AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI ŞƏKİ REGİONAL ELMİ MƏRKƏZİ

KAMİL FİKRƏT oğlu ADİŞİRİNOV

XX ƏSR ŞƏKİ ƏDƏBİ –MƏDƏNİ MÜHİTİ (1900-2000-ci illər) I Kitab

BAKI-2015 Mərhum akademik Bəkir Nəbiyevin və professor Yaşar MÜNDƏRICAT Qarayevin əziz xatirəsinə ithaf olunur Giriş ———————————————————————————— Elmi redaktoru: Məhərrəm Paşa oğlu Qasımlı ——————————————————- filologiya üzrə elmlər doktoru, professor I Fəsil. Şəki ədəbi-mədəni mühiti XX əsrin I yarısında (1900-1940-cı illər ).... 1.1. Molla Cümənin elmi-tərcümeyi halının bəzi maraqlı məqamları. XX Rəyçilər: Nadir Baloğlan oğlu Məmmədli əsrin birinci yarısında Şəkidə aşıqsənəti——————————————— filologiya üzrə elmlər doktoru, professor ————-———————— 1.2. XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti illərində Məhəmmədəli Bayram oğlu Mustafayev Şəkidə ədəbi-mədəni inkişaf: (1900-1920-ci illər)——————————— ————————— filologiya üzrə elmlər doktoru 1.3. 1920-40- ci illərdə Şəkidə ədəbi- mədəni mühit: ————————— ————————— Adişirinov K.F. XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti: Mono- 1.4.Şəkidə ədəbi təşkilatlanma: “Qızıl Qələmlər Cəmiyyəti” nin Şəki qrafiya. Bakı: Elm və təhsil, 2015, bölməsinin yaranması və fəaliyyəti————————————————— ——————————————————- 1.5.Şəkidə dövlət teatrının yaranması ədəbi-mədəni mühitin inkişafına təsir edən əsas mədəni hadisə kimi ( 1920-1950-ci illər)——-———————— ——————————— II Fəsil. Şəki ədəbi-mədəni mühiti XX əsrin II yarısında (1950-1980-ci Kitabda XX əsrdə Şəkidə keçilmiş ədəbi- mədəni yola nəzər salınır, bütöv illər)—- bir yüzillikdə yaşanmış ədəbi-mədəni hadisələr təhlil süzgəcindən keçirilir. 2.1. “Şəki fəhləsi” qəzeti “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvlərinin əsas tribunası Uzun illərin axtarışı və gərgin əməyin məhsulu olan bu əsərdə müəllif kimi və qəzetin ideya-siyasi və ədəbi-mədəni məzmunu (1921-1991-ci çoxsaylı ədəbi- tarixi mənbələri oxucuların diqqətinə çatdırmaqla işin nə illər)———————2.2.“Səbuhi”ədəbi məclisinin inkişafının I mərhələsi: qədər maraqlı və ağır olduğunu vurğulayır. Monoqrafiyada ilk dəfə XX əsrdə əsas nümayəndələri—————-2.3.“Səbuhi”ədəbi məclisindənkənar və Şəkidə ədəbi-mədəni mühit geniş aspektdə araşdırılır, 30 nəfərədək yaradıcı məclislə bağlı yazıb- yaradanlar——————-2.4. Şəki folklor mühitində qələm sahibinin həyat və yaradıcılığı haqqında geniş şəkildə söhbət açılır. aşıq sənətinin inkişafı və el aşıqları ———————————— Yetmiş illik sovet dönəminin ədəbi həyata təsiri məsələləri tədqiqatçının diqqət III Fəsil: Müstəqillik illərində Şəkidə ədəbi proses və mədəni mühit( mərkəzində saxlanılmaqla obyektiv dəyərləndirmə aparılır. Sözügedən 1991-2000-ci illər)———————————————————-———— dönəmdə “ Səbuhi” ədəbi məclisi və onun üzvlərinin həyat və yaradıcılıq yolu, ——————————————————3.1 “Səbuhi”- “Müştaqi” ədəbi Şəkinin teatral inkişafı, “ Şəki fəhləsi” qəzeti və ədəbi inkişaf məsələləri məclisinin inkişafının II mərhələsi və əsas nümayəndələri———————— monoqrafiyanı maraqlı edən tərəflər kimi diqqətçəkicidir. ——————————————————————————————— Kitab XX əsrdə Şəkidə ədəbi-mədəni mühiti öyrənmək istəyən bütün —— qrup oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əsərdən ali məktəblərin filologi 3.2.XX əsrin 60-90-cı illərində Şəki ədəbi-mədəni mühitində teatr və dra- fakültələrinin tələbələri, magistr və doktorantlar zəngin və maraqlı faktları maturgiya məsələləri—————————————————————— özündə əks etdirən ədəbi mənbə kimi daha çox faydalana bilərlər. ————————————————————- İstifadə olunmuş ədəbiyyat——————————————————— —————————————-

3 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti tərzi, milli mənlik, demokratik fikir gətirən həmin ziyalılar, yara- Giriş dıcı şəxsiyyətlər, yaşadıqları dövrün ictimai-siyasi hadisələrini, insanların sosial durumunu və əhvali-ruhiyyəsini müxtəlif ədəbi XX əsrin 90-cı illərinədək əyalət ədəbiyyatının öyrənilməsinə formalarda əks etdirərək haqsızlıqları tənqid atəşinə tutmaqdan sovetizmdən miras qalmış ögey münasibət uzun illər Azərbaycan çəkinməmiş, klassik şeirin qəzəl janrı da daxil olmaqla dram, ədəbiyyatşünaslığında da özünü göstərmiş, nəticədə milli satira və digər janrlarda, ayrı-ayrı üslublarda yazıb-yaratmışlar. ədəbiyyatın inkişafını və formalaşmasını təmin edən region Onların əsərləri “Şəki fəhləsi”, “İpəkçi”, “Region-Şə ki”, ”Azər - ədəbiyyatının öyrənilməsi diqqətdən kənarda qalmışdır. Belə ki, baycan”, “Elm və həyat”, “Kirpi”, “Azərbaycan müəllimi”, “Ədə- bu istiqamətdə aparılacaq tədqiqatlara vurulan “qeyri-aktuallıq” biyyat və incəsənət”, “Sovet kəndi”, “Kommunist”, “İnşaatçı”, damğası uzun müddət ədəbiyyatşünaslığımızda hökmran rol “Azərbaycan gəncləri” və s. kimi nüfuzlu yerli və mərkəzi ədəbi, oynamışdır. ictimai- siyasi məzmunlu dövri nəşrlərdə dərc olunmuşdur. Lakin İctimai və bədii fikir tariximizə nəzər saldıqda görürük ki, tari- vaxtında ictimai-siyasi hadisələri dərk edərək xalqa sözünü xin bütün dövrlərində Şəki Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial- çatdırmış və xalqın istəklərini bədii formada bəyan etmiş bu mədəni həyatında mühüm rol oynamış, zəngin və möhtəşəm yaradıcı şəxsiyyətlərin bəziləri sovet ideologiyasının təzyiqlərinə ədəbiyyat və pedaqoji fikir tariximizə bu bölgədən çıxmış görkəm- rast gəlmişlər. Təəssüf ki, sovet ideologiyasının şəxsiyyətə zidd li şəxsiyyətlər bəxş edilmişdir. Bu gün müstəqil ədəbiy - tələb və normaları XX əsr Şəki ədəbi- mədəni mühitinin tədqiqinə yatşünaslığın yaratmış olduğu imkanlardan istifadə edərək XX də ağır zərbə vurmuş, 1900-1950-ci illərdə istər yaradıcı əsrdə Şəkidə keçilmiş ədəbi-mədəni yola nəzər salmaq, burada şəxsiyyətlər, istərsə də onların ədəbi-bədii fəaliyyəti araşdırılıb yazıb-yaradan sənətkarların həyat və yaradıcılığını tədqiq etmək, öyrənilməmişdir. Bu baxımdan çox təəssüfləndirici haldır ki, onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini ədəbi-nəzəri kontekstdən Salman Mümtaz kimi ədəbi şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin Şəki dəyərləndirmək müstəqil ədəbiyyatşünaslığımıza ediləcək töhfə mərhələsi qaranlıq səhifələrdə qalmış, Şəkinin təhsil və ədəbi fikir kimi olduqca aktual bir məsələdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas tarixində silinməz iz buraxmış Rəcəb Əfəndizadə kimi bir alimlərimizin tədqiqatlarından məlumdur ki, Azərbaycan şəxsiyyət Stalin repressiyası xofundan qorxaraq 1950-ci ildə se- ədəbiyyatının əhəmiyyətli tərkib hissələrindən biri kimi, Şəkidə vimli müəllimi Firidun bəy Köçərlinin ədəbiyyat və ictimai fikir ədəbi inkişaf uzun və zəngin bir tarixi inkişaf yolu keçmiş, burada tariximiz üçün bu gün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək məktublarını bu gün tədqiqinə çox böyük ehtiyac hiss olunan ədəbi birlik və yandırmağa məcbur olmuşdu. Deməli, mürəkkəb və ziddiyyətli məclislər fəaliyyət göstərmişdir. Bu fikri bizə söyləməyə əsas hadisələrlə zəngin olan ədəbiyyatımız XX əsrdə də çətin və verən bu bölgədə formalaşan ədəbi ənənələrdir ki, XX əsr Şəki ziddiyyətli bir yol keçmişdir. Dövlət müstəqilliyimizin bərpasına ədəbi mühiti bu ənənələr üzərində inkişaf etmişdir. Bu ədəbi qədər problemlərə milli müstəvidən deyil, ideoloji müstəvidən ənənələr Şəkidə XX yüzillikdə də davam etdirilmiş, əsrin 70-ci yanaşılması bir sıra həqiqətlərin pərdələnməsinə şərait yaratmışdır. illərindən “Səbuhi”, 90-cı illərin ortalarından Azərbaycan Yazıçılar Bu baxımdan tədqiqat işi mövzusunun “XX əsr Şəki ədəbi-mədəni Birliyinin Şəki bölməsi, XXI əsrin əvvəllərindən “Müştaqi” ədəbi mühiti”nə aid olması ilə də aktualdır. Hələlik ayrı-ayrı məqalə və məclisi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu ədəbi birliklər kitab şəklində “XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti” mövzusu bu ziyalıları özündə birləşdirməklə dövrünün yaradıcı gəncliyinin də günədək ədəbiy yatşünaslığımızın xüsusi tədqiqat obyekti olma- yetişməsində mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan ədəbi mühitinin mış, bu mühitin özünəməxsus cəhətləri, əsas nümayəndələrinin tərkib hissəsi kimi, Şəki ədəbi-mədəni mühitinə yeni təfəkkür ya radıcılığı, ədəbi məclislərin yaranması və inkişaf mərhələləri 4 5 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti sistemli və problematik müstəvidə araşdırılmamışdır. Doğrudur, rin dən bu günədək ədəbi-mədəni prosesi ardıcıl və sistemli izlə - XX əsrin əvvəllərindən 90-ci illərinədək Şəki ədəbi-mədəni mühi- mək, ədəbi sənətkarların bədii axtarışlarının forma, məzmun və ti, onun ictimai-siyasi, nəzəri-estetik problemləri ədəbiy yat şü - mündəricəsini üzə çıxarmaq, Şəki ədəbi mühitinin Azərbaycan naslarımızı düşündürmüş, lakin bu məsələ geniş tədqiqat ədəbiyyatındakı yerini müəyyənləşdirmək, bədii mətnlərin təh li- ba xım dan öz real həllini tapmamış, bəzi tədqiqatçıların fərdi-konk - lində ümumprinsipləri əsas götürmək tədqiqatçının diqqət mər- ret istiqamətli fikirləri ilə kifayətlənilmişdir. kəzində olmuşdur. Mövzuya müasir ədəbiyyatşünaslıq elmi mizin XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinin ümumi mənzərəsinin tələbləri nöqteyi-nəzərdən yanaşılmış, əsasən, aşağıdakı vəzi - izlənilməsi, bu təcrübənin ümumiləşdirilməsi, onun yaranma və fələrin yerinə yetirilməsinə diqqət yetirilmişdir: formalaşma prosesinin işıqlandırılması, inkişafın əsas mərhələ və – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Şəki ədəbi mühitinin xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılması baxımından aparılan tədqiqat mövqeyini və rolunu aydınlaşdırmaq; xüsusi aktuallıq kəsb edir. Odur ki, bütövlükdə Azərbaycan ədə - – sovet ideologiyasının ədəbiyyata milli müstəvidən deyil, biyyatının tədqiqi baxımından Şəki ədəbi-mədəni mühitinin ideoloji müstəvidən yanaşmasının ədəbi mühitə təsirini aşkar - tədqiqi ədəbiyyatşünaslıqda vacib bir məsələ kimi diqqəti cəlb et- lamaq; miş, öz həllini gözləyən bir problemə çevrilərək hazırkı tədqiqatın – XX əsrin ayrı-ayrı dövrlərində Şəki ədəbi-mədəni mühitinin aktuallığını şərtləndirmişdir. inkişaf mərhələlərini müəyyənləşdirmək, ədəbi-mədəni mühiti Tədqiqatın obyektini Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında zamanın ictimai-siyasi problemləri kontekstində tədqiq etmək; xüsusi yeri və rolu olan Şəki ədəbi-mədəni mühiti təşkil edir. XX – Şəki ədəbi-mədəni mühitini özündən əvvəlki əsrlərin ədəbi- əsrdə Şəkidə mədəni mühitin inkişafını təmin edən təhsil, teatr və mədəni mühitinin davamı kimi araşdırmaq; ədəbiyyat tarixinin, sözügedən dönəmdə Şəkidə yazıb-yaratmış – yeni tarixi şərait və ideyaların yeni məzmun və forma, janr ədib və şairləri öz sıralarında yetişdirən “Səbuhi” ədəbi məclisinin tələbinin müxtəlifliyi səbəblərinin real imkanlarını müəyyənləş - yaranması, inkişaf mərhələləri və Şəkidə yaşayıb-yaratmış yazı- dirmək; – Şəki ədəbi-mədəni mühitində “Səbuhi” ədəbi məclisinin çıların həyat və yaradıcılıq yolunun sistemli şəkildə üzə çıxa - bədii və ideya-siyasi baxımdan demokratikləşməsində “Şəki rılması tədqiqatın əsas predmetidir. Şəki ədəbi-mədəni mühiti ilə fəhləsi” qəzetini rolunu tədqiq etmək; bağlı əldə faktik materiallar çoxdur. Bunların sırasında son illərdə – XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinin formalaşmasında yazılıb çap edilmiş elmi məzmunlu məqalələr, mövzu ilə bağlı mühüm rol oynayan ədəbi simaların həyat və yaradıcılığını və seyrçi məlumat verən qeydlər, yazıçıların ayrı-ayrı qəzet və jur- əsərlərini tədqiqata cəlb edib elmi şərhini vermək; nallarda çap olunmuş əsərləri və nəşr olunmuş kitabları tədqiqatın – Şəki ədəbi-mədəni mühitinin təmsilçilərinin hər birinin üs- əsas materialını təşkil edir. Tədqiqat işi yerinə yetirilərkən çap lubunu aşkarlamaq; edilmiş əsərlərin təhlili ilə kifayətlənilməmiş, əldə olunması nə - Şəki ədəbi-mədəni mühiti nümayəndələrinin yaradıcılığında qədər ağır və üzücü olsa da, Şəki və ətraf kəndləri qarış-qarış lirikanın mövzu və ideya qaynaqlarını, təkamül yollarını, inkişaf gəzilərək şəxsi evlərdə mühafizə edilib saxlanılan əlyazmalardan, mərhələlərini üzə çıxarmaq; şəxsi arxiv materiallarından da istifadə edilmişdir. – XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinin bədii materiallarında- Əsərin yazılmasında əsas məqsəd qədim Şəkinin yüz illik bir Şəki yazıçılarının qələmində Sabir satira ənənələrinin inkişaf dövrü əhatə edən möhtəşəm ədəbiyyat və mədəniyyət tarixi inkişaf dinamikasını təhlil etmək; yoluna nəzər salmaqdır. Söz yox ki, mühüm məqsədə çatmaq üçün – Şəki ədəbi mühitində nəsrin ideya istiqamətlərini, novator konkret vəzifələri yerinə yetirmək lazım gəlir. XX əsrin əvvəl lə- xüsusiyyətlərini, ədəbi-estetik problemlərini üzə çıxarmaq; 6 7 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti – XX əsrdə Şəkidə teatr və dramaturgiya məsələlərinin inkişaf xatirələr”(2008), AMEA-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzinin tarixini tədqiq etmək; Şəkinin elmi həyatındakı rolunu əks etdirən “Şəki Regional Elmi – XX əsrdə Şəkidə aşıq mühitinin inkişaf məsələlərini tədqiq Mərkəzi 30 ildə”(2005), “Şəki Regional Elmi Mərkəzinin dünəni, edərək el aşıqlarını həyat və yaradıcılığını tədqiqata cəlb etmək; bu günü və sabahı”(2007), “Şəki Regional Elmi Mərkəzi: tarixə – Şəki ədəbi mühitində yazıb-yaradan sənətkarların sənət - çevrilən 40 il”(2012), “Şəkidə məhəllə adları soylar və ləqəblər: I karlıq keyfiyyətlərini üzə çıxarmaq. kitab(Qoruq ərazisi)”(2004), bu sətirlərin müəllifinin “Qədim türk- Tədqiqata cəlb etdiyimiz “XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti” oğuz yurdu Oxud”(2006), “İsmayıl bəy Nakam: həyatı və bədii mövzusu bu vaxtadək Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında xüsusi yaradıcılığı”(2006), həmmüəllifi olduğu “Şəkidə məhəllə adları tədqiqat obyekti olmamışdır. Şəki ədəbi mühitinin folklor arealı soylar və ləqəblər: II kitab”(2009), Azərbaycanın teatral həyatı ilə ilə bağlı Ləman Vaqif qızı Süleymanova “Şəki folklor mühiti” bağlı yazılmış, görkəmli teatrşünas alimlərimizdən, professor İ. mövzusunda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru iddiaçılığı üzrə dis- Kərimovun “Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf sertasiya müdafiə etmiş və əsərini nəşr etdirmişdir. Lakin mərhələləri”(2002), professor İ. Rəhimlinin “ Dramaturgiya və tədqiqatçı, nədənsə Şəkidə aşıq sənətinin inkişafından danışarkən teatr”(1988) və s. kimi əsərlərində və çoxsaylı məqalələrində Şəki təhlillərini təkcə Molla Cümə sənəti ilə məhdudlaşdıraraq sonrakı teatrına dair azacıq məlumatlar da mühüm yer tutur. Həmçinin illərdə yaşayıb-yaratmış aşıqlar haqqında heç bir məlumat Şəkidə ədəbi mühitin inkişaf dinamikasını səciyyələndirən, verməmişdir. Hansı ki, Şəkidə Molla Cümədən sonra tanınmış el formalaşdıran və zənginləşdirən ədib və şairlərin nəşr olunmuş aşıqları yaşayıb-yaratmış, hətta onların bəziləri saz-söz sənətinin əsərlərini, bu əsərlərə yazılmış ədəbi-tənqidi qeydləri və sirlərini Dədə Cümədən öyrənmişlər. Bu ərazidə (Şəki şəhəri və respublikamızın görkəmli alimlərindən olmuş mərhum akademik çevrəsi nəzərdə tutulur-K.A) Molla Cümə sənəti üzərində Bəkir Nəbiyevin, mərhum professor Yaşar Qarayevin, hal-hazırda köklənən Doduda Aşıq Paşa, Baş Göynükdə Aşıq Əhmədiyyə, tanınmış ədəbiyyatşünas alimlərimizdən olan professor Məhərrəm Aşıq Nəcəf, Aşıq İsmayıl, Aşıq Azad, Baş Layısqıda Aşıq Sirac, Qasımlının, professor Alxan Məmmədovun, professor Asif Aşıq Hacıbala, Aşıq Nəzir, Aşıq Məmməd, Aşıq Əhməd, Aşağı Rüstəmlinin, professor Faiq Çələbinin, qocaman jurnalist, profes- Layısqıda Aşıq Əhməd, Daşbulaqda Aşıq Şamil, Biləcikdə Aşıq sor Şirməmməd Hüseynovun, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Musa, Şində Aşıq Güləhməd, Şabalıdda Aşıq Əhməd, Şəki Şəki bölməsinin və “Müştaqi” ədəbi məclisinin rəhbəri, şair- şəhərində Aşıq Sakit kimi saz-söz sənətini sevib yaşadanlar ömür tədqiqatçı Vaqif Aslanovun (Aslanın) və başqalarının da mə - sürüblər. Elə bu səbəbdəndir ki, hazırkı araşdırmada XX əsr Şəki qalələrini bu silsiləyə daxil etsək, tədqiqatın mənbə bolluğunu şərh aşıqları haqqında da məlumat verilmişdir. etməyə ehtiyac qalmır. Lakin qeyd etməliyik ki, hər mənbədə Düzdür, Şəki ilə bağlı son otuz ildə bir sıra umumi və xüsusi ədəbi-mədəni mühiti səciyyələndirən ayrı-ayrı tərəflərin əks məzmunlu əsərlər yazılaraq nəşr edilmişdir. Bunların sırasında Ə. etdirilməsi, bir ya iki ədəbi şəxsiyyətin adının çəkilməsi ədəbi- Abdullayevin “Maarif pərvanəsi”(1982), H.Əhmədov və tarixi həyatın-mühitin dolğun mənzərəsini yaratmır. Ancaq bu S.Əfəndiyevin “150 yaşlı Şəki məktəbi”(1983), Həbibulla məlumat və adları müxtəlif mənbələrdən toplayıb onları ümumi Manaflının “Öyünc və güvənc qaynağı”(2007), R.Bəşirov və N. tədqiqat müstəvisinə gətirərək haqqında dolğun və geniş məlumat Hacıyevin “Unudulmaz illər”(2007), U. Mürşüdovanın “Rəşid bəy verdikdə mükəmməl təsəvvür formalaşır. Tədqiqatçının son Əfəndizadə və folklor” (2004), professor Mərziyə xanım qənaəti belədir ki, XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti ilə bağlı olan Qiyasbəylinin “Rəcəb Əfəndiyev”(2001), Z. Abdullayev və N. ümumi və xüsusi məzmunlu araşdırmalar bu mühitin ümumi Novruzov tərəfindən tərtib edilmiş “Heydər Əfəndiyev haqqında mənzərəsini ətraflı şəkildə təqdim etmək gücündə deyildir. 8 9 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı dövrləri tədqiq olunarkən aparmaq durur. Tədqiqatımızın obyekti XX əsr Şəki ədəbi-mədəni Şəki ədəbi-mədəni mühiti və onun görkəmli nümayəndələri haq- mühiti olduğundan tarixi-müqayisəli tədqiq, problematik təhlil qında da qısa məlumat verilmişdir. Lakin Şəkidə ədəbi-mədəni metodlarına, elmi təsvir və nəzəri ümumiləşdirmə üsullarına mühit kompleks şəkildə tədqiq olunmamış, onun inkişafı, ya- üstünlük vermişik. Lakin tədqiqatın məzmununu üzə çıxarmaq radıcılıq problemləri, yazıçıların həyat və yaradıcılıqları sistemli üçün tənzimləyici prinsiplərdən, üsul və vasitələrdən də istifadə şəkildə öyrənilməmişdir. Bu baxımdan hazırkı tədqiqat işi ilkin etmişik. Əsərin mövzusu elmi-nəzəri və ideoloji-bədii məzmun təşəbbüs kimi yenidir. Tədqiqat işinin elmi yeniliklərini aşağılakı kəsb etdiyindən araşdırma prosesində bir sıra prinsiplərə, üsullara, kimi qruplaşdırmaq olar: tətbiq dairəsinin genişliyinə görə, spesifik və ümumi, dialektik və – araşdırmada XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinin fəlsəfi-məntiqi metod və üsullardan da istifadə edilmişdir. Bildiy- dolğunluğu tam şəkildə əks etdirilmişdir; imiz kimi, XX əsrdə siyasi rejimdə olduğu kimi, mədəniyyət və – tədqiqat işində ilk dəfə olaraq Şəkidə teatr tarixi bütöv yüzil- ədəbiyyat sahəsində də siyasi konsepsiyalar, xüsusilə, sosialist-re- lik üzrə sistemli şəkildə öyrənilmişdir; alizmi konsepsiyası hökm sürürdü. Ədəbiyyat və incəsənətin – tədqiqat işində ilk dəfə olaraq Molla Cümə sənətindən sonra bütün sahələrinə nüfuz edən bu konsepsiya ədəbi prosesi Şəkidə aşıq mühiti mərhələli şəkildə tədqiq edilmişdir; sinfiləşdirir, bədii yaradıcılıqda sənətkarlıq məsələləri arxa plana – əsərdə ilk dəfə olaraq Şəki ədəbi-mədəni mühitinin ictimai- keçir, sosial-siyasi mövqe öndə gedirdi.Tədqiqatın gedişindən də siyasi şəraitlə, tarixi-coğrafi vəziyyətlə bağlılığı təhlil edilərək gördüyümuz kimi, müəyyən mərhələlər izah olunarkən həmin ayrı-ayrı inkişaf mərhələləri müəyyənləşdirilmişdir; dövrdə bədii cəhətdən qüvvətli əsərlər yaransa da , yaradıcılıqda – tədqiqatda XX əsr Şəki ədəbi mühitində yaşayıb yaradan 60 sxematizm, ehkamçılıq da özünü göstərmişdir. 90-cı illərin nəfərdən artıq ədəbi şəxsiyyətin həyat və yaradıcılığı haqqında ilk əvvəllərində müstəqil dövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyimiz dəfə geniş məlumat verilmişdir; nailiyyətlər milli şüurun inkişafına şərait yaratdı və ədəbiy - – yaradıcı şəxsiyyətlərin əsərləri təhlil edilərkən millilik və yatımızın tədqiqində klassik ənənələr və milli xüsusiyyətlər aparıcı bəşərilik xüsusiyyəti əsas götürülərək dəyərləndirmə aparılmış, olmaqla Şərq və Qərb ədəbiyyat tarixçiliyinin ədəbi-tarixi kontek- ənənəyə bağlılıq və novatorluq məsələlərinə xüsusi diqqət yeti- sti əsas götürüldü. Yeni müstəqillik şəraitində dövlətimizin ideoloji rilmişdir; konsepsiyasında milli məfkurə, mənəviyyatımızın çağdaş struk- – XX əsrdə Şəkidə yaşayıb-yaradan yazıçıların dram yara - turu, azərbaycançılıq ideologiyası dayandı. Estetik fikrin özülündə dıcılığına və onların teatrla bağlılığına ilk dəfə bu araşdırmada dayanan milli məfkurə və azərbaycançılıq ideologiyası tədqiqatın elmi qiymət verilmişdir; metodoloji əsasını təşkil edir. Yeni metodologiya, müasir tədqiqat – ilk dəfə bu əsərdə XX əsrin 40-90-cı illərində Şəkidə ədəbi üsulları müstəqil ədəbiyyatşünaslıq elmimizin qarşısına böyük prosesin inkişafını tənzimləyən və istiqamətləndirən “Səbuhi” vəzifələr qoydu. Tədqiqat obyektimizin əsas özülü kimi, XX əsr ədəbi məclisinin fəaliyyəti tədqiq edilmişdir; Şəki ədəbi-mədəni mühiti sovet ədəbiyyatının tərkib hissəsi olan – tədqiqat işi bir əsrlik bir dönəmdə Azərbaycan mədəniy - Azərbaycan ədəbiyyatının məzmununu formalaşdırdığından yətinin tərkib hissəsi kimi, XX əsrdə Şəkidə mədəniyyət tarixinin tədqiqat prosesində obyektiv-tarixilik prinsipindən çıxış etmək, öyrənilməsi baxımından da mükəmməl məzmunlu əsər kimi yeni klassik irsə obyektiv tarixi mövqedən yanaşmaq, bu kontekstdə və aktualdır. region ədəbiyyatı şəxsində milli ədəbiyyatın elmi tarixinə dəyər Ədəbiyyat tarixçiliyinin əsasında tarixilik prinsipi, faktları vermək əsas metod kimi tədqiqatçının qarşısında duran qaçılmaz tutuşdurmaq, birini digəri ilə bağlamaq, müqayisələr, paralellər vəzifələrdən olmuşdur. 10 11 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Tədqiqat işi XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitini Azərbaycan Əsər Azərbaycan ali və orta məktəb dərsliklərinin, tədrislə ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə üzə çıxaran yeni və orijinal tədqiqat bağlı metodik vəsaitlərin, ədəbiyyatşünaslıq və nəzəriyyəyə aid əsəri olduğu üçün elmi-nəzəri və təcrübi cəhətdən də əhəmiy - tədqiqat əsərlərinin yazılmasında da xüsusi elmi əhəmiyyət kəsb yətlidir. Tədqiqat işi müəllifin tədqiq edib üzə çıxardığı Məm - edə bilər. mədiyyə Süleymanlı, Lütfəli Həsənov, Zaman Qarayev, Məmməd Müəllif Şəki ədəbi-mədəni mühiti ilə əlaqədar tədqiqata Çələbiyev, Nurpaşa Hümmətov,Yaqub Mahir, Ənvər Mirzəoğlu, 1997-ci ildən başlamışdır. Tədqiqatın məzmunu ilə bağlı yerli Telman Həmidli, Rövzət, Vaqif Aslan, Şahid Məmmədkərimov, mətbuat orqanlarında çoxsaylı məqalələrlə çıxış etmiş, bir neçə Mayis Səlim, Əhməd Zəyzidli, Həbillah Kamil, Yusif Şükürlü, dəfə “Kanal-S” televiziya kanalında ədəbi ictimaiyyətə məlumat Bəhram Oxudlu,Qurtuluş Süleymanlı, Elmir Şeyxzadə, Abbas vermişdir. Həmçinin kitabın məzmununa daxil olan ayrı-ayrı Əmbala, Veysəl Çərkəz, Ramiz Orsər, İradə Gülfir, Ruhangiz məsələlər müəllifin “Qədim türk-oğuz yurdu Oxud” (2006, 232s), Rəhimli və digər şairlərin XX əsr ədəbiyyat tariximizə salın - “ İsmayıl bəy Nakam: həyatı və bədii yaradıcılığı”(2006, 171s.), malarının zəruriliyinə əsas verdiyi üçün də xüsusi elmi əhəmiyyətə adlı monoqrafiyalarında, respublikanın nüfuzlu elmi jurnallarında malikdir. Tədqiqat işində Şəki ədəbi-mədəni mühiti öz dövrünün nəşr olunmuş məqalələrində oxuculara çatdırılmışdır. ədəbi prosesləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilmiş, ayrı-ayrı müəlliflərin sənətkarlıq axtarışları, yaradıcılıqları hərtərəfli tədqiq edilmişdir. XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinə verilən qiymətdə tədqiqatçının faydalandığı yeni tədqiqat metodları yeni monoq ra- fiyaların yazılmasına, milli ədəbiyyat tarixi konsepsiyalarının hazırlanmasına stimul verə bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən yeni yazı - lacaq tədqiqatları nəzəri-metodoloji baxımdan istiqamətləndirmək də əsərin praktik əhəmiyyətinə daxildir. Əsərdə Şəki ədəbi-mədəni mühitinin bir əsrlik tarixi ilk dəfə sistemli şəkildə öyrənilir. Təd- qi qat prosesində əsrin əvvəllərindən sonuna doğru hər bir mər - hələnin özünəməxsus xüsusiyyətləri tam aydınlığı ilə göstərilmiş, tədqiqatçı yeri gəldikcə janr və forma əlvanlığına da münasibət bildirərək maraqlı mülahizələr irəli sürmüşdür ki, bütün bunlar da bu geniş elmi araşdırmanın elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyətini şərtləndirən cəhətlərdəndir. Elmi araşdırma milli ədəbiyyatşünaslıq tariximizi, regional aspektdə ən yeni dövr ədəbiyyatının təşəkkül və inkişaf mərhə - lələrini tədqiq edən mütəxəssislər, XX əsr Şəki ədəbi-mədə ni mü- hitinin tarixini, elmi-nəzəri və ideya-estetik problemlərini öyrənmək istəyən alimlər, ali məktəb müəllimləri, magistr və dok- torantlar üçün faydalı ola bilər. Həmçinin tədqiqat işi XX əsrdə Şəkidə maarif, mədəniyyət, teatr məsələləri ilə maraqlanan oxu- cular üçün də böyük maraq kəsb edə bilər. 