusc and fish hosts in the freshwater ecosystems of Europe // Systematic Parasitology 93 (2016): P. 283–293. 17 Жатканбаева Д.М., Жатканбаев А.Ж., Нысамбаева С.М., Барбол Б.И. Эпизоотологиче- ское значение рыбоядных птиц в распространении возбудителей диплостомозов рыб на прудах Шелекского хозяйства в бассейне реки Иле // Материалы Международной научно - практиче- ской конференции «Приоритеты и перспективы развития рыбного хозяйства». - Алматы, 2014. – С.176-179. 18 Rosser T.G., Alberson N.R., Khoo L.H., Woodyard E.T., Pote L.M., Griffin M.J. Characterization of the Life Cycle of a Fish Eye Fluke,Austrodiplostomum ostrowskiae(Digenea: Diplostomidae), with Notes on Two Other Diplostomids InfectingBiomphalaria havanensis (Mollusca: Planorbidae) from Catfish Aquaculture Ponds in Mississippi, USA // Journal of Parasitology, 102(2), P.260–274. 19 Барбол Б.И., Шалгимбаева C.М., Жаркенов Д.К., Аблайсанова Г.М. Зараженность бал- хашского окуня (Perсa sсhrenki) метацеркариями Clinostomum сomplanatum из озера Жидеколь // Материалы VII международной конференции «Наука и инновация». – Костанай, 2016. – С. 35-37. 20 Барбол Б.І., Кенжеева А.Н. Балқаш көліндегі негізгі кәсіптік бентосқоректі балықтардың эргазилиустармен (Ergasilus sieboldi) зақымдалуы //ІІІ Халықаралық Фараби оқулары. - Алматы, 2016.-Б.17-18.

137 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

References

1 Agapova A.I. Parazıty ryb vodoemov Kazahstana //Monografııa. - Alma–Ata, 1966. – S. 5. 2 Smırnova K.V. Dınamıka parazıtofaýny ryb akklımatızırovannogo v oz. Balhash //Tez. dokl. konf. «Bıologıcheskıe osnovy rybnogo hozıaıstva respýblık Sredneı Azıı ı Kazahstana». In-t zoologıı ı parazıtologıı ANÝZSSR. - Tashkent, 1972. – S.66-69. 3 Sandor D., Molnar K., Gibson D.I., Szekely C., Majoros G., Cech G. An investigation of the host-specificity of metacercariae of species of Apophallus (Digenea: Heterophyidae) in freshwater fishes using morphological, experimental and molecular methods // Parasitology Research, 116(11), 3065–3076. 4 Tlenbekova N.K. Parazıty ryb basseına oz. Balhash ı Alakolskoı grýppy ozer v svıazı s rekonstrýktsıeı ıhtıofaýny: avtoref. dıss. kand. bıol. naýk. – Alma-Ata, 1980. – 22 s. 5 Zolovs M., Kanto J., Jakubаne I. The distribution of digenean metacercariae within bream (Abramis brama) gill apparatus: preferences, co-occurrence and interactions of parasites // Journal of Helminthology, 92(03), 332–342. 6 Youssefi M.R., Roushan R.H., Hosseinifard S.M. Parasitic fauna of Gobiidae in Mazandaran coastal zones, north of Iran 2011 // Journal of Parasitic Diseases, 40(2), 273–276. 7 Haase D., Rieger J.K., Witten A., Stoll M., Bornberg-Bauer E., Kalbe M., Reusch T.B.H. Immunity comes first: The effect of parasite genotypes on adaptive immunity and immunization in three-spined sticklebacks // Developmental & Comparative Immunology, 54(1), 137–144. 8 Smırnova K.V., Kaırova N. Gvozdıchnık Khawia sinensis ý ryb Balhash – Ilııskogo basseına // Sb. rabot Kazahstanskogo fılıala VGBO. - Alma-Ata, 1970. – S.95-98. 9 Sıdorov E.G. Parazıty promyslovyh ryb Kazahstana //Monografııa. -Almaty, 2008. – S.12-20. 10 Omarova J.S., Tlenbekova N.K., Toksabaeva B.S. K sovremennomý sostoıanııý parazıtofaýny promyslovyh ryb v Kapshagaıskom vodohranılıe //Jarshy. – Almaty, 2013. - №2. - S.60-63. 11 Mikulas Oros,Vladimira Hanzelova, Tomas Scholz. Tapeworm Khawia sinensis: Review of the introduction and subsequent decline of a pathogen of carp // Veterinary Parasitology 164 (2009) 217–222. 12 Yan Feng, Han-Li Feng, Yi-Hui Fang, Ying-Bing Su. Characterization of the complete mitochondrial genome of Khawia sinensis belongs among platyhelminths, cestodes // Experimental Parasitology 177 (2017) 35-39. 13 Egie Elisha Enabulele, Agnes Ogheneruemu Awharitoma, Scott P. Lawton, Ruth S. Kirk. First molecular identification of an agent of diplostomiasis, Diplostomum pseudospathaceum (Niewiadomska 1984) in the United Kingdom and its genetic relationship with populations in Europe // Acta Parasitologica, 2018, 63(3), 444–453. 14 Jatkanbaeva D.M., Tlenbekova N.K., Omarova J.S., Shalgımbaeva S.M., Satybaldıeva A.S., Nýrseıtova A.Ý., Balıeva E.A. K epızootologıı kavıoza ryb ozera Balhash // Materıaly Mejdýnarodnoı konferentsıı «Veterınarııa ı jıvotnovodstvo: teorııa, praktıka ı ınnovatsıı». – Almaty, 2012. – S.98-102. 15 Thomas McCloughlin. A Sight for Sore Eyes: Diplostomum and Tylodelphys in the Eyes of Fish // Iranian Journal of Parasitology 2016, 11(3): 429–430. 16 Anna Faltynkova, Bernd Sures, Aneta Kostadinova. Biodiversity of trematodes in their intermediate mollusc and fish hosts in the freshwater ecosystems of Europe // Systematic Parasitology 93 (2016): 283–293. 17 Jatkanbaeva D.M., Jatkanbaev A.J., Nysambaeva S.M., Barbol B.I. Epızootologıcheskoe znachenıe ryboıadnyh ptıts v rasprostranenıı vozbýdıteleı dıplostomozov ryb na prýdah Shelekskogo hozıaıstva v basseıne rekı Ile // Materıaly Mejdýnarodnoı naýchno - praktıcheskoı konferentsıı «Prıorıtety ı perspektıvy razvıtııa rybnogo hozıaıstva». - Almaty, 2014. – S.176-179. 18 Rosser T.G., Alberson N.R., Khoo L.H., Woodyard E.T., Pote L.M., Griffin M.J. Characterization of the Life Cycle of a Fish Eye Fluke,Austrodiplostomum ostrowskiae(Digenea: Diplostomidae), with Notes on Two Other Diplostomids InfectingBiomphalaria havanensis (Mollusca: Planorbidae) from Catfish Aquaculture Ponds in Mississippi, USA // Journal of Parasitology, 102(2), 260–274. 19 Barbol B.I., Shalgımbaeva C.M., Jarkenov D.K., Ablaısanova G.M. Zarajennost balhashskogo okýnıa (Persa sshrenki) metatserkarııamı Clinostomum somplanatum ız ozera Jıdekol //Materıaly VII 138 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019 mejdýnarodnoı konferentsıı «Naýka ı ınnovatsııa». – Kostanaı, 2016. – S. 35-37. 20 Barbol B.I., Kenjeeva A.N. Balqash kólіndegі negіzgі kásіptіk bentosqorektі balyqtardyń ergazılıýstarmen (Ergasilus sieboldi) zaqymdalýy //III Halyqaralyq Farabı oqýlary. - Almaty, 2016. - 17-18 b.

ПАРАЗИТОФАУНА ВОСТОЧНОГО ЛЕЩА (ABRAMIS BRAMA ORIENTALIS) БАЛХАШСКОГО БАССЕЙНА

Барбол Б.І. ТОО «Казахский научно-исследовательский ветеринарный институт» проспект Райымбека 223, город Алматы,050016, Казахстан, [email protected] Казахский национальный университет имени аль-Фараби проспект аль-Фараби 71, город Алматы, 050040, Казахстан

Резюме В середине прошлого столетия в целях повышения биопродуктивности внутренных водо- емов в СССР велись полномасштабные ихтиоинтродукционные работы. В связи с этим было призводена сложная реконструкция ихтиофауны Иле-Балкашского бассейна. Результаты этих работ привели к изменению видового состава гидропаразитоценоза, появлению очагов ихтиозо- онозных инвазии и ухудшению эпизоотологической ситуации в бассейне. В настоящее время из функцианирующих очагов инвазионных (паразитарных) болезней аборигенным является толь- ко очаг клиностомоза. В статье приведены материалы исследований паразитофауны восточного леща (Abramis brama orientalis) интродуцированного в рыбохозяйственные водоемы Иле-Бал- кашского бассейна, также результаты ретроспективного анализа при меняющейся антропоген- ной нагрузке в сравнении с оригинальными данными автора и современной информацией о паразитологической ситуации в данном бассейне. Обнаружено 16 видов паразитов, относящихся к 6 группам Ключевые слова: восточный лещ, интродукция, паразитофауна, протозоозы, гельминтозы, кавиоз, диплостомоз, эргазилез и ретроспективный анализ.

PARASITIC FAUNA OF THE EASTERN BREAM (ABRAMIS BRAMA ORIENTALIS) IN THE BALKHASH BASIN

Barbol B.I. LLP "Kazakh scientific research veterinary Institute" Raiymbek Avenue 223, Almaty, 050016, Kazakhstan [email protected] Al-Farabi Kazakh National University,Al-Farabi Avenue 71 Almaty, 050040, Kazakhstan

Summary In the middle of the last century, in order to make rational use of the biological productivity of inland water bodies in the USSR, full-scale ichthyo-production works were carried out. In this regard, a complex reconstruction of the ichthyofauna of the Ile-Badhash basin was carried out. The results of these studies led to a change in the species composition of the hydroparasitosis, the appearance of foci of ichthyozoic invasions and the worsening of the epizootological situation in the basin. Now, out of the functional foci of invasive (parasitic) diseases, only the foci of a clinostomosis are aboriginal. The article presents research materials on the parasitic fauna of the eastern bream (Abramis brama orientalis) introduced into the fishery reservoirs of the Ile-Balkhash basin, as well as the results of a retrospective analysis with varying anthropogenic load using the author’s own writings and data from other scientists. 16 species of fish parasites belong to 6 were revealed as a result of the investigations Key words: eastern bream, introduction, parasitic fauna, protozoosis, helminthiasis, caviosis, diplostomosis, ergazilesis and retrospective analysis.. 139 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК 636.2/.09 (045)

ЭФФЕКТИВНОСТЬ УСТРОЙСТВА «METRASTATUM» И УЛЬТРАЗВУКОВОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ПРИ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОЙ ДИАГНОСТИКЕ ПАТОЛОГИИ МАТКИ У КОРОВ

Джакупов И.Т., д.в.н.,профессор Молдахметова Г.М., магистрант Абултдинова А.Б., докторант Казахский агротехнический университет имени С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г. Нур-Султан, 010011, Казахстан

Аннотация В статье описываются результаты эффективности инструментальных («Metrastatum»), биофизических (УЗИ), клинических (ректальный) методов диагностики патологии матки. Ис- следования проводили начиная на 10-20, 21-30, 31-60, 61 и более дней после отела. Приведены результаты исследований с помощью устройство «Metrastatum», которое выявляет несколько признаков: степень инволюции матки для оценки ее состояния в зависимости от дней послеродо- вого периода, отбор выделений (лохий, слизи) для исследования их физико-химических свойств в динамике послеродового периода. Определили состояния половых органов коров устройством «Metrastatum», из обследуемых коров выявлены острые формы эндометритов 3,5 %, хрониче- ские формы эндометритов 69,5 %. Распространенность хронического катарального эндометри- та составило 37,5 % и гнойно-катарального эндометрита 12,5 %.. Ультразвуковая диагностика позволяет определить состояние шейки матки, структуру стенок и содержимое матки, наличие жидкости в половых органах. Ключевые слова: Послеродовые патологии, клинические методы, устройство «Metrastatum», ультразвуковое исследование, дифференциальная диагностик, хронический катаральный эндо- метрит, гнойно-катаральный эндометрит, инволюция матки, лохии.

Введение Повышение продуктивности крупного включают наружные (осмотр, пальпация), вну- рогатого скота зависит от условий кормления, тренние (вагинальный, ректальный) исследо- содержания и правильной организации работы вания половых органов основанные на иссле- по воспроизводству. довании характера выделений, консистенции, Послеродовые патологии у коров яв- топографии половых органов. ляются одной из основных причин снижения Другие ученые в классификацию вклю- воспроизводительной функции [1]. У коров чают методов исследования половых органов они могут составлять от 20,6-23,5 % [2] до 42- в котором рекомендовано использование уль- 45 % [3, 4]. На распространенность послеродо- тразвукового сканирования, для определения вых патологий влияют, как внешние факторы, наличия жидкости в матке, он является одним такие как: климат, условия содержания, моци- из современных диагностических методов [9, он, кормление, эффективность лечения, так и 10]. внутренние: иммунитет животного, генети- Метод ультразвукового исследования — ческие особенности, патологические роды. В визуальная методика, использующая звуковые большинстве случаев нарушения в структуре волны высокой частоты (2—10 МГц). Их ис- и функции матки, становятся результатом раз- точником и приемником является датчик при- вития патогенной бактериальной инфекции в бора, в котором используется прямой и обрат- полости матки [5, 6]. ный пьезоэлектрический эффект. Различные Существует множество методик, на- среды имеют неодинаковую сопротивляемость правленных на диагностику послеродовых па- звуку. Ультразвуковые сигналы посылаются в тологий. Общепринятые методы, это методы глубь тела животного и, отражаясь от поверх- клинической, лабораторной диагностики по ностей органов, вызывают механическую де- А. П. Студенцову [7, 8]. Клинические методы формацию кристалла датчика, преобразовы- 140 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ваются в электрические и воспроизводятся на процессы принимают хроническое течение с экране дисплея. Использование УЗИ позволяет развитием глубоких структурно-функциональ- более объективно оценить диаметр рогов мат- ных изменений как в матке, так и в половых ки и ее шейки и определить наличие слизистых железах, ведущих к длительному или постоян- и гнойных выделений в полости матки. ному бесплодию [12]. Джакупов И.Т., Карабаева Ж.З., Абулт- В связи с этим своевременная диагно- динова А.Б. [11] предложили нструменталь- стика заболеваний половых органов, опреде- ный метод диагностики, определяющий норму ление результатов лечения, расширение пара- и патологию половых органов у коров с помо- метров выявления патологий позволит снизить щью устройство «Metrastatum», который про- количество бесплодных животных, улучшить ходит испытание. рентабельность животноводства. В настоящем исследовании проверена Целью исследований являлось – опре- гипотеза о том, что в послеродовом периоде деление эффективности устройства «Metras- крупного рогатого скота развивается стойкий tatum», ультразвукового исследование при эндометрит и бесплодие. При запоздалой диа- дифференциальной диагностике патологии гностике, несвоевременном или недостаточно матки у коров. эффективном лечении острые воспалительные

Материалы и методы исследований Материалы: крупный рогатый скот чер- сбор анамнеза (болезни, жизни), осмотр, тер- но-пестрой, голштино-фризской, красной мометрия, клинические и биофизические ме- степной породы, устройство «Metrastatum», тоды (ультразвуковое исследования). УЗИ-сканер «EMP Veterinary – 9», УЗИ-сканер В работе использованы 130 телок, нете- Easi-Scan с высокочастотным линейным дат- лей, коров-первотелок и коров, содержащиеся чиком (5,5-7 мГц), акушерские перчатки, жур- в условиях сельcкохозяйственных формирова- налы учета курации животных. ниях Акмолинской области (рисунок 1 – А, Б, Методы исследования: клинические: В).

А – Коровы черно-пестрой породы

141 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Б – Коровы красной степной породы

В – Коровы голштино-фризской породы

Рисунок 1 - Животные, использованные в опытах Клинические исследования животных чал вагинальное и ректальное исследование. проводили по Полянцеву Н. И., Подберезному При вагинальном способе исследовали выде- В.В. [13]. Клинические методы включали ос- ления, осматривали слизистую оболочку по- мотр, пальпацию половых органов. Осмотром ловых путей. При ректальном исследовании определяли цвет слизистой половых органов, – состояние шейки матки, увеличение матки, характер влагалищного секрета, воспаление снижение сократительной способности ее влагалища и преддверия,. Пальпацией обнару- мускулатуры или атонию, ощущают флюкту- живают воспаление вульвы, преддверия влага- ацию, в яичниках выявляют задержавшееся лища, открытость канала шейки. желтое тело и кисты (рисунок 2). Клинический внутренний метод вклю-

142 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Рисунок 2 - Проведение ректального исследования

Инструментальный метод включал опре- ной или тазовой полостях, степень инволюцию деление с помощью устройства «Metrastatum», матки, характе слизи, состояния слизистой по- месторасположение половых органов в брюш- ловых путей [14] (рисунок 3).

Рисунок 3 - Устройство для диагностики состояния половых органов у коров «Metrastatum»

Устройство «Metrastatum» содержит слизь. Начало устройства содержит ручку с от- двухцветный градуированный корпус цилин- верстием для веревки, способствующим фик- дрической формы, на котором имеется шкала сированию устройства. деления, для измерения месторасположения Для диагностики состояния половых ор- матки в тазовой, брюшной полости относи- ганов состоит в том, что после регистрации и тельно наружных половых органов. На конце анамнеза животного проводят санитарную об- стержня прикреплен резиновый приемник, в работку половых органов. Устройство вводят виде купола, с помощью которого отбирается во влагалище, берут маточные выделения на 143 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

резиновый приемник, по степени погружения тельно наружных половых органов. Обращают стержня содержащего двухцветную градуиро- внимание на консистенцию, цвет, запах выде- ванную шкалу деления определяют местора- лений (рисунок 4). сположение матки в тазовой полости относи-

Рисунок 4 - Введение устройства «Metrastatum» в половые пути коровы У здоровых животных глубина погруже- ный цвет стержня) слизь густая, бесцветная, ния устройства «Metrastatum» до 26 см (зеле- прозрачная иногда мутная (рисунок 5).

А – учет месторасположения матки Б – полученная слизь. по глубине погружения устройства у здорового животного. Рисунок 5 - Диагностика состояния половых органов устройство «Metrastatum».

144 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

При патологиях глубина погружения При диагностике патологии матки уль- устройства «Metrastatum» свыше 27 см дохо- тразвуковым сканером с внешним монитором дит до 40 (этот промежуток на стержне крас- и ультразвуковым датчиком. На сканере име- ного цвета) и более см, наличие выделений, ко- ется панель управления, коммутатор для под- торые в зависимости от характера воспалений ключения датчиков (рисунок 6 – А, Б). отличаются по цвету, консистенции, запаху.

А – УЗИ сканер «EMP Veterinary-9» Б – УЗИ-сканер Easi-Scan

Рисунок 6 - Ультразвуковые сканеры

Использовали УЗИ EMP Veterinary Осуществлялось мануальная идентифи- Ultrasound V9, Easi-Scan, с использованием кация и эхографическая визуализация шейки, В-режима. тела и рогов матки (рисунок 7).

Рисунок 7 - Использование ультразвукового сканера «EMP Veterinary-9»

Результаты исследований Для определения степени распростра- ведено гинекологическое исследование коров нения и течения, клинических форм и стадии (n=78) (таблица 1). воспалительных заболеваний матки, нами про-

145 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Таблица 1 - Распространенность, клинические формы и течение заболеваний половых органов у коров голштино-фризской породы (n=78). Вид патологий

Количество патологий Острый животных последа эндометрит эндометрит эндометрит эндометрит эндометрит Задержание катаральный Хронический Хронический фибринозный гнойно-катаральный ральный эндометрит Острый катаральный Острый гнойно-ката - Субинволюция матки Острый некротический n % n % n % n % n % n % n % n % 40 1 2,5 3 7,5 4 10 4 10 5 12,5 3 7,5 15 37,5 5 12,5 Согласно таблице 1, при гинекологиче- ский катаральный эндометрит 37,5 % и гной- ских исследованиях животных нами выявлено но-катаральный эндометрит 12,5 %. 51,3 % патологий с различными формами и те- У коров красной степной породы обна- чениями. Определены у животных задержание ружили 53,8 % патологий. Наибольший про- последа, субинволюция матки и у остальных цент патологий составляют острый фибри- 90 % эндометриты. Из которых 4,5 % острые нозный эндометрит 39,2 % и хронический формы и 55,6 % хронические формы эндоме- катаральный эндометрит 35,7 % (таблица 2). тритов. Наиболее распространены хрониче- Таблица 2 - Распространенность, клинические формы и течение заболеваний половых органов у коров красной степной породы (n=52). Вид патологий

Количество патологий матки Острый Острый животных последа эндометрит эндометрит эндометрит эндометрит эндометрит Задержание катаральный катаральный Хронический Хронический фибринозный Субинволюция Некротический гнойно-катаральный ральный эндометрит Острый гнойно-ката -

n % n % n % n % n % n % n % n % 28 - - - - 11 39,2 - - 5 17,8 - - 10 35,7 2 7,1

По данным таблицы 2, мы видим высо- Результативность клинических, инстру- кий процент выявленных эндометритов хрони- ментального и биофизического методов диаг- ческой формы (53,52 %) говорит о том, что в ностики заболеваний половых органов у коров послеродовой период лечения животных было в разные дни после отела показана в таблице не комплексным и неполным, не было контро- 3. ля исхода лечения.

146 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 3 - Результаты клинической, инструментальной и биофизической диагностики патологии матки в разные дни после отела у коров голштино-фризской породы. Инструментальное Дни Ректальное Всего исследование УЗИ после исследование кол-во «Metrastatum» отела n % n % n % 10-20 23 22 95,6 15 65,2 20 86,9 21-30 20 19 95 11 55 16 80 31-60 21 15 71,4 18 85,7 15 71,4 61 и более 14 12 85.7 13 92,8 11 78,5 Итого 78 68 87,1 57 73 62 79,4 При диагностике патологии матки на с 61 и более дней 85,7%; 92,8 %; 78,5 % соот- 10-20 дни после отела инструментальным ме- ветственно. тодом исследования с помощью устройства Результативность клинических, инстру- «Metrastatum» выявлено 95,6 % патологий, ментального и биофизического методов диа- ультразвуковым исследованием 65,2 %, рек- гностики показана с 31 и более дней в таблице тальным методам 86,9 %. С 21-30 дни – 95 %; 4. 55 %; 80 %, 31-60 дни – 71,4 %; 85,7 %; 71,4 %, Таблица 4 - Результаты клинической, инструментальной и биофизической диагностики патологии матки у коров красной степной породы в разные дни после отела. Инструментальное Ректальное Всего исследование УЗИ Дни исследование кол-во «Metrastatum» n % n % n % 31-60 16 13 81,2 15 93,7 12 75 61 и более 36 28 77,7 29 80,5 28 77,7 Итого 52 41 78,8 44 84,6 40 79,9 По данным таблицы 4 видно, что с 31- При диагностике патологии половых ор- 60 дни после отела инструментальным ме- ганов у коров красной степной породы с 31 по тодом исследования с помощью устройства 60 дни после отела эффективность ультразву- «Metrastatum» выявлено 81,2 % патологий, кового исследования составило 93,7 %, что на ультразвуковым исследованием 93,7 %, клини- 12,5 % - 18,7 % выше, чем инструментальное ческим ректальным методами 75 %. С 61 и бо- и ректальное исследование, с 61 и более дней лее дней 77,7 %; 80,5 %; 77,7 % соответственно. эффективность ультразвукового исследования У коров голштино-фризской породы при составило 80,5 %, что на 2,8 % выше, чем ин- диагностике патологии половых органов с 10 струментальное и ректальное исследование. по 20 дни после отела эффективность инстру- Таким образом, при диагностике за- ментального метода исследования была выше болеваний матки с 10 по 30 дни после отела на 30,4 % - 8,7 %, чем ультразвуковое и рек- результативны на 30,4 % инструментальный тальное исследование, а с 21 по 30 дни – на метод исследования в сравнении на 31-60 дни 40 % - 15 %, чем ультразвуковое и ректальное после отела УЗИ выявлено на 14,3 % больше исследование. С 31 по 60 дни эффективность чем устройством «Metrastatum», на 61 и более ультразвукового исследования составило 85,7 на 7,1 %. %, что на 14,3 % выше, чем инструментальное В более поздние сроки после отела для и ректальное исследование, с 61 и более дней диагностики хронических форм патологий эффективность ультразвукового исследования необходимо проводить комплексное иссле- составило 92,8 %, что на 7,1 % - 14,3 % выше, дование с использованием клинических, ин- чем инструментальное и ректальное исследо- струментального и ультразвукового методов вание. исследования.

147 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Заключение Распространенность воспалительных за- Эффективность клинических, инстру- болеваний матки коров голштино-фризской ментального и биофизического методов диа- породы составило по течению острые формы гностики при определении форм и течения па- эндометритов 3,5 %, хронические формы эн- тологий половых органов была на 10-30 дни дометритов 69,5 %. Распространенность хро- после отела при использовании устройства нического катарального эндометрита 37,5 % «Metrastatum» на 8,7%-40% выше, чем при ис- и гнойно-катарального эндометрита 12,5 %. пользовании ультразвукового и ректального У коров красной степной породы наибольшей метода исследований, а на 31-60 и более дни процент патологий составляет хронический после отела результативность ультразвукового катаральный эндометрит 35,7 % и острый фи- метода исследований 7,1%-14% была выше. бринозный эндометрит 28,5 %.

Список литературы

1 Нежданов А. Г., Шахов А. Г. Послеродовые гнойно-воспалительные заболевания матки у коров / Нежданов А. Г., Шахов А. Г // Ветеринарная патология. – 2005. №3. - С. 61-64. 2 Джакупов И.Т., Есжанова Г.Т., Кузербаева А.Т. Послеродовые патологии и их диагно- стика у импортных коров в условиях Северного региона Казахстана / Джакупов И.Т., Есжанова Г.Т., Кузербаева А.Т // Ветеринария. – 2015. - № 7. - С. 47-50. 3 Джакупов И.Т., Есжанова Г.Т., Кривец В.В. Распространенность и диагностика послеро- довых патологий у коров / Джакупов И.Т., Есжанова Г.Т., Кривец В.В // Материалы Республикан- ской научно- теоретической конференции «Сейфуллинские чтения – 9: новый вектор развития высшего образования и науки» посвященная дню Первого Президента Республики Казахстан. – 2013.- № 2. - С. 210-212. 4 I.Jakupov, A.Kuzerbayeva, Karabayeva Zh.Z. Entwickiung einer Farbkarte zur Unterscheiduring von Lochien bei Kuhen mit und ohne Storung der Uterusinvolution / I.Jakupov, A.Kuzerbayeva, Karabayeva Zh.Z. // Tierarztliche Praxis. S.1-3. Schattauer. – 2016. - № 6. – Р. 368-370. 5 Князева М.В., Хамитова Е.Ф., Мерзлякова Е.А. Анализ акушерско-гинекологической диспансеризации в хозяйствах Удмуртии / Князева М.В., Хамитова Е.Ф., Мерзлякова Е.А // Журнал ученые записки Казанской государственной академии ветеринарной медицины им. Н.Э. Баумана. – 2014.- С.192-197. 6 Lewis G.S., Uterine health and disorders / Lewis G.S. // J. Dairy Scince. – 1997. - № 80. - Р. 984–994. 7 Mateus L. et al. Influence of puerperal uterine infection on uterine involution and postpartum ovarian activity in dairy cows // Reprod. Domest. Anim. 2002. - № 37. - Р. 31–35. 8 Студенцов А.П., ШипиловВ.С., Никитин В.Я. / Акушерство, гинекология и биотехника размножения животных и др. – М.: Колос, 2005. – С. 512. 9 Волков А.Е. Ультразвуковая диагностика в акушерстве и гинекологии. – Ростов н/Д: Феникс, 2006. – 480 с. 10 Харута Г.Г., Подвалюк Д.В., Власенко С.А., Волков С.С. и др. Лютео и фолликуллоге- нез в послеродовом периоде коров / Харута Г.Г., Подвалюк Д.В., Власенко С.А., Волков С.С. и др. // Био. – 2007. – № 9. - С.28-30. 11 Джакупов И.Т., Карабаева Ж.З., Абултдинова А.Б. Устройство для диагностики ин- волюции матки и забора содержимого из влагалища у коров / Джакупов И.Т., Карабаева Ж.З., Абултдинова А.Б. // Ученые записки Учреждение образования «Витебская ордена «Знак Поче- та» государственная академия ветеринарной медицины». – 2017. - № 2. - С. 50-53. 12 Shan Herath, Sonia T Lilly1, Natalia R Santos, Robert O Gilbert, Leopold Goetze, Clare E Bryant, John O White, James Cronin and IMartin Sheldon. Expression of genes associated with immunity in the endometrium of cattle with disparate postpartum uterine disease and fertility. Reproductive Biology and Endocrinology 2009.-P.1-13. 13 Полянцев Н.И., Подберезный В.В. Ветеринарное акушерство и биотехника репродук- ции животных. – Ростов н/Д: Феникс, 2001. – 480 с.

148 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

14 Джакупов И.Т., Абултдинова А.Б., Карабаева Ж.З. Результаты использования устрой- ства "Metrastatum", ультразвукового исследования и цитологической диагностики при эндоме- тритах у коров / Джакупов И.Т., Абултдинова А.Б., Карабаева Ж.З // Материалы Национальной научно-практической конференции / под. ред. А.В. Молчанова, В.В. Строгова.- Саратов: Сара- товский ГАУ. – 2018. – С.411.

References

1 Nezhdanov A. G., SHahov A. G. Poslerodovye gnojno-vospalitel'nye zabolevaniya matki u korov / Nezhdanov A. G., SHahov A. G // Veterinarnaya patologiya. – 2005. №3. - S. 61-64. 2 Dzhakupov I.T., Eszhanova G.T., Kuzerbaeva A.T. Poslerodovye patologii i ih diagnostika u importnyh korov v usloviyah Severnogo regiona Kazahstana / Dzhakupov I.T., Eszhanova G.T., Kuzerbaeva A.T // Veterinariya. – 2015. - № 7. - S. 47-50. 3 Dzhakupov I.T., Eszhanova G.T., Krivec V.V. Rasprostranennost' i diagnostika poslerodovyh patologij u korov / Dzhakupov I.T., Eszhanova G.T., Krivec V.V // Materialy Respublikanskoj nauchno- teoreticheskoj konferencii «Sejfullinskie chteniya – 9: novyj vektor razvitiya vysshego obrazovaniya i nauki» posvyashchennaya dnyu Pervogo Prezidenta Respubliki Kazahstan. – 2013.- № 2. - S. 210-212. 4 I.Jakupov, A.Kuzerbayeva, Karabayeva Zh.Z. Entwickiung einer Farbkarte zur Unterscheiduring von Lochien bei Kuhen mit und ohne Storung der Uterusinvolution / I.Jakupov, A.Kuzerbayeva, Karabayeva Zh.Z. // Tierarztliche Praxis. S.1-3. Schattauer. – 2016. - № 6. – R. 368-370. 5 Knyazeva M.V., Hamitova E.F., Merzlyakova E.A. Analiz akushersko-ginekologicheskoj dispanserizacii v hozyajstvah Udmurtii / Knyazeva M.V., Hamitova E.F., Merzlyakova E.A // ZHurnal uchenye zapiski Kazanskoj gosudarstvennoj akademii veterinarnoj mediciny im. N.EH. Baumana. – 2014.- S.192-197. 6 Lewis G.S., Uterine health and disorders / Lewis G.S. // J. Dairy Scince. – 1997. - № 80. - R. 984–994. 7 Mateus L. et al. Influence of puerperal uterine infection on uterine involution and postpartum ovarian activity in dairy cows // Reprod. Domest. Anim. 2002. - № 37. - R. 31–35. 8 Studencov A.P., SHipilovV.S., Nikitin V.YA. / Akusherstvo, ginekologiya i biotekhnika razmnozheniya zhivotnyh i dr. – M.: Kolos, 2005. – S. 512. 9 Volkov A.E. Ul'trazvukovaya diagnostika v akusherstve i ginekologii. – Rostov n/D: Feniks, 2006. – 480 s. 10 Haruta G.G., Podvalyuk D.V., Vlasenko S.A., Volkov S.S. i dr. Lyuteo i follikullogenez v poslerodovom periode korov / Haruta G.G., Podvalyuk D.V., Vlasenko S.A., Volkov S.S. i dr. // Bio. – 2007. – № 9. - S.28-30. 11 Dzhakupov I.T., Karabaeva ZH.Z., Abultdinova A.B. Ustrojstvo dlya diagnostiki involyucii matki i zabora soderzhimogo iz vlagalishcha u korov / Dzhakupov I.T., Karabaeva ZH.Z., Abultdinova A.B. // Uchenye zapiski Uchrezhdenie obrazovaniya «Vitebskaya ordena «Znak Pocheta» gosudarstvennaya akademiya veterinarnoj mediciny». – 2017. - № 2. - S. 50-53. 12 Shan Herath, Sonia T Lilly1, Natalia R Santos, Robert O Gilbert, Leopold Goetze, Clare E Bryant, John O White, James Cronin and IMartin Sheldon. Expression of genes associated with immunity in the endometrium of cattle with disparate postpartum uterine disease and fertility. Reproductive Biology and Endocrinology 2009.-P.1-13. 13 Polyancev N.I., Podbereznyj V.V. Veterinarnoe akusherstvo i biotekhnika reprodukcii zhivotnyh. – Rostov n/D: Feniks, 2001. – 480 s. 14 Dzhakupov I.T., Abultdinova A.B., Karabaeva ZH.Z. Rezul'taty ispol'zovaniya ustrojstva "Metrastatum", ul'trazvukovogo issledovaniya i citologicheskoj diagnostiki pri ehndometritah u korov / Dzhakupov I.T., Abultdinova A.B., Karabaeva ZH.Z // Materialy Nacional'noj nauchno-prakticheskoj konferencii / pod. red. A.V. Molchanova, V.V. Strogova.- Saratov: Saratovskij GAU. – 2018. – S.411.

149 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

«METRASTATUM» ҚҰРАЛҒЫСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ ЖӘНЕ СИЫРЛАРДЫҢ ЖАТЫР ПОТОЛОГИЯСЫН ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫ БАЛАУЫНДАҒЫ УЛЬТРАДЫБЫСТЫҚ ЗЕРТТЕУ

И.Т. Жақыпов, в.ғ.д., профессор Г.М. Молдахметова,магистрант А.Б. Абултдинова, докторант С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан

Түйін Голштин-фриз тұқымдас сиырларының жыныс мүшелері ауруларының әр түрлі нысанда- ры мен өтуінің таралуы 51,3 % құрайды. Оның ішінде эндометриттің 4,5% жіті және 55,6 % со- зылмалы түрлері. Қызыл дала тұқымдас сиырынан 53,8 % патологиялар табылды. Оның ішінде жіті фибринозды эндометрит 39,2 % және 35,7 % созылмалы катаральді эндометрит құрайды. Бұл патологияларды клиникалық, аспаптық және биофизикалық әдістермен балау кезінде босанғаннан кейін 10-30 шы күндері «Metrastatum» құрылғысының тиімділігі ультрадыбыс және ректалды зерттеу әдістерін қолданумен салыстырғанда 8,7 %-40% ға жоғары, ал босанғаннан кейінгі 31-60 шы және одан да көп күндері ультрадыбыстық әдістің тиімділігі аспаптық әдіспен салыстырғанда 7,1 %-14% ға жоғары болды. Кілттік сөздер: туудан кейінгі патологиялар, клиникалық тәсілдер, Metrastatum аппара- ты, ультрадыбыстық зерттеу, диффенциалдық диагностика, созылмалы катаральды эндометрит, іріңді катаральді эндометрит, жатыр инволюциясы, лохии.

“METRASTATUM” DEVICE EFFICIENCY AND ULTRASOUND RESEARCH IN DIFFERENTIAL DIAGNOSTICS COWS OF URINE PATHOLOGY

Jakupov I.T., DVC, professor Moldakhmetova G.M., master student Abultdinova A.B.,doctoral student Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 01001, Kazakhstan

Summary Disease prevalence of genital organs in Holstein-Friesian cows with various forms and currents is 51.3%. Which 4.5% are acute and 55.6% are chronic forms of endometritis. In red steppe breed cows found 53.8% of pathologies. From which acute fibrinous endometritis is 39.2% and chronic catarrhal endometritis 35.7%. These pathologies diagnosing with clinical, instrumental and biophysical methods, 10-30 days after calving, efficiency of the Metrastatum device is 8.7% -40% higher than when using the ultrasound and rectal method of research, and by 31-60, 61 and more days after calving, effectiveness of the ultrasound method was 7.1% -14% higher compared of instrumental method. Keywords: postpartum pathologies, clinical methods, ultrasound research, differential diagnosis, chronic catarrhal endometritis, purulent-catarrhal endometritis, involution of the uterus, lochia, “Metrastatum” device.

150 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

УДК: 675.031.113:616.33(045)

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕТОДОВ ЛЕЧЕНИЯ ДИСПЕПСИИ ТЕЛЯТ

Терликбаев А.А. к.в.н., доцент Утешова М.А. магистрант Казахский агротехнический университет им.С.Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Аннотация Среди желудочно-кишечных болезней новорожденных телят приходится на диспепсию, что составляет в пределах 60-65%. При этом, изучению данной проблемы посвящено много ра- бот и предложено для лечения болезней много терапевтических методов, все же до настоящего времени не удается достигнуть 100% сохранности молодняка. Дифференциальная диагностика желудочно-кишечных заболеваний молодняка проведе- на по клинико-эпизоотологическим, патологоанатомическим, бактериологическим, вирусоло- гическим и биохимическим исследованиям. Проведены исследования по изысканию терапевтически эффективных методов лечения диспепсии телят. Наиболее высокий лечебный эффект был получен путем комплексного метода терапии, с применением пробиотика бифидумбактерина в сочетании с поливитаминами тетрамага и пи- ридоксина гидрохлорида. Ключевые слова: крупный рогатый скот, телята, диспепсия, лечение, пробиотики, поливи- тамины, диарея, желудочно-кишечный тракт, сохранность молодняка, диагноз, условия содер- жания, животноводческое хозяйство.

Введение На современном этапе развития вете- стафилококков, протея, дрожжеподобных гри- ринарии в Республике Казахстан уделяется бов, снижение популяции бифидобактерий и большое внимание росту поголовья скота, при других представителей нормофлоры кишечни- этом особую актуальность приобретает сохра- ка[9]. нение здоровья молодняка. Однако нарушение Проведение лечебных мероприятий при ветеринарно-зоогигиенических требований по диспепсии является важным звеном в системе содержанию и кормлению животных, ведет мер по сохранению новорожденных телят. Во к возникновению одного из самых распро- многих литературных источниках [10,11] при- страненных заболеваний желудочно-кишеч- водятся данные об исследованиях, подтверж- ного тракта незаразной этиологии диспепсии дающих эффективность пробиотиков для про- [1,2,3,4]. филактики и лечения различных заболеваний Одним из главных факторов снижения желудочно-кишечного тракта у животных, сохранности молодняка крупного рогатого доказано их иммуностимулирующее, противо- скота в неонатальный период жизни особое воспалительное, антидиарейное и ростостиму- место занимают расстройства желудочно-ки- лирующее свойства. шечного тракта [5,6]. В настоящее время известно, что для ле- Диспепсия - заболевание новорожден- чения диспепсии телят, широко применяется ных телят молозивного периода, характеризу- комплекс лечебных мероприятий, где огром- ющееся острым расстройством пищеварения, ную долю занимают противомикробные пре- поносом, нарушением обмена веществ, на- параты. Однако длительное и бессистемное растающим токсикозом, обезвоживанием, за- их применение привело к снижению их тера- держкой роста и развития [7,8]. певтической эффективности из-за появления Самым первым признаком диспепсии, устойчивых штаммов. И в связи с этим в по- как правило, является диарея различной степе- следнее время ветеринарные врачи все чаще ни тяжести. При этом наблюдается нарушение обращают внимание на введение в схему лече- кишечного биоценоза: повышение количества ния диспепсии телят препаратов, способству- 151 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ющих восстановлению микрофлоры желу- благодаря этому – повышать сохранность мо- дочно-кишечного тракта, в частности группы лодняка [12]. пробиотиков. Особенностью данных препара- Учитывая вышеизложенное, целью на- тов является возможность одновременно ин- ших исследований явилось совершенствова- тенсифицировать пищеварительные процессы, ние методов лечения диспепсии телят в усло- стимулировать неспецифический иммунитет и виях АО «Астана-Өнім».

Материалы и методика исследований Экспериментальная работа по совер- заболеваниям. шенствованию методов лечения диспепсии Для оценки терапевтической эффек- телят, проводились в условиях АО «Астана- тивности биологических препаратов, были Өнім», (Акмолинская область, с. Красноярка). сформированы 3 группы телят, голштинской Диагноз устанавливали комплексно с черно-пестрой породы, по принципу парных учетом клинических данных (представлен- аналогов (2 опытные и 1 контрольная, по 5 го- ных в рис.1) и лабораторных исследований. лов в каждой группе). Заболевания заразной этиологии дифференци- Животные испытуемых групп находи- ровались на основании данных исследований лись в одинаковых условиях содержания и ветеринарной лаборатории по инфекционным кормления.

Рисунок 1- Теленок с признаками диспепсии: вялое поведение, слабый аппетит, слизистые оболочки бледные, диарея и угнетенное состояние

Все телята исследуемых групп, были синтетических витаминов тривит (по схеме- 1 изолированы и помещены в отдельные клетки. мл в/м, 1 раз в день). Лечение больных телят контрольной группы Телятам второй задавали пробиотик ве- проводили по схеме, принятой в хозяйстве: том 1.1 (по схеме внутрь- за 30 мин до кормле- диетотерапия, антибиотикотерапия (оксите- ния, 2 раза в день, из расчета 50 мг/кг массы трациклин) и витаминотерапия (витамины тела животного), комплексным поливитамин- группы В), а телятам первой опытной группы, ным препаратом тетрамаг (в дозе 1 мл в/м, 1 проводили комплексное лечение, где основ- раз в день) и пиридоксина гидрохлорида ( ви- ным лечебным препаратом являлся пробио- тамин В6) в/м по 3 мл, 1 раз в день. тик бифидумбактерин (по схеме – внутрь за 30 Был произведен отбор крови у живот- мин до кормления, 2 раза в день, из расчета 50 ных из каждой группы для гематологического мг/кг массы тела животного), а также в сочета- исследования, двукратно (до и после лечения). нии с иммуностимулирующим препаратом га- Гематологические исследования показателей мавит по 1,5 мл в/м, 2 раза в день и раствором крови телят отражены на рисунке 2.

152 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Рисунок 2- Исследование гематологических показателей крови телят, в условиях лаборатории КазАТУ им. С.Сейфуллина

За всеми животными на протяжении На рисунке 3 изображены телята опыт- проведения исследований осуществляли по- ных и контрольной групп, после выздоровле- стоянное клиническое наблюдение (темпера- ния. тура, пульс и дыхание).

Рисунок 3- Телята опытных и контрольной групп, после выздоровления

Результаты исследований При клиническом исследовании телят, стые оболочки бледные. У всех заболевших больных диспепсией, общее состояние было телят наблюдалась диарея. неудовлетворительным. Аппетит у большин- Результаты клинического исследования ства животных был понижен, наблюдалась отражены в рисунках 4 и 5. слабость, эластичность кожи снижена, слизи-

153 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Рисунок 4 - Динамика температуры, пульса и дыхания у больных телят до лечения.

Рисунок 5 - Диаграмма динамики температуры, пульса и дыхания у больных телят после лечения

Оценка основных физиологических стоты пульса первой опытной группы, показал показателей является первоначальной и по- увеличение на 4,3%, тогда как у второй опыт- прежнему неотъемлемой частью обследования ной и контрольной групп, они уменьшаются на организма. 1,8% и 0,9%. При анализе рисунков 4 и 5, установ- Результаты исследований, частоты ды- лено, что температура тела животных первой хания у первой опытной и контрольной групп опытной группы после лечения повышается увеличивается на 2% и 1,5%, а во второй опыт- на 1,9%, второй опытной на 1,5%, контроль- ной отмечается уменьшение на 2,3%, вышеу- ной на 1,4%, хотя эти показатели находились в казанные данные свидетельствуют о нормали- пределах физиологической нормы, что харак- зации физиологического статуса животных. теризует о положительной динамике лечебных Результаты наших исследований подтвержда- мероприятий. ются с исследованиями Кондрахина И.П. [5]. Анализ клинических исследований ча- Таблица 1- Динамика гематологических показателей крови телят, больных диспепсией (до лечения) 1-я опытная 2-я опытная Контрольная Показатели группа (n=5)M±m группа (n=5)M±m группа (n=5)M±m 1 2 3 4 Лейкоциты, (109/л) 19,5±1,65* 18,21±0,46* 15,81±0,73 Эритроциты, (1012/л) 5,27±0,40 5,49±0,25 5,31±0,18 154 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 Тромбоциты, (109/л) 409,0±13* 412,0±23 417,0±11* СОЭ, (мм/ч) 2,03±0,08 1,9±0,28 2,0±0,14 Гемоглобин 87,2±1,52* 89,0±2,65 87,8±1,15* Цветной показатель 0,77±0,06 0,79±0,04 0,78±0,05 Гематокрит, % 24,17±0,67* 26,31±1,06 28,48±1,45 Примечание: р*< 0,05 При анализе гематологических показате- жить косвенным признаком воспалительного лей из таблицы 1, наблюдаем, что количество процесса, наши данные согласуются с иссле- эритроцитов во всех исследуемых группах дованиями Кондрахина И.П.[5]. животных находится ниже нормы, что свиде- Характерно достоверное увеличение ко- тельствует об ослабленном состоянии телят, личество лейкоцитов первой опытной группы так как снижается транспорт кислорода и по- на 65,7%, второй опытной на 63,2%, а кон- ступление питательных веществ в организм трольной на 57,6%, который указывает на уве- животных. личение защитной реакции и наличии воспа- Наряду с этим на содержание гемогло- лительных процессов в организме животных. бина указывает цветной показатель, нормой В наших исследованиях установлено которого является от 0,81-1,08%. Полученный снижение показателя гематокрита во всех цветной показатель в наших исследованиях группах испытуемых животных ниже нормы, свидетельствует о том, что количество гемо- что указывает, о возможном истощении орга- глобина во всех исследуемых группах телят, низма телят и недостатке эритроцитов в плаз- находится ниже нормы, варьирует в пределах ме крови. 0,77-0,79%, гемоглобин понижен в первой Поскольку система крови играет важную опытной группе на 17%, второй опытной на 15 роль в реакциях организма и чутко реагирует % и контрольной на 16%, что это возможно на различные воздействия, она служит крите- связано с несбалансированностью кормления, рием физиологического состояния организма нарушения синтеза гемоглобина, что в конеч- животных и уровня его обменных процессов. ном счете приводит к значительным изменени- На рисунке 6 отражается динамика ге- ям функционального состояния организма. матологических показателей крови телят до Нами установлено тенденция ускорен- лечения. ного оседания эритроцитов, что может слу-

Рисунок 6 – Динамика гематологических показателей крови телят, больных диспепсией (до лечения)

155 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Таблица 2 - Динамика гематологических показателей крови телят, больных диспепсией (после лечения) 1-я опытная 2-я опытная Контрольная Показатели группа (n=5)M±m группа (n=5)M±m группа (n=5)M±m Лейкоциты, (109/л) 7,25±0,58* 10ь ,21±0,81* 10,3±0,47 Эритроциты, (1012/л) 6,77±0,75* 6,39±0,17* 6,26±0,18 Тромбоциты, (109/л) 479,0±18* 448,0±15 454,0±21* СОЭ, (мм/ч) 0,95±0,4 0,93±0,48 0,89±0,24 Гемоглобин 103,7±1,49* 97,8±2,14 100,0±4,16* Цветной показатель 1,02±0,04 0,85±0,07 0,83±0,06 Гематокрит, % 39,5±0,67* 37,24±1,18 36,8±1,03 Примечание: р*< 0,05 Важнейшую роль в организме выпол- группы увеличилось по сравнению со второй няют форменные элементы крови. Поэтому, опытной группой на 8,5% тогда как с кон- с целью определения терапевтической эф- трольной группой на 7,2%, что подтверждает фективности проведенных методов лечения о восстановлении основной функции эритро- в сравнительном аспекте и проанализировав цитов - дыхательной, неразрывно связанной со таблицу 2, установили следующее: содержа- свойствами, содержащимися в них белка гемо- ние количества лейкоцитов в крови у первой глобина. опытной группы уменьшилось, по сравнению Соответственно в то же время, увеличи- со второй опытной группы на 7% и контроль- лось содержание гемоглобина в крови в пер- ной группы на 5%, а показатели СОЭ ана- вой опытной группе по сравнению со второй логично уменьшилось по сравнению второй опытной на 7% и контрольной на 3,8%, что го- опытной группой на 3% и контрольной груп- ворит о насыщенности организма кислородом пы на 8,5%, это можно объяснить улучшением наши данные согласуются с исследованиями ферментативного процесса и формированием Кондрахина И.П.[5]. гуморального иммунитета в организме живот- На рисунке 7 отражается динамика гема- ных. тологических показателей крови телят после Наряду с другими показателями кро- лечения. ви, количество эритроцитов первой опытной

Рисунок 7 –Динамика гематологических показателей крови телят, больных диспепсией (после лечения)

156 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Установлено, что выздоровление телят, сутки. больных диспепсией, у первой опытной груп- Таким образом, комплексный метод ле- пы наступило уже на 2-3 сутки лечения, у вто- чения телят первой опытной группы показал рой опытной 4-5 сутки, а у контрольной на 6 наилучший терапевтический эффект.

Обсуждение полученных данных и заключение В процессе проведенных исследований ключается в специфическом действии пред- установлено, что терапевтическая эффектив- ставленных лекарственных препаратов. ность комплексный метод лечения телят пер- Результаты исследований по совершен- вой опытной группы животных, включающий ствованию комплексного метода лечения те- в себя пробиотик бифидумбактерин, поливи- лят, больных диспепсией, позволяют сделать тамин тривит и иммуностимулятор гамавит, заключение об экономической выгодности и обладает высокой терапевтической эффек- легко доступности проведения данного ком- тивностью по сравнению с другими схемами плекса лечения в производственных условиях. терапии. Эффективность метода лечения за-

Список литературы

1 Терликбаев А.А. Современный метод лечения диспепсии телят с применением транс- краниальной электростимуляции // Ученые Записки УО ВГАВМ.- 2012.-№ 32. - Т. 48.-Ч. 2.- С. 174-177. 2 Медведев И. Лечение диспепсии у новорожденных телят // Мясное и молочное скотоводство.-М.- 2007.- № 8.- С. 42-43. 3 Кондрахин И.П. Диспепсия новорожденных телят-успехи, проблемы // Ветеринария.- 2003.- №1. - С. 39-43. 4 Заразова В.Г. Желудочно-кишечные болезни телят и меры борьбы с ними.- Москва: Изд- во МГУ, 2000.- С. 23-26 5 И.П. Кондрахина. Методы ветеринарной клинической лабораторной диагностики.-М.: КолосС, 2004. – С. 520 6 Нуралиев Е.Р. Из опыта выздоровления новорожденных телят, больных диспепсией // Ветеринария.- 2013.- №5.- С.49-51. 7 Ж.К. Тулемисова., Г.Т. Касенова, З.А. Кожахметова, Р.Ж. Мыктыбаева, Х.Б. Абеуов. Лабораторно-клиническое обоснование применения пробиотика «Лактобактерин» при желудоч- но-кишечных заболеваниях новорожденных телят. // Ветеринария.- 2015.- № 4.- С. 53-56. 8 Жиляков Т.П. Повышение резистентности организма животным путем применения пре- парата гумитон // Ветеринария.- 2006.-№2.- С. 36-41. 9 О. Бурова, В. Исаев, А. Блохин, О. Коробова, Т. Хрисанфова.Применение иммуномоду- лятора при болезни новорожденных телят. // Ветеринария. – 2017.- №7.- С. 29-35. 10 H.E. Samli, N. Senkoylu , F. Koc , M. Kanter, A. Agma . //Archives of Animal Nutrition. Effects of Enterococcus faecium and dried whey on broiler performance, gut histomorphology and intestinal microbiota. //Archives of Animal Nutrition.- 2007.- №61.-Р.42–49. 11 Harbby H.A. Bacterial causes of diarrhea in small animals (Kids, lambs and calves) in Sultanate of Oman. //J. Egypt. Vet. Med . Ass.-2002. - № 62(3)-Р. 227-235. 12 R.K. Gadzanov, B.A. Dzagurov, A.T. Zaseev, B.S. Nikkolova. Therapeutic and prophylactic use of acomplex of biologically active substances adprobiotics in the gastrointestinal diseases of newborn calves. [Электрон. ресурс].-2018. - № 9. - P.1521.URL:https://apps.webofknowledge.com/ full_record.do?product=WOS&search_mode=GeneralSearch&qid=5&SID=F1tntsqG7J2Dg6FJgNE& page=1&doc=1 (дата обращения 10.01.2019).

References

1 Terlikbayev A. A. Modern method of treatment of dyspepsia calves with transcranial electric stimulation // The Scientists Notes of the UO WGAVM.- 2012.- №32. - Vol. 48.- Part 2.- P. 174-177.

157 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2 Medvedev I. treatment of dyspepsia in newborn calves // meat and dairy cattle.- M.-2007.- № 8.- P. 42-43. 3 Kondrakhin I. P. dyspepsia of newborn calves-successes, problems // veterinary.- 2003.- №1. - P. 39-43. 4 Tarasova VG Gastrointestinal diseases of calves and measures to combat them.- Moscow: Moscow state University Publ., 2000.- 23-26 p. 5 I. P. Kondrahin . Methods of veterinary clinical laboratory diagnostics. - Moscow: Koloss, 2004. - 520 p. 6 Nuraliev E. R. from the experience of recovery of newborn calves with dyspepsia // Veterinary.- 2013.- №5.- P. 49-51. 7 . K. Tulemisova., G. T. Kassenova, Z. A. Kozhakhmetov, R. J. Myktybayeva, H. B. Abeuov . Laboratory and clinical rationale for the use of probiotic "Lactobacterin" in gastrointestinal diseases of newborn calves. // Veterinary science.- 2015.- № 4.- P. 53-56. 8 Zhilyakov, T. P. Increasing resistance of the organism of animals by use of the drug gumiton // Veterinary medicine.- 2006.- №2.- P. 36-41. 9 O. Burova, V. Isaev, A. Blokhin, O. Korobova, T. Hrisanfova. The Use of immunomodulators in disease of the newborn calves. // Veterinary science. - 2017.- №7.- P. 29-35 10 H. E. Samli, N. Senkoylu , F. Koc , M. Kanter, A. Agma . // Archives of Animal Nutrition Effects of Enterococcus faecium and dried whey on broiler performance, gut histomorphology and intestinal microbiota. // Archives of Animal Nutrition.- 2007.- №61.- P. 42-49. 11 Harbby H. A. Bacterial cases of diarrhea in small animals (Kids, lambs and calves) in Sultanate of Oman. // J. Egypt. Vet. Med . Ass.-2002. No. 62(3)-P. 227-235. 12 R.K. Gadzanov, B.A. Dzagurov ,A.T. Zaseev, B.S. Nikkolova. [Therapeutic and prophylactic use of a complex of biologically active substances and probiotics in the gastrointestinal diseases of newborn calves. [Electron. resource]. -2018. - № 9. - P.1521.URL:https://apps.webofknowledge.com/ full_record.do?product=WOS&search_mode=GeneralSearch&qid=5&SID=F1tntsqG7J2Dg6FJgNE& page=1&doc=1(accessed 10.01.2019).

БҰЗАУ ДИСПЕПСИЯСЫН ЕМДЕУ ӘДІСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ

А. Терликбаев, а. в. ғ. к., доцент М.А. Утешова, магистрант С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Tүйін Жаңа туылған бұзаулардың асқазан-ішек ауруларының арасында диспепсияға 60-65% диа- пазонда жатады. Сонымен бірге көптеген проблемалар осы мәселені зерттеуге арналды және ауруларды емдеу үшін көптеген терапевтік әдістер ұсынылды, алайда қазіргі уақытта жастардың 100% сақтауына қол жеткізе алмады. Жас жануарлардың асқазан-ішек ауруларын дифференциалды диагностикалау клиникалық эпизоотологиялық, патологиялық, бактериологиялық, вирусологиялық, паразитологиялық және биохимиялық зерттеулермен жүргізілді. Зерттеулер бұзау диспепсиясын емдеудің терапиялық тиімді әдістерін анықтау үшін жүргізілді. Ең терапиялық әсер емдеудің күрделі әдісімен алынған, пробиотикалық бифидум- бактеринді тетррамаг мультивитаминдермен және пиридоксин гидрохлориді. Кілттік сөздер: ірі қара мал, бұзау, диспепсия, кешенді емдеу, пробиотиктер, заманауи те- рапия, диарея, асқазан-ішек жолы, төлдің сақталуы, диагноз, ұстау жағдайы, мал шаруашылығы.

158 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

IMPROVEMENT OF TREATMENT METHODS OF CALVES

Terlikbaev A.A. Ph.D., associate professor Uteshova M.A. second year undergraduate Kazakh Agrotechnical University. S.Seifullin, Zhenis ave., 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Summary Among the gastrointestinal diseases of newborn calves accounts for dyspepsia, which is in the range of 60-65%. At the same time, many works have been devoted to the study of this problem and many therapeutic methods have been proposed for the treatment of diseases, yet up to now it has not been possible to achieve 100% preservation of the young. Differential diagnosis of gastrointestinal diseases of young animals was carried out by clinical epizootological, pathologic, bacteriological, virological, parasitological and biochemical studies. Studies have been conducted to find out therapeutically effective methods for treating calf dyspepsia. The highest therapeutic effect was obtained by the complex method of therapy, using probiotic bifidumbacterin in combination with tetramag multivitamins and pyridoxine hydrochloride. Key words: cattle, calves, dyspepsia, complex treatment, probiotics, modern therapy, diarrhea, gastrointestinal tract, young growth, diagnosis, housing conditions, animal husbandry.

159 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

БИОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

УДК 633.16:631.527:632

РЕАКЦИЯ СОРТОВ ЗЕРНОВЫХ КУЛЬТУР К МЕТАБОЛИТАМ ФИТОПАТОГЕННЫХ ГРИБОВ

Науанова А.П., д.б.н, профессор Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Республика Казахстан, [email protected]

Аннотация Комплексная устойчивость зерновых культур к грибным болезням заключается в выявле- нии связи между пораженностью молодых и взрослых растений. Определение устойчивости рас- тений на ранних фазах роста и развития облегчает анализ селекционного материала. На первых этапах отбора можно провести массовую оценку устойчивости образцов в фазу проростков. В дальнейшем перспективные образцы можно включать в широкие испытания, предусматриваю- щие повторные оценки проростков и взрослых растений на инфекционном фоне. При отборе на устойчивость проростков необходимо использовать токсины, которые имеют решающее значе- ние при возникновении заболевания. Поскольку нет достоверных данных о значении каждого из токсинов в этиологии болезни, правомерным считается использование в качестве селективно- го фактора полного набора метаболитов грибов, т.е. культуральных фильтратов. Исследования показали, что метаболиты фитопатогенов ингибируют всхожесть семян зер- новых культур. Из четырех видов возбудителей грибных болезней сильное токсическое действие проявили фильтраты гриба A.tenuis. Фильтрат гриба A.tenuis снизил всхожесть сортов пшени- цы на 25-55%, особенно сильное токсическое действие культурального фильтрата (КФ) гриба A.tenuis проявилось по отношению к семенам сортов Целинная 3с, Казахстанская раннеспелая и Дамсинская 90, где всхожесть семян снизилась на 50-55%. Среди исследованных сортов сравнительную устойчивость к метаболитам грибов рода Fusarium показали сорта пшеницы Целинная 3с, Лютесценс 268, Целинная 24, Шортандинская 95, Мироновская 808, Целинная 24; сорт ячменя Целинный 30, к альтернариозу и гельминтоспо- риозу сорт тритикале Таза. Восприимчивым сортам к фузариозной инфекции можно отнести сорта пшеницы Шортандинская 95, ячменя Целинный 30, Целинный 91 и Линия ГР3-2. Почти все исследованные сорта пшеницы и ячменя оказались восприимчивыми к альтернариозно-гель- минтоспориозной инфекции, где токсичность культурального фильтрата составила 50% и более процентов. Ключевые слова: сорта зерновых культур, грибы, фитопатогены, устойчивость сортов, пшеница, ячмень, тритикале

Введение Важным резервом дальнейшего повыше- заболевание в огромной мере зависит от ме- ния урожайности зерновых культур в сложных теорологических факторов, в связи, с чем его почвенно-климатических условиях Северного нередко считают болезнью эколого-микроби- Казахстана является возделывание сортов, ального характера. В-третьих, его возбудители обладающих устойчивостью к комплексу аби- обладают широкой полифагией и внутривидо- отических и биотических факторов среды, в вой дифференциацией. По данным В.Н. Пидо- том числе к возбудителям корневых гнилей. пличко, Т.Г. Зражевская [2], один из главных Устойчивость растений пшеницы к кор- возбудителей обыкновенной корневой гнили невым гнилям – чрезвычайно сложный вопрос – H. sativum, гетерогенный по вирулентности. [1]. Во-первых, корневые гнили вызывают Различны по патогенности к пшенице также целый комплекс грибов, состав и численное штаммы F.avenaceum и F.oxysporum. Кроме соотношение которых различно. Во-вторых, того, у грибов вызывающих корневые гнили 160 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

пшеницы, отсутствует приуроченность к од- рантности для определения селекционной цен- ной фазе онтогенеза. Все это значительной ности сортов озимой пшеницы, устойчивые степени затрудняет изучение устойчивости и к фузариозным корневым гнилям. Созданы выведение высокоустойчивых к болезни форм линии озимой пшеницы, обладающие ком- растений [1]. плексной устойчивостью как к фузариозным Для профилактики развития корневых корневым гнилям, так и облигатным патоге- гнилей большое внимание следует уделять нам, а также другими хозяйственно ценными ассортименту возделываемых сортов сельско- признаками [8]. хозяйственных культур. Подбор сортов - эф- Значение селекции в борьбе с корневы- фективный и безвредный экологический путь, ми гнилями показано в работах Р.Л.Тюлиной освоенный во многих странах [3]. В США, на- [9], О.Н. Шеховцевой [10] А.И.Широкова [11] пример, более 70% возделываемых сортов об- и др. В каждом отдельном зерносеющем рай- ладает комплексной устойчивостью к вредным оне России, Казахстана и других стран СНГ организмам. Сорта устойчивые к одним забо- разрабатывается свой комплекс мероприятий, леваниям, в умеренной или сильной степени ограничивающий развитие и распространение поражаются другими. Поэтому выбор сортов корневой гнили злаковых культур. Одной из должен зависеть от фитосанитарной обстанов- мер борьбы с корневой гнилью является выяв- ки [4]. Однако безошибочно следует отдавать ление растений, обладающих внутритканевой предпочтение сортам толерантным, которые фитонцидности, устойчивых к токсинам воз- не снижают продуктивности даже при значи- будителей этого заболевания и выносливых тельном поражении. В этом отношении отбор (толерантных). В благоприятных условиях сортов и агроприемов по критерию адаптивно- урожайность этих сортов не снижается [12]. сти является результативными. В перспективе при подборе сортов предпо- В центральных районах Нечерноземной чтение следует отдавать толерантным, корот- зоны лучшими среди сортов селекции ячменя костебельным с интенсивным образованием на полевом инфекционном фоне были Нутанс придаточных корней, поскольку устойчивые 187, Винер, а также Нутанс 115 и Винецкий 7. к корневым гнилям сорта практически отсут- На посевах этих сортов развитие болезни на ствуют. Существуют выносливые, способные инфекционном фоне не превышает 34% [5]. давать стабильные урожаи. К ним относятся Чтобы облегчить поиск источников невосприимчивые сорта яровой пшеницы Са- устойчивости и создание толерантных к фу- ратовская 29, Целинная 21, Целинная 20, Сара- зариозу сортов пшеницы, ученые СКНИИФ и товская 36, Грекум. КНИИСХ обосновали биохимические крите- Несмотря на отмеченное до последнего рии сортов: накопление в зерне грибного ми- времени, остается неразработанным вопрос о целия не должно быть ≤100 мкг/г, вомитоксина выведении иммунных к корневым гнилям со- ≤1 мкг/г зерна. Для этих целей предлагают ис- ртов зерновых культур методами традицион- пользовать различия в активности ферментов ной и биотехнологической селекции. у чувствительных и толерантных сортов [6]. В поисках источников устойчивости к Среди образцов мировой коллекции яч- корневой гнили были изучены многие виды меня не выявлены доноры устойчивости к Triticum. Однако литературные данные об их корневой гнили. Лишь несколько местных се- резистентности часто не совпадают. О высо- лекционных сортов (Целинный 5, Медикум 85, кой восприимчивости к обыкновенной корне- Карабалыкский 1, Пастбищный, Карабалык- вой гнили твердых пшениц свидетельствуют ский 23, Тогузак) обладали высокой выносли- данные Л.М.Городиловой [13], М.Е. Шевчен- востью, незначительно снижали свою продук- ко [14]. Все это связано с их биологическими тивность даже при сильном (60%) развитии особенностями. болезни [7]. Согласно данным Н.И. Михайлиной Селекционерами Владимирского НИ- [15], разновидности пшениц о поражаемости ИСХ установлено, что при оценке на устой- корневыми гнилями располагаются в следую- чивость основными иммунологическими по- щем порядке (от поражаемых к устойчивым): казателями являются пораженность растений твердые – Мелянопус, Леукурум, Гордиефор- и ингибирование массы корней. Показана воз- ме, Мулико-Валенсия; мягкие – Велютинум, можность использования относительной толе- Лютесценс, Эритроспермум. 161 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Существуют разноречивые мнения о нии в различных зонах слабой поражаемостью наличии дифференциальных взаимодействий корневой гнилью среди мягких пшениц харак- генотипов патогена и растений. Исследовате- теризовались такие сорта, как Саратовская 36, ли [16] обнаружили расхождение в оценках Саратовская 38, Безенчукская 98, Лютесценс устойчивости у сортов пшеницы, выращи- 758, Шортандинка, Целиноградка, Мильтурум ваемых в различных местностях Бразилии, и 533, Нарымская 246, Народная, Скала, Стрела, предположили, что эти расхождения являют- Кзыл-бас; среди твердых – Ракета и Харьков- ся следствием различий популяций патогена. ская 46 [17, 18, 19]. Развитие болезни на этих Также существуют значимые различия в реак- сортах в зависимости от зоны испытания и ус- ции растений-хозяев на инокуляцию штамма- ловий года колебалось от 1,5 до 21,3%. Полно- ми как одинакового, так и отдаленного геогра- стью иммунных сортов не обнаружено. фического происхождения. В настоящее время эти изученные сорта Относительной устойчивостью к ком- в условиях Северного Казахстана не возделы- плексу возбудителей корневых гнилей отлича- ваются. Они заменены новыми сортами, выве- ются степные экотипы пшеницы Юго-Востока денными местными селекционерами. А также Поволжья [17]. По данным А.Ф.Коршуновой и для большинства возбудителей болезней от- соавторов, из районированных яровых сортов сутствуют дополнительные данные о структу- меньше поражаются местные, более приспо- ре местных популяций, степени устойчивости собленные к неблагоприятным условиям, за- селекционного материала к отдельным потен- сухоустойчивые и скороспелые. При испыта- циально опасным видам.

Результаты и обсуждения В результате оценки устойчивости со- лось. ртов к метаболитам выявлена разная их вос- Наибольшее токсическое действие в приимчивость к изучаемым патогенам (табли- лабораторных условиях гриба F.graminearum ца 1). Реакция одного и того же сорта была отмечено на проростках ячменя сорта Целин- неоднозначной к различным культурам воз- ный 91, на других сортах гриб оказался менее будителей. Суточное замачивание семян в КФ токсичным, причем ослабленный штамм в не- фитопатогенов резко снижала активность ро- которой степени даже стимулировал рост и ста и развития корней и ростков у проростков. развитие некоторых сортов. КФ возбудителя Фильтраты F.oxysporum оказались вы- альтернариоза семян А.tenuis оказался высо- сокотоксичными для сорта пшеницы Шор- котоксичным для проростков пшеницы Целин- тандинская 95, линии ГР-3-2 и сорта ячменя ная 3с, Дамсинская 90, Акмола 40, линии ГР Целинный 30, где ингибирование роста про- 3-2 и сортов ячменя Целинный 91, Целинный ростков достигало до 72 %. Проростки сортов 30. Среднеустойчивость к метаболитам оказа- зерновых культур Акмола 40, Ишимская 98, ли сорта Казахстанская раннеспелая, Лютес- Астана, Чулпан Целинный 91 были средне- ценс 268, Целинная 24, Акмола 2 и сорт ржи устойчивыми к токсическим метаболитам гри- Чулпан. Этот гриб слаботоксичен для про- ба. Здесь токсичность грибов составила в сред- ростков озимых культур (сорт тритикале Таза нем от 30% до 50% по сравнению с контролем. и сорт озимой пшеницы Мироновская 808). Негативное действие гриба F.oxysporum на Некоторое стимулирование роста проростков рост проростков сортов Целинная 3с, Лютес- отмечено на сорте Шортандинская 95. ценс 268, Целинная 24 и Акмола 2 не отмеча-

162 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Таблица 1 - Токсичность метаболитов грибов по отношению к проросткам сортов зерновых культур Г Масса корне- Масса рост- Высота Длина корня, Р вой системы, ков, мг/ток- ростка, Сорт см /токсич- И мг /токсич- сичность см/токсич- ность КФ,% Б ность КФ, % КФ, % ность КФ, % 1 2 3 4 5 6 Яровая пшеница 1 4,7 2,9 2,5 5,8 2 3,9 / 17 3,5/0 3,5/0 4,6 / 21 Целинная 3 с 3 4,7 / 0 4,4/0 4,7/0 6,6 / 0 4 1,3 / 72 1,0/65 1,3/48 1,7 / 71 5 2,5 / 47 1,6/45 3,4/0 4,2 / 27 1 7,1 2,6 4,3 7,9 2 2,0 / 72 1,3/50 1,0/77 1,6 / 80 Шортандинская 95 3 4,8 / 32 4,6/0 4,3/0 6,1 / 23 4 7,5 / 0 4,3/0 4,6/0 7,4 / 6 5 3,8 / 46 3,1/0 3,1/28 3,5 / 56 1 7,6 3,1 4,6 9,5 2 5,8 /24 4,0/0 3,5/24 8,9 / 6 Казахстанская 3 4,4/42 3,3/0 3,3/28 5,7 / 40 раннеспелая 4 2,5/67 3,0/0 3,0/35 3,6 / 62 5 4,5/41 3,1/0 3,4/26 6,3 / 34 1 5,9 5,3 5,0 8,0 2 4,8 / 19 6,6/0 4,8/4 6,9/14 Акмола 2 3 6,6 / 0 7,6/0 6,6/0 9,1/0 4 3,4 / 42 4,8/9 3,6/28 5,2/35 5 2,9 / 49 3,3/38 4,0/20 4,9/39 1 7,8 4,0 4,8 9,5 2 5,3 / 32 4,2/0 4,6/4 8,8 / 7 Лютесценс 268 3 5,5 / 29 3,5/12 3,5/27 6,8 /28 4 2,9 / 63 3,0/28 3,2/30 4,4 /54 5 2,2 / 72 1,6/62 1,6/67 3,0/68 1 7,5 4,2 5,0 9,2 2 6,2 / 17 6,6/0 6,0/0 7,7/16 Целинная 24 3 5,4 / 28 5,6/0 4,6/8 6,6/28 4 3,6 / 52 3,4/48 3,1/38 4,5/51 5 2,0 / 73 2,2/67 1,8/64 2,8/69 1 8,4 3,4 3,4 8,0 2 4,4 / 48 3,3/0 3,3/3 4,8/40 Акмола 40 3 5,2 / 38 3,7/0 3,7/0 6,6/17 4 2,3 / 73 1,6/50 1,3/62 2,3/71 5 2,3 /73 1,6/50 2,3/32 3,8/52

163 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 5 6 1 6,2 3,2 4,5 9,9 2 0,5 / 92 0,5/84 0,5/89 0,9/91 Линия ГР 3-2 3 3,9 / 37 3,1/0 3,3/27 5,1/48 4 3,6 / 42 1,6/50 2,0/55 3,3/67 5 1,6 / 74 0,6/81 1,0/78 2,6/74 1 4,1 2,6 0,9 3,9 2 1,6 / 61 1,3/50 1,2/0 1,8/54 Ишимская 98 3 3,3 / 19 3,3/0 3,3/0 4,2/0 4 1,2 / 71 1,1/15 1,1/0 1,3/67 5 1,0 / 76 0,7/73 1,0/0 1,3/67 1 7,5 3,3 3,3 8,6 2 3,7 / 51 3,1/6 3,1/6 3,7/57 Астана 3 4,4 / 41 4,/0 4,1/0 7,1/17 4 2,9 / 61 3,3/0 3,1/6 3,7/57 5 1,9 / 75 1,5/54 2,0/39 3,3/62 1 6,5 2.6 5,3 8,8 2 7,8 / 0 4,3/0 5,6/0 7,3/17 Дамсинская 90 3 9,3 / 0 1,1/58 6,6/0 8,7/0 4 2,3 / 65 1,3/50 2,0/62 3,7/58 5 3,2 / 51 2,3/11 4,0/24 5,1/42 1 5,7 4,6 5,7 9,0 2 6,4 / 0 7,1/0 6,7/0 8,8 / 2 Озимая пшеница, 3 6,0 / 0 7,1/0 6,4/0 8,9 / 0 Мироновская 808 4 6,0 / 0 2,6/43 5,6/0 5,0 / 44 5 5,8 / 0 0,8/83 4,6/19 6,3 / 30 1 4,9 4,0 6,0 8,4 2 6,4 / 0 6,6/0 6,6/0 8,1/3 Озимое тритикале, 3 5,3 / 0 6,6/0 6,6/0 9,5/0 Таза 4 6,0 / 0 4,1/0 5,3/12 7,6/9 5 5,8 / 0 3,3/17 6,6/0 6,9/18 1 6,6 4,3 4,8 7,3 2 3,2 / 51 3,3/23 4,3/10 4,5/38 Озимая рожь, 3 6,2 / 6 7,1/0 7,6/0 10,6/0 Чулпан 4 2,2 / 67 2,6/39 3,3/31 3,9/46 5 1,6 / 76 1,1/74 3,2/33 2,6/64 1 4,6 4,2 6,2 8,2 2 3,5 / 24 1,2/71 2,1/66 4,2/49 Ячмень, 3 5,1 / 0 5,0/0 4,6/26 6,9/16 Целинный 30 4 2,8 / 39 1,5/64 1,6/74 2,4/71 5 4,0 / 13 3,6/14 4,1/34 5,6/32

164 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 1 1 2 3 4 5 6 1 3,5 4,3 6,2 6,5 2 2,8 / 20 2,5/42 3,8/39 3,6/45 Ячмень, 3 1,0 / 71 1,1/74 1,3/79 1,3/80 Целинный 91 4 2,1 / 40 1,1/74 2,3/63 2,4/63 5 2,0 / 43 1,5/65 3,1/50 2,3/65 Примечание - 1- Контроль, 2- F.oxysporum, 3- F.graminearum, 4- A.tenuis, 5- B.sorokiniana Акмола 2 и сорт ржи Чулпан. Этот гриб 2. Фильтрат гриба A.tenuis снизил всхожесть слаботоксичен для проростков озимых куль- сортов пшеницы на 25-55%. Наиболее силь- тур (сорт тритикале Таза и сорт озимой пше- ное токсическое действие КФ гриба A.tenuis ницы Мироновская 808). Некоторое стимули- проявилось по отношению к семенам сортов рование роста проростков отмечено на сорте Целинная 3с, Казахстанская раннеспелая и Шортандинская 95. Дамсинская 90, где всхожесть семян снизилась Замачивание семян пшеницы в КФ на 50-55%. B.sorokiniana снижало развитие проростков Менее значительное ингибирование сортов пшеницы Шортандинская 95, Миронов- всхожести семян наблюдалось для сортов ская 808, Дамсинская 90, Акмола 2 в среднем Шортандинская 95, Лютесценс 268, Целинная до 46 %. Особенно негативно воздействовали 24, Акмола 40, Целинный 30 и Астана, обра- токсины гриба на проростки сортов пшени- ботанных фильтратами гриба F.graminearum цы Лютесценс 268, Целинная 24, Акмола 40, (снижение до 7-20%). На остальных сортах Ишимская 98, Астана, линии ГР-3-2, сорт ози- наблюдалась стимуляция всхожести под дей- мой ржи Чулпан и сорта ячменя Целинный ствием КФ гриба в слабой степени. 91 при культивировании его в течение 20 су- Метаболиты гриба F.oxysporum ингиби- ток. По мере нарастания биомассы гриба B. ровали всхожесть семян сортов Шортандин- sorokiniana реакция среды изменялась со слабо ская 95, Казахстанская раннеспелая, Астана, кислой до щелочной, по-видимому, за счет на- линии ГР 3-2 и сорта ячменя Целинный 30. копления токсических метаболитов гриба, ко- Некоторые сорта (Целинная 3с, Мироновская торые по мере роста и развития обусловлива- 808, Дамсинская 90, Акмола 40, Таза) показали ют изменение кислотности среды. К 20 суткам относительную выносливость к токсическим культивирования гриба B.sorokiniana концен- метаболитам гриба F.oxysporum. трация ионов водорода достигала 8,4-9,0 и раз- Токсическое действие фильтрата гриба витие гриба практически приостанавливается. B.sorokiniana проявилось в сильном ингибиро- Исследования показали, что грибной вании всхожести семян сортов пшеницы Аста- фильтрат сильно влияет на всхожесть семян на, Целинная 24, линии ГР 3-2 и озимой ржи зерновых культур (таблица 2). Из четырех ви- Чулпан (24-41%). Сорта Целинная 3с и Акмола дов возбудителей грибных болезней сильное 2 оказались устойчивыми к фильтратам возбу- токсическое действие проявили фильтраты дителя гельминтоспориоза. гриба A.tenuis. Под действием метаболитов Абсолютная устойчивость семян к ток- возбудителя альтернариоза наибольшее ин- сическим метаболитам фитопатогенных гри- гибирование всхожести семян отмечено для бов обнаружена у сорта мягкой яровой пшени- всех сортов яровой пшеницы, кроме Акмола цы Акмола 2 и озимого тритикале Таза.

Таблица 2 – Влияние КФ патогенов на всхожесть семян зерновых культур (%) F.oxyspo- F.grami- B.soroki- Сорт Контроль A.tenuis rum nearum niana 1 2 3 4 5 6 мягкая и твердая яровая пшеница Целинная 3 с 66,6 86,6 73,3 33,3 76,6

165 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

продолжение таблицы 2 Шортандинская 95 93,3 40,0 80,0 93,3 75,8 Казахстанская 96,6 73,3 90,0 43,3 86,6 раннеспелая Акмола 2 76,6 66,6 90,0 73,3 80,0 Лютесценс 268 96,0 86,6 83,3 60,0 76,6 Целинная 24 83,3 83,3 66,6 53,3 56,6 Акмола 40 68,8 78,5 62,9 35,7 62,9 Линия ГР 3-2 73,3 33,3 86,6 60,0 43,3 Астана 83,3 42,8 75,8 56,6 62,9 Дамсинская 90 86,6 96,6 100 43,3 77,2 озимые культуры Озимая пшеница, 93,3 100 92,8 100 89,2 Мироновская 808 Озимое тритикале, Таза 83,3 93,3 96,6 70,0 80,0 Озимая рожь, Чулпан 73,3 73,3 96,6 50,0 46,6 ячмень Целинный 30 80,0 53,3 66,6 60,0 86,6 Целинный 91 70,0 60,0 60,0 50,3 63,3 Учитывая данные таблицы 2 по токсич- Сорта зерновых культур по устойчиво- ности КФ фитопатогенов по отношению к че- сти к токсическим метаболитам разных па- тырем параметрам проростков зерновых куль- тогенов были условно разделены на четыре тур, можно сделать вывод о сравнительной группы: 1- устойчивые (токсичность КФ–0- устойчивости сортов к метаболитам (или же 20%); 2- среднеустойчивые (токсичность КФ- об ингибировании развития проростков) воз- 20-30%); 3-слабоустойчивые (токсичность КФ будителей альтернариоза, гельминтоспориоза – 30-50%); 4 – восприимчивые (токсичность и фузариоза (таблица 3). КФ- 50% и более).

Таблица 3 -Устойчивость проростков сортов зерновых культур к метаболитам патогенов Стимуляция роста Средне- Слабоус- Восприим- Патоген Устойчивые растений устойчивые тойчивые чивые 1 2 3 4 5 6 Акмола 40, Целинная 3с, Шортандин- Мироновская 808, Казахстан- Ишимская 98, F.oxys- Лютесценс ская 95, Дамсинская 90, ская ранне- Астана, porum 268, Целинный 30, Таза спелая Целинный 91, Целинная 24 Линия ГР3-2 Чулпан Шортандин- Казахстан- ская 95, ская Целинная 3с Миронов-ская раннеспелая, F.grami- Линия Акмола 2, Таза, 808, Лютесценс Целинный 91 nearum ГР 3-2 Чулпан Целинная 24, 268, Астана, Целинный 30, Акмола 40 Ишимская 98

166 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 3 1 2 3 4 5 6 Целинная24, Ишимская 98, Целинная 3с, Акмола 2, Целинный 30, Шортандинская Мироновская A.tenuis Таза Казахстанская Акмола 40, 95 808 раннеспелая, Целинный 91, Астана, Чул- Линия ГР 3-2 пан Целинная 24, Шортандин- Ишимская 98, ская 95, Лютесценс Целинная 3с, Мироновская 268, Астана, B.soroki- - Таза Казахстанская 808, Акмола 40, niana раннеспелая Акмола 2, Линия ГР Лютесценс 3-2, Це- 268 линный 91, Чулпан Обсуждение и заключение Полученные результаты позволяют сде- гриба A.tenuis снизил всхожесть сортов пше- лать вывод о том, что изученные штаммы об- ницы на 25-55%, особенно сильное токсиче- ладают различной фитотоксической активно- ское действие КФ гриба A.tenuis проявилось стью и патогенностью. При культивировании по отношению к семенам сортов Целинная 3с, на жидкой среде они выделяют вещества, в той Казахстанская раннеспелая и Дамсинская 90 или иной степени ингибирующие прорастание (50-55%). семян зерновых культур, угнетающие развитие Среди исследованных сортов сравни- корневой системы и стебля проростков. По- тельную устойчивость к метаболитам грибов казано, что токсическая активность штаммов рода Fusarium показали сорта пшеницы Це- возбудителей альтернариоза, гельминтоспо- линная 3с, Лютесценс 268, Целинная 24, Шор- риоза и фузариоза зависит от вида патогенов тандинская 95, Мироновская 808, Целинная и генотипа зерновых культур. Дальнейшее ис- 24; сорт ячменя Целинный 30, к альтернарио- следование этой проблемы позволит расши- зу и гельминтоспориозу сорт тритикале Таза. рить круг поиска устойчивости к отмеченным Восприимчивым сортам к фузариозной ин- грибным болезням среди различных по проис- фекции можно отнести сорта пшеницы Шор- хождению сортов пшеницы и ее близких роди- тандинская 95, ячменя Целинный 30, Целин- чей и будет способствовать ускорению селек- ный 91 и Линия ции на болезнеустойчивость. ГР3-2. Установлено, что среди исследо- В результате исследований установле- ванных сортов пшеницы и ячменя устойчивых но, что из четырех видов возбудителей гриб- к метаболитам возбудителей альтернариозно- ных болезней сильное токсическое действие гельминтоспориозной болезни сортов не име- проявили фильтраты гриба A.tenuis. Фильтрат ются.

Список литературы

1 Билай В.И., Пидопличко Н.М. Токсинообразующие микроскопические грибы. Киев: Наук.думка, 1970, 289 с. 2 Пидопличко В.Н., Зражевская Т.Г. Систематика, экология и физиология почвенных гри- бов. Киев, 1975. С.12-15. 3 Логинов Ю.П., Милингер М.Я., Смоляков В.А. Селекция яровой мягкой пшеницы на скороспелость в Северном Зауралье //Проблемы селекции /Сиб. Отд-е ВАСХНИЛ. Новосибирск, 1980, С. 15-16. 4 Мальцева Л.Т., Цымбаленко В.А. Использование мировой коллекции ВИР в создании 167 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

новых сортов пшеницы в условиях Зауралья //Четвертый съезд ВОГИС им. Н.И.Вавилова, 1-5 февр. 1982 /Тез.докл. Кишинев, С. 48-49. 5 Шелепов В.В. Селекционная ценность образцов пшеницы //Селекция и семеноводство, 1981, №4, С. 20-21. 6 Janardhanan K.K., Husain A. Studies on isolation, purification and identification of tenuazonic acid, a phytotoxin produced by Alternaria alternata (Fr.) Keissler causing leaf blight of Datura innoxa Mill. // Mycopathology, 1983, V. 83, №3, P. 135-140. 7 Чулкина В.А., Чулкин Ю.И. Управление агросистемами в защите растений. Новоси- бирск, 1995, 202 с. 8 Грязнов А.А. Селекция ячменя на устойчивость к болезням и вредителям //Защита и ка- рантин растений, 2000, №11, 15 с. 9 Тюлина Р.Л. Вредоносность грибных болезней ячменя на северо-востоке европейской части СССР и меры борьбы с ними //Тр. Кировского СХИ, 1980, Т. 68, С. 46-55. 10 Шеховцева О.Н. Обоснование путей повышения эффективности приемов защиты зер- новых культур от комплекса болезней //Автореф. …канд. с.-х. наук: 06.01.11. М., 1995, 22 с. 11 Широков А.И. Болезни семян зерновых культур в Омской области //Фузариозно-гель- минтоспориозные и ржавчинные заболевания хлебных злаков в Сибири и меры борьбы с ними. Новосибирск, 1973, В. 8, С. 41. 12 Койшибаев М.К., Кельдибеков М.И. Роль агротехнических приемов в ограничении раз- вития болезней пшеницы //Защита с.-х. культур при интенсивных технологиях их развития, 1988, С. 57-78. 13 Городилова Л.М. Корневая гниль пшеницы в Северном Казахстане // Вестник с.-х. на- уки, 1967, №8, С. 45-50. 14 Шевченко М.Е., Шевченко Ф.П. Устойчивость высеваемых и испытываемых в Сибири сортов яровой пшеницы к корневым гнилям //Сб.: Корневые гнили хлебных злаков и меры борь- бы с ними, М., 1970, С. 18-22. 15 Михайлина Н.И. Фитопатологическая оценка севооборотов в отношении возбудителя корневой гнили яровой пшеницы //Интенсификация земледелия в Поволжье. Саратов, 1989, С. 46-51. 16 Kohli M.M., Diaz de Ackerman M. Evaluating Southern cone wheat germplazm for spot blotch ant tan spot // Proc. Of the international Workshop on Helmintosporium Diseases of Wheat: Spot Blotch and Tan spot. CIMMYT. El Batan, Mexico, February 9-14, 1997, 1998, P. 230-240. 17 Гагкаева Т.Ю., Дмитриев А.П., Павлюшин В.А. Микробиота зерна - показатель его ка- чества и безопасности // Защита и карантин растений, 2012, № 9, с. 14-18. 18 ГаннибалФ.Б. Мониторинг альтерна-риозов сельскохозяйственных культур и идентифи- кация грибов р. Alternaría. Методическое пособие. Под ред. М.М. Левитина. - Санкт-Петербург: ГНУ ВИЗР Рос-сельхозакадемии, 2011, 70 с. 19 Горьковенко В.С. Возбудители пятнистостей озимой пшеницы // Защита и карантин растений, 2001, № 5, с. 33. 20 Берестецкий О.А. Фитотоксины микроорганизмов и их экологическая роль //В кн.: Фи- тотоксические свойства почвенных микроорганизмов, Л., 1978, С. 7-30.

References

1 Bilay V.I., Pidoplichko N.M. Toksinoobrazuyushchiye mikroskopicheskiye griby. Kiyev: Nauk.dumka, 1970, 289 p. 2 Pidoplichko V.N., Zrazhevskaya T.G. Sistematika, ekologiya i fiziologiya pochvennykh gribov. Kiyev, 1975. P.12-15. 3 Loginov YU.P., Milinger M.YA., Smolyakov V.A. Selektsiya yarovoy myagkoy pshenitsy na skorospelost' v Severnom Zaural'ye //Problemy selektsii /Sib. Otd-ye VASKHNIL. Novosibirsk, 1980, P. 15-16. 4 Mal'tseva L.T., Tsymbalenko V.A. Ispol'zovaniye mirovoy kollektsii VIR v sozdanii novykh sortov pshenitsy v usloviyakh Zaural'ya //Chetvertyy s"yezd VOGIS im. N.I.Vavilova, 1-5 fevr. 1982 / 168 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Tez.dokl. Kishinev, P. 48-49. 5 Shelepov V.V. Selektsionnaya tsennost' obraztsov pshenitsy //Selektsiya i semenovodstvo, 1981, №4, P. 20-21. 6 Janardhanan K.K., Husain A. Studies on isolation, purification and identification of tenuazonic acid, a phytotoxin produced by Alternaria alternata (Fr.) Keissler causing leaf blight of Datura innoxa Mill. // Mycopathology, 1983, V. 83, №3, P. 135-140. 7 Chulkina V.A., Chulkin YU.I. Upravleniye agrosistemami v zashchite rasteniy. Novosibirsk, 1995, 202 p. 8 Gryaznov A.A. Selektsiya yachmenya na ustoychivost' k boleznyam i vreditelyam //Zashchita i karantin rasteniy, 2000, №11, 15 p. 9 Tyulina R.L. Vredonosnost' gribnykh bolezney yachmenya na severo-vostoke yevropeyskoy chasti SSSR i mery bor'by s nimi //Tr. Kirovskogo SKHI, 1980, T. 68, P. 46-55. 10 Shekhovtseva O.N. Obosnovaniye putey povysheniya effektivnosti priyemov zashchity zernovykh kul'tur ot kompleksa bolezney //Avtoref. …kand. s.-kh. nauk: 06.01.11. M., 1995, 22 p. 11 Shirokov A.I. Bolezni semyan zernovykh kul'tur v Omskoy oblasti //Fuzariozno- gel'mintosporioznyye i rzhavchinnyye zabolevaniya khlebnykh zlakov v Sibiri i mery bor'by s nimi. Novosibirsk, 1973, V. 8, P. 41. 12 Koyshibayev M.K., Kel'dibekov M.I. Rol' agrotekhnicheskikh priyemov v ogranichenii razvitiya bolezney pshenitsy //Zashchita s.-kh. kul'tur pri intensivnykh tekhnologiyakh ikh razvitiya, 1988, P. 57-78. 13 Gorodilova L.M. Kornevaya gnil' pshenitsy v Severnom Kazakhstane // Vestnik s.-kh. nauki, 1967, №8, P. 45-50. 14 Shevchenko M.Ye., Shevchenko F.P. Ustoychivost' vysevayemykh i ispytyvayemykh v Sibiri sortov yarovoy pshenitsy k kornevym gnilyam //Sb.: Kornevyye gnili khlebnykh zlakov i mery bor'by s nimi, M., 1970, P. 18-22. 15 Mikhaylina N.I. Fitopatologicheskaya otsenka sevooborotov v otnoshenii vozbuditelya kornevoy gnili yarovoy pshenitsy //Intensifikatsiya zemledeliya v Povolzh'ye. Saratov, 1989, P. 46-51. 16 Kohli M.M., Diaz de Ackerman M. Evaluating Southern cone wheat germplazm for spot blotch ant tan spot // Proc. Of the international Workshop on Helmintosporium Diseases of Wheat: Spot Blotch and Tan spot. CIMMYT. El Batan, Mexico, February 9-14, 1997, 1998, P. 230-240. 17 Gagkayeva T.YU., Dmitriyev A.P., Pavlyushin V.A. Mikrobiota zerna - pokazatel' yego kachestva i bezopasnosti // Zashchita i karantin rasteniy, 2012, № 9, P. 14-18. 18 GannibalF.B. Monitoring al'terna-riozov sel'skokhozyaystvennykh kul'tur i identifikatsiya gribov r. Alternaría. Metodicheskoye posobiye. Pod red. M.M. Levitina. - Sankt-Peterburg: GNU VIZR Ros-sel'khozakademii, 2011, 70 p. 19 Gor'kovenko V.S. Vozbuditeli pyatnistostey ozimoy pshenitsy // Zashchita i karantin rasteniy, 2001, № 5, p. 33. 20 Berestetskiy O.A. Fitotoksiny mikroorganizmov i ikh ekologicheskaya rol' //V kn.: Fitotoksicheskiye svoystva pochvennykh mikroorganizmov. 1978. P.7-30

АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫ СОРТТАРЫНЫҢ ФИТОПАТОГЕНДІ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ МЕТАБОЛИТТЕРІНЕ РЕАКЦИЯСЫ

А.П. Науанова, б.ғ.д, профессор С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Астық дақылдарының саңырауқұлақ ауруларына кешенді төзімділігі өскін мен толық пісіп жетілген өсімдіктің зақымдалу деңгейлерінің өзара байланыстылығымен анықталады. Өсімдіктердің өсіп дамуының бастапқы фазасында олардың төзімділігін анықтау селекциялық материалдарды талдауды жеңілдетеді. Алғашқы іріктеу кезеңін жаппай төзімділікке баға беру 169 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

өскін фазасында әлде қайда тиімді. Әрі қарай төзімді өскін және ересек өсімдік үлгілерін инфекциялық аяда қайта сынақтан өткізуге болады. Төзімді өскіндерді іріктеу барысында ауру туғызуда өте маңызды болып саналатын токсиндерді пайдалану қажет. Ауру этиологиясында әрбір токсиннің маңызы жайлы дәлірек мәліметтер болмағандықтан селективті фактор ретінде саңырауқұлақтың толық метаболиттерін, яғни культуральдық фильтратын пайдаланған жөн. Зерттеулер фитопатогендердің метаболиттері астық дақылдарының дәнінің өнгіштігін тежейтіні анықталды. Саңырауқұлақ аурулары қоздырғыштарының 4 түрінің ішінде A.tenuis саңырауқұлағының метаболиті ең улы әсер етті. A.tenuis фильтраты бидай дәнінің өнгіштігін 25-55% тежеді, әсіресе A.tenuis саңырауқұлағының культуральдық фильтратының улылығы Целинная 3с, Казахстанская раннеспелая және Дамсинская 90 сорттарында байқалды, дәннің өнгіштігі 50-55%-ға төмендеді. Зерттелген сорттардың ішінде Fusarium туысы саңырауқұлақтары метаболиттеріне салыстырмалы төзімділікті бидайдың Целинная 3с, Лютесценс 268, Целинная 24, Шортандин- ская 95, Мироновская 808, Целинная 24 сорттары; арпаның Целинный 30 сорты, альтернариоз және гельминтоспориоз ауруларына тритикаленің Таза сорты байқатты. Бидайдың Шортан- динская 95, арпаның Целинный 30, Целинный 91 сорттары фузариоздық инфекцияға төзімсіз екені анықталды. Барлық зерттелген бидай және арпа сорттарының альтернариозды-гельминто- спориозды инфекцияға қарсы иммунитеті жоқтығын анықталды, бұл үлгілерде культуральдық фильтраттың улылығы 50% және одан да жоғары пайызды құрады. Кілттік сөздер: астық дақылдары сорттары, саңырауқұлақтар, фитопатогендер, сорт тө- зімділігі, бидай, арпа, тритикале

REACTION OF CEREAL VARIETIES TO METABOLITES OF PHYTOPATHOGENIC FUNGI

Nauanova А., doctor of biological Sciences, professor S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue 62 Nur-Sultan, 010011, Republic of Kazakhstan, [email protected] Summary Complex resistance of cereals to fungal diseases is based on identifying the relationship between the incidence in young and adult plants. The determination of plant resistance in early phases of growth and development facilitates the analysis of the breeding material. A mass assessment of crops’ resistance can be carried out in the seedling phase at the first stages of selection. In the future, promising samples can be included in extensive trials involving the re-evaluation of seedlings and adult plants on an infectious background. The use of toxins, which are crucial a disease contraction, is necessary when selecting for seedling resistance. The use of a complete set of fungi metabolites i.e. culture filtrates as a selective factor is legitimate, since there is no reliable data on the significance of each of the toxins in disease etiology. Studies have shown the ability of phytopathogenic metabolites to inhibit the germination of cereal seeds. The strongest toxic effect was intrinsic to A.tenuis fungi filtrates of the four studied types of fungal pathogens. The filtrate of the fungus A.tenuis reduced the germination of wheat varieties by 25- 55%. In particular, the strong toxic effect of CF of A.tenuis fungus was shown in relation to the seeds of Tselinnaya 3c, Kazakhstan early ripe and Damsinskaya 90 varieties, where seed germination decreased by 50-55%. Among the studied varieties, the comparative resistance to fungi metabolites of the genus Fusarium was shown by wheat varieties Tselinnaya 3c, Lutescens 268, Tselinnaya 24, Shortandinskaya 95, Mironovskaya 808, Tselinnaya 24; barley cultivar - Tselinnaya 30, to Alternaria and gelmintosporioz pathogens by triticale Taza variety. Susceptible varieties for fusarial infection include wheat varieties Shortandinskaya 95, Tselinny barley 30, Tselinny 91 and Line GR3-2. Almost all the studied varieties of wheat and barley were susceptible to alternaria-gelmintosporioz infection, where the toxicity of the culture filtrate was 50% or higher. Key words: cereal varieties, fungi, phytopathogens, resistance of varieties, wheat, barley, triticale. 170 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ

ОӘЖ: 811 341,4; 811.512.122(045)

ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР ТІРКЕСІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

Ғ.Қ. Резуанова1, ф.ғ.к., доцент В.А. Шнайдер2, ф.ғ.к., доцент 1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғ. 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан,е-mail: Resuanova [email protected] 2"Тұран-Астана" университеті, Дүкенұлы көшесі, 29 үй Нұр-Сұлтан қ.,010011, Қазақстан, е-mail:[email protected]

Аннотация Бұл мақалада қазіргі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың тіркесі, олардың өзіндік ерекшеліктері айқындалып, дауыссыз дыбыстардың тіркесі туралы ғалымдардың бұрын-соңды айтылған ой-пікірлері сарапталады. Авторлар жалпы дыбыстар тіркесімінің, соның ішінде дау- ыссыз дыбыстар тіркесімінің зерттелу тарихына тоқтала келе, дауыссыз дыбыстардың тіркесінің қазіргі қазақ тілінде қолданылу деңгейін салыстырмалы, салыстырмалы-тарихи тұрғыдан сөз етеді. Тіліміздегі әріп тіркесімі мен дыбыстық тіркесім мәселелерінің ара жігін дәйекті мысалдар арқылы айқындайды. Қазақ тіліндегі үнді-қатаң үлгісіндегі тіркесімдердің өзіндік ерекшеліктерін, жазба әдеби тіл мен ауызекі сөйлеу тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесімінің сәйкестігі мен айырмашылықтарын ашып көрсетеді. Авторлардың ой-тұжырымдарын тілші қауым, ізденушілер тіл білімінің фонетика саласы бойынша зерттеу жұмыстарында қолдануларына әбден болады. Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы зор. Кілттік сөздер: дыбыстар, дыбыстар тіркесімі, фонетика, морфонология, қос дауыссыз дыбыстар, үш дауыссыз дыбыстар тіркесі

Кіріспе Түркі тілдеріндегі дыбыстар, олардың гия салаларында қарастырылып, қазіргі қазақ тіркесімі мәселесін зерттеу жалпы түрколо- жазба әдеби тілі мен ауызекі сөйлеу тілінде да- гия ғылымында ХІХ ғасырда ориенталист уыссыз дыбыстар тіркесімінің сәйкестігі мен ғалымдардан өз бастауын алып, кейінгі түр- ерекшеліктерін айқындауда өзіндік орны бар колог ғалымдардың еңбектерінде қарасты- проблемалардың бірі болып табылады. рылған және қазақ тіл білімінде Аралбаев Ж., Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмысы- Мырзабеков С., Айғабылов т.б. ғалымдардың ның негізгі мақаты – жалпы дыбыстар тіркесі- еңбектерінде өз жалғасын тауып, толықты- мінің тарихын, ол туралы айтылған көзқарастар рылып, айшықтала түскен. Әсіресе, соңғы кез- негізінде қазіргі қазақ тілінде қолданылу дең- де фонетика, морфонология мәселесі төңіре- гейін айқындау, дыбыстар тіркесімін салы- гінде ауқымды зерттелу көзіне айналған стырмалы, салыстырмалы-тарихи тұрғыдан нысанның бірі – сөз ішіндегі, морфема мен зерттеу. Осыған байланысты төмендегідей морфема аралығында ұшырасатын дауыссыз міндеттерді шешу алға тартылды: дыбыстар тіркесімі болып табылады. - қазақ тіліндегі дыбыстар, олардың тір- Зерттеу нысаны. Біз өз еңбегімізде қа- кесімі мәселесін зерттеудің бүгінгі жай-күйін зіргі қазақ тіліндегі қолданыс тауып отырған айқындау; дауыссыз дыбыстардың тіркесін зерттеу ны- - әріп тіркесімі мен дыбыстық тіркесім саны ретінде алып, ол туралы айтылған ой- мәселелерінің ара жігін айқындау, дәйекті мы- пікірлерді талдап, өзіндік ерекшеліктерді ай- салдар арқылы өзіндік пікірімізді дәлелдеу; қындауға тырыстық. Зерттеу нысанына алынып - дыбыстар тіркесімі қазақ тілі дыбыста- отырған бұл мәселе фонетика мен морфоноло- рының өзара қатар келіп, жұмсалу ерекшелігі 171 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

екенін көрсету; тұрғыдан үйлесіп келетін немесе керісінше, - қазақ тіліндегі үнді-қатаң үлгісіндегі өзара үйлеспейтін тіркестер мәселесі арнайы тіркесімдердің өзіндік ерекшелігін көрсету; зерттеліп, келесі мәселелер қарастырылды: - жазба әдеби тіл мен ауызекі сөйлеу - дауыссыз дыбыстар тіркесімінің тари- тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесімінің сәй- хы, В.Радлов еңбегіндегі дауыссыз дыбыстар кестігі мен айырмашылықтарын көрсету; тіркесімі проблемасы, ондағы кемшіліктер; - тарихи фактілер арқылы дауыссыздар - қазіргі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыс- тіркесімінің қолданылу мәселелерін айқындау. тар тіркесімдерінің үндестік заңына бейімде- Зертеудің әдістері. Жұмысты жазу ба- луі мен қайшылық тұстары; рысында қос дауыссыз дыбыстар тіркесімі - жазба әдеби тіл мен ауызекі сөйлеу мәселесі сипаттамалы әдіс арқылы қарасты- тіліндегі дауыссыз дыбыстар тіркесімінің рылды. Сонымен қатар салыстырмалы-тарихи, проблемалық тұстары. салыстырмалы әдістер де қолданылды. Зерттеу жұмысының практикалық Зерттеуге негіз болған материалдар маңызы және теориялық негіздері. Еңбекті Қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі бойынша жазуда жалпы түркітану ғылымында, қазақ жарияланған (оқу құралдары, монография- тілінде дыбыстар тіркесіміне қатысты пробле- лар, диссертациялық жұмыстар мен ғылыми- маларды зерттеп қарастырған Н.Ильминский, зерттеу мақалалар, т.б.) еңбектер. В.Радлов, П.Мелиоранский, А.Айғабылов, С. Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Мырзабеков тәрізді тіл ғылымының дамуы- Біздің жұмысымызда қазақ тіліндегі да- на өзіндік үлес қосқан белгілі ғалымдардың уыссыз дыбыстар, олардың сөз ішінде салдыр теориялық тұжырымдары басшылыққа алын- мен үннің қатысына қарай, ассимиляциялық ды.