12 13 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qaz”, “ Fəhlə- kəndli birliyi”, “ Paris Kommunası” kolxozlarının I Fəsil üzvləri, müəllimlər aşıq Molla Cümənin qəbri üstündə xatirə lövhəsi və onun büstünü qoymaq təklifini irəli sürdülər. Bu XX əsrin birinci yarısında təşəbbüs bəyənildi. Büstün və xatirə lövhəsinin hazırlanması üçün Şəkidə ədəbi- mədəni mühit respublika bədii fonduna müəyyən vəsait keçirildi. Bədii fondda (1920-1950-ci illər ) işləyən həmyerlimiz, gənc heykəltəraş Albert Mustafayev büstü hazırlamağı öhdəsinə götürdü. Aşığın şəkli tapılsaydı, heykəli 1.1Molla Cümənin elmi-tərcümeyi halının bəzi maraqlı daha real və əslinə uyğun hazırlamaq mümkün olardı. Axtarış məqamları. XX əsrin birinci yarısında Şəkidə aşıq sənəti. başlandı. Ola bilməz ki, Nuxa- Zaqatala zonasında Molla Cümə XX əsrdə Şəkidə aşıq sənəti təkcə Molla Cümə sənəti ilə kimi məşhur aşığın şəkli olmasın. Nuxa Kənd Təsərrüfatı İs- məhdudlaşmır. Əsrin əvvəllərində bu el nəğməkarının yaradıcılığı tehsalat İdarəsinin rəisi Qəni Hüseynov və baş baytar həkim Əsgər ədəbi mühiti nə qədər zənginləşdirsə də, Şəki aşıq mühitinin Əsgərov Balakənə getdilər. Belə xəbər eşitmişdilər ki, balakənli araşdırılması bu gün öz tədqiqatçısını gözləyir. Çünki bu ərazidə Qazaq İsmayılın atası Molla Cümə ilə dost olmuşdur. Bəlkə aşığın 20- ci illərdən sonra Molla Cümə sənəti üzərində köklənən Do- şəkli onda ola?. Orada şəkil tapılmadı. Lakin dedilər ki, Zaqatala duda Aşıq Paşa, Baş Göynükdə Aşıq Camal, Aşıq Əhmədiyyə, İstehsalat İdarəsinin baş baytar həkimi Əziz Abdullayev bu haqda Aşıq Nəcəf, Aşıq İsmayıl, Aşıq Azad, Baş Layısqıda Aşıq Sirac, daha dürüst məlumat verə bilər. “ Kəşfiyyatçılar” Zaqatalaya Aşıq Hacıbala, Aşıq Nəzir, Aşıq Məmməd, Aşıq Əhməd, Aşağı gəldilər...Əziz onları evə dəvət etdi və xeyirxah niyyətlə dedi: Layısqıda Aşıq Əhməd, Daşbulaqda Aşıq Şamil, Biləcikdə Aşıq – Bu işə kömək etməyə hazıram. Mənim arvadımın atası qaxlı Musa, Şində Aşıq Güləhməd, Şabalıdda Aşıq Əhməd, Cəlal Məmmədov aşıq Molla Cümə ilə qardaş kimi yaxın dost Cəfərəbadda Aşıq Müğüm, Şəki şəhərində Aşıq Sakit kimi saz- olub. Qızı atasının şəklini yadigar saxlayıb. söz sənətini sevib yaşadanlar ömür sürmüşlər. Sonra Əziz çağırdı: XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan – Ay arvad, o sandıqdakı şəkilləri bura ver! aşıq ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndəsi Molla Cümə haqqında Sandıq küncündə, qaranlıqda qalan şəkil bir azdan işığa çıxdı. çox yazılıb. Folklorşünas alimlərimizdən Paşa Əfəndiyev, Masa üstünə qoyuldu. On bir nəfərin birlikdə olan şəkli 1912- ci Məhərrəm Qasımlı, Sədnik Paşayev, Qara Namazov, Qiyas ildə Axtıda ( Dağıstan) mədən suyu ilə müalicəyə gedəndə Vəkilov və başqaları aşığın ömür və yaradıcılıq yolu ilə bağlı çəkilmişdir. Əziz Molla Cümənin on bir nəfərdən hansı olduğunu maraqlı, həmçinin mübahisəli fikirlər söyləmişlər. Hətta aşığın göstərdi. bu gün əlimizdə olan şəklinin necə tapılması ilə bağlı Molla Cümə Q. Hüseynov və Ə. Əsgərov Nuxaya gəldilər. Şəkli yoxlayıb tədqiqatçıları şair- aşığın tərcümeyi- halını yazarkən ədəbi və elmi dürüstləşdirmək lazım idi. Baş Layısqı kəndində Molla Cümənin ictimaiyyətə heç bir məlumat verməmişlər. Aşığın şəkli ilə bağlı qızı Reyhan yaşayır. Kollektiv şəkildə atasını göstərməyi ondan məlumatı Cüməşünaslığa ilk dəfə “Şəki fəhləsi” qəzetinin xahiş etdilər. Reyhan xanım başında uzun papaq, çuxasında döş redaksiyasına uzun illər rəhbərlik etmiş, mübariz jurnalist saatı və belində xəncəri olan şəkli göstərdi. Aşağı Göynük və Baş Məhyəddin Abbasov (Paşazadə) vermişdir. Bu nadir tapıntı ilə Layısqı kəndlərinin qoca sakinləri də şəklə baxan kimi Molla bağlı onun “ Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1967-ci il 5 may tarixli Cüməni tanıdılar. Daha heç bir şübhə yeri qalmadı”[ 761 ]. sayında dərc olunmuş “Qiymətli tapıntı” [761] adlı məqaləsindən Aşığın tərcümeyi-halından yazan tədqiqatçılar onun ata babası oxuyuruq: “ ...Keçən il (1966-cı il nəzərdə tutulur-K.A.) “Qaf - Molla Orucu nəslin kökündə dayanan bir ağsaqqal kimi 14 15 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti xatırlasalar da, onun aşıq olması ilə bağlı oxuculara heç bir mə- üçün ətrafa qaçmışlar. Molla Cümənin Qumux kəndində yaşayan lumat verməmişlər. Şəki folklorunun toplanılmasında əvəzsiz bacısı Aməntə xanımın oğlanları hadisədən xəbərdar olduqda xidmətləri olan Hikmət Əbdülhəlimovun bu vacib elmi məsələ ilə Cümənin yeganə yadigarı olan 14 yaşlı qızı Reyhanı və bir neçə bağlı aşağıdakı qeydləri böyük maraq doğurur. O yazır: “...Şəki qadını taparaq Qumuğa gətiriblər. Aməntə xanım onun təlim- rayonunun Baş Layısqı kəndinin sakini, 1921-ci il təvəllüdlü Aşıq tərbiyəsi ilə məşğul olaraq böyütmüş, sonralar kiçik oğlu Məmməd Babayevin dilindən Molla Cümənin nəvəsi Mövlüd İbrahimlə evləndirmişdir. Bu izdivacdan Reyhan xanımın bir oğlu- Əzizovun qələmə aldığı “ Burslu qızı” şeiri onun müəllifi-Molla Mövlüd İbrahim oğlu Əziziov doğulmuşdur”. Cümənin ata babası Molla Orucun yaradıcılığına işıq saldı. XVIII- Aşığın “İsmi Pünhan”ı ilə də bəzi maraqlı faktları oxucula - XIX əsrlərdə yaşayıb yaratmış aşıq Molla Orucun bizə gəlib çatan rımızın nəzərinə çatdırmaq istərdik. Molla Cümə haqqında yazan ilk sənət müjdəsi onun yaradıcılığına dair araşdırmalar aparılması tədqiqatçılar adı gizli qalan bu el gözəlinin adının məlum lüzumunu ortaya qoymaqla həm də “ot kökü üstə bitər” atalar olmaması ilə bağlı mübahisəli fikirlər irəli sürürlər. Son dövrdə sözünün yüzdə-yüz faiz təsdiqi kimi Molla Cümənin doğma və bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Şəkinin Baş Şabalıd kəndinə münbit zəmində meydana çıxdığını göstərməkdədir” [49, s. 21-22] edilmiş folklor ekspedisiyası zamanı bu məsələ ilə bağlı maraqlı Aşığın öldürülməsi ilə bağlı söylənilən rəvayətlər müxtəlif rəvayətlər əldə edilmişdir. Müdrik qocalardan əldə edilmiş məzmun çalarları ilə seçilir. Molla Cümənin nəticəsi Habil Əzizov məlumatlara görə, Molla Cümə nəinki Şəkidə, hətta bütün Azər- Qumux kəndində olarkən bu sətirlərin müəllifinə Molla Cümənin baycanda övliya kimi tanınan Şeyx Əhməddən dini və dünyəvi öldürülməsi ilə bağlı maraqlı və həqiqətə uyğun olan məlumatı elmləri öyrənmiş, onun qızı Anaqız xanımı sevmişdir. Lakin atasından eşitdiyi şəkildə danışdı: “Atam deyərdi ki, 1920-ci ilin zəmanənin acı rüzgarı bu təmiz sevgiyə sədd çəkmiş, qız Şəkinin aprel-may aylarında Qızıl Ordu hissələri Aşağı Göynüyə Aşağı Şabalıd kəndində yaşayan varlı bir şəxsə ərə verilmişdir. Ər yaxınlaşdığı zaman bu zonada Qırmızı Orduya qarşı üsyan qalxıb. evidə nakam sevgisinin həsrətinin çəkən Anaqız xanımın dərdini O zaman Reyhan nənəmin cəmi 14 yaşı olub. Kişilər silahlanaraq sevgilisinə rəmzi şəkildə bildirmək üçün Molla Cüməyə bir heyva Qırmızı Orduya qarşı vuruşublar. Qadınlar isə hamının müqəddəs, göndərməsi ilə bağlı da el arasında rəvayətlər söylənilir. Molla toxunulmaz məkan bildiyi Molla Cümənin evinə yığışıblar. Əs- Cümə irsinin araşdırıcılarından olan Mölüd Yarəhmədov “ İsmi gərlər Molla Cüməni evindən çağırıb həyat yoldaşı Zöhrə xanıma Pünhan”ın Mərziyyə adlı bir qız olduğunu bildirir. bildiriblər ki, Aşağı Göynükdə Şura hökumətinin qurul ma sı ilə Ümidvarıq ki, görkəmli aşığın elmi tərcümeyi–halını yazarkən bağlı iclas olacaq, hörmətli şəxs olduğu üçün onu oraya aparırlar. bu qeydlərimiz tədqiqatçıların diqqətini cəlb edəcəkdir. Bu gün Əhvalatdan xəbərdar olan qonşu və iki oğlu aşığın aparılmasına aşığın nəticəsi Elman Əzizov Molla Cümə irsinin ciddi şəkildə etiraz edəndə əsgərlər şübhələnməsinlər deyə onları da özləri ilə tədqiqi ilə məşğuldur. Tədqiq obyektimizə daxil olmadığı üçün aparıblar. Səhərisi gün aşığın hazırkı büstünün yerində Molla biz aşığın yaradıcılığı ilə bağlı geniş məlumat vermək fikrində Cümənin, qonşusu və qonşusunun iki oğlunun qılıncla doğranmış deyilik. Çünki onun zəngin və məzmunlu yaradıcılığı ilə bağlı vəziyyətdə cəsədləri tapılıb. Onlar həmin yerdə dəfn olunublar. folklorşünaslarımız yetərincə məlumat vermişlər. Molla Cümə evdən aparılandan bir neçə saat sonra həmin əsgərlər Professor Paşa Əfəndiyev XX əsr Şəki ədəbi mühitində yenidən aşığın evinə hücum etmək istəmiş onlara etirazını bildirən özünəməxsus yer tutan Baş Göynüklü Şərif İdrisovun qeydlərinə aşığın həyat yoldaşı Zöhrə xanımı güllə ilə vurmuşlar. Qıçından söykənərək Molla Cümənin elmi irsində özünə yer almayan, ox- güllə yarası alan Zöhrə xanım yerindəcə keçinmişdir. Evdə olan uculara çatdırılmayan şagirdləri ilə də bağlı maraqlı məlumatları qadınlar təlaş və həyəcan içərisində əsgərlərdən yaxa qurtarmaq Molla Cümənin əsərlərinin 2006-cı il nəşrində oxucuların nəzərinə 16 17 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti çatdırır. Hörmətli professorun qeydlərindən: “... Mən Şərif Mənim eşqin məclisində, müəllimə məktub yazdım ki, Molla Cümənin şagirdləri haqqında Həm çağı Molla Surxaydı. mənə məlumat əldə etsin... Şərif müəllim məktubun əvvəlində Nə qədər dostlarım varsa, yazır ki, Molla Cümə el sənətinin sirlərini onlarla şagirdlərinə Qabağı Molla Surxaydı. [694,s.357] öyrətmişdir. Şagirdləri içərisində aşağıdakı şəxslərin adları çəkilir: Ləzgi Aşıq Yarəli, Məhəmmədəli, Ümid Ağa Gözlü, Aşıq Şeirin ikinci bəndindən şairin mühiti haqqında da məlumat İsgəndər, Aşıq Məhəmməd, Putullu ( Dağıstan-P.Ə.) Aşıq Hacı almaq mümkündür. Molla Cümə Molla Surxayı cənnətdə bitən Məhəmməd, Qadruxlu (Dağıstan-P.Ə.)Aşıq İsmayıl, Zəyəmli sərv ağacına, qızılgül qönçəsinə bənzədir. Ancaq çox təəssüf ki, (Qax) Molla Oruc, Aşağı Göynüklü Aşıq Yusif, Baş Layısqılı Aşıq bu elcanlı şəxsiyyət yaxşı insanların əhatəsində deyil, ömrü sar Hacıbala, Aşıq Kərəmoğlu, Qaçayoğlu Aşıq Məhəmməd, Əlizadə içərisində keçir: Almalı, Qara Oruc İsmayıllı və sairə” [ 694, s. 596]. Molla Cümə zəmanəsinin elm-ürfan, dərin zəka sahibləri, dini Molla Surxay bir qönçədir, və dünyəvi əqidəli müdrik şəxsiyyətlərlə dostluq əlaqələri Açılıbdır xar içində, saxlamışdır ki, bu nurlu şəxsiyyətlərdən biri Baş Layısqı kəndinin Özü tərlan balasıdır sakini Molla Surxay olmuşdur. O, müasiri və həmyerlisi Molla Ömrü keçir sar içində. Surxayı sevmiş, onunla sıx dostluq münasibətləri saxlamışdır. Bir kəsi saxlasa Allah, Molla Surxay nəinki Baş Layısqının, həmçinin bütün Göynük Zaval olmaz mar içində. mahalının ən nüfuzlu adamlarından hesab olunurdu. Molla Cümə Nə muradə üz çevirsən, ona həsr etmiş olduğu şeirlərinin birində onu mahalın iki ən Görərsən ki, var içində. tanınmış adamlarından biri kimi oxucularına təqdim edərək Cənnətdə sərvi-tutanın, yazmışdı: Butağı Molla Surxaydı. [694,s.357-358] Muştuluq Adəm Ataya, ondan qalmış bu fərzəndə. İkidir səxavət əhli bizim Şəki uyezdində Molla Surxaya xas olan məzlumsevərlik, səxavətlilik, zalım- Baş Şeyx Hacı Əhməddir, ayağı Molla Surxaydı [49,s.392] . ların qənimi olmaq, Yusif kimi gözəl camallı, təmiz qəlbli, həyalı, Aşığın yaradıcılığının ən gözəl nümunələrindən olan “Molla bütün dağlardan uca, Tur dağına bənzər, Hacı Murtuzanın layiqli Surxay”[694] şeiri bu dostluğun səviyyəsini gələcək nəsillərə davamçısı, gündə yüz qonağı olsa belə qaş-qabağı turşumaz çatdıran bir örnək, həmçinin Molla Surxayın nəzmlə yazılmış qonaqpərvər, Allahın dünyada ən əziz qonağı və s. xüsusiyyətləri tərcümeyi-halıdır. Şair Molla Surxayı iki gözünün çırağı, başının böyük məhəbbət və poetik tərənnümlə oxucuya çatdırılır. Şeirdə tacı, bütün dostlarının qabağı, öncəsi kimi tərif edərək yazır: Molla Surxayın nəsli, dostları o dərəcədə dəqiqliklə verilib ki, tədqiqatçı üçün Molla Surxayla bağlı geniş axtarışa ehtiyac qalmır, Ey ağalar, iki gözüm, Məsələn, Çırağı Molla Surxaydı. Başım tacı, dil-dəhanım, Kənd içində dost tutubdur, Müştağı Molla Surxaydı. Biri Yusif, biri Əmrah, Ağlım, huşum, din-imanım, Biri Cəbrayıl yüzbaşı, Yığnağı Molla Surxaydı. Biri Molla Həbibüllah, 18 19 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bir-birindən cüda salma, imperiyanın vəhşiliklərinə nifrət oyadan acınacaqlı xatirələrə Bunları, ey Qədirullah. söykənərək Hacı Surxayın ədalətsizcəsinə öldürülməsini aşağıdakı Cümlə batı əndəlibdir. kimi nəzərimizə çatdırdı. Onun dediklərindən: “1930-cu il Şəki Gül bağı Molla Surxaydı. üsyanı yatırıldıqdan sonra Hacı Poladı və oğlu Sədini bir çoxları kimi indiki məktəbin yerində güllələdilər. Hacı Surxaya qoca Neçə övlad verib Tanrı, olduğu üçün dəymirlər. Kəndin bir sıra bədəməl sakinləri onun Əhməd, Əli, Məmmədəli. sağ qalması ilə barışa bilmirlər. Siyasi rəhbərliyə ondan şikayət İnşallah öz yerində, ediblər ki, qoca olsa da hamının sevimlisidi, kəndi o idarə edir. Durar oğlu Murtuzəli. “Günahkarların” güllələnməsindən bir ay keçir. Bir gün Hacı Sur- Şəhərdə dostları vardır, xay eyvanda uzanmışdı. Yoldan səs-küy eşidir. O görür ki, kəndə Hacı Mirhəmzə, Qurbanəli, yenicə göndərilmiş partiya təşkilat katibini döyürlər. Qonağa əl Çox olsun uca dağlar, qaldırmağın yaramaz hərəkət olduğunu qonağı döyən gənclərə Tür dağı Molla Surxaydı . bildirib partkomu onların əlindən alır. Bunu görən Lətif adlı şəxs mərkəzə bildirib ki, Hacı Surxay yeni gələn partiya işçisini Min üç yüz on dörd sənədə, gənclərə döydürdü. Üç nəfər əsgər gəlib Hacı Surxayı aparır. Hacı Bəlkə əlli ola yaşı. Surxayın aparılması xəbəri partiya katibinə çatdıqda o, bu Biri Şirin, biri Polad, ədalətsizliyə dözməyərək Hacı Surxayın aparıldığı Baş Göynük Vardır onun dü qardaşı, kəndinə gəlir. Artıq gec idi. O, kəndə çatanda Hacı Surxay qaniçən Ataları Hacı Murtuza, əsgərlər tərəfindən güllələnmişdi”. Babaları Balakişi, Məlum olduğu kimi, şifahi söz sənətinin digər sahələri kimi Layiqi də o mədəndən, aşıq ədəbiyyatı da XX əsrin 20-ci illərindən sonra sistemli şəkildə Çıxdı bu cəvahir daşı. inkişaf etməyə başlamış, bu sahə ilə bağlı bir sıra geniş miqyaslı O səbəbdən cümlə ellər tədbirlər keçirilmişdir. “ Şəki fəhləsi”qəzetinin 1930-cu illər Sorağı Molla Surxaydı [ 694 , s.360] buraxılışları Şəkidə aşıq sənətinin inkişafının öyrənilməsi baxı - Bu iki nurlu insanın dostluğu ilə bağlı folklor toplayıcıları mından böyük maraq doğurur. “Nuxa işçisi” qəzetinin (qəzet 30- maraqlı rəvayətlər toplamışlar. Molla Cümə “ Dünyadır” rədifli, cu illərdə “Nuxa işçisi” adlanmışdır-K.A.) saylarının araşdırılması “ Salam olsun sənə, ey molla Surxay” misrası ilə başlayan göstərir ki, bu illərdə Şəkidə və onun ətraf kəndlərində aşıq sənəti qoşmasını da dostuna həsr etmişdi. inkişaf etmiş, bu ərazilərdə məşhur el aşıqları yaşayıb- yaratmışlar. Əlbəttə, Molla Surxay kimi imanlı, millətsevər, insansevər, Dodulu Aşıq Paşanın, Qışlaqlı Aşıq Kərimin, Cəfərabadlı Aşıq milli ruhlu şəxsiyyətləri qırmızı imperiya sağ qoya bilməzdi. Müğümün, Baş Layısqılı Aşıq Əhməd və Aşıq Məhəmmədin, Molla Cümə 1920-ci ildə vəhşicəsinə öldürüldüyündən Molla Aşağı Layısqılı Aşıq Əhmədin, Daşbulaqlı Aşıq Şamilin, Biləcihli Surxayın həyatının sonrakı illəri aşığın qeydlərinə düşməmişdir. Aşıq Musanın, Baş Göynüklü Aşıq Camal və Aşıq Əhmədin, Şinli 1930-cu illərin sovet repressiya maşını minlərlə soydaşlarımız Aşıq Güləhmədin, Şabalıdlı Aşıq Əhmədin fəaliyyətlərinin və kimi bu nurlu insanın da həyatına son qoymuşdur. Hazırda Baş yaradıcılıqlarının izləri qəzetin səhifələrində qalmışdır. Layısqı kəndinin tanınmış soylarından biri “Hacı Surxaylar” 1938-cu ilin mart ayında Bakı şəhərində keçirilən Azərbaycan adlanır. Bu soyun layiqli davamçılarından olan Nizami qırmızı aşıqlarının II qurultayında digər bölgələrlə yanaşı nuxalı aşıqlar 20 21 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti da iştirak etmişlər. Bu fikri təsdiqləyən ədəbiyyat azmanı, profes- və texniki biliklərinin yüksəlməsinə yaxından fikir vermirlər. Ona sor Yaşar Qarayev çox doğru olaraq yazır ki, “ ...Şəkidə və kənd- görədir ki, bəzi aşıqlar hələ də savadsızdırlar” [747 ]. “Nuxa işçisi” lərində aşıq ənənəsi əslində çox güclü olmuş, burada ilkin sovet qəzetinin redaksiyasının əməkdaşı, əslən Oxud kəndindən olan vaxtı da canlı aşıq mühitləri fəaliyyət göstərmiş, onların rəsmi Camal Qədirli daha sərt mövqedən çıxış edərək Nuxada aşıq yığıncaqda seçilən nümayəndə heyəti Azərbaycan aşıqlarının ik- sənətinin inkişafına olan laqeyd münasibətdə keçmiş şəhər inci qurultayında iştirak etmişdir”[ 47, s. 33]. Ancaq təəssüf ki, rəhbərliyini günahlandırmışdır. O demişdir: “Vaxtilə Şəhər Partiya folklorşünas alimlərin tədqiqatlarında Nuxa aşıqlarının fəaliy - Komitəsində əyləşmiş xalq düşmənləri Cuvarlinski, Soltanov və yətinə yer verilməmişdir. Məsələnin bu tərəfi ilə bağlı, görkəmli keçmiş Şəhər Soveti sədri incəsənət işlərində pozğunçuluq yarat - musiqişünas, folklorşünas alim, A.İ.Gertsen adına Rusiya Dövlət mışlar. Xüsusilə, aşıqlara qarşı əfv edilməz bürokrat münasibət Pedaqoji İnstitutunun Etnokulturologiya kafedrasının professoru, bəsləmişlərdir. Onlar aşıqların tez-tez müşavirələrini çağırmamış, həmyerlimiz Faiq Çələbi çox doğru olaraq yazır: “ XX əsrin II onlarla geniş iş aparmağa qətiyyən əhəmiyyət verməmişlərdir. yarısında, aşıqşünaslığın fəallaşdığı bir dövrdə tədqiqatçıların Hələ Cüvarlinskinin məsləkdaşı, ifşa olunmuş düşmən Ələşrəf gözü Şəki tərəfə baxmadı, sonra isə suallar qarşısında aciz qalan İsmayılov həmişə aşıqları ruhdan salmış, onları incitmişdir. Bu alimlərin pərdəarxası söhbətləri başlandı. Yəni Şəki muğama və həyasız adam: “Əsərlərinizi çap etdirəcəyəm” – deyərək aşıqla - qəzələ aşiq, aşıq sənətinə isə biganə olan tacirlər və zadəganlar rımızın yazılarını toplamış və onları öz evinə yığıb saxla mış - diyarı kimi qələmə verildi”[48,s.23]. Aşıq ədəbiyyatını tədqiq edən dır”[747]. Məqalənin sonundan II respublika aşıqlar qurultayına alimlərin qələmi “Şəkidə aşıq mühiti” ifadəsini qəbul etmədiyi seçilmiş nuxalı nümayəndələrlə bağlı oxuyuruq: “Çıxışlardan üçün, bu maraqlı və acı taleli mövzu tədqiqdən kənarda qaldı. sonra Azərbaycan aşıqlarının respublika qurultayına seçkilər “Nuxa işçisi” qəzeti 1938-ci il 10 və 12 yanvar saylarında başlanmış, bu qurultaya Aşıq Şamil, Layısqılı Əhməd, Aşıq Paşa, Azərbaycan aşıqlarının II qurultayında Şəki aşıqlarının iştirakı ilə Şabalıdlı Əhməd, Aşıq Müğüm yoldaşlar bir səslə deleqat bağlı Nuxa Şəhər Sovetində keçiriləcək müşavirədə iştirak edəcək seçilmişlərdir”[747 ]. aşıqların və yazıçıların adlarını açıqlayan bildiriş dərc etmişdi. Konfransın tezisləri oxucuda böyük ikrah hissi doğurur: Stalin 1938-ci il yanvar ayının 13-də gündüz saat 12-də Nuxa Şəhər epoxasında aşıqların mövqeyi; aşıqlar arasında səmərəli iş Sovetində Nuxa rayonu aşıqlarının Nuxa sovet yazıçıları ilə aparmaq; aşıqları xalqa daha da yaxınlaşdırmaq. birlikdə müşavirəsi çağırılmışdır. Qəzetin 10 mart 1938-ci il tarixli İctimai həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, sovet ideolo- sayında Məmmədiyyə Süleymanlının “Nuxa aşıqlarının konfren- giya sının xalqın görən gözü, döyünən ürəyi olan aşıq ədəbiy - siyası”[747] adlı məqaləsi həmin ilin mart ayının 4-də partiya yatında da apardığı siyasiləşmə işi göz qabağındadır. Aşıq xalqın maarifi evində Azərbaycan aşıqlarının respublika qurultayına dərdini, sərini unudub, gördüyünü çağırmayıb, “səmərəli iş” hazırlıq münasibəti ilə Nuxanın bütün aşıqlarının sovet yazıçıları, görməlidir, Lenini, partiyanı, kommunizmin təntənəsini vəsf, ədəbiyyat müəllimləri ilə birlikdə keçirilən konfransı ilə bağlı tərənnüm etməlidir. Siyasi rəhbərliyin yeritdiyi ideologiyanın aşıq bizdə dolğun təsəvvür yaradır. Konfransda Abdulla Faruqun sənətinə, aşıqlara səhv, yabançı münasibəti özünü Azərbaycan məruzəsindən sonra aşıqların və ziyalıların çıxışları dinlənilmiş, Sovet Yazıçıları İttifaqı Nuxa filialının İdarə Heyətinin 1938-ci il çıxışlarda vurğulanmışdır ki, “rayonumuzda aşıqlar çoxdur, lakin fevralın 3-də keçirilmiş iclasında da göstərmişdir. İclasda digər onlarla heç bir əməli iş aparılmır. İstər rayon incəsənət işləri tədbirlərlə yanaşı sovet yazıçılarının “aşıqlara təhkim edilməsin - müvəkkili, istər Nuxa sovet yazıçıları, istərsə də ədəbiyyat dən” də söhbət getmişdir. Elə bu ideoloji amirliyin təsirindən idi müəllimləri aşıqların yaradıcılıqlarının artmasına, onların siyasi ki, otuzuncu illərin “Nuxa işçisi” qəzetinin səhifələrində Aşıq 22 23 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əhməd (Baş Layısqı), Aşıq Musa (Biləcik), Aşıq Müğüm (Cəfə- Partiyamız bizə rəhbərlik edir, rabad), Aşıq Şamil (Daşbulaq) və digər sənətkarların Lenin, Stalin, Sovet xalqı Lenin yolu ilə gedir. Voroşilov, sosializm, kommunizm yolu, sovet ölkəsi, Qızıl ordu Bir-birilə yaxın qardaşlıq edir, barəsində şeirləri çoxluq təşkil etmişdir. “ Nuxa işçisi” qəzetinin Kəndimizdən səsi gəlir kolxozun. 1938 ci il tarixli 28 aprel tarixli saylında dərc edilmiş Aşıq Müğünün “Yaşasın”[56 ] və Aşıq Pirinin “ Kolxoz”[ 55] şeirləri Mən Piriyəm tərif edim kolxozu, fikrimizin təsdiqidir. “Yaşasın”[56 ] şeirində Aşıq Müğüm Stalini Azərbaycan verir nefti, həm duzu. bir rəhbər kimi tərənnüm yolu tutaraq sosializm cəmiyyətini, Hər tərəfə saçılıbdır ulduzu, fəhlə-kəndli birliyini, bu birliyi təmin edən Lenin ideyalarını Ətirlidir gül, meyvəsi kolxozun[ 55 ]. alqışlamışdır: Biləcihli Aşıq Musanın yaradıcılığında aşıq poeziyasının apa- Ay yoldaşlar, bayramınız mübarək, rıcı mövzularından olmuş təbiət lirikası mühüm yer tutmuş, lakin Fəxr eyləyib azad ellər yaşasın. istedadlı aşıq çağdaşları kimi, siyasi lirikadan- sovet azadlığından, Polad Stalinin xoş söhbətləri, gözəl dövrandan, qadınların çadra əsarətindən qurtarmağından bu Nitqlər söyləyən dillər yaşasın. mövzulu şeirlərində də bəhs etməyi unutmamışdır. Bu cəhətdən aşığın “ Bahar” [48] adlı şeiri maraq doğurur. Şeirin birinci bəndi Ölkəmizdə sosializm qurulmuş, oxucuda bahar fəslinin gözəlliyi ilə bağlı xoş duyğular oyadır: Azad hüquq, yeni həyat görmüşük. Fəhlə-kəndli, biz əl-ələ vermişik, Bahar çağı, xoş zamandır, yoldaşlar, Lenin qoyan doğru yollar yaşasın. Bülbüllər oxuyur, güllər açılmış. Gözəllər geyinib qırmızı donu, Müğüm deyir, xoşdur sovet ölkəsi, Xoş danışır, şirin dillər açılmış. [48,s.396] Dillərdə əzbərdir qanun-əsasi. Yoldaş Stalinin Konstitusiyası, yazaraq oxucuda xoş əhvali- ruhiyyə yaradan aşıq, birdən-birə Xalqı sevən böyük rəhbər yaşasın [56 ]. şeiri siyasiləşdirərək siyasi məzmuna keçid edir:

Aşıq Pirinin “Kolxoz”[55] şeirində isə kollektiv təsərrüfat sis- Çox gözəl zamana, gözəl dövrandır, temi alqışlanaraq staxanoxçular təbliğ, Lenin partiyasının Düşmənlərin ürəkləri xallandı, rəhbərlikedici gücü tərənnüm edilir, aşıq vətəninin yeraltı və Azadlıq verilib, çadra tullandı, yerüstü sərvətləri ilə fəxr edərək dahi Lenin yolunu alqışlayır: Hər tərəfdə ipək tellər asılmış [48 ,s.396].

Ay yoldaşlar, könlüm əcəb səslənir, Əlbəttə, Aşıq Musanın şeirdə bu cür poetik gedişi zamanın Kəndimizdən səsi gəlir kolxozun. siyasi- ideoloji tələblərindən irəli gəlmişdir. Qoşmanın sonuncu Staxanov hərəkatı yüksəlir, bəndində vətəninin gələcəyinin xoşbəxt, parlaq olacağını görən İşləməyə var həvəsi kolxozun. aşıq yazır:

24 25 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Aşıq Musa, sazı əldə danışır, 1.2.XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Demokratik Səhər-axşam tarlalarda yarışır, Cümhuriyyəti illərində Şəkidə ədəbi-mədəni inkişaf Bağçamızda qızıl güllər oynaşır, Gələcəyə geniş yollar açılmış [48 , s.396]. (1900-1920-ci illər)

Aşıq şeirinin şəkli xüsusiyyətlərini gözəl bilən Aşıq Musanın XX əsrin əvvəllərində bütün Zaqafqaziyada olduğu kimi, yaradıcılığında bağlama- müəmmalara da rast gəlmək olur. Aşığın Azər baycanda da ictimai-siyasi, mədəni vəziyyət ağır olaraq aşağıda nümunə kimi verdiyimiz bağlaması bu janrın mükəmməl qalırdı.Rusiyadakı kimi, Azərbaycanda da sənaye fəhlələri ağır nümunəsi kimi diqqətimizi cəlb edir: şəraitdə yaşayırdı. Azərbaycanın ucqar bölgələrindən biri olan Şəkidə də sənaye fəhlələrinin güzəranı olduqca pis idı. İş gününün Aşıq-aşıq aşındadır, uzun, əmək haqqının aşağı olması fəhlələrin inqilabi çıxışlarının Aşın ocaq başındadır. baş verməsinin əsas səbəblərindən idi. Bu dövrün iqtisadi təhlilini Söylə görüm, ay aşıq, verən görkəmli tarixçi alim, professor Mahmud İsmayılovun Bu daş neçə yaşındadır? [48, s.397] qeydlərindən məlumatlanırıq ki, “ 1901-1902-ci illərdə Nuxa qəzasında işləyən fəhlələrdən 1550 nəfərə qədəri azyaşlı uşaqlar, * * * yeniyetmələr və qadınlardan, 2000 nəfəri isə yaşlı kişilərdən Aşıq aşın bişibdir, ibarət idi. Nuxa qəzasındakı....12 fabrikdə işləyən 1220 fəhlədən Bişib dəmnən düşübdür, 383 nəfəri 9-15 yaşlı oğlan uşaqları, 787 nəfəri 15 yaşından böyük Dünya binnət olandan, olan oğlan uşaqları, 50 nəfəri isə qadınlar idi. 1915-ci ildə qəzanın Bu daş yerə düşübdür [48, s. 397] bəzi fabrikləri üzrə olan məlumata görə, bu fabriklərdə çalışan 4490 fəhlədən 1511 nəfəri azyaşlılar, 2979 nəfəri isə yeniyetmələr Aşığın bu bağlaması hələlik öz açımını tapmamışdır. və yaşlılar idi”[ 425 ,s 90 ]. “Nuxa işçisi” qəzetinin 2 oktyabr 1938-ci il tarixli sayında Birinci rus inqilabı qeyd etdiyimiz ağır iqtisadi zülmün əlində saz tutmuş 7 nəfər aşıq və 1 nəfər balabançı şəklinin veril- nəticəsi idi ki, inqilab Azərbaycanı və onun qəzalarını da bürü- məsi isə aşıq sənətinin Nuxa folklor mühiti üçün xarakterik oldu- müşdü. Şəki əməkçiləri də ölkənin hər yerində olduğu kimi tətil ğuna dair qənaətimizi möhkəmləndirir. Şəklin aşağısından bu hərəkatı yaradır, öz hüqüq və azadlıqlarını tələb edirdilər. Belə sözlər yazılıb: “Nuxa rayonu aşıqları Böyük Oktyabrın XXI tətillər 1907-ci ilin fevral və may aylarında daha operativ illiyinə hazırlaşırlar. Şəkildə rayonun aşıqları”[ 749]. keçirilmişdi. Şəkidə tətil dalğaları 1910-1912-ci illərdə daha Verilmiş qeydlərin qısa şərhindən gördüyümüz kimi, XX əsrin coşğun şəkildə özünü göstərmişdi. Tətilçilər arasında inqilabi birinci yarısında bu gün monoqrafik aspektdə tədqiq edilməsi məzmunlu vərəqələrin yayılmasında RSDFP-nin Bakı Komitə - vacib olan Şəki aşıq sənəti haqqında da məlumatlar yox deyildir sinin böyük rolu olmuşdu. Dəfələrlə Nuxa qəza rəisliyi Yelizavet- və bu məlumatlar sanki tədqiqatçıya istiqamət verir. Əsrin ikinci yarısında Şəkidə aşıq sənəti daha geniş inkişaf etmiş, Molla Cümə pol qubernatorunun tapşırığı ilə fəhlələrin nümayəndələri ilə varisləri olan Aşıq Əhmədiyyə, Aşıq Hacıbala, Aşıq İsmayıl, Aşıq danışıqlar aparıb onları inqilabi mübarizədən çəkindirməyə çalışsa Əhməd, Aşıq Məmməd, Aşıq Sirac, Aşıq Sakit və digər aşıqlar da, danışıqlar baş tutmamışdı. Tədqiqatçı T.T. Vəliyev Nuxa yetişib fəaliyyət göstərmişlər ki, onların hər birinin həyat və fəhlələrinin tətil hərəkatının vüsətini əks etdirərək yazır ki, “Şəki fəaliyyəti haqqında müvafiq fəsillərdə məlumat veriləcəkdir. fəhlələrinin 1912-ci il may tətili, bütün Rusiyada ipək sənayesi 26 27 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti fəhlələrinin ən böyük tətili idi. Belə ki, Rusiyada ipək fəhlələrinin misralarının ruhu Nuxa üçün də xarakterik idi. Şəhərdə falçılar, 13 tətilində cəmi 5260 fəhlə, yəni orta hesabla hər tətildə 404 nəfər cindarlar, “müqəddəs ocaq” sahibləri, sosial xidmət məsələlərində fəhlə iştirak etmişdi”[1072, s. 27-30 ]. Sonrakı birinci dünya olan yarıtmazlıqlar meydan sürürdü. Bu çatışmazlıqların sədası müharibəsi illəri və fevral burjua-demokratik inqiabı ərəfəsi dövrün qüdrətli satirik orqanı olan “Molla Nəsrəddin” in səhifə - çarizmin yeritmiş olduğu müstəmləkəçilik siyasətinə və yerli milli lərindən də gəlirdi. Tədqiqatın gedişi təsdiqləyir ki, jurnalın 1908, zülmə qarşı Şəki zəhmətkeşlərinin çoxsaylı tətilləri ilə müşayiət 1924, 1928, 1929-cu illər buraxılışlarında “ Dərdimənd”, “Hər olunmuşdu. Düzdür, ədəbi-mədəni inkişafda iqtisadi-siyasi durum şeyə yetən”, “Taraqqa” imzaları ilə tənqidi yazılar veril miş dir. nə qədər mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, biz tədqiqatın həcmini Məsələn: Jurnalın 1908-ci il 3 fevral sayındakı “Dərdimənd” nəzərə alıb ictimai-siyasi və iqtisadi məsələlərdən çox qeydlər imzalı, “Əlac” [946] adlı yazıdan oxuyuruq: “ Molla dayı!. Sənin verməyə ehtiyac hiss etmirik. Sosial-iqtisadi sahədə olduğu kimi, məcmuəni çox adam oxuyur. Ümidvaram ki, mənim bu bir neçə ədəbi-mədəni sahədə də, çarizm ucqarlarda yaşayan xalqların kəlmə sözlərimi yazarsan ki, bəlkə bizim pirin müştəriləri çoxala. mədəni səviyyəsini artırmaq məqsədilə maarifləndirmə işləri Rəhmətlik babamdan, allah ölənlərinə rəhmət eləsin, bir parça yer aparmaq, yəni məktəblər açmaq fikrində deyildi. Hətta arxiv qalıb, Nuxa şəhərində. Məşhur arxüstü. Bu yerdə Nadir şah sənədləri ilə tanış olarkən belə bir qondarma faktlarla üzləşirik ki, zamanından bir qarağac göyərib. İndi çox böyük və yoğundur. O güya “ müsəlmanlar elm öyrənməyə heç bir ehtiyac hiss qədər böyükdür ki, axırda pir olub. Torpağı tutiyədir. Hər kəsin etmirlər”[1105,s.377]. Çarizm, əksinə, məktəblər açmaq əvəzinə gözü ağrıya bir qədər torpaqdan tökər, gözü yaxşı olar. Çox gözlər Nuxa ipəkçi tacirlərinin varidatını əllərindən almaq məqsədilə ic- yaxşı olub. Hərçəndi bir para korlar varsa da, onlar şəkk gətiriblər. timai qumarxanalar təşkil etmişdi ki, belə qumarxanalardan biri Pirin xidmətinə getməyin şərtləri: uzaqdan gərək deyəsən… XIX əsrin sonlarında, 1894-cü ildə Nuxada təşkil olunmuşdu. “ Pir baba, salam əleyk, pir baba, salam əleyk”. Sonra səcdəyə Həmin ildə ictimai qumarxananın “Nizamnamə” si rus generalı düşərsən və çox ehtiyatlı gedib bir ovuc torpağı götürüb gözünə Şebeko tərəfindən nəşr olunmuşdu [ 951,s.438-449]. tökəsən. Bu pirin çox kəramətləri var. Çox vədə orada çıraq yanan da Azərbaycanda hökm sürən cəhalət və maarifsizlik ucqar şimal görüblər. Hansı övrətin uşağı olmayıbsa gedib pirin qulluğuna bölgəsi kimi Nuxada da dözülməz idi. Vaxtilə dahi Seyid Əzim “dağdağan” axtarırlar. Dağdağan tapan kimi, yəqin edir ki,inşallah Şirvaninin Şamaxı mühiti üçün söyləmiş olduğu: uşağı olacaq. Hər vilayətdə var beş-on kəsəbə, Çox təəccüblüdür. Pəri xala nəql eləyir ki, məni 13 yaşımda Əlli min seyyüdü axund tələbə. ərə verdilər. Üç il uşağım olmadı. Nə qədər cadu elədilər olmurdu. Əlli dərviş, əlli mərsiyəxan, Üç ildən sonra pirdən dağdağan gətirib asdım boynumdan, pirin Hamının sözləri tamam yalan. kəramətindən bir oğlum oldu. Əlli min süxtə, əlli min sail, Əgər xahiş edən olsa, nalojni dağdağan göndərərik. Adres: Əlli min hoqqabazi- nəqabil. Nuxa. Yuxarı baş, arxüstünə. Hamının fikri xəlqi soymaqdır, Təvəqqimiz budur ki, nəzirsiz gələn olmasın”[946]. Jurnalın Quru yerdə bu xəlqi qoymaqdır. 1929-cu il 21 fevral tarixli sayında “Şəkidə yenilik” [946] başlıqlı Xəlqə bunlar hamı qurublar dam, yazıda isə əhaliyə göstərilən kommunal xidmətin yarıtmazlığı incə yumorla tənqid edilmişdir. Yazıda deyilir: “ Əzizbəyov küçəsinə Bir bunu anlamır bu qövmi avam. işıq çəkmək üçün küçələrə dörd ay bundan əvvəl tökülmüş 28 29 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti ağacların bir yanı çürüdüyünə görə kommunxoz onları o biri seminariyasına daxil olaraq öz xalqının mədəni tərəqqisinə kömək yanları üstə çevirəcəkdir [946]. “Molla Nəsrəddin” jurnalının etməsini istəyir. Sonralar Rəşid bəy öz xatirələrində bu barədə səhifələrində Nuxa ilə bağlı verilmiş hər bir yazı öz koloritinə, yazmışdı ki, “O, mənə vayennaya şkolaya girməyi məsləhət tənqid obyektinə və istiqamətinə görə seçilir və dövrün ictimai- görmədi: Ancaq dedi ki, qardaş oğlu, gələn il Qoridə yalnız siyasi vəziyyəti ilə yanaşı, ədəbi- mədəni mühiti haqqında daha müsəlmanlardan ötrü tatarnoe otdelenie açılır. O məktəb sənə çox dolğun təsəvvür yaradır. münasibdir. Oraya mən səni indidən yazdıraram.... Sonra mənə öz Lakin XX əsrin əvvəlləri Şəkidə maarif və mədəniyyətin komediyalarından bir nüsxə verdi və dedi ki, onun hansı biri inkişafı baxımından nə qədər qaranlıq səciyyə daşısa da, xoşunuza gəlsə, orada yığışıb səhnəyi-tamaşaya qoyarsınız. Mən maarifpərvər ziyalıların təkid və səyi nəticəsində mədəni mühitin onun tapşırıqlarına əməl etdim. 1879-cu ildə Nuxa şəhərində inkişafını təmin edən məktəblər açılmağa başlamış, artıq barama anbarlarından birində səhnə düzəldərək “Hacı Qara”nı mənbələrin təsdiq etdiyi kimi, “1904-cü ildə Şəkidə fəaliyyət (“Sərgüzəşti-mərdi-xəsis”i) oynadıq” [150,s.3-4]. Sonrakı illərdə göstərən 6 ibtidai məktəbdə 772 şagird təhsil alırdı”[ 425 ,s. 99]. Nuxada teatr tarixi maraqlı inkişaf yolu keçmişdir. İlk tamaşadan XX əsrin əvvəllərində çarizm təfəfindən tərtib olunmuş rus- sonra 1882,1895,1898 –ci illərdə Şəkidə xüsusi teatr tamaşaları dilli sənədlərdən də bu dövrdə mədəni inkişafın səviyyəsini əks göstərilmişdir. XX əsrin əvvəllərində, 1904-cü ilin sentyabr ayında edirən məlumatlar almaq mümkündür. Bu sənədlərdə göstərilir ki, Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük” “Şəkidə az da olsa başqa mədəniyyət ocaqları da işləyirdi. 1910- komediyasının tamaşası böyük uğur qazanmış, Hacı Qənbər rol- cu ildə bir kitabxana-qiraət zalı [1104,s. 960-961], 1914-cü ildə unu Lütfəli bəy Əmircanov oynamışdı.1905- 1907-ci illər birinci isə 4 xeyriyyə cəmiyyəti, bir klub və iki kitabxana fəaliyyət rus inqilabı Rusiyanın digər ucqarları kimi, Şəkidə də böyük can- göstərirdi” [1105 ,s. 377 ]. lanma yaratmışdı. İnqilabi hərəkat Şəkinin ictimai-siyasi həyatı Bu dövrdə Şəkidə teatr da inkişaf etmişdi. Azərbaycan ilə yanaşı, onun mədəni həyatına da müsbət təsir göstərmiş, teatrının tərkib hissələrindən biri kimi, Şəkinin mədəni həyatında şəhər ziyalıları teatr uğrunda mübarizəni genişləndirmişdilər. mühüm rol oynayan Şəki teatrı zəngin tarixi inkişaf yolu Onlar teatr tamaşaları göstərmək üçün ictimai müəssisələrin keçmişdi. 1873-cü ildə Bakıda başlayan teatr hərəkatı bir binalarından, şəxsi evlərdən, xüsusilə rus-tatar məktəbinin iclas müddət sonra ölkənin başqa mədəniyyət mərkəzlərinə də zalından istifadə edirdilər. Şəhərdə ilk teatr təşkilatçılarından biri yayılaraq bir neçə teatrın yaranması ilə nəticələnmişdir ki,bun- Qori seminariyasının məzunu Rəşid bəy Əfəndiyev idi. 1906-cı lardan biri də XX əsrin 30-cu illərində meydana çıxan Şəki ilin iyul ayında onun “Qan ocağı” pyesi Şəki teatrsevərləri teatrı olmuşdu. Görkəmli teatrşünas C.Cəfərovun tədqiqatlarından tərəfindən tamaşaya qoyulmuş, tamaşa izləyicilər tərəfindən məlumatlanırıq ki,“Bakı realnı məktəbinin tamaşalarından sonra böyük coşqu ilə qarşılanmışdı. 1906-cı ilin avqustunda Məşədu 1875-ci ildə Qubadda, 1879-cu ildə isə Şəkidə tamaşalar verildiyi Yusif Həsənovun evində göstərilən N.Vəzirovun “Yağışdan şıxdıq, məlumdur” [ 112, s.25]. Tədqiqatçının bu qeydlərini görkəmli yağmura düşdük”əsərinin tamaşası daha böyük uğur qazanmışdı. maarifçi Rəşid bəy Əfəndiyevin ədəbi irsinin tədqiqatçısı, şəkili Hər iki tamaşadan əldə olunan vəsait erməni soyqırımı zamanı alim Ə.Abdullayev aşağıdakı kimitəsdiqləyir: “...Rəşid eşitmişdi ziyan çəkmiş azərbaycanlılara verilmişdi. Sonrakı illərdə Şəkinin ki, Tiflisdə yaşayıb, sərdar divanxanəsində yüksək rütbədə olan teatr həyatı ildən-ilə genişlənib kütləvi hal almışdı. 1907-1908-ci nuxalı Mirzə Fətəli Axundzadənin böyük hörmət və nüfuzu illər Şəkinin teatr həyatında öz məzmunu etibarı ilə əvvəlki vardır. Rəşid bəy Mirzə Fətəli Axundzadədən xahiş edir ki, onu illərdən fərqlənir. Bu illərdə teatr tamaşalarının say artımı və hərbi məktəbə düzəltsin. Mirzə Fətəli isə R.Əfəndiyevin Qori repertuar müxtəlifliyi özünü göstərir.Bu illərdə yeni yaranmış gənc 30 31 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dramatik truppa M.F.Axundzadənin əsərlərinin təbliğini geniş - bir teatr truppası düzəltmişdi. Teatr truppası əvvəlcə kiçik səhnə ləndirərək, təkcə 1908-ci ilin payızında ədibin “Hacı Qara”, əsərlərini, sonralar isə M.F.Axundzadənin “Molla İbrahimxəlil “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” və “Xırs quldurbasan” kimyagər”, “N. Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin”, C. Məmməd qu - əsərlərini tamaşaya qoymuşdur. Məşhur aktyor Hüseynqulu Sarab- luzadənin “ Kamança”, “C. Cabbarlının “Solğun çiçəklər” pyes - skinin isə 1908-ci ildə Şəkiyə gəlişi müstəsna əhəmiyyət kəsb lərini tamaşaya qoydu. Pyesləri tamaşaya hazırlayarkən Rəcəb etmişdi. O,Qışlaq məktəbində Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” müəllim mərkəzin görkəmli səhnə ustalarından H. Ərəblinski, H. faciəsini və Sultan Məcid Qənizadənin “Axşamın səbri xeyir olar” Sarabski, S. Ruhulla, İ. Hidayətzadə ilə görüşər, tamaşanın quruluşu komediyasını tamaşaya qoymuş və tamaşalar böyük müvəf fə - və aktyor ifaçılığı barədə onlardan məsləhət alardı” [525, s. 8]. qiyyət qazanmışdı. “ Tərəqqi” qəzetinin müxbiri, şəkili müəllim 1917-ci ildə Nuxada “Hürriyyəti- Maarif Cəmiyyəti” təsis Həsən Tahirzadə bu münasibətlə yazdığı məqalədə camaatın H. edilir. Bu təşkilat şəhərin teatral həyatında da müsbət rol oynayır. Sarabskiyə minnətdarlığını bildirir. Teatr tariximizin araşdırı - 1920-ci ilə qədərki Nuxa teatrı həvəskar teatr olaraq qalmışdır. cılarından olmuş Mirabbas Aslanov “Şəki fəhləsi” qəzetində dərc Onun yaranması, təkmilləşməsi və inkişafına qabaqcıl müasir və etdirmiş olduğu “Şəkililərin sevimlisi” [45] adlı məqaləsində klassik milli dramaturgiya təkan vermişdi. Realist milli dra- Hüseynqulu Sarabskiyə olan ümumxalq sevgisindən və görkəmli maturgiya 1920-ci ildə əvvəlki Nuxa teatrında realist oyunun aktyorun Şəkiyə və şəkililərə olan məhəbbətindən bəhs etmişdir. əsasını qoyaraq yeni ictimai quruluşda inkişafı üçün şərait O yazır: “ H. Sarabskinin Şəki şəhərinə ilk səfəri onun öz əsərinin- yaratmışdı. “Cəhalət” faciəsinin tamaşası ilə qurtarmışdı. Əslinə qalsa, Şəki XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda, o zəhmətkeşləri ilə artist H. Sarabskinin xalqa təmənnasız mədəni cümlədən Şəkidə musiqi mədəniyyəti də lazımi səviyyədə inkişaf xidmət etmək məqsədi güdən 30 illik unudulmaz dostluğu etmişdi. Araşdırılan dövrdə Şəkidə musiqi sənətinin qüdrətli başlanmışdı. Həyat yoldaşı Məryəm xanımın və oğlu Azərin təmsilçiləri Əhmədağa Ağaməhərrəm oğlu Qaffarov, Ələsgər Ab- dediklərinə görə, H. Sarabski Şəki zəhmətkeşlərinin qonaqpər - dullayev və Əhməd bəy Mahmud oğlu Tahirov olmuşdur. vərliyindən, ziyalıların yüksək mədəni səviyyəsindən həmişə şirin- Əhmədağa Qaffarov 1851-ci ildə Nuxanın Əfqanlar küçəsindəki şirin söhbət edər, onların xatirini, ehtiramını əziz tutardı [45]. 2 nömrəli evdə dünyaya göz açmışdır. Gənc yaşlarından ipək 1910-cu ilin əvvəlləri Şəki teatrında canlanma ilə müşayət ol- fabriklərində işləyən Əhmədağa sonralar taleyini musiqiyə unur. Lakin bu canlanma uzun sürmür. Şəhərin mədəni həyatında bağlamışdır. O, qoşa nağara çalmağı öyrənmiş, az sonra ifaçılar teatrın müsbət rolunu görən ruhanilər yüksəlişin qarşısını almağa kollektivinə qoşulmuşdur. “Şəki fəhləsi” qəzetinin 26 yanvar qalxırlar. 1911-1912-ci illərdə yerli gənclərdən olan Rəcəb 1976-cı il sayında bu məşhur musiqiçi haqqında dərc olunmuş Əfəndiyev, Mabud Sərkərov, Ələsgər Nəcəfov, Həşim Məmmədov yazıdan oxuyuruq ki, “ Əhmədağa savadsız olsa da, qədim xalq hazırladıqları teatr tamaşaları ilə bu böşluğu doldurmağa mahnılarını yaxşı bilirdi, bəzən ifaçı xanəndələrin səsinə səs də çalışırdılar. Azərbaycanın pedaqoji fikir tarixində xüsusi yeri və verərdi...Əhmədağanın camaat arasında böyük hörməti vardı. rolu olan Rəcəb Əfəndizadənin pedaqoji, metodiki və bədii Dinləyicilər toylara və konsertlərə gedəndə orada Əhmədağanın əsərlərinin tərtibatçısı, professor Mərziyə xanım Qiyasbəyli onun da olub-olmayacağını öyrənirdilər. Bu isə təsadüfi deyildi. hələ gənc ikən ( XX əsrin 1911-1912-ci illərində) Şəkinin teatr Hörmətli xanəndəmiz Ələsgər Abdullayev də Əhmədağanın həyatındakı rolunu aşağıdakı kimi diqqətimizə çatdırır: “...Rəcəb xatirini çox istəyirdi və dəfələrlə onunla birlikdə çıxış Əfəndiyev xalqın ictimai-mədəni həyatında da fəal iştirak edirdi. etmişdi”[318].Həyatını musiqiyə həsr etmiş, Şəkidə mədəni O, yerli ziyalıların köməyi və bilavasitə özünün iştirakı ilə Şəkidə mühitin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamış Əhmədağa 32 33 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Qaffarov 1951-ci ilin iyul ayında 100 yaşında ikən Şəki şəhərində çalmağı öyrətmişdir [319]. Əhməd bəy Tahirov tara özünün şəxsi vəfat etmişdir. Onun Azərbaycanın və Şəkinin sənət dünyasına gəlir mənbəyi kimi deyil, əsrin əvvəllərində savadsızlığın tüğyan maddi yadigarı olan, arxasında oturub böyük şövqlə çaldığı qoşa etdiyi bir zamanda əhalinin savadlanması, musiqi mədəniy - nağarası Şəki diyarşünaslıq muzeyində yadigar olaraq saxlanılır. yətimizin təbliğində əsas silah kimi baxmışdı. 1937-ci ildə Nuxada Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixinə öz adını qızıl hökumətin rəsmi qərarı ilə musiqi məktəbi açılmış, bu mədəni hərflərlə yazan Ələsgər Abdullayev tədqiq olunan dövrün ən hadisə Əhməd bəyi cox sevindirmiş və o, ömrünün sonuna kimi görkəmli sənətçisi olmuşdur. 1866-cı ildə Şəkidə , bənna ailəsində bu məktəbdə tarın sirlərini gənc nəslə öyrətmişdir. 1943-cü ildə dünyaya göz açan bu sənətkar sənətin sirlərini Geştazlı Haşımdan bu qocaman tarzanə əməkdar müəllim fəxri adı verilmişdir. öyrənmişdir. Muğam sənətini mükəmməl bilən Ələsgər Abdul- Əhməd bəy Tahirov 1958-ci ilin mayında Nuxada vəfat etmişdir. layev təkcə Azərbaycanda deyil, Gürcüstanda, İranda da məşhur XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində Şəkidə ədəbi xanəndə kimi şöhrət qazanmışdır. Məşhur xanəndə 1913-1914-cü mühitin formalaşmasında Nizami və Füzuli ədəbi məktəbinin lay- illərdə Tiflisdə və Ukraynanın Kiyev şəhərlərində “Zabul segah”, iqli davamçısı İsmayıl bəy Nakamın böyük rolu olmuşdur. Bu “Mahuri-hindi”, “Rast”, “Cahargah”, “Rahab” və s. kimi muğam qüdrətli şairin həyat və yaradıcılığı bu sətirlərin müəllifi tərəfindən və xalq mahnılarını məharətlə ifa etmişdir. Bu böyük sənətkarın geniş monoqrafik aspektdə tədqiq edilmişdir. 1929-cu ilin aprelin 1-də vəfatı nəinki Şəkidə, bütün Azərbaycanda İsmayıl bəy Nakamın lirik və lirik-epik əsərlərinin əksəriyyəti musiqi sənəti üçün ağır itki olmuş, əvəzsiz xanəndə Cabbar XIX əsr Nuxa ədəbi mühiti ilə bağlı olsa da, şair lirik-epik ya- Qaryağdı onun qəbri üstundə ürək ağrısı ilə demişdi: “Ələsgər, biz radıcılığının ən mükəmməl örnəklərindən olan “Gəncineyi-ədəb” səni yox, “Rahab”ı dəfn edirik”[962]. Görkəmli tarzən Qurban Pri- poemasını (1904 ), “Lətifənamə” əsərini və bir sıra qəzəllərini movun dediyi: “ Mən Cabbardan sonra ikinci bir xanəndə Ələsgəri 1900-1906-cı illərdə yazmışdır. gördüm. Ələsgərin çox yağlı və ipək kimi yumşaq bir boğazı var Hazırkı tədqiqatımızda bu qüdrətli şairin ömür yolu və idi. Rəhmətlik Cabbar həmişə deyərdi: “ Əgər Ələsgərin boğazı yaradıcılğının bir sıra məqamları ilə hörmətli oxucularımızı tanış məndə olsaydı, bülbülü ağacdan yerə endirərdim” [320]. etmək fikrindəyik: Nuxa şəhərində sənətkar ailəsində anadan olmuş tarzən İsmayıl bəy Nakamın həyatı barədə ilk mülahizələr hələ Əhməd bəy Mahmud oğlu Tahirov tar çalmağa hələ lap kiçik şairlə müasir olan ədəbiyyatşünaslar və ziyalılar tərəfindən irəli yaşlarından başlamışdır. Heç bir yerdə musiqi təhsili almayan sürülmüşdür. Şair haqqında söylənilən fikirlər demək olar ki, Tahirov öz istedadı sayəsində tarın sirlərinə qısa bir müddət təkrarlama xarakterli olmuş, yeniliyi ilə seçilməmişdir. Nakamın içərisində yiyələnmiş, sonralar bir çoxlarının ustadı olmuşdur. həyat və yaradıcılığına dair maraqlı və doğru qeydləri müasiri və Şəkidə musiqi tarixinin araşdırıcısı olan Ə.Həmidov Əhməd bəy yaxın dostu Əbdül-Məbud Behcət çatdırmışdır. O, 1924-cü ildə Tahirovu bir tarzan kimi səciyyələndirərək yazır ki, “ Tahirov özü Şəkidə nəşr olunan “Bilgi” jurnalında “Nakam”[132] adlı məqalə kimi tara maraq göstərən gənclərə də ürəkdən kömək edirdi. nəşr etdirərək şairin həyatı, babası, atası haqqında bir sıra maraqlı Əvvəllər musiqi məktəbi olmadığı kimi, musiqi ədəbiyyatı da əldə məlumatlar vermişdir. Məqalənin əvvəlində: “Nakam ilə həmrah etmək mümkün deyildi. Buna görə də tarı öyrənmək istəyən hər həyat etdiyimdən onu ən yaxından bilənlərdən biri də mənəm. kəs bu və ya digər tarzanə müraciət edərək ondan kömək alardı. Buna görə də hər şeydən əvvəl əhvali-xüsusiyyəsindən bəhs Bu cəhətdən Əhməd bəy Tahirovun xidmətlərini ayrıca qeyd edəcəyəm” [132,s.8] – deyərək məlumatına başlamışdı. Tədqiqat- etmək olar. Hələ 1917-ci ildə öz təşəbbüsü ilə təşkil etdiyi balaca çılar Behcətin qeydlərinə əsaslanaraq şairin babası Sədrəddin bəy bir dərnəkdə uzun müddət məşğələ keçərək həvəskar gənclərə tar haqqında məlumat vermişlər. Nakamın həyatından bəhs edərkən 34 35 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Sədi Əfəndiyev yazmışdır: “İsmayıl bəy Nakamın nəsli Sədrəd - zaraq onun haqqında məlumatı olmadığını bildirmişdir. Nakamın dinbəyovlardır, buna görə də Nakam da familiyasını Sədrəddin - atası Məhəmmədağa ilə bağlı isə mənbələrdə müəyyən qədər bəyov yazmışdır” [146, s.91]. Hacı Sədrəddin bəyin şəxsiyyətini məlumat vardır. Məhəmmədağa Nuxada Dərviş ləqəbi ilə ta - düzgün qeyd edən Behcət yazır: “ Nakamın adəmi aqilli tanımaq nınmışdır. Bu barədə Əbdül-Məbud Behcət belə yazır: “Nakamın üçün əvvəlcə Hacı Sədrəddin bəyi tanımamız lazım gəlir. Təqriba pədəri Məhəmmədağa deyil, bəylik, hətta sərvətə belə meyl 80-90 sənə bundan əqdəm 30-40 bin nüfusə malik Nuxa etməyib həqarətlə baxdığından olmalıdır ki, “Dərviş” nam müs- qəsəbəsinin əhalisi Kiş və Qurcana çaylarından ayrılan bir taqım təarilə insanlar arasında kəsb şöhrət etmişdir” [132,s. 9]. Eyni za- çirkab suları ilə təlviz edilmiş arx suları ilə təskin etməgə məcbur manda Şərqin ən hicra güşələrinə bir takım həqayiqi kəşf üçün ikən Hacı Sədrəddin bəy meydana atılaraq sərvətinin böyük qis- uğramışdır. Səyahətdən aldığı təsirdən olmalıdır ki, dünyayə mini sərf hümmət edib Nuxa əhalisinin dörddə-üç hissəsini xilas gəldiyindən məyus, bütün kainata küskün və dünyanın nə üçün hal-hazırda içməkdə olduğumuz “ Hacı suyu” namilə məşhur olduğunu anladığından məğmun olmaqla bərabər, kimsə onu olan ağ suyu gətirmişdir. Bundan başqa “Sarı torpaq” məhəl - tanımaq və bilməyi arzu etməzmiş. Bina əliyə qüvvətli bir şair ləsində “Hacı Sədrəddin bəy məscidi” ilə yad olunan cameyi bina olduğu halda, yazdığı əşarı bir qədər saxlar, sonra yırtar, atarmış. etdirərək həvalisində altı otaqdan ibarət tələbə yataqxanası Nasıl olmuşsa bir qəzəli qalmışdır. Həmən qəzəldə tamamilə zikr yapdırmış ki, vaxtı ilə altmış-yetmiş nəfərə qədər tələbə istirahət etdiyim usafi görcək və hökm edəcəksiniz. Təxəllüsünü edərmiş [132,s. 8-9 ] . “Fani”qəbul etməsi hər bir nazim hüsni andırmağa kifayət edər. Hacı Sədrəddin bəyin insanpərvərliyini, maarif aşiqi olduğunu İşdə qəzəli: göstərərək Behcət yazırdı: “Yanı - başında bir müdərris evi imar etdirdiyi kimi, müdərrisi təmin edəcək dərəcədə daimi təxsisat Nolaydı, möhrün ilə olmayaydı dil xukər, təmin etmiş bu adamın nə dərəcədə maarif aşiqi olduğunu isbatə Fəraq böylə bana çəkməyəydi bin xəncər. bu kifayət edər ki, altmış-yetmiş nəfər tələbəyə hər cəhətdən idarə Nolaydı, dəhridə madər doğurmayaydı bəni, və iaşə etməklə kəndisini razı edəməyib camaşırlarını dəxi birzat Vücudumun səbəbi olmayaydı kaş peydər, öz ailəsinə yıkatdırarmış” [132,s. 8-9]. Sədrəddin bəyi xeyirxah bir Nolaydı, dayə bana pərvəriş verən dəmdə, insan kimi səciyyələndirən Baxşəli Axundov yazmışdı: “Hacı Olaydı zəhri həlahəl o şiri şəhdi – şəkər. Sədrəddin bəy keçən əsrin əvvəllərində vətəni Şamaxını tərk edərək Nolaydı, mədrəsəyi eşqdə müəllimdən, ailəsiylə birlikdə Nuxaya köçmüşdür. Az sonra Şəki əhalisinə Məhəbbət adın eşitməyib olaydım kər. göstərdiyi xeyirxah işlərlə özünü yaxşı tərəfdən tanıtmağa Nolaydı, lövhədə “Fani” adın yazanda qələm, müvəffəq olmuşdur. Keçmişdə Yevlax yolundakı Əlciyan çayı Sınaydı ol qələm, pozulaydı ol dəftər [132,s.9]. üzərində olan tağlı körpünü də Sədrəddin bəy tikdirmişdir” [40]. Sədrəddin bəy həm müasirləri, həm də özündən sonrakı nə - Şairin həyatından bəhs edən tədqiqatçılardan Sədi Əfəndiyev sillər üçün xeyirxahlıq, insanpərvərlik nümunəsi olmuşdur. Onun və Baxşəli Axundov bu qəzəli düzgün olaraq Dərviş Məhəmməd - mənbələrdə iki oğlunun - Həmid ağa və Dərviş Məhəmmədağanın ağaya, “Fani” təxəllüsünün ona məxsus olduğunu göstərdikləri adı çəkilir. Mənbələrin heç biri Sədrəddin bəyin böyük oğlu halda, Əliabbas Müznib Nakamın “Seçmə parçalar”[721] şeirlər Həmid ağa haqqında məlumat verməmişdir. Əbdül - Məbud məcmüəsinə yazdığı müqəddimədə Dərviş Məhəmmədağa haq- Behcət də öz qeydlərində “Həmid ağanın əhvali xüsusiyyəsinə qında deyilmiş həmin fikri Nakamın adı ilə bağlayır. O yazır: “Na- vaqif olmadığımdan ondan bəhs etməyəcəyəm” [132,s.8] - ya - kamın əvvəldə təxəllüsü “Fani” imiş, lakin Şərqin bir çox yerlərini 36 37 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti gəzib, bəzi təriqət sahibləri ilə görüşdükdən sonra Şəkiyə qayıtmış, olunmuşdur. Ədəbiyyatşünas Yolçu Piriyev şairin doğum tarixinə səfərindən aldığı təəssürat sayəsində “Fani” təxəllüsünü dəyişdirmiş, ikili münasibət bildirərək 1842 və 1839-cu il kimi qeyd edir. əvəzində “Nakam” təxəllüsünü qəbul eyləmişdir” [721,s.5]. Alim fikrini sübut etmək üçün Nakamın “Məcnun və Leyli” Əliabbas Müznibin bu məlumatına inanmaq üçün heç bir əsas poemasından nümunə gətirərək yazır: “Nakam “Məcnun və Leyli” yoxdur. Nakamın əsərlərinin heç birində “Fani” təxəllüsünə dastanının bir yerində öz yaşının 55 olduğunu söyləyir: təsadüf edilmir. Şairin həyatından bəhs edən alim Əbdürrəhman Abdullayev Məni tiri - ğəmə amac qıldın, də bu məsələdə yanlış mövqe tutaraq “Nakam”[1; 2;] adlı Bahar ömrümü tarac qıldın, məqaləsində yazmışdır: “Nakam gənc yaşlarından yaradıcılığa Verib hər dəmdə bir günə işgəncə, başlamışdır. Şərq ölkələrinə səyahət edənədək əsərlərini “Fani” Yetirdin ömrümü pəncaho - pəncə... təxəllüsü ilə yazmışdır. Səyahətdən qayıtdıqdan sonra bu təxəllüsü Ağardı bərflə guhi - siyahim, qəbul etdiyinə görə özünü töhmətləmişdir: Hərarətdən düşüb sərd oldu ahim. [713, s. 45-46]