Негізгі бөлім Түркі тілдеріндегі дыбыстар, олар-дың пікірінше: «алғаш орыс жазуымен бағлан тіркесімі мәселесін зерттеу жалпы түркология түрінде Н. Ильминскийдің құтты қолымен ғылымында зерттеушілердің қызығушы- тұсауы кесілген ғл (ұяң-үнді) тіркесі дау- лығын тудырып, біршама зерттеу нысандары ыссыздар тіркесімін зерттеушілердің бә- болған. Қазақ тілі дыбыстары жайлы тұңғыш рінен қолдау тауып, күмән тудырмауы туынды деп орыстың ориенталист ғалымы, со-ның айғағы» [1, 82]. Бұл жерде, әрине, түрколог, миссионер, өмірі мен шығарма- С.Мырзабековтың ойымен келісуге бола- шылығын халықтың ағарту ісіне арнаған Н.И. тын шыған, алайда, бұл пікірдің екінші жағы Ильминскийдің 1860-1861 жылдары жарық бар: Н.Ильминский дыбыстар туралы алғаш көрген «Материалы к изучению киргизского сөз қозғаған ғалым болып табылатындықтан наречия» атты еңбегін атаған жөн. және қазақ тілін жетік білмегендіктен (Н. Н.И.Ильминский өз еңбегінде Қазақ Ильминский де ғана емес, түркі тілдерін зерт- халқының тіліндегі дауыссыз дыбыстардың теген орыс зерттеушілерінің) еңбектерінде дыбысталу санын дұрыс анықтаған. Ол қазақ кездесетін қателіктер аз емес. Бірақ, қазақ тіл тілінде он тоғыз дауыссыз дыбыс бар екенін біліміндегі бұл мәселе төңірегінде зерттеу көрсеткен: б, п, м, у, д, т, ж, ш, з, с, н, ң, қ, ғ, жүргізген кей қазақ ғалымдарының жіберген к, г, р, л, й. Бұдан басқа ол араб графикасының кемшіліктерінің жанында бұл зерттеушілердің қазақ тіліне қолайсыз, тілдің қыр-сырын толық пікіріне кешіріммен қарауға болады. ашып бере алмайтындығын, дыбыстық жүйеге Қазіргі қазақ тілінде бұндай ұяң-үнді сай келмейтіндігін, ол үшін араб графикасы- тіркестерінің кездесуіне таң қалуға болмай- нан орыс алфавитіне көшу керектігін айтқан. ды. Бұдан басқа тілде қатаң-үнді сияқты да Тілдегі дыбыстардың тіркесімі мәселесін зерт- дыбыстар тіркесі ұшырасады. Оның себебі теу ісі де осы Н.И.Ильминскийден басталады қазақ тілінде кірме сөздердің көптеп кездесуі. «Ғасырлар бойы ауызша дамып келген қазақ Мұндай тіркесімдер қазақтың төл сөздеріне тілі соңғы бір жарым ғасырда қағаз бетінен тән емес. Ал кірме сөздер біздің тілімізге біржола орын алып болды. Тіпті үндестік сіңіп кеткені сонша, қазақ-қырғыз халқы заңы ескерілмей, ерсілеу жазылған сөздер де бұлардың жат екендігін сезбейді де [2, 89]. жүре-келе «жұтынып» шыға келетінінің куәсі Шынында да, кірме араб-парсы сөздерін болып жүрміз. Профессор С.Мырзабековтың қазақ тілінің төл сөздерінен айыру өте қиын 172 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

(ол сөздер қазақ тілінің заңдылықтарына сай тілдерінің вокализмдік жүйесін ғана зерттеп келетені де, бағынбайтыны да болады). Алай- қоймай сөз ішінде, сөз бен сөз аралығында да, «бертінде игерілген сөздерде селкеулік, ұшырасатын дауыссыз дыбыстар тіркесімі орашолақтық анық аңғарылады. Мәселен, мәселесін, үш дауыссыз дыбыстардың тіркесуі кәстрөл, облыс, башмақ, басмашы, станса проблемасын ғылыми тұрғыдан сөз еткен бола- сияқты сөздер не орысша емес, не қазақша тын. Оның еңбегінде әрбір дыбыстық тіркес тек емес, дүбәра» [3, 5]. Сондықтан қазіргі қазақ сол тіл деңгейінде ғана қарастырылып қоймай, тілінде дыбыс тіркесімдерін қарастырғанда басқа да түркі тілдері материалдарымен салы- кірме сөздер деп құрамындағы дыбыстарды стырыла берілген. Ол жалпы түркі тілдеріндегі тіркесімге жатқызбай қоюға әсте болмайды. дауыссыз дыбыстар тіркесімін төмендегідей Оларды қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына бірнеше топқа бөліп қарастырған: «Сөз ішінде қайшы келетіндіктен, сөздердің ішіндегі он- алдында келген дауыссыз дыбыстың позиция- дай тіркесімдерді жеке шәлкес тіркестер деп сын есепке ала отырып, табиғи тұрғыдан бай- алып қарастыру бар. ланысу үрдісіндегі қолданылатын көптеген Жалпы түркі тілдері, оның ішінде қазақ қос дауыссыз дыбыстардың қолданылу орнын тілі фонетикалық жүйесін зерттеген келесі айқындау қажет. Яғни түбір соңындағы дауыс- бір еуропалық ғалым В.В. Радлов болды. Ол сыз дыбыстың қосымшадағы дауыссыздармен өзінің «Солтүстік түркі тілдерінің фонети- қалай тіркесетінін анықтау шарт. Дауыссыз касы» деп аталатын түркітану ғылымында дыбыстардың қолданылу позициясына бай- маңызы зор, фонетиканың жеке ғылым ретінде ланысты түркі тілінде бес түрлі тіркесімдер қалыптасуына түрткі болған еңбегінде түркі байқалады. Олар: 1) үнсіз дыбыс пен үнсіз дыбыстың тіркесімі; 2) үнді дыбыс пен үнді дыбыстың тіркесімі; 3) сонор дыбыс пен сонор дыбыстың тіркесімі; 4) алғашқысы сонор, кейінгісі салдыр дауыссыз дыбыс болатын тіркесім; 5) алғашқысы салдыр, соңғысы сонор дауыссыз дыбыс болатын тіркесім»[4, 224]. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне, дау- айтқанда: дыбыс құрамы, сөзде дыбыстардың ыссыз дыбыстар тіркесімінің зерттелуіне ай- қолданылу ерекшелігі, дыбыстардың тіркесу тарлықтай үлес қосқан түрколог ғалым В.В. заңы, ол дыбыстардың әр түрлі өзгеру Радлов өзінің «Солтүстік түркі тілдерінің фо- заңдылықтары, сингармонизм құбылысы, нетикасы» деген еңбегінде қазақ тіліндегі дау- екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер ыссыз дыбыстар саны жиырма деп көрсеткен. түркі тілдерінің материалдарымен салысты- Жиырма болатын себебі үнді, тіл алды л ды- рыла әңгіме болады. Сонымен қатар қазақ бысын сөз ішінде келуіне байланысты жуан, тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстакрға жіңішке деп екіге бөліп қарастырған. Бұл ерекше назар аударған [5, 6]. Сондықтан да тіліміздің табиғатына жатпайтын жаңсақ В.Радловтың қазақ тілі фонетикасына сіңірген қағида. Қазақ тілінде «л» дыбысының жуан еңбегін атап айтуымыз керек. Әсіресе, дыбыс- не болмаса жіңішке айтылуы таза дауысты тар тіркесінде алғашқылардың бірі болып, са- дыбыстың ерекшелігімен байланысты болып лыстырмалы әдісті қолданып, басқа туыстас келеді. Бұл жерде тағы да басқа ұлт өкілінің түркі тілдерімен салыстыруы арқылы қазақ тілдің ішкі заңдылықтарын, төл қасиетін тілінің табиғатын аша түскен. Қазақ тілін өзге жете білмеуі деп түсінсек керек. Дегенмен, тілдер арасында алатын орнын көрсеткен. В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фо- Ғалым пікіріне сүйенсек ХІХ ғасырда нетикасы» атты еңбегі күні бүгінге дейін тілімізде: «Қазақ-қырғыз диалектісінде сөз өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда ішінде төмендегідей қос дауыссыздардың тір- қазақ фонетикасының едәуір мәселелері, атап кесін кездестіруге болады. Олар: ққ қт қп қс қш кк кт кп кс кш тқ тк тт тп тс тш пқ пк пт пп пс пш сқ ск ст сп сс сш шқ шк шт шп шс шш» [4, 230] 173 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Мұндағы Радлов көрсеткен қатаң дау- да жоқ емес. В.Радлов та, П.Мелиоранский ыссыз дыбыстардың тіркесім түрлерінде сөзде де сөз басында қос дауыссыздың келуі жайлы жуан дауыстылармен қатар жүретін «қ» мен сөз еткенде оларды негізінен екі дауыссыздың жіңішке дауыстылармен бірге жүретін «к» арасындағы дауысты дыбыстың түсіп қалуы дыбыстарының тіркеспейтіндігін көрсеткен. салдарынан қалыптасқан тіркестер ретінде Сол ғасырда айтылған бұл пікір бүгінгі күнде қарастырады. Бұл пікір В.В. Радловта әсіресе баға жетпес аса құнды ғылыми мұраға айна- үш дауыссыздар тіркесімінде кеңінен орын лып отыр. Алайда мұндағы шс, сш дыбыс алған. Оның келтірген мысалдарының дені тіркес қатарына күмәнсіз қарауға болмайды. редукция құбылысының салдарынан екенін Сөз ішінде бұл дыбыстардың қатар тұруы аңғару қиын емес. Мысалы, мүлдем кездеспейді. Сөз бен қосымша және а) екі дауыссыз дыбыстар тіркесімі: ńr: сөз аралығында да тіркес құрау қабілеті жоқ. täńri (тәңрі – тәңірі), sańrau (саңрау – саңы- Өйткені, бұл екі дыбыс қатар келген уақытта рау); с дыбысы ассимиляциялық құбылыстың б) үш дауыссыз дыбыстың тіркесімі: rkš: араласу нәтижесінде сөйлеу тілде ш дыбы- korkšy (қорқшы – қорықшы), łtr: qałtra (қалтра сы болып естілетіндігі кейінгі түркі ғылыми – қалтыра), käłträ (келтре – келтіре) т.б. әлемінде әбден дәлелденген болатын. Тіпті Мысалдардан байқағанымыздай, атал- В.Радлов өз еңбегінің 231 бетінде 384 тарау- мыш ғалымдар дыбыстық тіркесімдердің пай- да жоғарыдағы сш тіркесімі бар деген пікірін да болуының басты жолы дауыстының редук- өзі жоққа шығарғысы да келген тәрізді. Оны циялануы деп есептейді. Бұл әрине, орыс тілі біз келесі пікірінен көре аламыз: «sš қырғыз тұрғысынан қарастырып келтірген пікір бол- тілінде келесі сөздерден байқалады са керек. Алайда бұл пікір қазақ ғалымдары 1) s + š: qysša, qusša, арасында қолдау тапқанын айтуымыз керек. 2) z + š: jasšy (жазшы) = jas+šy. Мәселен, В.Радлов пен П.Мелиоранскийдің Ауызекі сөйлеу тілде sš тіркесімі šš бо- мұндай жаңсақ пікірлерін Ж.Аралбаев пен лып естіледі. Мысалы, qušša, qyšša, jaššy. Ды- Райымбекова да қайталаған. быстар өзара ассимиляцияланып šš тіркесімі Тек қана тарихи принципке негізделіп, sš тіркесімінен қалыптасқан» [4, 231]. Яғни тілдердің «жас мөлшерін» анықтауға құрылған сол кездің өзінде кейбір дыбыстық тіркес деп жіктемеде (классификация) С.Е. Малов мынадай алынған әріптер тізбегі сөйлеу тілде фонети- айырым белгілерді ұсынады: 1) сөз соңындағы, калық тұрғыдан өзгеруі нәтижесінде мүлде сөз ортасындағы ғ, г дауыссыздарының дау- басқа дыбыстық тіркесім болып келетіндігі ыстыға, жартылай дауыстыға, созылыңқы дәлелденген деп тұжырым жасауға болады. дауыстыларға ауысуы не ауыспай қалуы; 2) Бұл пікір осы күнгі қазақ тілінде де түпкі (алғашқы) созылыңқылардың болу, бол- бұлжымай дұрыс пікір ретінде қарастырылып мауы; 3) жаңа тілдерде ұяң дауыссыздардың жүр. Тілімізде сш тіркесі қатар келген жағдай- сан жағынан көп болуы, көне тілдерде қатаң да ассимиляцияға ұшырап, қос ш дыбысы- дауыссыздардың көп болуы; 4) екі буынды на айналу құбылысы байқалады. Мәселен, түбірлер құрамында рт, лт, нт тәрізді көне басшы, қосшы, хас шебер түрінде жазыла- дыбыс тіркетерінің сақталуы. Осы белгілер тын сөздер, айтылуында: башшы, қошшы, бойынша С.Е. Малов түркі тілдерін ең көне қашшебер болып келеді. Қорыта айтқанда, (древнейшие), ескі (древние), жаңа (новые), аталмыш дыбыстық тіркес қазақ тілінің тари- ең жаңа (новейшие) деген топтарға жіктейді. хи көріністері мен фактілерінің бірі деп айтуға Қазақ тілі бұл жіктеме бойынша жаңа тілдер әбден болатын тәрізді. В.Радлов еңбегіне тобына жатқызылады. Өйткені «жаңалықтың» сүйенсек, түркі негізді шш тіркесі ХІХ белгілері: сөз соңындағы, сөз ортасындағы ғ, г ғасырдағы түркі тілдерінің ішінде тек қазақ дауыссыздарының жартылай дауыстыға айна- тілінде ғана емес, сонымен қатар қырғыз тілі, луы, түпкі (алғашқы) созылыңқылардың бол- Абақан диалектісі, Ертіс диалектілеріне ортақ мауы тәрізді белгілер қазақ тіліне тән. Әрине, құбылыс болып табылады. сонымен қатар, қазақ тілінде ұяң және қатаң Әрине, ХІХ ғасырдың тілді зерттеуші дыбыстардың арақатынасы да шамалас, рт, лт, ғалымдарының еңбектерінде дыбыстық тіркес- нт тәрізді көне дыбыс тіркестері де екі буынды тер турасындағы пікірлер ішінде бүгінгі тіл сөздер (көбіне есімдер) құрамында сақталған. білімінде қабылдамайтын, теріс көзқарастар Бірақ бұл соңғы ерекшеліктер қазақ тілінің де 174 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

пәлендей «жаңа» емес, оның қалыптаса бас- «Қазақ тілінің дыбыс жүйесі» еңбегінде дау- тауы да сол көне дәуірлерде болғандығының ыссыз дыбыстар тіркесіміне арнайы тоқталған дәлелі болса керек. болатын. Ол дыбыстардың тіркесу қабілетін, Түркі-моңғол тілдерін тұңғыс-маньчжур олардың позициялық тұрғысына байланысты тілдерімен салыстыра отырып, түбір сөздерін- екенін айтқан. дегі ерекшеліктерін баса көрсеткен поляк Қазақ тілінде дауыссыздар тіркесімі ғалымы Котвич өзінің: «Исследование по ал- төңірегінде зерттеу жүргізген ғалым А.Айға- тайским языкам» атты еңбегінде «түркі тілдері былов С. Мейірбекова берген тіркесімдерінің мен моңғол тілдерінде бір фонетикалық сипат- ішінен 14 тіркес түрін әріп тіркесімі деп та, бір мағынада қолданылатын қырық-қырға, көрсеткен: йу, ну, ғу, ту, ру, су, сш, қм, км, бб, шаш-сачу (етістік)» тәрізді параллельдердің дд, бд, бж, бз. Бұл орынды пікір, бірақ, ғалым бірінде екі буынды, бірінде бір буынды болу- бұлардың неліктен дыбыс тіркесімдеріне ын былай түсіндіреді: «түбірдің мұндай сипа- жатпайтындығын атап көрсетпеген. Соны ты Алтай тілдеріне жат еді, сондықтан бұдан біз өз мойынымызға алдық. Бұлардың ішінде қалай да құтылуға тырысты (мүмкін тілдерінің шынында да басындағы көрсетілген алты өзгешелігі осының салдары болар). Сол се- тіркестің болуы мүмкін емес, өйткені қазақ бептен және екі дауыссыздың қосарлануынан тілінде у-дыбысы дауыссыз дыбыстан кейін құтылу үшін түркі-моңғол тілдері дауысты келгенде, кей жағдайда дыбысталуында алды- қойып айтуға немесе ең соңына дауысты ды- нан еріндік ү/ұ дыбыстары естіледі. Мысалға: быс қосып айтуға мәжбүр болды. Моңғол жабу [жабұу], жуу сөзінде екі у-да дауыс- тілдері соңғы тәсілді пайдаланған да, түркі сыз, транскрипциялағанда олардың аралары- тілдері алғашқысын қолданған. Сондықтан нан ұ еріндік дауысы қыстырылу нәтижесінде моңғол тілдерінде көк емес - көке, аб, ау емес [жұуұу] болып естіледі. Ал тебу сөзінде аба, ер емес ере, түн емес түне, қыр емес жіңішке ү нұсқасы келеді. Қазіргі қазақ тілінде қыра тұрғысында келеді. Ал қазіргі түркі «у» дыбысы кірме араб-парсы тілдерінен ен- тілдерінде кездесетін бұлыт, тарақ о баста екі ген -уар қосымшасының басында болмаса, да- дауыссызға аяқталған бітеу буынды түбір болу уыссыздан кейін келуі мүмкін емес. Жалпы, керек, яғни, бұлт, тарқ. Осы ізбен көне түркі у дыбысы қазақ тілінде сөз басында келмейді, тіліндегі балығ (қала), кергек (керек) сөздерді уақыт, уақиға сияқты кірме сөздерде сөз басын- де балғ, керг болып айтылған деп қаралады. да келген жағдайда да, олардың алдынан дау- Өйткені моңғол тілінде бұл сөздер балға сун, ысты ұ дыбысы естіледі. Алайда, сөз басында кергег түрінде айтылады екен» [6, 110-111], келмегенімен, буынның басында келуі әбден -деп түйеді. Бұл пікір Х.Досмұхамедұлының: мүмкін. Мәселен, қуаныш, жуан сөздерін «Қазақтың түбір сөзінде екі дауыссыз дыбыс буынға бөлсек, құ-уа-ныш, жұ-уан түрінде көршілес қатар тұрмайды, өнемейін арасында келеді. Тілдегі сөз басында уа, уақ, уақиға, дауысты дыбыс тұрмақшы, қазақ сөзінде екі уақыт, уәде сияқты араб-парсы тілдерінен дауыссыз дыбыс көршілес қатар тұрса, онда енген бірен-саран бұл дыбысқа басталатын сөздің екі сөзден құралғанын я сөздің ішінде сөздердің алдынан кірме бей префиксінің жалғаудың барлығын көрсетеді» [2, 98] деген бірігіп келуі арқылы жасалған тіркестер неме- пікірі дұрыс екендігі сөзсіз. се айуан, хайуан, кейуана сияқты қазақтың төл Қазақ тіл білімінде алғашқы тілшілердің емес сөздеріндегі аталған дыбыстардың қатар бірі, тілді жан-жақты зерттеп, тіл жайын- келуін әріп тіркесіне жатқызамыз. да көптеген пікірлер қалдырған Ахмет Қос ұяң бб, дд фонемаларының дыбы- Байтұрсынұлы дыбыс тіркестерін де назардан сталу кезінде біреуі түсіп қалады. Мәселен, тыс қалдырмаған. Өз кезінде А.Байтұрсынов махаббат, мүдде сөздерін тез айту барысында қазақ тілінде сөйлеу үшін жиырма бес дыбыс махабат, мүде түрінде естіледі. жеткілікті деп айтып кеткен болатын, оның Бұл 14 тіркесімнің ішінде соңғы үш ішінде қазіргі тіркесімге түсіп жүрген он тоғыз тіркес жазылған қалпында дыбысталады. дауыссыз дыбысты көрсеткен. Сонымен қатар, Берілген мысалдардағы дыбдыр, сыбдыр, тілде қатар келген екі лл дыбысының бірі д-ға күбіжіңде, абзал сөздеріндегі б дыбысы сол алмасады деп көрсеткен. қалпында айтылады. Мүмкін кейбір қазақша Дыбыстар тіркесімін толық дерлік зерт- шала білетін қазақтардың тілінде бұл құбылыс теп, еңбектенген ғалым С.Мырзабеков өзінің кездесетін де шығар. Бірақ орыс тілінен ен- 175 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ген дыбыстар қатарына жататын в дыбысы сөздерін келтіреді. Бұл жерде ғалым келтірген қалайша қазақтың төл дыбысы болып келетін мысалдармен келісуге болмайды, келтірілген б-ны алмастырмақ. Бұл жағынан ғалымның мысалдардағы зт тіркесін әріп тіркесіне түсіндірме бермегендігінен, түсініксіз болып жатқызамыз. Өйткені, дыбысталуында бұл екі қалып отыр. сөз құрамындағы да з дыбысы қатаңданып, Ғалым С.Мырзабековтың бұл жөнінде с болып естіледі (босторғай, бістұмсық). келтірген пікірі орынды болар: ұяң бд, бж, бз Бұл тіркесті дұрыс деп санау тілдің үндестік тіркесімдері несімен келіспей тұрғанын, қатаң заңына үзілді-кесілді қарсы шығу болып са- п-ның не үшін қажет болғанын түсіну қиын. налады. Ғалым А.Айғабыловтың қателігін Ал б-ның в болып айтылатынын дәлелдеу ке- «Қазақ тілінің дыбыс жүйесі» атты еңбегінде рек болады,- дей келе, - бір қызығы, автор өзі жалпы дауыссыздар тіркесімі туралы жазған тапқан вд, вж вз тіркестерін жалпы тіркестердің Ғ.Ә.Құлқыбаев та қайталаған, қайталап қана тізбесіне қоспайды, - деп аяқтайды. Бұл жерде қоймай бозторғай, бізтұмсық біріккен сөздері- Мырзабековке толығымен қосылуға болады. нің қатарына жезтырнақ, жезтаңдай сөздерін Тілімізге жат болып келетін орыс тілінен енген қосып, қателікке белшесінен батқан. Бұл бірік- кірме в дыбысы ауызекі сөйлеу тілді қойғанда кен сөздер құрамындағы з дыбысының анық с жазба тілдің өзінде де ешқашан да вд, вж вз айналатындығын көру үшін асқан көрегенділік тәрізді дыбыстық тіркесімді құра алмайды. қажет емес. Ғалым А.Айғабыловтың қосқан тіркес- - Шорный кошма ест, понял? Огон жи- терінің көбі дауысты дыбыстардың редук- гает, понял? Потом болной клаз положит, ха- циялануы арқылы жасалған тіркестер. Жал- рошо буйдет!... Қанды тоқтата қояды! – деді пы алғанда, қазақтың төл сөздері құрамында (Ғ. Мүсірепов). Бұл мысалда автор сол кездегі кездесетін тіркестер. Олармен келісуге болады, қазақтардың өз мүмкіндігінше ауызекі сөйлеу бірақ бұлардың ішінен сл, тм тіркестері күмән тілмен, тілдегі бар дыбыстармен, яғни төл ды- тудырады. Сонымен қатар, сол тіркестер ішінде быстармен орысша аударып жеткізіп отыр. см тіркесі адам атына байланысты болмаса, Осы мысалдағы ерекшеліктер мынадай: басқа сөздер құрамынан кездесе қоймайды. 1. Ч-дыбысын ш-мен алмастырғанын «Діннің оралуымен араб сөздерін оңды-солды (ш-мен айтқанын) көреміз. жазу өріс алды. Орысша ислам түрінде жазы- 2. «ь» -жіңішкелік белгісінің қазақ тілін- лып, айтылып жүрген сөзді қазақы ету ниет- де қолданылмайтындығын көреміз. пен ісләм түрінде жазу жиі ұшырайтын болды. 3. Ұяң г дыбысының орнына қатаң к-ны Әттең, тіліміздегі сл тіркесі жоғын ойласақ қолдануы қазақ тілінде г дыбысының сөз ба- қой. Ол тіркесті бастықтыру үшін арасына сында келмейтінінің тағы бір дәләлі болып та- және бір «і» дыбысын қыстыру керек-ақ» [3, былады. 5]. Редукция нәтижесінде шын мәнісінде таза 4. Орыс тілінде сжигает түрінде келетін дыбыстық тіркесім бола ала ма, жоқ па деген сөзін, жигает деп берген. Бұл қазақ тілінде пікірге келгенде келесі мәселені ескерген жөн сөз басындағы екі дауыссыздың бірін түсіріп, тәрізді. Редукция деген термин қазақ тіліне тілдегі сөз басында қос дауыссыз қатар аударғанда көмескі деген мағынаны беретінін келмейтіндігін көрсетеді. ескерсек, сөздің алғашқы буынындағы (пышақ Тілдегі әрбір сөз дыбыстардың белгілі – п'шақ) және екінші буындағы (қорытынды бір тіркесімен айтылады (жалғыз дыбыстан – қор'тынды) екі дауыссыз дыбыс арасындағы тұратын сөз тілде сирек ұшырасады). Қай дауысты мүлде жойылмайды, тек әлсіз естіледі. тілде болмасын дыбыстар тіркесі сөз құрап, Қазақ тілінде сөз ішінде ғана емес, жал- белгілі бір зат, құбылыс немесе қимыл ата- пы ұяң мен қатаң сөздердің қай позициясын- уы ретінде бекітіледі. Әрбір мағынаны да болмасын тіркеспейді. Сөз аралығында білдіру-білдірмеуіне қарамастан сөздер ды- қатар келген жағдайда да тіліміздің ас- быс тіркестерімен айтылады. Сөздердің бір- симиляция заңдылығына байланысты не бірінен ажыратылуы да фонемалардың ажы- қатаң дыбыс ұяңдайды, не болмаса ұяң ды- ратушы қызметіне байланысты. Мысалға қар быс қатаңданады. Ғалым А.Айғабыловтың және қарт сөздерін алайық. Мұндағы бір ғана көрсеткен тіркесімдерінің ішінде зт ұяң-қатаң т дыбысының жалғануынан сөздің беретін тіркесі де орын алған және ол тіркеске мы- мағынасы да, дыбыстық құрамы (саны) да сал ретінде бозторғай, бізтұмсық біріккен өзгеріп тұр. Міне, дыбыстардың сөз құрау, сөз 176 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

өзгерту маңыздылығы осында. Тілдегі қандай да дауысты дыбыс үлкен қызмет атқарады. сөз болмасын дыбыстардың тіркесінен тұрады. Жалпы тілдегі тіркесім және тіркес Дауыссыз дыбыстардың тіркесіп, сөз ұғымдарының мағынасы және қолданылуы. құрауы дауыстыларсыз жүзеге аспайды. Қазақ тіл білімінде осы екі сөз жарыса Мәселен, қант сөзін алайық. Мұндағы, дау- қолданылып жүр. Бұл дұрыс емес. Тіркесім ысты дыбысты алып тастайтын болсақ, онда деп жалпы құбылысты атаймыз. Ал тіркес ешкімге түсініксіз қнт дауыссыз дыбыстар дегеніміз кез-келген екі дыбыстың буын тіркесі пайда болар еді. Ендеше, дауыссыз аралық қатар келуі. дыбыстардың тіркесіп келіп, сөз құрай алуын- Қорытынды Қазіргі қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар тіліміздегі үндестік заңы мен фонетикалық тіркесімі мәселесін зерттеп қарастырып жүрген заңдылықтардың фонетика мәселесіне кеңінен ғалымдар санаулы ғана. Солардың ішінде араласу салдарынан болса керек. Біздің құнды пікір айтып, өзіндік тұжырымдарымен пікірімізше, сөзді халыққа анағұрлым түсінікті ерекшеленгендері Ж.Аралбаев, С.Мырзабеков ету үшін, дыбыстар тіркесімінің сапалық т.б. құрамын анықтау мақсатында, барлық фо- Біздің мақсатымыз негізінен осы өзекті нетикалық мәселелерді заңдылықтарға түгел- тақырыпқа арналған ой-пікірлерді тұжырым- дей бағындыру қажет. Өйткені тілдегі ды- дап ой түйіндеу болатын. Жалпы тілдегі да- быстар тіркесімі тәрізді құбылыстар шын уыссыз дыбыстар тіркесімі, олардың мор- мәнісінде тек сөйлеу тілінде ғана өзінің толық фемалар жігінде әр түрлі деңгейде көрініс күйінде таныла алатыны белгілі. Сол себепті тебе алу мүмкіндігі. Шын мәнісінде тіркес де орфографияның морфологиялық прин- бола алатын дыбыстар мен әдеби тілімізде циптен алшақтап, фонетикалық принципке дабыстау барысында ұшырасатын жалған мойынсұнған дұрыс тәрізді. Бұл мәселе төңіре- тіркестердің ара-жігін ашуды көздеген бола- гінде әңгіме қозғаған Х.Досмұхамедұлы да ке- тынбыз. Осы мақсатымызға жету барысында зінде қазақ зиялыларын сөздің о бастағы қазақи тек қазіргі қазақ тілі ғалымдарының ғана емес, тұлғасын сақтап қалуға шақырған болатын. тіл тарихына көз жүгіртіп Еуропа ғалымдары Қорыта келгенде, дыбыстық тіркесімдер В.Радлов, П.Мелеоранский, кейінгі тіліміздің сөздің әр позициясына қатыстылығы тұрғысы- тарихы мәселесімен айналысқан Ғ.Айдаров нан қарастырылдып, ортақ шешімін таппай және М.Томанов сынды белгілі ғалымдардың келген тіркестер тілімізде әлі де болса бар. еңбектеріне де шолу жасап, тілдегі кейбір Біз ғылымдардың пікірлерін сарапқа салып, дыбыстық тіркесімдердің бүгінгі жай-күйіне олардың дұрыс-бұрыстығын дәлелдеуге ты- өзімізше талдау жасап, түйін түйдік, ол рыстық. Демек, латын әліпбиіне көшкелі еңбектен көруге болады. отырған бүгінгі таңда тіліміздегі дыбыстар Сөз соңында айтпақ ойымыз, қазақ тіркесімі әлі де тереңінен зерттеуді қажет тіліне енген кірме сөздер деңгейіндегі да- ететін өзекті де, күрделі мәселелердің бірі бо- уыссыз дыбыстар тіркесімін қойғанда, қа- лып табылады. Әсіресе, шәлкес тіркес, олардың зақтың төл сөздері құрамындағы, сөз бен сөз қалыптасуының себептері, тілге бейімделудегі аралығындағы ұшырасатын дауыссыз дыбы- икемділік деңгейі мәселелері, үш дауыссыз ды- стар тіркесімінің саны мен сапасы жөнінде быстар тіркесімінің қалыптасуындағы редук- айқын бір шешім, ортақ бір пікір жоқ. Ол, әрине, цияның мәні т.с.с..

Әдебиеттер тізімі

1 Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: «Сөздік-Словарь», 2010. 2 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: «Ана тілі», 1991. 3 Мырзабеков С. Сөйлеу тіліміз қазақы ма? // Ана тілі. 22 қаңтар 1998. 4 Radloff W.W. Phonetik der nordlichen Turksprachen. Leipzig. 1882 jar. 5 Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер. – Алматы, 1988. 6 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: «Ғылым», 2012. 7 Шнайдер В.А. В.В.Радлов және қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. –Алматы, 2003. 177 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

8 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы, 2011. 9 Жұбанов Қ. Тіл тарихы жөніндегі зерттеулер.–Алматы: «Ғылым», 2009. 10 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (фонетика, лексика).– Алматы, 2013. 11Мырзабеков С. Қазақ тілінің айтылым сөздігі. - Алматы: «Сөздік-словарь», 2013. 12 Айғабылов А. Қазақ тілінің морфонологиясы. – Алматы: «Санат», 2014. 13 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 2009. 14 The organization of educational process in the language centers of the Repablic of Kazakhstan// The First International Conference on European Conference on Languages, Literature and Linguistics 14 april 2014 Austria Vienna 15 Kenzhemuratova S.K., Axmetova A.A., Abilhamitkyzy R.,Nurzhanova A.S., Tleugazina Sh.S. Stages of Development of Kazakh Terminology and Problems of Formation of International Terms // International Journal of Engineering and Advanced Technology (IJEAT) ISSN: 2249-8958, Volume-4 Issue-5, June 2015. Page No.: P. 72-73 16 А. Albeсova, G.T.Omarova, R.O. Tuksaitova, Sh. Tieugazin The National, Ethnic and Cultural identity of Russian and Kazakh languages// International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) Volume-5, Issue-11, April 2016.

References

1 S.Myrzabekov. Sound system of the Kazakh language. – Almaty: " Sozdik-Dictionary", 2010. 2 X.Dosmukhamedov. Alaman. – Almaty: "Ana tili", 1991. 3 S.Myrzabekov. The dictionary implemented a two-way translation. // Native language. 22 January 1998. 4 W.W. Radloff. Phonetik der nordlichen Turksprachen. Leipzig. 1882 jar. 5 G.Aralbaev. Sketches on Kazakh phonetics. - Almaty, 1988. 6 M.Tomanov. Studies on the history of language. - Almaty: «Science», 2012. 7 V.A. Schneider. V.Radlov and phonetics of the modern Kazakh language. Presented in the dissertation for the degree of candidate of philological Sciences. –Almaty, 2003. 8 M.Tomanov. Historical grammar of the Kazakh language. – Almaty, 2011. 9 G.Zhubanov. Research on the history of language.–M.: "Science", 2009. 10 I.Kenesbayev, G.Musabayev. Modern Kazakh language (phonetics, vocabulary). – Almaty, 2013. 11 S.Myrzabekov. Dictionary of pronunciations. - Almaty: "Sozdik-Dictionary", 2013. 12 A.Agibalov. Morphonology of the Kazakh language. – Almaty: "Canat", 2014. 13 S.Baitursynov. Language lessons. - Almaty, 2009. 14 The organization of educational process in the language centers of the Repablic of Kazakhstan// The First International Conference on European Conference on Languages, Literature and Linguistics 14 april 2014 Austria Vienna 15 Kenzhemuratova S.K., Axmetova A.A., Abilhamitkyzy R.,Nurzhanova A.S., Tleugazina Sh.S. Stages of Development of Kazakh Terminology and Problems of Formation of International Terms // International Journal of Engineering and Advanced Technology (IJEAT) ISSN: 2249-8958, Volume-4 Issue-5, June 2015. Page No.: P. 72-73 16 А. Albeсova, G.T.Omarova, R.O. Tuksaitova, Sh. Tieugazin The National, Ethnic and Cultural identity of Russian and Kazakh languages// International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) Volume-5, Issue-11, April 2016.

178 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ИСТОРИЯ ИССЛЕДОВАНИЯ СОЧЕТАНИЙ СОГЛАСНЫХ ЗВУКОВ

Резуанова Г.К.1, к.ф.н., доцент Шнайдер В.А.2, к.ф.н., доцент 1Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г. Нур-Султан, 010000, е-mail: Resuanova [email protected] 2Университет "Туран-Астана", улица Дукенулы, дом 29 г.Нур-Султан, 010000, Казахстан, е-mail: [email protected]

Резюме В языкознании есть возможность сочетания согласных звуков, которые на стыке морфем проявляется по-разному. Есть лживосочетаемость звуков, встречающаяся в процессе звучания. В этой статье авторы дают пояснение к ним. А также рассматривают разные точки зрения ученых, подтверждают либо опровергают их мнения по поводу той или иной звуковой сочетаемости в казахском языке. Сочетание звуков в нашем языке является одним из актуальных и сложных вопросов, требующих глубокого изучения, особенно сегодня, когда идет процесс перехода на латиницу. Особого исследования требует случайные сочетания. Авторы старались обозначить причины их формирования, проблемы уровня гибкости в адаптации к языку, значение редукции в формиро- вании сочетания трех согласных звуков, которые в казахском языке не часто, но встречаются. Также в статье присутствуют ценные сведения о Законе сингармонизма, ассимиляции, ре- дукции. Исследование несет большую теоретическую и практическую ценность. Ключевые слова: звуки, сочетания звуков, фонетика, морфология, сочетания двух и трех согласных звуков

HISTORY STUDY OF THE COMBINATION OF CONSONANT SOUNDS

G.K. Rezuanova1, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor B.A. Schneider2, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor 1 S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenu, 62 Nur-Sultan, 010000, е-mail: Resuanova [email protected] 2University "Turan-Astana", street of Dukenulu 29 Nur-Sultan, 010000, Kazakhstan, е-mail: [email protected]

Summary In this article, the authors analyzed the opinions of scientists about sound compositions in the Kazakh language, formulated their own ideas, proving their correctness. The combination of consonant sounds in linguistic sciences speaks of their ability to appear at different levels in their morphemes. In fact, the sounds that can be a combination and literary language have revealed many false phrases that they encounter during anxiety. The combination of sounds in our language is one of the urgent and complex issues that require in-depth study, especially today, when there is a process of transition to Latin. Special research requires playing (random) combinations. The authors tried to identify the reasons for their formation, the problems of flexibility in adapting to the language, the value of reduction in the formation of a combination of three consonants, which in the Kazakh language is not often. Кеуwords: sounds, sound combinations, phonetics, morphology, combinations of two and three consonants

179 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК:004.416.3:371.22:001.891(045)

THE RESEARCH OF THEORETICAL AND METHODOLOGICAL APPROACHES IN UNDERSTANDING THE PROCESS OF SELF-IDENTIFICATION STUDENTS (on the example of students S. Seifullin KazATU)

M. Kakimzhanova, Candidate of Philosophy Y.Mukhanbetkaliyev, Candidate of Philosophy S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Аnnotation At present, Kazakhstan’s society is a mosaic identification space, representing a variety of options for identification strategies and ways of social self-identification of an individual. In the context of sociocultural transformations that characterize the current stage of development of Kazakhstan’s society, the need for social self-determination of the individual becomes highly relevant. Global changes in the life of Kazakhstan society created unique mechanisms for the formation of new social group identifications, increased the need for attributing themselves to something, which led to the identification syndrome, which increased the ability to form new mechanisms of social group identifications, namely, the process of social identity was activated. In this regard, of particular interest is the theoretical analysis of the emerging identification preferences of student youth. Young people, representing a large socio-demographic group of the structure of the population of our country and being the main agent of social change, have significant innovative potential that can be effectively used for the benefit of the whole society. Thus, this article examines the issues of sociocultural self-identification of the personality of young people, and also provides research on the problems of social self-identification as a whole. Keywords: self-identification, identity, stratification, adaptation, youth, personality, demography, culture, society, personality, individual. Introduction Modern Kazakhstan society is in a highly than older age groups, reactivity in relation to active stage of social transformations. changes in the socio-cultural environment, but it is Young people representing a large socio- the student has a whole set of social resources that demographic group in the structure of population contribute to a higher adaptability and innovation of for our country and being the main agent of social this social group in the transformation: young age, changes. They have significant innovative potential education, social activity, living in large cities, as that can be effectively used for the benefit of the well as a relatively high material security, etc. The whole society. For personal self-identification of students have such a socio-cultural potential, can students are characterized by such qualities as act as a conductor of social innovations necessary instability, lability, lack of final formation, higher for the stabilization of social development.

Research methodology As a research methodology, the principles the work, as well as such general scientific methods of objectivity, unity, and integrity were used. The as scientific abstraction, analysis and synthesis, theoretical and methodological approaches to macro sociological, micro sociological and socio- understanding the phenomenon of socio-cultural psychological concepts of the personality included self-identification of the individual are applied in in the socio-cultural comparative approach.