Nolaydı, lövhədə “Fani” adın yazanda qələm, Burada “Pəncaho-pənc” sözlərində şair poemanı yazarkən 55 Sınaydı ol qələm, pozulaydı ol dəftər [1]. yaşında olduğunu söyləyir. Poemanın sonundakı qeydində şair bu Nakamın təvəllüd tarixi də bu vaxta kimi ədəbiyyatşü - əsəri 1315-ci il zilhiccə ayının sonunda yazıb qurtardığını naslarımız tərəfindən dəqiqləşdirilməmişdir. Mənbələrdə şai rin göstərmişdir. Hicri 1315 ci il miladi tarixin 1897-ci ilinə mütabiq doğum tarixi müxtəlif şəkildə göstə-rilmişdir. Ədəbiyyatşünas gəlir. Deməli, Nakamın 1897-ci ildə 55 yaşı var imiş. Beləliklə, Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı”nda, [444] Nakamın 1842-ci ildə doğulduğu məlum olur” [774, s.103-104]. Əbdürrəhman Abdullayevin “Nakam” məqaləsində [1], Mahmud AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu İsmayılovun “Şəki” kitabında, [425] “Azərbaycan qəzəlləri” adlı tərəfindən 2007-ci ildə nəşr etdirilmiş İsmayıl bəy Nakamın topluda [50 ],“XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası”nda [753], “Məcnun və Leyli”[713 ] və 2008-ci ildə nəşr olunmuş “Fərhad “Şəki: alim və ziyalılar” adlı kitabda [941], şairin təvəllüd tarixi və Şirin”[702] poemalarının “ön söz”ünə yazdığı “XIX əsr 1841-ci il, Kamil Mirbağırovun “Seyid Əzim Şirvani” əsərində Azərbaycan şairi Nakam” və “Nakamın “Fərhad və Şirin” [698] 1824-cü il, Mirzağa Quluzadənin “Füzulinin lirikası” poeması haqqında” adlı məqalələrində isə alim: “İ.Nakam 1839- kitabında [579 ], İsmayıl bəy Nakamın AMEA-nın M. Füzuli cu ildə Şəki şəhərində anadan olmuşdur”. [713, s. 3] -yazaraq adına Əlyazmalar İnstitutu tərəfindənnəşr edilmiş “Məcnun və şairin təvəllüd tarixini heç bir dəlil gətirmədən 1839-cu il kimi Leyli” və “Fərhad və Şirin” poemalarının girişində [713; 702; ] qəbul etmişdir. Şairin təvəllüd tarixi ilə bağlı Əbdül - Məbud Behcətin verdiyi və ASE-nin VII cildində [46] 1839-cu il, şairin dostu Əbdül- 1829-cu il məlumatı daha inandırıcı görünür. Çünki onun Məbud Behcətin [132], Baxşəli Axundovun [40], Sədi Əfən di yevin xatirəsindən də məlum olur ki, o, Nakamın müasiri və yaxın dostu [146], Əliabbas Müznibin [721] məqalələrində, Qu lam hüseyn Be- olmuşdur. Həmçinin Behcət məqaləsində şairin doğum tarixini qdelinin “Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu” [67] dəqiq ifadə edərək yazır: “Siyahiyeyi-ümumiyyə dəftəri”ndə tarixi əsərində, Feyzulla Qasımzadənin “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tövlidi 1845 - dir. Halbuki, kəndisi 1904-cü tarixdə 75 sənəm vardır- tarixi”[445 ] kitabında və şairin hazırda Şəkidə olan mülkünün deyirdi” [132, s.9]. Buradanbeləbirnəticə hasil olur ki, əgər şair divarına vurulmuş xatirə lövhəsində isə 1829-cu il kimi qeyd 1904-cü ildə 75 sənəm (yaşım -K.A ) vardır deyirsə, 1829-cu ildə 38 39 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti doğulması faktını öz dili ilə təsdiqləmiş olur. Eləcə də ölüm tarixi Hanı aləmdə Bilqeysü, Süleyman?. bütün mənbələrlə 1906-cı ilə uyğun olduğu kimi, həm də şairin Züleyxayi-cəvanü Mahi-Kənan?. xərçəng xəstəliyindən vəfat etdiyini dəqiq bildirir. Buna görə də Hanı Veysə, hanı Əzrayü, Şirin?. İsmayıl bəy Nakamın 1829-cu ildə anadan olduğu və 1906-cı ildə Hanı Vamiq, hanı Fərhadü, Ramin?. öldüyü haqqındakı məlumatı doğru hesab etməliyik. Hanı Keyxosrovu, Bəhramü, Bəhmən?. Şairin əsil adı İsmayıldır. Bəy nəslinə mənsub olduğu üçün Hanı Şamü, Nəriman, Givü, Bijən?[713,s.174]. İsmayıl bəy kimi tanınmışdır. Bir sıra müəlliflər səhvən (Əbdül- Məbud Behcət və Baxşəli Axundov) şairin adını İsmi bəy kimi Qoyulmuş bədii suallar nəinki şairin mütaliə dairəsini, biliyini qeyd etmişlər. Nakamın əsərlərini nəşr etdirən ədəbiyyatşünas sübut edən amillər, həmçinin ədalətliliyə, xoş əməllərə çağırış kimi Əliabbas Müznib əsərin əvvəlində şairin mənşəyi və təhsili ilə də səslənir. Şair gəlimli-gedimli dünyada mövcud olmuş şəxsiy - bağlı yazmışdı: “Nakamın adı İsmayıl, atası Dərviş Məhəm - yətləri sadalamaqla dövrünün hakimlərini ədalətə səsləmişdir. mədağa, babası Hacı Sədrəddin Baküvidir. Baküvilər təxminən Şairin özü haqqında verdiyi məlumatda Şərq səyahəti ilə bağlı XVIII əsrin ikinci yarısından Şirvandan Şəkiyə köçmüşlər. Qayət heç bir məlumat olmadığı halda, onun haqqında yazan Feyzulla varlı bir ailə olmuşlar. Nakam belə bir varlı ailədə doğulmuş, Qasımzadə [445 ], Sədi Əfəndiyev [146 ], Əbdürrəhman Abdul- tərbiyələnmiş və böyümüşdür. Təhsili xüsusi surətdə olmuşdur. layev [1; 2; ], Yolçu Piriyev [774] kimi müəlliflər heç bir mənbə Ərəbcə və farscanı mükəmməl öyrənmişdir. İki il yarım da və tarixi fakta istinad etmədən onun Şərqə səyahət etdiyini məktəbdə ruscanı oxumuşsa da,qaranlıq mühitin təsiri sayəsində söyləmişlər. məktəbi buraxmışdır. Lakin mütaliəyə ciddiyyətlə girişmişdir. “Nakam gənc yaşlarından Şərq ölkələrini səyahət etmişdir” - Zamanında gərək olan hər qisim tarix, ədəbiyyat, əşar, tibb, deyərək Sədi Əfəndiyev yazır: “Onun İran, Ərəbistan və Hindis - təriqətə aid kitabları lazımınca nəzərdən keçirmişdir” [721, s.5]. tanı dolaşdığı haqqında məlumat vardır” [ 146,s. 92 ]. Lakin çox Şair dostu və müasiri Əbdül-Məbud Behcətə təhsili ilə bağlı təəssüf ki, alim şairin Şərq səyahəti ilə bağlı heç bir sübut - dəlil aşağıdakıları söyləmişdir: “Məktəbi əkmal etdigim vaxt kəndi gətirmir. Tədqiqatçının bu fikrinin inkarı Əbdül-Məbud Behcətin məqsədimi ifadə edəcək qədər oxuyub-yazmaq iqtidarına malik aşağıdakı qeydləri ilə təsdiqlənir: “Bir gün əqrarlarından biri deyildim. Fəqət tarixə məqam və iştiyaqım olduğumdan ərəbcə və farsca yazılmış tarix kitablarını lüğətlər vasitəsilə mütaliəyə qoyul- Nakama yaxşı müsahib olduğundan dedi ki: dum və bu sayədə həm ərəbcə, həm də farsca öyrənə bildim. Artıq – Bəy əfəndi, Allah qismət etsin, bərabər həccə ziyarət edəlim, bu zamandan etibarən yalnız tarixi deyil, hər şeyi mütaliə etmək Nakam: qüvvəsinə nail idim. İşdə əlimdə mövcud hər nə məlumatım varsa, – Allah etməsin. kəndi məhsulumdur” [132,s.9]. O: Həqiqətən, şairin əsərlərini oxuduqca onun klassik Şərq Nə üçün? ədəbiyyatının sirlərinə dərindən bələd olmasının şahidi oluruq. Nakam: Onun Şərq ədəbiyyatının nadir incilərindən xəbərdar olması – Əvvəla, insan zəngin olmadıqca həccə getməz. Zəngin olan- əsərlərində öz izini buraxmışdır ki, bu da şairin ensiklopedik biliyə lar da insan deyil. Binaənəleyh, nə o ziyarəti istəyirəm, nə də malik bir şəxsiyyət olmasını nəzərimizə çatdırır: insanlıqdan kənar olmağı” – deyə cavab verdi” [132,s.10]. Şairin Şərq səyahəti ilə bağlı akademik Feyzulla Qasımzadə də Necoldu Adəmü, Davüdü, Musa?. aşağıdakı qeydlərini yazmışdır: “Ədəbi məclislər dövründə Şə - Necoldu Nuhü, Yəqubü, Məsiha?. kidə yetişən lirik şairlər içərisində əsas yeri İsmayıl bəy Nakam 40 41 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti tuturdu . Nakam fars və ərəbcə mükəmməl təhsil almış , Bahar olan Nakam dərd dilini deməyə bir həmdəm axtarmış, Seyid Əzi- Şir vani kimi o da gənc yaşlarında Hindistanı və Yaxın Şərq ölkə - mi tapmış və ona bir məktubla bərabər: lərini gəzmiş, klassik ədəbiyyatla , xüsusilə Nizami və Füzulinin əsərləri ilə tanış olmuşdur” [445, s. 397]. Deməli, müəlliflər şairin Qalmamış firqətini çəkməyə aşiqdə tab, atası Məhəmməd-ağanın Şərq səyahəti ilə bağlı təəssüratını Çöhrə vəslindən eylə kərəm, at rəfi hecab Nakamın həyatı ilə bağlamışlar. Düzdür, şair müəyyən dövrdə mətləli qəzəli yazıb göndərmişdi [721,s.6]. zəngin həyat keçirmişdir. Bu mənbələrdə də təsdiq olunub. Firidun bəy Köçərli bu xüsusda yazır: “Mərhum qırx yaşına qədər dövlətli Seyid Əzim də şairə cavabında aşağıdakı qəzəli yazmışdır: və əmlak sahibi-mülkədar olub mürəffəhül-hal güzəran edirmiş, lakin qırx yaşından sonra dövlətü əmlakı getdikcə əlindən çıxıb, Olsa nəzarinə ol məhin aşiqdə tab, məişəti genişlikdən-darlığa,yüsrətdən-üsrətə mübəddəl olubdur və Zülfü şəb rəngini rüxsarinə eylərmi hicab. axiri-ömrünü əlində baqi qalan bir para xırda mülkdən gələn ruzi Kişvəri eşqilə təmirlə abad olmaz, mədaxil ilə keçirərmiş” [444,c.2,s.300]. Əbdül-Məbud Behcət də Ta könül olmasa səylab sər- Şəkilə xərab. şairin sadə məişətini təsvir edərək yazmışdı: “Yaşadığı ev qayət Daneyi xalına dil verdi könül mülğı xoşim, sadə, bəsit, həvayic, əsliyyə və kitablardan ibarətdir” [132,s.10]. Ki yanıb atəş hicranın eylə oldu kabab. “Şair hüsn-xülqə malik, şəxsiyyətli, soyuqqanlı, ağır düşüncəli, Durəx əhlinə gələr atəş duzax cinnət, bir kərə özü ilə düşənləri kəndinə müqid (məftun) edərək bir taqım Versələr onlara gər möhnəti hicranilə əzab. xəsailə sahib, doğruluğu və sidqi ilə dahi idi. Saf vicdanlı və na- Nəsə adətdi bu kim kiştəyi tiği-sitəmin, muslu ziyalılarla müsahibəti də çox arzu edərdi. Yaltaq ziyalı və Şəhda səlsələsindən sayılır ruzi hesab. sərvətdarlara, fövqəladə izhar nifrət etdigi bincə məlumdur” [ Sitəmindən su yerinə qan axır, ay zalim, 132,s. 9-10 ] - yazaraq Behcət onu tərif etmişdi. Firidun bəy Ona şahid tökülən didələrimdən xunab. Köçərli də şairi: “Mərhum İsmayıl yaxşı məlumat sahibi olub Taki əyağından olan xakə tamaşə edə, ürəfa məslək, xoşxülq və xoşrəftar bir vücud idi” [444,c. 2,s. 299] Canı içində görünüb imdi olub bəli məzab. - yazaraq oxucularına təqdim etmişdi. Nakam elə bu xüsusiyyət - Seyyida, ilə Şəki mülkünə, əlbəttə, rəvan, lərinə görə həm Nuxada, həm də kənarda tanınmış və sevilmişdi. Bu qəzəl gərçi oldu küfteyi Nakamə cavab. XIX əsrin ən qüdrətli qəzəlxanı Seyid Əzim Şirvani, Qutqaşınlı Seyid Əzim həmçinin aşağıdakı qəzəlini də yazıb, yuxarıdakı Mehdi bəy Qədirbəyzadə, xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev qəzəllə birlikdə Nakama göndərmişdir: və başqaları şairə hörmət və ehtiramla yanasmış,onu şəxsi keyfiy - yət lərinə və yaradıcılığına görə yüksək qiymətləndirmişlər. Bu naməni ki, yari-dilaram göndərib, Nakamın Seyid Əzimlə olan dostluq münasibətləri barədə Canə sürur, könlümə aram göndərib. Əliabbas Müznib aşağıdakı qeydləri yazır: “...Seyid Əzim kimi Kafurə sehr ilə eləyib müşkdən rəqəm, hər tərəfə at başı salan bir şairlə xüsusiyyət peyda etməsi heç Sübh üzrə ya ki, nəqş qılıb şam göndərib. şübhəsiz ki, Şəki ilə Şirvan arasında ədəbiyyat münasibətlərinin Bu namə ilə canə verib sərfərazlıq, vücuda gəlməsi üçün böyük bir əhəmiyyətə malikdir. Nakamın Nakamü zar könlümə bir kam göndərib. Natəvana nəzirə yazmağı da Seyid Əzimlə olan münasibətin Öz aşiqi-şikəstə dilü biqərarına, təsirindən irəli gəlmişdir. Hər halda duyduğu acılardan mütəəssir 42 43 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ol namə ilə bir neçə peyğam göndərib. Şairin zamanının ədalətsiz hakimləri tərəfindən incidilməsi, Bilmiş günüm fəraqi ilə qərarə olduğun, müasirlərinin ədəbsizliyi, xurafatçılığı, mal-mülkünün əlindən Dərdü qəmü fəraqə sərəncam göndərib. alınması, hər cür qəm-kədərə mübtəla olması “Məcnun və Leyli” Etmiş visalə Seyyidi – zarin ümidvar, poemasının sonunda oxucuların nəzərinə çatdırılır: Öz mübtəlası könlünə aram göndərib [942, s.47]. Diriğa mən gələn dəmdə cəhanə, Nakam Seyid Əzimi Nuxaya qonaq dəvət etmiş, Seyid Əzim Ədəbdən qalmamışdı bir nişanə. isə böyük məmnuniyyətlə bu dəvəti qəbul edərək Nuxa şeirse - Məni hər mübtəla qıldı zəmanə, vərlərinin qonağı olmuşdur. Şair Seyid Əzimdən başqa, Qarabağda Düçar etdi bəlayi-nagahanə. fəaliyyət göstərən “Məclisi-üns” üzvləri ilə də ədəbi əlaqələr və Pədərdən, cəddən mirasü-malim, dostluq münasibətləri saxlamışdı. Bu münasibətlə akademik Nə ki var idisə mülki-həlalim. Feyzulla Qasımzadə yazır: “Şəkidən İsmayıl bəy Sədrəddinbəyov Səbəbsiz, cürmsüz qəsb etdi miri, Rəhim adına şeir yazdı, cavab aldı”[444,s.159]. Şair Xurşidbanu Məni qıldı qəmi-zillət əsiri [713,s.188 ]. Natəvanla da məktublaşmışdır. Mənbələrdə İsmayıl bəy Nakamın görkəmli dramaturq Gətirdiyimiz bu nümunə şairin məşəqqətli, yoxsul bir həyat M.F.Axundzadə ilə də dostluq etməsi, onun maarifçilik görüşlərini sürməsinə işarədir. Fikrimizcə, “Dastani - Məcnun və Leyli” alqışlaması ilə bağlı məlumatlar vardır. Professor Şirməmməd poeması Nakamın ağır həyatını öyrənmək üçün əsas mənbədir. Hüseynov son illərdə nəşr etdirmiş olduğu “Mənəvi irs və müasir- Poemanın hər fəslinin sonunda, yaxud saqinamələrində və ya lik” (2007) adlı əsərində Nakam - Mirzə Fətəli Axundzadə müna - qəhrəmanların müsibəti ilə əlaqədar olan parçalarda zəmanəyə si bətlərindən danışaraq yazır: “...Bir gün Asya xalanı Ağa Cab barın qarşı etiraz şairin öz şəxsi həyatı və mühiti ilə bağlıdır. Bu etirazlar evinə çağırırlar. Axşam evə tacirlərdən, axundlardan və mollalardan ibarət qonaqlar yığışır. Onların arasında M.F.Axundzadə də var “Məcnun və Leyli” bəhanəsilə nəzərimizə çatdırılır. Nakam həyata idi. Bir müddətdən sonra din xadimləri ilə M.F.Axundzadə göz açdığı vaxtdan qocalana qədər özünün pərişan, bağrı qan arasında onlarlın geriliyi və cəhalətpərəsliyi ilə bağlı mübahisə olduğunu təsvir edir, taleyindən şikayətlənir. Bu hali pərişanlığı başlayır. Mirzə Fətəli cəhalətpərəsliyin aradan qaldırılması üçün və bagrı qanlığı şair aşağıdakı misralarla təsdiqləyir: yeni əlifba layihəsi ilə çıxış edərək köhnə ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi təklifini irəli sürür. Mübahisələrin gərgin vaxtında Açıb göz, bağrımı qan görmüşəm mən, şair İsmayıl bəy Nakam və Ömər Əfəndi qızğın şəkildə onun Məni böylə pərişan görmüşəm mən [713,s. 46]. tərəfində dururlar. Mübahisədə qələbə qazana bilməyən mollalar Ağa Cabbarın evini əsəbiliklə tərk edib, Mirzə Fətəli Axundza - Şairin yoxsul və məşəqqətli həyatı ilə bağlı gətirdiyimiz sübut- dənin və onun tərəfkeşlərinin (Nakamın və Ömər Əfəndinin-K.A.) dəlillər bəzi tədqiqatçıların əsassız irəli sürdükləri Nakamın Şərq çıxışları ilə bağlı şəhər hakimiyyətinə məlumat verirlər. İsmayıl səyahətində olması fikirlərini bir daha inkar edir. bəy Nakam və Ömər Əfəndi evlərinə qayıtdıqdan sonra həbs olu- Nakam Şərq dillərini mükəmməl bilməsi sayəsində Niza- naraq Elizavetpola (İndiki Gəncə şəhərinə - K.A.) göndərilirlər. minin, Sədinin və Hafizin əsərlərinə yaxından bələd olmuş, Mirzə Fətəli Axundzadəni isə şəhərdə axtarırlar. Gecə o, Asya Füzuliyə pərəstiş etmişdir. Mütərəqqi türk şairlərinin əsərlərini xalanın qapısını döyərək onun evində gizlənir və ertəsi gün onun mütaliə etməkdən də kənarda qalmamış, hətta yaradıcılığında türk çadrasına bürünərək Tiflisə gedir” [1102,s. 205 - 206]. şairi İbrahim Həqqi şeirlərindən də təsirləndiyini görürük. 44 45 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şairin təxəllüsünə gəldikdə isə bu ömrünün məşəqqətləri ilə Bulub bəzək surət hər məramim, bağlı olmuşdur. Nakamın Şəkinin “Motor aralığı” adlı məhəl lə- Cahanda oldu həm Nakam namim [713,s. 188 ]. sində yerləşən mülkündə yaşayan 76 yaşlı İqlimə Əhmədovanın dediyinə görə, İsmayıl bəyin həyat yoldaşı qənirsiz el gözəli Fatma Nakam dünyagörüşü etibarı ilə dindar olsa da, daim mövhü- xanım olmuşdur. O, Fatma xanımla gec ailə həyatı qurmuş, öv- mat çılığa qarşı mübarizə aparmışdır. O, bəzi qəzəllərində Allahı, ladının olmaması da şairi böyük bir dərdə dücar etmişdi. Həmçi - Peyğəmbəri tərif etmiş, o dövrdə dini xürafatın qüvvətli olduğu nin həyat yoldaşının vaxtsız ölümü şairi hədsiz kədərlən dirmişdir. Şəki kimi bir şəhərdə mövhümata qarşı çıxmış, din xadimlərini Fikrimizcə, Nakam “Fərhad və Şirin” poemasını həyat yoldaşına ifşa edən “Dörd əfəndi” əsərini yazmış, əsərdə riyakarlığa, iki - həsr edib. 1897- 98-ci illərdə yazılması ehtimal olunan “Məcnun üzlülüyə qarşı nifrətini ifadə etmiş,yalançı din xadimlərini tənqid və Leyli” poemasının “Xatimə”sini də diqqətlə oxuyanda görürük atəşinə tutmuşdur. ki, şair özünün tək-tənha qaldığına, qohum-əqrəbasının dünyadan İsmayıl bəy Nakamın məktəb, maarif uğrunda mübarizəsi köçməsinə işarə edərək yazmışdı: onun zəngin və məşəqqətli ömür yolunun ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Şairin “Alimdən, elmdən və hünərdən zövq almayan Cahandan getdi əqranim sərasər, insan bəşəriyyətin ən yaramaz övladıdır” kəlamı bu baxımdan Mücərrəd qaldım, oldum zarü müzhər. böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nakamın dini təhsil verən məktəbləri Füzun oldu müsibət, bərmüsibət, tənqid edərək, yeni üsullu məktəbləri alqışlaması 1905-ci ildə Çəkildi sinəmə min daği - həsrət. yazmış olduğu “Məktəb ki”[1] təkrirli qəzəlində gözəl ifadə Edib Fərhadü, Məcnuni bəhanə, olunmuşdur. Cəmi yeddi beytlik bir qəzəldə şair böyük bir əsər Təəşşüq sirrini çəkdim bəyanə. həcminə sığacaq qədər fikirlər irəli sürmüşdür. Qəzəlin mətlə Bilərlər kim, nə günə dağidarəm, beytində Nakam məktəbi yüksək sevgi mərkəzi, nur çiləyən ocaq Nə rütbə binəvarəm, dilfikarəm... [ 713,s.188-189 ]. adlandıraraq yazmışdı: Şair, “Nakam” təxəllüsünü nə üçün götürdüyünü dahi Füzuli - Məktəb ki, əsl mərkəzidir mehr rufətin, nin “Dedim, dedi” müsəddəsinə nəzirə olaraq yazdığı müsəd də sinin Məktəbdədir mütaleyi ənvari izzətin [2]. sonuncu bəndində eşqdə nakamlığı ilə əlaqələndirərək yaz mışdı: Şair qəzəlin sonrakı beytlərində məktəbi fəzilətin başlan ğıcı, Oldum təriqi - eşqidə Nakami - namdar, müqəddiməsi, sirri, xəstə dillərin əlacı, cəhalətdən qurtuluş, Nakamlıqda aləm ara bildim iştiha, dövlətin geniş inkişaf yolu adlandırmışdı: Nakam olduğum olub axır yəqini - yar, Bir gün edib hüzür dedi ol mələküzar: Məktəb ki, bir müqəddimədir bəhs fəzilədə, - Nakamsan nə vaxtdan, ey binəva? Dedim: Məktəbdədir nəticəsi sirr fəzilətin. - Ta kamcuyi - vəsləti - pünhanınam sənin [444,c.2,s. 302 ]. Məktəb ki, dar sihhətidir xəstə dillərin, Məktəbdədir əlacı bəlayi fəzilətin. Həmçinin “ Dastani - Məcnun və Leyli” poemasının axırıncı Məktəbdədir guşayişi əlvab dövlətin [ 2]. “ Xatimei - kitab və şərhi - hali nazimi möhnət intişab” adlı fəslində təxəllüsünə də işarə edərək yazmışdı: Məktəbi “dürr hikmətin xəzinəsi” adlandıran şair müasirlərini də bu dürr hikmətə sahib olmağa çağırmışdı: 46 47 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Nakam, kim ki talib isə dürr hikmətə, had və Şirin” poemaları və “Dörd əfəndi” adlı əsəri daxildir. Na- Məktəbdədir xəzinəsi ol dürr hikmətin [2]. kamın ümumi yaradıcılıq fondu 20 min beytdən ibarətdir ki, bunun 12000 beytini onun lirik şeirləri təşkil edir. Divan ədəbiyyatı Məhz şairin elmə çağırışının nəticəsi idi ki, müasirlərindən bir ənənələrinin davamçısı olan şair poemalarını və qəzəllərini əruz qrup ziyalı dini təhsildən uzaqlaşıb, dövrünün məşhur müəllimləri vəzninin müxtəlif bəhrlərində yazmışdır. kimi yetişmişlər. Vaxtı ilə şairin müasiri olmuş Ələşrəf Kərimo - Nakamın yaradıcılığı klassik şeirin mühüm ədəbi janrlarını vun söylədiyi xatirəyə görə, Nakam tez–tez “Ömər Əfəndi məs- əhatə etsə də, onun yaradıcılığında lirika aparıcı yer tutur. Onun cidi” nəzdində mollalar hazırlayan mədrəsəyə gedib “suxtaları” lirik əsərləri sırasında qəzəl janrı üstünlük təşkil etsə də, lirik (dini elmləri öyrənən şagirdlər nəzərdə tutulur- K.A ) molla ol- şeirləri sırasında müxəmməs, müsəddəs, təxmis, tərkib-bənd, tərci- maqdan uzaqlaşdırmaq üçün onlar arasında mövhumat və xurafat bənd, müləmmə, qəsidə, müsəmmən, qitə kimi klassik şeir janrları əleyhinə təbliğat apararmış. Bu təbliğatın təsiri nəticəsində həmin da vardır. Divanlarının əvvəlində yazmış olduğu müqəddimədə suxtalardan Əbdülhəmid Əfəndi, Yusif Əfəndi, Camal Əfəndi və şair sənətə, şeirə, yaşadığı mühitə münasibətini açıqca bildirmişdir. başqaları ruhani-din xadimi yox, müəllim olmuşlar. Şairin dibaçələri bizə Füzuli müqəddimələrini xatırlatsa da, oriji- Şair bəy olmasına baxmayaraq sadə ömür sürmüş, babasından nal məzmunu ilə də seçilir. Nakamın aşağıda nümunə kimi və atasından qalma torpaqları kəndlilərə paylamış,öz xərci gətirdiyimiz parçada şeirə, sənətə, onun ictimai təsir gücünə, gözəl hesabına Nuxaya su xətti çəkdirərək müflisləşdiyindən sağlığında sənət əsərinin sənətkarın baqi övladı olmasına münasibəti, həqiqi əsərlərini çap etdirə bilməmişdir. “1906 - cı ildə təşkil edilmiş ik- sənətkara verdiyi qiymət böyükdür: inci “ Nəşri - maarif” cəmiyyəti əhali arasında savadsızlığı ləğv etməyi qarşısına əsas məqsəd kimi qoymuşdu. Cəmiyyətin sədri Vəh nə xoş, baqi xələfdir bu, nə mövzuni - səlim, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, M.Q.Hacınski, katibi isə A.İ.Cəfərov Əhli təbi ta əbəd aləmdə məznur eləyir, idi” [967,s. 42-43]. Xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev cəmiy- Olsa da bir üftadə, bir həqiqü xar əgər, yətin xətti ilə Nakamın əsərlərini çap etdirməyi planlaşdırmış, Məclisi ərbab - rüfət içrə mənzur eyləyir[721,s.36]. şairin ölümü bu işin həyata keçirilməsinə mane olmuşdu. Öm- rünün sonlarında xərçəng xəstəliyindən əzab çəkən şair “axırıncı Şair sənətkarın böyüklüyünü, “təbii pak şair” olmasını onda əsəri sayılan “Lətifənamə”ni başa çatdırmağa səhhəti yol vermə- axtarır ki, əsil şairin əsərlərindən gərək xeyir götürülsün, insanlar diyindən onu oda atıb yandırmışdır” [40]. Nakam 1906-cı ildə bəhrələnsin: Nuxa şəhərində xərçəng xəstəliyindən vəfat etmiş, şəhərin Kim ki təbi pak şair olsa söylər şer kim, M.F.Axundzadənin adını daşıyan prospektin ərazisində yerləşən Şairi əşarı eylər aləm içrə sərbülənd. Xoçih qəbiristanlığında dəfn olunmuşdu. Təbi kim andan cahanda bəhrə yox napakdır, Dövlət tərəfindən ədəbi irsinə yüksək qiymət verililmiş, Təbi pak oldur ki, ondan aləm olsun bəhrəmənd [721,s.35]. 1940-cı ildə şəhərin mərkəzi kitabxanasına, yaşadığı küçəyə adı verilərək, yaşadığı binanın divarına xatirə lövhəsi vurulmuş, Nakama görə şeir o zaman faydalıdır ki, gərək o xalqa fayda mərkəzi kitabxanada büstü qoyulmuşdur. versin. Yaradıcılığı. Nakam zəngin ədəbi irs miras qoyub getmişdir İsmayıl bəy Nakamın lirik-epik yaradıcılığında“Dastani - ki, buraya “Divani–bədii”, “Xəyalati – pərişan” adlı şeirlər diva- Məcnun və Leyli”[713](1897), “Dastani - Fərhad və Şirin”[702 nı,“Gəncineyi-ədəb”, “Dastani-Məcnun və Leyli”, “Dastani-Fər- ] (1898), “Gəncineyi-ədəb”[ 710 ] (1904) poemaları mühüm yer 48 49 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti tutur. Bu poemalar böyük Nizami və Füzulinin ölməz adı ilə xəzinəsi” əsərindən fərqli olaraq “Gəncineyi-ədəb” poeması bağlı olan romantikpoeziya ədəbi məktəbinin davamçılığını əruzun xəfif bəhrində yazılmışdır. Əsər məzmun, quruluş və xarakterizə edəndəyərli əsərlərdir. Şairin poema yaradıcılığına mündəricə etibarı ilə də Nizaminin əsərindən fərqlənir. Belə bizim münasibətimiz ilkin addım deyildir. Bu sahədə ədə - ki, Nizaminin “Sirlər xəzinəsi” əsəri feodalizm quruluşunu biyyatşünaslarımızdan Sədi Əfəndiyev [147 ], Yolçu Piriyev [774 tənqid edən, hökmdarları ədalətə, insana ], Mirzağa Quluzadə [579], Cəfər Xəndan [111 ], Qulamhüseyn hörmətə,hökmdarlarımənəvi saflığa, xeyirxahlığa çağırandəyərli Beqdeli [67], türk alimi Agah Sirri Ləvənd [1098 ]qiymətli fəlsəfi-əxlaqi əsər olduğu halda,Nakamın “Gəncineyi-ədəb” fikirlər söyləmişlər. Qeydetdiyimiz müəlliflər şairin poema poemasının ayrı-ayrı hekayətl ərində saf məhəbbət, əmək,onun yaradıcılığına müxtəliftərəflərdən yanaşmışlar. Tədqiqatçı Sədi şərəf işi olması, sənət, məcazi və həqiqi eşq və s. tərənnüm Əfəndiyev [147], türk alimiAgah Sirri Ləvənd [1098] əks edilmişdir. Nakamın poe ması həcm etibarı ilə Nizaminin fikirlər irəli sürmüşlər. Sədi Əfəndiyev “Dastani - Məcnun və əsərindən genişdir. Əsər quruluşetibarı ilə 31 mənzum hekayədən Leyli” poemasına Füzuli təsirindən geniş danışdığı halda, ibarət olaraq 9920 misra təşkil etməsinə baxmayaraqideya- Nizami motivlərini Nakamın əsərə əlavəsi hesab etmiş,Ləvənd məzmun baxımındantədqiqatçı alim Yolçu Piriyevintəbirincə isə poemanın təkcə Nizami poemasının təsiri ilə yazıl - desək, “ona bərabər tutula biləcək dərəcədə mükəmməl dey- masıfikrini irəli sürmüşdür. Araşdırıcı Yolçu Piriyev isə “Das- ildir” [92,104]. Şair Əliabbas Müznib [721], Nakamın yaradıcı- tani - Məcnun və Leyli” poemasının Nizami və Füzuli“Leyli lığı haqqında geniş danışantədqiqatçılar – Yolçu Piriyev [774] və Məcnun” larının təsiri ilə yazıldığını göstərməklə əsərin hər və Sədi Əfəndiyev [147] öz qeydlərində bu əsəri yüksək iki əsərlə oxşar və fərqli xüsusiyyətləri baxımından düzgün qiymətləndirmişlər. Əliabbas Müznib 1928-ci ildə nəşr etdirdiyi təhlilini aparmışdır. Lakin Nakam haqqındafikir söyləmiş bu “Nakam: “Seçmə parçalar”da [721] bu əsərin “giriş” hissəsini ədəbiyyatşünasların qiymətli fikirləri ilə yanaşı, oxucuların nəzərinə çatdırmışdır. təhlillərindəunudulmuş məsələlər də az deyildir. Əsərin “giriş”ində Nakam sözün qüdrətindən, onuninsanın İsmayıl bəy Nakamın poema yaradıcılığında XX əsrin əv- mənəvi həyatındakırolundan danışmış, alim ilə nadanın üzə vəl lərində - 1904-cü ildə yazmış olduğu “Gəncineyi-ədəb” çıxarılmasında sözün mövqeyindən söhbət açmışdır: (“Ədəb xəzinəsi”)[710] poeması da mühüm yer tutur. Şair bu əsə ri Nizami Gəncəvinin “Sirlər xəzinəsi” əsərinə nəzirə olaraq Aləmi-surətdə olub cilvəgər, yazmışdır. Məlumdur ki, dahi Nizaminin “Xəmsə”sinə daxil olan Olmaz əyan sahibi-məna, əgər. – birinci əsər “Sirlər xəzinəsi” (“Məxzən-ül-əsrar”) poemasıdır.Heç Qamətini qılmağa mövzun süxən, bir süjet xəttinə malik olmayan bu poema əruz vəzninin səri Tələtini etməsə gülgün süxən. bəhrində yazılaraq, quruluş etibarı ilə 20 məqalət və 20 Dəhrdə dana ilənadan haman, hekayətdən ibarətdir. “Sirlər xəzinəsi” əsərininbəhr xüsu siy yət - Fəsl olunub, fərqi olunmaz əyan! [710;721, s.51]. lərindən danışan tədqiqatçı alim Tağı Xalisbəyli yazır: “...Sirlər xəzinəsi” əruz vəzninin səri bəhrində yazılmışdır. Şair bu bəhri Digər əsərlərində olduğu kimi, şair bu əsərlərində də əsərin mövzu dairəsinə, məna çalarlığına, tərz və ahənginə məhəbbəti insanı yaşadan əsas qüvvə hesab etmişdir: uyğun şəkildəseçmişdir” [399,s. 9]. İsmayıl bəy Nakamın “Gəncineyi-ədəb” [ 710 ] Şamü-səhər qəlbdə dövran edən, poemasıdavahidsujet xəttinə malik deyildir. Nizaminin “Sirlər Bülbülü nalan, gülü xəndan edən. 50 51 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Meyli məhəbbət biri də eşqdir, Eylədicəlalədə işarət haman. Ləfzi muğayirsə də, bir məşqdir [ 710;721, s. 53]. Hökm verib, çəkdi o dəm bir nida, – Başın onun qıl, – dedi təndən cüda [710; 721 ,s.56]. Şair saf, təmiz, eşqi səhər-axşam insan qəlbində dövran, bül - bü lü nalan, gülü xəndan edən bir anlayış kimi məna lan dır mış dır. Po- Oğlanın boynu vurulduqdan sonra vəzirlərindən biri bu emada Nizaminin əsərində olduğu kimi, əvvəl şairin məqa ləti, sonra gü nahsız oğlanın nə üçün öldürülməsinin səbəbini şahdan so - həmin məqalətdən çıxan nəticəyə uyğunmənzum hekayət verilir. ruşanda cavab verir ki; Hekayətlərin məzmunu Şərq xalqlarının rəvayət və nağıl- larını, Azərbaycan xalqının folklor nümunələrini xatırladır. Şair Yox ikənonda səri-sövdayi - eşq. ədəb-ərkan, ata-anaya məhəbbət, həya məsələlərinə dair heka- Eyləyərək bihudə dəvayi eşq. yət lərinseçilməsinə diqqətlə yanaşmışdır. Aləmə aşiqliyin etdi əyan, Nakam “Yalançı aşiq vəMisir şahı” adlı ibrətamiz birheka - Mən də künun etdim onu imtahan [710; 721,s. 57]. yətindəhəqiqi aşiqlərə eşq dağı iləfəxretməyi məsləhət gör müşdür. Əsərlə tanış olarkən şairin bəzi məqamlarda öz əsərinə qiymət Atəşi - eşq ilə olub dağıdar, verdiyininəsərin “həzl və ləğv” deyil, başdan ayağa insanı Sən də həmin dağ ilə qıl iftixa [710;721,s. 55]. zənginləşdirən nəsihətli sözlərlə dolu olduğunun, insanı daim ayıq olmağa çağırışının şahidi oluruq. Şairə görə, əsil insanın Hekayətdə verilən əsas ideya belədir ki,əsil aşiq gərək sözü ilə işi arasındaeyniyyət və vəhdət olmalıdır. Əgərinsanın məhəbbət yolundacanından keçməyə hazır olsun.