Main part In sociological science there are a number self-identification. Thus, within the framework of theoretical and methodological approaches to of the structural and functional approach, understanding the phenomenon of socio-cultural several most important theories and concepts are

180 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019 distinguished, among them the sociological theory identification of Kazakh students. of E. Durkheim and the theory of social actions of The purpose of the study is to identify the T. Parsons [1]. features of socio – cultural self-identification of Proponents of this approach believe that in students in the conditions of Kazakhstan reality. any society the identification space is determined by The research hypothesis. The modern stage the existing socio-cultural situation; and personal of Kazakhstan's society development contributed identification in the conditions of amorphous to the destruction of the former system of social value-normative component is characterized by regulation and the corresponding matrices of instability. social behavior and caused the phenomenon of Representatives of phenomenological so- mass identity search, in particular, determining the ciology - P. Berg, T. Lukman, A. Shyuts give priority of adaptive-protective nature of personal a significant role in the individual's own ideas identity. about society and social norms, understanding of In conditions of socio-cultural transforma- its activities as an information process of social tions that characterize the modern stage of de- interaction. velopment of Kazakhstan's society, the need The founders of interactionism - I. Hoff- for social self-determination of the individual man, C. Kuli, J.G. Mead and others are based becomes very important. Global changes in the on the concept of multiple identity, according to life of Kazakhstan's society have created unique which each individual has a certain set of social mechanisms for the formation of new social identities, and the process of self-identification group identities of society, increased the need for of the individual is understood as the process of self-identification, which led to the identification individual characteristics reflection in a form syndrome, which increased the ability to form that is perceived by society, groups to which the new mechanisms of social group identities, subject himself relates [2]. especially the process of social identification has Supporters of integrative sociological been activated. theories seek to create a synthesized model The problem of preserving the identity of of social reality that combines "objectivist" the individual is a very important task for modern (macro-sociological) and "subjectivist" (micro- society, which requires a detailed analysis. In this sociological) views, including the identification regard, it is important to research the phenomenon processes: General sociological theory of of social self-identification of the individual in P.Bourdieu, the concept of identity balance both theoretical and empirical aspects. Therefore, Y.Habermas, integrative model of social identifi- the problem of self-identification as a process cation of K. Dubar, etc. [3]. In the framework of identification of the individual with another of socio-humanitarian science, the problems person, group, pattern, occurring in the course of socio-cultural identification of a person are of socialization, through which acquired norms, quite new and are presented in a number of values, social roles, moral qualities of the research: K. A. Abulkhanova-Slavskaya, E. M. representatives of those social groups to which Avraamova, L. S. Vygotsky, V. I. Zhuravlev, I. belongs or seek to belong to the individual [4], S. Kon, A. N. Leontieva, S. L. Rubinstein, A. N. has, first of all interdisciplinary character, that Filippova, V. A. The issues of socio-cultural self- arouse interest to it of many scientific disciplines. identification of the person are covered in a very In Philosophy and Culturology, the fragmentary manner and mainly in the framework definition of self-identification requires the de- of studies devoted to the problems of social self- velopment of a special categorical apparatus. identification in general. Researches, which would Identity, in this regard, acts as the subject's have been presented is the socio-cultural aspect of awareness of belonging to a particular system of self-identification of the younger generation, and objects while maintaining ideas about the integrity students, in particular, a small number, which and uniqueness of their own "I". determines the relevance of the chosen analysis of Every person is a product of the deve- problems. lopment of culture and acts in relation to culture The object of research is the modern Kazakh simultaneously in several qualities: as a product students as a special identification group. of culture; as a consumer of culture; as a producer The subject of the research is the essence, of culture; as a translator of culture. In all stages the main directions of social and cultural self- of the life an individual has inherent social chara- 181 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 cteristics. Answering the question "Who am I?", interaction characteristic of that epoch. Social people start with the fact that they refer to some identity, acting here as a personal side, integrates formal or informal groups in society, indicate their a person into group relationships, aligns it with gender, age, profession, etc. and only then list the social, group ideals. E. Erikson distinguishes group properties of their character, individual abilities, identity as inclusion in different communities, etc. The tendency to describe myself in social supported by a subjective sense of internal unity terms is enhanced in the process of formation and with its social environment; and psychosocial development of the personality, each of which identity, which gives a person a sense of the implies belonging to a certain "We". Social self- importance of their existence within this society. determination is an important aspect of self- E. Erikson also concluded that the psychosocial identification. So, self-identification from the crisis is an inevitable stage on the way of self – concept of psychological becomes scientific and development of the individual from the lost former acquires new shades of meaning in philosophy, identity to the acquisition of a new, more Mature. culturology, in sociology. Erikson's followers conclude that the crisis of In the foreign and domestic literature identity as a mass phenomenon is caused by deep presents many definitions of social identification, transformations in society. Under the influence which can be combined into two groups: of the social crisis, there is a gradual collapse • Theoretical – based on theoretical and of the value-normative systems, relations and methodological developments, primarily of relations that form the basis of the socio-cultural psychologists; organization of society, forcing people to look for • Empirical – emerging within the frame- new guidelines for understanding their place in the work of sociological science. transforming society. The term "identification" was first intro- Modern psychoanalytic (motivational) duced in 1921 by the Austrian psychologist models of identity – J. Marcia, A. Waterman Z. Freud in his work "Mass Psychology and are dynamic. First of all, they pay attention to analysis of Self". It was began to interpret the the analysis of four types in personal identity identification as a cent, a mechanism that provides corresponding to certain stages of its development: the ability of "I" to self-development, unconscious • prescribed identity; identification of the subject with the object, the • diffuse identity; motive of which can be the fear of losing love fear • identity crisis; of punishment. Identification is a group-forming • identity achieved.. factor that helps to go beyond the "I" and feel the These types of identity are distinguished by experience of others. Identification contributes two parameters: first, the presence or absence of to socialization, that is, makes a person ready to crisis – the state of identity search, and second, the accept social norms as their internal attitudes, as presence or absence of identity units – personally a guide to action, as well as capable of objective significant ideas, values, beliefs. and differentiated self-esteem [5]. The theory Quite an interesting position in the definition of psychoanalysis Z. Freud explained any self- of social identification is associated with the identification with the social group as a result name of the German philosopher, sociologist and of the functioning of a permanent and universal psychologist E. Fromm. According to his concept, psychological mechanism, subconsciously a person in modern society is objectively in a state distinguishes different groups as "their own" and predisposing to break his "primitive connections" "others". with nature and to find his "true" birth, namely American sociologist E. Erikson is the "personal identity". According to E. Fromm, founder of the theory of identity. He was introduced the correlation of myself with any ideas, values, into scientific the term "identity". In his research, social groups is "one of the leading human needs, he focused on the problems of human identity constituting the very essence of human existence" formation, which he saw in the development as a forming the social identity of a person. The need universal, first of all, the adaptation structure, as a for self-determination, self-identification has "process of life experience in the individual I" [6]. always been an important human need. E. Fromm He defines social identity as the sense of believed that this need is rooted in the very nature an individual's organic belonging to his or her of man, comes from the very conditions of human historical epoch and the type of interpersonal existence and serves as a source of our intense 182 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019 aspirations [7]. phenomena inherent in social groups [9]. Considering the problem of social identity In history of sociology, the research of at the level of various social groups, E. Fromm social identification phenomenon is associated operated on the concept of "social character", with the name of E. Durkheim, who is the founder which, in his opinion, is "a set of character traits of sociological theory and a supporter of the present in the majority of members of this group structural and functional approach. E. Durkheim and which arose as a result of their common raised the question of the mechanisms of formation experiences and common way of life." This and the role of influence on the individual of its way, the social identification existing among relations with the various communities formed by members of any social community is conditioned no one "self-calculation", existing objectively, as by two main moments: psychological properties a number of other common socio-cultural norms. of the concrete personality and feature of social Not using the term "identity", E. Durkheim characteristics of the individual. developed the theory of translation of social Following E. Fromm American psycho- identities, revealing the structure and processes logist A. Maslow identifies the need for self- of construction of the "social essence" of the identification as the third basic need along with person, which is a system of "over-individual", physiological and social security. which reflecting in individuals group affiliation English psychologist E. Giddens in his work (religious beliefs, moral norms and principles, "Modernity and self-identity" identifies three main etc.). According to E. Durkheim, "social essence" features of modernity, which are simultaneously (i.e. social identity) is transmitted in the process of the causes of exacerbation of the problem of self- socialization from generation to generation. identity. This is, first, the extreme dynamism of Another well-known representative of the social systems – an incredibly increased speed of structural and functional approach is T. Parsons, change of all processes taking place in society; the founder of the theory of action. According to secondly, the globalization of social processes- this theory, the system of personality is formed in different parts of the world socially and information the process of internalization by the "behavioral are involved in interaction with each other; thirdly, organism" of social values and norms, which the emergence of special social institutions. In this determines the framework of individual values regard, the self – identification of a person can be that structure actions. In addition, two aspects of implemented at different levels – individual and human life in society, reflecting the essence of social, and in different forms-national, ethnic, social identification, were identified: cultural and other, distinguished by its orientation. • orientation in a holistic system of action, The focus of the research of E. Giddens is the in which a person is included; knowledge of process of the emergence of new psychosocial generally accepted norms; mechanisms of personal identification, which • individual self-determination in the value- are formed under the influence of transforming normative space of the socio-cultural system. institutions of modernity and, in turn, transform T. Parsons defined the category of "social these institutions [3]. identity" in the form of a system codes, through The concept of G. Zimmel, who believed which individual values are symbolized (language, that the behavior of the individual is a phenomenon values, etc.) and determine the social actions of of "imitation", was close to the position of E. the subject. Based on this context, identity is not a Fromm, and concluded that the function of the state, but a structural characteristic of personality. latter is that imitation "frees the individual from Despite the fact that the analysis of the torment of choice and allows him to act as the identification problems within the framework of consciousness of the group" [8]. structural functionalism is possible only in a stable M. Sheriff, D. Campbell and others, society, its results should be taken into account being supporters of the situational approach in the studies of the transitive Russian society and criticizing the representatives of the [10]. In the framework of the phenomenological psychoanalytic concept, gave priority to the study approach, priority is given to the spatial aspect within the framework of the inter-group interaction of the definition and formation of identities, and of the social group aspect of identification of social identities are interpreted as the identities of the individual, considering that aggression and social figures, formed in the complex of relations solidarity are not individual manifestations, but between partners in one system of activity in the 183 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 direction of their own dynamics of this system structural and functional approach allow us to Phenomenological sociology, in the conclude that in any society the identification intersubject gives a significant role to the space is determined by the existing sociocultural individual's own ideas about society and social situation. Under the conditions of amor-phous norms, to the understanding of his activities as an value-normative component, personal identi- information process of social interaction. Thus, A. fication is characterized by instability. Shyut focused on the role of the formation of the For determination of the main directions typological structure of perception of objects by for social and cultural self- identification, was people in the course of their everyday experience. chosen one of the mobile social groups – students. He believed that the type of the manifestations of This choice is dictated, first of all, by the fact that social reality by man in the "concepts of common students are the most active and sensitive to social sense" acquires universal significance in the innovations part of young people. The presence of process of social relations, which is the mechanism these characteristic features of students is due to of formation of social identity. such features of young age as the instability of value The analysis allows us to determine the self- attitudes, the lack of final character formation, identification as a process of comparison of one lability, higher (compared with older age groups) object with another on the basis of any one feature reactivity in relation to changes occurring in the or set of properties, resulting in the establishment socio-cultural environment. At the same time, it is of their similarity. Social self-identification the students who have the set of social indicators of a person in the conditions of transforming (education, social activity, living in large cities, Kazakhstan society is a complex multi-faceted relatively high material security, young age, etc.), process and is an object of interdisciplinary nature. which provide higher adaptability and innovation Detailed conceptual design of the concept of social of this social group in transforming conditions. self-identification of the person should be carried According to the results we have identified out by means of synthesis of macro-sociological, the following areas of socio-cultural self-identifi- micro-sociological and socio-psychological know- cation of students. ledge of the person included in the socio-cultural 1. Social self-identification - allows to judge context. It is at the intersection of these planes oneself as a carrier of certain social roles: of analysis that personal identification appears - I am a student; as a dynamic process, and social identity – as a - I am a man; sociological category, acquires methodological - I am a person; solidity. - I am a citizen of Kazakhstan In the conditions of social instability in Social self-identification involves relating the process of formation of social identity of yourself to certain social groups, or by having the person the tendency of strengthening of these groups influence on the individual. We set a subjective personal factors is shown. For the task to determine which of the proposed positions modern Kazakhstan society is characterized by the the Respondent agrees with. During the interview, emergence within one officially legitimized social we offered to add to the list of submitted social identity of its diverse individual options and their identities. respective life strategies of individuals. The results of social self-identification of Furthermore, on the basis of the analysis students of the Kazakh Agrotechnical University of theoretical and methodological approaches in are shown in Diagram 1. the understanding of self-identification process The diagram shows that 43 % (the majority) for individual, it can be concluded that the various of respondents identified themselves as students. sociological and philosophical schools and This result is very predictable, because our approaches paid attention only to certain aspects respondents were students. According to some of the process, while we think that in determining researchers, self-identification with students is the social identity should take into account them temporary and is not expressed by self-identifi- in the complex. Thus, the achievements of the cation with society.

184 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Diagram 1 - The results of students social self-identification

From the position of public interests, this 40 years he/she does not have symbolic signs of can be qualified as an identification crisis, in the material well-being (apartment, personal car, trip personal aspect – adaptation to the state of anomie, abroad). the divergence of official ideals and real practices. 12.5% of respondents preferred the position In short, young people identify with students as of "citizen of Kazakhstan". This result is explained a functional group that does not require social by the fact that students at this stage of their lives activity. It can be noted that the University does – studying at the University – performs a kind of not debate the question of the implementation civic duty. Moreover, students – is the future layer of the activity of students: there is a syndrome of society-the intelligentsia, on which society has of "apolitical" and the habit of being guided by certain hopes. administrative control, which is better perceived 2. Interpersonal self-identification – presup- by the indifferent part of the students, conformists poses relationships, first of all, with those people and ritualists [11]. who study with the respondent: Quite a large percentage of respondents 23 - I am a friend and know how to be friends; and 22 %, respectively, identify with the position - I am on my own; of "person"and " personality". Equal percentages - I am a friend to everyone; of answers show that students mostly understand - I am just a fellow student. these positions as synonymous. Many in the Continuing the theme of interpersonal interview explained that the person, the individual interaction it is necessary to stop on the analysis and the person for them are almost identical of the following direction of socio – cultural self- concepts, so we got a result that gives a total of identification – role relations with other people. 45 %. However, many respondents noted that a (Diagram 2) person did not take place as a person, if in 35-

Diagram 2 - The results of inter-personal self-identification of students

185 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

This direction of socio-cultural self-identifi- At the same time, it should be noted a fairly cation allows to establish the role in which students high percentage of students who have chosen the see themselves in relations with others. It is very position Of "I am a friend with all" - 23 %, while interesting that the result of 30.5 % for the position the position of "I am a friend and I know how to be of "I'm on my own". On the one hand, this choice friends" was chosen by only 18% of respondents. indicates the desire of the majority of students In our opinion, this identification preference to be independent from any responsibilities; reflected the fact that the student environment on the other hand, it contains signs of tolerance itself contributes to the formation of friendly and readiness to change roles depending on the relations between its members. situation. In addition, this choice is due to the The numerical preference of "partnership" development of the market economy and the rather than "friendship" can be explained by the promotion of Western, individualistic type of fact that the position of "partner" is less time- thinking. As the survey showed, the student youth consuming than "friend". To be a friend means to is positive about individualization, when personal count on help, but without emotionally charged needs are met through their own efforts and with obligations, which suits both sides most often. the help of a close circle of communication. 3. Professional self-identification is the next A close percentage scored such an identi- direction of socio-cultural self-identification of a fication parameter as "I'm only a classmate" – person, including the individual's views of himself 28.5 %. This self-identification is very significant as a specialist, a professional in a particular field: and reflects the fact that fellow students act as a I'm a generalist "connecting link" between individual priorities I'm a strategist and the priorities of the social group to which I'm an engineer they are included. The characteristic features of I'm a seller communication between "fellow students" are I'm an organizer equivalent relations, expressed in the exchange I'm a innovator of informal services: writing independent work, Choosing identification indicators for this passing boundary control and exams, preparation direction of self-identification, we have tried to for practical and seminar classes. include the most common items. (Diagram 3)

Diagram 3 - The results of professional self-identification of students According to the results of the identification It is through this informal communication is the of the position of the "I’m generalist" and "I’m distribution of the types of activities that the students organizer" received the most votes – 31% and unconsciously disclose themselves in a certain 25% respectively. Self-awareness as an organizer ability, in particular, stands out with a certain group, arises as a result of interaction in the student group, the so-called organizers. Organizational work is especially in the preparation of various activities. very responsible and most intelligent and includes

186 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019 a creative and emotional component gives you the - I contribute to the formation of a favorable opportunity to self-actualize their potential and to climate in the group; assert themselves. In addition, in our opinion, the - I'm a man with a sense of humor; function of the organizer is very important for the - I'm friendly; society as a whole, as it provides an opportunity to - I find the right style of communication with meet various kinds of ambitions. everyone. The identification position of "generalist" According to the research data, the highest is very close to "organizer", because it is also number of votes were given to the identification connected with ambitions. On the one hand, positions "I am sociable" (26%) and "I am friendly" generalist is a professional and socio-professional (25 %). Answering the questionnaire questions, necessity, which is faced by everyone, and on the the respondents paid attention to the fact that other hand - it is ambitions. friendliness as one of the communicative qualities 17% and 15% of respondents, respectively, promotes full communication between people, position their abilities as "strategist" and "innovator". and that it is very important to help avoid possible As a result of the sociological survey of students, we aggression and possible conflict situations. found that this identification preference includes, From the answers we received we could in the opinion of respondents, the development conclude that the respondents share the positions of any plans, goals and their implementation. of "friendly" and "sociable", but at the same time A strategist is a certain style of social behavior believe that there is a relationship between them. that can be implemented by an individual who Students believe that a sociable person is primarily understands his actions, is able to anticipate events a talkative person, ready for any reason to enter and manage them. Quite a significant percentage into a dialogue that is well-versed in the word of today's young people are not afraid to take on and can use it in communicating with people. The such responsibility and associate themselves as difference in these communicative qualities is that future strategists. The position of "innovator" in the sociability acts as a technology, and affability – as views of our respondents is a person who sees the a real orientation of the individual. meaning of life change, development, perfection. People who are able to find an approach In reality, such abilities may have an outstanding to all members of the group without exception personality with a special, different from others, (16%) and contribute to a favorable climate in the character. Thus, on the basis of the obtained results, group (14%) are of great importance in the social we concluded that the modern student youth is group. The implementation of these types of social quite ambitious and it gives hope for the formation behavior, as a rule, is based on personal qualities. of a fairly extensive layer of creative educated The respondents noted the importance of both of intelligentsia in the Kazakh society. these indicators and their positive impact on the Self-identification of students with such climate in the social group. positions as "seller" and "engineer" is not very high Self-identification by positions "I am a person and is 8 and 4% respectively. These identification with a sense of humor" and "I am an open person" parameters were the most unclaimed and were scored 11 and 8% respectively and did not receive due to the following factors. A small number of proper recognition. However, many people have students identify with the seller for the reason noticed that these identification positions are very that this social position is considered by them as important as secondary personal characteristics. a role, as an obligation, by means of which the In the research of socio-cultural identity, it most important social and economic function of is necessary to keep in mind that this phenomenon the synthesis of producer and consumer is carried has a deeply personal basis and is practically not out. The identification of the position of "engineer" amenable to fixation with the help of traditional gives grounds to assert that students who choose quantitative research methods. The most this type of activity seek to intellectual activity, appropriate and optimal methods of data collection that is, to work with the head, rather than with their are qualitative. hands. To form a general view of the self- 4. Communicative self-identification inclu- identification portrait of students it is advisable to des communicative orientation of the student: turn to the psychological and moral characteristics - I'm an open person; of students. The results are presented in Diagram 4. - I am a sociable person; 187 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Diagram 4 - Moral and psychological features of Stavropol students So, analyzing the data obtained, we can qualities of the individual, determines the behavior say that the position of "prudence" chosen by of the individual in society. 31.5% of respondents is very interesting. In our In addition to the student's self-identification opinion, this position is due, first of all, to the portrait, some attention should be paid to the issue specifics of educational activities, namely the of socialization, which has a direct impact on the delivery of midterm control, exams and term formation of social and cultural self-identification papers. In the conditions of lack of time students [12]. try to use the help of fellow students and somehow Socialization involves two main aspects: adapt to the situation. Although with family the first is the assimilation of social experience, and friends students are very sincere and open. that is, a reflection of how the surrounding social This was confirmed by 21.5% of respondents. environment affects a person; the second aspect is Undergraduate students have a slightly different the characteristic of the moment of human impact idea of themselves and identify with serious on the surrounding social environment through and reasonable people (27%). While 17% of relations, activities and communication. As noted respondents noted irresponsibility and frivolity as by sociology, it is in the process of socialization distinctive features of students, thus emphasizing that the formation of the identification preferences the age-specific of this identification group. of a young person takes place. Immediate influence Such positive personal qualities as selfless- on this process have native, i.e. family, close ness and kindness occupy the lowest position and friends. In this regard, it is important to analyze are chosen as a priority only 7.5% of respondents. the answers to the question "who would you like Based on the principles of morality, which are the to be like?» (Diagram 5) identification code that determines the spiritual

Diagram 5 - Who would you like to be like?

188 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Based on the results obtained, it can be Moreover, the emerging picture demonstra- stated that there appeared to be a trend – focus on tes that the family, being the main institution of their own individuality (25%). The focus on the primary socialization, has a significant impact on authority of parents also occupies a high place the formation of identification preferences. At the and is 23.5 %. The third position is occupied by same time, the media act as a secondary factor of the image of a popular person (13.5%), which, in socialization in competition with the family of our opinion, is due to the influence, especially the socialization, which determines the socio-cultural media. The rest of the positions to some extent self-identification of the individual. occupy approximately equal positions.

Conclusion In the context of the above, it can be common values and ideas in a single cultural and concluded that students are part of a large demog- educational space. raphic education – young people with such iden- Essential properties of students, allowing tification characteristics as age, transition of so- to judge its integrity as a social community, are: cial status, subordination, non – independence. age, social status, transitivity, subordination, Important essential characteristics of students as dependence, preparation for the social role of an identification group are: the replenishment of intelligentsia, the specifics of work – study, fairly the intellectual potential of the country, the special high cultural and intellectual level of the age- nature of work, specifically organized educational related psychological characteristics: openness activities; a high cultural and intellectual level; and receptivity to innovation, the pursuit of the desire for maximum self-realization, openness maximum self-realization, etc. to innovation and others. Furthermore, defining Consequently, we were able to make a self- students as an identification group, it should identification portrait of students in the socio- be emphasized that it is, first of all, a set of cultural space on the example of S. Seifullin the individuals, United by age, work specifics, special Kazakh Agrotechnical University (Astana). living conditions, behavior and psychology,

References

1 Abdına A. Akademicheskaya mobilnost i internatsionalizatsiya obrazovaniya // Sotsialno- professionalnaya mobilnost v XXI veke: Materialy 2 Vserossiiskoi konferentsii, Ekaterinburg, 2015. – P. 5-10. 2 Abdina A. Kakimjanova M. Academic mobility: social adaptation of foreign students of higher agricultural educational institutions Republic of Kazakhstan to educational environment of the country // Nauchnyi jurnal «Vestnik naukiı KazATU ım. S.Seifuýllina». – 2014. – № 4. – P. 42-46. 3 Belinskaya A.B. Filosofskaya identifikatsiya konflikta v sotsialnom poznanii. – Moskva: Progress. – 2004. – P. 10. 4 Burde P. Sotsiologiya politiki. – Moskva: Socio-Logos. – 1993. – S. 336. 5 Diurkgeim E. O razdelenii obshestvennogo truda. Metod sotsiologii. – Moskva: Nauka. – 2007. – P. 394. 6 Kovaleva E.A., Lukov V.A. Sotsiologiya molodeji. – Moskva: Liter.–2009. – P. 34-37. 7 Parsons T. Sistema sovremennyh obshestv. – Moskva: Aspekt Press. – 1997. – P 113-115. 8 Parygin B.D. Osnovy sotsialno-psihologicheskoi teorii. – Moskva: Mysl. – 1971. – P. 276. 9 Freid Z. Psihologiya bessoznatelnogo. – Moskva: Liter. – 1999. S. 425-440. 10 Fromm E. Imet ili byt?. – Moskva: Progress. – 1990. – P. 477-480.

189 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

СТУДЕНТТІК ӨМІРДІ ӨЗІН-ӨЗІ СӘЙКЕСТЕНДІРУ ҮДЕРІСІ ТҮСІНІГІНДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК ТӘСІЛДЕРДІ ЗЕРТТЕУ (С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАТУ СТУДЕНТТЕРІ МЫСАЛЫНДА)

М.К. Какимжанова, филос.ғ.к Е.Е. Муханбеткалиев, филос.ғ.к. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғ., 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Қазіргі уақытта қазақстандық қоғам бірегейлену стратегияларының көптеген нұсқаларын және тұлғаның әлеуметтік өзіндік бірегейленуінің тәсілдерін ұсынатын алуан түрлі бірегейлену кеңістігін көрсетеді. Қазақстандық қоғам дамуының заманауи кезеңін сипаттайтын әлеуметтік-мәдени транс- формациялар жағдайында тұлғаның әлеуметтік өзін-өзі анықтау қажеттілігі өзекті бола түсуде. Қазақстандық қоғам өміріндегі жаһандық өзгерістер қоғамның жаңа әлеуметтік-топтық бірегейленуінің қалыптасуының бірден-бір тетіктерінің жасалуы, өзін қандай бір бірдеңеге жатқызудың қажеттілігінің артуы бірегейлену синдромына алып келді, осының арқасында әлеуметтік-топтық бірегейленудің жаңа тетіктерінің қалыптасуы ұлғайды, атап айтқанда, тұлғаның әлеуметтік бірегейлену үдерісі белсендендірілді. Осыған байланысты студент жастардың қалыптасып жатқан бірегейлену артықшылықтарын теориялық талдау айрықша қызығушылық тудырады. Біздің еліміздің халық құрамының ірі әлеуметтік-демографиялық тобы саналатын және әлеуметтік өзгерістердің басты агенті болып табылатын жастардың маңызды инновациялық әлеуетін тұтас қоғамның игілігіне пайдалануға болады. Осы мақалада жастардың әлеуметтік-мәдени тұлғалық өзіндік бірегейлену мәселелері қарастырылады, сонымен қатар, тұтастай әлеуметтік бірегейленуге қатысты мәселелерге зерттеу келтіріледі. Кілттік сөздер: өзіндік бірегейлену, бірегейлену, стратификация, бейімделу, жастар, тұл- ға, демография, мәдениет, қоғам, индивид.

ИССЛЕДОВАНИЕ ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИХ ПОДХОДОВ В ПОНИМАНИИ ПРОЦЕССА САМОИДЕНТИФИКАЦИИ СТУДЕНЧЕСТВА (НА ПРИМЕРЕ СТУДЕНТОВ КАЗАТУ ИМ.СЕЙФУЛЛИНА)

Какимжанова М.К., к.филос.н. Муханбеткалиев Е.Е., к.филос.н. Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Резюме В настоящее время казахстанское общество представляет собой мозаичное идентификаци- онное пространство, предоставляющее множество вариантов идентификационных стратегий и способов социальной самоидентификации личности. В условиях социокультурных трансформаций, характеризующих современный этап раз- вития казахстанского общества, весьма актуальным становится необходимость социального са- моопределения личности. Глобальные перемены в жизни казахстанского общества создали уни- кальные механизмы формирования новых социогрупповых идентификаций общества, возросла потребность в отнесении себя к чему-либо, что и привело к идентификационному синдрому, благодаря которому возросла способность формирования новых механизмов социогрупповых идентификаций, а именно активизировался процесс социальной идентификации личности. В этой связи особый интерес представляет теоретический анализ складывающихся иден- 190 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

тификационных предпочтений студенческой молодежи. Молодежь, представляя собой большую социально-демографическую группу структуры населения нашей страны и являясь главнейшим агентом социальных перемен, обладает значи- тельным инновационным потенциалом, который можно эффективно использовать на благо всего общества. Таким образом, в данной статье рассматриваются вопросы социокультурной самоиден- тификации личности молодежи, а также приводится исследования, посвященных проблемам социальной самоидентификации в целом Ключевые слова: самоидентификация, идентичность, стратификация, адаптация, моло- дежь, личность, демография, культура, общество, личность, индивид.

191 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК: 517.91:517.956(045)

ABOUT ONE METHOD OF SOLVING NONHOMOGENEOUS LINEAR DIFFERENTIAL SECOND ORDER EQUATION WITH CONSTANT COEFFICIENTS

E.A. Akzhigitov1, Ph.D., Associate Professor A.B. Aruova1, Ph.D., Associate Professor P.B. Beisebay1, Ph.D., Associate Professor M.Sh. Tilepiev1, Ph.D., Associate Professor 1S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis Avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected] Parasidis Ioannis2, Ph.D., Associate Professor 2University of Thessaly, Larissa, Greece, [email protected]

Annotation The natural laws often are expressed as differential equations, and the calculation of these processes is reduced to solving differential equations. Linear differential equations of the second order with constant coefficients are one of the important objects of investigation of the theory of ordinary differential equations. The paper proposes ways of constructing solutions of second-order linear differential equations with constant coefficients that differ from the classical construction method. The difference is that they do not use the concept of a complex number in the traditional presentation in the case of a negative discriminant of the characteristic equations of the corresponding linear differential equation with constant coefficients. In the case of a homogeneous differential equation, the essence of the proposed method lies in the construction of linearly independent particular solutions of a linear second order equation by the application of the Bernoulli method to solve a linear first order equation. Key words: differential equation, nonhomogeneous differential equation, characteristic equation, partial solution, general solution, method of undetermined coefficients, linear equation, linearly independent solutions.

For a nonhomogeneous linear differential In papers [3-4] the method of exposition of equation of the second order, for which the right- the topic was presented, which did not attract the hand side has a special form, methods are used to concept of a complex number. The proposed work select the form for recording a particular solution is a continuation of the method for constructing a by the form of the right-hand side of the equation, solution of a nonhomogeneous linear differential and then the method of undetermined coefficients equation with constant coefficients in the case of is applied [1-2]. real roots.

Linearly independent solutions of second order homogeneous equation with constant coefficients A linear nonhomogeneous second order differential equation can be written as

y′′+ py ′ += qy f() x (1)

where p and q are constant coefficients. The general solution of the linear nonhomogeneous equation with constant coefficients is represented as yyy= + , (2) where y is the general solution of the corresponding homogeneous equation; y  - a particular solution of the nonhomogeneous equation (1). To find the general solution of equation (1), we can write the general solution of equation

192 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

y′′+ py ′ += qy 0 (3) We solve the related characteristic equation

k2 + pk += q 0 (4)

and find the roots of the equation p p2 kD =−± , where Dq= − . 1,2 2 4

Then the general solution of this second order differential equation with constant coefficients is found as follows: 2 p kx k x А) If D = −> q 0, kk ≠ , then ye = 12 , y = e are particular linearly indepen- 4 12 12 dent solutions, and the general solution is

kx12 k x y= Ce12 + Ce . 2 ppkx kx B) If D = −= q 0, kk = =− , then y = e 11 , y = xe are particular linearly 4212 12 independent solutions, and the general solution is

kx1 y=() C12 + Cxe

p2pp 22 p p C) If D = −< q 0, k 1,2 =−± −=−±− q iq =± αβ i , then 4 24 2 4 2 pp αα αβ=−=−=, q y exxcosβ xy , = e sin β x 24 12 are particular linearly independent solutions, and the general solution has the form

α x y= e( C12cosββ xC+ sin x) .

In particular, A) If pq ≠= 0, 0, then from equation (3) we obtain y ′′ += py ′ 0, its characteristic 2 − px equation has the form k += pk 0, then y 12 = 1, ye = are particular linearly independent solutions, and the general solution has the form − px y= C12 + Ce 2 B) If pq = 0, = ω > 0, , then from equation (3) we obtain ′′ 2 its characteristic 22 yy+=ω 0, equation looks like kk += ω 0, then y 12 = cos ωω xy , = sin x are particular linearly independent solutions, and the general solution has the form y= Ccosωω xC + sin x . 2 12 C) If pq = 0, =−< ω 0, then from equation (3) we obtain yy ′′ −= ω 2 0, its characteristic 22 −ωωxx equation is kk −= ω 0, then ye 12 = , y = e particular linearly independent solutions, and the general solution is

−ωωxx y= Ce12 + C e Below we consider method of constructing a particular solution of a nonhomogeneous equation.

Particular solution of nonhomogeneous equation y ′′ + py ′ += qy P x n ( ) A nonhomogeneous differential equation of the form

y′′+ py ′ += qy Pn () x (5) 193 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 where nn−−12 n 2 (6) Pn( x) =++++++ ax01 ax ax 2 ... an−−2 x a nn 1 x a is polynomial of n-th order with given coefficients. We look for a particular solution y of kind

m (7) y = x ⋅ uxn () where m is an unknown number, and

nn−−12 n un () x= Ax01 + Ax + Ax 2 ++... 432 (8) +++++Axnnnnn−−−−4321 Ax Ax AxA is n-th order polynomial with unknown coefficients. The derivatives of y  are

mm−1 y′′= mx ⋅ uxnn() +⋅ x ux () m−−21 mm y′′ =− mm( 1) x ⋅+⋅⋅+⋅ uxn () 2 mx ux nn′ () x ux ′′ ().

Substituting in equation (5) we get

mm−−21 mm(− 1) x ⋅ uxn () + mx[ 2 ux nn′ () +⋅ pux ()] + m +x ⋅[ uxn′′() +⋅ pux n′ () +⋅ qux nn ()] = Px ().

We consider various cases:

A) If q ≠ 0, i.e. kk 12 ≠≠ 0, 0, in this case, that equation (8) is true, m = 0, we have

′′ ′ uxn()+⋅ pux n () +⋅ qux nn () = Px (). (9)

Then we find uxux nn′ (),() ′′ and substituting in the equation (9), we obtain

nn−−12n qAx⋅0 +( qA ⋅ 10 +⋅⋅ pnAx ) + qA ⋅ 2 +⋅ p( n −⋅ 11) A 1 + nn( −⋅) A 0 x + n−3 +⋅+⋅−⋅qApnAnnAx32( 2) +−( 1)( −⋅ 2) 1 + ... 2 +⋅+⋅+⋅⋅(qAnn−−2343 pA 43 A n −) x +⋅+⋅+⋅⋅+( qA nn −− 1232 pA 32 A n −) x nn−−12 n 2 (qA⋅+⋅+⋅⋅=++++++nn pA−12 1 A n − 20) ax ax 1 ax 2 ... an−−2 x a n 1 x an .

Equating the coefficients for the same powers of the variable x, we get the following system

n x : qA⋅=00 a n−1 ⋅ + ⋅⋅ = x : qA1 pnA 01 a n−2 ⋅ +⋅ −⋅ + −⋅ = x : qApnAnnAa2 ( 11) 1( ) 02 n−3 ⋅+⋅−⋅ +− −⋅= x : qApnAnnAa3 ( 2) 2( 12)( ) 13 ... 194 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2 x: qA⋅n−2 + 3 pA ⋅ n − 3 +⋅⋅ 43 A nn −− 42 = a

xqA:⋅n−1 + 2 pA ⋅ n − 2 +⋅⋅ 32 A nn −− 31 = a 0 x: qA⋅n + pA ⋅ n−−12 +21 ⋅⋅ A nn = a

Solving the system, we find the values of the coefficients.AAA 012, , ,..., Ann− 1 , A . This method is called the method of uncertain coefficients. So, with q ≠ 0 a particular solution of equation (5) will be

nn−−12 n 2 (10) y =++++++ Ax01 Ax Ax 2... An−−2 x A nn 1 x A.

B) If q=0 i.e. k1=0 or k2=0 , then in this case, that equation (8) is satisfied, then from equation (8) we obtain (11) xux⋅++⋅+⋅=n′′ () (2 xpux )n′ () pux nn () Px ()

Furthermore, using the above method of undetermined coefficients, we findAAA 012, , ,..., Ann− 1 , A . Consequently with q=0 a particular solution of equation (5) will be

n+−1 nn 1 32 y =++++++ Ax0 Ax 12 Ax... Annn−− 2 x A 1 x Ax. (12)

Sometimes the values of the uundermined coefficientsAAA 012 , , ,..., A nn − 1 , A . are found y by substituting into equation (5) and not using equation (11). Table below summarizes a general scheme for the formulation of the particular solution of the nonhomogeneous equation (9), i.e., for the equation

nn−−12 n 2 y′′++=++++++ py ′ qy a01 x a x a 2 x... an−−2 x a nn 1 x a

nn−−12 n 2 q ≠ 0 y =++++++ Ax01 Ax Ax 2... An−−2 x A nn 1 x A

n+−1 nn 1 32 q = 0 y =++++++ Ax0 Ax 12 Ax... Annn−− 2 x A 1 x Ax

The procedure is best illustrated with an example. 2 Example. Find the general solution of the equation yy ′′−=2 ′ 12 x − 8. Solution: The characteristic equation is kk 2 −= 2 0, giving kk = 0, = 2. Looking at the 12 2 x condition of the problem q=0 the general solution of the homogeneous equation is y = C 12 + Ce .The particular solution y will be found as y = x() Ax2 ++= Bx D Ax32 + Bx + Dx .

Substituting the derivatives y ′ = 3 Ax 2 ++ 2 Bx D , y ′′ =+ 62 Ax B in the equation we get

6Ax−− 2 B 6 Ax22 − 4 Bx − 2 D = 12 x − 8. Using the method of undetermined coefficients yields

x2 : −=6 AA 12 =−2 x: 640 AB−= B =− 3 y =−− 2 x32 3 xx + x0 :−− 22 BD =− 8 D = 1

195 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

The general solution of a complete nonhomogeneous differential equation is equal to the sum of its complementary function and any particular solution

23x 2 y=+= y y C12 + C e −23 x − Bx + x .

′′+ ′ += In particular, if Px n () = a 0 , then the particular solution y py qy a 0 for the equation will be

a ax y  = 0 , if q ≠ 0 y = 0 , if q = 0 q p

ax Particular solution of non-homogeneous equation y′′+ py ′ +=⋅ qy a0 e , Special case of nonhomogeneous differential equation can be written in the form

ax y′′+ py ′ +=⋅ qy a0 e , (14)

where aa 0 , − given numbers. The particular solution y is of the form

y =⋅⋅ Axm e ax , (15)

where т, А - unknown constants. With the derivatives y y′ = A( mxm−1 +⋅ ax m) e ax

m−−2m 12m ax y′′ = A m( m −12) x + amx +⋅ a x e we obtain −mm−−2 + +12 + ++ m = (16) A m( m12) x m( a p) x( a pa q) x a0 We consider various cases: 2 A) If is not the root of the characteristic equation (4), i.e. k 12 ≠ ak ,, ≠ aa + pa +≠ q 0, then in this case, equation for m=0 is fulfilled and from equation (14) we get

2 a0 A ( a + pa += q ) a 0 or A = a2 ++ pa q

The particular solution of the equation (14) is therefore

a0 ax ye = . (17) a2 ++ pa q

B) If is the simple root of the characteristic equation (4), i.e.

2 k12= a ,, k ≠ a a + pa += q 0, 2 a +≠ p 0, then in this case, equation (14) is fulfilled and from a0 equation (14), we obtain Aap ( 2 += ) a 0 or A = 2ap+ In this case, the particular solution of equation (14) will be a y = 0 xeax . 2ap+ (18) 196 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

C) If is a simple root of the characteristic equation (4), i.e. 2 k12= a ,, k = a a + pa += q 0, 2 a += p 0, then in this case, equation (14) m=2 is fulfilled and from equation (14) we get a 2 Aa = or A = 0 . 0 2

Then the particular solution of equation (14) will be

a (19) y = 0 xe2 ax . 2 Table below summarizes a general scheme for the formulation of the particular solution of the ax nonhomogeneous equation (14), i.e., for the equation y′′+ py ′ +=⋅ qy a0 e

≠≠ a0 ax k12 ak, a ye = a2 ++ pa q a k= ak, ≠ a y = 0 xeax 12 2ap+

a0 2 ax kka12= = y = xe 2

The procedure is best illustrated with the following examples. 1. Find the general solution of the equation y′′+7 y ′ −= 8 ye 4.2x 2 Solution: The characteristic equation has the form kk + 7 −= 8 0, its solution kk 12 = 1, = − 8. According to the condition of the problem a 0 ==≠≠ 4, a 2, k 12 ak , a , that is, a is not the root of the characteristic equation (4). Then the general solution of the homogeneous equation y ′′ + 780 yy ′ −= is xx−8 y = Ce 12 + C e , and a particular solution is

a y = 0 eeax = 0, 42x . a2 ++ pa q

The general solution to the nonhomogeneous differential equation is therefore

xxx−82 y=+= y y Ce12 + Ce +0, 4 e .

−x 2. Find the general solution of the equation y′′−−=3 y ′ 4 ye 4. 2 Solution: The characteristic equation has the form kk − 3 −= 4 0, its solution kk 12 =−= 1, 4, by the condition of the problem a 0 ==−= 4, a 1, k 12 ak , ≠ a , that is, a is a simple root of the charac- teristic equation (4). Then the general solution of the homogeneous equation yyy ′′ −−= 340 ′ is −xx4 y= Ce12 + C e , and the particular solution is a y =0 xeax = −0,8 xe−x . 2ap+ The general solution to the nonhomogeneous differential equation is therefore

−xx44 −− x xx y=+= y y Ce12 + Ce −0,8 xe =( C1 − 0,8 xe) + Ce2.

197 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

3. Find the general solution of the equation y′′−4 y ′ += 4 ye 6.2x 2 − += Solution: The characteristic equation has the formkk 4 4 0, its solution kk 12 = = 2, by the condition of the problem a 0 = 6, a = 2, kka 12 = = , that is, а is a multiple root of the characteristic equation ′′− ′ += 2x (4). Then the general solution of the homogeneous equation yyy 440 is y = ( Cx 12 + C ) e , and the particular solution is a y =0 xe2ax = 3. xe 22x 2 The general solution to the nonhomogeneous differential equation is therefore

2xx 22 2 2x yyy=+=( CxCe12 +) +33 xe =( xCxCe +12 + ) .

ax Particular solution of nonhomogeneous equation y′′+ py ′ += qy Pn ( x) ⋅ e . Special case of the linear nonhomogeneous equation of the form

ax y′′+ py ′ += qy Pn () x ⋅ e (20)

nn−−12 n 2 where P n ( x ) =++++++ ax 01 ax ax 2 ... a n −− 2 x a nn 1 x a is a nth order polynomial with given coefficients,a is constant given number. m ax We look for a particular solution y in the form y =⋅⋅ x uxe n () , where nn−−12 n 2 un() x =++++++ Ax 01 Ax Ax 2 ... A n −− 2 x A nn 1 x A is a nth order polynomial with undetermined coefficients,m is an constant number. With the derivatives y ′′m−1 ax m ax y = mxuxe ⋅n() ⋅+ x ux nn () + aux( ) e ,

m−−21ax m ax y′′ =− mm( 1) x ⋅⋅+ uxen () 2 mxux[ nn′ () +⋅⋅+ auxe ()] m ⋅′′ +⋅ ′ +⋅2 ⋅ax x uxn() 2 aux nn () aux () e we obtain mm−−21′ mm( −1) x ⋅ uxnn( ) + mx22 ux( ) ++( apux) n( ) + m ⋅′′ + +′ π +2 + + ⋅ ⋅= (21) x uxn( ) (2 apu) n( x) ( a paqux) nn( ) Px( )

We consider various cases: 2 А) If a is not the root of the characteristic equation (4), i.е. k 12 ≠ ak ,, ≠ aa + pa +≠ q 0, then in this case m=0, that equation (21) is fulfilled and from equation (21) we get

′′ ′ 2 uxn()+( 2 a +⋅ pux) n () +( a + paqux +⋅) nn() = Px (). (22)

Therefore, a particular solution of equation (21) will be

ax n n−−12n 2 ax (23) y =⋅=++++++ un e( Ax01 Ax Ax 2... An−−2 x A nn 1 x A) e . B) If a is the simple root of the characteristic equation (4), i.е. 2 k12= a ,, k ≠ a a + pa += q 0, 2 a +≠ p 0, then in this case m=1 equation (21) is fulfilled and from equation (21) we get

′ ′′ ′ 2uxnnnn ()+( 2 a +⋅ pux) () + xux () +( 2 a +⋅ pux) () = Pxn (). (24)

198 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Therefore, a particular solution of equation (21) will be ax y =⋅⋅ xun e = n+−1n n 1 32 ax (25) =( Ax0 ++++++ Ax 12 Ax... Annn−− 2 x A 1 x Ax) e C) If a is a simple root of the characteristic equation (4), i.e. 2 k12= a,, k = a a + pa += q 0, 2 a += p 0, then in this case, equation (21) m=2 is fulfilled and from equation (21) we get

2 uxn()+⋅ 4 xux n′ () +⋅ xux nn′′ () = Px (). (26)

Therefore, a particular solution of equation (14) will have the form

2 ax y = xue ⋅⋅n = nnn++2 1 4 32ax (27) =( Ax0 + Ax 12 + Ax ++... An−− 2 x + A nn 1 x + Ax) e Furthermore, using the above method of undetermined coefficients, we can find the values of the undermined coefficients AAA012, , ,..., Ann− 1 , A . Table below summarizes a general scheme for the formulation of the particular solution of the nonhomogeneous equation (20), i.e., for the equation y′′+ py ′ += qy P() x ⋅ eax nn−−12 n 2 n , where P n ( x ) =++++++ ax 01 ax ax 2 ... . an−−2 x a nn 1 x a.

=⋅=ax ka1 ≠ , yue n =++++++n n−−12n 2 ax ka2 ≠ ( Ax01 Ax Ax 2... An−−2 x A nn 1 x A) e =⋅⋅ax = ka1 = , y xun e n+−1n n 1 32 ax ka2 ≠ =( Ax0 ++++++ Ax 12 Ax... Annn−− 2 x A 1 x Ax) e 2 ax y = xue ⋅⋅n = kka12= = nnn++2 1 4 32ax =( Ax0 + Ax 12 + Ax ++... An−− 2 x + A nn 1 x + Ax) e

References

1 Il'in V. А., Кurкin А. V. Higher Mathematics. - M: Prospekt, 2002. - 592 p. (in Russ.). 2 Кrаss М. S. Mathematics for economic specialties. Tutorial. - Moscow: Nauka, 1998. - 463 p. (in Russ.). 3 Beisebay P. B., Мukhамеdiyev G. Kh. About an approach to the construction of particular solutions of linear differential equation. Bulletin of PSU. Series "Physics and mathematics". - Petropavlovsk, PSU, 2011. - Р. 32-39. (in Russ.). 4 Beisebay P. B., Мukhамеdiyev G. Kh. About the technique of presentation of the theme "Construction of particular solutions of the second order linear differential equation with constant coefficients". Bulletin of Abay KazNPU. Series "Physics and mathematics", - Almaty, KazNPU, 2012. - № 2 (38). - Р. 47-53. (in Russ.). 5 Kreyszig, E. Advanced Engineering Mathematics. - 10th Edition, John Wiley & Sons, New York, 2011 6 Greenberg, M.D. Ordinary Differential Equations. - John Wiley & Sons, New York, 2012 7 Zill, D.G., Cullen, M.R. Advanced Engineering Mathematics. - 5th Edition, Jones and Bartlett Publishers, Massachusetts. 2014 8 Yang, F.W., Cheng, C.M., Chen, M.L. Integrating steps for solving second- and third-order nonhomogeneous linear ordinary differential equations // Applied System Innovation, Proceedings of the International Conference on Applied System Innovation, ICASI 2015-2016. - Pages 837-840

199 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

9 Hasan, Y.Q., Zhu, L.M. Solving singular initial value problems in the second-order ordinary differential equations // Journal of Applied Sciences. Harbin Institute of Technology, Harbin, China. – 2007. - Volume 7, Issue 17, - Pages 2505-2508 10 Wazwaz, A. A new method for solving singular initial value problems in the second-order ordinary differential equations // Applied Mathematics and Computation. Saint Xavier University, Chicago, United States. – 2002. - Volume 128, Issue 1. - Pages 45-57.

ТҰРАҚТЫ КОЭФФИЦИЕНТТІ СЫЗЫҚТЫҚ ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ТЕҢДЕУЛЕРДІҢ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ШЕШІМДЕРІН ҚҰРУ

Е.Ә. Ақжігітов1,ф.-м.ғ.к., доцент Ә.Б. Аруова1, ф.-м.ғ.к., доцент П.Б. Бейсебай1, ф.-м.ғ.к., доцент М.Ш. Тілепиев1, ф.-м.ғ.к., доцент 1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Женіс данғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected] Парасидис Иоаннис2, Ph.D., асс.профессор 2Тессали университеті, Ларисса, Грекия, [email protected]

Түйін Қандай да бір процеске бағынатын табиғат заңы көп жағдайларда дифференциалдық теңдеулер түрінде беріледі, ал осы процестердің қозғалыс ағымдарының шешімін дифферен- циалдық теңдеулердің шешімі арқылы табылады. Екінші ретті тұрақты коэффициентті сызықты дифференциалдық теңдеулер қарапайым дифференциалдық теңдеулер теориясының зерттейтін ең маңызды нысандарының бірі болып табылады. Жұмыста екінші ретті тұрақты коэффициентті дифференциалдық теңдеулердің және олардың жүйелерінің шешімдерін дәстүрлік әдістемеден ерекшеленетін жолмен құру ұсынылады. Олар дифференциалдық теңдеулер немесе теңдеулер жүйесіндегі сипаттамалық теңдеудің дискримианты теріс болған жағдайында қолданылатын дәстүрлік есептелулердегі комплекс сан ұғымының қолданбауымен ерекшеленеді. Ұсынылған әдістің мағынасы бойынша, біртекті теңдеулер жағдайында, екінші ретті сызықтық теңдеулердің сызықтық тәуелсіз дербес шешімдерін құруда бірінші ретті сызықтық теңдеулерді шешу- де кездесетін Бернулли әдісінің көмегімен енгізілуінде, сондай-ақ алынған алгоритм біртекті теңдеулер жүйесінің шешімін құруда да қолданылады. Кілттік сөздер: дифференциалдық теңдеу,бір текті емес дифференциалдық теңдеу, си- паттамалық теңдеулер, дербес шешімі, жалпы шешім, белгісіз коэффициеттер әдісі, сызықты теңдеу, сызықты тәуелсіз шешімдер.

200 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ОБ ОДНОМ МЕТОДЕ РЕШЕНИЯ НЕОДНОРОДНОГО ЛИНЕЙНОГО ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ ВТОРОГО ПОРЯДКА С ПОСТОЯННЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИ

Акжигитов Е.А.1, к.ф.-м.н., доцент Аруова А.Б.1, к.ф.-м.н., доцент Бейсебай П.Б.1, к.ф.-м.н., доцент Тилепиев М.Ш.1 к.ф.-м.н., доцент 1Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина, проспект Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] Парасидис Иоаннис2, DPh., асс.профессор 2Университет Тессали, Ларисса, Греция,[email protected]

Резюме Законы природы, управляющие теми или иными процессами, часто выражаются в виде дифференциальных уравнений, а расчет течения этих процессов сводится к решению дифферен- циальных уравнений. Линейные дифференциальные уравнения второго порядка с постоянными коэффициентами являются одним из важных объектов исследования теории обыкновенных диф- ференциальных уравнений. В работе предлагаются пути построения решений линейных диф- ференциальных уравнений второго порядка с постоянными коэффициентами, отличающиеся от классической методики построения. Отличие состоит в том, что в них не используется понятие комплексного числа, применяемого в традиционном изложении в случае отрицательного дис- криминанта характеристических уравнений соответствующего линейного дифференциального уравнения с постоянными коэффициентами. В случае однородного дифференциального уравне- ния суть предлагаемого метода заключается в использовании при построении линейно незави- симых частных решений линейного уравнения второго порядка метода Бернулли, применяемого для решения линейного уравнения первого порядка. Ключевые слова: дифференциальное уравнение, неоднородное дифференциальное урав- нение, характеристическое уравнение, частное решение, общее решение, метод неопределенных коэффициентов, линейное уравнение, линейно независимые решения.

201 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК: 510.6 (045)

ДИСКРЕТТІК МАТЕМАТИКА ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНЫП ЛОГИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

К.К.Такабаев1 – ф-м.ғ.к., доцент Р.А.Утеева2 – п . ғ . д , п р о ф е с с о р Г.Р.Елеусізова1– аға оқытушы Е.А. Грипп1 – аға оқытушы 1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғ. 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011., Қазақстан, [email protected] 2Тольятти мемлекеттік университеті, Беларус көш.14 Тольятти қ., 445020, Ресей, r.uteeva tetsu.ru

Аннотация Мақалада дискреттік математика пәнінің негізін түсіну үшін логикалық есептердің шешімі көрсетілген. Заманауи дискреттік математика кәсіптік білім беруде жаңғыртуда маңызды орын алады. Қазіргі уақытта көптеген салаларда кейбір есептерді шешуде классикалық математика тәсілдерімен қатар дискреттік математика тәсілдері де қолданылады. Логикалық есептерді ой- лап шығарудағы мақсат – логикалық жаттығуларды орындау адамдардың ақыл-ойын, қиялын, ой ұшқырлығын дамытудың ең ұтымды тәсілі. Мақалада логикалық есептердің саны да, шығару да тәсілдері де алуан түрлі екені көрсетілген. Математика ғылымында логикалық есептер бірнеше түрге бөлінеді, әр түрлі есептердің жиындар теориясы, математикалық логика, графтар теориясының тәсілдерін, соның ішінде қысқаша билъярд шар тәсілін қолдану амалдарына талдау жасалып, шығару жолдары көрсетілген. Білім беру саласында болып жатқан өзгерістер студенттерді бәсекеге қабілетті жеке тұлға болып қалыптастыруды көздейді. Мақала дискреттік математика оқитын студенттерге және де еңбек жолдарын жаңа бастаған оқытушыларға пайдалы болуы мүмкін. Кілттік сөздер: логикалық есептер, дискреттік математика, математикалық логика, айты- лым, жиындар теориясы, Эйлер-Венн диаграммасы, графтар теориясы, билъярд шар тәсілі.

Логика термині гректің «logos» – сондықтан әр түрлі амалдар мен тәсілдер «сана», «ой», «ұғым» деген мағынаны білдіре- қолдану арқылы оны дамыту қажет. Осындай ді. Логика философияның нормативті са- амалдардың бірі логикалық есептерді шығару. ласы, ойлаудағы сәйкестік критерийіне, ой Математикалық логиканы жетік түсін- тұжырымдау ұстанымдарына қатысты. Ло- бейінше, оны меңгеру өте қиын. Қазіргі кезде гика соңғы нәтижемен емес тек пайымдау ғылым мен техника қарыштап дамыған сай- процесімен ғана айналысады. ын ол адамның ойлау қабілеттерінің ең ірі Логикалық ойлау тек бейнелік ойлау- жетістіктері болып табылады. дың негізінде қалыптасады және бала ойла- Математика және дискреттік математи- уы дамуының жоғарғы сатысы болып табы- ка пәндерін оқуда қызығушылық таныту үшін, лады. Бұл сатыға жету – ұзақ және күрделі дискреттік математика курсында нақты өмірде процесс, толыққанды логикалық ойлауды кездесетін стандартты емес тәжірибелік есеп- дамыту ақыл-ой қызметінің белсенділігін та- терді талдап, шығарамыз. Осындай есептерді лап етіп қоймайды, сонымен қатар заттар талдап шешу арқылы студенттерде дискреттік мен құбылыстардың жалпы және жекелеген математика курсының әр тарауларын оқуда белгілері туралы негізгі білімі болуын қажет қызығушылық пен ынта пайда болады. етеді. Логикалық есептерді шешу өте қызықты Логикалық есептер деп арнайы форму- және оларда математика жоқ сияқты – сандар, ла қолданылмайтын және әрқайсысы өзінше функциялар, үшбұрыштар, векторлар, ал тек талдау жасауды қажет ететін есептерді айта- өтірікшілер және дана адамдар, ақиқат және мыз. Логикалық ойлау адамға туа бітпейді, жалған деген түсініктер бар. Сонда да оларды 202 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

шешуде математикалық рух әлдеқайда айқын жыл бойы сабақ беру нәтижесінде байқағаны- білінеді – бұл есептерді шешудің жарты жолы мыз, студенттердің логикалық есептерді ( кей уақытта жартысынан көбі) есептің шар- шығаруда ойлау және талдау қабілеттері төмен. тын жақсы түсіну, бар объектілер арасындағы Студенттердің көбінде мектеп қабырғасында қатынасты айыра білу болып табылады. Осы- «Эйлер-Венн диаграммасы», «граф» деген лайша, логикалық есептерді шешудің әр түрлі түсініктері қалыптаспағандықтан, осы мақа- тәсілдерімен танысамыз. Ондай тәсілдер лада оқу процесінде есептерді шығару ба- бірнеше, шешу жолдары да әр түрлі және рысында диаграммалық және графтар әдісі әрқайсысының өз қолдану аймақтары бар. арқылы есептерді шығару жолдарын карасты- «Дискреттік математика» пәнінен көп рамыз.

Эйлер-Венн диаграммасын қолдану Эйлер тәсілі (Эйлер дөңгелегі) жиын- лейді. Жиындар арасындағы қатынас Эйлер- дар теориясының есептерін шығаруда кең Венн диаграммасы деп аталатын диаграмма- қолданылады. Жиын түсінігі фундаментал- мен бейнеленеді. Әмбебап жиынды ішінде ды анықталмайтын түсінік. Жиын деп ортақ жиынның барлық объектілері бейнеленген белгілері болатын және бірге тұтас объектілер дөңгелектерден тұратын төртбұрыш түрінде құратын дискретті жиынтықты айтамыз. Жиын көрсетеміз. - ортақ бір белгі бойынша біріккен объекті- Эйлер-Венн диаграммасы кейбір жи- лердің жиынтығы. Бұндай жағдайларда объек- ындардың элементтерін немесе олардың ішкі тілер табиғаты әр түрлі болуы мүмкін [1]. жиындарының анықтауды жеңілдетеді[1]. Математиканы дамуына жиындар тео- Мұндай диаграммаларды құру процесін- риясының тигізген ықпалы өте зор. Сондықтан, де интуитивті деңгейде жиын теориясының жоғарғы оқу орындарында дискреттік матема- формулалары мен ішкі формулалары тиканы оқытуда жиындар теоряисының идея- ұғымдары енгізіледі. Бұл алдағы уақытта, лары мен әдістерінің маңызды рөл атқара- формальді тіл мен логикалық санақтың де- тындығы толығымен заңдылық. дуктивті құралдарын анықтаудың базалық Жиындарды жазықтықта жиынның процедуралық негізі ретінде индуктивті әдісті барлық объектілерін қамтитын тұйықталған қолданудың ерекшеліктерін түсінуде басты қисықтармен (көбінесе дөңгелекпен) бейне- рөл атқарады. Мысал. Астана қаласының бір фирмасының 100 жұмысшысының 80%-і «Астанаэнер- го» қоғамының, ал 55%-і «Байланыс энергиясы» қоғамының акцияларын иемденген. Егер әр жұмысшы ең болмағанда бір қоғамның акциясын иемденген болса, сонда фирманың қанша жұмыскері екі қоғамның акцияларын иемденген? [5] Шешімі: Есептің берілгені бойынша «Астанаэнерго» қоғамының акциясын жұмыскер- лердің 100%-80%=20%-і , ал «Байланыс энергиясы» қоғамының акциясын жұмыскерлердің 100%-55%=45%-і иемденген. Сол себепті, тек қана бір қоғамның акциясын 20%+45%=65% жұмыскерлер иемденген. Сонда, екі қоғамның да акциялары 100%-65%=35% жұмыскерлер қолында екен. Барлығы 100 жұмысшысы, олардың 35-і екі қоғамның да акцияларын ұстайды екен (1-сурет).

1-сурет - Эйлер-Венн диаграммасы 203 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Қиындау есеп шығарып көрейік. Мысал. Математика пәнінен олимпиадада үш есеп берілді: біреуі алгебрадан, екіншісі геометриядан, үшіншісі тригонометриядан. Барлығы 1000 оқушы қатысты. Олимпиада шешімі бойынша: алгебра есебін 800, геометрия есебін – 700, тригонометрия есебін - 600, алгебра және геометрия есептерін -600, алгебра және тригонометрия есептерін – 500, геометрия және триго- нометрия есептерін – 400 оқушылар шығарыпты. 300 оқушы үш есепті де шығарыпты. Қанша оқушы ешқандай есеп шығармаған? (2-сурет) Шешімі: «А» – алгебра есептері жиыны, А=800. «Г» - геометрия есептері жиыны, Г=700. «Т»- тригонометрия есептері жиыны, Т=600. A∩Γ =600, AT ∩= 500, ΓΓ ∩= T 400, A ∩∩= T300

Барлық аудандарды диаграмммен көрсетеміз:

2-сурет - (Эйлер-Венн диаграммасы)

x = 1000 − (0 +++ 0 0 300 + 300 + 200 + 100) = 100 оқушы ешқандай есеп шығарған жоқ. Мұндай есептерді жай есептеулер немесе логикалық негіздеме арқылы шығару оңай емес. Логика алгебрасының тәсілдерін қолдану Логика алгебрасы – математикалық логи- есептерде бастапқы деректер айтылым бола- каның ең оңай бөлімі. Осы бөлімнің негізгі ды. Сонымен қатар, айтылым және олардың объектісі айтылым болып саналады. Айты- арасындағы өзара байланыс соншалықты күр- лым түсінігі анықталмайды, ол түсіндіріледі. делі, сол себепті оларды арнайы тәсілдермен Математикалық логикада айтылымның сұрыптаудың өзі қиыншылықтар тудырады. мағынасы қаралмайды, тек қана ақиқат немесе Көбіне мұндай есептерді шешу үшін ақиқат жалған екендіктері анықталады[7]. кестесі немесе графтар теориясын қол- Логикалық байланыстарды қолдана данады және есептердің табысты шешілуі отырып жай айтылымдардан күрделі айты- ақиқат кестесі немесе графтар теориясының лымдар құрастыруға болады. Логикалық құрылымы дұрыс болғанына байланысты бо- байланыстарға «және» (конъюнкция), «неме- лады. се» (дизъюнкция), «емес» (инверсия немесе Логикалық есептерді шешудің ең қуатты терістеу), «егер, онда» (импликация), «сонда шешімдерінің бірі логика алгебрасының заң- және тек сонда ғана» (эквиваленция) жатады. дылықтарын қолдану болып табылады. Логика Логикалық амалдар ақиқат кестесі арқылы алгебрасын қолданып шешу алгоритмы: көрсетіледі, формулаларының мәндерін анық- 1) есептің шартын мұқият оқу; тағанда логикалық байланыстар келесі ретте 2) жай айтылымдарды бөліктеп алып орындалады: инверсия, конъюнкция, дизъ- және оларды латын әліптерімен белгілеу; юнкция, импликация, эквиваленция. Егер де 3) есеп шартын логика алгебрасынынң берілген рет бұзылса, онда формулаларды тілінде жазу; жақшаға алу керек, сонда жақшаның ішіндегі 4) әр тұжырымды логиканың көбейту амалдар бірінші орындалады. Логикалық мәтін формуласымен бекітіп, соңғы формуланы құ- 204 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

рып, көбейтуді бірге теңестіру; тәсіл бар. Осы алгоритмен шығарылатын 5) формуланы ықшамдап, нәтижені тал- мысалдар қарастырайық. Бұл есептерді екі дау немесе ақиқат кестесін құру арқылы шешу. тәсілмен қарастырамыз: ақиқат кестесі және Логика алгебрасында есептердің берілуі- алгебралық түрлендірулер арқылы. нің формализациясына негізделген әмбебап

Мысал. «Қанда да бір үш студенттің қайсысы дискреттік математиканы оқыды деген?» сұраққа мынадай дұрыс жауап алынды: «Егер бірінші студент оқыса, онда үшінші студент те оқыды, бірақ та, егер үшінші студент оқыса, онда екінші студент те оқыды деген дұрыс емес». Қай студент дискреттік математиканы оқыды? [5] Шешімі: А – «Бірінші студент дискреттік математиканы оқыды»; В – «Екінші студент дискреттік математиканы оқыды»; С – «Үшінші студент дискреттік математиканы оқыды»; Айтылымдарды формула түрінде жазамыз: «Егер бірінші студент оқыса, онда үшінші студент те оқыды»: AC ⇒ . «Егер үшінші студент оқыса, онда екінші студент те оқыды»: CB ⇒ . «Егер бірінші студент оқыса, онда үшінші студент те оқыды, бірақ та, егер үшінші студент оқыса, онда екінші студент те оқыды деген дұрыс емес»: ( AB ⇒∧⇒ )( CB ). Есептің шарты бойынша:( AB ⇒∧⇒= )( CB )1 . Айтылымды ықшамдайық: (ABCBABCB⇒∧⇒=∨∧∨= )( )( )( ) =()AB ∨ ∧∧=∧∧∨∧∧=∧∧ CBACBBCBACB

Пайда болған айтылым С – ақиқат, ал А және В – ақиқат емес болған жағдайда ғана ақиқат болады. Сонда, дискреттік математиканы тек үшінші студен қана оқыған, ал бірінші және екінші студенттер оқымаған болды. Алынған логикалық формулар үшін ақиқат кестесін құрамыз: 1-кесте A B C AB⇒ CB⇒ CB⇒ (AB⇒∧⇒ )( CB ) 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 0 1 1 0 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 0 0 1 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1 0 0 Кестенің соңғы бағанын қарап, үшінші студент оқыса, онда бірінші және екінші студент оқымағанын білеміз. Болашақ заң қызметкерлері үшін мынандай есептерді қарастыруға болады. Мысал. «Кім кінәлі ?» есебі. Сот алдына ұрлық жасады деп Исенов, Бериков, Серіков берілді. Тексеру жүргізгенде: 1.Егер Исенов кінәлі емес болса немесе Бериков кінәлі болса, онда Серіков кінәлі; 2. Егер Исенов кінәлі емес болса, онда Серіковта кінәлі емес; Исенов кінәлі ме? Шешімі: Жай айтылымдарды жазайық: А – «Исенов кінәлі»; В – «Бериков кінәлі»; С –« Серіков кінәлі». Тексеру нәтижесінде құрылған фактілерді логика алгебрасының тілінде жазамыз: ( A∨→ B) CA, → C 205 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Есептің барлық талаптары үшін бүтін логикалық өрнекті жазайық: F=(( AB ∨→∧→ ) C) ( A C ). Ақиқат кестесін құрамыз: A B C A C AB∨ ()AB∨→ C AC→ F 0 0 0 1 1 1 0 1 0 0 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 0 1 1 1 0 1 0 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0 1 0 1 1 1 1 0 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 0 1 1 1 0 0 1 1 1 1

Есепті шешу дегеніміз A–ның қандай да мәнінде алынған күрделі айтылым F ақиқат бола- ды. Бұл үшін, F=1 болатын ақиқат кестенің барлық жолдарын талдау жасау керек. Егер де қандай да бір жағдайда A=0 (Исенов кінәлі емес), онда тергеушілерде Исеновты кінәләйтін фактылар жеткіліксіз. Кесте талдағанда, Исеновтың кінәлі екенін көреміз, өйткені A=1 ақиқат болғанда, F айтылымы ақиқат екенін көрсетеді. Есепті осылай талдап шығару заң қызметкерлері тілінде «дедуктивті-номонологикалық схема» деп аталады. Тәжірибелік мағынасы бар тағы да бір есепті қарастырайық: тұйық кеңістікте көптеген уақыт бірге болатын ғарыш экипажы, немесе суасты кеме экипажын және басқа объектілер ко- мандасын құрастыру. Мысалы, ғарыш экипажы үш адамнан құрылады: командир, инженер және

дәрігер. Командир лауазымына төрт адам үміткер: A1,A2,A3,A4; инженер лауазымына үш адам

үміткер: B1,B2,B3; дәрігер лауазымына үш адам үміткер: C1,C2,C3. Экипажды құрудың қанша тәсілі бар? Есептің шешімі оңай болып көрінуі мүмкін: 4·3·3=36, бірақ та адамдар робот емес, оларды калай болса солай алмастыруға болмайды, психологиялық сәйкестіктерін (үйлесімдіктерін) еске- ру қажет. [5] Енді мысалды логика алгебрасының тәсілімен талдап, шығарайық. Космосқа ұшатын

ғарыш экипажының әр түрлі ықтимал болатын жағдайларды қарастырайық: инженер B1 дәрігер

C3, инженер B2 дәрігер C1, ал инженер B3 дәрігер C2 сәйкес келмейді. Сонымен қатар, командир A1

инженерлер B1,B3 және дәрігерлер C2,C3 үйлесімді; командир A2 инженерлер B1,B2 және барлық

дәрігерлермен үйлесімді; командир A3 инженерлер B1,B2 және дәрігерлер C1, C2 үйлесімді; ко-

мандир A4 барлық инженерлермен және бір дәрігер C3 үйлесімді. Соңғы төрт айтылымдарға формулалар құрамыз:

Φ11=∧∨∧A( BB 13 )( CC 2 ∨ 3 )

Φ2=∧A 2( BB 12 ∨ )( ∧ CCC 123 ∨∨ )

Φ33=∧∨∧∨A( BB 12 )( CC 13 )

Φ4=∧A 4() BBB 123 ∨∨ ∧ C 3

Енді формулалардың дизъюнкциясын құрамыз да түрлендіреміз (жақшаны ашамыз) :

A1∧∨∧( BB 13 )( CC 23 ∨∨∧∨∧∨∨∨∧∨∧∨∨ ) A 2 ( BB 12 )( CCC 123 ) A 3 ( BB 12 )( CC 13 )

∨∧A4() BB 12 ∨∨ B 3 ∧ C 3 =∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨ ABC 11111 ABC 313 ABC 213 ABC 3

∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨ABCABCABCABCABC211212213221222223 ABC

∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧ABCABCABCA3113133213BCABCABC23413423∧∨∧∧∨∧∧∨

∨∧∧ABC433.

Алайда, пайда болған конъюнкциялардың барлығы мүмкін емес. Мысалы, ABC 11 ∧∧ 3 ком- бинациясы болуы мүмкін емес, өйткені инженер дәрігер үйлесімсіз. Сонда, сәйкессіздікті

206 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ескере отырып, келесі конъюкциялар қалады:

ABCABCABCABCABC111133211212222223∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨ ABC

∨∧∧∨∧∧∨∧∧∨∧∧ABCABCABCABC313323423433. Жауабы:10 мүмкін болатын экипаж құрамын алдық.

Графтар теориясын қолдану Көптеген қолданбалы есептерді шешу- граф түсінігін білдіреді[4]. де әр түрлі объектілер арасындағы байланыс Жалпы жағдайда, граф G = VE , - бір бірі- жүйесі қарастыралады. Объектілер төбелер мен сызықтармен байланысқан нүктелер жиы- деп аталады және нүктелермен белгіленеді, ал ны, мұндағы V- төбелердің құр емес жиыны, төбелердің арасындағы байланыс қабырғалары E - қабырғалар иыны. Келесі суретте 6 төбеден деп аталады және сәйкес нүктелерді қосатын және 7 қабырғадан тұратын граф көрсетілген түзулермен белгіленеді. Осындай схемалар (3-cурет).

3-cурет (граф)

Көптеген математикалық «жұмбақ» түйіннің бар екенін көрсетеді. есептерді осы графтар теориясының тілінде Екі немесе үш ыдыстарға белгілі мөл- шығаруға болады. Бұл, көптеген осы тектегі шердегі сұйықтарды құятын есептерді көбіне есептердің құрамында нақты сұрақтардың графтар теориясының тәсілдерімен шығарады. деңгейінен шығарып кететін математикалық

Мысал. Суға толып тұрған 8 және бос 3, 5 литрлік ыдыстар бар. Екі үлкен ыдысқа суды тепе-тең етіп құя керек (4-сурет). [5] Шешімі: Жазықтықта координат жүйесін сызамыз (төртбұрышты болуы міндетті емес).

4-сурет (граф) Бір өсте масштабы 5 бірлік болатын OC кесіндісін, келесі өсте масштабы 3 бірлік болатын OA кесіндісін белгілейміз.

207 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

5- сурет (граф)

OABC параллелограммын саламыз да Ыдыстарда ешқандай белгі жоқ, сондықтан қабырғаларында графтың төбелері болатын суды құю процесі ыдыстар толған кезде ғана нүктелердің координаталын белгілейміз. (0;1) тоқтайды. Бұл процеске координат өстерге және (1;0) нүктелерін кесіндімен қосамыз параллель жүріп параллелограммның шека- және белгіленген нүктелерді қосатын оларға расынан дейін жететін графтың қабырғалары параллель кесінділер жүргіземіз. Одан басқа, арқылы жүретін жылжу сәйкесті кетеді. Бірақ параллелограммның қарама-қарсы қабырғала- та, судың жартысын бір ыдыстан екінші ыдыс- рында жатқан графтың төбелерін координат қа немесе ыдыстан қалған суды төгіп тастау өсіне параллель кесінділермен жалғаймыз. не басқа ыдысты толтыра құю графтың диа- Бұл кесінділер графтың қабырғалары болады гональ қабырғалары арқылы бір төбесінен (5-сурет). екінші төбесіне жылжу операциясына сәй- Қарастырылған графты сұйықтықтарды кес болады. Берілген мысалдың шешімін құю есебімен салыстырамыз. O нүктесі 5 және графтың көмегімен көрсетейік. Берілген граф- 3 литрлік ыдыстардың бос болу жағдайын та O төбесіне D төбесіне жүретін маршрутты көрсетеді (6-сурет). OC қабырғасымен жыл- ерекшелеу керек. Ізделінді маршрутты түзу жу 5 литрлік ыдыстың, ал OA қабырғасымен сызықпен көрсетеміз. жылжу 3 литрлік ыдыстың толуын көрсетеді.

OC қабырғасы 5 литрлік ыдыстың толуын көрсетеді (C нүктесінің координаталары (5; 0)) (7-сурет); CE: 5 литрлік ыдыстан суды 3 литрлік құямыз (E нүктесінің координаталары (2; 3)), сонда 5 литрлік ыдыста 2 литр, ал 3 литрлік ыдыс лықа толады (8-сурет); EF: 3 литрлік ыдыстан 8 литрлік ыдысқа құямыз (F нүктесінің координаталары (2; 0)) (9-сурет); FG: 5 литрлік ыдыстағы 2 литр су 3 литрлік ыдысқа құйылады (10-сурет); GH: 5 литрлік ыдыс қайрадан толытырылады (11-сурет); HK: 5 литрлік ыдыстан 3 литрлік ыдысқа жетпейтін су құйылады, сонда 5 литрлік ыдыста 4 литр су қалады (12-сурет); KD: 3 литрлік ыдыстан 8 литрлік ыдысқа су құйылады (13-сурет).

6 – сурет (граф) 7 – сурет (граф)

208 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

8 – сурет (граф) 9- сурет (граф)

10- сурет (граф) 11-сурет (граф)

12-сурет (граф) 13-сурет (граф)

Марштрутты жеңілдету үшін бильярд ды: OA қабырғасынан бастауға болады (бірінші шар тәсілін қолдану да мүмкін. Бұл үшін 3 литрлік ыдысты толтырса). Бұл маршрут параллелограммның 600-ға тең AOC бұры- экономикалық тұрғыдан тиімсіздеу, өйткені шын аламыз және де бильярд үстелі парал- берілген шешімнен бір құю артық болады. лелограмм түрінде берілген деп есептейміз. Келтірілген пікірталас тек мына жағдайда Үстел бүйіріне қарай бильярд шарын ұрғанда, дұрыс болады, егер бастапқыда үшінші ол мынадай принциппен жүреді: түсу бұрышы ыдыстың сыйымдылығы бос ыдыстардың шағылу бұрышына тең, онда O нүктесінен сыйымдылықтарының қосындысына тең не- үстелдің бір қабырғасымен жіберілген шар месе артық болса. Бильярд шар тәсілін төрт ізделінді маршрутты көрсетеді. OC қабыр- ыдыспен жұмыс істеуге де қолдануға болады, ғасымен жіберілген шар 5-суретте көрсетілген бірақ бұл жағдайда ұқсас кеңістіктегі графты маршрут бойынша жүреді. талап етеді. Басқа да маршрутты таңдап алуға бола- 209 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Бильяр шар тәсілін білу математика- меңгерулеріне жақсы ықпал етеді. Логика қыс- ны білмейтін, яғни дәріхана, құрылыс, ауыл қа да анық, түсінікті ойластыруға үйретеді. шаруашылығы саласында, үй шаруасымен Әр түрлі мамандық иелеріне өте керек: заң айналысатын және тағы да басқа салаларда қызметкерлеріне айыптау немесе қорғау, дәрі- қолдануда көп көмегі бар. герлерге диагноз қою үшін. Университте дискреттік математика- Студенттерге алдағы алатын білімде- ны оқытуда осындай тәжірибелік логикалық ріне, ал өмірде ең маңыздыны айыруға және есептерді дискреттік математика тәсілдерімен жалғанды жоққа шығаруға көмектеседі. шешуді үйренген студенттерде қызығушылық Мүмкін, алдағы мамандықтарына ыңғайлы туады және де пәннің басқа да тарауларын болатын шығар.

Әдебиеттер тізімі

1 Жетпісов Қ. Математикалық логика және дискретті математика: оқулық / Қ.Жетпісов. – Алматы, 2011 – 258 б . 2 Б.С. Жаңбырбаев, В.П. Добрица. Математикалық логиканың бастамалары.: Оқу құралы – Алматы: Абай атындағы АлМУ, 2001. 3 Шапорев С.Д. Дискретная математика: курс лекций и практических занятий / С.Д. Шапо- рев. – Санкт-Петербург: БХВ-Петербург, 2009 -338 с. 4 Судоплатов С.В. Элементы дискретной математики: учебник /С.В.Судоплатов, Е.В. Ов- чинникова. –М.: ИНФРА-М. Новосибирск: Изд-во НГТУ, 2002 - 200с. 5 Зепнова Н.Н. Особенности преподавания курса дискретной математики во втузе / Н.Н. Зепнова, О.В.Кузьмин // Омский научный вестник. – 2011. - № 1(95) - с. 160-164 6 Price, E; Ostfeld, A. Graph Theory Modeling Approach for Optimal Operation of Water Distribution Systems . JOURNAL OF HYDRAULIC ENGINEERING. Том: 142 Выпуск: 3 MAR 2016. 7 Ott, N ; Brunken, R ; Vogel, M; Malone, S. Multiple symbolic representations: The combination of formula and text supports problem solvingin the mathematical field of propositional logic . LEARNING AND INSTRUCTION. Том: 58. С.88-105. DEC 2018. 8 Мельников О.И. Обучение дискретной математике / О.И.Мельников. – М.: Изд-во ЛКИ, 2008 -224 с. 9 Кузьмин О.В. Комбинаторные методы решения логических задач: учебное пособие / О.В.Кузьмин. – М.: Дрофа, 2006 – 187 с. 10 Галушкина ю.и. , Марьямов А.Н. Конспект лекции по дискретной математике/ Ю.И. Галушкина , А.Н.Марьямов. – 2-е изд., - М.: Айрис-пресс, 176 с.

References

1 ZhetpIsov Q. Matematikalyq logika zhiane diskretti matematika: oqwlyq// Q. ZhetpIsov. – Almaty. – 2011. -258 p. 2 Zhanbyrbaev B.S., Dobrïca V.P. Matematikalyq logikanyn bastamalary/: oqy quraly.- Almaty Abai atyndaqy AlMY. 2001 3 Shaporev S.D. Diskretnaya matematika: kurs lektsiy i prakticheskih zanyatiy / S.D. Shaporev. – Sankt-Peterburg: BHV-Peterburg, 2009 -338 p. 4 Sudoplatov S.V. Elementyi diskretnoy matematiki: uchebnik /S.V.Sudoplatov, E.V. Ovchinnikova. –M.: INFRA-M. Novosibirsk: Izd-vo NGTU, 2002 – 200p. 5 Zepnova N.N. Osobennosti prepodavaniya kursa diskretnoy matematiki vo vtuze / N.N.Zepnova, O.V.Kuzmin // Omskiy nauchnyiy vestnik. – 2011. - # 1(95) - p. 160-164 6 Price, E; Ostfeld, A. Graph Theory Modeling Approach for Optimal Operation of Water Distribution Systems . JOURNAL OF HYDRAULIC ENGINEERING. Том: 142 Выпуск: 3 MAR 2016. 7 Ott, N ; Brunken, R ; Vogel, M; Malone, S. Multiple symbolic representations: The combination of formula and text supports problem solvin gin the mathematical field of propositional logic. LEARNING

210 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

AND INSTRUCTION. Том: 58. Р.: 88-105. DEC 2018. 8 Melnikov O.I. Obuchenie diskretnoy matematike / O.I.Melnikov. – M.: Izd-vo LKI, 2008 -224 p. 9 Kuzmin O.V. Kombinatornyie metodyi resheniya logicheskih zadach: uchebnoe posobie / O.V.Kuzmin. – M.: Drofa, 2006 10 Galushkina yu.i. , Maryamov A.N. Konspekt lektsii po diskretnoy matematike/ Yu.I.Galushkina , A.N.Maryamov. – 2-e izd., - M.: Ayris-press, 176– 187 p.

ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДОВ ДИСКРЕТНОЙ МАТЕМАТИКИ ПРИ РЕШЕНИИ ЛОГИЧЕСКИХ ЗАДАЧ

Такабаев К.К.1 – к.ф-м.н.,доцент Утеева Р.А.2 – д . п . н , п р о ф е с с о р Елеусизова Г.Р.1 – старший преподаватель Грипп Е.А.1 – старший преподаватель 1Казахский агротехнический университет им.С.Сейфуллина,Жеңіс даңғ. 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 2Тольяттинский государственный университет, ул. Беларусская 14 г.Тольятти, 445020, Россия,[email protected]

Резюме В статье приведены решения логических задач для усвоения основ дискретнои математи- ки студентами. Современная дискретная математика, т. е. математика структур финитного (ко- нечного) характера, занимает важное место в модернизации профессионального образования. Сегодня во многих отраслях все чаще возникают задачи, при решении которых требуется одно- временное применение как непрерывных (основанных на методах классическои математики), так и дискретных моделеи. Цель логических вычислений - выполнять логические упражнения, которые являются наи- более эффективным способом развития умственного, воображаемого, интеллектуального мыш- ления. В статье также показано, что некоторые логические задачи и способы их решения. В ма- тематической науке логические задачи делятся на несколько типов, рассматриваются методы решения различных задач с применением методов теории множеств, математической логики, теории графов, билъярдного шара. Происходящие изменения в образовании предоставляют сту- дентам конкурентоспособную индивидуальность. Статья может быть полезна студентам, изучающим дискретную математику и начинаю- щим преподавателям. Ключевые слова: логические задачи, дискретная математика, математическая логика, вы- сказывание, теория множеств, диаграмма Эйлера-Венна, теория графов, метод билъярдного шара.

211 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

APPLYING OF DISCRETE MATHEMATICS FOR SOLVING LOGICAL TASKS

Takabaev K.K.1– cand.ph-m.sc., associate professor Uteeva R.2- doctor of pedagogical sciences, professor Eleusizova G.R.1 - senior teacher Gripp E.A.1 - Senior Lecturer 1S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenіs avenue 62 N u r - S u l t a n , 0 1 0 0 1 1 , K a z a k h s t a n , g u l n a r _ a r u a n a @ m a i l . r u 2Tolyatti State University, Belarusian st.14 Tolyatti, 445020, Russia, [email protected]

Summary The article presents the solutions of logical problems for students to master the basics of discrete mathematics. Modern discrete mathematics, that is, mathematics of structures of finite character, occupies an important place in the modernization of vocational education. Today, in many industries, problems are increasingly arising, the solution of which requires the simultaneous use of both continuous (based on the methods of classical mathematics) and discrete models. The purpose of logical calculations is to perform logical exercises, which are the most effective way to develop mental, imaginary, and intellectual thinking. The article also shows that some logical problems and how to solve them. In mathematical science, logical problems are divided into several types, methods of solving various problems are considered using the methods of set theory, mathematical logic, graph theory, and a billiard ball. The ongoing changes in education provide students with a competitive personality. The article may be useful to students studying discrete mathematics and novice teachers. Keywords: logical problems, discrete mathematics, mathematical logic, utterance, set theory, Euler-Venn diagram, graph theory, billiard ball method.

212 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

УДК: 631.331.5:623.435.65:005.52(045)

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ АГРОТЕХНИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ СЕЯЛОК С КОМБИНИРОВАННЫМИ СОШНИКАМИ

Адуов М.А.1, д.т.н., профессор Капов С.Н.2,д.т.н. Нукушева С.А.1, к.т.н. Каспаков Е.Ж.1, к.т.н., доцент Исенов К.Г.1, доктор PhD Володя К.1, магистр Тулегенов Т. К.1, докторант 1Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан,[email protected] 2Ставропольский аграрный университет, г.Ставрополь, Россия

Аннотация В сеялках прямого посева применяются однодисковые и двухдисковые сошники, одна- ко однодисковые сошники не очень эффективно перерезают пожнивные остатки, не полностью укрываются борозда и при влажной и тяжелой почве борозда получается уплотненной. Двухдисковые сошники лишены вышеуказанных недостатков, но в засушливые годы для заглубления одного рабочего органа на необходимую глубину заделки семян в почву требуется усилия до 200 кг, что требует установки индивидуального гидроцилиндра для каждого сошника и это приводит к увеличению массы сеялки и ее удорожанию. Чизельные и долотовидные сошники очень просты и надежны в настройке глубины задел- ки, хорошо заглубляются и точно выдерживают заданную глубину заделки семян. Они неудов- летворительно перерезают растительные остатки, что приводит к забиванию сошников. На сеялке прямого посева предлагается совершенно новая комбинация сошников и про- веден анализ агротехнических показателей. Ключевые слова: сеялка, дисковые и чизельные сошники, культиваторные лапы, стерня, агротехнические показатели, посев, проходимость, урожайность, экономический эффект.

Введение Проведенный анализ научно-техниче- индивидуального гидроцилиндра для каждого ской литературы показывает, что в настоящее сошника и это приводит к увеличению массы время в агропромышленном комплексе Респу- сеялки и ее удорожанию [4, 5]. блики Казахстана при возделывании зерновых Чизельные и долотовидные сошники культур No-till и прямого посева широко при- очень просты и надежны в настройке глубины меняются сеялки следующих фирм дальнего заделки, хорошо заглубляются и точно выдер- зарубежья: «Аmazone», «JohnDeere», «Ghe- живают заданную глубину заделки семян. Они rardi», «MASCHIO-GASPARDO», «Kuhn», неудовлетворительно перерезают раститель- «Köckerling», «Horsch» и другие, [1,2,3]. Сеял- ные остатки, что приводит к забиванию со- ки дальнего зарубежья оснащены дисковыми, шников [4]. чизельными и долотовидными сошниками, а Зарубежные машины созданы для их сеялки ближнего зарубежья в основном диско- местных условий и к зональным условиям Ка- выми сошниками. захстана не адаптированы, поэтому их реклам- В засушливые годы для заглубления ные показатели в наших почвенно-климатиче- одного двухдискового сошника на необходи- ских условиях не подтверждаются [4]. мую глубину заделки семян в почву необхо- В связи с этим нами разработаны сеял- димо усилие до 200 кг, что требует установки ки прямого посева на базе стерневых сеялок 213 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

СЗТС-2,0 со следующей комбинацией сошни- танным фонам[6]; ков: 2 - дисковых сошников и культиватор- 1 - дисковых и чизельных сошников, в ных лап с распределителями семян для посева среднем из рядов установлены дисковые, а в широкой лентой (ленточно-рядового посева), двух других – чизельные, обеспечивающие вы- обеспечивающих высокую проходимость, ма- сокую проходимость и малое тяговое сопро- лое тяговое сопротивление и повышение уро- тивление при работе по стерневым необрабо- жайности [7,8,9].

Материалы и методы исследований Лабораторно-полевые испытания двух ная» ПР-3. Норма высева семян 120кг/га и вариантов сеялки с комбинированными со- глубина заделки семян 5 см. Контрольный по- шниками выполнялись на территории научно- сев проводился серийной сеялкой СЗСТС-2,0. экспериментального кампуса Казахского агро- Размеры опытных участков 12*167м. Собран технического университета им С.Сейфуллина материал за опытными участками и занесен в и КХ «Гулдана» в два этапа. журнал наблюдений и обработан. Показатели условий проведения лабо- Оценка агротехнических показате- раторно-полевых исследовательских испыта- лей проводилось в соответствии с ГОСТ ний: тип почвы; механический состав; рельеф; 31345[10,11,12]. После прохода сеялок с ком- влажность и твердость почвы; засоренность бинированнымисошниками определялось сле- сорняками; наличие и характеристика расти- дующие показатели: глубина хода сошников тельных остатков; гребнистость поверхности ha, глубина заделки семянhс, количество се- определены в соответствии с ГОСТ 20915 и за- мян Кс заделанных в горизонте, соответствую- несены в журнал наблюдения[9, 10]. щем средней глубине и два смежных 1 см слоя,

На первом этапе был проведен посев сохранение стерни Сс, глубина борозд Гб, всхо- пшеницы, сорт «Шортандинская 95 улучшен- жесть и урожайность.

Таблица 1- Полнота всходов и полевая всхожесть семян количество растений, полевая Посевной агрегат шт./м2 всхожесть,% Трактор Беларус 952+серийная сеялка 250 91,4 Трактор Беларус 952+сеялка с чизельными и 257,8 94,3 дисковыми сошниками Трактор Беларус 952+ сеялка с лаповыми и 256 93,7 дисковыми сошниками

Таблица 2 – Сравнительные показатели качества работы сеялок с комбинированными сошниками Сеялка с чизель- Сеялка с лаповы- № Серийная Наименование показателей ными и дисковы- ми и дисковыми п/п сеялка ми сошниками сошниками 1 2 3 4 5 1 Дата 28.05. 2016 28.05. 2016 28.05. 2016 Пшеница «Шор- Пшеница «Шор- Пшеница «Шор- 2 Культура тандинская 95 тандинская 95 тандинская 95 улучшенная» улучшенная» улучшенная» 3 Скорость движения, км/час 9,0 9,0 9,0 Норма высева, кг/га: 4 а) заданная 120 120 120 б) фактическая 119,6 119,6 119,6

214 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

продолжение таблицы 2 1 2 3 4 5 Установочная глубина задел- 5 5 5 5 ки семян, см Максимальная глубина за- 6 5,9 6,2 6,4 делки семян, см Минимальная глубина задел- 7 3,8 3,9 4,0 ки семян, см Равномерность глубины за- делки, общая: а) средняя, см 4,85 5,05 5,2 б) среднеквадратическое, ± 0,606 0,768 0,915 см 8 в) коэффициент вариации, % 12,5 15,2 17,6 г) семян заделанных в слое средней фактической глубины и двух соседних слоях, % 92 90 87 Количество семян, не заде- 9 ланных в почву, штук на м2 Распределение растений по площади питания: а) среднее количество рас- тений в пятисантиметровом 10 отрезке рядка, штук 3,67 3,65 3,62 б) среднее квадратическое 2,38 2,44 2,54 отклонение, ± штук в) коэффициент вариации, % 65,0 67,0 69,8 11 Сохранение стерни, % 79,1 67,9 58,1 Гребнистость поверхности 12 4,63 4,95 5,02 поля, см Анализ таблицы 2 показывает, что по выше, чем у серийной сеялки. Так у сеялки с равномерности глубины заделки семян сеялки чизельными и дисковыми сошниками коэффи- с чизельными и дисковыми сошниками пре- циент вариации, определяющий неравномер- восходит серийную сеялку на 5,1% (соответ- ность распределения семян равен 65%, у экс- ственно 12,5% и 17,6%), а сеялка с лаповыми периментальной установки сеялки с лаповыми и дисковыми сошниками превосходит серий- и дисковыми сошниками равен 67%, а у серий- ную сеялку на 2,4% (соответственно 15,2% и ной сеялки с лаповыми сошниками 96,8%. 17,6%). Сеялка с сошниками чизель-диски-чи- Сеялка с комбинированными сошниками зель по сохранению стерни превосходит се- превосходят серийную сеялку по показателю ялку с сошниками лапа-диски-лапа на 11,2% количества семян заделанных в слое средней (79,1% и 67,9%) и серийную сеялку на 21% фактической глубины и двух соседних слоях. (79,1% и 58,1%). Так этот показатель у сеялки с чизельными и Применение сеялки с сошниками чи- дисковыми сошниками равен 92%, у сеялки с зель-диски-чизель снижает гребнистость поля лаповыми и дисковыми сошниками равен 90%, по сравнению опытным образцом сеялки с со- а у серийной сеялки с лаповыми сошниками шниками лапа-диски-лапа на 2,4% (4,63см и 87%. 4,95см) и серийную сеялку на 8% (4,63см и У сеялок с комбинированными сошника- 5,02см). ми распределение семян по площади питания

215 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Таблица 3 – Структура урожая пшеницы на опытном участке, сеялка с экспериментальными сошниками чизель – диск -чизель № Кол-во Высота Масса Масса Урожай- Длина коло- Число вари- растений, растений, зерен в 1000 ность, ц/ са, см зерен, шт анта шт/м2 см колосе, г зерен, г га 1 323 47,45 5,39 22,5 0,722 28,51 13,5 2 297 43,35 5,57 20,2 0,612 27,26 11,12 3 336 55 6,45 25,65 0,881 29,44 14,1 4 269 55,35 6,89 26,7 0,942 31,01 14,81 5 292 57,4 6,6 24,15 0,813 32,44 16,61 X 303,4 51,71 6,18 23,84 0,794 29,73 14,029

HCP05 1,79

Таблица 4 – Структура урожая пшеницы на опытном участке, сеялка с экспериментальными сошниками лапа – диск - лапа № Кол-во Высота Масса Масса Урожай- Длина коло- Число вари- растений, растений, зерен в 1000 ность, ц/ са, см зерен, шт анта шт/м2 см колосе, г зерен, г га 1 248 49,2 6,6 24,45 0,78 331,09 14,3 2 316 47,4 6,4 22,2 0,7 29,05 13,9 3 283 51,47 6,35 22,55 0,76 32,38 15,9 4 289 55,75 6,65 23,25 0,813 32,77 16,2 5 307 61,65 6,4 21,2 0,716 32,71 16,1 X 288,6 53,09 6,48 22,73 0,75 31,6 15,28

HCP05 1,919

Таблица 5 – Структура урожая пшеницы на контрольном участке, серийная СЗТС 2,0 со стрельчатыми лапами № Кол-во Высота Масса Масса Урожай- Длина коло- Число вари- растений, растений, зерен в 1000 ность, ц/ са, см зерен, шт анта шт/м2 см колосе, г зерен, г га 1 301 48,15 6,48 22,4 0,718 27,43 12,28 2 294 49,3 5,17 17,8 0,52 25,29 9,34 3 252 50,85 7,072 23 0,86 31,06 17,01 4 311 47,3 5,52 18,05 0,55 27,65 13,51 5 246 56,7 6,62 25,9 0,75 30 15,67 X 280,8 50,46 6,17 21,43 0,67 28,28 13,56

HCP05 5,44 Анализ таблиц 3, 4 и 5 показывает, что янной сеялкой с сошниками лапа-диски-лапа число продуктивных стеблей на опытном -15,28ц/га, а на контрольном участке 13,56 ц/ участках превосходит количество продуктив- га, таким образом, прирост урожая составляет ных стеблей на контрольном участке (303,4; от 0,67ц/га до 1,72ц/га (3,5% и 12,7%), таблица 288,6 и 280,8), а также масса зерен в колоске 6. Повышение урожайности объясняется тем, на опытном участке выше, чем масса зерен в что опытные образцы сеялок с комбинирован- колоске на контроле (0,794; 0,75 г и 0,67 г). Со- ными сошниками более равномерно распре- ответственно урожайность на опытном участке деляют семена по глубине заделки и площади засеянной сеялкой с сошниками чизель-диски- питания растений. чизель составляет 14,03ц/га и на участке засе- Остальные агротехнические показатели 216 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

сеялок с комбинированными сошниками нахо- бораторно-полевых опытах сеялок с комбини- дятся на уровне показателей серийной сеялки. рованными сошниками проведенных в 2015- Аналогичные результаты получены в ла- 17 годах, таблица 6.

Таблица 6 – Сравнительные данные урожайности по годам с применением различных комбинаций сошников, в сравнении с серийной Урожайность по годам,ц/га Засеянные участки 2015 2016 2017 Среднее Серийной сеялкой 20,1 19,38 13,56 17,68 Сеялкой с экспериментальными 18,89 22,3 20,35 14,029 сошникам чизель-диск-чизель (6,8%) Сеялкой с экспериментальными 19,9 23,2 21,22 15,28 сошниками лапа – диск - лапа (12,56%) На втором этапе опытов была проведена- менения опытного образца сеялки с сошника- энергетическая оценка сеялок с комбинирован- ми лапа-диски-лапа по сравнению с серийной ными сошниками, где установлено, что тяговое составил 995874,6 тенге, а от опытного образца сопротивление у опытных образцов с комбини- сеялки с сошниками чизель-диски-чизель со- рованными сошниками по сравнению с серий- ставил 419263,6 тенге. Экономический эффект ной сеялкой ниже на 1,83-2,5 раза и расход то- получен за счет снижения тягового сопротивле- плива снижается на 15-20% [6,7]. ния сеялки (расходов на горюче-смазочных ма- Годовой экономический эффект от при- териалов) и повышения урожайности культуры.