Əsərin sözü ilə işi bir-birinə uyğun gəlməzsə, bütüninsanlıq məhv olar. məzmunu belədir: Qədim Misirdəağıllı və ədalətli bir şah Şair ədəbli olmağı, tərbiyəni bütün insanlar üçün vacib göstərici yaşayırdı. Onun gözəl bir qızı vardı. Bir oğlan şahın qızını sayır: sevir. Çuğullar bu əhvalatı şaha xəbər verirlər. Şah oğlanı yanına çağıraraq onun qarşısında iki şərt qoyur: Kimdə ki var adəmiyyətdən əsər, Qövlün o, felilə müvafiq edər, Söylədi: Ey aşiqi-bixaniman, Qürrə olub çöhreyi-gövtarinə, Düxtərimə sən əgər aşiq isən, Olmasavaqif ədəb asarinə, Dəvayi- eşqində dəsadiq isən. Surətən adəmsə də, adəm deyil, Etməyib izhari-digər üzvlər, Kim ədəb əhlilə o, həmdəm deyil! [710; 721,s. 52]. Ya gərək indi edəsən tərki - sər, Eyləyən ya dəxi tərki-diyar, Şair elmi, hünəri və alimi yüksək qiymətləndirərək yazırdı Bu iki əmrin birin et ixtiyar![710;721, s.56]. ki, elmdən, hünərdən və alimdən zövq almayan insanbəşə riy - Parçadan aydın olur ki, gənc oğlan ya eşqi yolunda canını yətin ən yaramaz övladıdır. qur ban verməli, ya dadiyarı tərk edib getməlidir. Gənc aşiq Əsəri yazmaq üçün şair ömrünün bir ilini sərf etmişdir. ca nından qorxduğu üçün ikinci təklifi-ölkəni tərk etmək tək - Poemanın epiloqunda bu münasibətlə yazmışdır: lifini seçir. Şah onuedam etdirir: Getdiyi həngamədə şahü-cahan, Rahi ədəbdən söz açıb söyləyən, 52 53 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əsrdə çoxdursa da əhli süxən. mövzulu şeirlər, satirik ruhlu mənzumələr özünə yer almışdır. Qa- Böylə vəli şərhü bəyan etməmiş, zinin “Xalqı soyan bəndələr” [274] adlı satirik ruhlu, nəsihətçilik Kimsə bunarəftə rəhi getməmiş. mövqeli şeirində insanı zülmdən kənar, rəhmli olmaq , var-dövlətə Sərf qılıb fikrimi bir il təmam. aludə olmamağa çağırış ruhu hakimdir: Cümlə həvəsimlə edib il təham [710; 721,s. 52]. Yatma bu dünyaya uyan bəndələr, Nakamın “Gəncineyi –ədəb” poeması onun fəlsəfi görüş - Zalım olub xalqı soyan bəndələr. lərini, həyata baxışını, xalq ədəbiyyatına olan münasibətini öy - Varını çox bilmə bu dünyada sən, rənmək baxımından əhəmiyyətlidir. Eylə yəqin, sal ölümü yada sən. Ümumiyyətlə, şairin lirik və epik yaradıcılığının məzmun Rəhm eylə, dar gündə yetiş dada sən [274]. və mündəricəsi sübut edir ki, o, klassik ədəbiyyatın gözəl bilici- si kimi öz ustadları olan Nizami və Füzuli ədəbi ənənələrinin Hacıbaba Qazinin “Yaman gördüm”[274] adlı qəzəlində XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində Şəki ədəbi yaşadığı mühitə qarşı üsyankar mövqeyi daha güclüdür. Şair mühitində ən layiqli davamçısıolmuşdur. Bu davamçılıq təq- yaşadığı cəmiyyətdə ədalətin olmamasından şikayətlənir, varlıların lidçilik yolu ilə deyil, milli xüsusiyyətlərə söykənən orijinal kef içərisində zəngin yaşadıqlarını, yoxsulların isə bədbəxtlik xü susiyyətləri ilə səciyyələnmişdir. çərşabına bürünərək kədərli halda bir küncə sıxıldığını böyük ürək XX əsrin əvvəllərində Şəkidə ədəbi mühitin formalaşmasında yanğısı ilə yazır: əsərlərini “Qazi” təxəllüsü ilə yazan Hacıbaba Mehdizadənin də böyük xidmətləri olmuşdur. O, təxminən 1862-ci ildə Cəbrayıl Uyandım xabi qəflətdən bu dünyanı haman gördüm. qəzasının Çaytumas kəndində anadan olmuş, ilk təhsilini həmin İli- ildən, ayı- aydan, günü- gündən yaman gördüm. kənddəki mədrəsədə almışdır. Hacıbaba Qazi sonra Şamaxıda, Gedib bir yerdə gördüm əyləşib cəmiyyəti kubra, dövrünün görkəmli qəzəlxanı Seyid Əzim Şirvaninin məktəbində Çəkib zövqi səfanı bir- biri ilə mehriban gördüm. iki il oxumuşdur. Qazinin sonrakı təhsil məkanı Ağdaş şəhəri Kimi bədbəxt olubdur əyləşib bir küncü pünhanda, olmuş, burada o, Hacı İbrahim Əfəndinin mədrəsəsində oxumuş- Kimi xöşbəxt olubdur söyləyir tiri- zəban gördüm [274 ]. dur. 1880-ci ildə Nuxaya gələn Hacıbaba Mehdizadə burada Rəsul Əfəndinin mədrəsəsində təhsilini tamamlamışdır. 1919-cu ildən o, Qazinin şairlik istedadı özünü məhəbbət mövzulu qəzəllərində Nuxa qazixanasına üzv olaraq fəaliyyətə başlamışdır. Onun ədəbi daha qabarıq göstərmişdir. Bu da təsadüfi deyildir. Çünki şair yaradıcılığının ən parlaq dövrü 1890-1917-ci illəri əhatə edir. həyatından gördüyümüz kimi, bir tərəfdən Seyid Əzim Şirvani Qazinin öz əli ilə yazdığı 710 və 260 səhifəlik külliyyatı onun kimi qüdrətli qəzəlxanın əsərlərinin təsirini daim öz üzərində hiss yaradıcılıq fondunun əhatəliliyini göstərir. Şairin 1957-ci ildə etmiş, digər tərəfdən XIX əsrin II yarısında və XX əsrin ədəbi aləmə 600 səhifəlik külliyyatı məlum olmuşdur. Nəzərdən əvvəllərində Şəki ədəbi mühitinin ən görkəmli nümayəndəsi keçirilən şeirlərinin məzmunu göstərir ki, müasirləri kimi Qazi də İsmayıl bəy Nakamla müasir və yaxın dost olmuşdur. Əlbəttə, zəmanəsindən narazı qalmış, mühitinin köhnə adət və ənənələrinə, danılmazdır ki, Qazinin lirik yaradıcılığına təsirin ana xəttini cahilliyə və ağamlığa qarşı çıxmışdır. Onun yaradıcılıq fondunda müasirləri kimi Füzuli ədəbi irsindən aldığı qüvvət və ilham təşkil klassik poeziyanın qəzəl, qəsidə kimi mükəmməl nümunələri etmişdir. Şairin məhəbbət mövzulu qəzəlləri dil sadəliyi və poetik aparıcı yer tutur. Bu əsərlər sırasında ictimai mötivli, məhəbbət struktur və məzmununa görə oxucular tərəfindən sevilmişdir. XX 54 55 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti əsrin 20-80-ci illərində Şəki şairlərinin əsas tribunası rolunu oy- Kipriyin qıldı hücum üstümə beydağı çəkib. nayan “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1957-ci ilin 17 iyun sayında Qazıya, canına çox od çəkilibdir bilirəm, Hacıbaba Mehdizadənin qəzəllərindən maraqlı nümunələr İçsən sönməz əgər başına irmağı çəkib[274 ]. verilmişdir. Bu nümunələr Qazini oxucuya əruz vəzninin qayda- qanunlarını mükəmməl bilən qüdrətli sənətkar kimi təqdim edir. XX əsrin əvvəllərində Şəkidə ədəbi mühitin formalaşmasında Şair qəzəllərində əruz vəzninin tələblərinə uyğun olaraq sərvi- əhəmiyyətli rol oynamış Hacıbaba Mehdizadənin (Qazinin) qamət, laleyi-əhmər, mücri- dil, mahi- münəvvər, taci-sər kimi ədəbi irsinin geniş monoqrafik aspektdə tədqiqinə bu gün ehtiyac ərəb-fars izafət birləşmələri ilə paralel olaraq gül yanaq, şəhla çox böyükdür. göz, mərmər sinə, ağ buxaq, gümüş gərdan, püstə dodaq və s. kimi XX yüzilliyin əvvəllərində ədəbi – mədəni mühitin forma - Azərbaycan dilli sözləri də məharətlə işlətmişdir: laşmasında rol oynayan maarifçi aydınlardan biri Məşədi Mehdi Sadıqov olmuşdur. Bu mübariz maarifçinin fəaliyyəti ilə bağlı Nə gözəl qaməti var, sərvi- sənubərdi gələn, Şəkinin tanınmış mədəniyyət xadimlərindən olmuş Baxşəli Axun- Aləmə şölə saçan mahi-münəvvərdi gələn. dov yazır: “ Qabaqcıl fikirli, dönməz mübariz M. Sadıqovun Al qumaş əlbəsəni geydi gümüş gərdəninə, keçdiyi həyat yolu ağır və çox məzmunlu olmuşdur. Sadıqov hələ Vuruban ətri- gülab zülfü- müəttərdi gələn. 13 yaşında olanda ailə sıxıntısı onu köhnə üsul məktəbini tərk edib Gözü şəhla, qəddi bəla çəkilibdir nə gözəl, sənətkar atasının yanında işləməyə məcbur etmişdir. M. Sadıqov Baxışı ahu təki çeşmi- pürənvərdi gələn. “ Molla Nəsrəddin” jurnalını, “ Həqiqət”, “Tərəqqi” və bu kimi Var ümidim ki, bu gün aşiqini yada sala, yaxşı fikirli qəzetlərin yayılmasına hər vasitə ilə kömək Deyəsən, gül yanağı laleyi- əhmərdi gələn. edirdi...”[41]. Məşədi Mehdi Sadıqov zəngin mütaliəsi sayəsində Qaziya, aç gözünü, yollara bax, kəsmə nəzər, şairlik istedadını da büruzə vermişdi. Mədəniyyətə olan sonsuz Ağ buxaq, püstə dodaq, sinəsi mərmərdi gələn. sevgisi onu şeirlə də çıxış etməyə vadar etmişdi. Onun yaradı - cılığında həcvlər mühüm yer tutur. 1906-cı ildə bir varlı toyundakı Nümunə kimi verdiyimiz qəzəldəki poetizmlər misraların dəbdəbə və yoxsulların acınacaqlı həyatı onu aşağıdakı həcvi məna yükünü artıraraq şairin sənətkarlıq qüdrətini sübut edir. yazmağa vadar etmişdi: Qazinin “Qaldım”, “Gəlmişəm”, “Var”, “Dağı çəkib” rədifli Toy səsi ilə yanaşı bax ucalır nalə və zar, qəzəllərinin də mətn-struktur ölçüləri mükəmməl, mənası dərindir. Bəs olarmı tıxanmaq küt buna, ey huşyar. “Dağı çəkib”[274] rədifli qəzəlində şair məhəbbət notlarından Sən eşit Sabiri, allahsız olanda nə olar. başqa etnoqrafik lövhə də yaradaraq müasiri olan hüquqsüz, ağzı Sözü düz, məsləki haqq, tutduğu işlər nə ki var. yaşmaqlı, aşiqini həsrətdə qoyan, qaşları yay, cəmalı gözəl bir Sabahın carçısıdır, sizlərə meydan oxuyar [41]. Məşuqə obrazı yaratmışdır: Məşədi Mehdi Sadıqov Şəkinin teatr həyatında da xidmət Nə baxırsan, gözəlim, ağzına yaşmağı çəkib. göstərmiş, mühüm rollarda səhnəyə çıxaraq öz təcrübəsini gənc Dağı dağ üstə qoyubsansinəmə dağı çəkib. həvəskarlara öyrətmişdir. Onun Mirzə Cəlilin “Ölülər” kome - Sanki nəqqaşi qələm məscidə mehrabi təki, diyasında oynadığı Şeyx Nəsrullah obrazı tamaşaçıların xatirindən Deyəsən, kövsi qədəhdir qaşına tağı çəkib... uzun illər getməmişdir. Gözlərin hökmü mənə eylədi cəlladi təki, 1917-ci ildə baş verən fevral burjua inqilabı nəticəsində 56 57 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti xalqlar həbsxanası olan Rusiya imperiyası dağıldı. Müstəmləkə lara ehtiyac var idi. Bu dövrün elmi səciyyəsi haqqında tədqiqatçı şəraitində yaşayan xalqlar azadlıq, müstəqillik qazanmaq imkanı alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sabir Əfəndiyev yazır: “ Belə əldə etdilər. Nəticədə müstəqil Azərbaycan Demokratik Cüm- bir mexanizmin (maarifçiliyin yayılması məqsədilə çap məhsul- huriyyəti yaradıldı. Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi elan la rının nəşri nəzərdə tutulur-K.A.) yaranmasına Şəkidə kömək olunan kimi Milli Şura 12 nəfərdən ibarət Azərbaycan hökumətini göstərən quvvələr çox idi. Onların təşəbbüsü ilə Bakıdan sonra yaratdı.Çətin, mürəkkəb şəraitdə yaşamasına baxmayaraq Demok- Azərbaycanda ilk mətbəə Şəkidə yaradıldı.1911-ci ildə fəaliyyətə ratik Cümhuriyyətin rəhbərləri, Milli hökumət ölkədə maarif və başlayan Həsən Mustafayevin mətbəəsində əhalini maariflən - mədəniyyətin inkişaf etdirilməsinə xüsusi qayğı göstərirdi. Bu dirmək üçün kitabçalar və qeyri-ədəbiyyat nəşr olunurdu. Bu illərdə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında müsavat partiyasının mətbəədə bizə hələlik məlum olan çap məhsullarından Rəşid bəy qabaqcıl, aparıcı rolu Şəkidə də bu partiya özəyinin nüfuzuna xeyli Əfəndiyevin 1916-cı ildə nəşr etdirdiyi “Saqqalın kəraməti”, 1918- təsir etdi. “ Türk federalistlər”partiyasının,“İrşad”, “Əhrar”, “ ci ildə Rəcəb Əfəndizadənin “Türk qiraəti” dərsliyi, 1916-cı ildə Hümmət”, “İttihadi-İslam” partiyalarının Şəki özəklərinin bir “Əsgəri marşlar”, 1919-cu ildə Abdulla bəy Əfəndizadənin “Ya qismi Şəki müsavatçıları ilə birləşib vahid cəbhədə fəaliyyət ölüm, ya Türkiyə”, yenə həmin ildə “Nuxa-Hürriyyəti Maarif” və göstərməyə başladılar. Yerli ədəbiyyat xadimləri və ziyalılar yeni s. kitabçaların adlarını çəkmək olar”[173,s. 20-21]. Nəticədə rus bolşevik quruluşuna bel bağlamağı təbliğ edərək,Azərbaycanı Rusiyada məhbus istibdad hökumətini yıxıb hürriyyət alması yenidən rus millətçi şovinizminə qurban verməyi müstəqilliyimizi münasibəti ilə Nuxa ziyalı cavanlarının bir neçəsinin təşəbbüsü itirmək cəhdi kimi qiymətləndirdilər. Tanınmış ədəbiyyatşünas, ilə 1917-ci ilin mart ayının axırlarında “Nuxa- Hürriyyəti-Maarif hüquqşünas, siyasi xadim Mustafa bəy Əlibəyov, Emin bəy, Törə Cəmiyyəti” yaradıldı. Tədqiq olunan dövrün ədəbi-mədəni Salam, Lütfəli bəy Əmircanbəyov və başqaları bu cür düşünən mənzərəsi haqqında müəyyən təsəvvür yaradan bu vacib sənəd xadimlər idilər. Hətta o zaman Şəkidə milli azadlıq hərəkatının haqqında ilk məlumatı elmi və ədəbi ictimaiyyətə ilk dəfə mətin tərəfdarlarından olan Abdulla bəy Əfəndizadə 1919 –cu ildə tədqiqatçı alim Sabir Əfəndiyev vermişdir. Qocaman jurnalistdən Şəkinin “Mədəniyyət” mətbəəsində çap olunmuş “Ya ölüm, ya aldığımız məlumata görə, o, bu sənədi özünün zəngin kitabxa na- Türkiyə” adlı kitabçasında öz məramını aşağıdakı kimi açıqlamış - sının fondunda qoruyub saxlamışdır. Bu nadir sənədin digər dı: “Məqsədsiz millət yaşamaz!”[173,s.19]. Azadlığa yetişməkdə nüsxəsini AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnsti- maarifçilik ideyasını hər şeydən üstün tutan o vaxtkı Şəki ədəbi- tutunun direktoru işləmiş, mərhum professorumuz Məmməd mədəni mühitinin təmsilçiləri ədəbiyyatın, elmin və biliyin topdan Adilov əlyazmalar sırasından üzə çıxarıb əski qrafikadan latın və tüfəngdən üstün olması ideyası ilə köklənmişdi. Onların qrafikasına cevirmişdir. Görkəmli, qocaman jurnalist, yorulmaz fikrincə, əgər kütlə maarif, mədəniyyət silahı ilə silahlanarsa, heç tədqiqatçılığı ilə gənc tədqiqatçılara örnək olan professor bir qüvvə milli müstəqillik və dirçəliş axınının qarşısını ala bilməz. Şirməmməd Hüseynov bu cəmiyyətin fəaliyyəti ilə bağlı 1910-1920-ci illərin Şəki ədəbi-mədəni mühitində maarifə doğru mətbuatda geniş məzmunlu bir məqalə [380] ilə çıxış etməklə mübarizənin mərkəzində o fikir dururdu ki, zorakılığa və sənədlə bağlı Sabir Əfəndiyevin vermiş olduğu məlumatı daha da savadsızlığa qarşı mübarizə hər kəsin öz ruhundan doğsun. Bunun möhkəmləndirmişdir. Əslən şəkili olan istedadlı tarixçi Həbibulla üçün isə maarifləndirici və tərbiyəedici kitablara, qəzet və jurnal- Manaflı ilkin mənbələrə və özünun şəxsi mülahizələrinə söykə nə - 58 59 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti rək 2007- ci ildə çap etdirmiş olduğu “Öyünc və güvənc qay - mik Hüseyn Əhmədov cəmiyyətin Şəkinin mədəni inkişafın dakı nağı”[581] adlı tədqiqatında bu sənədin məzmunundan söhbət aç- rolunu yüksək qiymətləndirərək yazır ki, “Cəmiyyətin 1918-1919- mışdır. Onun qeydlərindən oxuyuruq: “Nuxa- Hürriyyəti-Maarif cu illər ərzində topladığı 11 min 611 manat vəsait hesabına qəzada Cəmiyyəti” fəaliyyətə məktəbləri müəllim kadrları ilə təmin etmək (Nuxa qəzasında-K.A.) yeni məktəblər, müəllim hazırlayan savad üçün 60 nəfərə yaxın tələbənin təhsil aldığı ibtidai məktəb kursları, ən başlıcası isə daha çox savadsız və yoxsul əhali yaşayan şəhərin yuxarıbaş hissəsində qız məktəbi açıldı”[205 , s.54]. müəllimləri hazırlayan kurs açmaqla başladı. Kursda yalnız Şəki Cümhuriyyət illərində Şəkidə ədəbi mühitin inkişafında qəzasından deyil, Şamaxı, Qaryagin kimi uzaq bölgələrdən gələn Mustafa bəy Əlibəyov, Rəşid bəy Əfəndizadə, Abdulla bəy tələbələr də təhsil alırdılar. Cəmiyyət tələbələrin məişət ehtiyac- Əfəndizadə, Salman Mümtaz, Rəcəb Əfəndizadə və başqaları larını ödəmək üçün onları təqaüdlə təmin edirdi”[581,s.109]. əhəmiyyətli rol oynamışdılar. Cəmiyyətin fəaliyyəti haqqında “Şəki” qəzetinin 27 yanvar 1993- Mustafa bəy Əlibəyov tədqiq olunan dövrün tanınmış icti- cü il tarixli sayında verilmiş məlumatlar daha diqqərçəkicidir. mai-siyasi xadimi, ədəbiyyat yaradıcısı və təbliğatçılarından Qəzet yazır: “Cəmiyyətin 18 fəxri, 76 həqiqi üzvü vardı. Bunlar olmuşdur. Bu görkəmli şəxsiyyət 1872-ci ildə Nuxa şəhərində Şəkinin adlı-sanlı ziyalıları, din xadimləri, tacir və fabrik sahibləri dövrün tanınmış ziyalısı, Şəki xan sarayının mirzəsi olmuş Cabbar və s. idilər. Cəmiyyətin fəxri sədri görkəmli din xadimi, bütün bəyin ailəsində dünyaya göz açmışdı. O, Nuxada rus-tatar mək- Azərbaycanda öz mütərəqqi ideyaları ilə, dünyəvi və ruhani biliyi təbində oxumuş, uşaqlıq illərində ərəb - fars dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Sonralar təhsilini Bakıda və Tiflisdə davam etdirərək, ilə tanınan Nurməhəmməd Əfəndi İmamzadə, sədr müavini Ab- rus və fransız dillərini də mənimsəmişdir. Mustafa bəy ictimai fikir dulla Əbdülhəmidzadə, katibi Veysəl Mustafayev, üzvləri isə tariximizdə təkcə hüquqşünas kimi deyil, həmçinin nasir, publisist, müsavat özəyinin və digər siyasi partiyaların, cəmiyyətlərin, yazıçı-dramaturq kimi də tanınmışdır. XX əsrin görkəmli ədəbi maarif və mədəniyyətin aparıcı ziyalıları olan Əbdülrəşid siması Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalının 4 Əfəndizadə, Zahid İbrahimxəlilzadə, Əsgər ağa Mahmudzadə, avqust 1911-ci il tarixli 28-ci nömrəsində Mustafa bəy haqqında Mirhəsən Axundzadə, Rəcəb Əfəndizadə və başqaları idi. Maarifin yazı dərc etdirmişdi. Mirzə Cəlil yazır: “ ....ədəbiyyatımızın gör- və mədəniyyətin inkişafına o dövrün qızıl pulu ilə Mustafa bəy kəmli nümayəndəsi və məşhur vəkil Mustafa bəy Əlibəyov Əlibəyov 200 manat, tacir Cəfər Əbdürəhmanzadənin oğulları dəfələrlə Qorki və Andreyev arasındakı mübahisələri həll etmiş 1000 manat, tacir Əliyev qardaşlarından Hacı Məmmədsadıq və Tolstoyun özünə əxlaq haqqında moizə oxumuşdur”. Əliyevin vəfatı ehsanından 200 manat, Abdulla Əbdürəhmanzadə Vəkil kimi şöhrət tapmış Mustafa bəy Əlibəyov XX əsrin əvvəllərində nasir, publisist-yazıçı, dramaturq kimi də tanınaraq 300 manat, Salman Mahmudzadə 100 manat, Həmid Qasım oğlu Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə “Yaşıl qələm” yazıçılar bir- 100 manat yardım göstərmişlər. Ümumiyyətlə, cəmiyyətin nəfinə liyinin fəal üzvlərindən olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində daim pul verən 300 nəfərin arasında Ədil xan İlisuyski, “İşıq” Azərbaycanda neft sənayesinə kapitalizmin inkişafı ilə bağlı qadın jurnalının naşiri Xədicə xanım Əlibəyzadə (Mustafa bəy yaranan meyl və maraq Mustafa bəy Əlibəyovu publisistik və Əlibəyovun həyat yoldaşı-K.A.), Səlim xan Şəkixanov, Mah mud əli bədii yaradıcılığa sövq etmişdi. Bu münasibətlə o, 1905-ci ildə “ Xəlfəzadə, doktor Əliabbas Əfəndi Qədimov, Əhməd bəy Şıx - Abşeron neft cəzirəsi” məqaləsini yazdı. Bakıda neft sənayesinin malıbəy oğlu, Əhməd bəy Əfəndizadə və başqaları var idi [945 ]. inkişafında milli qeyrət məsələlərindən bəhs edən bu əsər uzun Azərbaycanda məktəb tarixinin görkəmli tədqiqatçısı, akade - illər diqqətdən kənarda qalmışdır. Bu maraqlı əsəri ilk dəfə gör- 60 61 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti kəmli ədəbiyyatşünas, professor Xeyrulla Məmmədov 2000-ci ildə qaravulçuluq, qaradovoyçuluq, bədən mühafizəçilik, qalayçılıq, elm aləminə məlum etmişdir. “ Abşeron neft cəzirəsi” [43] zərgərlik və çəkməçiliklə məşğuldur [43,s.111]. Görəsən, əcnə bi- məqaləsi quruluşca iki hissədən ibarətdir. “ Fürsəti fövtə vermək lərin elədikləri işləri bizimkilər bacarmazmı? Bu cahillik və na- qorxusu” adlanan birinci hissədə müəllif zəmanəsinin insanlarının danlıqla bağlıdırmı? Müəllifin qənaətinə görə, əlbəttə, yox!.Sonra savadsızlığından, elmsizliyindən qorxaraq, ehtiyatlanırdı ki, “hər müəllif Hacı Zeynalabdin Tağıyevin, Şəmsi Əsədullayevin, bir qumu qızıl ilə bərabər olan” Abşeron torpağı müasirlərinin Ağamusa Nağıyev və Murtuza Muxtarovun adlarını çəkib onların qədirsizliyindən əcnəbilərin əlinə keçə bilər. Müəllifin qənaətləri var-dövlət sahibi olaraq hamıya kömək etdiklərini oxucusuna özünü doğrultdu. Elmi-iqtisaddan bixəbər olan müsəlmanlar xatırladır. Deməli, inkişafın qarşısını alan cahillik və nadanlıqdır. nəfslərinə sahib ola bilməyib və nadanlıqları ucbatından neft Müasirlərinə xidmət etmək məqsədilə Mustafa bəy şirkət yarat- mədənlərini əcnəbilərə satdılar. Bu məsələdən təəssüf hissi keçirən maq fikrinə düşür. Lakin yerli üləmaların nadanlığı səbəbdən müəllif yazır: “ Əcəba! Bizim bəylərimiz ki, həmin yerləri müəllif torpaq ala bilmir. Əsərdən oxuyuruq: “...Suraxanı yerində əcnəbilərə satdılar, aya özləri bir dövlətə dara oldularmı? Xeyr! desyatini üç min rublə qərarı ilə on desyatin yaxşı neft yeri satın Ancaq həmin qədim cəhalətlərində qalıb aldıqları az məbləği də almaq mümkün olduğunu bəyan etdimsə də və bu yerlərin həvayi-nəfəsə uymaqla bir az müddətdə gah aparıb genə əcnəbilər gələcəkdə böyük mənfəətləri olub artıq qiymətlərə tərəqqi məmləkətində və gahi burada eyşü işrətə sərf edib və etmək də - edəcəyini söylədimsə də, həzərat əslən fikir verməyib, cavab dirlər”[43 ,s.109]. Yaranmış olan bu acınacaqlı vəziyyət bir verdilər ki, “ biz müsəlmanların arasında öylə şərakərlər ola millətçi maarifsevər kimi Mustafa bəyin qəlbini ağrıdır. Doğma bilməz. Və biz zəhmətlə qazandığımız pulları aparıb suraxanulara vətənində əcnəbilərə qul olmaq təhlükəsi müəllifi qoxudur. Ən verə bilmərik “- deyib dağıldılar”[43,s.118] Göründüyü kimi, dəhşətlisi isə əcnəbinin təhqirlərinə tuş gələnlərin ayılmaq, öz müəllifin birinci cəhdi baş tutmur. Ancaq müəllifə səkkiz ay sonra haqqını başa düşmək istəməməsidir. Elə bu vəziyyət maarifçilik məlum olur ki, onun almaq istədiyi torpaqlar Feyqelman inisiallı ideyalarının yayılmasını zərurətə çevirirdi ki, Mustafa bəy bir xariciyə satılıb və o, milyonlara sahib olub. Sonra Mustafa bəy Əlibəyov kimi ziyalılarımız bu mübarizənin önündə gedirdilər. “şəkarəti-islamiyyə” məramnaməsini hazırlayıb Bakıdakı üləma- Bölümün sonunda öz ata-baba torpaqlarını əcnəbilərə satıb kartof lara təqdim edib razılıq alsa da, sonda həmin üləmalar bir bəhanə və kələmi onlardan satın alan bəylərə və mülkədarlara müəllifin ilə aradan çıxıb işi yarımçıq qoyurlar. Müəllifin ikinci cəhdi də nifrəti sonsuzdur. Müəllif bu cür qeyrətsizləri “Həriflərdə nə baş boşa çıxır. Müəllifin üçüncü cəhdinə üləmaların cavabı oxucuda qalar, nə çalma”[43,s.111] ifadəsi ilə lənətləyir. Əsərin ikinci ikrah hissi oyadır: “...biz üləma tayfası tələbəçilik zamanından hissəsi “ Şərakəti-hidayəti islamiyyə” yaratmaq niyyəti və buna bəri, yəni iyirmi il kecə və gündüz mədrəsələr küncündə quru göstərilən üç cəhd” adlanır. Müəllifi haqlı olaraq belə bir fikir həsirlər üstündə yavan çörək ilə keçinməklə elm təhsilinə məşğul düşündürür: Necə olur ki, əcnəbilər və qeyri-qonşu millətlər qərib olmuşuq. Əlhal hər birimiz bir prixodun ruhanisi olub camaətin yerdə yüzdən artıq şirkət yarada bilir, biz yox?. Əsərdən ianəsi ilə məişətimizi bir növ keçiririk. ...əgər biz zəhmətlər çəkib gətirəcəyimiz faktlar ikrahdoğurucu və düşündürücüdür. Müəllif bir yerdən yüz manat tərtib verib bu şirkətdə bani və ya üzv sanki “ Yersiz gəldi, yerli qaç” ata deyiminin məzmununu oxu- olarsaq, yəqinən cəmaət bizə ruhanilik nəzərilə baxmayıb tacir cusuna çatdıraraq yazır:...“Bakı şəhərində təxminən 25 min İran adlandıracaqlar. Bu surətdə cəmaətdən də bizə ianə kəsilib bizim müsəlmanları Bakı mədənlərində ancaq hamballıq və fəhləlik və evdə uşaqlarımız acından ölərlər. Bizim dolanacağımız cəmaət ilə iyirmi mindən ziyadə Qazan müsəlmanları ancaq faytonçuluq, olduğu üçün böylə işlərə qarışa bilmirik”[43 ,s. 119]. Əsərdə telefonçuluq və dərbanlıq və otuz minə kimi ləzgi müsəlmanları müəllif ürək ağrısı ilə müsəlman üləmalarının milli qeyrətsizliyinə 62 63 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qarşı erməni milli təəssübkeşliyini qoyaraq yazır: “...qonşumuz üçün söz yox ki, məkanı dəyişdirmək məcburiyyətində qalmışdı. ermənilərin böyük keşişləri, katalikosları onlar üçün çox işlər Əsərin ekspozisiyası bir növ sonrakı hadisələrin necə və nədən bəyan elədi. Lakin həman katalikosun dalında canları ilə və malları törəyəcəyini xəbər verir. Birinci məclisin əvvəlində təsvir olunur ilə duran erməni milləti var idi”- deyib dağıldılar”[43,s.119-120] ki, üç nəfər qoça kənd sudyaları işə baxırlar. Bu vaxt çöldə qal- Müsəlman üləmalarının nadanlıqdan və cahillikdən doğan etiraf- maqal baş verir.Çöldəki qalmaqaldan narahat olan yüzbaşı ları müəllifi ruhdan salmır. O, millətin nə vaxtsa ayılacağına ümid pakərdlərə əmr edir ki, qalmaqal salanları içəri buraxsınlar. Üç edərək əlli bənddən ibarət bir məramnamə hazırlayır və Bakıda nəfər qoçu içəri daxil olur. Yüzbaşının sudyalara dediyi: “ A kişi, “Şərakəti-hidayəti-islamiyyə” neft cəmiyyətini təşkil edir. bir xaleradan vurmadan da olsa yoxdur ki, bunları aparsın, Mustafa bəy Əlibəyovun bədii yaradıcılığının şah əsəri sayı- camaatın canı qurtarsın. Vallah, bunların əlindən camaat təngə lan, 1914-cü ildə qələmə aldığı “Məhkəmələr qapısında tökülən gəldi”[43,s.132] - sözləri müəllifin ideyasını açıqlayır. Bu vəziyyət qanlı yaşlarımız” adlı altı məclisli pyesi onun adının milli dra ma - cübut edir ki, kənddə idarəçilik yoxdur, özbaşınalıqdır, Dədə turqlarımızın sırasına yazılmasına əsas verir. Bu əsər də elm Ələsgərin təbirincə desək, qoçular, quldurlar qatar taxıb, fəqir- aləminə professor Xeyrulla Məmmədovun əməyi sayəsində təq- füqəraya yan-yan baxırlar. Onların qarşısını alan yoxdur. Hər şey, dim edilmişdir. Alim əsəri əski ərəb qrafikasından Kiril əlifbasına haqq da, ədalət də pulla, altunla ölçülür, rüşvət baş alıb gedir. çevirərək tədqiqatçı Fərrux Ağasıbəyliyə təqdim etmiş və əsər Oxucu və tamaşaçı əsərlə tanış olduqca cəmiyyətin rüşvətlə quru- 2001-ci ildə nəşr edilmişdir. Bu maraqlı səhnə əsəri Mustafa bəy lub, rəzalətlə dolu olduğunun şahidi olur. Məsələ o yerə çatıb ki, Əlibəyovun xidməti vəzifəsinin təsiri ilə yazılmışdır. Həyatından kəndin kəndxudası da baş qoçu Məşədi Hümmətəlidən qorxur. göründüyü kimi müəllif həmin dövrdə məhkəmələrdə baş müstən - Onun etirafları oxucu və tamaşaçıda ona qarşı nifrət hissi oyadır: “ tiqin dilmacı və vəkil işləmişdir. Çar məhkəmə və divan xa na la - ...vallah mən özüm də onların qorxusundan pula- zada həsrətcə rında baş alıb gedən özbaşınalıq və süründürməçiliklər müəllifin qalmışam....Kənddə heç mənə qulaq asan yoxdur. Hər nə olursa gözləri qarşısında baş vermişdi. Bu qəziyyələr bir növ realist gedirlər qoçunun yanına, deyəsən, qoçu buraların xanıdır [43 ,s.137] görüntülərin bədii təcəssümünə çevrilmişdi. Pyes mövzu və idey- .Kəndxudanın etirafları onun rüşvətxor olduğunu sübut edir. Əsərə aca nə qədər aktual mahiyyət daşısa da, cüzi nöqsanlardan da mövzü seçərkən dramaturq səhər saat 10 radələrində “ urus kənar deyildir. Əsərin dilinin ağırlığı XX əsrin əvvəllərində uşkolunun qabağında, xoruz döyüşmənin vəqtində tüfəng gülləsi ilə mövcud vəziyyətlə bağlı olsa da, əsərdəki personaj çoxluğu dram qətl hadisəsi”ndən istifadə etmişdir. Əslində bu hadisə təsadüfi sənətinin tələblərini pozmuşdur. Çünki personaj çoxluğu əsərin olmayıb özbaşınalığın, dərəbəyliyin hökm sürdüyü bir kənddə məzmununun mənimsənilməsinə mənfi təsir göstərir. Ancaq qeyd nadanlığın təcəssümü idi. Müəllif tənqid hədəfinə çevirdiyi bütün edilənlər heç də müəllif qayəsinə xələl gətirmir. obrazları bu hadisənin çevrəsində fırlatmışdır. Qəribə məntiqdir. Əsərin birinci pərdəsi süjetin ekspozisiyasını təşkil edir. Dra- Qardaşı öldürülən Kərbəlayı Yarməhəmməd Mirzəyə haqqını tələb maturq bu pərdənin remarkasında təsvir edir ki, hadisələr Zənbur etmək əvəzinə on manat rüşvət verir ki, raportu yaxşı yazsın. Oxucu kəndində, yüzbaşı məhkəməsində vaqe olur. Müstafa bəy müasiri düşünür, görəsən, matəm içərisində qovrulan Yarməhəmmədi və yaxın dostu Cəlil Məmmədquluzadənin yolu ilə gedərək Mirzəyə rüşvət verməyə nə vadar edir? Cavab çox sadədir. Yar mə- hadisələri Azərbaycanın coğrafi məkanında olmayan bir kənddə həmmədin öz dədə-baba rüşvət yolunu getməsi və nadanlığı. cərəyan etdirmişdir. Bu ad təbii olaraq müəllifin ideya məqsədinə Əsərin ikinci pərdəsində dilmanç Məcid bəylə Qalus ağanın uyğun olaraq seçilmişdir. Müəllif özbaşınalığın, qoçu və qul dur- mükaliməsində müəllif daha dərin ictimai-sosial məsələlərə tox- luğun baş alıb getdiyi bir ölkədə təqib və təhqirlərdən yayınmaq unaraq dövlət idarələrindəki məvacib azlığı ucbatından məmur - 64 65 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti ların rüşvətə qurşandıqlarını bədii boyalarla əks etdirir. Dra- ninin yuxarıdakı monoloqu qorxmaz müəllifin cəsarətindən, xalqı maturqun Qalus ağanın dilindən vermiş olduğu: “ ... iyirmi manat öz haqqını başa düşmək çağırışından irəli gəlirdi. Bəlkə də bu pulnan nə qayırmaq olar. Beş dəxi uşaqlarım var, ayda iyirmi vətənsevər insanın repressiya maşınında əzilməsində bu əsər manat da ev kirayəsi verirəm. Həm məni də qınayırlar. Canım mən bəhanə rolunu oynamışdı. Mustafa bəy Əlibəyovun vermək rüşvət almasam, uşaqlarım acından ölərlər”[43,s.138]-sözlərlə bu istədiyi ideya əsərin bu bölməsində vermiş olduğu maarifçi Mirzə sosial bəlanın dərinliyini göstərir. Qalus ağa milliyyətcə ermənidir. Mustafa bəy vasitəsilə açıqlanmışdır. Müsəlmandan rüşvət almaq ona həzz verir. O, divanxanaya gələn Əsərin beşinci məclisində ədalətlə ədalətsizlik üz-üzə müqəssirlərin qardaşlarının ağamlığından istifadə edərək dilmanc dayanmışdır. Artıq ədalət qalib gəlmək üzrədir. Mustafa bəyin yoldaşı Məcid bəydən xəbərsiz onlardan iki min manat pul istəyir. qətiyyəti sayəsində qatillər cəzalarına çatmaq üzrədirlər . Onları Məqsədinə çatmaqda ona “yazıq” erməni sifəti və yağlı dili kömək qurtaracaq qüvvə yoxdur. Qatil Məşədi Hümbətəli və Məhrik edir. Ağam kəndlilərdən ifadə alaraq onları hədəfinə salan Qalus Fərzalı Məhəmməd oğluna ömürlük həbs cəzası verilir. Əsərin bu ağa fəaliyyət çevrəsini genişləndirir. Ancaq silistçinin bu hissəsində kəndlilər artıq haqqı başa düşmüşlər. Kəndlilərin niyyətdən xəbər tutmaması üçün o, kəndliləri incəliklə qorxudur. Dəllala dediyi: “ Allah sənin evini yıxsın, olan- olmazımızı da Əsərin üçüncü məclisi Fərzalı Məhəmməd oğlunun evində aldın, dilimizi də bağladın, qardaşlarımızı da göndərdin katorjniyə, vaqe olur. Bu şəkildə verilmiş personajlar-Fərzalı Məhəmməd arvad-uşaqlarımızı da məhkəmələr qapısında gözü yaşlı qoydun” oğlu, kənd Mirzəsi, Axund Molla Hacıbaba, vəkil dəllalı Mirzə [43,s.165]-sözləri haqqın təntənəsi, müəllifin ideyası ilə üst-üstə Behbud tədbirliliyi, fırıldaqçılığı ilə bir- birinddən geridə düşür. Tədqiqatçı Fərrux Ağasıbəyli düzgün olaraq altıncı-sonuncu qalmırlar. pərdəni “özünüdərk” adlandırır. Həqiqətən, quldur Məşədi Dördüncü məclisdə ziddiyyətlər daha kəskin hal alır. Yenə də Hümmətəlinin oğlu Həsənə: “ Oğlum, Həsən, sənə qurban olum, rüşvət öz işini görür. Dəllal Arşak bəylə söhbət edir. Avam get evimizə, anandan əl çəkmə, yola çıxma. Düşmənlərim çoxdur. kəndlilər bu dəfə də aldadılaraq əllərindən 3.500 manat pulları Mənim kimi böyümə, anana degilən səni oxutsun, məktəbə qoy- alınır. Vəkil Arşak bəy kəndlilərin pullarını əllərindən alıb özlərini sun. Bəlkə yaman günlərə qalmayasan” [43,s.167] – deyərək isə axmaq adlandıraraq deyir: “ A kişi! Bu müsəlmanlar nə əhməq ağlaması, quldurun keçmişi ilə bağlı acı etirafları bir növ əsərin adamlardır. Quruca ətəyini aç, quş-quş ilə dalına düşüb gəlsinlər. müəllifinin maarifçilik arzularının təntənəsinin başlanğıcı kimi Qafqazın hər bir şəhərində dustaqxanalar müsəlman müqəssirləri qiymətləndirilə bilər. Bu əsər milli dramaturgiyamızda dahi Mirzə ilə doludur. Biz din üstə, millət üstə özümüzü qurban ediriksə, Fətəli Axundzadənin “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndən sonra amma bu müsəlmanlar xoruz üstə, qoyun üstə, qumar üstə və insan hüquqlarının qorunmasına, məhkəmə işlərinə həsr edilmiş cürbəcür cəfəngiyyat üstə ədavət törədib qudurmuş canavar kimi dolğun bir əsər kimi özünəməxsus yer tutur. bir- birini nahaq yerə qırıb, puç olub qazamatlarda çürüyürlər. Mustafa bəy Əlibəyovun bədii irsində bir librettosu da Budur, silistçidə, palatda, prokurorda, okrujnoy sudda, - hər yerdə diqqətçəkicidir. Əsər “Cəllad mülkədarın qurbanı”[43] adlanır. O, baxılan işlərin yüzdə doxsanı müsəlman işidir. Müsəlman belə ol- əsəri rus dilində qələmə almışdır. Fərrux Ağasıbəylinin qeydlə - masa mənim kimi vəkillər acından qırılardı. Bunların elmdən, rindən aldığımız məlumata görə, əsəri Azərbaycan dilinə Ləman mərifətdən geri qalmaları bizim nəfimizdir. Biz gərək çalışaq ki, Ağasıyeva tərcümə etmişdir. Libretto yeddi hissədən ibarətdir. müsəlmanlar elmdən məhrum qalsınlar”[43,s.155-156]. Vəkil Əsərdə hadisələr realist planda verilir. Hissələr daxilində H.Z. Arşaq da Mustafa bəyin qələmində erməni obrazı kimi verilmişdir. Tağiyevin qızlar gimnaziyasının müdirəsi Gülbahar xanım Axri- Erməni məkrinin tarixi köklərini öyrənmək üçün mənfur ermə- ye vanın faciəsindən danışılır. Əsərdə qeyd olunur ki, Gülbahar 66 67 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti xanım Tiflisdə təhsil almış bir qadındır və arzusu da budur ki, ya Əlibəyova ilə birlikdə Azərbaycanda ilk dəfə olaraq “İşıq” adlı tacir-mülkədara, ya da mülkədar bir bəyə ərə getsin. O, Daxili İşlər qadın məcmuəsi nəşr etdirmişdir. Bu məcmuədəki yazıların bir naziri Şəfi bəyin qəbulunda olarkən təsadüfən onun atası mülkədar qismi rus dilində verildiyindən “İşıq”ın nuru həm də başqa Rüstəmbəyovla tanış olur. Elə onun faciəsi bu tanışlıqdan başlayır. şəhərlərə düşürdü. Belə ki, Tiflisdə, Moskvada, Kiyevdə bu Gülbahar xanım əvvəl tərəddüd edir, həyəcan keçirir. O, bəyə ərə məcmuəni oxuyurdular. Bu nurlu şəxsiyyətin ömür yolu ilə bağlı gedib getməməsi ilə bağlı Mustafa bəylə və onun həyat yoldaşı uzun illər tədqiqat aparan Fərrux Ağasıbəyli yazır: “Mustafa bəy Xədicə xanımla məsləhətləşmək üçün onlara gəlir. Mustafa bəy Əlibəyova əbədi hörmət qazandıran əməllərdən biri də onun Nux- və Xədicə xanım onun mülkədara ərə getməsinə etiraz edirlər. ada (indiki Şəki) xalqın “Yaşıllıq səltənəti” adlandırdığı, böyük Lakin hisslər qalib gəlir və Gülbahar xanım mülkədar Rüstəm - fiziki zəhmət bahasına ərsəyə gətirdiyi “Mustafa bəyin bağı” adlı bəyova ərə gedir. Onların nigah mərasimi Şəfi bəyin otağında həmişəyaşar gözəl guşə olmuşdur. Azərbaycanlılar arasında keçirilir. Rüstəmbəyov Gülbahar xanımı-Ləkiyə malikanəsinə yaşıllığın, gözəlliyin dostu, bağbanı çox olmuşdur və indi də var. gətirir. Onların izdivacından yeddi ay keçir. Bir gün kəndə bir Fəqət onların heç biri Mustafa bəyin şöhrət zirvəsinə qalxa kəndlinin öldürülməsi ilə əlaqədar müstəntiq gəlir. Kəndli qəddar bilməmişdir”[43,s.7]. Sinəsində böyük ürəyin döyünməsinə, və zalım bir insan olan Rüstəmbəyovun əmri ilə öldürülmüşdür. millətini dərin məhəbbətlə sevməsinə baxmayaraq bu maarif və O, müstəntiqdən bu işdən əl çəkməsini əmr etsə də, müstəntiq eti- elm fədaisi qırmızı imperiya tərəfindən 1937-ci ildə güllələn - raz edir və bəyin tapşırığı ilə döyülüb kənddən qovulur. Bəyin bu mişdir. Professor Ədalət Tahirzadə Mustafa bəy Əlibəyovun saxta qaniçici hərəkəti insansevər bir xanım olan Gülbaharın qəzəbinə ittihamlarla günahlandırılması ilə bağlı arxiv sənədlərini “525-ci səbəb olur. O, bəydən xahiş edir ki, zülmdən əl çəkib kəndlilərlə qəzet”in 2007-ci il 17 fevral sayında dərc etdirdiyi “Mustafa bəy münasibəti yaxşılaşdırsın, əks təqdirdə o, ərindən boşanıb Bakıya Əlibəyov şəxsiyyəti sənədlərin güzgüsündə” [971] adlı məqa lə - qayıdacaq. Rüstəmbəyov bərk həyəcan keçirir. O qorxur ki, Gül- sində oxucuların diqqətinə çatdırmışdır. bahar Bakıya qayıdarsa, onun cinayətlərinin üstünü aça bilər. Ona XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Demokratik Cümhu riy - görə də Gülbahar bəyin tapşırığı ilə öldürülür. Əsərin yeddinci yəti illərində ədəbi-mədəni mühiti təmsil edən qüdrətli ziyalılardan bölümü mülkədar Rüstəmbəyovun ölümü ilə nəticələnir. Artıq biri Azərbaycan maarifinin korifeylərindən olan Rəşid bəy 1920-ci ildir. Hakimiyyət sovetləşmişdir. Rüstəmbəyov müflis lə - Əfəndizadənin qardaşı Abdulla bəy Əfəndizadə olmuşdur. Bu şərək bir müddət küçə süpürməyə məcbur olur, sonra isə köhnə sətirlərin müəllifinin həmmüəllif olduğu “ Şəkidə məhəllə adları, mülkədar kimi tutularaq güllələnir. Müəllif Rüstəmbəyov surəti soylar və ləqəblər: II kitab”[951] adlı əsərin “Əfəndizadələr” bö- ilə mülkədarların istismarçı bir ünsür kimi vəhşiliyini, zalımlığını lümündən Abdulla bəy Əfəndizadə haqqında oxuyuruq: “O, (Ab- göstərmiş, Rüstəmbəyovun öldürülməsi ilə isə onun mənsub dulla bəy Əfəndizadə-K.A.) 1873-cü ilin mart ayının 3-də Şəki olduğu quruluşun ölümə məhkumluğunu göstərmişdir. şəhərində dünyaya göz açıb.Abdulla bəy əvvəlcə Şəkidə rus Mənbələr bu məğrur insanın şairanə təbiətindən yazsalar da, məktəbini bitirmiş,1891-ci ildə Gəncə Mixaylov sənət məktəbinin Mustafa bəy Əlibəyov ayrı-ayrı yerlərdə, xüsusilə foto-şəkillərin kənd təsərrüfatı şöbəsinə daxil olaraq orada oxuyub.Təhsilini arxasında yazılmış şeirlər istisna olmaqla şeir yazmamışdır. uğurla başa vuran A.Əfəndizadə Şəkidə müəllimliyə başlayıb.İki Mustafa bəy məqalələrini “ Yuxarıbaşlı” təxəllüsü ilə yazmışdır il burada çalışdıqdan sonra Tiflis Müəllimlər İnstitutunda ali təhsil ki, bu da onun şəhərin ( Şəki şəhəri nəzərdə tutulur- K. A) alıb. 1899-cu ildə təhsilini bitirən Abdulla bəyə şəhər məktəbi “Yuxarıbaş” adlanan məhəlləsində yaşaması ilə bağlı olmuşdur. müəllimi hüququ verilir. Həmin ildə Bakıya gələn gənc müəllim Mustafa bəy mətbuat tariximizdə həyat yoldaşı Xədicə xanım şəhər ikinci rus-türk məktəbində müəllim işləməyə başlayıb....” 68 69 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti [951,s.296]. Abdulla bəy Əfəndizadə 1890-cı illərdə Şəkidə dərs yerdən” rədifi ilə yazılmışdır. Əsər müəllifin dərin kədər hissləri deyərkən məşhur “mollanəsrəddinçi” Ömər Faiq Nemanzadə ilə üzərində qurulmuşdur. İslam dini daşıyıcıları arasında tarixi bir- dostluq edərək onunla birlikdə xalq həyatını öyrənib, cəhalət və liyin olmaması, hesabca uç yüz milyonu keçməsinə baxmayaraq nadanlığa qarşı mübarizə aparmışdır. Qmər Faiq Nemanzadənin yüz yerə parçalanması, İran, Turan taxtının xarabazarə dönməsi, “Xatirələr” toplusunda Abdulla bəylə bağlı maraqlı xatirələr Kazanın, Krımın, Mərakuşun, Əndəlisin, Buxaranın məhv olub verilmişdir. Xalqın oyanışında teatrın rolunu yüksək qiymətlən - dinara satılması böyük bir tarixi faciə kimi beytlərin məzmununa dirən Abdulla bəy Ömər Faiqlə əl-ələ verərək Mirzə Fətəlinin hopmuşdur. Fikrini bədii suallar üzərində quran müəllif fikrin “Molla İbrahimxəlil kimyagər”, “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli bədii ifadəliliyini artıraraq daha canlı emosiya yaratmışdır: şah” komediyalarını Şəkidə tamaşaya qoymuşdu. Abdulla bəy araşdırılan dövrdə folklorşünas kimi də diqqəti Xudavəndə, hər iqlimə qılıbsan çarə yüz yerdən!. çəkir.O. Şəkidən və ətraf kəndlərdən topladığı folklor örnəklərini Nədəndir pəs bizim millət olub biçarə yüz yerdən?. rus dilinə çevirərək dövrünün çox nüfuzlu nəşri olan SMOMPK * * * toplusunda nəşr etdirmişdir. Bundan başqa Abdulla bəy bədii yaradıcılıq və tərcümə sənəti ilə də məşğul olaraq rus klassik lə - Hesabça milləti-islam üç yüz milyonu keçib, rindın İ.A. Krılov və M.Y.Lermontovun əsərlərini Azərbaycan Nə hikmətdir, həmin millət olub səd parə yüz yerdən? dilinə çevirərək kitabça şəklində çap etdirmişdir.Onun bədii * * * yaradıcılığının zirvəsini “Hər ürəkdə səbt olubdur: Ya ölüm, ya Hanı İran? Hanı Turan? Hanı şah Əkbərin taxtı? Türkiyə”- adlı kitabçası təşkil edir. Siyasi lirikanın dəyərli Dönüb bu aləmi-islam xarabazarə yüz yerdən! örnəklərinin toplusu olan həmin əsər 1919-cu ildə Şəkinin [581, s. 132-133; 144 ] “Mədəniyyət” mətbəəsində çap olunmuşdur. Türkiyəyə hədsiz sevgi üstündə köklənmiş bu mənzumələr toplusunda Avropanın Türk-islam dünyasının məğlubedilməz fatehlərinin adını bö - iri dövlətlərinin Şərqə qarşı yeritdikləri müstəmləkəçilik siyasə - yük fəxrlə çəkən müəllif, Osmanlı ordusunun ruslar tərəfindən tinin qarşısını almaq üçün Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin yaratdığı məğlubiyyəti ilə barışa bilmir, vətənin qan ağlamasını, qara ge- konsepsiya kök atıb. Məhz bu üzdən sovet hökuməti həmin kitabı yin məsini İslamın çərxinin dönməsi kimi səciyyələndirib böyük pantürkizmi, panislamizmi təbliğ edən əsərlər sırasına salaraq ürək ağrısı ilə yazır: oxunuşunu yasaqlamışdı. Bu dəyərli əsərin yeganə nüsxəsi Səlim, Osman, Ərtoğrul Bəyazid, Fatehin nəsli, Şəkinin tanınmış ziyalısı Sabir Əfəndiyevin şəxsi kitabxanasından Bu aslanzadələrdir tək verən can yarə yüz yerdən. tapılmışdır. Əsəri 2005-ci ildə tarix üzrə elmlər doktoru Mais Əmrahov və tarixçi Həbibulla Manaflı əski əlifbadan latın * * * qrafikasına çevirərək çap etdirmişlər. “ Hər ürəkdə səbt olubdur: Pənahı müsəlmanın qaldı tək Osmanlı ordusuna! Ya ölüm, ya Türkiyə” əsərində müəllifin “Növhə”, “Ümid”, “Acı Həmin ordu urdu başın daşa-divara yüz yerdən!. həqiqətlər qarşısında ümidvarlıq” və “Qafqaza dəvət” adlı mən- * * * zumələri toplanmışdır. “Növhə” adlı mənzumə Ərzurum qalasının Aya, ey milləti ali!Dönübdür çərxi İslamın, ruslar tərəfindən işğal edilməsi və Qars müsəlmanlarının düşmən Vətən qan ağlayır indi, geyinmiş qara yüz yerdən... zülmünə məruz qalması münasibəti ilə yazılmışdır. Klassik şerin [581, s. 133; 144; ] qəzəl janrını xatırladan bu ictimai-siyasi məzmunlu əsər “yuz Şairin “Ümid” adlandırdığı “Salıb” rədifli ictimai-siyasi məz- 70 71 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti mun lu qəzəlində də, Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasəti Abdulla bəyin şair qəlbini də küsdürən elə bu acı hisslərdir. Şair pislənilmişdir. Bu tarixi gerçəkliyin poetik təsdiqi özünü aşağıdakı çox doğru olaraq yazır: misraların məzmununda tapmışdır: Yıxan türk aləmini əsgidən qalmış bənəmlikdir, Misiri, Hindi tutan ingilisi-düşməni-din Bu aləm içrə hər dəm təfriqə salmış bənəmlikdir, Bu dönüş hiylə oxun Bəsrəyə minayə salıb. Ayırmış milləti, dinə qılınc çalmış bənəmlikdir, Tamam əyani-ixvanı ələ almış bənəmlikdir, * * * Bənəmlikdən necə bizlər üçün bir qiyamətdir. Səltənətlər dağıdan hürr Firəngistana bax! [581, s. 136; 144;] Meylini imdi də Şamə bu fərumayə salıb... * * * Şeirin sonrakı bəndlərində şair şanlı türk tarixinə üz çevirərək Qazanı, həm Krımı, Qafqazı, həm Turanı, mənəm-mənəmlik azarının tarixi faciələrini tarixi şəxsiyyətlərin Şimal ayısı udub, meyli Buxaraya salıb... [581, s. 134; 144;] mübarizəsi fonunda bədiiləşdirməklə sanki oxucusunu və bütün türk qövmünü bu azara tutulmamağa çağırır: Şeirdə verilmiş “Şimal ayısı” ifadəsi Abdulla bəy Əfəndi za- Yönəl tarixə doğru, gör bənəmlik bir nələr qoydu, dənin bədii məcazının qüvvətliliyini göstərən poetik gedişdir. İgid Çingizin övladın ayırdı, dərbədər qoydu, Şeirin sonunda şair türk, ərəb, fars, tatar, bir sözlə bütün İslam Teymurləngin büsatın dağıtdı, bisəmər qoydu, aləmini ayıq olmağa çağıraraq onları intiqama, birliyə səsləyir: Nə Baburdan, nə Nadirdən, nə Əkbərdən əsər qoydu, Bənəmlik türklərə bəxş etdiyi yalnız zəlalətdir. Ayıq ol, türk, ərəb, fars, tatar əqvamı! [581, s.136; 144; ] İtirib qüvvəsin ol kəs ki, əizi rayə salıb. * * * On beş bəndlik bir şeirdə böyük bir əsər məzmununa sığacaq İntiqam almalısan, bay, gəda, müttəfik ol! bir tarixin əks etdirilməsi Abdulla bəy Əfəndizadənin bir bədii Fürsəti fövq eləmə milləti qovğayə salıb!.[581, s. 135; 144;] sənətkar kimi mükəmməlliyini göstərir. Bu əsər məzmun və qayəsinə görə, Molla Vəli Vidadinin “Müsibətnamə” və Molla Abdulla bəy Əfəndizadəni “Acı həqiqətlər qarşısında böyük Pənah Vaqifin “Görmədim” müxəmməslərinə yaxınlaşır. Bu da ümidvarlıq” adlandırdığı, poetik strukturuna görə müxəmməs olan əsər müəllifinin klassik ədəbiyyatı gözəl bilməsindən irəli gəlir. şeiri türk qövmünə qarşı kəskin siyasi ittihamları ilə digər Abdulla bəy Əfəndizadənin poetik yaradıcılığında şanlı türk şeirlərindən seçilir. Həyat və fəaliyyətindən göründüyü kimi,Ab- ordusunun Azərbaycanda yerinə yetirmiş olduğu xilaskarlıq dulla bəy vətənpərvər, türkluyu ilə fəxr edən bir insan olmuşdur. missiyasını tərənnüm və vəsf edən “ Qafqaza dəvət”, yaxud “Ya Ona görə, türk qövmü dünyada ən qüdrətli qövmdür. Lakin ölüm, ya Türkiyə” əsəri mühüm yer tutur. Bu şeirə bir tarixçi kimi yuxarıda adını çəkdiyimiz müxəmməsdə lirik qəhrəmanın qəlbi münasibət bildirən tədqiqatçı Həbibulla Manaflı müsəddəsin kədərlə, qəm-qüssə ilə doludur. Bu kədərin mənbəyi isə türklərin yazılmasının tarixi səbəbləri ilə bağlı yazır: “...Azərbaycan türkü bir-birinə olan laqeydlik və mənəm-mənəmlik hissidir. Tarixin rus işğalından sonra tarixin bütün qorxunc dövrlərində təhlükə ilə ibrət güzgüsündə Əmir Teymur-Bəyazid, Şah İsmayıl-Sultan üz-üzə qaldıqda ümidlə Türkiyəyə baxmış, onun şəxsində öz Səlim görüntüləri bu mənəmliyin acı faciələri kimi qalmaqdadır. xilaskarını görmüşdür. Birinci cahan cavaşının sonunda erməni- 72 73 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti rus birliyi varlığımızı təhdid etdikdə xalq yenə də üzünü Türkiyəyə olan bu şəxs üzərində qəzəbini quraraq şanlı türk ordusunu kö - dikmişdi. Abdulla bəy Əfəndizadə zamanın və tarixi şəraitin tələ- məyə çağırır: bin dən çıxış edərək xalqın arzusunu, diləyini ifadə etmişdi” [581,s.130]. Azərbaycanda rus və erməni vandalizminin hökm Bir baxın, seymin vəkili millətə layiqmidir? sürdüyü bir şəraitdə xalqın bu taundan nicat yolunu bir sıra Düşmənə himmət edən kəs himmətə layiqmidir? soydaşları kimi Türkiyədə axtaran müəllif yazmışdı: Yurdunu viran edən kəs qeyrətə layiqmidir? Millətini sevməyən kəs hörmətə layiqmidir? Ey nəcib övladın ordusu, Şəki, Şirvanə gəl! Gəl, özün gör, bil, can verən cananə gəl! Tiflisü, Baküvü , Şişə, Gəncəvü Səlyanə gəl! Yurdumuz düşmən əlində olmamış viranə gəl! Qafqazın hər guşəsində güş qıi, nalanə gəl! [581, s.140; 144 ] Hazırıq biz siz gələrkən can verək sultanə gəl! Səbrimiz daha tükəndi, durmagəl, şahanə gəl! Qoyulmuş suallar bədiiliyin tələbi üzrə cavabsız qalmalıdır. Yurdumuz düşmən əlində olmamış viranə gəl! La kin şairin gəldiyi ictimai nəticəyə görə, sualların heç bir müsbət [581, s. 139; 144;] cavabı ola bilməz: qeyrətsiz elə qeyrətsiz, himmətsiz elə himmət - siz, hörmətsiz elə hörmətsizdir. Şerin nümunə gətirdiyimiz birinci bəndində müəllif ümumi- Abdulla bəy Əfəndizadənin bədii xarakterli ictimai-siyasi ləş dirmə apararaq böyük və müdhiş bir tarixi hadisələri cəmi altı məzmunlu əsərləri üzərində aparılan qısa təhlildən bu nəticə hasil misrada ümumiləşdirmişdir. Şair “Qafqazın hər guşəsinə güş qıl, olur ki, o, klassik şeir texnikasını yaxşı bilmiş, klassik şeirin qəzəl, nalanə gəl!”misrası ilə canlı tarix yazaraq rus-erməni vəhşiliyinin qəsidə, müxəmməs, müsəddəs kimi janrlarından yaradıcılığında nəticəsi kimi insanların faciələrini, “Tiflisü, Baküvü, Şişə, Gəncə - məharətlə istifadə edərək sələflərinin ədəbi ənənələrini ustalıqla vü, Səlyanə gəl!” misrası bu vəhşiliyin əhatə dairəsini göstərir. davam etdirmişdir. Şeirin üçüncü misrasında müəllif Türkiyəni millətin pənahı, dini- Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin islamın rəhbəri adlandıraraq tabu-təvanı qalmamış azərbaycan- həyata keçirdiyi ən mühüm mədəni tədbirlərdən biri 1919-cu ildə lıların son ümidini ona dikdiyini əks edərək yazır: latın əlifbasına keçmək haqqında qanunun qəbul edilməsi olmuş- du. Bu işi operativ həyata keçirmək üçün hökumət komissiya Millətin sənsən pənahı,dini-islam rəhbəri! təşkil etmişdi. Həmin ildə Abdulla bəy Əfəndizadə latın əlifbası Misrü Hindistanü İran...günbəgün getdi geri, ilə “Son türk əlifbası” adlı kitabını nəşr etdirmişdi. 1920-ci ildə Bircəsinin yox bu gündə səltənəti-kərrü fəri... onun “Azərbaycan” qəzetinin 23, 32, 54 və 63-cü saylarında Azər- Razı qıldın tək bu aləmdə sən o peyğəmbəri, baycan əlifbası islahatına dair bir neçə məqaləsi dərc edil mişdi. Tabu-taqət qalmayıbdır kimsədə, dərmanə gəl! Sovet hakimiyyəti illərində Abdulla bəy Əfəndizadə Bakı Yurdumuz düşmən əlində olmamış viranə gəl! şəhərinə gedərək orada Pedaqoji İnstitututda (indiki ADPU) dərs [581,s.139-140; 144 ] demişdi. Bu illərdə onun ali məktəb tələbələri üçün “Fənni tərbiyə” adlı dərsliyi nəşr olunmuşdu. XX əsrin I yarısı üçün xarak terik olan Şerin beşinci bəndində lirik qəhrəman -müəllif ittihamçı kimi ədəbi-mədəni mühitin forlaşmasında mühüm xidmətləri olan bu çıxış edir. O, adını gizlətdiyi seyimin vəkilini millətə layiq bilmir, nurlu insan 1926-cı ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. düşmənə itaətkarlıqda günahlandırır, yurdun erməni talanına Cümhuriyyət illərində Şəki ədəbi mühitinin qüdrətli təmsilçi - məruz qalmasında onu günahkar bilir, millət sevgisindən kənar 74 75 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti lərindən biri mətbuat və ədəbiyyat tariximizdə görkəmli yeri olan taz”[970] adlı əsərində Salman Mümtazın Şəki ilə bağlı həyatına Salman Məmmədəmin oğlu Əsgərov (Mümtaz) olmuşdur. Ədə- da xeyli yer vermişdir. Tədqiqatçı yazır: O, ( Salman Mümtaz biyyat tariximizi qurub yaradan, haqqında bir sıra yazılar yazılsa nəzərdə tutulur-K.A) 1918-ci ildə təkcə Bakını yox, bütün Qüzey da hələlik öz layiqli qiymətini almayan Salman Mümtazın doğulub Azərbaycanı, o sıradan Şəkini də rus- erməni işğalçılarından boya-başa çatdığı Şəkidə keçən günləri ədəbiyyat tariximizin təmizləmiş, XI ordunun komandanı, fəriq (general-leytenant) Nuru qaranlıq səhifələrində qalmışdır. Bu məşhur ədəbiyyatşünasın, paşa ilə Şəkidə görüşərək ona ithaf etdiyi “ Öyün, millət!” qəzəlini ədəbiyyat fədaisinin həyat və fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəfləri bədahətən söyləmiş və onun böyük qardaşı Ənvər paşaya yazdığı alimlərimizdən Ədalət Tahirzadənin [970], Qulam Məmmədlinin “Ənvəriyyə”müsəddəsini oxumuşdur[970 ]. [647 ], Nəcəf Nəcəfovun [742 ], Nəsiman Yaqublunun[1021], “Ənvəriyyə” müsəddəsi quruluş etibarilə yeddi bənddən iba- Rasim Tağıyevin [968 ] və başqalarının tədqiqatlarında öz əksini rət dir. Əsərdə müəllifin Ənvər paşaya mübariz və qeyrətli türk tapmışdır. Lakin tədqiqatçıların heç biri Salman Mümtazın Şəki oğlu kimi böyük məhəbbəti duyulur. Müəllif Ənvər paşanı oxu- ədəbi mühiti ilə bağlılığından geniş şəkildə söz açmamışlar. Bu cusuna daim müsəlman qeyrəti çəkən, kafirlərə qarşı amansız, əsnada görkəmli ədəbiyyatşünas, professor Məhərrəm Qasımlının türkrün namusunu, İslamın müqəddəsliyini hər şeydən uca tutan aşağıdakı fikirləri yerinə düşür: “ Şəkidə poetik sözün folklor axarı bir sərkərdə kimi təqdim edərək yazır: da güclüdür, klassik poeziya damarı da. Bəlkə kiməsə qəribə görünə bilər, ancaq ölkəmizdə cəmləşmiş qədim əlyazmaların az Müsəlman qeyrətin çəkdin, gözərtdin türkün namusun, qala yarıdan çoxu Şəkidən toplanmışdır. Bu yerdə malını-canını Dağıtdın xavəri-islamdən küffur kabusun, əlyazma toplanması işinə fəda etmiş əslən Şəkidən olan Salman Məsaciddən dilərdi rus asa öz nəhs naqusun, Mümtazın unudulmaz xidmətlərini də qədirşünaslıq duyğusu ilə Gəbərdib torpağə sərdin həyasız niyyətin rusun, yad etməyimiz lazım gəlir[21,s.3]. Hörmətli professorun qeyd - Günəşdən parlaq amalın olub Şərq əhlinə əzhər, lərinin doğruluğu dəyərli tədqiqatçı Nəsiman Yaqublunun “ Ağrılı Yaşa, ey qariyi-ərəm, yaşa, ey möhtəşəm Ənvər![ 970 ]. ömürlər” [1021] kitabında Salman Mümtazla bağlı verilmiş qeyd - Şeir nə qədər klassik üsluba söykənsə də, oxunaqlılığı və lərdə özünü doğruldur. Əsərdən məlumatlanırıq ki, Salman Müm- məzmun dolğunluğu baxımdan diqqətçəkicidir. Əsərdə çətin taz Mircəfər Bağırovla əlyazma toplamağa çıxaraq qısa müddət anlaşılan “xavəri-islam”, “küffür kabus”, “nəhs naqus”, “qariyi- ərzində bir maşın əlyazma toplayır.Tədqiqatçının qeydləri Salman ərəm” izafətləri və “məsacid”, “əzhər” sözlərinin işlədilməsi də Mümtazın qızı Şəhla xanımın atası haqqında xatirələrinə söykənir. müəllifin klassik poeziyaya bağlılığından irəli gəlir. Digər tərəfdən Tam əminliklə güman etmək olar ki, sözügedən dönəmdə Salman heç bir yerdə mükəmməl təhsil almayıb, necə deyərlər, elmləri Mümtaz Nizaminin qəbrini tapmaq üçün Mircəfər Bağırovla bir- ayaqüstü öyrənən bir şair üçün belə bir şeirin yazılması onun likdə Gəncəyə gedərkən Mircəfər Bağırovun: “Sən bu əlyazmaları poeziyaya olan marağından əlavə fitri istedadından da xəbər verir. necə toplayırsan? Bəlkə sirrini bizə də deyəsən? [1021,s.122] sualı Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rasim Tağıyev Salman Mümtazın ilə bağlı maşını xahişlə Şəkiyə sürdürərək oradan toplamışdır. şeirə, sənətə verdiyi qiymət və yeni şeir tərəfdarı olması ilə bağlı Azərbaycan Cümhuriyyətini ürəkdən alqışlayan Salman yazır:“ Salman Mümtaz XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında yeni Müm taz Cümhuriyyət illərində, 1919-cu ildən “Yaşıl qələm” cə- şeir tərəfdarı olmuş və onun yaradıcılarından biri sayılır. Onun şeir miy yətinin fəal üzvü olmuş, onun uğurlu fəaliyyəti üçün xeyli pul haqqında öz görüşləri vardır: xərcləmişdir. Yorulmaz araşdırıcı, professor Ədalət Tahirzadə özü - nün son illərin ən maraqlı araşdırmalarından olan “ Salman Müm- Nə qədər söylədik meydən, qədəhdən, zülfi-canandan, 76 77 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Nə onlardan vəfa gördük, nə də zövqü-səfa candan – Səmayə doğru toğrul tək sən, ey türk oğlu, uç, yüksəl, Ki, sənsən şanlı övladı şərəfli əski Turanın [970 ]. deyə şeirdə ictimai mübarizənin, ictimai ruhun tərəfdarı olduğunu bildirir”[968]. Salman Mümtazı şair kimi dəyərləndirən görkəmli beytlərində şair poetizmdən istifadə edərək xalqın türk ordusu mətbuat araşdırıcısı Qulam Məmmədli çox doğru olaraq yazır ki, tərəfindən azad olması münasibətilə yaşadığı sevinci qızılgülün “ Salman Mümtaz ədəbiyyata olan həvəs və istedadı sayəsində açılması ilə müqayisə edir. Növbəti beytin məzmunu Salman gənc yaşlarından, xüsusilə şeir sahəsində daha ciddi və maraqla Müm tazın tarixi görüşlərinin dərinliyini sübut edir. Belə ki, şair çalışmağı qarşısına məqsəd qoymuş, ömrünü bu nəcib işə sərf əski Turanı-ümumtürk birliyini yada salmaqla bu birliyin vacib- etdiyindən “şeir sərrafı” adlanmışdır”[647 ]. liyini xatırladır. Şairin azadlığa dair sonsuz arzu və ümidləri şeirin Salman Mümtazın Şəkidə Nuru paşa ilə görüşərkən ona bə- son məqtə beytində açıqlanır: da hətən “ Öyün, millət!” qəzəlini deməsi də onun şairlik fitrə tin- dən xəbər verir. Cəmi səkkiz beytlik bir qəzəldə ifadə olunan Bütün, Mümtaz, ellərdən olar türk milləti mümtaz, bö yük və çəkilməz fikir yükü, millətin işıqlı gələcəyinə olan və- Sürər bundan sora türklük şərəfli-şanlı dövranın [970]. tənpərvər bir şair inamı əsərin əsas məzmun göstəricisidir: Salman Mümtazın XIII əsrin ikinci yarısı, XIV əsrin əvvəl - lərində Şəkidə yaşayıb-yaratmış Ənbəroğlu ilə bağlı görüşləri O gün millət ki, əltafı olub şövkətli sultanın, onun Şəki həyatı ilə sıx bağlıdır və araşdırılmağa möhtacdır. Hilalın haləsi qılsın əhatə türk övtanın. XX əsrin əvvəllərində və Cümhuriyyət illərində Şəkinin ədə- * * * bi-mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynayan mədəni-ədəbi fikir Təfaxür eylə, ey millət, muradın hasil olmuşdur, sahiblərindən biri Rəcəb Əsədulla oğlu Əfəndiyev olmuşdur. Daha əflakə yüksəlməz ənimi ahu əfğanın. Əsas yaradıcılğı 1920-ci illərdən sonraya düşsə də, bu görkəmli elm və ürfan əhli sözügedən illərdə də yaddaqalan işlər görmüşdü. * * * Rəcəb Əfəndizadənin elmi-pedaqoji və bədii sahəyə bağlanması Ziyasız rus zülmündən o yüksək ruhun ölmüşdü, təbii idi. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında ona atası qədər Dökürdü şişəyə hər dəm şərabi-nab tək qanın [970]. məhəbbətli olan əmisi Əsədulla ilə yanaşı, onu Qori semina ri ya - sında təhsilini məsləhət bilən görkəmli maarifçi və ədəbiyyatşünas Böyük bir əsər məzmunu təsiri bağışlayan yuxarıdakı misrala rın Firidun bəy Köçərli önəmli rol oynamışdı. O,1893-cü ildə Şəkidə məzmunu uzun illər rus zülmü altında əzilən azərbaycanlıların tarixi anadan olmuş, atasını vaxtsız itirdiyindən əmisinin himayəsində faciəsini əks etdirir. Şair Nuru paşanın öz ordusu ilə Azər bay cana böyümüs, əvvəl mollaxanada, sonra isə yeni tipli şəhər məktəbində gəlişini millətin arzusuna çatması kimi qiymətləndirir. Heç bir işıqlı təhsil almışdı. Ədəbiyyata böyük maraq göstərən balaca Rəcəb gələcək vəd etməyən, ruhən ölən, qanı hər dəm şərab kimi rusların burada ərəb-fars dillərindən başqa rus dilini də mükəmməl öy- zülm şüşəsinə tökülən xalqın ah-naləsi Nuru paşanın xilaskarlıq rənərək Puşkin, Lermontov və Krılovun əsərlərini azərbaycan caya missiyası ilə daha göylərə yüksəlməyəcək. Əsərin sonrakı: tərcümə etmişdir. Pəcəb Əfəndiyev şəhər məktəbini bitirdikdən sonra Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuşdur. Qori Qızılgül tək açıl, qül, gör ki, türkün şanlı ordusu, seminariyasının məzunları haqqındakı məlumatlarında tədqiqatçı Rivaqi-ərşə kəsb etmiş böyük Osmanlı ünvanın. alim Fikrət Seyidov bildirir ki, “...