Список литературы

1 Астафьев В.А., Гайфулин Г.З., Гридин Н.Ф., КурачА.А.и др. Техническое обеспече- ние ресурсосберегающих технологий возделывания зерновых культур. Рекомендации.-Коста- най,2008. - С.3-34. 2 Проспекты фирм «Аmazone», «JohnDeere», «Gherardi», «MASCHIO-GASPARDO», «Kuhn», «Köckerling», «Horsch». 3 Любушко Н. И., Зволинский В. Н. Развитие конструкций зерновых сеялок прямого по- сева. // Тракторы и сельскохозяйственные машины. ВИСХОМ.2003. -№7. 4 Акшалов К., Маinel Т., Клышбеков Т., Баяхметов Д., Тайшухэр Ж., Нелис Д., Лэсь С. Сеялки для прямого посева «Citan Z» и «Condor 12001». Опыт испытания и использования на уровне хозяйств в Северном Казахстане. Шортанды: - НПЦЗХ им. А.И. Бараева, 2011. – 32 с. 5 МатюшковМ.И.. Протокол 1-2008 ведомственных испытаний сеялки прямого посева для минимальных и нулевых технологий 10.02.01.14. Шортанды. - «КазАгроИнновация». - 2008. 6 Сеялка прямого посева с комбинированными сошникамиИнновационный патент РК(11) 27235, 15.08.2013 г. бюл.№8. 7 Сеялка стерневая прямого посева Инновационный патент РК(11) 27401, 15.10.2013 г. бюл.№10. 8 Aduov M.A., Matyushkov M.INukusheva S.A. Planters for resource-saving grain crops cultivation technologies in the conditions of Northern Kazakhstan // III International Scientific Congress. Agricultural Machinery. 22-25 June - Varna, Bulgaria: Proceedings, 2015. - Vol 3. –Р.35-36. 9 Патент Республика Казахстанна полезную модель. Сошник / Адуов М.А., Капов С. Н., Нукушева С.А.; заявитель и патентообладатель АО «КАТУ им.С.Сейфуллина». - №2784; заявл. 31.07.2017. 10 ГОСТ 20915-2011. Сельскохозяйственная техника. Методы определения условий испы- таний [Текст]. – Введ. 2013-01-01. – М.: ФГУП «Стандартинформ», 2013. – 28 с. 11 ГОСТ Р 52777-2007. Техника сельскохозяйственная. Методы энергетической оценки [Текст]. – Введ. 2007-11-13. – М.: ФГУП «Стандартинформ», 2007. – 7с. 12 ГОСТ 31345-2007. Сеялки тракторные. Методы испытаний [Текст]. – Введ. 2009-01-01. – М. ФГУП «Стандартинформ», 2008. – 53 с. 217 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

References

1 Astaf'yev V.A., Gayfulin G.Z., Gridin N.F., KurachA.A.i dr. Tekhnicheskoyeobespecheniyere sursosberegayushchikhtekhnologiyvozdelyvaniyazernovykhkul'tur. Rekomendatsii.- Kostanay,2008. - Р.3-34. 2 Prospekty firm «Amazone», «JohnDeere», «Gherardi», «MASCHIO-GASPARDO», «Kuhn», «Köckerling», «Horsch». 3 Lyubushko N. I., Zvolinskiy V. N. Razvitiyekonstruktsiyzernovykhseyalokpryamogoposeva. // Traktoryisel'skokhozyaystvennyyemashiny. VISKHOM.2003. -№7. 4 Akshalov K., Mainel T., Klyshbekov T., Bayakhmetov D., Tayshukher ZH., Nelis D., Les' S. Seyalkidlyapryamogoposeva «Citan Z» i «Condor 12001». Opytispytaniyaiispol'zovaniyanaurovnekho zyaystv v SevernomKazakhstane. Shortandy: - NPTSZKH im. A.I. Barayeva, 2011. – Р.32. 5 MatyushkovM.I..Protokol 1-2008 vedomstvennykhispytaniyseyalkipryamogoposevadlyamini mal'nykhinulevykhtekhnologiy 10.02.01.14. Shortandy. - «KazAgroInnovatsiya». - 2008. 6 Seyalka pryamogo poseva s kombinirovannymisoshnikamiInnovatsionnyy patent RK(11) 27235, 15.08.2013 g. byul.№8. 7 Seyalka sternevayapryamogo posevaInnovatsionnyy patent RK(11) 27401, 15.10.2013 g. byul.№10. 8 Aduov M.A., Matyushkov M.I Nukusheva S.A. Planters for resource-saving grain crops cultivation technologies in the conditions of Northern Kazakhstan // III International Scientific Congress. Agricultural Machinery. 22-25 June - Varna, Bulgaria: Proceedings, 2015. - Vol 3. –Р.35-36. 9 Patent Respublika Kazakhstan napoleznuyu model'. Soshnik / Aduov M.A., Kapov S. N., Nukusheva S.A.; zayavitel' ipatentoobladatel' AO «KATU im.S.Seyfullina». - №2784; zayavl. 31.07.2017. 10 GOST 20915-2011. Sel'skokhozyaystvennayatekhnika. Metodyopredeleniyausloviyispytaniy [Tekst]. – Vved. 2013-01-01. – M.: FGUP «Standartinform», 2013. – Р.28. 11 GOST R 52777-2007. Tekhnikasel'skokhozyaystvennaya. Metodyenergeticheskoyotsenki [Tekst]. – Vved. 2007-11-13. – M.: FGUP «Standartinform», 2007. – Р.7. 12 GOST 31345-2007. Seyalkitraktornyye. Metodyispytaniy [Tekst]. – Vved. 2009-01-01. – M. FGUP «Standartinform», 2008. – Р.53.

ҚҰРАМДАСТЫРЫЛҒАН СІҢІРГІШТЕРІ БАР СЕПКІШТЕРДІҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ АНАЛИЗІ

М.А. Адуов, т.ғ.д., профессор1 С.Н. Капов, т.ғ.д. 2 С.А. Нукушева, т.ғ.к.1 Е.Ж. Каспаков, т.ғ.к.1 К.Г. Исенов, PhD1 К. Володя, магистр1 Т.К. Тулегенов, докторант1 1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected] 2Ставрополь аграрлық университеті, Ставрополь қ., Ресей

Түйін Чизельді-дискілі-чизельді сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгісі аңызды сақтау қабілеті бойынша табанды-дискілі-табанды сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгісінен 11,2%-ға ба- сым (79,1% және 67,9%) және сериялы сепкіштен 21% -ға басым (79,1% және 58,1%). Чизельді- дискілі-чизельді сіңіргіштері бар сепкішпен себілген сынақтық участоктағы егін түсімі 14,03ц/га және табанды-дискілі-табанды сіңіргіштері бар сепкішпен себілген сынақтық участоктағы егін 218 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

түсімі -15,28ц/га, ал бақылау участогындағы егін түсімі 13,56 ц/га құрайды, осылайша егін түсімінің артуы 0,67ц/га дан 1,72ц/га (3,5% және 12,7%) дейінгі аралықты құрайды. Құрамдастырылған сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгілерінің қалған агротехникалық көрсеткіштері сериялық сепкіштің көрсеткіштерінің деңгейінде болады. Құрамдастырылған сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгілерінің тарту кедергісі сериялық сепкішпен салыстырғанда 1,83-2,5 есе аза бола- ды. Табанды-дискілі-табанды сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгісін қолданудың есептік жылдық экономикалық әсері сериялық сепкішпен салыстырғанда 995874,6 теңгені, ал чизельді- дискілі-чизельді сіңіргіштері бар сепкіштің сынақтық үлгісінікі 419263,6 теңгені құрады. Экономикалық әсер сепкіштің тарту кедергісін (жанар-жағар май шығындарын) азайтудың және дақылдың түсімін арттырудың арқасында алынды. Кілттік сөздер: сепкіш, дискілі және чизельді сіңіргіштер, культиватор табаны, аңыз, агротехникалық көрсеткіштер, себу, өтімділік, егін түсімі, экономикалық әсер.

COMPARATIVE ANALYSIS OF AGROTECHNICAL INDICATORS OF SEDDING MACHINE WITH COMBINED COLTERS

Aduov М.А., D.Sc. in engineering, professor1 Kapov S.N., D.Sc. in engineering2 Nukusheva S. A., Cand.Sc. in engineering1 Kaspakov Y. Zh., Cand.Sc. in engineering, Associate Professor1 Issenov К. G., PhD1 Volodya К., Master1 Tulegenov Т. К., doctoral student1 1S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, 62, Zhenys avenue Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected] 2Stavropol Agrarian University, г.Stavropol, Russia

Summary Prototype planter with stubble conservation chisel-disc-chisel coulter exceeds the prototype of the planter with coulters paw-discs-paw by 11.2% (79.1% and 67.9%) and the serial seeder by 21% (79.1% and 58.1%). The yield at the experimental site sown with a seeder with openers chisel disks- chisel is 14.03 c/ha and at the site sown with a seeder with openers paw-disks-paw -15.28 c/ha, and at the control lot 13.56 c/ha, thus, the yield increase ranges from 0.67 c/ha to 1.72 c/ha (3.5% and 12.7%). The remaining agrotechnical indicators of prototypes of seeders with combined coulters are at the level of indicators of a serial seeder. Traction resistance in prototypes with combined coulters is 1.83-2.5 times lower compared to a serial seeder. The calculated annual economic effect from the use of a prototype of a seeder with openers of paw-discs-paw was 995874.6 tenge in comparison with the serial one, and from a prototype of a seeder with openers chizel-discs-chizel was 419263.6 tenge. The economic effect is obtained by reducing the pull resistance of the drill (the cost of fuel and lubricants) and increasing crop yield. Key words: seeder, disc and chisel coulters, cultivator feet, stubble, agrotechnical indicators, sowing, throughput, yield, economic effect.

219 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

УДК 346.544.42:349.6:631.156

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ӨНІМ ӨНДІРІСІН РЕТ- ТЕУ САЛАСЫНДА НОРМАТИВТІК-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰЖАТТАМАЛАРДЫҢ БАЛАМДЫЛЫҒЫН ТАНЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ НЕГІЗДЕРІ

Е.Т.Абсеитов, т.ғ.к. Ф.Р.Ермаханова , т.ғ.к. А.Ж.Алина, магистр Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Нұр-Сұлтан қ.,010008, Қазақстан, Қажымұқан көш., 13, [email protected]

Аннотация Соңғы жылдары Қазақстанда органикалық өнім бағыты қарқынды даму үстінде. ФАО дүниежүзі бойынша ауылшаруашылық және азық-түлік ұйымының мәліметтерінде, елімізде халықаралық органикалық стандарттарға сәйкес 300 мың га ауылшаруашылық жерлері, 29 өндіруші мен 19 қайта өңдеуші ұйымдары сертификатталғандығы көрсетілген. Қазақстанда органикалық ауылшаруашылық өнімін өндіру мен сауда көлемінің өсуі органикалық ауылшаруашылығына қатысты талаптарды жасауға бағытталған ұлттық заңнаманың, сондай-ақ сәйкестікті растаудың ұйымдастырушылық және әдістемелік негізін құруының жандануымен бірге дамуда. Әдетте, ұлттық органикалық стандарттар мен техникалық регламенттер ұлттық не- месе аймақтық жағдайларды ескеріле отырып әзірленеді және қабылданады. Ұлттық географиялық және агрономиялық жағдайлардың, мәдениет пен даму деңгейінің алуан түрлілігіне байланысты, органикалық өнім өндірісі мен қайта өңдеу стандарттарында, техникалық шарттарында болатын айырмашылықтардың болуы түсінікті және қабылданады. Дегенмен нормативтік құжаттаманың әр түрлілігі органикалық өнімнің айналысын қиындатады. Баламдылықты тану, яғни әртүрлі стандарттар немесе техникалық регламенттер ортақ мақсаттарға қол жеткізуге ықпал ете алаты- нын тану, халықаралық сауда келісімдерінде кеңінен қолданылады. Бұл мақалада ұлттық органикалық стандарттардың халықаралық талаптар және норма- лармен баламдылықты танудың өзектілігіне байланысты органикалық нарықтың көрсеткіштері келтірілді, Қазақстан Республикасының органикалық өнім өндірісі саласындағы нормативтік- техникалық базасына талдау жасалды, баламдылықты және өзара тануды қамтамасыз ететін әлеуетті механизмдер қарастырылды. Зерттеудің мақсаты ұлттық органикалық өнім өндірісі саласындағы заңнаманың, нормативтік құжаттардың баламдылығын тану бойынша ұсыныстар келтіру. Кілттік сөздер: органикалық ауыл шаруашылығы, сәйкестікті растау, ұлттық стандарт, техникалық реттеу, баламдылықты тану, бағаламдылықты бағалау Кіріспе Органикалық тамақ өнімі – өзінің құра- Қазақстан Республикасы Ауыл шаруа- мында органикалық өнім өндіру қағидаларына шылығы министрінің 2016 жылғы 20 ма- сәйкес алынған тамақ ингредиенттерінің мырдағы №230 бұйрығына сай органикалық кемінде тоқсан бес пайызын қамтитын, түпкі- өсімдік шаруашылығы минералды азотты лікті өнімде қалған ингредиенттердің барынша тыңайтқыштарды, өсуді синтетикалық рет- көп құрамы барлық ингредиенттер массасының тегіштерді, синтетикалық бояуларды, полихло- (ас тұзы мен суды қоспағанда) бес пайызынан рид негізіндегі материалдарды, синтетикалық аспайтын қайта өңделген тамақ өнімі[1]. гербицидтерді, фунгицидтерді, инсектицид- Халықаралық тәжірибеде терминнің ке- терді және пестицидтерді қолданбай жүзеге лесідей анықтамасы белгіленген: Органика- асырылады. лық (био өнім) – органикалық өндіріс талап- Соңғы онжылдықта органикалық ау- тары мен стандарт талаптарына сай сәйкестігі ылшаруашылығы бұрын сонды болмаған расталған органикалық өндірісті жүргізу экономикалық өрлеуді бастан кешіруде. нәтижесінде алынған өнім[2]. Органикалық ауылшаруашылығын зерттеу

220 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

институты (FiBL) және органикалық ауыл- бөлінген жерлердің ауданы үнемі өсуде. 1-су- шаруашылығы қозғалысының дүниежүзілік ретте көрсетілгендей 16 жылдың ішінде алқап федерациясы (IFOAM) ұйымдарының мәле- көлемі 4 есеге артқан және 2014 жылы 43,7 меттері бойынша органикалық өндірісіне млн га құрады[3].

1-сурет - Дүниежүзі бойынша органикалық ауылшаруашылығына тартылған жер көлемінің динамикасы Негізінде, органикалық өнімге деген пен қайта өңдеуге кететін өнімнің өзіндік сұраныстың артуы тұтынушылардың өнер- құнының жоғары болуынан ғана емес, сондай- кәсіптік ауылшаруашылығы өндірісі сала- ақ баға белгілеудің қоршаған ортаны қорғау, сындағы этикалық қағидаларға салғырт қарау ауылдық мекендерді дамыту бойынша шара- арқылы және жалпы қабылданған әдістермен ларды қолдану тәрізді жасырын параметрлері өндірілген азық-түліктердің қауіпсіздігіне де ескерілетіндіктен. Бүгінгі таңда әлемдік алаңдаушылықпен байланысты. Өз кезегінде, органикалық өнімдерді сату нарығы Солтүстік ауылшаруашылығы өнімдерін өндірушілер Америка, Жапония, Еуропалық Кеңеспен тұтынушылардың органикалық әдістермен ұсынылған. Сондықтан отандық органика өсірілген өнімдерге жоғары баға төлеуге дай- өндірушілері нарыққа шығудың тиімді жо- ын екендігін түсінді. Дүниежүзі бойынша спарларын мұқият әзірлеп, өз өнімдерін сатуға барлығы 2,3 млн органикалық өндірушілер ниетті мемлекеттерде мойындалатын стан- сертификатталған, олардың төрттен үш бөлігі дарттар талаптарына сәйкес сертификатталуға дамушы мемлекеттерде орналасқан, себебі ұмтылады. Жоғарыда айтылғанды ескере бұл жайт өндірушілерге жоғары табысты жаңа отырып, импорттаушы мемлекеттердің стан- нарықтарға шығуға мүмкіндік береді. Қазіргі дарттары мен жарияланған ұлттық стандарт- кезде халықтың табысы шектелгендіктен, тардың баламдылығын тану арқылы ішкі тұтынушылық сұраныс, негізінен, өнеркәсібі және сыртқы тұтынушылардың отандық орга- дамыған мемлекеттерде шоғырланған. Әдетте, никалық таңбалауға деген сенімін арттыруды органикалық өнімдердің бағасы дәстүрлі қамтамасыз ету керек. өнімдерден жоғары, себебі онда тек өндіріс

Зерттеу материалдары мен әдістемелері Зерттеудің объектісі Қазақстан Респуб- нарықтағы көлемін арттыруға әсер ететін ликасының органикалық өнімдерді өндіру ту- факторлардың бірі ұлттық стандартардың ралы заңы, стандарттау саласындағы құжаттар, сенімділік деңгейі. Нормативтік-техникалық зерттеу бағдары бойынша нормативтік- құжаттардың сенімділігін арттыруға мүмкіндік техникалық әдебиет болып табылады. беретін баламдылықты тануды жетілдіру бой- Қазақстан Республикасында жасалған ынша ұсыныстарды әзірлеу. және ұлттық стандарттар талаптарына сәй- Қазақстан органикалық ауыл шаруашы- кестікке расталу рәсімінен өту арқылы «органи- лығын отандық өнімдердің бәсекеге қабілетті- калық» болып таңбаланған өнімдердің әлемдік лігін арттыру және экспорттық әлеуетін 221 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

арттырудың ең перспективті құралдарының органикалық өнім сатылымының өсу қарқыны бірі ретінде қарастырады. Органикалық өнім- шамамен 20-25% деңгейінде өсіп отырды); дерді өндіру айтарлықтай: - экологиялық (топырақты өңдеу мен - әлеуметтік (ауылды мекендердегі ха- пестицидтерді, гербицидтерді және синтетика- лықтың арасында жұмысқа орналасу мүм- лық тыңайтқыштарды қолдануды шектеу, кіндігінің өсуі); биоалуан түрлілікті сақтау, тұрақты дамуды - экономикалық (жерді игеру бойынша қамтамасыз ету, шөлейттенуге қарсы әрекеттер да, нарық көлемі бойынша да, соңғы онжылда қолдану) артықшылықтарға ие[4].

1-кесте - Қазақстан Республикасының органикалық өнім өндірісінің айналымын реттеудің нормативтік-құқықтық жүйесі Халықаралық құжаттар Алиментариус Кодексі «Органикалық тамақ өнімдерін және нормативтік құқықтық өндіру, қайта өңдеу, таңбалау және өткізу бойынша құжаттар басшылық талаптар» (GL 32-1999) IFOAM органикалық өндіріс және қайта өңдеу жүйесіне арналған нормативтік талаптар NOP USDA - АҚШ Ұлттық органика бағдарламасының талаптары Еуропалық регламент 834/2007 экологиялық өндіріс пен экологиялық өнімді таңбалау жайлы Еуропалық регламент 889/2008 Еуропалық Одақ Кеңесінің 834/2007 директивасын орындау талаптары, таңбалау, органикалық өндірісті бақылау GB/T19630-2005 органикалық өндіріс саласындағы ҚХР стандарты ГОСТ ISO/IEC 17065-2013 «Cәйкестікті бағалау. Өнім, қызмет және үрдістерді сертификаттау бойынша органдарға қойылатын талаптар ҚР арнайы Заңы 2015 жылдың 27 қарашасындағы «Органикалық өнімдерді өндіру туралы» ҚР Заңы Ұлттық стандарттар ҚР СТ 3109-2017Органикалық өнім сәйкестігінің ұлттық белгісі. Органикалық өнімді таңбалауға техникалық талап- тар және органикалық өнімді таңбалау тәртібі ҚР СТ 3110-2017. Органикалық өнімдердің сәйкестігін рас- тау жөніндегі органдарға қойылатын талаптар. ҚР СТ 3111-2017. Органикалық өнім. Өндіріс үрдісіне қойылатын талаптар Қосымша нормативтік- «Органикалық өнім өндіру мен оның айналымы құқықтық актілер қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 23 мамырдағы № 230 бұйрығы. Органикалық өнім өндіру саласындағы тәуекел дәрежесін бағалау өлшемшарттарын және тексеру парақтарын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 15- 05/1139 және Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 818 бірлескен бұйрығы; «Органикалық өнім өндіру кезінде қолданылатын, рұқсат етiлген құралдар тізімін бекіту туралы» Қазақстан Респу- бликасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 23 мамырдағы № 231 бұйрығы;

222 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

«Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі Заңы; «Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі Заңы; «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 4 мамырдағы Заңы; «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі Кодексі.

2015 жылдың 27 қарашасында Қазақстан- сәйкестікті растауға өтінім беру тәртібін, сер- да органикалық өнімді кепілдендіру жүйесін тификаттау рәсімін және сертификаттаудың құруға бағытталған алғашқы қадамы жасалды, арнайы талаптарын белгілейді. «Органикалық өнімдерді өндіру туралы» Заң ҚР СТ 3111-2017. Органикалық өнімдер. қабылданды. Заң 2016 жылдың 2 маусымын- Өндіріс процесіне қойылатын талаптар. Ор- да күшіне енді.Сондай-ақ, Заң органикалық ганикалық өнімдерді өңдеуге, өсімдік ша- ауыл шаруашылығы ұғымын, мемлекеттік руашылығы, жабайы өсетін мәдениеттерді органдардың өкілеттіктерін, органикалық жинау, саңырауқұлақтарды өсіру, мал өнім өндірісінің қағидаларын, органикалық мен құс шаруашылығы, аквамәдениет, ара өндірушілерге мемлекеттік қолдау мен ынта- шаруашылығы және ара шаруашылығы өнім- ландыру шараларын, сәйкестікті растаудың дері, органикалық өнімді өңдеуге, қайта өң- негізін анықтайды.Дегенмен, органикалық деуге сапа менеджмент жүйесіне қойылатын ауыл шаруашылығы саласындағы заңнама талаптарды анықтайды[5].2015 жылдан 2018 жалпы техникалық сипатқа ие. Оның мақсаты жылға дейінгі кезеңде атқарылған мемлекеттің тұтынушылар мен өндірушілерді органикалық атқарған барлық іс-шаралары Қазақстан таңбалауды құқыққа қайшы яғни заңсыз пай- нарығында органикалық өнімдердің өндірісі даланудан қорғау болып табылады.Өндіріске, мен айналымын реттеуге бағытталған[6]. сақтауға, тасымалдауға және сәйкестікті ҚР СТ 3110-2017 және ҚР СТ 3111-2017 растауға қойылатын неғұрлым толыққанды нормативтік құжаттары органикалық өндірістің талаптар ұлттық және халықаралық стандарт- сәйкестігін растау рәсімінің бірыңғай та- тармен реттеледі. лаптарын құрайды (2-сурет). Органикалық Бүгінгі таңда елімізде 3 стандарт жасал- өндірістің сәйкестігін растаудың ерекшелігі ған: сәйкестік сертификаты түпкі өнімнің сапасына ҚР СТ 3109-2017. Органикалық өнім. ғана емес, өндіріс барысында қолданылған ма- Органикалық өнім сәйкестігінің ұлттық белгісі. териалдарды, инфрақұрылымды, жабдықтарды Органикалық өнімді таңбалауға техникалық бағалау арқылы беріледі. Сәйкестікті рас- талаптар және оның тәртібі.Ұлттық стандарт тау органы өндірістің барлық тізбегінде 2018 жылдың 1 маусымынан Техникалық рет- пайда болуы мүмкін тауекелдерді бақылап, теу және метрология комитетінің төрағасының тауекелдерді басқару әдістердің тиімділігіне 2017 жылдың 5 желтоқсанындағы № 351- мониторинг жасап тұрады. Сәйкестікті рас- од бұйрығымен күшіне енді.Стандарт тау - ұзақ мерзімді күрделі рәсім, нәтиже- органикалық өнімді таңбалауға, органикалық сінде өндіруші органикалық таңбалау құ- құраушылардың пайыздық көлемін есептеу- қығына ие болады. Сәйкестік таңбасы бұл ге, органикалық өнімнің сәйкестіктің ұлттық тұтынушыны өнімнің құрамында гендік белгісіне қойылтын талаптарды анықтайды. модификацияланған ағзалардың, пестицид- ҚР СТ 3110-2017. Органикалық өнімдер- тердің, улы химикаттардың болмауын ақ- дің сәйкестігін растау жөніндегі органдарға параттандырып тұратын белгі. Өнімді орга- қойылатын талаптар. Cертификаттау жөнін- ника белгісімен таңбалағанда өнім құралатын дегі органға, сертификаттау саласына, серти- ауылшаруашылық шикізатының өңделген фикаттау жөніндегі органның сапа жүйе-сіне, орны, сондай-ақ органикалық ингридиент- құпиялылықты, құжаттаманы және құжат- тердің пайыздық көрсеткіші беріледі [7]. тарды бақылауды, инспекциялау рәсімін және

223 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2-сурет. ҚР СТ 3110-2017, ҚР СТ3111-2017 бойынша органикалық өндірістің сәйкестігін растау циклы

Органикалық өндіріс идеялары «Агро- Ескере кететін жайт, экспорттық ком- бизнес-2020» салалық бағдарламасында да, паниялардан алынған мәліметтерге сәйкес оның орнына келген 2017-2021 жылдарға қазақстанда шығарылған органикалық өнім- арналған агроөнеркәсіпті кешенді дамытудың дер Ресей, Украина, Германия, Польша, Мемлекеттік бағдарламасында да көрініс Нидерланды және Италия мемлекеттеріне тапқан. Атап айтқанда, осы заңның дамыту экспортталу барысында «органика» атауы- қажет нормаларының бірі: органикалық өнім мен таңбалану мақсатында халықаралық өндірісін, айналымын, сәйкестігін растауды стандарттарға сәйкестікті растаудан өтеді. реттейтін стандарттарды халықаралық стан- Төменде келтірілген 2 кестеде 2014 жылы дарттармен, талаптармен, әсіресе, Қазақстан- экспортталған органикалық өнімдердің тізімі ның өнімін импорттаушы мемлекеттердің және көлемі келтірілген. заңнамасымен баламдылығын тану[8]. 2-кесте - Халықаралық стандарттарға сәйкестікке сертификатталған Қазақстанда шығарылған органикалық өнім Дәнді дақылдар Тонна Жұмсақ бидай 14804,5 Соя 2060,8 Соя жомы 4848,6 Зығыр 2500 Тары 42 Бұршақ 300 Рапс 900 Дәрілік шөптер 300

224 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2014 жылы Қазақстанда шығарылған нан алынған нәтижелер органикалық өнімді және халықаралық стандарт талаптарына реттеу жүйесінің баламдылығын тану. Атал- сәйкестікке сертификатталған органикалық мыш канал түрлі мемлекеттердің құзыретті өнімдердің жалпы экспорттың көлемі шама- деп танылған органдарымен бекітіледі: бір мен $ 10 млн АҚШ долл. құрады[9]. мемлекеттің органикалық стандарттары им- Қазақстандық органикалық өнімдерді порттаушы мемлекеттердің стандарттарымен экспорттау импорттаушы мемлекеттерде мой- баламдылығы мойындалады. Стандарттардың ындалатын стандарт талаптарына сәйкес серти- және техникалық регламенттердің баламды- фикатталады. Осылайша органикалық өнімді лығы, әдетте, тараптардың нормативтік құжат- өндірушілер мақсатты нарыққа сәйкес сертифи- тарын салыстыру, сондай-ақ баламдылықты катталуды көздейді, яғни еуропалық нарыққа тану туралы шешімді талдау және қабылдау экспортталу үшін ЕС 834/07 ережесінің шарт- үшін, ауытқушылықтар критерийлерін әзірлеу тарына, ал солтүстік америка нарығына шығу арқылы мойындалады. үшін NOP (ұлттық органикалық бағдарлама) Көп жақты келісімдер үшін әр тараптың шарттарына сәйкестігі расталады. Сәйкестік техникалық шарттардың басқа тараптардың сертификаты өндірушілерге өз өнімдерін ше- шарттарымен салыстыру күрделі, әрі тиімсіз. телде «органикалық өнім» ретінде таңбалауға Сондықтан барлық тараптар пайдалана ала- мүмкіндік береді.Бұл жағдай, ең алдымен, тын бағалаудың негізін және ортақ рәсімді қазақстандық өндірушілерге тиімсіз. Олар тек таңдау ыңғайлы.Түрлі құқықтық жүйелердің инспекторлардың күнделікті тарифтерін ғана жағдайын бағалау үшін ортақ қорды пайдала- емес, сондай-ақ олардың шетелде тұруына бай- нуда қажеттілік бар. Нормативтік құжаттарға ланысты тасымалдау шығындарын да төлейді. жүргізілген теориялық талдау, стандарттарды, Егер де отандық органикалық өнімді өндіруші сәйкестікті бағалау рәсімдерін бірдейлендіруге қазақстандық сәйкестікті растау органы- бағытталған органикалық өндірістің кепілдік мен, импорттаушы мемлекетте баламдылығы жүйесін дамыту мен қолдауға IFOAM жасаған мойындалмаған ұлттық стандарттардың талап- құралдары қомақты әсерді тигізетіндігі көр- тарына сәйкестігіне сертификатталатын болса, сетті. IFOAM (органикалық ауылшаруашы- берілген өндірушіде келесідей мәселе шығады лығы қозғалысының халықаралық федера- – импорттаушы мемлекеттермен қазақстандық циясы) 100 мемлекеттен астам 700 ұйымды нормативтерінің баламдылықты тану деңгейі. құрайды. Халықаралық конференциялар, жиы- Осыған байланысты органикалық өндіріске лыстар және де басқа форумдардың арқасында қазақстандық стандарттардың сенімділігі ма- IFOAM жүйелерді тануды жеңілдететін құрал ңызды фактор болып табылады. COROS-ты (органикалық стандарттарға қойы- Сондай-ақ IFOAM жүргізген зерттеу латын жалпы мақсаттар мен талаптар) жасап шеберінде Қазақстанға негізінен ұзақ мерзімді шығарды. COROS, стандарттарды және тех- сақталатын органикалық өнімдері импортта- никалық регламенттердің баламдылығын тану лады. Бөлшек сауда желілерінде жаңғақ, дәнді құралы. Айта кету керек, IFOAM COROS дақылдар, кофе, шоколад, құрғақ жартылай рәсімінен өткен нормативтік құжаттарды фабрикаттар, сусындар, сироптар және т.б стандарттар тобына қосады. IFOAM стандар- сияқты өнімдер кеңінен ұсынылған.Бөлшек тар тобы баламдылық негізінде органикалық сауда желілерінің аумағында импортталған болып танылған мемлекеттік және жеке стан- органикалық өнімдердің жалпы көлемі 0,1% дарт жиынтығын құрайды және 2018 жылдың -дан аз. Дегенмен уақыт өте келе бұл көрсеткіш 1 қаңтарына 46 стандартты қамтыды [10]. органикалық өнімдерге деген тұтынушылық Сонымен қатар IFOAM стандарт тобындағы сұраныстың артуына байланысты жоғарлайды. нормативтік құжаттарды өз бірлестіктің Шетелде тұтынушылық сұраныстың өсуін, ең мүше мемлекеттеріне тануды ұсынады. Бұл алдымен, органикалық өнімдер нарығының эквиваленттің көп реттік бағалауы бойынша жағдайы туралы жылдық есептер куәлан- операциялық шығындарды азайтады. Егер де дырады.Қазақстанда органикалық өнімге де- баламдылықты тану туралы толық консенсусқа ген сұраныстың артуының дәлелі ғаламтор қол жеткізуге мүмкіндік болмаса, кейбір арқылы органикалық өнімдер саудасының ерекшеліктерді қарастыруға болады, мысалға, дамуы, мамандандырылған дүкендердің пай- белгілі материалдарды қолдануға тыйым салу. да болуы, сондай-ақ халық сауалнамалары- COROS бағалау және баламдылықты 225 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

анықтау үшін 2-кестеде көрсетілген үлгіні мүмкін. Үлгіде ұсынылған бағандар негізгі ұсынады. Төменде келтірілген кесте матрица- жиынтықты құрайды. Қажет болған жағдайда лық құралға негізделген. COROS мақсаты үлгіге қосымша бағандарды қосуға болады. бағаланатын стандарттың базалық стандарт- Бұл әрекет мақсаттарды және талаптарды пен салыстыру жолына шолу жасау. 2-кесте өзгеру жайлы қосымша пікірлерді, сондай-ақ жекелеген талаптарды салыстыруға арналған уақыттың өтуі бойынша стандарттардың не- болса да, үлгіні қайта тұжырымдалған та- месе бағалаудағы өзгерістерді қадағалауға лаптарды салыстыру үшін де бейімделуі мүмкіндік береді. 3-кесте - COROS баламдылықты бағалау және шешімді қабылдау бойынша үлгі Базалық Оценка стандарттың - баламды тарауы - баламды емес - мақсаттар, Бағаланатын -қосымша -тараудың атауы стандарт - сәйкес тараудың Базалық -тармақша Базалық Бағаланатын болмауы Комиссия стандарт - негізгі талаптар стандарттың стандарттың - шешілмеді мүшесінің пункттері -қосымша мазмұнына пунктері пікірі Заңнамалық сәйкес мәтін Б С (тараптардың Б Қ Ш жауапкершілігі Е ТБ және т.с.с.) Көрсетілген Нақты мақсаттар Био Бағаланатын талаптарға алуан түрлілікті стандартпен қойылған қорғау және салыстыру бағаларға арттыру негіздеме 2. Нақты Тараудың Бағаланатын талаптарға атауы стандартпен қойылған Органикалық салыстыру бағаларға эко жүйе негіздеме 2.1 Нақты Тармақшалар: Бағаланатын талаптарға Экожүйені стандартпен қойылған басқару салыстыру бағаларға негіздеме 2.1.1 Негізгі та- лаптар: Нақты Өндірушілер Бағаланатын талаптарға топырақты стандартпен қойылған жақсарту мен салыстыру бағаларға сақтау бойын- негіздеме ша шараларды қолданады Бағаланатын стандартта бар қосымша талап- тар Талаптардың Бағаланатын стандарт талаптары немесе басқа да баламдылық нормативтік, заңнамалық құжаттар Базалық құжат бағасының талаптарына баламды болып табылады ма? негіздемесі Зерттеу нәтижелері және талдау Экспорталатын қазақстандық органика- ның тізіміндегі стандарттарға немесе регла- лық өнімнің көлемін арттыру және саудадағы менттерге баламдылығын тану қажет. Ұлттық техникалық кедергілерді төмендету үшін ұлт- стандарттардың баламдылығының мойында- тық стандарттардың IFOAM Стандарт тобы- лу нәтижесінде IFOAM Стандарт тобының 226 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

тізіміне кіру, нормативтік құжаттардың тануға мүдделі мемлекеттер өз заңнамаларын үздіксіз жетілуіне мүмкіндік береді. Өйткені және нормативтік құжаттары Қазақстан IFOAM нормалары периодикалық түрде заңнамасына және нормативтік құжаттарына IFOAM халықаралық кеңесімен қарастырылып баламдылығы сәйкес келетіндігін дәлелдейтін отырады. Ішкі тұтынушыларды жалған ақ- құжаттарды ұсынуға міндетті. Баламдылықты параттан, ал ауылшаруашылық нарықты – бағалау барысында Codex Alimentarius әдісте- фальсификатталған органикалық өнімнен мелік нұсқаулықтарды, сондай-ақ COROS қорғау, сондай-ақ таңбалауды алаяқтық қол- баламдылықты бағалауды қамтамасыз ету дануды болдырмау мақсатында елімізде механизмін қолдануды ескерген жөн. Балам- Қазақстан нормативтік құжаттарына баламды- дылығы мойындалған мемлекеттерден им- лығы мойындалған мемлекеттердің тізілімін портталатын өнімдер сәйкестікті расталғанын бекіту қажет. Мемлекеттік баламдылық куәландыратын, құзіретті органмен берілген, тізіліміне енуге мүдделі мемлекеттердің Қазақстан органикалық өнімнің қойылатын нормативтік құжаттарына баламдылықты талаптарына баламдылығы мойындалған бағалау жөніндегі жұмыстарды жүргізетін талаптарға сәйкестікті куәландыратын серти- сараптамалық топ құру қажет. Баламдылықты фикатпен сүйемелдену керек.

Қорытынды Ұлттық нормативтік құжаттардың IFO- органикалық стандарттарды әзірлеушілер ха- AM стандарттар тобы тізіліміне ену стандарт- лықаралық қоғамдастықтың мүшесі болуға, тар немесе техникалық регламенттерге тәуелсіз дүние жүзіндегі органикалық стандарттарды бағаны алуға, стандарттың және уәкілетті жетілдіруге бағытталған IFOAM жұмысына органдардың халықаралық беделін көбейтуге, қатыса алуға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1 Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі N 301 Заңы 2 Международная федерация движений экологического сельского хозяйства IFOAM [Электрон. ресурс],-год.-URL:https://test.org.ua/usefulinfo/food/info/63 3 Зеджианг Жу. Текущее состояние и тенденции развития органического селского хозяй- ства в мире и Азии//Развитие органического сельского хозяйства в центральной Азии: Материа- лы международной конференции, Ташкент, Узбекистан,2018.- Б.4-18 4 Морджера Э., Буллон Каро К., Марин Дюран Г. Органическое сельское хозяйствоиправо.- Рим:Продовольственная и сельскохозяйственная организация объединенных наций, 2015. – б.2 5 Тимур Савин, Актуальность разработки стандартов. Госстандарт, 3 (69), 2017.-Б.30-33. 6 Бердибек К.Б., Системные проблемы, препятствующие развитию органического про- изводства в Казахстане[Электрон.ресурс], URL:http://www.kazakh-zerno.kz/novosti/agrarnye- novosti-kazakhstana/244659-sistemnye-problemy-prepyatstvuyushchie-razvitiyu-organicheskogo- proizvodstva-v-kazakhstane (02.05.2018) 7 ҚР СТ 3109-2017. Органикалық өнім. Органикалық өнім сәйкестігінің ұлттық белгісі. Органикалық өнімді таңбалауға техникалық талаптар және оның тәртібі. 8 Григорук В.В., Казахстан-органик: медленно и неуверенно. [Электрон.ресурс],URL:https:// kazakh-zerno.kz/novosti/populyarnye-novosti/244895-kazakhstan-organik-medlenno-i-neuverenno (14.05.2018) 9 Григорук В.В., Климов Е.В., Муминджанова Х. Развитие органического сельского хо- зяйства в мире и Казахстане.-Анкара: Продовольственная и сельскохозяйственная организация объединенных наций, 2016.-С.75 10 IFOAMОрганикалық стандарттар тобы. [Электрон.ресурс],URL:https://www.ifoam.bio/ sites/default/files/familyframe_web_0.pdf

227 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

References

1 Zakon Respubliki Kazahstan ot 21 iyulya 2007 goda № 301-III «O bezopasnosti pishchevoi produkcii» 2 Mezhdunarodnaya federaciya dvizhenii ehkologicheskogo sel'skogo hozyaistva IFOAM [Elektron. resurs],-2018- URL:https://test.org.ua/usefulinfo/food/info/63 3 Zedzhiang ZHu. Tekushchee sostoyanie i tendencii razvitiya organicheskogo selskogo hozyaistva v mire i Azii//Razvitie organicheskogo sel'skogo hozyaistva v central'noi Azii: Materialy mezhdunarodnoi konferencii, Tashkent, Uzbekistan,2018.- B.4-18 4 Mordzhera EH.,BullonKaro K., Marin Dyuran G. Organicheskoe sel'skoe hozyaistvo i pravo.- Rim: Prodovol'stvennaya i sel'skohozyajstvennaya organizaciya ob"edinennyh nacii, 2015. – 2 b. 5 Timur Savin, Aktual'nost' razrabotki standartov. Gosstandart, 3 (69), 2017 zhyl, 30-33 bet. 6 Berdibek K.B., Sistemnye problemy, prepyatstvuyushchie razvitiyu organicheskogo proizvodstva v Kazahstane [EHlektron. resurs], URL:http://www.kazakh-zerno.kz/novosti/agrarnye- novosti-kazakhstana/244659-sistemnye-problemy-prepyatstvuyushchie-razvitiyu-organicheskogo- proizvodstva-v-kazakhstane (02.05.2018) 7 ST RK 3109-2017. Produkciya organicheskaya. Najional'nyi znak sootvetstviya organicheskoi produkcii. Tekhnicheskie trebovaniya i poryadok markirovaniya organicheskoi produkcii 8 Grigoruk V.V., Kazahstan-organik: medlenno i neuverenno. [EHlektron. resurs], https:// kazakh-zerno.kz/novosti/populyarnye-novosti/244895-kazakhstan-organik-medlenno-i-neuverenno (14.05.2018) 9 Grigoruk V.V., Klimov E.V., Mumindzhanova H. Razvitie organicheskogo sel'skogo hozyajstva v mire i Kazahstane.-Ankara: Prodovol'stvennayai sel'skohozyaistvennaya organizaciya ob"edinennyhnacii, 2016.-75 s. 10 Semeistvo Organicheskih standartov IFOAM . [EHlektron. resurs], URL: https://www.ifoam. bio/sites/default/files/familyframe_web_0.pdf10

ОСНОВЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ПРИЗНАНИЯ ЭКВИВАЛЕНТНОСТИ НОРМАТИВНО-ТЕХНИЧЕСКОЙ ДОКУМЕНТАЦИИ В ОБЛАСТИ РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРОИЗВОДСТВА ОРГАНИЧЕСКОЙ ПРОДУКЦИИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Абсеитов Е.Т., к.т.н. Ермаханова Ф.Р.,к.т.н. Алина А.Ж., магистр Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева, ул.Кажымукана 13 г.Нур-Султан, 010008, Казахстан, [email protected]

Резюме В Казахстане за последние несколько лет направление органических продуктов стреми- тельно растет. Так по данным ФАО (Продовольственная и сельскохозяйственная организация), в стране сертифицировано на соответствие международным стандартам около 300 тыс. га сель- скохозяйственных земель, 29 производителей и 19 перерабатывающих компаний. Рост производ- ства органической сельскохозяйственной продукции в Казахстане и торговля ею сопровожда- ется активизацией национального законотворчества, направленного на выработку требовании к органическому сельскому хозяйству и на создание организационной и методической основы сертификации. Национальные органические стандарты и технические регламенты, как правило, разрабатываются и принимаются с учетом национальных или региональных условий. В связи с глобальным разнообразием национальных географических и агрономических условий, культур и уровней развития, различия в технических условиях и стандартах органического производства и переработки часто оправданы и могут быть приняты. В то же время разнообразие нормативной документации часто затрудняет передвижения органической продукции. Признание эквивалент- ности, то есть признание того, что различные стандарты или технические регламенты могут спо- 228 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

собствовать достижению общих целей, является широко применимым в международных торго- вых соглашениях. В связи с актуальностью признания эквивалентности национальных органических стан- дартов с международными требованиями и нормами, рассмотрены показатели органического рынка, проведен анализ нормативно-технической базы в сфере органического производства в Ре- спублике Казахстан, приведены потенциальные механизмы, обеспечивающие эквивалентность и взаимное признание. Цель исследования привести предложения по проведеню признания и оценки эквивалентности нормативно-технической документации регулирующей органическое производство. Ключевые слова: органическое сельское хозяйство, подтверждение соответствия, нацио- нальный стандарт, признание эквивалентности, оценка эквивалентности

BASES OF IMPROVING THE RECOGNITION OF THE EQUIVALENCE OF NORMATIVE AND TECHNICAL DOCUMENTATION IN THE AREA OF REGULATING THE PRODUCTION OF ORGANIC PRODUCTS OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

E.N.Abseitov,сandidate of Technical Sciences F.R.Ermahanova, candidate of Technical Sciences, A.ZH.Alina,master L.N. Gumilev Eurasian National University, 13, Kazhimukan St. Nur-Sultan, 010008, Kazakhstan, [email protected]

Summary In Kazakhstan the direction of organic products is growing rapidly.According to FAO, about 300 thousand hectares, 29 producers and 19 processing companies were certified in compliance with international standards.The growth of organic market in Kazakhstan is accompanied by the intensification of national lawmaking aimed at developing the demand for organic agriculture, creating an organizational, methodological basis. Documentation is developed and adopted taking into account national or regional conditions.Due to the global diversity of national geographical, agronomic, differences in technical conditions, standards of organic production, processing are justified and can be accepted. However, the diversity of regulatory documentation often hinders the movement of organic products.The recognition of equivalence- the recognition that different standards can contribute to the achievement of common goals, is applicable in international trade. Due to the urgency of the recognition of the equivalence of national standards with international requirements, the indicators of the organic market were reviewed, an analysis of the regulatory and technical basis in the sphere of organic production inKazakhstan was conducted, and potential mechanisms providing equivalence and mutual recognition were presented.The purpose of the study is to bring proposals for the recognition and assessment of the equivalence. Keywords: organic agriculture, conformity assessment, national standard, recognition of equivalence, equivalence assessment

229 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

UDC 621.311.17:621.313

EXPERIMENTAL STUDIES OF A DEVELOPED METHOD FOR DETERMINING THE INSULATION PARAMETERS IN A NETWORK WITH ISOLATED NEUTRAL VOLTAGE UP TO 1000 V

Fedorova S.V.1,Candidate of Technical Sciences Utegulov B.B.2,Doctor of Technical Sciences, Professor Utegulov A.B.2,Candidate of Technical Sciences Koshkin I.V.3,Candidate of Technical Sciences Kurabayev I.K.2 Master of Technical Sciences 1TU Ural Mining Metallurgical Company, Uspensky avenue, 3 Verkhnyaya Pyshma, Russia 2S. Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected] 3Kostanay State University A.Baitursynov Kostanay, Republic of Kazakhstan

Annotation The article conducted experimental studies of the developed method for determining insulation parameters in an asymmetric network with a voltage of up to 1000 V for mining enterprises, based on measuring the magnitudes of the linear voltage modules, the phase angle between the phase voltage vector relative to earth and the phase phase linear vector larger than the measured phase voltage relative to earth, as well as the voltage of the phase relative to earth, which has a minimum value before and after connecting the capacitive additional conductivity between the electrical phases network and earth. Experimental studies have shown that the developed method for determining insulation parameters has a satisfactory accuracy, simplicity and safety of work in electrical installations during operation of electrical installations with voltage up to 1000 V. Key words: current, voltage, neutral, insulation, network.

Introduction One of the main factors reducing the conductivities in an asymmetric electrical network efficiency of mining machines and complexes with an insulated neutral voltage of up to 1000 V. is damage to the insulation of the phase relative It should be noted that the active to the ground. Since the reliability of network conductivity reducing the level of insulation in a operation and electrical equipment is associated network with an insulated neutral voltage of up with insulation damage in electrical installations to 1000 V of mining enterprises characterizes the with a voltage of up to 1000 V, therefore, the magnitude of the leakage current to earth, as well issues of personnel electrical safety are also open. as the magnitude of the touch voltage when the It should be particularly noted that when operating insulation is damaged. Therefore, in the practice personnel on mining machines and complexes of electrical installations, it is necessary to know there is a lethal electric shock. [1 – 8]. the amount of active conductivity that reduces In three-phase electrical networks with the level of insulation in one of the phases of the voltage up to 1000 V, there is a lack of phase electrical network relative to the ground. Where by voltage symmetry. Asymmetry in low voltage the magnitude of the active conductivity reducing networks is formed by two factors: asymmetric the isolation level of one of the phases in the load on the phases of the electrical network; if the network relative to the earth, the development of insulation is damaged, any phase relative to the organizational and technical measures to improve ground. electrical safety in networks with voltage up to The insulation condition is characterized 1000 V of mining enterprises is being made [1]. by its active conductivity reducing the level of Capacitive conductivity characterizes the insulation in the network, as well as capacitive, network capacity, that is, the number of connected full and active component of the insulation electrical receivers, and the length of air and 230 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019 cable lines. Therefore, in the practice of operating person electric shock in a network with voltage up electrical installations, it is necessary to know the to 1000 V for mining machines and complexes is capacitive conductivity of the insulation of the relevant. phases of the electrical network relative to the Based of the obtained results of determining ground. the insulation parameters of the electrical network Full conductivity reduces the level of phases relative to the earth, organizational and insulation in a network with an insulated neutral technical measures are being developed that voltage of up to 1000 V of mining enterprises, increase the reliability of the internal power supply which characterizes the magnitude of the leakage system of enterprises and ensure the growth of current to earth, as well as the magnitude of the electrical safety during operation of electrical touch voltage when the insulation is damaged. installations with voltage up to and above 1000 V. Therefore, in the practice of operating electrical The developed method for determining installations, it is necessary to know the value the insulation parameters and the conductivity of the total conductivity reducing the level of value, which reduces the isolation level of any insulation in one of the phases of the electrical phase relative to the ground, should be necessarily network relative to the ground. investigated for validity. The developed method The active conductivity of the electrical for determining insulation parameters in three- network insulation characterizes the insulating phase asymmetrical networks with voltage up to properties of the dielectric. Therefore, in the 1000 V is based on measuring the magnitudes practice of electrical installations, it is necessary of the modules of linear voltage, phase voltage to know the active conductivity of the insulation relative to earth, and phase angle between line of the phases of the electrical network relative to voltage vectors and phase voltage relative to the ground. earth, before and after connecting additional To ensure the growth of electrical safety, active conductivity between one of the phases of it is necessary to know the state of insulation electrical and ground. of electrical installations under operating Based on measured values of linear voltage voltage. To do this need to develop methods for modules – Uл, voltage phase to earth –Uф and Uф1 determining the active conductivity that reduces , and phase angle between line voltage and phase the level of insulation in the network, as well as voltage vectors relative to earth – α and α1, before the capacitive, full and active component of the and after connecting capacitive extra conductivity insulation in a three-phase asymmetrical electrical b0 between the phases of the electrical installation network with an insulated neutral voltage of up to and the ground, as well as taking into account 1000 V. will allow to choose the right strategy for the magnitude of the capacitive additional the development of organizational and technical conductivity, the active conductivity is determined measures to improve electrical safety in networks g0, reducing the level of isolation between one apryazheniem to 1000 mining enterprises. of the phases of the electrical network and the In the practice of operating mining machines ground, capacitive, full and active conductance and complexes, there are no effective ways to of isolation of the network relative to the earth monitor the insulation condition, protect a person according to mathematical dependencies: from electric shock in a network with voltage up - active conductivity, reducing the level to 1000 V. Consequently, develop methods for of insulation between one of the phases of the monitoring insulation condition, protect from a electrical network and the ground

(U22−− 3U 3, 46 UU sinαα )(U22− 3U − 3, 46 UU sin ) = Λ ΦΟ Λ ΦΟ Λ ΦΟ1 Λ ΦΟ11 gΟΟ22 b (UΛ−− 3U ΦΟ 3,46 UUΛ ΦΟ sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ11 sin ) − UΛ  22 (1) −−(UΛ 3U ΦΟ1 − 3,46 UUΛ ΦΟ11 sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ sin )

231 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

- total network insulation

2 2 0,5 (UΛ−− 3U ΦΟ 3, 46 UUΛ ΦΟ sinα ) × UΦΟ  ×−22 − α (UΛ 3U ΦΟ1 3, 46 UUΛ ΦΟ11 sin ) (2) yb= o (U22−− 3U 3,46 UU sinαα )(U− 1,73U sin ) − U Λ ΦΟ Λ ΦΟ Λ ΦΟ11 Λ 22 −−(UΛ 3U ΦΟ1 − 3,46 UUΛ ΦΟ11 sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ sin )

- capacitive conductance insulation network (U22−− 3U 3,46 UU sinαα )(U− 1,73U sin ) = Λ ΦΟ1 Λ ΦΟ11Λ ΦΟ b 22 bo (3) (UΛ−− 3U ΦΟ 3,46 UUΛ ΦΟ sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ11 sin ) − 22 −−(UΛ 3U ΦΟ1 − 3,46 UUΛ ΦΟ11 sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ sin ) - active conduction insulation network

22 1,73UUΛ ΦΟ sinαα (UΛ−− 3U ΦΟ1 3,46 UUΛ ΦΟ11 sin ) g = bo (U22−− 3U 3,46 UU sinαα )(U− 1,73U sin ) − U Λ ΦΟ Λ ΦΟ Λ ΦΟ11 (4) Λ 22 −−(UΛ 3U ΦΟ1 − 3,46 UUΛ ΦΟ11 sinαα )(UΛ − 1,73UΦΟ sin )

For practical purposes, it is necessary to take measuring the magnitude of the total fault current into account the error analysis, where limits are set to earth by directly connecting the electrical for changing the ratio of voltages from the value installation phase to earth. of capacitive additional conductivity, to conduct Based on measurements of the magnitude experimental studies of the developed method for of the modulus of the phase voltage relative to comparison with the classical ammeter-voltmeter earth Uф and Uфо before and after connecting the method, developed in detail by Professor L.V. active additional conductivity and measuring the Gladilin. magnitude of the modulus of the single-phase

Determination of insulation parameters earth-fault current – I o , and also taking into account by the ammeter-voltmeter method consists in the magnitude of the active additional conductivity measuring the magnitude of the voltage module go, insulation parameters are determined by the of the phase relative to the earth before and after formulas: connecting active additional conductivity and - total network insulation y= IU−1 O Φ (5) - total network insulation conductance y= IU−1 ∑O ΦΟ (6) - active conduction of network insulation 222− 1 (7) g=0,5( yygg∑ −−1 )2 o – - capacitive conductivity of network insulation 2 2 0,5 byg=() − (8)

–Experimental studies were carried out in laboratory conditions of a distribution network with voltage up to 1000 V according to the circuit diagram Figure 1.