İbtidai təhsilini tamamladıqdan * * * sonra, o, (Rəcəb Əfəndiyev-K.A.) həmyerlisi, Qori semina ri - 78 79 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yasının məzunu, böyük maarifpərvər Rəşid bəy Əfəndiyevin arasında olan fasiləsiz məktublaşma bu dostluğun səviyyəsini və məsləhəti ilə 1910-cu ildə Qori seminariyasına gedir və dövlət he - səmimiliyini əks etdirən sənədlər kimi diqqəti cəlb edir. Çox sa bına seminariyanın aşağı hazırlıq sinfinə qəbul edilir” təəssüf ki, ədəbiyyat və pedaqoji fikir tariximiz üçün mühüm [933,s.188]. “Seminariyanın mühiti, biliklərin əsaslarına yiyələn - əhəmiyyət kəsb edəcək bu məktubların əksəriyyətini Rəcəb məsi, dünyagörüşünün zənginləşməsi, elmi-pedaqoji təfəkkürünün Əfəndiyev 1930-cu illərin repressiyasında qoruyub saxlaya bilsə inkişafında ona güclü təsir göstərdi”[525,s.4].Rəcəb Əfəndiyev də, 1950-ci ilin yayında onların bir qismini yandırmışdır. Rəcəb 1914-cü ildə Seminariyanı bitirərək Göyçay qəzasına müəllim Əfəndizadənin elmi-pedaqoji irsinin layiqli davamçısı olmuş oğlu, təyin edildi. professor Əziz Əfəndizadə o dəhşətləri aşağıdakı kimi xatır la - “XX əsrin ikinci onilliyində çarizm Azərbaycanın başqa mışdı: “1950-ci ilin yayında atamın alçaq bir kürsüdə əyləşib ya- bölgələri kimi, Şəkidə də 1914-cü ildə ilk gimnaziyanın açılmasına nına bir mis xəkəndaz qoyduğunu gördüm. Yanındakı icazə verdi. Rəcəb Əfəndiyev yüksək ixtisaslı kadr kimi 1915-ci qovluqlardan hansı kağızları isə götürüb oxuyur və bir-bir xəkən - ildə həmin gimnaziyanın direktoru təyin edildi” [951, s.301]. daza qoyub kibritlə yandırırdı. Rəngi qıpqırmızı qızarmışdı. Sonralar Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Həyəcanı məni narahat etdiyi üçün soruşdum: həmin gimnaziya Pedaqoji Texnikuma çevrildi və Rəcəb Əfən - – Ata, bu yandırdıqların nədir? diyev 1927-ci ilədək orada direktor vəzifəsində çalışıb. – Müəllimim Firudin bəy Köçərlinin mənə yazdığı məktub - Rəcəb Əfəndiyev Şəki gimnaziyasında çalışdığı illərdə tədrisə lardır, istəmirəm ki, məndən sonra sizə bir xətər dəysin, – dedi... daha məsuliyyətlə yanaşaraq, elmi-pedaqoji və bədii yaradıcılıqla Stalin repressiyası illərinin dəhşətini, təbiidir ki, uşaqlar, gənclər, məşğul olmuşdu. O, 1910-1915-ci illər arasında “İrşad” qəzetində, yaşlılar qədər ağır keçirməmişlər. Onların bir çoxu bunu “ sosializm “Məktəb”, “Dəbistan” və “Dirilik” jurnallarında çap etdirdiyi “İn- uğrunda mübarizənin labüd şərti” hesab edirdilər [525, s.37]. tiqam” [525], “Gimnazist”[525], “Kimdir o ? “[525], “Vahid” Rəcəb Əfəndinin ədəbi-pedaqoji irsinin tərtibçısı olan profes- [525], “Bədbəxt Ədhəm” [525], “Yaşamaq istəyirəm” [525], “İlin sor Mərziyə xanım Qiyasbəyli Firudin bəy Köçərlinin Rəcəb axır çərşənbəsi”[525], “Namus”[525] və s. hekayə, novella, və Əfəndiyevə yazmış olduğu məktublardan birini oxuculara təqdim pyeslərini yazmışdır. Onun tərbiyəvi xarakterli bədii əsərləri o edir. Məktubdan oxuyuruq: “ Mehribanım Rəcəb, çoxdandır ki, zaman uşaq ədəbiyyatımızı daha da zənginləşdirmiş, lakin çox səndən bir əhval yoxdur. Bilmirəm, sən mənə yazmalısan, yoxsa təəssüf ki, onun adı uşaq ədəbiyyatımızın tədqiqatçılarının mən sənə. Unutmuşam, hər halda sən mənim yazıb-yazmamağıma qələminə düşməmişdir. Rəcəb Əfəndiyevin Cümhuriyyət illərində, mültəfik olmayıb, gah da bir öz işindən və şüğlindən məlumat ver. 1918-ci ildə Şəkidə fəaliyyət göstərən “Mədəniyyət” mətbəəsində Nə üçün qəzetlərdə əhval yazmırsan, mümkün olsa “Yeni iqbal”a çap olunan “Türk çələngi” dərsliyi böyük əks-səda doğurmuşdu. hekayələrindın göndər dərc olunsun. İstəyirsən mən Üzeyirə Bu dərslikdən təkcə Şəkidə deyil, Azərbaycan Demokratik Cüm- yazım, sənin barəndə və o, sənə məxsus təklif eyləsin yazmağa. huriyyətinin digər məktəblərində də uzun müddət tədris vəsaiti Bir neçə hekayələr yazandan sonra məcbur etmək olar ki, sənə kimi istifadə olunmuşdur. qələm haqqi də verilsin. Badisəbanın sənə salamı var. Baqi Allah Rəcəb Əfəndizadənin bədii yaradıcılığının inkişafında gör - zamanında olmağını istəyirəm. Müəllimin Firudin.17 dekabr, kəm li maarifçi və ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərlinin böyük 1915-ci il, Qori”[525,s.21]. Məktubun məzmununda ədəbiyyat təsiri olmuşdur. Aralarındakı böyük yaş fərqinə baxmayaraq onlar tariximiz üçün maraqlı faktlar vardır. Bu sənədin məzmunu yaxın dostluq əlaqələri saxlamışlar. Görünür, Firudin bəy keçmiş Firudin bəyin Rəcəb Əfəndiyevin bədii yaradıcılığına təsirindən tələbəsinin istedadına həmişə böyük etimad bəsləmişdir. Onların əlavə, Firudin bəylə Üzeyir Hacıbəyovun ədəbi əlaqələrinə dair 80 81 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti məlumatların izini də nəzərimizə çatdırır. Deməli, Rəcəb Əfən- dirdiyin yarağını da bu yolda işlət!” [525,s.261] cümlələri məhz diyevin yüksək bədii dəyərə malik hekayələrinə görkəmli ədə- bu amala xidmət edir.Yazıçının “Namus” adlı hekayəsində birinci biyyatşünas-tənqidçi Firudin bəy Köçərlinin nəfəsi dəymiş, məhz dünya savaşının dəhşətləri, acı səhnələr, xalqın mübarizlik ruhu onun köməyi və dəstəyi ilə dövrün nüfuzlu ədəbi nəşrlərində dərc əks etdirilmişdir. Müəllif Bulud babanın, oğlu Məmişin, gələcək olunmuşdur. gəlini Sanehənin və nəvələrinin şəxsində müharibənin yaratmış Rəcəb Əfəndizadənin hekayələrinin mövzusu həyatiliyi və olduğu aclıq və səfalət, alçaqlıq və rəzalət dünyasının dəhşətlərini reallığı ilə diqqəti cəlb edir. “İntiqam”[525] adlı hekayəsində qələmə almışdır. Oğlu Əhməd həyat yoldaşı Fatmanı, dörd qızı və müəllif cəhalətpərəstliyin və elmsizliyin doğurduğu qan düşmən - bir oğlunu atasına tapşırıb cəbhəyə getmişdir. Aclıq minlərlə insan çiliyinə qarşı çıxmışdır. Əsər mövzuca Nəcəf bəy Vəzirovun kimi Bulud babanı və onun nəvələrini də haqlamışdır. Artıq onun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsini xatırlatsa da, janr və quruluşca danışdığı şirin nağıllar ac nəvələrini ovundurmur. Ailənin çörək ondan fərqlənir və faciəli sonluqla bitmir. Hekayənin süjetində qazanan yeganə ümidi Bulud babanın kiçik oğlu Məmişdir . Bulud göstərilir ki, gənc bir türk qardaşının intiqamını almaq üçün gecə- baba onu yeni qohumu, Məmişin sevgilisi Sanehənin atası gündüz rahatlıq tapmır. O, qisas hissi ilə alışıb yanır. “Sağ əli ilə Məhəmməd bəygilə göndərmişdi ki, bəlkə onlarda azuqə tapılar. çiynindən asdığı “beşaçılanı” bərk-bərk tutaraq sol əlinin bar maq - Məmişsə gəlib çıxmırdı ki, çıxmırdı... Məmiş sevgilisigilə çatanda ları ilə ovcunu sıxır, dişlərini qıcayır: həyətdə atışma səsi eşitmişdi. O, bəyi güllə ilə vurulmuş, bir dəstə – Gəlmədi, gəlmədi,.... “G” bircə gəlsə...Qardaşımın intiqa - adamın qız-gəlinlərə təcavüz etdiyini gördükdə qan beyninə mını alsam, parça-parça doğrayıb da yerə töksəm o vaxt ürəyim vurmuşdu..... sakitləşər,- deyir”[525,s.261]. Lakin hadisələrin axarı müsbət Hekayənin süjetinin sonrakı inkişafı qanlı hadisələrlə yadda sonluğa doğru gedir. Müəllifin humanist və vətənpərvər ruhu qalır. Bir dəstə qaniçən şəxs Məhəmməd bəyi güllə ilə vurub öl- dəliqanlının qan tökmək məqsədini alt-üst edir. Qeybdən gələ bir dürərək qızı Sanehəni qaçırmaq istəyir. Məmiş sevgilisini yadlara səs gənci bəd niyyətindən çəkindirir: yem etmək istəmir. O, düşmənə qarşı mübarizədə ağır yara lanır. “– Ey türk, düşmənin qurğuşunları qarşısında tut kimi yerə Onun üçün namus hər şeydən üstündür. O, sevgilisini də düşmən səri lən igidlərimiz bəs deyilmi? Yad ellərdə gözləri açıq yatan əlində qalmasın deyə onun öz xahişi ilə güllə ilə vurub öldürür. gənclərimiz kifayət etmirmi? Haqsızlığın yıxdığı evlər, yoxsul - Əsərin baş qəhrəmanı Bulud babanın şəxsində yazıçı azadlıq luğun qaraltdığı evlər azdırmı? Atasız- anasız qalan yavrular yox- uğrunda son nəfəsinə qədər mübarizə aparıb məğlub olmayan durmu? Gənc qızların, duvaqlarını hələ açmamış gəlinlərin ayaqlar Azərbaycan kəndlisinin tipik obrazını canlandırmışdır. Bulud altında tapdalanmış çeynənilən irzləri, namusları yetmirmi? Bütün babanın: “ Allahım, sən islama qüvvət ver, dinimizə, millətimizə, bunlar yetmirmiş kimi səndəmi yeni bir cinayət edəcəksən?... namusumuza təcavuz edənləri zəlil elə!” [525,s.254 ] – sözləri onu Sənin qardaşına heç bir yamanlığı toxunmayan bir suçsuzun vicdanlı, imanlı, dini əqidəli, vətənpərvər bir obraz kimi oxucunun qanına girmə”[525,s.261]. Bu müdrik çağırış gənci qan tökməkdən gözlərində yüksəldir. Məmişin nişanlısı, Bulud babanın gələcək çəkindirir. Müəllif bu kiçik bədii nümunə ilə kiçik yaşlı oxucularda gəlini Sanehə də mübariz, namuslu, ismətli bir azərbaycanlı qız vətənpərvərlik duyğuları aşılamış, milli birlik ideyasını təbliğ kimi yadda qalır. Onun: “Məmiş, bir güllə də mənə fəda et, tez ol etmişdir. Hekayənin sonunda verilmiş: “Ətrafına bax, bax da mil- hazıram, tez ol gəldilər! Lailahəillallah! [525, s.260 ] – deməsi, lətinin ayaqları altında dərin uçurumlar, ölüm quyuları qazanları namusu, isməti ölümdən üstün tutması, bütün türk qadınlarına xas tanı...Milli əməllərinə doğru yürüməyinə mane olanları bil və olan mənəvi keyfiyyət təsiri bağışlayır. onları heç vaxt əfv etmə! Qəlbində daşıdığın kinini, çiynində gəz - Rəcəb Əfəndiyevin hələ Qori Seminariyasında oxuyarkən 82 83 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qələmə aldığı “İlin axır çərşənbəsi”[525 ] adlı ikipərdəli uşaq pyesi nəslin təlim və təbiyəsi ilə bağlı arzu və istəklərinin ifadəsi idi. uşaq dramaturgiyamızın ilk nümunələri sırasında özünəməxsus Yaşadığı mühitdə təbiyəli vətəndaşlara olan tələbat və ehtiyac gənc yer tutur. Əsərin əsas qəhrəmanları Cəfər, Bənövşə, Allahverdi, seminaristin qələmində bu yolla bugünkü oxucuya çatdırılmışdı. Sadıq, Qədir, Nəsir adlı uşaqlardır. Gənc, təcrübəsiz bir seminar- Əsərin yazıldığı illər o illər idi ki, dahi M.Ə.Sabir də vaxtilə “hər istin qələmindən çıxan bu əsər, əlbəttə, dramaturji struktur işin ibtidası tərbiyədir”qənaətinə inanaraq yazmışdı: baxımından mükəmməl deyil. Lakin uşaqların təlim-tərbiyəsi və xalq adət-ənənələrinin keçirilməsinin tarixini öyrənmək baxı - Ümmətin rəhnüması tərbiyədir, mından bu əsərin əhəmiyyəti böyükdür. Əsərin birinci məclisində Millətin pişivası tərbiyədir. müəllif oxucularını ilin axır çərşənbəsi gününü qarşılamağa Əsərin ikinci məclisində səhv tərbiyənin acı nəticələri özünü hazırlaşan Cəfərlə, Cəfərin bacısı Bənövşə ilə, Cəfərin əmisi oğlu göstərir. Cəfərin və onunla həmfikir olan yoldaşlarının ilin axır Sadıqla və Cəfərin dostları Allahverdi, Qədir və Nəsirlə tanış edir. çərşənbəsini “qarşılamaq əməliyyatı” öz xoşagəlməz nəticəsini Tərbiyə məsələləri gənc dramaturqun qələmində ön planda verilir. verir: uşaqların atdığı fişənglərin təsirindən Qədirin üz-gözü yanır, Cəfər və yoldaşları ilin aşır çərşənbəsini - Novruz bayramını qarşı- qonşunun çəpərinə od düşüb böyük yanğın hadisəsi törənir. Bütün la maq üçün heç də yaxşı hərəkət olmayan tapança hazırlamağı bunların baiskarı olan Cəfər özünü zəhərləyib öldürmək istəyir. planlaşdırır, bu məqsədə nail olmaq üçün oğurluq yolu ilə əldə Ancaq gənc dramaturq burada tamaşaçıların diqqətini daha da edilmiş pul yığırlar. Müəllif mədsədini açıqlamaq üçün uşaqlardan Cəfərə yönəltmək üçün incə yumordan istifadə edir. Məlum olur birini - Cəfərin əmisi oğlu Sadığı digərlərindən fərqləndirir. ki, Cəfərin mərgümüş hesab edərək suya qatıb içdiyi zəhər olma- Cəfərin ilin axır çərşənbəsini “lazımi səviyyədə qarşılamaq” üçün yıb bacısı Bənövşənin babasından ötrü hazırlanacaq qorğaya qa- barıt almaq məqsədilə pul yığmaq təklifini Cadıq laqeyd qarşılayır tılmaq üçün nəzərdə tutulan şəkər tozu imiş. Əsərin sonu Cəfərin və pulunun olmadığını bildirir. Müəllif, məhz , balaca oxucularına peşimançılıq etirafları ilə bitir. tərbiyə dərsi vermək üçün balaca qəhrəmanının – Sadığın pulsuz - XX əsrin əvvəlləri üçün xarakterik olan çətin və dözülməz lu ğunun, qəlbinin qaralmasının səbəbini onun Cəfərə dediyi aşa - həyat tərzi və həyat şəraiti, istismar dünyasının açınacaqları, milli ğı dakı sözlərlə açıqlayır: ədavət hisslərinin rus çarizmi tərəfindən“Kimdir o ?” mənzum “Sadıq – Bu saat deyim....Yarım saat bundan irəli bazardan hekayələrində istedadlı bir yazıçı qələmi ilə öz bədii ifadəsini evə gəlirdim. Cibimdə bir az pulum vardı. Bir dükandan özüm tapmışdır. üçün yemiş aldım. Dükançı yemişi kağıza büküb pulu götürdü, artığını da qaytardı. Mən evə tərəf gəlməyə başladım. Bir balaca 1.3. 1920- 50- ci illərdə uşaq mənim dalımca yüyürdü. Mən dönüb ona baxdıqca uşaq da Şəkidə ədəbi-mədəni mühit məşəl kimi parlayan gözləri ilə mənə baxırdı. Mən onu bir kənara çəkib soruşdum: “Nə istəyirsən, mənim dalımca niyə gəlirsən, sən Formaca milli olsa da, məzmunca sosialist mahiyyət kəsb kimsən?”. Yazıq uşaq gözlərini yerə dikib barmaqlarını oynada- edən sovet ədəbiyyatının qayda-qanunları Azərbaycan ədəbiyya - oynada dedi: “ Mən yetiməm, atam-anam ölüb, bircə babam var, tının məzmununu şərtləndirən region ədəbiyyatında da özünü o, isə mənə pul vermir. Yemiş istəyirəm”. Mənim ona yazığım qabarıq göstərmişdir. 1920-50-ci illərdə Şəki ədəbi mühitinin gəldi, aldığım yemişi ona verdim. Bundan başqa, baqqalın qay - təmsilçilərindən olmuş Zahid Zeynallının, Ə. Rəşidovun, Müse- tardığı qalıq pulu ona verib buraya gəldim....” [525,s.247]. Bu yib Sadıqovun, Sadıq Babayevin, Məmmədiyyə Süleymanlının, sözlər sənət yollarında kövrək addımlarını atan bir müəllimin gənc Hüseyn Kişlinin və digərlərinin yaradıcılığında Lenin ideyaları, 84 85 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti sosialist vətənpərvərliyi, köhnə dünyaya nifrət, yeni quruculuq Zahid Zeynallı şeirlərində bədbin deyil, nikbin şair təsiri ba - məsələləri, kolxoz həyatı ilə yanaşı, milli ruh, doğma Azərbaycana ğışlayır. 1920- ci idən sonra başlanan yeni həyat, istimara qoyulan məhəbbət və bağlılıq da mühüm yer tutmuşdur. son, xoş, sevincli günlər gənc şairin ilhamını coşdurur. Qoca, 30-cu illərdə Şəki ədəbi-mədəni mühitində özünəməxsus yeri qadın, qız və sovet cəmiyyətində doğulub xoşbəxt yaşayan bir və rolu olan Zahid Zeynallının yaradıcılığı bu baxımdan diqqətə- cavanın söhbəti ilə yeni cəmiyyətlə köhnə cəmiyyəti müqayisə la yiqdir. Dövrünün ədəbi-tənqidi gənc şairin yaradıcılığına nə etmiş şair, yeni, firavan, hər kəsin hüququnu təmin edən sovet qədər tənqidi yanaşsa da, onun yaradıcılığı mövzu aktuallığı və cəmiyyətini alqışlamışdır.“Bəxtəvərlər söhbəti” adlandırdığı siyasi kəskinliyi ilə seçilmişdir. 1938-ci ildə gənc və istedadlı olan şeirdə şair həmin obrazların dilindən yazır: bu şairlər söz yox ki, Stalin repressiyasından yaxa qurtarmaq üçün, əsərlərində Lenin, Stalin epoxasının xaruqələrindən, sosializm Qoca: cəmiyyətinin təntənəsindən söz açmalı idilər. Zahid Zeynallının Çəkmişəm çox iztirablar, yaradıcılığını 1938-ci ildə dəyərləndirən məşhur tənqidçi H. Həmdəmim idi ahu-zar, Orucəli yazmışdır: “Zahidi əsil yazıçı adlandırmaq mümkündür - Getdi xəzan, güllü bahar, mü? Xeyr!. Onu xalturaçı adlandırmaq da yanlışdır!. O, cürətlə Əbədi yoldaşdır mənə. ədəbiyyat sahəsinə atılmış bir gəncdir. O, həm yaşda, həm də yaradıcılıqda gəncdir. Tamam yazıçı olmaq üçün üzərində çox Qadın: işləməlidir. Lakin ona yazıçı deməmək olmaz. Biz onu yazıçı Çadralara bürünmüşdüm, adlandırsaq da, adlandırmasaq da o, yazıçı olaraq qalır. Yazıçı Ayaq altda sürünmüşdüm, həyatı doğru anlayıb onu canlandırana deyilir. Zahid bunu əsas İndi xoşbəxt günə düşdüm, etibarilə bacarır” [754]. Görkəmli tənqidçinin gənc şairə olan Şən ellər qardaşdır mənə. ümidləri sonralar özünü doğrultmuş, Zahid Zeynallı nəinki Şəkidə yaşadığı illərdə , sonrakı Bakı həyatında da Azərbaycanın Cavan: aparıcı lirik, satirik qələm sahibi kimi şöhrətlənmişdir. XX əsrin Görməmişəm qara günlər, “Molla Nəsrəddin” dən sonra qüdrətli satirik jurnalı olan “Kir - Həyatımdır qızıl səhər, pi”nin 1952-1970- ci illərinin çox az sayı ola bilər ki, orada “Zahid Atam olan əziz rəhbər, Zey nallı” imzası olmamış olsun. 1930-cu illərdə gənc teatr trup- Hər zaman sirdaşdır mənə. pası ilə Şəkiyə gələn Zahid Zeynallı tez bir zamanda Şəkinin ədəbi-mədəni həyatında fəal iştirakçıya çevrilmişdir. Dövrünun Qoca: ədəbi quvvələrinin tribunası rolunu oynayan “Nuxa işçisi” Qocalsam da cavanam mən, qəzetinin 1938-ci il 5 may tarixli sayında gənc şair yazırdı ki: Hər bir günüm bəxtəvər, şən, “Nuxa işçisi” mənim müxbirlik fəaliyyətimdən başqa ədəbi ya- Oylağımdır azad vətən, radıcılığımda da müvəffəqiyyət qazanmağım üçün hər cür kö mək - Uçmağa qanadım vardır. lik edibdir”. Gənc şairin 1930- cu illərdə yazdığı şeirlər “Nuxa işçisi” qəzetində dərc edilmişdir. Qadın: Kişilərlə bərabərəm, Bəxtiyaram, bəxtəvərəm, 86 87 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Xalq övladı, igid ərəm, vuruşmanın gedişinə, gələcək günlərin xoşbətliyinə həsr etmişlər. Tarixlərdə adım vardır. Həlim təbiətli Miranşenə qızı Dulsin müraciətlə:

Cavan: Bəxt, tale yalandır, anacan, yalan, Cuşə gəlsə də düşmənim, Bu çürük fəlsəfə bizi hər zaman, Polad tək sağlamdır canım, Həyatın dibinə süründürdü hey... Misri qılınc komandanım, Taleyə göz dikdik almadıq bir şey [1087 ]. – deyir Qanadlı qır atım vardır. Müharibənin dəhşətləri, müdafiəsiz dinc əhalinin qırılması ilə Qız: qarşılaşdırılır. İqtisadi çətinlik zamanında Sovet hökumətinin res- Dərdim, qəmim yoxdur mənim, publikaçılara yardımı göstərilir. Nəhayət, müəllif elə bir vəziyyət Sovetlər yurdu məskənim, yaradır ki, övlad iki əziz yoldan birini tutmalıdır: ya ata və ana- Möhkəm qaladır vətənim, sını, ya da vətəninin müdafiəsini: Bəxtəvər həyatım vardır [1089 ]. Vətən, yaxud ana? qaralır bağrı, Şair təkcə lirik səpkili kiçik həcmli şeirlər deyil, geniş həcmli Düşünür, seyr edir bir qoca qarı, poemalar da yazmışdır. “Nuxa işçisi” qəzetinin 26 avqust 1938-ci Küçədə əl açır, dilənir, gəzir, il tarixli sayında dərc edilmiş “ Nuxa yazıçıları komsomolun 20 Yalın ayağını daş-qalaq əzir, illiyinə” adlı məqalədə 30-cu illərin ədəbi mühiti ilə bağlı verilmiş Ölüm var, dönüm yox mübarizədən, məlumatda qeyd olunur ki, “Nuxa işçisi” qəzeti redaksiyası Budur ilk şüarım, məqsədim mənim. yanında dəxi yüksək tipli ədəbiyyat dərnəyi açılacaqdır ki, bu İnsanın əlilə zəhmət gülərkən, dərnəkdə Nuxanın qabaqcıl yeni yazanları toplaşacaqlar. “Nuxa Nə üçün sızlasın güllü vətənim [1087]. işçisi” qəzeti komsomolun 20 illiyinə xüsusi nömrə buraxacaqdır. Yazıçılardan Zahid Zeynallı “Qız” poemasını, Sadıq Babayev Zahid Zeynallının bu əsəri aktual mövzusuna və bəşəri ide- “Komsomol nəğməsi” və “lirik şeirlər”, Müseyib Sadıqov “Düş - yasına görə yaradıcılığının müvəffəqiyyətli əsərləri sırasına dax- mən” adlı hekayə və Məmmədiyyə Süleymanlı “İki düşmən” poe- ildir. Şairin “ Sevinc nəğməsi” [1090] şeiri də müvəffəqiyyətli, ması üzərində işləyirlər. Zahid Zeynallı yoldaş komsomolun 20 bədiiliyi baxımdan qüvvətli əsərlərindəndir. Şeirdə şair seçki illiyinə vəd etdiyi “Qalibiyyət keşikçiləri” dramasını qurtarmışdır” günlərində sovet adamlarının hisslərini dolğun verməyi bacar- [752]. Məqalənin məzmunu bizə Zahid Zeynallının dram mışdır: yaradıcılığı haqqında da məlumat verir. “Nuxa işçisi” qəzetinin 1938-ci ilin 16-17-18 iyul saylarında Zahid Zeynallınin “İspani- Bəxtəvər bəşərin bu şadlığına, ya” poemasından parçalar dərc edilmişdir. Qəzetin səhifələrində Bu xoş günlərinə, azadlığına. poemanın yalnız birinci fəsli verilmişdir. Əsərin qəhrənanı Dulsin Baxdıqca ürəyim ruhlanır qat-qat, kasıb qarı Miranşenin qızıdır. Qız cavan oğlan Macellanla sevişir. Dar gəlir əzmimə qoca kainat. Oğlan isə German və italyan müdaxiləçiləri, qiyamçılarla Mənimdir kədərsiz yaşayan vətən, müharibə edən respublikaçı əsgərdir. Ana və bala söhbətlərini Mənimdir qönçələr, güllər, yasəmən. 88 89 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ürəyimdə vardır coşğun bir həvəs, “ Əgər sabah hərb olarsa”[1091] adlı şeirdə törənəcək Sovet seçkisində verəcəyəm səs [ 1090 ] müharibə təhlükəsindən danışılır. Şair əsərin ilk üç bəndində vətəninin azadlığı, özünün bu azad ölkənin vətəndaşı olması ilə Şairin ilk qələm təcrübələrində saf və təmiz duyğular, ümum - fəxr edir. Sovetlər ölkəsini tarixlərin mayağı, azadlığın dayağı vətən anlayışı fonunda doğma vətəni Azərbaycana məhəbbət adlandırır. Şeirdə siyasi notlar çox incə çalınır. Gənc şairə cürət, hiss ləri hakimdir. “ Könül arzusu”[1088] adlı şeirində şair yazırdı: cəsarət gətirən, təkcə sovet xalqının gücü, birliyi deyil, siyasi rəhbər, komandan Stalindir. Şair yazır: Nəşədən yoğrulmuş əzəldən qanım, Qüssələr düşməni bir insanam mən. Mən bağları tər yasəmən, İstəyim, həyatım, bu cavan canım, Səhraları zümrüd çəmən. Hər zaman qurbandır sənə, ay Vətən[1088 ]. Bu diyarın şən oğluyam, Azadə vətən oğluyam. Şeirin üçüncü bəndi şairin vətənpərvərlik duyğularını daha əyani nümayiş etdirir. “Vətəni üzərində gəzdiyi vətəndaşı sevməli * * * və qorumalıdır” – ideyasını əsas götürən müəllif Vətəninin keşi- Bizim ölkə tarixlərin, yində özünün keşikçi olmaq istədiyini bəyan edir: Yüksələn bir mayağıdır. Sovet yurdu, sovet eli, Könlümün həmdəmi bir arzu vardır, Azadlığın dayağıdır Budur ilk muradım, budur ilk sözüm. Vətəni qoruyan çox bəxtiyardır, * * * Vətən keşiyini çəkəcəm özüm [ 1088 ] Qoy eşitsin məni dünya, Stalindir mənim atam. Şeirin son bəndləri siyasi məzmun kəsb edərək Oızıl Ordunu Xalqa düşmən olanlara, və komsomolu tərənnüm etsə də, oxucu hiss edir ki, bu əsər Xalqım kimi mən də yadam [1091 ]. dünyaya faşizm taununun yayılacağı bir ərəfədə yazılmışdır və gənc müəllif özünün komsomol adı ilə fəxr edərək əgər hərb olarsa Əsərdə gənc müəllifin faşizmə nifrəti sonsuzdur. Şair Hitleri Qızıl Ordunun qızıl komandanı olmaq arzusu ilə yaşayır: nifrət hədəfinə almaq üçün bədii sözün imkanlarındfan yetərincə istifadə edir. Şeirdə forma ilə məzmun mütənasibliyi bəzən pozul - Başı dik dağların zirvələrindən, sa da, məzmun kəsərliliyi əsəri daha oxunaqlı edir. Yuxarıdakı Cəsarət topladım, hünər topladım. bəndlərdə verilmiş siyasi gediş müəllifin özünümüdafiə taktikası Düşmənlə üz-üzə gələrsə vətən, təsiri bağışlayır. Gənc şair əlinə kürək alıb Hitler üçün qəbir qaz- Dillərdə söylənsin komsomol adım. maq kimi mücərrəd bir arzunu milyonların arzusu kimi oxucularına * * * çatdırır: Varlığım bağlıdır sənə hər zaman, Ey coşğun könlümə yar Qızıl Ordu. Əgər sabah hərb olarsa, Çalışıb olacam qızıl komandan, Hərbi sevən ay yarasa, Bir şair könlümün arzusudur bu [1088]. Quyruğu qırılan sən-sən 90 91 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti * * * dayı nın halı yamandır, dolaşıb fikri dumandır, bükülüb qəddi Qızğın vuruş zamanında, kamandır!. Dəyişib indi zaman başqa zamandır. Uzun illər qul olan Hərbin qanlı meydanında, Asiya ümman kimi tüğyana gəlib dalğalanıbdır. ABŞ-ın kölgəsi Hədəf tək vurulan sən-sən... Formozanı dərd-qüssə alıbdır. Seulun qaçqını yad eldə qalıbdır. Kişini el gücü avarə salıbdır. Laosun gur səsi indi ucalıbdır. Hələ * * * gör Afrika müstəmləkə zəncirinə zərbə çalıbdır, o da qalxıb ayağa Qoy yox olsun özün kimi, qeyzi-yamandır, bu da bir başqa zamandır”[1093 ]. Ölüm üzlü bayrağın da, XX əsrin 20-50-ci illərində Şəki ədəbi mühitində siyasi re- Yeni zəfər yazılacaq, jimin qayda-qanunları çərçivəsində yazıb-yaradan şairlərdən biri Yevropanın torpağında. Sadıq Babayev olmuşdur. Şair şeirlərini daha çox heca vəznində- * * * qoşma janrında yazmışdır. Onun şeirlərini oxucusuna sevdirən dil Mən o günü gözləyirəm, sadəliyi və bədiiliyidir. “Danışsın”[62] adlı qoşmada şair vətəninin Qələbələr marşı yazım. tə biə tinə vurğunluğunu ifadə etsə də, siyasi təsirdən qaça bil mə - Əlimə bir kürək alıb, yib, şeirdə Stalini tərənnümün gur işığında verməyə məcbur ol- Hitler üçün qəbir qazım [1091] muşdur. Əgər belə demək mümkünsə, əsər təbiət lirikası ilə siyasi lirikanın qovşağında yazılmışdır: Şairin 50-70- cı illər yaradıcılığında satirik ruh hakimdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qeyd olunan illərdə “ Kirpi” jur- Mehriban yurduma günəş dayaqdır, nalının az-az sayı vardır ki, orada Z. Zeynallının felyeton ,yaxud Stalin günəşdir, vətən mayakdır, satirik istiqamətli şeiri olmamış olsun. Ancaq şairin bəhri- təvilləri Mən ki, nəğməkaram, sözüm danışsın. sənətkarlıq baxımdan daha diqqətçəkicidir. O, bu janrda istedadlı Sədəf tək, inci tək düzüm, danışsın. Sabir davamçısı kimi çıxış edir. İctimai həyat, kolxoz sitemindəki * * * əyintilər, kolxoz rəhbərliyinin baxımsızlığı ucbatından təsərrüfatda Könül quşu bu sevdiyim vətəndə, olan catışmazlıqlar, siyasi mövzular onun bəhri-təvillərinin əsas Qanadlanır, uçur bağda, çəməndə, tənqid obyektidir. Məsələn, “Yaz gələr, yonca bitər” adlı bəhri- Sala bilməz kimsə onu kəməndə, təvil məzmununa görə daha maraqlıdır. Şair kolxoz sədrinin dili Bu ellərin güllü-yazı danışsın [62 ]. ilə inəklərə müraciət edərək yazır: “ Ay inəklər, məni zinhar eləyib, ağ günümü tar eləyib, qəlbimi ah-zar eləyib, az mələyin....səbr Sadıq Babayevin şeirlərində bəzən forma gözəlliyi məzmun eləyin. Min dəfə mən ərz eləyib söyləmişəm, yüz dəfə nitq gözəlliyini üstələyir. Bu xüsusiyyət daha çox “Güllənir” [62] rə - eyləmişəm, söz demişəm ki, keçən il ot və ələf yığmaq üçün mey- dif li qoşmasında özünü göstərir. Aşağıdakı bəndlərdə şairin mə- dana girdim, neçə yol əmr də verdim ki, xaşa-yonca əkilsin və ramı oxucuya qaranlıq qalır: silos yığmaq üçün qüllə tikilsin.... Nə edim, amma nə çarə, silosu basdıranın lap başı batsın, nə bilim neyləyib orda, xəbərim olmadı Xoşbəxt yurdum vətənidir güllərin, burda, çürüyüb zay olub indi, peyinə tay olub indi bu səbəbdən Aşıx köklə sədəf sazın tellərin, işimiz vay olub indi....[1092]. Şairin “ Başqa zamandır” bəhri- Hicran bilməz, həsrət çəkməz ellərin, təvilində isə siyasi ruh hakimdir: “ Nə xəbərdir? Yenə də Sam Dağı, daşı çəmənzarı güllənir[ 62] 92 93 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yaxud, Dolanır vətənin, elin başına, Hər könül mehmandır can sirdaşına [62] Təbiətin özü gəlsin qoy sözə, Qızılquşlar, göyərçinlər üz- üzə, Şeirdən-şeirə dəyişən, əsərlərinin poetikasını təkmilləşdirən Pilot qızlar səmalarda hey süzə, şair aşıq şeiri tərzində yazdığı əsərlərində daha yaxşı təsir bağış- İzzəti, şöhrəti, varı güllənir. [62 ] layır. Məsələn: İlk baxışda şeirdə hər şey yeri-yerindədir. Qafiyələnmə, Bağçamızda əsməz həsrət yelləri, hecaların mütənasibliyi diqqətçəkicidir. Lakin qafiyələr fikrin Bülbüllərin aşiyanı bizdədir. qüluna çevrilməmişdir, sanki gənc, təcrübəsiz şair qafiyənin cilo- Qoşma deyir ürəyimin telləri, vu nu özbaşına buraxaraq şeirin məzmununa xələl gətirmişdir. Tarixlərin xoş dövranı bizdədir – [62] Məsələn, “ Xoşbəxt yurdum vətənidir güllərin” misrasının heç bir ictimai məzmunu yoxdur. Həmin bəndin ücüncü və dördüncü yazaraq formanın məzmunla vəhdətini möhkəm qura bilmişdir. misraları da məzmun baxımından nöqsanlıdır. Çünki vətənimiz Müasirləri kimi siyasilik buxovundan azad olmayan şair yaşadığı uzun əsrlər azadlıq həsrəti çəkib, azadlığın hicranını yaşayıb. İfadə sovet dövranının gözəlliklərini Stalinin adı ilə bağlamağa məcburdur: olunan fikir gəlişi gözəllikdən başqa bir şey deyildir. İkinci bəndin Maral gəzər bu ellərin dağında, ikinci misrasında da fikir bəsitliyi, ümumiyyətlə yoxluğu özünü İstək yardır insana hər çağında, göstərib. Çünki yırtıcı qızılquşla həlim göyərçinlərin üz-üzə Stalinin xəzan görməz bağında, dayanması şairin siyasi baxımından təzad yaratmaq məqsədinə Ulduzların pasibanı bizdədir [62] xidmət etmədiyindən bədiilikdən kənar görünür. Görkəmli tənqid - çi H. Orucəli Sadıq Babayevin yaradıcılığına bu baxımdan müna- Sadıq Babayevin məhəbbət mövzulu şeirləri daha oxunaqlıdır. si bət bildirərək yazmışdır: “....Sadıq yaradıcılığın orijinal tərəfini Şairin 1940-cı ildə qələmə aldığı “ Əzizim”[63] rədifli qoşması özbaşına buraxdığından şeirinin bəzi yerlərində tamam, bəzilə rin - dil sadəliyinə və bədiiliyinə görə fərqlənir. Cəmi dörd bənddən də yarımçıq olub, bəzilərində yerli-dibli yoxdur”[754]. Lakin bu ibarət olan şeirin hər bəndinin birinci misrasının əvvəlində işlətdiyi hal şairin bütün şeirlərində özünü göstərmir. Əhəmiyyətli cəhət “Yadındamı” müraciəti ilə şair əsərin poetik strukturunu diqqət- odur ki, onun əsərlərində orijinallıq olsa da, olmasa da oxu naqlıdır. çəkici etmişdir. Düzdür, şeir bir sıra catışmazlıqlara malikdir. Oxucu onun şeirlərinin bəzi çatışmazlığına baxmayaraq əsərlərin - Məsələn, şair birinci bəndin dördüncü misrasında quşun uçuşunu dən bədii zövq almaq ümidinə inanır. Şairin “Duyğu lar”[62] şeiri qaçışı ilə qarışdıraraq ifadəni yerində işlətməmişdir. Ancaq qoşma bu inamı doğruldur. Şair yazır: janrına xas olan xüsusiyyətlər şeirdə qorunub saxlanılmaqla forma və məzmunun vəhdəti təmin edilmişdir. Əsərdə iki gənc arasında A dostlar bu qaynar məhəbbət nəyə, mövcud olan saf, təmiz sevgi hissləri yaddaqalan poetik gedişlərlə, Axan bulaqların təranəsi tək, məcazlar sistemi ilə oxucuya təqdim edilmişdir: İşvəkar dilbərin xoş nəğməsitək, Yayılır ruhumun incəliyinə? Yadındamı, bir gün çıxdıq seyrana, Könül, cuşə gəlib bir dillən yenə!..., Qan qaynadı, könül coşdu, əzizim. Görüm tutulduğun bu sevda nədir? Qəlb titrədi, lalə açdı yanaqlar, Məncə, könül quşu bir pərvanədir, Xəyal sanki qaçan quşdu, əzizim. 94 95 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti * * * xa fəhləsi” qəzetinin redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən Yadındamı, çox dolandıq dağları, ədəbiyyat dərnəyinin sıralarına bir sıra istedadlı gənclər toplaş - Canan kimi civələnən bağları, mışlar. Qəzetin redaktoru, jurnalist Məhyəddin Abbasov bu mü- Gənc ömrümün şirin-şirin çağları, nasibətlə yazmışdır: “Nuxa fəhləsi” qəzeti öz varlığının 25 ili Dastan oldu, dilə düşdü, əzizim. müddətində gənc yazıçıların yetişməsində böyük fəaliyyət göstər - mişdir. İlk nəşrə başladığı gündən “Nuxa fəhləsi” öz səhifələrində * * * yerli gənc yazıçıların əsərlərini dərc edib onların gələcək Yadındamı, səsləndikcə duyğular, inkişafına yardım etmişdir. “ Nuxa fəhləsi” nəzdində 1925-ci ildən Təmiz vicdan, saf məhəbbət, düz ilqar, Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin Nuxa şöbəsi təşkil Rüstəmzallar vətənidir bu diyar, edilmiş, buraya Nuxanın gənc yazıçıları toplaşmış və onların xü- Sevinc-nəşə aşıb-daşdı, əzizim [63] susi “ Qızıl Qələm” adlı məcmuəsi buraxılmışdır. Məcmuədə Azərbaycanın məşhur sovet yazıçılarından olan Səməd Vurğun, Bəndlərin məzmununda verilmiş “yanaqların lalə kimi aç - Osman Sarıvəlli, Yusif Şirvan, Sabit Rəhman, Abdulla Faruq və ması”, “duyğuların səslənməsi”, “bağların canan kimi cilvələnmə - başqa bir çoxları iştirak etmişlər. Partiyamızın Mərkəzi si”, bənzətmə və metaforaları, “ təmiz vicdan”, “saf məhəbbət”, “ Komitəsinin Yazıçılar İttifaqını yenidən təşkil etmək haqqındakı düz ilqar” bədii təyinləri şeiri daha oxunaqlı edərək müəllifin məşhur qərarından sonra “ Nuxa fəhləsi” müntəzəm olaraq xüsusi sənətkarlıq bacarığından xəbər verir. “ Ədəbiyyat səhifəsi” buraxmış və yerli yazıçıların yetişməsinə 30-cu illərin ədəbi mühitində əslən Şəkinin Kiş kəndindən böyük kömək etmişdir. O, indi öz nəzdində yazıçılar birliyi təşkil olmuş Hüseyn Kişli (Qarayev) də yazıb- yaratmış, nəsrdə etmişdir ki, burada 17 nəfərdən artıq gənc yazıçı iştirak edir. Burada müvəffəqiyyət qazansa da, şeirdə o qədər də müvəffəqiyyət Ə. Rəşidov, Z. Zeynallı, M. Süleymanlı, Y. İsmayılov, N Hümmətov, qazanmamışdır. Bu görkəmli maarifçi haqqında məlumatında şair Ə. Şayan, Ə. Mikayılov, H. Rəsulov və başqa bir çox bu kimi Vaqif Aslan yazır ki, “ Hüseyn əfəndi Hacı İsaq Əfəndi oğlu gənclər toplaşmışlar ki, onların parlaq bir gələcəyi vardır”[ 771]. Əfəndizadə 1844-cü ildə anadan olmuş, 1944-cü ildə vəfat Yuxarıda adları qeyd olunan sənətkarların hər biri sonrakı etmişdir. İlk təhsilini atasından almış, daha sonra Azərbaycan illərdə zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, zəngin bədii irs yaradaraq Pedaqoji İnstitutunu bitirmişdir. Şəkidə yaradılmış Sənaye milli ədəbiyyatımızı janr, forma və məzmun baxımından zəngin- Texnikumunda direktor olmuş, Şəki Pedaqoji Texnikumunda dərs ləş dirmişlər. 