232 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Figure 1 – Electrical schematic study of the developed method for determining insulation parameters in a network with insulated neutral voltage up to 1000 V with damaged insulation between one of the network phases and ground The electrical schematic study of the network and the ground; - b – capacitive additional conductivity developed method for determining insulation O parameters in a network with insulated neutral connected between the phases of the electrical voltage up to 1000 V with damaged insulation network and the ground; between one of the network phases and the ground, - РА – Ammeter measuring: leakage current shown in Figure 15, contains: flowing through active additional conductivity, - investigated three-phase electric network reducing the insulation level of phase A relative to with insulated neutral, with phases A, B and C; the ground when it is switched by the QF2 switch - PV1 voltmeter, measuring the magnitude disconnector, the value of the current of the RPA of the linear voltage modulus; when shunting active additional conductivity, - PV2 voltmeter, which measures the reducing the insulation level of phase A relative magnitude of the voltage module of the phase A to the ground. relative to the ground, provided that during the For measuring the values of current and phase A of the electrical network there is a damage voltage modules, devices of type Э-515 with an to the insulation between it and the ground; accuracy class of 0,5 and with current measurement - measuring device PV3, measuring the limits I= 0 ÷ 5 А, voltages U= 0 ÷ 500 V are used. phase angle between the voltage vector of phase Resistance type PE-200 with nominal A relative to the earth and the vector of linear value = 1000 Оm was used as an active additional voltage; conduction. Capacitors of the KBGS-MP type with - capacitive conductance insulation network a capacitance of 0.5 μF, were used as capacitive additional conductivity, Uн=1000B . bA, bB, bC; - active conductance isolation network b , The study of the developed method for A validity in comparison with the method of bB, bC; - QF1 – a switch disconnecting the capaci- ammeter-voltmeter is carried out according to the tive additional conductivity between the phases of following program. the electrical network and the ground; 1. 3 load switches QF1, QF2 and QF3 are - QF2 – a switch disconnecting the conduc- selected. tion, reducing the level of insulation between the 2. Testing is performed on the working phase A of the electrical network and the ground; capacity of the selected load switches. - QF3 – a disconnect switch that shunts the 3. After checking them for operability of the conductivity and reduces the level of insulation load switches QF1, QF2 and QF3, work is being between the phase A of the electrical network and done to prepare additional capacitive connection the ground; circuits – and active – conductivities. 4. A load switch QF1 is connected to phases - gO – active additional conductivity, redu- cing the level of insulation between phase A of the A, B and C of the electrical network and additional 233 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 capacitive conductivity is connected for switching the ammeter RA, and the work on measuring between the outgoing contacts of the load switch according to item 8 is carried out. and ground bO. 10.After making the work under paragraph 5.Active additional conduction is connected 9, the QF3 load switch is disconnected and thus to the phases A of the load break switch QF2, the active additional conductivity gO is connected which reduces the insulation resistance between between the mains phase and the ground. A this phase and the ground –gO which is shunted by measurement is made of the amount of current a QF3 load switch and between capacitive extra flowing through the active additional conductivity conductivity –bO and the earth is connected to the with an RA ammeter, and also the work is carried ammeter РА. out to carry out the measurements in accordance 6. After connecting the breakers QF1, QF2 with clause 8. and QF3 to the electrical network and, accordingly, 11.After the work made under paragraph connecting them to additional capacitive –bO and 10, the QF1 load switch is connected between active –gO conductors with an ammeter in series the mains phases and the ground of the additional connection of active additional conductivity of conductivity vessel. A measurement is made of the circuit, connect measuring instruments PV1, the amount of current flowing through the active PV2 and PV3, measuring the magnitudes of the additional conductivity with an RA ammeter, modules of linear voltage, phase voltage relative to and also the work is carried out to carry out the earth, and the phase angle between phase voltage measurements in accordance with clause 8. vector relative to earth and line voltage vector. 12. After work under paragraph 11, the load 7.After work on points 6, the values of break switches QF1 and QF2 are disconnected. measuring instruments are connected, which are With a time interval of 0.5 hours, work on connected for experimental research. items 8 ÷ 12is alternately made. After work with 8.After the work on paragraph 7, the a time interval of 0.5 hours and the number of QF2 switch disconnects the active additional measurements n = 8, the production scheme of the conductivity, which reduces the isolation level research of the developed method for determining between the phase A of the network and the ground, insulation parameters in an asymmetric network and the current flowing through this conductivity with an insulated neutral voltage of up to 1000 is recorded, the ammeter PA, voltmeters PV1 V is dismantled at the OEB1-C-R26.08.2005 and PV2 measure the values of the linear voltage laboratory complex “Electrical Safety Basics”. modules voltage phase relative to the earth, and The results of experimental studies to the measuring device PV3 recorded the phase compare the developed method with the classical angle between the phase voltage vectors relative method of ammeter-voltmeter are recorded in to the earth and the line voltage. Tables 1 and 2. 9.After carrying out the work on paragraph To prove the reliability, according to the 8, the active additional conductivity is shunting estimation of the errors stated in [9-11], it is between the mains phase and the ground with the necessary to make at least four measurements. QF3 load switch. The current measured without In this case, we take eight measurements with an active additional conductivity is registered by interval between measurements of 0.5 hours. Table 1 - The results of determining the insulation parameters according to the method of ammeter-voltmeter Number of measurements Insulation parameters 1 2 3 4 5 6 7 8 Total network insulation y х 10-3, S. 0,80 0,75 0,75 0,72 0,75 0,68 0,71 0,86 Capacitive conductivity of network insulation 0,68 0,77 0,83 0,48 0,69 0,58 0,75 0,62 b х10-3, S. Active conduction of network insulation g х 0,32 0,21 0,34 0,32 0,37 0,28 0,49 0,27 10-3, S.

234 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Table 2 - The results of determining the insulation parameters of the developed method Number of measurements Insulation parameters 1 2 3 4 5 6 7 8 Total network insulation y х 10-3, S. 0,84 0,69 0,75 0,71 0,85 0,88 0,83 0,75 Capacitive conductivity of network insulation 0,68 0,77 0,71 0,65 0,87 0,73 0,91 0,65 b х10-3, S. Active conduction of network insulation g х 0,25 0,32 0,32 0,35 0,25 0,37 0,36 0,35 10-3, S.

To compare the results of the developed method and the ammeter-voltmeter method, the error is estimated using the following calculation algorithm [9 – 11]: 1.The average values of the studied parameters are determined.

n −1 (9) X= ∑ Xni i=1

2. According to the mathematical dependence, the standard deviations of a single result are determined for n = 8 dimensions of the parameter under study.

n 0,5 −12 (10) σ =∑ Xnii − X i=1 3. Determine the rms error of a single result of the parameter under study.

0,5 = −2 +− 2 +− 2 ++−21 −− (11) Snn{( XX123 ) ( XX ) ( XX ) ... ( XX ) ( n 1) }

Based on theoretical studies of the error cl. accuracy 1.0, when using measuring devices analysis of the developed method, we determine with cl. accuracy 0.5 errors of the required values the values of α, the confidence probability for the do not exceed 5%. confidence interval, expressed in fractions of the Since the confidence probability should root-mean-square error ε. be equal to α=0.9÷0.95 according to the recom- According to the relative mean square error mendation set out in [9 - 11], for our case with the of the developed method for determining the value of ε= 5% we take α = 0.95, which confirms unknown quantities, random relative errors do not the accuracy of the error estimate analysis develo- exceed 10% when using measuring devices with ped method. 4. The absolute error in determining the desired quantity is expressed by the mathematical dependence: −0,5 (12) ∆=X tαnn Sn

where for the value of α = 0.95 with n = 8 we take the Student coefficient tαn (according to table 2 [9 - 11]), which is equal to 2.4. 5. The relative error of the compared methods for determining the insulation parameters of the phases of the electrical network relative to the earth is calculated by the formula:

−1 (13) ∆X* =∆⋅ XX ⋅100 % The results of the experimental studies in comparison with the method of an ammeter- presented in Tables 1 and 2 were processed by voltmeter. The results are summarized in Table 3. the above algorithm and made it possible to As a result of visual comparison of the obtain probabilistic statistical characteristics for characteristics of the electrical network insulation estimating the error of the developed method parameters, summarized in the table, it can be 235 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 said that the developed method for determining errors of determining the insulation parameters insulation parameters and conductivity values, of electrical networks developed method and the reducing the isolation level of any phase relative to method of ammeter-voltmeter practic cally not the earth, has satisfactory accuracy, since the rms different. errors of single measurements and relative rms Table 3 - Probabilistic-statistical characteristics of the electrical network insulation parameters , S , ΔX, ΔX , Method of measurement Parameters X n * 10-3 S 10-3 S 10-3 S % y 0,743 0,042 0,040 2,2 According to the method b 0,775 0,037 0,032 3,5 of ammeter-voltmeter g 0,300 0,010 0,079 2,4 y 0,804 0,006 0,007 0,4 According to the b 0,745 0,005 0,005 0,3 developed method g 0,300 0,003 0,004 0,8 Analysis of the above measurement errors Contract No. 242 dated March 17, 2018. S. leads to the conclusion that the developed method Seifullin Kazakh Agrotechnical University for determining insulation parameters can be used with the Ministry of Education and Science along with the method of an ammeter-voltmeter. of the Republic of Kazakhstan for project No. The proposed method with sufficient safety during АА05132692 “Development of innovative techno- operation can be recommended for implementation logies for increasing the power supply efficiency in production. to electrical consumers with voltage up to 1000 V The work was made in accordance with of mining enterprises”.

Conclusions In view of the above said that the compa- a satisfactory accuracy, since the root-mean- rative characteristics of the electrical network square errors of single measurements and the insulation parameters obtained as a result of the relative root-mean-square errors of determining experiment showed that the developed method the insulation parameters of electric networks for determining the insulation parameters has Voltmeter is almost the same.

References

1 Electrical safety in the mining industry (rus) // L.V. Gladilin, V.I. Shutskiy, Yu.G. Batsezhev, N.I. Chebotayev. – М.: Nedra, 1977. – 327 p. 2 Electrical safety in open pit mining (rus) // Ed. By V.I. Shutscogo; V.I. Shutskiy, A.M. Mavtitsyn, A.I. Sidorov, Yu.V. Sitchikhin. – М.: Nedra, 1983. – 192 p. 3 Yagudayev B.M., Shishkin N.F., Nazarov V.V. Protection against electrical damage in the mining industry (rus). – М.: Nedra, 1982. – 152 с. 4 Utegulov B.B. The method of determining the insulation parameters in three-phase electrical networks with isolated neutral with voltages up to and above 1000 V. International Conference on New Energy and Future Energy System. Beijing. China. 2016. 5 Utegulov B. B., Utegulov A. B., Begentayev M. M., Begentayev B. M., Uakhitova A. B., Zhumazhanov N., Zhakipov N. B. Method for determining parameters of isolation network voltage up to 1000 V in mining enterprises, Paper presented at the IASTED International Conference on “Power and Energy Systems and Applications (PESA)”, Pittsburgh, USA, 2011. — P. 50 – 53. 6 SimPowerSystems User’s Guide COPYRIGHT 1998 – 2003 TransEnergie Technologies Inc., under sublicense from Hydro-Québec, and The MathWorks, Inc. 7 Utegulov B.B. Analysis of the error of the developed method of determination the active conductivity reducing the insulation level between one phase of the network and ground, and insulation parameters in a non-symmetric network with isolated neutral with voltage above 1000 V. IOP Conference: Materials Science and Engineering 313 (2018) 012015. 2018. Scopus.

236 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

8 Utegulov B.B. Method for determining the zero-sequence voltage in a three-phase electrical network with isolated neutral. – Science Review. – Volume №1. – Technical sciences. – S. Seifullin KATU. – Astana, 2018. 9 Zaidel A.N. Elementary estimates of measurement errors. (rus) – 3rd ed., revised and enlarged. – L.: Nauka (Science), 1968. – 97 p. 10 Korn G.A., Korn Т.М. Math Manual for Scientists and Engineers (rus), Moscow, Nauka (Science), 1974, 832 p. 11 Ryzhov P.A. Mathematical statistics in mining (rus). Study guide for universities, Moscow, Vyshaya shkola (Higher School), 1973, 284 p.

1000 В-ГЕ ДЕЙІНГІ ИЗОЛЯЦИЯЛАНБАҒАН БЕЙТАРАПТЫҚ КЕРНЕУІ БАР ЖЕЛІДЕГІ ИЗОЛЯЦИЯ ПАРАМЕТРЛЕРІН АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН ДАМЫҒАН ӘДІСТІ ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ

С.В. Федорова1, т. ғ. к. Б.Б. Өтеғұлов2, т.ғ. д., профессор А.Б. Өтеғұлов2, т. ғ. к. И.В. Кошкин3, т. ғ. к. И.К. Курабаев2, магистрант 1Орал кен-металлургия компаниясы Техникалық университеті, Успенский даңғылы, 3 Верхняя Пышма қ.,Рессей 2С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected] 3А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Түйін Тау-кен кәсіпорындарында кернеуі 1000 В дейінгі асимметриялық желілерде оқшаулау параметрлерін анықтау әдістемесін эксперименттік зерттеу жүргізілді, әдіс сызықтық кернеулі модульдердің шамаларын, фазалық кернеу арасындағы вектордың фазалық бұрышын және өлшенген кернеуден жоғары фазалық кернеу векторын өлшеуге негізделген жерге қатысты фазаға, сондай-ақ жерге қатысты кернеу фазасына, сыйымдылықты қосымша қосудың алдындағы және кейінгі ең аз мәні бар электр желісінің фазалардың және жерге арасындағы екінші өткізгіштік. Эксперименттік зерттеулер көрсеткендей, оқшаулау параметрлерін анықтау әдістемесі 1000 В дейінгі кернеумен электр қондырғыларын пайдалану кезінде электр қондырғыларында жұмыс істеудің қанағаттанарлық дәлдігі, қарапайымдылығы және қауіпсіздігі. Кілттік сөздер: ток, кернеу, бейтарап, оқшаулау, желі.

237 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ РАЗРАБОТАННОГО МЕТОДА ОПРЕДЕЛЕНИЯ ПАРАМЕТРОВ ИЗОЛЯЦИИ В СЕТИ С ИЗОЛИРОВАННОЙ НЕЙТРАЛЬЮ НАПРЯЖЕНИЕМ ДО 1000 В

Федорова С.В.1, к.т.н. Утегулов Б.Б.2, д. т.н., профессор Утегулов A.Б.2, к.т.н. Кошкин И.В.3, к.т.н. Курабаев И.К.2, магистрант 1Технический университет, Уральская горно-металлургическая компания, пр. Успенский, 3 г.Верхняя Пышма, Россия 2Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина, пр.Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 3Костанайский государственный университет имени А. Байтурсынова

Резюме В работе проведены экспериментальные исследования разработанного метода определе- ния параметров изоляции в несимметричной сети напряжением до 1000 В для горных предпри- ятий, основанный на измерении величин модулей линейного напряжения, угла сдвига фаз между вектором напряжения фазы относительно земли и вектором линейного напряжения фазы, кото- рая больше по величине измеряемого напряжения фазы относительно земли, а также напряжения фазы относительно земли которое имеет минимальное значение до и после подключения емкост- ной дополнительной проводимости между фазами электрической сети и землей. Эксперимен- тальные исследования показало, что разработанный метод определения параметров изоляции обладает удовлетворительной точностью, простотой и безопасностью работ в электроустановках при эксплуатации электроустановок напряжением до 1000 В. Ключевые слова: ток, напряжение, нейтраль, изоляция, сеть.

238 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ӘОЖ: 550.8.05+004.94

ДОБЕШИ ВЕЙВЛЕТI АРҚЫЛЫ СИГНАЛДАРДЫ ЦИФРЛЫҚ ӨҢДЕУ

А.Р. Байдалина1 С.А. Боранбаев2 1С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Жеңіс даңғылы, 62 Нұр-Сұлтан қ.,010011, Қазақстан, [email protected] 2Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Пушкин көшесі, 11 Нұр-Сұлтан қ., 010008, Қазақстан, boranbevsа@mail.ru

Аннотация Ғылыми жұмыста электромагниттік сигналды Добеши вейвлетінің базасы арқылы жіктеп, сигналдағы шудың деңгейін анықтап, вейвлеттің анықтаушы коэффициенттерін сүзгілеу арқылы жоғарғы жиіліктегі деректердің үлесін төмендету жолымен, бастапқы сигналды шудан тазарту қарастырылған. Вейвлет технология арқылы цифрлық сигналдағы шуды азайту немесе жою әдістерінің бірі сигналды Добеши вейвлеті арқылы жоғарғы және төменгі жиіліктерге жіктеп, Штейн шар- тын қолданып, программалық басқарылатын деңгейлік өңдеу (трешолдинг). Сигналды шудан тазарту алгоритмдерінің сұлбасы мен формулалары толық жазылған. Деңгейлік өңдеудің әртүрлі әдістері көрсетілген. Добеши вейвлеті арқылы жер қабатын зерттеуде қолданылатын георадиолокациялық сигналдарды шудан тазарту жұмысы, бастапқы шулы сигнал мен вейвлет арқылы тазартылған сигналдардың графиктері мен спектрлерінің суреттері арқылы көрсетілген. Кілттік сөздер: Добеши вейвлеті, цифрлық сигнал, сигнал спектрі, сигналды шудан та- зарту, жылдам Фурье түрлендіруі, пирамидалық алгоритм, трешолдинг, Штейн шарты, георади- олокация. Кіріспе Қазіргі уақытта ғылыми зерттеулерде дар мен функцияларды талдау және өңдеу. вейвлет түрлендіру деректерді алдын ала өңдеу Георадиолокациялық деректерді өңдеудің мен сүзуде, медициналық және экономикалық мағынасы сигналды шулар мен бөгеттерден есептерде, суреттер ықшамдау мен тазар- тазарту. Қажетті сигналды ажыратып алу туда және т.б. тәжірибелік зерттеулерде үшін оның қасиеттерінің бөгет пен шудың қолданылады. Вейвлет түрлендірудің негізгі қасиеттерінен айырмашылығы ескеріледі [1, қолданылу саласы уақыт бойынша стационар 2]. емес, кеңістік бойынша біртекті емес сигнал- Зерттеу материалдары мен əдістемесі Бір өлшемді цифрлық сигналды вейвлет түрлендіру оны Фурье қатарына немесе интегра- лына келесі

−1/2 tb− Ψ=ab (ta) Ψ a

базистік функциялар жүйесінде өрнектеу болып табылады. Бұл функциялар аналық (құрушы) ψ(t) вейвлетін b уақытына жылжыту амалы және a уақыт масштабын өзгерту арқылы құрастырылған.

Дискретті вейлет зерттеулерде сигнал Aj(t) жуықтау(аппроксимациялық) және дәлденген (нақтылау) бөліктерінің жуық тізбектерінің жиыны түрінде өрнектеледі [4]:

j

ft( ) = Atji( ) + ∑ Dt( ) i=1

239 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Бұл формула есептеу итерациялық әдіспен дәлденеді. Итерацияның әр сатысы, яғни талдаудың (жіктеудің) және синтездің (құрастырудың) j деңгейі белгілі бір масштабқа сәйкес келеді. Күрделі масштабты талдауда f (t) сигналын екі бөлікке жіктеледі:

ft( ) =∑∑ akkϕ ( t) +Ψ dk k( t) kk

φ(t) және ψ(t) базистік функциялары hl және gl коэффициенттерімен анықталады:

ϕϕ(t) =22∑ hl ( tl − ) l

ψψ(t) =22∑ gl ( tl − ) l j масштабынан келесі j+1 ауысу кезінде вейвлет-коэффициенттердің саны екі есе азайады. Вейвлет-коэффициенттер келесі рекуренттік қатынастар арқылы анықталады [5, 6]:

aj+−1, k= ∑ ha l2, k jk , l

dj+−1, k= ∑ ga l2, k jk , l l мұндағы ghl=( −1) 21nl−− Сигналды қалпына келтіру үлкен масштабтан кішісіне қарай жүргізіледі және әрбір сатыда келесі өрнек арқылы сипатталады:

aj−1, k =∑( hak −−2, l jl + ga k 2, l jl) l

Сигналды шудан тазарту үшін Добеши вейвлетін қолданамыз. Добеши вейвлеттерінің математикалық өрнегі болмайды, тек сүзгі коэффициенттері арқылы анықталады. Практикалық

қолдану кезінде вейвлеттің формуласынсыз аппроксимациялық hk және нақтылау gk вейвлет коэффициенттері арқылы қолданылады. Екінші дәрежелі db4 Добеши вейвлеті үшін бұл коэф- фициенттер келесі түрде анықталады [7]:

h0 = 0.4829629131445341 g0 = h3

h1 = 0.8365163037378079 g1 = -h2

h2 = 0.2241438680420134 g2 = h1

h3 = -0.1294095225512604 g3 = -h0

Сигналды Добеши вейвлеті арқылы жіктеу келесі формулалар арқылы жүзеге асырылады:

ai= hs021 i− ++ hs 12 ii hs 221 ++ + hs 32 i 2

di= gs021 i− ++ gs 12 ii gs 221 ++ + gs 32 i 2 i =1,2,..., n / 2 − 1

an/2= hs 0 nn−− 2 + hs 1 1 ++ hs 2 0 hs 3 1

dn/2= gs 0 nn−− 2 + gs 1 1 ++ gs 2 0 gs 3 1

Бұл формулалар вейвле коэффициент- жиілікті бөліп алады. Төтенгі жиіліктегі терін есептеудің пирамидалық алгоритмі сүзгіні қолдану арқылы aппроксимациялық (Малл) болып табылады [8]. Осы формулалар коэффиценттері, ал жоғарғы жиіліктегі сүзгіні

арқылы hn цифрлық сүзгі сигналдан төменгі қолдану арқылы di нақтылау коэффиценттері

жиілікті бөліп алады, ал gn сүзгісі жоғарғы есептеледі. 240 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Бұл формулалар вейвле коэффициент- терін және олардың параметрлерін кең ау- терін есептеудің пирамидалық алгоритмі қымда қолдану ерекшелігі. (Малл) болып табылады [8]. Осы формулалар Вейвлет түрлендіру тағы бір ерекшелегі

арқылы hn цифрлық сүзгі сигналдан төменгі қажетті ақпаратты бүлдірмей, өңдеу сатыла-

жиілікті бөліп алады, ал gn сүзгісі жоғарғы рында вейвлет коэффициенттерді толықтай жиілікті бөліп алады. Төменгі жиіліктегі немесе бөлігін өзгертуге болады. сүзгіні қолдану арқылы aппроксимациялық Вейвлет түрлендіруде шуға қатысты де- коэффиценттері, ал жоғарғы жиіліктегі сүзгіні ректер жоғарғы жиілікте және сигнал жіктел-

қолдану арқылы di нақтылау коэффиценттері генде нақтылау коэффициенттерінде болады. есептеледі. Трешолдинг алгоритмдерінде әрбір Вейвлет технология арқылы сигналдағы нақтылау коэффицентіне шектеу шамасын шуды азайту немесе жою әдістерінің бірі өзгертуге және бекітуге болады. Шуды басу программа арқылы реттелетін нақтылау вей- есептерінде шудың спектрлік құрамын, шектік влет коэффициенттерін деңгейлік өңдеу бо- өңдеу (трешолдинг) түрін және шекті есептеу лады. Осындай әдіс трешолдинг деп атала- шартын анықтау керек. ды. Терешолдингтың негізгі артықшылығы Вейвлет коэффициенттерді шектік қыс- деңгейлік өңдеудің әртүрлі жолдары мен әдіс- қартудың кең қолданылатын екі ережесі бар:

≤0,di λ , 1) «қатаң» (hard thresholding): di =  ddii> λ. ≤0,d λ , 2) «жұмсақ» (soft thresholding):  i di =  sign( dii )( d−>λλ ), d i .

мұндағы λ - шектік қысқарту шамасы (threshold value).

Сигнал/шу қатынасы арқылы анықта- налда, шуды неғұрлым көбірек басу мақсаты латын шуды басу сапасы шектік қысқарту ша- - шектік қысқарту шамасының тиімді мәнін масын таңдауға байланысты. Шектік қысқарту іздеу болады. Жылжымайтын тәуекелділікті шамасын кіші мәндері сигнал/шу қатынасын бағалаудың Штейн шарты (Stein’s unbiased сәл ғана ұлғайтады, ал үлкен мәндері, қажетті risk estimation) сигналды жіктеу сатыларын- ақпараты бар коэффициентердерді жоюы да шектік қысқарту шамасының тиімді мәнін мүмкін. Аз ғана өзгеріспен түзетілген сиг- анықтауға мүмкіндік береді [9].

λσ=2|Inn σ = median( di |) / 0,6475

n – сигналдың кезекті итерациядағы өлшемі. Георадиолокациялық сигналды вейвлет түрлендіруді бірнеше рет қолдануға болады. Вейв- лет түрлендіруді қайталаған сайын бастапқы сигналды нақтылау жоғарылай береді (1-сурет).

1-сурет - Сигналды вейвлет түрлендіру сатылары. A - аппроксимациялық және D - нақтылау коэффициенттері, T – трешолдинг. 241 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Әрбір вейлет түрлендіру сатысында шектік қысқарту шамасы анықталып, нақтылау коэф- фициенттері өңделеді де, соңғы апроксимациялық коэффициенттермен біріктіріліп түзетілген сигнал құрастырылады (1-сурет). Жіктелген сигналды қалпына келтіру жоғарғы масштабтан төменге қарай жүргізіледі. Әрбір қалпына келтіру сатысында келесі формулалар қолданылады[10]:

a1= hs 2nn +++ hs 1 hs 01 hs 3 n −1 22

a2= gs 0nn + gs 1 ++ gs 21 gs 3n −1 223

ai=+++ hs21 i−− hs 11 in hs 01 i − hs 31 in − + +11 +− 2 22 2 22 i=3, 5, …n/2 – 1 (тақ)

ai=+ gs01 i−− gs 11 in ++ gs 21 i − gs 31 in − +−11+ + i=4, 6, …n/2 (жұп) 2 22 2 22

Бұл формулар нақтылау коэффициенттері алдыңғы сатыдағы аппроксимациялық коэффи- циенттердің орнына жазылған жағдайда ғана қолданылады.

ҒЗЖ зерттеулері негізгі нәтижелері Цифрлық сигнал құрамындағы шудың арқылы зерттейдi. Бұл түрлендіру түрі сигнал- дәрежесін анықтау үшін спектрлік талдау ды амплитуда-уақыттық түрден амплитуда- қолданылады. Сигналды спектрлік талдау жиіліктік және кері түрлерге аудара алады. кең қолданылатын әдісі дискретті Фурье түр- Сандық әдістермен аталған операцияны тура лендіру [5]. Фурье түрлендіруі негізінде орындауға бола- Фурье түрлендiруi функционалдық тал- ды, периодты үзіліссіз x(t) функциясының x(k) даудың маңызды бөлiгi. Ол функцияларды мәндерінің тура және кері дискретті Фурье өзгеше сипаттау немесе қарапайым тригоно- түрлендіруі келесі түрлерде жазылады[6]: метриялық функциялар қосындысымен жiктеу

1 N −1 X( j) = ∑ x( ke) −2/πit N N k =0 N −1 xk( ) = ∑ X( Je) −2/πit N j=0

Фурье түрлендіруі қандай да бір үрдісті өңдеудің көптеген процессорларында жүзеге әртүрлі жиіліктегі қарапайым гармоникалық асырылған. тербелістерге жіктейді. Фурье түрлендіруінің Вейвлет түрлендіру арқылы сигнал- практикалық қолданылуын жеңілдететін бір- ды шудан тазарту алгоритмін берілген таза неше қасиеттері бар. Бұл түрлендіру ортого- сигналға жоғарғы жиліктегі шу қосу арқылы налды оператор болып табылады, яғни кері тексеруді қарастырайық.

түрлендіру операторы кешенді – ұштасатын Келесі формуламен анықталған f1(t)=10 операторөрнегімен сәйкес келеді. Фурье түр- cos(2πt) сигналға жоғарғы жиіліктегі шуды

лендіруінің анықталу облысы L2 квадратымен f2(t)=2cos(20πt+π/4)қосу арқылы f(t)=f1(t)+f2(t) интегралданатын функциялар кеңістігі бо- анықталған сигналды дискретті түрге келтіріп, лып табылады. Табиғатта кездесетін көптеген вейвлет түрлендіруді қолданамыз. Тәуелсіз нақты физикалық үрдістерді осы класқа жата- tуақытының [0,5] аралығындағы 128 нүктесін- тын уақыт функциялары деп есептеуге болады. де сигналдың дискретті мәндерін қолданамыз. Қазіргі уақытта дискретті Фурье түрлендіруін Осы сигналдардың, яғни таза, шу қо- есептейтін жылдам Фурье түрлендіру алго- сылған және вейвлет түрлендіру арқылы ритмдері жаппай қолданылады. Бұл алгоритм тазартылған сигналдардың графиктері мен қолданбалы програмалардың барлық пакетте- спектрлік құрамы 2-7-суреттерде көрсетілген. ріне енгізіліп, аппаратты түрде сигналдарды 242 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

2-сурет - Таза сигналдың графигі

3-сурет - Таза сигналдың спектрлік құрамы

4-сурет. Шулы сигналдың графигі

243 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

5-сурет - Шулы сигналдың спектрлік құрамы

6-сурет - Тазартылған сигналдың графигі

7-сурет - Тазартылған сигналдың спектрлік құрамы

244 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Жер қабатын георадар құрылғысымен тан келетін басқа радиосигналдардан тұруы зерттеудің нәтижесі георадар антеннасының мүмкін. Трассаны бөгде сигналдардан тазарту әрбір жағдайындағы жекелеген трассалар- георадиолокациялық зерттеудің алдыңғы са- дан тұратын радарограмма болады. Трасса тысы болады. Радарограмма трассаның графи- жер қабатынан шығатын электромагниттік гі 8-суретте көрсетілген. сигналдан ғана емес, сонымен қатар сырт-

8-сурет - Радарограмма трассасының графигі

Осы трасса сигналы MatLab сандық-математикалық модельдеу жүйесінің Wavelet Toolbox пакеті арқылы өңделді [3].Өңделетін трассаның спектрлік құрамы 9-суретте көсетілген.

9-сурет - Радарограмма трассасының бастапқы спектрлік құрамы

Радарограмма трассасын Добеши вейвлеттері арқылы түрлендіру нәтижесі 10-суретте жә- не оның спектрлік құрамы 11-суретте көрсетілген.

245 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

10-сурет - Вейвлет түрлендіруден кейінгі трасса графигі

11-сурет - Тазартылған сигналдың спектрлік құрамы

Алынған мәліметтерді талқылау және қорытынды Георадиолокациялық зерттеулер сиг- қарастырылды. Практикалық есептеулерде налдан қажетсіз деректерді азайтып, ал тым көп нақтылау сигналдың көрнекілігін на- қажетті деректердің бөліп алуға бағытталған. шарлатады. Георадиолокациялық сигналдар- Георадарлық әдістің дәлдігін жоғарылату үшін дың көбісіне вейвлет түрлендіруді 5 рет эксперименттік өлшеулерді алдын ала өңдеуден қолдану жеткілікті. Бұл жағдайда сигналдың өткізіледі. Алдын ала өңдеудің мақсаты алын- импульстық сұлбасын жоғалтпай, көрнекілік ған сигналдан бөгде қосымшалардан тазарту мүмкіндігін арттыруға болады. Вейвлет түр- болады. Жұмыста радарограмма трассасынан лендіру радарограмма трассасынан жоғарғы қажетсіз деректерді азайтып, қажетті ақпаратты жиіліктегі бөгеттерді алып тастай алмайды, бөліп алуға арналған вейвлет түрлендіру әдісі бірақ олардың деңгейі мен әсерін азайта алады.

Әдебиеттер тізімі

1 Андриянов А.В. Вопросы подповерхностной радиолокации. Коллективная монограия / Под ред. А.Ю. Гринёва. – М.: Радиотехника, 2005 – 416 с. 2 Владов М.Л., Старовойтов А.В. Введение в георадиолокацию. Учебное пособие. – М.: Издательство МГУ, 2004. – 153 с. 3 Смоленцев Н.К. Основы теории вейвлетов. Вейвлеты в Matlab. – М.: ДМК Пресс, 2008. – 448 с. 4 Штарк Г.Г. Применение вейвлетов для ЦОС. – М.: Техносфера, 2007 – 192 с. 246 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

5 Айфичер Э. Джервис Б. Цифровая обработка сигналов. Практический подход. – М.: Ви- льямс, 2016. – 992 с. 6 Кривошеев В.И., Медведев С.Ю. Цифровая обработка сигналов. Н. Новгород: «Издатель- ство ННГУ», 2006. – 207 с. 7 Daubechies Ingrid, (2006): Ten Lectures on Wavelets, 9e, SIAM, ISBN: 780-89871-274-2. 8 Mallat Stephane, (2008): A Wavelet Tour of Signal Processing, 3e2008, Academic Press, ISBN 978-01-237-4370-1. 9 Donoho DL. De-noising by soft-thresholding, IEEE Trans. Inform.Theory 1995;41(3):612-627. 10 Iskakov K.T., Boranbaev S.A., Uzakkyzy N. Wavelet processing and filtering of the radargram trace. - Eurasian journal of mathematical and computer applications, v5, Issue 4 (2017) 43 – 54p.

References

1 Andrianov А.V. Voprosi podpoverhnoctnoi radiolokasi. Kollektivnaia monografia / Pod red. А.Y. Grinev. – М.: Radiotechnica, 2005 – 416 p. 2 Vladov M.L., Starovoitov А.V. Vedenie v georadiolokasiy. Ushebnoe posobie. – М.: Izdatelstvo МGU, 2004. – 153 p. 3 Smolensev N.К. Osnovi teoriveivletov. Veivleti v в Matlab. – М.: DMKPress, 2008. – 448 p. 4 ShtarkG.G. Primenenie veivletovdliaSOS. . – М.: Tehnosfera, 2007 – 192 p. 5 АifiherE. DjervisB. Sifrovaia obrabotkasignalov. Praktosheski podhod. – М.: Viliams, 2016. – 992 p. 6 KrivosheevV.I., MedvedevS.Y. Sifrovaiaobrabotka signalov.N. Novgorod: «izdatelstvoNNGU», 2006. – 207 p. 7 Daubechies Ingrid, (2006): Ten Lectures on Wavelets, 9e, SIAM, ISBN: 780-89871-274-2. 8 Mallat Stephane, (2008): A Wavelet Tour of Signal Processing, 3e2008, Academic Press, ISBN 978-01-237-4370-1. 9 Donoho DL. De-noising by soft-thresholding, IEEE Trans. Inform.Theory 1995;41(3):612-627. 10 Iskakov K.T., Boranbaev S.A., Uzakkyzy N. Wavelet processing and filtering of the radargram trace. - Eurasian journal of mathematical and computer applications , v5, Issue 4 (2017)Р.43 – 54.

ЦИФРОВАЯ ОБРАБОТКА СИГНАЛОВ ВЕЙВЛЕТАМИ ДОБЕШИ

Байдалина А.Р.1 Боранбаев С.А.2 1Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected] 2Евразийский национальныйуниверситет им. Л.Н. Гумилева, улица Пушкина, 11, г.Нур-Султан, 010008, Казахстан, boranbevsа@mail.ru

Резюме В научной работе рассматривается очистка электромагнитного сигнала от шума, разложив сигнал по базису вейлетов Добеши, определив уровень шума в сигнале и фильтрацией детализи- рующих коэффициентов способом уменьшение высокочастотных данных. Одним из способов очистки или уменьшения шума в цифровом сигнале по вейвлет техно- логий является пороговая обработка по программно управляемому критерию Штейна, разложив сигнал вейвлетами Добеши на высокие и низкие частоты. Приведены различные способы поро- говой обработки. Процесс очистки георадиолокационного сигнала от шума, используемых при подповерх- ностном исследований показаны в виде графиков и рисунков спектров исходного зашумленного и очищенного с помощью вейвлетов сигнала. Ключевые слова: вейвлеты Добеши, цифровой сигнал, спектр сигнала, очистка сигнала от шума, быстрое преобразование Фурье, пирамидальный алгоритм, трешолдинг, критерий Штей- на, георадиолокация. 247 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

DIGITAL SIGNAL PROCESSING WAVELETS DAUBECHIES

А.R. Baidalina1 S.А.Boranbayev2 1S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected] 2L.N.Gumilyov Eurasian National University, Pushkin str, 11 Nur-Sultan, 010008, Kazakhstan, boranbevsа@mail.ru

Summary In the scientific work deals with the purification of the electromagnetic signal from the noise spreading signal with respect to the basis wavelets Daubechies, identifying the level of noise in the signal and filtering the detail coefficients, method of reduction of high-frequency data. One way of clearing or decrease noise in the digital signal for the wavelet technologies is a threshold processing according to the program-controlled criterion Stein, spreading the signal with wavelet Daubechies high and low frequencies. Various methods of threshold processing are given. The process of cleaning the GPR signal from noise used in subsurface studies are shown in the form of graphs and drawings of the spectra of the original noisy and cleared by wavelets signal. Key words: Daubechie wavelets, digital signal, signal spectrum, signal cleaning from noise, fast Fourier transform, pyramidal algorithm, tresholding, Stein criterion, GPR.

248 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ЭКОНОМИКА УДК: 338.43:005.334(045) МРНТИ:06.71.07

РАСЧЕТ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РИСКА В КОНТЕКСТЕ ПРОБЛЕМ РИСК-МЕНЕДЖМЕНТА В РАСТЕНИЕВОДСТВЕ КАЗАХСТАНА

Кусаинов Т.А., д.э.н., профессор Казахский агротехничеcкий университет им. С.Сейфуллина, пр. Жеңіс, 62 г.Нур-Султан, 010011, Казахстан, [email protected]

Аннотация В статье рассматриваются вопросы дифференциации государственных субсидий в аграр- ном страховании в зависимости от природных условий хозяйствования. В зерновой индустрии Северного Казахстана имеет место очень высокая доля системного риска, имеющего своим про- исхождением как природные катаклизмы типа засухи, так и волатильность цен на продукцию отрасли. Системный риск природного происхождения в принципе не поддается страхованию на основе рыночных инструментов, поэтому необходимо выделять долю этого типа риска из совокупного риска. С другой стороны, из-за различий в природно-климатических условиях на обширной территории Северного Казахстана разные хозяйственные системы в разной степени подвержены такого рода риску. В работе подчеркивается, что государственное субсидирование расходов по компенсации ущерба от риска без четкого разграничения между системным и ин- дивидуальными рисками потенциально чревато возможностью злоупотреблений и фактическим переносом всей бремени ответственности на государственный бюджет. Поэтому для анализа проблемы вовлечения государственных ресурсов для финансирования агрострахования предла- гаются методические приемы оценки влияния системного риска на уровне отдельных субъектов сельскохозяйственного рынка. Для анализа системного риска в растениеводстве использованы методы, применяемые в исследовании финансовых рынков. На финансовых рынках так на- зываемый «бета-фактор» используется как измеритель системного риска. По аналогии, на сель- скохозяйственном рынке бета-коэффициент будет показывать, в какой мере выход продукции с гектара посевов в конкретном хозяйстве «зависит» от того же показателя в целом по региону. Этот показатель использован как средство измерения системного риска в сельскохозяйственном производстве. В качестве фактического материала использованы данные по урожайности и це- нам на пшеницу, а также площади посевов за период с 2010 по 2017 гг. в Северо-Казахстанской области. Урожайность и цены были затем скорректированы с учетом тренда и инфляции. На основе скорректированных данных была сформирована матрица стоимости продукции в расчете на один гектар в Северо-Казахстанской области в разрезе районов и в целом по области. Полу- ченная матрица затем послужила основой для анализа проблемы. Ключевые слова: сельское хозяйство, зерновые, системный риск, индивидуальный риск, риск-менеджмент, страхование, бета-фактор, регрессия, коэффициент детерминации.

Введение В системе сельскохозяйственного стра- условиях между разными территориально-хо- хования все еще важную роль играет государ- зяйственными системами на обширной терри- ство. Участие государства в страховании ри- тории Казахстана неизбежно ставит вопрос о сков необходимо в силу наличия системного дифференциации государственных субсидий риска в сельскохозяйственном производстве, в страховании в зависимости от природных высокой степени ковариации доходов между условий хозяйствования. Поэтому анализ про- хозяйственными единицами в разрезе террито- блемы вовлечения государственных ресурсов риально-экономических систем [1,2,3]. Суще- для финансирования страхования в отрасли ственные различия в природно-климатических необходимо начинать с оценки системного ри- 249 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ска природного характера. В настоящее время найскую и Северо-Казахстанскую области, то чаще всего оценка такого риска осуществляет- расчеты на основе среднеобластных данных ся по схеме, предложенной в работе [4]. При покажут долю системного риска в вариации этом, результаты расчетов по схеме зависят от объема продукции по региону в размереоколо места анализируемой хозяйственной системы 40% от общего риска. в общей иерархии производственно-эконо- Кроме того, расчеты по методике, рас- мических систем. К примеру, если проводить смотренной в [4], дают лишь общее пред- расчеты для отдельно взятой Северо-Казах- ставление о наличии и размере системного станской области как системы, и при этом в риска, причем в целом по региону (области, качестве подсистем рассматривать районы, то природно-экономической зоне). Однако, в це- доля системного риска в зерновом производ- лях рациональной дифференциации субсидий стве области составит около 56,6% в совокуп- в государственных программах страхования, ном риске; соответственно, доля диверсифи- ключевой значение имеют расчеты влияния цируемого риска – 43,4%. Если же в качестве системного риска на вариабельность объема системы рассматривать Северный зерносею- продукции в отдельных хозяйственных едини- щий регион Казахстана, а в качестве подси- цах, входящих в экономическую систему. стем – входящие в него Акмолинскую, Коста- Методы и материалы Для разработки методики оценки влия- рынка бета-коэффициент региональной про- ния системного риска на эффективность воз- дуктивности принимается равным единице, делывания сельскохозяйственных культур на и по отношению к нему рассчитываются бета- уровне подсистем имеет смысл обратиться к коэффициенты для каждого отдельно взятого понятиям, используемым в анализе рисков на района (хозяйства) исследуемого региона. финансовых рынках, прежде всего - к понятию Для сельскохозяйственного субъекта бета-фактора (бета-коэффициента). фактор «бета» полезен при оценке системно- В анализе динамики финансовых рын- го риска и понимания типа реакции уровня ков коэффициент «бета» используется как из- эффективности выращивания сельскохозяй- меритель системного риска. Cистемный риск ственной культуры в отдельно взятом хозяй- часто называют рыночным, поскольку он от- стве на риск системного свойства. ражает процессы рыночной системы в целом Для района (предприятия), у которого [5,6,7,8]. Бета-фактор показывает как курс значение «бета» положительно, увеличение ценной бумаги реагирует на рыночные силы: продуктивности в целом по региону означает чем более курс ценной бумаги подвержен вли- рост продуктивности этом конкретном райо- янию общерыночных процессов (изменениям не (предприятии). Однако, уменьшение реги- поведения рынка в целом), тем выше бета-ко- ональной продуктивности означает снижение эффициент этой отдельно взятой ценной бу- продуктивности в хозяйстве, в чем, собствен- маги. По аналогии, на сельскохозяйственном но, и заключается системный риск. Для пред- рынке бета-коэффициент будет показывать, приятия с отрицательным коэффициентом в какой мере объем продукции с гектара по- «бета» характерно увеличение продуктивно- севов в конкретном хозяйстве «зависит» от сти в хозяйстве при уменьшении продуктивно- того же показателя в целом по региону (или сти по региону, и наоборот. же насколько синхронно или асинхронно из- Фактор «бета (уровень системного ри- меняются продуктивность в отдельно взятом ска) можно измерить используя уравнение ре- районе или хозяйстве и среднерегиональная грессии с коэффициентом «бета»: продуктивность). Для сельскохозяйственного

(1) yyt =+×αβ(rt ),

где yt - продуктивность сельскохозяйственной культуры в хозяйстве в год t; α - свободный член регрессии; β - коэффициент регрессии «бета»;

yrt - продуктивность культуры в регионе в год t. 250 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Коэффициент детерминации R2, полу- фициента детерминации представляет собой чаемый при использовании уравнения (1), из- долю индивидуального (диверсифицируемо- меряет объясняющую способность регресси- го) риска в совокупном риске. онной модели. Его можно интерпретировать В качестве фактического материала как долю системной составляющей риска в со- были использованы данные по урожайности вокупном риске, находящем свое выражение в и цен, а также площадей посевов под яровой колебаниях продуктивности. Соответственно, пшеницей за период с 2010 по 2017 гг. в Севе- разница между единицей и величиной коэф- ро-Казахстанской области [9].

Результаты и обсуждение На основе данных по урожайности и шего анализа и расчетов по исследуемому во- цен, скорректированных на тренд и инфляцию, просу. а также площадей посевов за период с 2010 по Результаты расчетов, приведенные в по- 2017 г.г. [8] были сформирована матрица сто- следних двух столбцах таблицы 1, представля- имости продукции в расчете на один гектар в ют собой соответственно доли системного и Северо-Казахстанской области в разрезе райо- индивидуального риска в совокупном риске в нов и в целом по области. Указанная матрица разрезе сельскохозяйственных районов Севе- данных затем послужила основой для дальней- ро-Казахстанской области. Таблица 1 - Оценка системного и индивидуального рисков по районам Северо-Казахстанской области Доля Доля индивиду- № Бета- Район системного ального риска п/п коэффициент риска R2 (1- R2) 1 Айыртауский 0,53 0,47 0,91 2 Акжарский 0,33 0,67 0,47 3 Аккайынский 0,87 0,13 1,20 4 Есильский 0,79 0,21 0,89 5 Жамбылский 0,88 0,12 1,28 6 М.Жумабаева 0,51 0,49 0,91 7 Кызылжарский 0,69 0,31 1,17 8 Мамлютский 0,71 0,29 0,89 9 Г.Мусрепова 0,72 0,28 1,05 10 Тайыншинский 0,82 0,18 1,17 11 Тимирязевский 0,83 0,17 1,19 12 Уалихановский 0,50 0,50 1,11 13 Шал акына 0,62 0,38 0,92 14 Северо-Казахстанская область 1,00 0,00 1,00

Системный риск не поддается страхо- (диверсифицируемыми) рисками потенциаль- ванию на основе рыночных инструментов, но чревато возможностью злоупотреблений и поэтому неизбежно встает вопрос о выделе- фактическим переносом всей бремени ответ- нии размера этого типа риска из совокупного ственности, в том числе – за диверсифициру- риска. Рынок перестрахования не может обе- емый риск (который может и должен управ- спечить достаточной защиты от системного ляться исключительно рыночными силами) на риска, поскольку базируется на тех же прин- государственный бюджет, общественные фон- ципах, что и первичный рынок страхования. ды. Поэтому вычленение ущерба, причиной Государственное субсидирование расходов которого является системный и только систем- по компенсации ущерба от неблагоприятных ный риск, имеет первостепенную важность условий хозяйствования без четкого разграни- для выяснения того, в какой мере государство чения между системным и индивидуальными должно участвовать в возмещении ущерба,

251 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

причиненного сельскому хозяйству стихийны- зовать такой параметр как «бета», который, ми природными бедствиями. как известно, измеряет системный риск. Поте- Для оценки ущерба, нанесенного сель- рюпродукции в хозяйственной системе из-за скохозяйственным предпринимателям исклю- наступления системногориска следует рассчи- чительно системным риском, следует исполь- тывать по формуле:

∆=iβ i ×()yy MO − Φ (2)

где βi- бета-коэффициент объема сельскохозяйственной продукциив расчете на 1 гектар на предприятии (хозяйственной системе) i;

yмо - средний объем продукции в исследуемом регионе в период, принимаемый в расчет;

yф - фактический объем продукции в регионе в рассматриваемом году. При этом следует иметь в виду следующие два замечания:

β 1) yy MO  Φ для i  0.

2) yy MO  Φ для βi  0.

Первое замечание означает, что для сель- и по региону противоположны. Тогда ущерб скохозяйственного предприятия, в котором в хозяйстве имеет место в случае, когда фак- объем продукции изменяется в том же направ- тическая стоимость по региону оказывается лении, что и по региону (то есть фактор «бета» выше средней. Если государство берет на себя положительный), ущерб в хозяйстве имеет ме- соответствующие обязательства, то именно сто только в случае, когда фактическая стои- в таком объеме оно должно компенсировать мость продукции по региону оказывается ниже ущерб, понесенный хозяйством от системного средней. Второе замечание соответствует слу- риска (при стопроцентном покрытии убытка). чаю, когда фактор «бета» отрицательный, то В таблице 2 приведен пример расчета есть направления изменения стоимости про- ущерба от системного риска по пшенице в раз- дукции на сельскохозяйственном предприятии резе районов Северо-Казахстанской области.

Таблица 2 - Оценка ущерба от системного риска по районам Северо-Казахстанской области (в качестве фактической стоимости продукции взяты данные за 2017 г.) Фактическая Ущерб от № стоимость Бета-коэффи- системного Район п/п продукции, циент риска, тыс. тыс. тенге/га тенге/га 1 Айыртауский 40,326 0,91 -3,182 2 Акжарский 33,106 0,47 -1,626 3 Аккайынский 51,456 1,20 -4,189 4 Есильский 45,467 0,89 -3,116 5 Жамбылский 41,565 1,28 -4,466 6 М.Жумабаева 43,596 0,91 -3,178 7 Кызылжарский 40,434 1,17 -4,071 8 Мамлютский 45,914 0,89 -3,119 9 Г.Мусрепова 44,778 1,05 -3,673 10 Тайыншинский 29,187 1,17 -4,104 11 Тимирязевский 48,351 1,19 -4,173 12 Уалихановский 21,700 1,11 -3,869 13 Шал акына 42,828 0,92 -3,215 14 Северо-Казахстанская область 40,694 1,00 -3,493

252 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Приведенная методика позволяет точ- но нивелировать субъективизм и избежать но определить размер участия государства в злоупотреблений при оценке ущерба и размера возмещении убытков (страховании рисков) участия государства в страховании рисков. сельскохозяйственных предприятий при на- В настоящее время в соответствии с ступлении страхового случая. В приведенном Законом Республики Казахстан «Об обяза- примере, данные последнего столбца таблицы тельном страховании в растениеводстве» [10] показывают размер компенсации ущерба, вы- Правительство ежегодно устанавливает разме- раженного в центнерах продукции в расчете ры страховых тарифов в разрезе областей без на один гектар посевов. Например, в Айыр- дальнейшей детализации на уровне районов, тауском районе государству необходимо воз- не говоря уже о субъектах хозяйствования. местить сельскохозяйственным предприятиям Более того, государство по Закону возмеща- убыток в размере 3182 тенге на каждый гек- ет 50% расходов, которые несут страховые тар посевов пшеницы. В среднем по области компании от участия в сельскохозяйственном ущерб от системного риска составит 3869 страховании. Как следствие, эффективно ра- тенге на каждый гектар посевов сельскохозяй- ботающие предприятия отрасли в действи- ственной культуры. тельности стали источником финансирования В нашем примере расчеты по размеру убытков для плохо работающих хозяйств. При участия государства в перестраховании рисков этом следует отметить, что передовые пред- приводятся для случая, когда оно берет на себя приятия участвуют в страховании вынужден- обязательствопо стопроцентному покрытию но из-за его обязательности; причем они стра- убытков. В случае, когда государство обязу- хуются по минимально допустимым тарифам, ется возместить лишь определенный процент совершенно справедливо полагая, что при лю- от ущерба (например, 75%), то полученные бом исходе они не получат никаких страховых результаты нужно умножить на соответствую- выплат. Таким образом, сельскохозяйственное щий коэффициент. страхование в том виде, в каком оно функцио- Отметим, что по рассмотренной схеме нирует в настоящее время на аграрном рынке можно оценить ущерб от системного риска и Казахстана, по существу потеряло свои стиму- рассчитать размер участия государства в воз- лирующие функции и фактически культиви- мещении убытков на любом иерархическом рует иждивенческие настроения среди части уровне в рамках территориально-хозяйствен- сельскохозяйственных предпринимателей. ной системы. Методика позволяет максималь-

Заключение Результаты проведенного анализа позво- яснения того, в какой мере государство должно ляют сформулировать следующие выводы: участвовать в возмещении ущерба, причинен- 1) государственное субсидирование рас- ного сельскому хозяйству неблагоприятными ходов по компенсации ущерба от риска без природными явлениями; четкого разграничения между системным и 2) методика расчетов на основе бета- индивидуальными рисками потенциально чре- фактора позволяет оценить ущерб от систем- вато возможностью злоупотреблений и факти- ного риска и рассчитать размер участия го- ческим переносом всей бремени ответствен- сударства в возмещении убытков на любом ности, в том числе – за диверсифицируемый иерархическом уровне в рамках территориаль- риск (который может и должен управляться но-хозяйственной системы. Методика позво- исключительно рыночными силами), на госу- ляет максимально нивелировать субъективизм дарственный бюджет, общественные фонды. и избежать злоупотреблений при оценке ущер- Поэтому вычленение ущерба, причиной кото- ба и размера участия государства в страхова- рого является системный и только системный нии рисков. риск, имеет первостепенную важность для вы-

Список литературы

1 Barrett, C.B. (ed.) (2013) Food Security and Sociopolitical Stability. Oxford University Press, Oxford.

253 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2 Skees, J.R. (2000) A role for capital markets in natural disasters: a piece of the food security puzzle. Food Policy 25, 365–378. 3 Skees, J.R. and Barnett, B.J. (1999) Conceptual and practical considerations for sharing catastrophic/ systemic risks. Review of Agricultural Economics 21, 424–441. 4 Кусаинов Т.А. Сельскохозяйственные решения в условиях неопределенности. - Астана, Казахский агротехнический университет им. С.Сейфуллина, 2017. - 135 с. 5 Chavas, J.-P., Hummels, D. and Wright, B. (eds) (2015) The Economics of Food Price Volatility. University of Chicago Press, Chicago, Illinois. 6 Гитман Л.Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования.-М.: Дело, 1999. - 1008 с. 7 Уотшем Т. Дж., К. Паррамор. Количественные методы в финансах. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1999. - 527 с. 8 Vose D. Risk Analysis: A Quantitative Guide, 2ndedn. Wiley, Chichester, 2000.-430 p. 9 Статистика сельского, лесного, охотничьего и рыбного хозяйства. Архив бюллете- ней. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. – URL:http://stat.gov.kz (дата обращения: 17.01.2019). 10 Закон Республики Казахстан “Oб обязательном страховании в растениеводстве”. – URL:http://minagri.kz (дата обращения: 17.01.2019).

References

1 Barrett, C.B. (ed.) (2013) Food Security and Sociopolitical Stability. Oxford University Press, Oxford. 2 Skees, J.R. (2000) A role for capital markets in natural disasters: a piece of the food security puzzle. Food Policy 25, 365–378. 3 Skees, J.R. and Barnett, B.J. (1999) Conceptual and practical considerations for sharing catastrophic/ systemic risks. Review of Agricultural Economics 21, 424–441. 4 Kussaiynov, T.A. Selskohoziastvennye reshenia v usloviah neopredelionnosti. – Astana, Kazakhskii agrotehnicheskii universitet im. S.Seifullina, 2017. – 135 s. 5 Chavas, J.-P., Hummels, D. and Wright, B. (eds) (2015) The Economics of Food Price Volatility. University of Chicago Press, Chicago, Illinois. 6 Gitman, L.J., Jonk, M.D. Osnovy investirovania.-M.: Delo, 1999. – 1008 s. 7 Uotshem, T.J., K.Parramor. Kolichestvennye metody v finansah. – M.: Finansy, UNITI, 1999. – 527 s. 8 Vose D. Risk Analysis: A Quantitative Guide, 2ndedn. Wiley, Chichester, 2000.-430 p. 9 Statistika sel’skogo, lesnogo, ohotnichiego i rybnogo hoziaistva. Arhiv biulletenei. Komitet gj ststistike ministerstva natsional’noi ekonomiki Respubliki Kazakhstan. - URL:http://stat.gov.kz (data obrashchenia: 17.01.2019). 10 Zakon Respubliki Kazakhstan “Ob obiazatel’nom strahovanii v rastenievodstve”. URL:http:// minagri.kz(data obrashchenia: 17.01.2019).

Благодарности Автор считает своим долгом упомянуть о том, что статья написана в рамках мероприятий по реализации бюджетной научно-технической программы «Трансферт и адаптация технологий по точному земледелию при производстве продукции растениеводства по принципу «демонстра- ционных хозяйств (полигонов)» в Северо-Казахстанской области» на 2018-2020 гг. Выражаю благодарность докторанту программы PhD Гульнар Мусиной за помощь в сборе фактического материала при подготовке статьи.

254 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ТӘУЕКЕЛ-МЕНЕДЖМЕНТ ПРОБЛЕМАЛАРЫ КОНТЕКСТІНДЕГІ ЖҮЙЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ ЕСЕПТЕУ

Т.А. Құсайынов, э.ғ.д., профессор С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетi, Жеңіс даңғылы, 62, Нұр-Сұлтан қ., 010011, Қазақстан, [email protected]

Түйін Мемлекеттің тәуекелдерді сақтандыруға қатысуы ауыл шаруашылығы өндірісіндегі жүйелі тәуекелдің болуына, аумақтық-экономикалық жүйелер бөлінісінде шаруашылық бірліктері арасындағы кірістерді жоғары дәрежеде ковариациялауға байланысты қажет. Қазақстанның астық индустриясында жүйелік тәуекелдің өте жоғары үлесі бар. Бұл ретте Қазақстанның кең аумағындағы табиғи-климаттық жағдайлардағы айырмашылықтарға байланысты әртүрлі шаруашылық жүйелер әртүрлі дәрежеде жүйелі тәуекелге ұшырайды. Сондықтан аграрлық сақтандыруды қаржыландыру үшін мемлекеттік ресурстарды тарту проблемасын талдауды жүйелік тәуекелді, оның ауыл шаруашылығы нарығында көрініс беру күшін бағалаудан бастау керек. Бұл ретте тәуекелді дұрыс бағалау талдауда қолданылатын әдістеменің дұрыстығына бай- ланысты. Тәуекелден болатын залалды өтеу жөніндегі шығыстарды мемлекеттік субсидиялау жүйелік және жеке тәуекелдердің арасында нақты ажыратуды талап етеді. Әйтпесе, жауапкершіліктің барлық ауыртпалығы мемлекеттік бюджетке, қоғамдық қорларға жүктелуі мүмкін. Жеке тәуекел тек қана нарықтық күштермен басқарылуы мүмкін және тиіс. Бета-фактор негізінде есептеу әдістемесі жүйелік тәуекелден болған залалды бағалауға және аумақтық-шаруашылық жүйе шеңберінде кез келген иерархиялық деңгейде шығындарды өтеуге мемлекеттің қатысу мөлшерін есептеуге мүмкіндік береді. Әдістеме субъективизмді ба- рынша жоюға және залалды бағалау кезінде теріс пайдаланушылықты болдырмауға мүмкіндік береді. Кілттік сөздер: ауыл шаруашылығы, астық, жүйелік тәуекел, жеке тәуекел, тәуекел- менеджмент, сақтандыру, бета-фактор, регрессия, детерминация коэффициенті.

SYSTEMIC RISK ASSESSMENT IN THE CONTEXT OF RISK MANAGEMENT PROBLEMS IN CROP PRODUCTION IN KAZAKHSTAN

T.Kussaiynov, Dr.E. Sc., Professor S.Seifullin Kazakh Agrotechnical University, Zhenis avenue, 62 Nur-Sultan, 010011, Kazakhstan, [email protected]

Summary Government participation in risk insurance in agriculture is necessary due to the presence of systemic risk in the sector, a high degree of covariance of income between economic units in the context of territorial and economic systems. In the grain industry of Kazakhstan there is a very high share of systemic risk. At the same time, due to differences in natural and climatic conditions in the vast territory of Kazakhstan, different economic systems are subject to different degrees of systemic risk. Therefore, the analysis of the problem of involvement of public resources to finance agricultural insurance should begin with an assessment of the impact of systemic risk at the level of individual players in the market. It is obvious that an adequate risk assessment depends on the correctness of the methodology used in the analysis. State subsidization of costs for compensation of damage from risk without a clear distinction between systemic and individual risks is potentially fraught with the possibility of abuse and the actual transfer of the entire burden of responsibility to the state budget and public funds. While diversified risk can and should be managed exclusively by market forces. The method of calculation based on the beta factor allows to estimate the damage from the systemic 255 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 risk and to calculate the size of the state's participation in compensation of losses at any hierarchical level within the territorial-economic system. The method allows to minimize subjectivity and avoid abuse in assessing the damage and the size of the state's participation in risk insurance. Key words: agriculture, grain, systemic risk, individual risk, risk management, insurance, beta- factor, regression, coefficient of determination.

256 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ

Қазақстан Педагогикалық ғылымдар Академиясының толық мүшесі (академик), ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор НҰРБЕРГЕН ОМАРҚОЖАҰЛЫ 70 жаста!

Омарқожаұлы Нұрберген 1949 жылдың 20-шы ақпанында Алматы облысы Нарынқол ауданының Елтай ауылында дүниеге келген. 1966 жылы Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтының зоотехникалық факультетіне қабылда- нып, 1971 жылы оны үздік дипломмен бітіріп, «Мал азықтандыру» кафедрасының аспирантурасына қалды- рылған. 1975 жылы «Күркетауықтардың микроэлементтік мұқтаждығын анықтау» тақырыбына кандидаттық дис- сертация қорғағаннан кейін еңбек жолын кафедраның кіші ғылыми қызметкерлігінен бастап, оқытушы, аға оқытушы, доцент лауазымдарына көтерілген. 1995 жылы «Қазақстан мал шаруашылығында микроэлементтерді қолдануды ғылыми негіздеу» та- қырыбында докторлық диссертация қорғап, 1996 жылы профессор ғылыми атағына ие болды. Профессор Н.Омарқожаұлының ғылыми зерттеулері мал шаруашы- лығында В.И.Вернадскийдің биогеохимиялық ілім қа- ғидаларын қолдануға бағытталған. Еліміздің белгілі ғалымдары М. Байтурин, А.Таңатаров, А.Егеубаев ж.б. бірлесіп жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде республика аймақтарындағы биосферасындағы биогенді микроэле- менттер миграциясы зерттеліп, олардың мал азығындағы шоғырлануы көрсетілген биохимиялық картограмма жасалған. Картограмма негізінде әр биогеохимиялық өңірде өсіріліп отырған мал түліктері мен үй құстарының түрі мен өнімдік бағыттары бойынша олардың нақты табиғи- шаруашылық жағдайына сәйкес минералдық азықтандыру мөлшерлері ұсынылып, ғылыми мо- нографиялар мен өндірістік ұсыныстар, патенттер мен авторлық куәліктер алынды. Н.Омарқожаұлының ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері 180-нен астам ғылыми және әдістемелік еңбектерде жарияланған. Олардың ішінде 10 оқулық пен 15 оқу құралы, 20 прак- тикум мен оқу-әдістемелік құралдары, 10 ғылыми монографиялары мен 12 жаңалық патенттері және авторлық куәліктері, 7 өндірістік ұсыныстары мен 3 терминологиялық сөздіктері, 5 мәселелік импакт-факторлы мақалалары бар. Еліміз тәуелсіздік алған жылдарынан бастап Н.Омарқожаұлы жоғары оқу орындарын- да қазақ тілініде дәріс беру ауқымын кеңейтіп, ғылыми терминологиясын қалыптастырып, мемлекеттік статусын нығайтуға аянбай ат салысып келеді. Бұл іске ғалымның қатысуымен шыққан «Мал шаруашылығы терминдерінің ғылыми-түсіндірме сөздігі» (2007), «Қазақша- орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік»15-ші «Ауыл шаруашылығы томы (2014), «Мал азықтандыру және азықтандыру сапасын бақылау» (2015), «Мал азықтандыруды ұйымдастыру және бақылау» (2016) анықтамалықтары сүбелі үлес қосса, зоотехнияның негізгі бөлімінің бірі мал азықтандырудан ол қазақ тіліндегі алғашқы оқулығы мен оқу құралдары, практикумдары мен оқу-әдістемелік нұсқауларын шығарды. ҚР БҒМ грифімен Н.Омарқожаұлының «Қолда мал өсіру» (2003), «Мал азығын бағалау және мал азықтандыру» (2005), «Мал шаруашылығы негіздері» мен «Мал шаруашылығы салаларының технологиясы» (2007, 2014), «Зоотехния» (2018) оқулықтары «Қайнар», «Издат- Маркет», «Foliant», «Бастау», «Лантар Трейд» баспаларынан жаппай таралыммен шығарылып,

257 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

еліміздің барлық аграрлық жоғары және арнайы оқу орындарының оқу үрдісінде кеңінен қолданыс тапты. Жоғары әдістемелік деңгейде дәріс беріп, білім стандарттарына сай заманауи оқулықтар дайындағаны үшін ҚР ЖОО қауымдастығының А.Байтұрсынов атындағы медалімен марапат- талып, 2015 жылы Қазақстан Педагогикалық ғылымдар Академиясының толық мүшелігіне (академигі) сайланды. Академик Н.Омарқожаұлы 1995-2015 жылдар аралығында Қазақ ұлттық аграрлық университеті мен С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіндегі докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғау Кеңестерінің Ғалым хатшысы ретінде көптеген ғылым докторлары мен кандидаттарын даярлауға тікелей қатынасты. Оның жеткшілігімен 1 докторлық, 3 кандидаттық, 2 PhD докторлық, 15 магистрлік диссертациялар қорғалып, өзіндік ғылыми мектебі қалыптастырылды. Нәтижелі оқу-әдістемелік және ғылыми-зерттеу еңбектері мен еліміздің мал шаруашылығына жоғары білімді мамандар дайындаудағы қосқан қомақты үлесі үшін профес- сор Н.Омарқожаұлы ҚР БҒМ «ҚР ғылымын дамытуға қосқан үлесі үшін» (2005) төс белгісі және ҚР АШМ Құрмет грамотасымен (2016) марапатталып, «ҚР құс өсіру саласының Құрметті қызметкері» (2018) төсбелгісінің иегері атанды.

«Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу технологиясы» кафедрасының ұжымы

258 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

ҚР Білім және ғылым министрлігінің «Ғылымды дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісінің иегері, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Сауқымбек Қауысұлы Шауенов 70 жаста!

Шауенов Сауқымбек Қауысұлы 1947 жылдың 23-ақпанында Оңтүстік Қазақстан облысы Бәйдібек ауда- ны Теректі ауылында туған. 1972 жылы Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтын «зоотехния» мамандығына бітірген соң, Көкшетау облысына Володар (қазіргі Айыртау) ауданын- дағы «Кутузовский» совхозында үш жылдай ферма зоотех- нигі болып қызмет істейді. 1974 жылы Шымкент облысының Алғабас ауданы- ның ХХІІ партсъезд совхозында ферма зоотехнигі болып 1,5 жылдай қызмет еткен соң В.А. Бальмонт атындағы Республикалық біржылдық бонитерлік жоғары мектебіне оқуға жіберіледі. Оны қызыл дипломмен бітіріп, «зоотех- ник-бонитер» мамандығына ие болады. 1977-1985 жыл- дары ол Қазақтың қой шаруашылығы ғылыми-зерттеу технологиялық институты аспирантурасының күндізгі бөлімінде оқиды және ғылыми-қызметкер болып жұмыс істейді. Ал 1985 жылдан 2004 жылға дейін қазіргі Қазақ ұлттық аграрлық университетінде қатардағы ғылыми қызметкерден университеттің «Ветеринария және мал шаруашылығы ин- ституты» оқу бөлімінің бастығы, директорының орынбасары - «Мал шаруашылығы техноло- гиясы» факультетінің деканы қызметтерін атқарады. 2004 жылдың қыркүйегінен С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде қызмет істеуде. Яғни, осы жылдың желтоқсан айына дейін «зоотехния және биотехнология» кафедрасының профессоры, 2004-2007 жылда- ры технологиялық факультетінің деканы, 2008-2011 жылдары «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу технологиясы» кафедрасының меңгерушісі, қазір осы кафедраның профессо- ры. 1985 жылы РФ-ның Ставрополь қаласында орналасқан «Бүкілодақтық қой және ешкі шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында» ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаттығына диссертация қорғаса, 2001 жылы «Қазақстанның Оңтүстік және оңтүстік- шығыс өңірінде өсірілетін қой тұқымдарының өз төлінен өсуінің ресурс үнемді технологиялары» тақырыбы бойынша докторлық диссертация қорғады (2001). Ол ауыл шаруашылығы мамандарын дайындаумен қатар ұдайы ғылыми-ізденіс жұмыстарымен айналысып, «Қазақтың етті-жүнді биязылау қойларының» үш зауыттық аталық ізі (авторлық куәліктері мен патенттері бар) және 2011 жылы қазақтың етті биязылау жүнді тұқымының төлшең тұқымдық сүлесі (типі) шығаруға қатысты (авторлық ұжыммен). С.Қ.Шәуеновтың жетекшілігімен бір докторлық (РһD), 2 кандидаттық, 17 магистрлік дис- сертация жұмыстары қорғалды. Қазір үш магистрлік, 2 докторлық (РһD) жұмыстарға жетекшілік етеді. Ғылыми және оқу-методикалық ізденістер нәтижесінде 180-нен астам ғылыми және оқу- методикалық еңбектері баспадан шыққан. Оның ішінде, бір монография, үш оқулық, 9 ұсыныс, 10 оқу құралы бар. Ол Қазақ ұлттық аграрлық және С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық универ- ситеттерінің диссертациялық кеңестерінің, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің ғылыми-техникалық комиссиясының, «Ғылым жаршысы» журналы редкол- легиясының, Республика бойынша асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы субъектілер қызметтерін аттестациялаудан өткізу ведомствоаралық сараптамалық комиссия (2007-2012 жылдар), «КазАгроинновация» АҚ Ғылыми-Техникалық комиссиясының мүшелері (2007- 259 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

2010), Білім және ғылым Министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің ауылшаруашылығы және ветеринария ғылымдары бойынша сараптама комиссиясының төрағасы болды (2007-2012 жж.). Қазір университеттің Ғылыми-техникалық комиссиясы, және РФ (Екатеринбург) «ауыл шаруашылығы технологиялары» Халықаралық ғылыми-практикалық журналдарының редколле- гия мүшесі. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіндегі «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы», «Аграрлық техника және технология», «Стандартизация және сертификация» мамандықтары бойынша докторлық диссертациялар қорғау кеңесінің төрағасы (2016-2019жж.) және Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының «Мал шаруашылығы және ветеринария» салалық ғылыми кеңесінің, ауылшаруашылығы мамандықтары бойын- ша Қазақ ұлттық аграрлық университеті жанындағы оқу-әдістеме бірлестігінің, Қазақтың мал шаруашылығы және жем шөп өндірісі ғылыми-зерттеу институтының координациялық кеңесінің мүшесі. Ғылыми-педагогикалық қызметінің нәтижесі бойынша ҚР «Жоғары оқу орынының үздік оқытушысы» мемлекеттік грантының (2008) және 2017 ж. мемлекеттік ғылыми стипендиясының иегері атанды. С.Қ.Шәуенов Қазақ ұлттық агроуниверситетінің (1999), С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің 55-60 жылдық, Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу институтының 80 жылдық мерейтойлық медальдарымен (2012-2017 жж., 2013 ж.), ҚР БҒМ-нің «Ғылымды дамытудағы сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісімен және Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 25 жыл мерекелік медалімен марапатталған.

«Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу технологиясы» кафедрасының ұжымы

260 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

«С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің ғылым Хабаршысы» журналында ғылыми мақалаларды жариялауға қойылатын талаптар

«С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ ғылым Хабаршысы» ғылыми журналы 1994 жылдан бері шығады. «С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ ғылым Хабаршысы» журналы келесі бағыттар бойынша мақалалар қабылдайды: - Биология ғылымдары; - Техника ғылымдары; - Ауылшаруашылығы ғылымдары; - Экономика ғылымдары; - Гуманитарлық ғылымдар және білім беру; - Мал дәрігерлігі ғылымдары.

Мақалаларды ресімдеу тәртібі «С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ ғылым Хабаршысы» әр тоқсан сайын 1 рет шығарылады. Бір авторға бір журналда бір жарияланым ғана рұқсат етіледі. Мақаланың құрылымы және безендірілуі: 1 ӘОЖ 2 Мақала атауы. 3 Автор(лар)дың ТАӘ* 4 Автор(лар)дың жұмыс орны** 5 Аңдатпа жарияланатын материал мәтінінің тілінде (100-250 сөз аралығында). 6 Тірек сөздер (9-10сөз/сөз тіркестері). 7 Мақаланың толық мәтіні: - кіріспе; - зерттеу материалдары және әдістемесі; - ҒЗЖ негізгі зерттеу нәтижелері; - алынған деректерді талқылау және қорытынды. 8 Әдебиеттер тізімі*** 9 Жарияланатын материал тілінен басқа екі тілдегі түйін (100-250 сөз аралығында). 10 Алғыс (бұл бөлім мақаланың грант шеңберінде дайындалғанын көрсету, мақаланың авторы болып табылмайтын, бірақ зерттеулер және т.т. жүргізуге қатысқанәріптестерінеалғыс айту қажет болған жағдайда керек). *Автор(лар)дың ТАӘ әрқайсысының жұмыс орнымен индекстеледі – Витав- ская А.В.1, Пономарева Н.И.2, Алтынбаева Г.К.3 **Автор(лар)дың жұмыс орны –1-Алматы технологиялық университеті, 050012, Алматы қ., Төлеби көшесі, 100, Қазақстан Республикасы, автордың элек- тронды поштасы (e-mail). 2-Мемлекеттік ғылыми-техникалық сараптама ұлттықорталығы, 050026, Ал- маты қ., Бөгенбай батыр көшесі, 221, Қазақстан Республикасы. 3– «С.Сейфуллин ат. Қазақ агротехникалық университеті» АҚ, 010011, Нұр- Сұлтан қ., Жеңіс даңғылы, 62, Қазақстан Республикасы. 261 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

Мақала мазмұны туралы Мақала авторлық зерттеулер нәтижелерін көрсететін түпнұсқа материал- дан ғана тұруы тиіс. Мақаланың негізгі мазмұнын ашатын аңдатпада (100-250 сөз аралығында) және мақаланың қорытынды бөлігінде зерттеу нәтижелерінің жаңалығын, олардың практикалық маңыздылығын көрсету қажет. Аңдатпа мен түйін арасындағы айырмашылық – аңдатпа мақаланы тұтастай қысқаша сипатта- са, ал түйінде ғылыми зерттеулердің қысқаша қорытындысы қамтылады.

Жарияланатын ғылыми мақалаларға қойылатын негізгі талаптар Жарияланым үшін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің бірінде 13-15 бет көлеміндегі мақалалар қолжазбасы (суреттер мен кестелерді қоса алғанда) қабылданады. Мәтін Microsoft Word редакторында, TimesNewRoman шрифтінің 14 өлшемімен, бір интервалмен терілуі тиіс. Мәтін келесі алаң өлшемдердін сақтау арқылы басылу керек:жоғарғы және төменгі –2см,сол және оң–2см.Түзету– ені бойынша(көшіруді автоматты қою арқылы).Жоларалық интервал – біреу. Жаңа жол –1,25. Парақтың сол жақ жоғарғы бұрышында ӘОЖ қойылады.Төменірек– бас әріптермен мақаланың атауы,төменірек бір интервалдан соң оң жақ шетке қарай– курсивпен автор(лар)дың тегі (5 қосалқы авторданартық емес), бір жол төменіре кұйымның (ұйымдардың) атауы, үтір арқылы қаланы, елдіңатауын (шетелдік авторлар үшін) көрсету керек. Әрі қарай бір жолдан кейін аңдатпа мәтіні (200- 250 сөз аралығында) және жарияланатын материал мәтіні тілінде тірек сөздер (9-10сөз/сөз тіркесі) орналастырылады.Тағы бір жолдан кейін мақаланың негізгі мәтіні орналастырылады: - бұл бөлімде зерттеуге негізделген негіздеме және оған қатысты бұрынғы жұмыстар нақты сипатталу керек, сондай-ақ нақты сұрақтар немесе болжамдар тұжырымдары келтірілукерек; -материалдар мен зерттеулер әдістемесі бөлімінде әдіснамалық ерекше- ліктеріне кірмей пайдаланылатын әдістер қысқаша сипатталуы қажет, ең маңызды нәтижелерді атап өту керек. Қажет болған жағдайда негізгі эксперименттердің мысалдарын келтіру керек; - ҒЗЖ зерттеулерінің негізгі нәтижелері бөлімінде мақала мәнін нақты анықтау қажет. Нәтижелерді қысқаша, неғұрлым жалпы түсіндіру және/немесе болашақ зерттеулерге арналған нақты ұсынымдарды келтіруге болады.Алай- да редакторлар болашақ зерттеулердің ықтимал жолдарына емес, ұсынылған жұмыстың тікелей нәтижелеріне көбірек назар аударатындығын есте ұстау керек; - алынған деректерді талқылау және қорытынды бөлімі алынған экспери- менттік деректер сипаттамасынан тұруы тиіс, анықталған заңдылықтарға на- зар аудара отырып, бір-бірін қайталамайтын кестелер мен суреттер қосу керек. Нәтижелерді өткен шақта түсіндіру ұсынылады.Талқылау зерттеу нәтижелерінің сипаттамасын қайталамауы тиіс. Бөлімнің соңында мақаланың кіріспе бөлімі бой- ынша қойылған сұрақтың жауабын қамтитын негізгі қорытындыны тұжырымдау ұсынылады. Әрі қарай әдебиеттер тізімі беріледі: - түп нұсқадағы мақала тіліндегі әдебиеттер (ағылшын тілінен басқа) 262 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

«REFERENCES» латын тіліндегі транслитерациясында келтіріледі; - егер мақала ағылшын тілінде болса, орыс және қазақ тілдеріндегі әдебиет көздері латын транслитерациясында беріледі; - егер мақала қазақ тілінде болса, онда бұл тізім қазақ және латын трансли- терациясында беріледі. Мақалада пайдаланылған әдебиеттер тізімінен соң түйін (100-250 сөзден кем емес) келтіріледі.Мақала орыс тілінде жазылса, түйін – қазақ және ағылшын тілдерінде, егер мақала қазақ тілінде жазылса, онда түйін – орыс және ағылшын тілдерінде, егер мақала ағылшын тілінде жазылса, онда түйін – үш тілде, сондай- ақ тірек сөздер де үш тілде беріледі. Егер мәтінде ескертпе бар болса, сонда негізгі мәтіннің соңында, әдебиет тізімінің алдында, “Ескертпе” тақырыбы ортаға жазылады және бір жолдан кейін ескертпе мәтіні орналасады, ол сілтемелер тізімі бойынша жоғарғы индекс түрінде (мысалы, 1) нөмірленеді. Негізгі мәтіндегі сілтеме қою қаріппен емес, жоғарғы индекс түріндегі санмен белгіленеді. Формулалар. Жай біржолды және ішкіжолды формулалар арнайы редактор- ларсыз символдармен терілуі тиіс (Symbol, Greek Math Symbols, Math-PS, Math A Mathematica BTT арнайы символдарды қолдану рұқсат етіледі). Құрама және көпжолды формулалар Microsoft Equation 2.0, 3.0 редакторының көмегімен толық терілуі тиіс. Бір бөлігін- символдармен, ал екінші бөлігін формула редакторының көмегімен теруге тиым салынады. ***Әдебиет тізімі. Мәтінде ақпарат көздеріне сілтемелер берілуі тиіс (10 сілтемеден кем емес, 25 сілтемеден артық емес). Қолданылған дереккөздер тізімінде, ҚАТУ (www.kazatu.kz) сайтындағы қол жетімді электронды ғылыми ақпарат қорына сілтемелер болып, олардың көлемі жалпы дереккөздердің 30%-нан кем емес және олардың 50%-нан кем емесі Tompson Reuters ISI Web of Knowledge немесе Scopus ақпарат корынан алынуы керек. Негізгі мәтіннен төменірек (не- месе ескертпе мәтіннің астында) “Әдебиет тізімі” атты тақырыпша ортада орна- ласып және бір жолдан кейін нөмірленген дереккөздер тізімі библиографиялық талаптарға сай жазылады. Тізімнің бір пунктіне бір ақпарат көзі сәйкес болуы керек. Ақпарат көздері сілтемелері тік жақша ішіндегі санмен (мысалға [1]). Библиографиялық сипаттамалар ГОСТ 7.1-2003-ке сәйкес жазылып, мұқият тексеріледі. Егер мәтіндегі ақпарат сілтемесі бірнеше рет қайталанатын болса, тік жақшаның ішінде оның реттік нөмірі (библиографиялық тізімдегі келесі реттік нөмірсіз және "Сол жерде" атты сілтемесіз) көрсетіледі. Егер бір ақпарат көзінің бірнеше материалдарына сілтеу жасалса, тік жақша ішінде беттің нөмірі жазыла- ды, мысалға, [1, 17 б.] немесе [1, 28– 29 б.]. Әдебиет тізіміндегі библиографиялық сипаттамалар ГОСТ 7.5-98-ге сәйкес құрастырылады. Мысалға, сипаттама ретінде көп тараған- мақала, кітап, конференция материалдары, патенттер және қашықтықтағы электронды ресурстар беріледі: Периодикалық басылымдағы мақалалар: Аксаров Р. М., Айзиков М. И., Расулова С. А. Метод количественного опре- деления леукомизина // Вестн. КазНУ. Сер. хим – 2003. – Т. 1. № 8. - С. 40-41 Кітап: Курмуков А. А. Ангиопротекторная и гиполипидемическая активность леу- 263 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

омизина. – Алматы: Бастау, 2007. – С. 35-37 Конференция материалдары (семинар, симпозиум) мен еңбектер жинақтары публикациясы: Абимульдина С. Т., Сыдыкова Г. Е., Оразбаева Л. А. Функционирование и развитие инфраструктуры сахарного производства // Инновация в аграрном сек- торе Казахстана: Матер. Междунар. конф., Вена, Австрия, 2009. – Алматы, 2010. – С. 10-13 Электронды ресурс: Соколовский Д. В. Теория синтеза самоустанавливающихся кулачковых механизмов приводов [Электрон. ресурс]. - 2006. - URL: http://bookchamber.kz/ stst_2006.htm (үндеу мерзімі: 12.03.2009). Электронный ресурс: Соколовский Д. В. Теория синтеза самоустанавливающихся кулачковых механизмов приводов [Электрон. ресурс]. - 2006. - URL: http://bookchamber.kz/ stst_2006.htm (дата обращения: 12.03.2009). Мақалалық әдебиетті дайындау барысында авторлардың толық тізімі көрсетілуі тиіс (басқ.). Кестелер мәтін бойынша орналастырылады. Кестелердің нөмірленуі сілтеме- лер тізімі бойынша жүзеге асырылады. Кестелердің нөмірлік тақырыбы қою емес қаріппен сол жақ бойынша түзетілумен теріледі (мысалға, 1Кесте). Тақырыптық атауы (егер болса) сол жолда да, сол жақ бойынша түзетілумен, қою емес қаріппен теріледі. Кесте сілтемесі қою емес қаріппен, жақшада беріледі- мысалға (кесте 1). Егер кесте көлемі үлкен болса, ол бөлек бетте орналастырылуы мүмкін, ал егер өте кең болса- альбомдық ориентацияда берілуі тиіс. Суреттер мәтін бойынша орналастырылады. Суреттер нөмірленуі сілтемелер реті бойынша жүзеге асырылады. Нөмірлену тақырыбы қою емес қаріппен, орта- сы бойынша түзетілумен (мысалға, Сурет 1) беріледі. Тақырыптық атауы (егер болса) сол жолдың өзінде, нөмірленіден кейін (мысалға, Сурет 1- Тәуелділік...) жа- зылады. Сурет сілтемесі қою емес қаріппен, жақшада мысалға, (сурет 1) беріледі. Егер сурет форматы ірі болса, ол бөлек бетте орналастырылуы қажет, ал өте кең болған жағдайда- альбомдық орииентациядағы бетте орналастырылады. Су- реттер түпнұсқадан сканерленген бола алады (150 spi сұр градациясында) немесе компьютерлік графикамен орындала алады. Егер илюстрация көлемі ірі болған жағдайда (файл), суреттердің бөлек файлдың электронды нұсқасында орналасуы жөн. Суретке байланысты анықтамалар сурет астында болуы тиіс. Мәтінмен бірге: -екіден кем емес тәуелсіз ғалымдар мен мамандардың тақырыптық рецензия- сы; -автор туралы мәлімет: тегі, есімі, әкесінің аты (толық), ғылыми дәрежесі, лауазымы, жұмыс орны (ұйым атауы, мекен-жайы( индекс, қала, көше, үй), мем- лекет), жұмыс немесе үй телефоны, пошта адресі (e- mail); -журналда жариялауға басылу жөніндегі төленуді растайтын, құжат. Төлем- ақы көлемі С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ дың «Ғылым Хабаршысы» жөнінде Ғылыми кеңес шешімі бойынша (№ 6 хаттама 26.02.2009 жыл) өзге ұйымдар ав- 264 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

торлары үшін 5 мың теңгені құрайды, С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ-дың ПОҚ үшін 3 мың теңгені құрайды, төлену Халық Банк және Казкомерцбанк кассала- рында "Мақала жариялау үшін" ескертпемен, С.Сейфулин атындағы ҚАТУ-дың PhD магистранттары мен докторантурадағы жеке тұлғалар жариялау үшін тегін. Төлемді ішкі рецензиядан кейін жүзеге асыру қажет. Бұл талаптарға сай емес мақалалар, басылымға шықпайды.

Байланыс телефоны: 8(7172)39-55-48 e-mail: [email protected] Мекен-жайы: 010011, Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан қ., Жеңіс д., 62

Реквизиты АО «КАТУ им. С.Сейфуллина» в АО «Народный банк Ка- захстана» РНН 620 300 249 590 БИН 070 740 004 377 ИИК KZ 446010111000037373 KZT ИИК KZ 536010111000212490 RUR ИИК KZ 596010111000215292 EUR ИИК KZ 866010111000215291 USD БИК HSBKKZKX, Код 16 Банк: АРФ АО №119900 «Народный Банк Казахстана»

Свидетельство о постановке на учет по НДС, серия 62001, №0003805, от 20.10.2009г.

Реквизиты АО «КАТУ им. С.Сейфуллина» в АО «Казкоммерцбанк» РНН 620 300 249 590 БИН 070 740 004 377 ИИК KZ 359261501150581004 KZT БИК KZKOKX, Код 16

265 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019 МАЗМҰНЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Абиев С.А., Асилханова Р.З., Зияханова Р.Н., Баубекова А.К. ПРЕДВАРИТЕЛЬНАЯ ФИТОПАТОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ЗЕЛЕНОГО ПОЯСА г.АСТАНА...... 4 Абилов Б.И., Касымбеков Е.Б., Жаркенов Д.К., Пазылбеков М.Ж. ДИНАМИКА ВЫЛОВА ПРОМЫСЛОВЫХ ВИДОВ РЫБ НА ВОДОХРАНИЛИЩЕ КАПШАГАЙ...... 12 Л.М. Бұршақбаева, Н.М. Нұрғожаева ПРОБИОТИКТІҢ АКСЕЛЕРАТ ҚОЯН ТҰҚЫМДАРЫНЫҢ СОЙЫС КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕТ САПАСЫНА ӘСЕРІ...... 23 Зотова Л.П., Джатаев С.А. ОЦЕНКА КОЛЛЕКЦИОННЫХ ОБРАЗЦОВ ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ НА ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТЬ В УСЛОВИЯХ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА...... 35 Карипов Р.Х. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ И ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕЗУЛЬТАТЫ РЕСУРСОСБЕРЕГАЮЩЕЙ ТЕХНОЛОГИИ ОБРАБОТКИ ТЕМНО-КАШТАНОВОЙ ПОЧВЫ...... 47 Sarsekova D.N., Kitaibekova S.O., Michal Zasada TECHNOLOGY FOR CREATING FOREST PLANTATIONS FROM POPLARS IN THE GREEN ZONE OF ASTANA...... 57 Крекова Я.А., Залесов С.В., Чеботько Н.К. ИЗМЕНЧИВОСТЬ ОСНОВНЫХ ТАКСАЦИОННЫХ И МОРФОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЕЛЕЙ (PICEA DIETR.), ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ В СЕВЕРНЫЙ КАЗАХСТАН...... 67 Нуржанова С.А., Мурзакаева Г.К. ВЛИЯНИЕ СИЛОСА С ЗАКВАСКОЙ НА РАЦИОН И ПРОДУКТИВНОСТЬ КОРОВ...... 77 Mussynov K.M., Suleimenova Z.Sh., Utelbayev Y.A., Bazarbayev B.B., Sagatbek S.D. YIELD OF LENTIL (Lens culinaris) IN THE CONDITIONS OF CHERNOZEM SOIL OF AKMOLA REGION...... 87 Хусаинов А.Т., Сарсенова А.А., Айшук Е.Ж. ВЛИЯНИЕ ПРЕПАРАТА ИЗ ЗОЛОШЛАКА И НАНОУГЛЕРОДА НА ПИТАТЕЛЬНЫЙ РЕЖИМ ЧЕРНОЗЕМА ОБЫКНОВЕННОГО И УРОЖАЙНОСТЬ КАРТОФЕЛЯ...... 97 Куришбаев А.К., Токбергенов И.Т., Канафин Б.К., Zhengmao Zhang, Киян В.С., Швидченко В.К. ПОВЫШЕНИЕ ПРОДУКТИВНОСТИ ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ В РАМКАХ СИСТЕМЫ ТОЧНОГО ЗЕМЛЕДЕЛИЯ: ПРОБЛЕМЫ, ПЕРСПЕКТИВЫ.... 107 Гаджимурадова А.М., Жумалин А.Х., Zhengmao Zhang, Соловьев О.Ю., Киян В.С.,Швидченко В.К. РАЗРАБОТКА ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫХ ПАРАМЕТРОВ ОПТИМАЛЬНОЙ МОДЕЛИ СОРТА ЯРОВОЙ МЯГКОЙ ПШЕНИЦЫ ДЛЯ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ СЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА...... 117

ВЕТЕРИНАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Б.І. Барбол БАЛҚАШ СУАЛАБЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ТАБАНЫНЫҢ (ABRAMIS BRAMA ORIENTALIS) ПАРАЗИТОФАУНАСЫ...... 130 266 ВЕСТНИК НАУКИ КАЗАХСКОГО АГРОТЕХНИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ С.СЕЙФУЛЛИНА №1(100) 2019

Джакупов И.Т., Молдахметова Г.М., Абултдинова А.Б. ЭФФЕКТИВНОСТЬ УСТРОЙСТВА «METRASTATUM» И УЛЬТРАЗВУКОВОГО ИССЛЕДОВАНИЯ ПРИ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОЙ ДИАГНОСТИКЕ ПАТОЛОГИИ МАТКИ У КОРОВ...... 140 Терликбаев А.А., Утешова М.А. СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕТОДОВ ЛЕЧЕНИЯ ДИСПЕПСИИ ТЕЛЯТ...... 151

биологиялық ғылымдар Науанова А.П. РЕАКЦИЯ СОРТОВ ЗЕРНОВЫХ КУЛЬТУР К МЕТАБОЛИТАМ ФИТОПАТОГЕН- НЫХ ГРИБОВ...... 160

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ БІЛІМ БЕРУ Ғ.Қ. Резуанова, В.А. Шнайдер ДАУЫССЫЗ ДЫБЫСТАР ТІРКЕСІМІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ...... 171 M. Kakimzhanova, Y.Mukhanbetkaliyev THE RESEARCH OF THEORETICAL AND METHODOLOGICAL APPROACHES IN UNDERSTANDING THE PROCESS OF SELF- IDENTIFICATION STUDENTS (on the example of students S. Seifullin KazATU)...... 180 E.A. Akzhigitov, A.B. Aruova, P.B. Beisebay, M.Sh. Tilepiev ABOUT ONE METHOD OF SOLVING NONHOMOGENEOUS LINEAR DIFFERENTIAL SECOND ORDER EQUATION WITH CONSTANT COEFFICIENTS...... 192 К.К.Такабаев, Р.А.Утеева, Г.Р.Елеусізова, Е.А. Грипп ДИСКРЕТТІК МАТЕМАТИКА ТӘСІЛДЕРІН ҚОЛДАНЫП ЛОГИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...... 202

ТЕХНИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Адуов М.А., Капов С.Н., Нукушева С.А., Каспаков Е.Ж., Исенов К.Г., Володя К., Тулегенов Т.К. СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ АГРОТЕХНИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ СЕЯЛОК С КОМБИНИРОВАННЫМИ СОШНИКАМИ ...... 213 Е.Т.Абсеитов, Ф.Р.Ермаханова, А.Ж.Алина ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ӨНІМ ӨНДІРІСІН РЕТ- ТЕУ САЛАСЫНДА НОРМАТИВТІК-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰЖАТТАМАЛАРДЫҢ БАЛАМДЫЛЫҒЫН ТАНЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ НЕГІЗДЕРІ...... 220 Fedorova S.V., Utegulov B.B., Utegulov A.B., Koshkin I.V., Kurabayev I.K. EXPERIMENTAL STUDIES OF A DEVELOPED METHOD FOR DETERMINING THE INSULATION PARAMETERS IN A NETWORK WITH ISOLATED NEUTRAL VOLTAGE UP TO 1000 V...... 230 А.Р. Байдалина, С.А. Боранбаев ДОБЕШИ ВЕЙВЛЕТI АРҚЫЛЫ СИГНАЛДАРДЫ ЦИФРЛЫҚ ӨҢДЕУ...... 239

ЭКОНОМИКА Кусаинов Т.А. РАСЧЕТ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РИСКА В КОНТЕКСТЕ ПРОБЛЕМ РИСК-МЕНЕДЖМЕНТА В РАСТЕНИЕВОДСТВЕ КАЗАХСТАНА...... 249 МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ НҰРБЕРГЕН ОМАРҚОЖАҰЛЫ (70 жас)...... 257 Сауқымбек Қауысұлы Шауенов (70 жас)...... 259 267 С.СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ №1(100) 2019

ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

№ 1 (100) 2019 Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитетінде тіркелген. (№ 5770-Ж куәлік)

Бас редактор: И.Т. Тоқбергенов

Құрастырған: Ғылым бөлімі

Компьютерде беттеген: Ж.Т. Омарова

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің баспасында басылды.

Форматы 60 х 841/8 Шартты б.т. 33,5 Таралымы 300 дана 25.03.2019 ж. басуға қол қойылды. Тапсырыс №1822 010011, Нұр-Сұлтан қ., Жеңіс даңғылы, 62 «а» Анықтама телефондары: (7172)317564; факс 316072; e-mail:[email protected]

268