40-cı illərin sonlarında yazıb-yaratmış Ə. Rəşidovun demişdir. Akademik Ə. Dəmirçizadə onun tələbəsi olmuşdur” heca vəznində yazmış olduğu beşlikləri “Nuxa fəhləsi” qəzetinin [1044,s.114]. Ədəbiyyat maraqlıları onun yaradıcılığının dini- səhifələrini bəzəyərək oxucu rəğbəti qazanmışdır. Müasirləri kimi ruhani risalələrdən, hekayə və şeirlərdən ibarət olduğunu söylə - Ə. Rəşidovun şeirlərində də partiyanın avanqard rolunun, sovet sələr də, dövrünün ən nüfüzlu ədəbi tribunası rolunu oynamış “ həyat tərzinin tərənnümü aparıcıdır. Məsləkdaşlarından fərqli Nuxa işçisi” qəzetinin səhifələrində bu yaradıcı şəxsiyyətin ancaq olaraq Ə. Rəşidovun şeir texnikası güclüdür. Şair “Ellərim çox bir şeirinə rast gəldik. Şeir “15 yaşında” [365] adlanır. Bədii cə- bəxtiyardır” [855] adlı şeirdə sosialist vətəninin tərənnümündən hət dən o qədər də dolğun olmayan şeir, müəllifin bu sahədə doymadığını bəyan edərək yazır: peşəkar olmadığını göstərir. Böyük vətən müharibəsi və müharibədən sonrakı illərdə də Durma ey qələmim, durma amandır, Şəkidə ədəbi-mədəni mühit lazımi səviyyədə inkişaf etmiş, “ Nu- Kükrəyib coşmaqçün gözəl zamandır, 96 97 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Necə bu günlərə şeir yazmayım, 1.2.1.Şəkidə ədəbi təşkilatlanma: Hər kiçik varlığı bir asimandır[ 855 ]. “Qızıl Qələmlər Cəmiyyəti” nin Şəki şöbəsinin yaranması və fəaliyyəti Şairin “ Yeni il”[856] adlı şeirində obrazlılıq və bədii deyim tərzi daha qüvvətlidir. On bənddən ibarət olan bu şeirdə şair yur- Bu gün respublikamızda ədəbiyyatın inkişafını istiqamətlən- dunun gözəlliyini, qüdrətini tərənnüm edərək, qarşıdan gələn dirən və qiymətləndirən Azərbaycan Yazıçılar Birliyi uzun və 1946-cı ildə müharibə yaraları hələ sağalmamış xalqına firavanlıq, məzmunlu inkişaf yolu keçmişdir. 1923-cü ilin avqust ayının 17- gözəl günlər, şən həyat arzulayır. Şeirin hər misrasından dahi də dövrün bir qrup yazıçısı Azərbaycanın bütün yazıçılarına Səməd Vurğun şeirinin ənənəçilik ruhu duyulur. Şeirin hər yazıçılar ittifaqı yaratmaqla bağlı müraciət etmişlər. Müraciətdə bəndində beş misra vardır. Şair yazır: göstərilmişdir ki, “Heyəti-mütəşəbbüsə”nin səyi və fəaliyyəti sayəsində artıq “Türk ədib və şairlər ittifaqı” dərnəyi yaradılmış, Düz süfrəyə min bir nübar, məramnaməsi yazılaraq adı “İldırım” qoyulmuşdur. Müraciətçilər Hər könüldə min nəşə var, avqust ayının 18-də bütün yazıçıları dərnəyin məskunlaşdığı Nə gözəldir bizim diyar, “Darülmüəllim”in binasına gələrək məramnamə ilə tanış olmala - Əzəl gündən ona qurban, rını xahiş etmişlər. Bu təşəbbüsün bəhrələri özünü 1925-ci ilin Bizimkidir bu xoş dövran. mart ayının 30-da göstərmiş, həmin tarixdə xalq ədəbiyyatının * * * yaxşı ənənələrini müasir ədəbiyyata gətirmək, gənc ədəbi Ey qəlbimin can sirdaşı, qüvvələri sənət və bədiiyatın incəlikləri ilə tanış etmək, ədəbi Ana yurdun qələm qaşı, tənqidi genişləndirmək və Azərbaycan ədəbiyyatını dərindən Şux tərlanı, yaşılbaşı, araşdırmaq məqsədi ilə “Ədəbiyyat cəmiyyəti” təşkil edilmişdir. Dərib döşə taxaq çiçək, Artıq 1925-ci ilin dekabr ayında gənc yazıçılar “Kommunust” Hər könüldən ətir çəkək [856]. qəzeti ətrafında birləşərək sovet ideologiyasının ədəbi əsaslarını və fəhlə və kəndlilərin zövqünü ifadə edən “Gənc qızıl qələmlər Qələmdaşları kimi, Ə. Rəşidovun yaradıcılığında da, Stalin cəmiyyəti”ni yaratdılar. Əslində bu cəmiyyətin yaradılmasının repressiyasının xofu özünü göstərmişdir və şair bu şən ovqatlı po- siyasi məqsədləri var idi ki, bu da gənc, təcrübəsiz, ancaq ietedadlı etik nümunədə dahi rəhbəri unutmayıb xalqın fərəhini Stalin qələmə malik olan gənclərin qələmi ilə qocaman yazıçılara qarşı nübarı kimi dəyərləndirmişdir: çıxıb onları sarsıtmaq idi. Elə bu səbəbdən idi ki, yeni yaradılan gənc qızıl qələmlər ədəbiyyat cəmiyyətini sıxışdırdığından 1926- Çox gözəldir bağım mənim, cı ilin noyabr ayının 30-da bu iki cəmiyyətin birləşdirilməsi qərara Göy yaylaqlı dağım mənim, alınmış, həmin tarixdən cəmiyyət “Qızıl qələmlər ittifaqı” ad lan - Bu fərəhli çağım mənim, mağa başlamışdı. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının bu dönəmi nin Gənc ömrümün baharıdır, inkişaf tarixindən bəhs edərkən ədəbiyyatşünas, tənqidçi, filologiya Stalinin nübarıdır [856 ]. elmləri doktoru Vaqif Yusifli yazır: “Azərbaycanın bir sıra şəhər - lərində –Naxçıvanda, Gəncədə, Şəkidə “ Qizıl qələmlər ittifaqı”nın şöbələri açıldı. 1927-ci ildən “ Maarif və mədəniyyət” jurnalı “Qızıl qələmlər ittifaqı” nın orqanı oldu[1023]. 98 99 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti “Qızıl qələmlər cəmiyyəti”nin Şəki təşkilatının ilk üzvlərindən “Şəki fəhləsi” qəzetində yazmışdır: “Mədəniyyət tariximizə hör- biri Heydər Əfəndiyev olmuşdur. Heydər Xəlil oğlu Əfəndiyev mət edən hər hansı bir şəxs Mirzənin əziz xatirəsini yad etməyə 1907-ci ilin iyul ayının 1-də Şəki şəhərində anadan olmuşdur. borcludur. Biz bununla tarix qarşısında borcumuzu vermiş olarıq. Atasının vəfatından sonra kiçik Heydərə dayısı himayədarlıq M.F, Axundzadənin xatirəsi ümumxalq miqyasında qeyd edil - edərək onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olmuş, onu şəhər məktəbi- məlidir” [205,.s.72; 510,s.14]. nə qoymuşdur. Balaca Heydər Şəkinin “Vətən” məktəbində (İn- Heydər Əfəndiyev 1929-1932-ci illərdə Azərbaycan Dövlət diki 5 saylı məktəb-K.A.) təhsilini tamamladıqdan sonra Şəki Universitetinin təbiət-riyaziyyat fakültəsində təhsil alarkən də xalq Müəllimlər Seminariyasına – Darülmüəlliminə daxil olmuş, oranı maarifinə dair respublika mətbuatında, xüsusən “Müəllimə 1925-ci ildə bitirmişdir. Heydər Əfəndiyev sonralar şəkili uşaqları kömək” jurnalı səhifələrində bir çox dəyərli məqalələrlə çıxış savadsızlıqdan xilas etmək və onların yeni həyatın qurucuları etmişdir. Ali təhsil aldıqdan sonra bu görkəmli şəxsiyyət doğma olması üçün müəllimlik kimi şərəfli bir peşəni özünə həyat yolu Şəkiyə qayıtmış,1933-cü ilədək ilk dəfə yazıb-oxuduğu məktəbdə seçmiş, Şəkidə xalq maarifinin inkişafında onun müstəsna pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. [951, s.310]. xidmətləri olmuşdur. Onun mədəni səviyyəsi və bədii istedadı hələ 1933-cü ildə Heydər Əfəndiyev ömrünün sonunadək öz mə- tələbə ikən yazmış olduğu və Darüllmüəllimin divar qəzetində nalı həyatını Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası ilə bağ layıb, çıxan şeir və məqalələrində özünü göstərmişdir. Akademik Azərbaycanda geokimya elminin təşkilatçısı və rəhbəri kimi şöhrət M.Ə.Qaşqay Heydər Əfəndiyevi hələ gənc yaşlarından tənqidçi, qazanmışdır. Bu görkəmli elm və ədəbiyyat fədaisi 1967-ci ildə ədəbiyyatçı, publisist və istedadlı bir pedaqoq kimi səciyyələn di- Bakı şəhərində vəfat etmişdir. rərək yazır: “Fəaliyyətinin erkən dövründə o, (Heydər Əfəndiyev- “Qızıl qələmlər cəmiyyəti”nin Şəki təşkilatının fəal üzvlərin - K.A.) Şəkidə tənqidçi, ədəbiyyatçı, publisist və füsunkar pedaqoq dən biri Azərbaycan diçilik elminin yaradıcılıından olan Əbdülə - kimi məşhurlaşmışdır. Hələ təhsil illərində Şəkinin xalq maarifi zəl Dəmirçizadə olmuşdur. O, 1909-cu ildə dəmirçi Məmmədin və təhsil işçiləri tərəfindən nəşr edilən ədəbi-elmi, iqtisadi- ailəsində dünyaya göz açmışdı.Dəmirçi Məmməd oğlunu 1917-ci pedaqoji “Bilgi” aylıq nəşrin səhifələrində məqalələri ilə çıxış ildə Şəkidəki “Həqiqətül-maarif” adlandırılan məktəbə qoymuşdu. etmişdir. Bu vaxtdan başlayaraq o, “Şəki fəhləsi” qəzetində və Ancaq balaca Əbdüləzəlin arzusu şəhər məktəbində oxumaq idi. “Bilgi” ayliğinda siyasi, ictimai, pedaqoji və elmi məqalələrlə çıxış O, arzusunu atasına bildirib onu çətinliklə də olsa orada oxu ma- edir. Bu məqalələr oxucuların diqqətini dərin məzmunu və zərif ğına razı sala bilmişdi. Dəmirçizadə şəhər məktəbində (bu məktəb üslubu ilə cəlb edirdi. 1927-ci ildə Heydər Əfəndiyev “Qızıl indiki 5 saylı məktəb idi-K.A) Heydər Əfəndiyevlə bir sinifdə qələm” ədəbi birliyinin Şəki şöbəsinə məsul katib seçildikdən oxumuşdu. Onları şəxsi dostluq münasibətlərindən əlavə, bədii sonra, ona dövri olaraq rayon qəzetinin “Gənc qələmlər” səhifəsinin hazırlanması işi həvalə olunur[510 ,s.13]. yaradıcılıq, ədəbiyyata olan məhəbbət də birləşdirirdi. Çünki O, tez bir zamanda öz istedadı ilə tanınmış, ədəbi təşkilatın Əbdüləzəl də Heydər də şeir yazırdılar və “Qızıl qələmlər cəmiy- sıralarında olarkən yazılarını “ Heydər”, “Əfəndiyev”, “H-q” im- yəti”nin Şəki şöbəsinin fəal üzvləri idilər. zaları ilə yazmışdır. Onun publisistik yaradıcılığında M.F.Axund- Ə. Dəmirçizadə nəinki məktəb illərində, hətta sonrakı Şəki zadəyə həsr etdiyi məqalələri çoxluq təşkil edir ki, bu da Heydər Pedaqoji Məktəbində oxuduğu illərdə də bədii yaradıcılıqla Əfəndiyevin Mirzə Fətəli Axundzadənin yaradıcılığına və şəx - məşğul olaraq ədəbi mühitin fəal təmsilçilərindın olmuşdur. O, siyyətinə məhəbbətindən irəli gəlmişdir. Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (indiki- BDU) dil-ədəbiyyat 1927-ci ildə Azərbaycan xalqı böyük dramaturq və filosofun fakültəsini bitirdikdən sonra Şəkiyə qayıdaraq müəllimliklə məş- vəfatının 50-illiyini qeyd etmiş, bu münasibətlə Heydər Əfəndiyev ğul olmuş, sonra isə aspirantura təhsili almışdır. Azərbaycan dil- 100 101 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti çiliyinin mükəmməl tədqiqatçısı olan Ə. Dəmirçizadə sonralar öncüllərindən olmuşdur. Fizik-riyaziyyatçı olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın ən görkəmli dilçi alimi kimi yetişərək diçiliyə dair ədəbiyyata qəlbən bağlı olan bu şəxs Şəki “Qızıl qələmlər cəmiy- sanballı əsərlər yazmışdır.Ə. Dəmirçizadənin görkəmli dilçi alim yəti” nin fəal üzvlərindən olmuşdur. O, 1924-cü ildə Şəki Qəza kimi yetişməsi bir tərəfdən onun şəxsi zəhməti və istedadı ilə bağlı Maarif Şöbəsinin orqanı kimi nəşrə başlayan “Bilgi” jurnalının idisə, digər tərəfdən onu yetişdirən mühit, dərs aldığı görkəmli redaktoru olmuş , “İnqilab və mədəniyyət”, “Şərq qadını” jurnal- alimlərlə bağlı idi.Belə ki, bu görkəmli dilçi alimə universitet larında, “Kommunist” qəzetində ədəbiyyatın və xalq maarifinin illərində professor Bəkir Çobanzadə, Əbdürrəhim bəy Haqver - problemlərinə dair məqalələrlə çıxış etmişdir. Məhz, Sabit Rəh - diyev, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Abdulla Şaiq kimi korifeylər man da bu görkəmli maarifçinin dəstəyi və xeyir-duası ilə böyük dərs demişdilər. Həmçinin Ə.Dəmirçizadə Səməd Vurğun, Süley- ədəbiyyat dünyasına qədəm basaraq Şəki ədəbi-mədəni mühitini man Rüstəm, Əbülhəsən, Sabit Rəhman, akademik Həmid Araslı, layiqincə təmsil etmişdi. Sabit Rəhman da müasirləri kimi professor Cəfər Xəndan və başqaları ilə bir qrupda təhsil almışdı. əmisinin dərs dediyi şəhər məktəbində təhsil almışdı. O, ilk fe- Sonralar alim bu ədəbiyyat fədailərini xatirələrində hörmətlə lyetonunu Nuxada kitabxana işinin yarıtmaz təşkilinə həsr edərək xatırlamışdır. O, Azərbaycan dilçiliyi, Azərbaycan ədəbiyyatı, “Şeyx Samit” imzası ilə yazmışdır. Sabit Rəhmanın yaradıcılığını folkloruna dair 200- dən çox kitab və məqalənin müəllifidir. Bu monoqrafik aspektdə tədqiq edən mükəmməl alim və insan, görkəmli alim 1978-ci ildə Bakı şəhərində dünyasını dəyişmişdir. filologiya elmləri doktoru Arif Səfiyev yazıçının bədii yaradıcı lı - Onun Azərbaycan diçiliyi sahəsindəki xidmətlərini elmi ğının təkamülü və “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə bağlılığı barədə fikrimizə dahi M.Ə.Sabir yadigarı olan, Azərbaycan Dövlət yazır: “Sabit Rəhman bədii yaradıcılığa 30-cu illərin əvvəlində Pedaqoji İnstitutunun prorektoru işləmiş Məmmədsəlim Tahirli al- nəsrlə başlamışdır. Onun ilk felyeton və məqalələri “Molla Nəs- imin anadan olmasının 60-illiyi ilə əlqədar keçirilən yubileydəki rəd din” jurnalında çap olunmuşdur. “Molla Nəsrəddin” jurnalında çıxışında iki misra ilə ifadə edərək demişdir: iştirakı yazıçının yaradıcılığına öz təsirini göstərmiş, yaradıcılıq üslubunun formalaşmasında jurnalın və mollanəsrəddinçi nasirlə- Əzəli Əzəldi dilimizin, rin, birinci növbədə C. Məmmədquluzadə və Ə. Haqverdiyevin Gəlişi gözəldi dilimizin [205, s.74]. mühüm rolu olmuşdur[ 884 ,s.11]. Ə. Dəmirçizdənin bədii yaradıcılığında şeirlər və felyetonlar “Qızıl Qələmlər” in Nuxa şöbəsinin fəal üzvlərindən biri Os- mühüm yer tutmuş, 1926-1936-cı illər “Nuxa İşçisi” qəzetinin man Cüməzadə olmuş, o, coxsaylı şeir və hekayələrini “ Aciz” səhifələrində onun əsərləri “ Çalsaqqal” imzası ilə dərc edilmişdir. təxəllüsü ilə 1926-1936-cı illərdə “Nuxa işçisi” qəzetinin səhifə- Dramaturgiya sahəsində də qələmini sınayan yazıçı 40-cı illərdə lərində dərc etdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının motivləri əsasında “Qaraca çoban” pyesini yazmışdır. “Qızıl Qələmlər Cəmiyyəti”nin Şəki bölməsinin fəal üzvlə- rin dən biri Sabit Rəhman olmuşdur. Onun ədəbiyyata bağlan - masında əmisi Ələkbər Mahmudovun böyük xidmələri olmuşdur. Bu görkəmli maarifçi Şəkidə “Hüriyyəti-Maarif Cəmiyyəti”nin təşkilatçılarından olmuş, Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulan- dan sonra Şəki Qəza Maarif Şöbəsinin müdiri kimi məsul vəzifədə çalışmış, Şəkidə sağadsızlığın ləğvi uğrunda aparılan mübarizənin 102 103 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1.2.2.Şəkidə dövlət teatrının yaranması bu pyeslərin üzünü köçürmüşdür. Baxşəli Axundov özü çox mahir ədəbi-mədəni mühitin inkişafına təsir edən aktyor idi. Mən şəxsən onun rəhbərliyi altında səhnəyə gəlmişəm. əsas mədəni hadisə kimi Məndən başqa İsmayıl Osmanlı, Səməd Tağızadə, Əlövsət Sadıqov, Mustafa Sərkərov, Hacıoğlu kimi aktyorlarımız öz müvəffəqiy yət- 1932-ci ildə Nuxa teatrıyerli və mərkəzi təşkilatların qə- lərində Baxşəli Axundova borcludurlar”.Görkəmli aktyorun bu ra rı ilə rəsmi dövlət teatrına çevrildi. “Gənc işçi” qeydləri təkcə teatr tariximiz üçün deyil, ədəbiyyat tariximiz üçün də qəzetinin1933-cü il 28 dekabr sayında teatrın açılışı ilə bağlı əhəmiyyətlidir. Belə ki, Cəfər Cabbarlının həyatından bu vaxtadək aşağıdakı məlumatları oxuyuruq: “Sentyabrın 20-də Xalq yazan ədəbiyyat şünas larımız onun Baxşəli Axundovla olan dostluq Maarif Komis sar lığı və Həmkarlar İttifaqı Şurasının qərarına münasibətlərindən bəhs etməmişlər. görə, Azər bay can Türk Bədaye Teatrosunun bir qrup aktyor Şəki səhnəsinin ulduzalarından olmuş İsmayıl Osmanlının da heyəti buraya təh kim olunmuşdur. Belə ki, oktyabrın 3-də 27 yetişməsində Baxşəli Axundovun böyük xidmətləri olmuşdur. işçi ilə birlikdə bədii briqada Nuxaya gəlmiş və köhnə klub Professor Mehdi Məmmədovun qeydlərindən aldığımız məlumata Nuxa Dövlət Teatrı adını daşımağa başlamışdır”. [743] .Bildiy- görə, 1930-35-ci illərdə Səməd Tağızadə kimi istedadlı aktyor da imiz kimi, Azərbaycan teatr sənəti yarandığı ilk gündən aktrisa bu teatrda (Şəki teatrı nəzərdə tutulur-K.A.) çalışmışdır. problemi ilə üzləşmişdi. Azərbaycanda hökm sürən savadsızlıq, Tədqiqatın gedişi göstərir ki, Şəki teatrının kütlələrə təsir gücü - cəhalət pə rəstlik uzun müddət “Azərbaycan qadını – teatr nü görən siyasi rejim teatrınfəaliyyətini məhdudlaş dır maq üçün səhnəsi” kimivacib bir məsələninhəllini ləngitmişdi. Lakin Şəki maneələrdən istifadə etmişdir.O dövrün yazılı mənbə lərin dən teatrı bu vacib və çətin məsələni uğurla həll etmiş,Firozə, Maral aldığımız məlumata görə,“istisnasız olaraq rayonun bütün və Səriyyə kimi qadınlar çadralarını ataraq şərəfli səhnə taleyi təşkilatları teatro işinə barmaqarası baxmış və kimsə ona yardım yaşamışlar. Sonralar Şəki teatrının səhnəsindən pərvazlanan Ərşad etməmişdir. Teatro ən çox maddi cəhətdən çətinlik çəkmişdir. Talışlı, İsmayıl Dağıstanlı, Səməd Tağızadə və başqa aktyorlar Təsdiq olunmuş smeta üzrə Şəhər Şurası teatrın inkişafı üçün Azərbaycan teatr sənətinin ulduzlarına çevrilmişlər. 40 min manat əvəzinə 25 min manat vermişdir ”[751]. 30-cu illərdə Azərbaycanda yeni mədəniyyəti təbliğ etmək 1933-cü ildə Nuxa teatrının fəaliyyətinə Xalq Maarif Ko- sahəsində qarşıda çox böyük vəzifələr dururdu. Cəhalət yuxusunda mis sarlığından 15.000 manat pul buraxılmasına baxmayaraq yatanları silkələyib ayıltmaq lazım gəlirdi. Məhz belə bir vaxtda teatro bu miqdarın ancaq 9.900 manatını ala bilmişdir. Bu illər- teatr sənəti xalqa çox vacib idi. Səhnə xadimləri mədəni mühiti də Nuxa teatrı ilə bağlı yazılmış yazılardaaktyorlarınməişə ti, formalaşdırmaq yolu ilə teatrın nüfuzunu xalq arasında qaldırmalı onlara dövlət tərəfindən heç bir qayğının göstərilməməsi ilə idilər. Bu sahədə Nuxanın görkəmli ziyalısı Baxşəli Axundovun bağlı qeydlərə də rast gəlinir. Hətta Bakıdan Nuxaya gəl miş böyük xidmətləri olmuşdur. Bu fazil şəxs Şəkinin ən nüfüzlu aktyorlar mənzillə təmin olunmamış, bəziləri yer olmadı ğın - ziyalılarından olmuş, Azərbaycan səhnəsinin korifeyi İ.Dağıstanlı bu danteatrda gecələməyə məcbur olmuşlar. əvəzedilməz şəxsiyyətlə bağlıyazmışdı: “1924-1925-ci illərdə Şəkidə teatr həyatının coşğun inkişaf mərhələsi 1936-cı il- “Aydın”, “Oqtay Eloğlu” əsərləri Nuxa səhnəsində böyük müvəffə - dən başlanmışdır. Həmin ildə Azərbaycan teatr məktəbinin bir qiy yətlə oynanırdı. Bu əsərlər Nuxanın mütərəqqi ziyalılarından qrup tələbəsi: Böyükxanım Axundova, Yusif Vəliyev, Qafar görkəmli müəllim və teatr xadimi Baxşəli Axundov tərəfindən Qafarov, Kamil Qubuşov, Məzahir Əmirov, Gülrux Zahidova, tamaşaya qoyulmuşdur. B. Axundov həmin əsərləri əldə etmək üçün Za hid Zeynallı,Əlisəttar Yusifzadə, Məmməd Məmmədov, xüsusi olaraq Bakıya, dostu C.Cabbarlının yanına gəlmiş, onun evində Xalidə Məmmədova, Sərxan Mustafayev, Əliməmməd Novru- 104 105 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti zov, Rza Sarabski, Hacıbaba Səlimov, Məmməd Xalıqov, Ab- kultur- bədii xidmət etməyə borcludur. Lakin çox təəssüf ki, hələ bas Hüseynov, Həsən Hüseynov, Məhərrəm Cavanşirov, Fərəc indiyədək bu məsələ teatrın başçılarını maraqlandırmamışdır. Ona Cavanşirov, Xeyransa Şabayeva və başqaları təhsillərini bitirib görədir ki, əsil kolxoz həyatını göstərən “Həyat” pyesasını, daha Şəkiyə teatr açmağa göndərildi. Şəki teatrında həyata vəsiqə sonra “Arşın mal alan”, “Xasay” və s. tamaşaları teatr ancaq şə - qazanan bu sənətkarların hər biri sonralar Azərbaycanın sənət hərin mərkəzində göstərməklə kifayətlənir. Halbuki bu tamaşaları ulduzlarına çevrilmişlər. Gənc təbliğatçılar sırasında adı çəkilən fabrikalara, kolxozlara da köçürmək lazımdır”. [109]. 1941-ci ilin Zahid Zeynallı nəinki teatr cəbhəsində, həmçinin ədəbiyyat avqust ayından Şəki Dövlət Dram Teatrına tanın mış aktyor sahəsində də çalışaraq o zamankı “ Nuxa işçisi”, “ Nuxa fəhləsi” Məmmədkəbir Hacıoğlu direktor təyin edildi. Səhnədə böyük qəzetinin səhifələrində maraqlı şeirlər dərc etdirmişdir. yaradıcılıq yolu keçmiş istedadlı və təcrübəli bir insanın Şəki Görkəmli teatrşünas, professor İlham Rəhimli və Cəlil Xə- Teatrına rəhbər təyin edilməsi işdə mühüm dönüş yaratdı. lil ov Azərbaycanın teatr tarixinə dair apardıqları araş dır malarda Hacıoğlunun səhnə fəaliyyəti 1940-cı ildə dövlət tərəfindən yüksək Şəki teatrının tarixinə də mühüm diqqət yetirmişlər. Tədqi - qiymətləndirilərək Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyə- qatçıların “Şəki səhnəsinin ulduzları” adlı məqaləsi konkret tinin 1940-cı il 23 aprel tarixli fərmanı ilə ona Azər bay can SSR olaraq1936-1949-cu illərdəŞəkidə teatr tarixini öyrənmək üçün əməkdar artisti fəxri adı verilmişdir. Məmmədkəbir Hacıoğlunun əlimizə açar verir. Məqalədə Şəkidə yeni teatrın şəhərin mədəni Şəki Dövlət Dram Teatrına direktor təyin olunduğu il həyatın ən həyatındakı rolu aşağıdakı kimi təsvir olunur: “Yeni teatrın ağır sınaq ili idi. 1941-ci ilin iyun ayının 22-də faşist Almaniyası yaradılması ilə şəhərin mədəni həyatında əsl canlanma başlandı. SSRİ-yə hücum etdi. Azərbaycan zəhmətkeşləri bütün sovet xalqı Açılışa hazırlıq dövründə aktyorlar rayonun müəssi sə ləri, ilə birlikdə sosialist vətəninin müdafiəsinə qalxdı. Respublikanın təsərrüfatları, məktəbləri, uşaq evləri ilə sıx əlaqə saxlayır, bu- digər teatrları kimi Şəki Dövlət Teatrı da müharibənin ilk rada zəngin proqramla konsertlər verir, şəhər miq yas lı kütləvi günlərindən öz işini faşizm üzərində qələbəyə həsr etmişdi. tədbirləri öz maraqlı çıxışları ilə rəngarəng edir di lər. Onlarşəhər 1941-45-ci illər Şəki Dövlət Dram Teat rının tarixinəhumanizm və vətənpərvərlik əhvali-ruhiyyəsi ilə zəngin və gərgin pioner evinə hamilik edir, məktəblərdə, tex nikumlarda təşkil ol- yaradıcılıqdövrü kimi daxil olmuşdur. Müharibə Şə ki teatrını yeni unan dram dərnəklərində tamaşalar hazır layırdılar”. mövzularla, obrazlarla zənginləşdirdi. Bu illərdə teatr ideya Kollektiv böyük məsuliyyət hissi ilə teatrın rəsmi açılışına cəhətdən, realizm və müasirlik mövqeyindən da ha dayüksəldi. hazırlaşırdı. Rəsmi açılışa hazırlıq bir il çəkdi. “Yağışdan Tədqiq etdiyimiz XX əsrin birinci yarısında Şəki teatrının bir çıxdıq, yağmura düşdük” pyesi ilə Şəki Dövlət Dram Teatrı öz çox tamaşaları çatışmazlıq və nöqsanlara baxmayaraq uğurlu tarixinin ilk səhifəsini yazdı. akt yor oyunları ilə yadda qalmışdır. Görkəmli ədəbiyyatşünas 1939-сu ilin mart ayının 31-də SSRİ-Xalq Komissarları Məmməd Arif Şəki teatrının tamaşaları ilə bağlı yazmışdı: “ Bu Soveti yanında İncəsənət İşləri Komitəsinin xüsusi qeydiyyatı teatrda üç şey diqqəti cəlb edir: səhnə vəhdəti, oyunun ciddili- ilə Sabir adına Azərbaycan Dövlət Dramatik Teatrı kimi pasport - yi və dil təmizliyi. Aktyorların oyununa tamaşa edərkən bütün laşdırılmışdır. Teatr Nuxanın Lenin küçəsində yerləşən 2 səhnələrin, hətta bütün əsərin vahid bir tam təşkil etdini görür- mərtəbəli, 1902-ci ildə inşa edilmiş klubda yerləşmişdir. Teatrın sən. Parçalar, səhnələr, əda və hərəkətlər, mükalimələr arasında ərazisi 4275 m2 olmuşdur. bədii bir uyğunluq, bir intizam mövcuddur.Nuxa teatrında Şəhərin mədəni həyatında teatrın rolundan bəhs edən yazıların aktyorların olduqca düzgün ədəbi bir dillə danışması, azacıq birində göstərilirdi ki, “Nuxa Dövlət Dram Teatrı İpək fabri - belə oldaşivə və ləhcə qarışıqlığına yol verməməsi teatrın bö- kalarında çalışan fəhlələrə və rayonumuzun bütün kolxozçularına yük qələbələrindəndir”. [592]. 106 107 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 40-cı illərin ikinci yarısında Şəki Dövlət Dram Teatrını kütlələrə sevdirən və teatra axınını təmin edən səbəblərdən biri II Fəsil teatrın nəzdində xalq çalğı alətləri orkestrinin fəaliyyəti olmuşdur. Orkestrin çalğıçıları və solistləri nəinki Şəkidə, həmçinin respub- XX əsrin ikinci yarısında Şəkidə ədəbi-mədəni mühit likada tanınan tarzanlar və müğənnilər olmuşdur. Şəkinin məşhur (1950-1980-ci illər) tarzanı olmuş Fərrux Abdulrəhimov teatrın məşhur solistləri Əlöv- sət Sadıqovu və Yunis Məmmədovu aşağıdakı kimi xatırlamışdır: 50-60-cı illərdə Şəkidə ədəbi prosesin inkişafı ilə bağlı çoxlu “Respublikamızın xalq artisti, görkəmli opera artisti və xanəndə sayda nəzərdən keçirilən bədii nümunələrin oxusundan gəldiyimiz Əlövsət Sadıqovu 1946-cı ildən tanımışam. Həmin illərdə mən qənaət budur ki, ədəbi prosesin həmin çağında lirik növ aparıcı Sabir adına Şəki Dövlət Dram Tearının xalq çalğı alətləri orkest - olmuş, epik növ də lirika ilə yanaşı inkişaf etmişdir. Araşdırmalar rində işləyirdim. Teatrımızın repertuarında opera əsərləri xüsusi sübut edir ki, həmin illərdə Şəki ədəbi mühitində yazıb- yer tuturdu. Odur ki, mən Ü.Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” yaradanların əksəriyyəti qələmlərini lirika sahəsində işlətmişlər. əsərini əzbər bilirdim. Əlövsət Sadıqov həmin illərdə müntəzəm 50-60-cı illərdə lirik yaradıcılıq fəaliyyəti göstərən Camal Abdul- olaraq Şəki teatrı ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Xüsusilə, teatrımızda layev, Muxtar və Valeh Qiyasi qardaşları, Cabir Cəlilov, Nurpaşa Məcnun rolunun əvəzsiz ifaçısı Yunis Məmmədovla dostluq Hümmətov, Xəlil Rza (Xəlilzadə), İsa İsayev, Yusif İsmayılov, edirdi. Yunis dayı əslən Ağdamlı olduğu üçün Şəkidə ona Məmmədiyyə Qarayev, Hikmət Ziya, Tofik Qaffarov, Ə. Qədirov, Qarabağlı Yunis deyirdilər.”.1948-ci ilin avqust ayında Nuxa M. Qaşqaçaylı, Oruc Qarayev, Məhyəddin Cəfərov, Məm məd əli Dövlət Dram Teatrının direktoru vəzifəsinə Məmmədiyyə Cab- Əliyev, Yaqub Mahir, Surağat Qurbani, Şahid Məm məd kərimov, barov ( Süleymanlı ) təyin olunmuşdur.Teatr ağır müharibə Minayə Piriyeva, E. Əbdürəhmanzadə, Röv zət, Ələşrəf Şayan, illərini arxada qoyub fəaliyyətini genişləndirdiyi bir vaxtda dövlət Məmmədiyyə Süleymanlı, Məmmədemin Səlimov və başqa yardımından məhrum edilərək 1949-cuildə işıqlarını söndür- istedadlı şairlərin əsərləri ilə tanışlıq sovet ideologiyasının meydan müş dür. Hələ 1948-ci ildə İncəsənət İşləri Üzrə Respublika suladığı bir dönəmdə onların yaradıcılıq istiqamətləri barədə Komi təsinin göstərişi ilə həmin ilin mart ayında teatrın direk- təsəvvür yaradır. Bu illərdə “Nuxa fəhləsi” qəzetinin redaksiya - torluğunun xüsusi əmri ilə 18 nəfər ixtisar yolu ilə işdənazad sının nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbiyyat dərnəyinin fəaliyyətilə edilmişdir. Teatrın bu acınacaqlı taleyi bir sıra istedadlı aktyor dərnəyin sıralarında vaxtilə yaradıcılıq yolu keçmiş Sabit Rəhman, qrupunun da teatrdan uzaqlaşması ilə nəticələndi. Görkəmli ak- Bəxtiyar Vahabzadə, Əhməd Rəhimov və başqa görkəmli yazıçılar tyor Yusif Vəliyev Nuxa teatrı bağlandıqdan sonra səhnə maraqlanır, tez-tez Şəkiyə gələrək ədəbiyyatsevərlərin və dərnək taleyini əvvəlcə Rus Dram Teatrı, sonra isə Gənc Tamaşaçılar üzvlərinin qonağı olurdular. “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1957-ci il 2 Teatrı ilə bağladı. avqust [142 ], 24- 29 may[141; 140; ], 1958-ci il 18 aprel [143], Nuxa Dövlət Teatrının bağlanması Şəkidə teatr həyatını ta- 1960-cı il 4mart [138] tarixli saylarında verilmiş “Ədəbiyyat mamilə yox etmədi.1959-cu ilin mart ayında Nuxa Xalq Teatrı dərnəyində” başlıqlı yazılardan tədqiq olunan dövrün ədəbi inkişaf yaradıldı. Əməkdar artist, istedadlı səhnə ustası Məmməd kəbir səviyyəsi və istiqamətləri haqqında dolğun məlumat almaq Hacıoğlu bu teatra rejissor təyin edildi. Xalqteatrı C.Cab - mümkündür. XX əsrin 50-60-cı illərində Şəki ədəbi mühitində barlının“Solğun çiçəklər” tamaşası ilə fəaliyyətə başladı. poeziya ilə yanaşı qeyd olunduğu kimi nəsr də inkişaf edirdi. Şəki Tədqiqatın məzmunundan gördüyümüz kimi, Şəkidə teatr yazıçılarının nəsrdə istifadə etdiyi əsas janr hekayə janrı idi. həyatı keçməkeşli inkişaf yolu keçərək şəhərin mədəni həyatında Sonrakı 70-80-ci illərdə Zaman Qarayevin, Məmməd Cələbiyevin mühüm rol oynamış, bu günkü səviyyəyə çatmışdır. yaradıcılığında povest janrına da müraciət edilmiş, hətta əsrin 90- 108 109 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti cı illərinin sonlarında və XXI əsrin birinci onilliyində Yaşar 986; 987; 988;989; 990; 991; 993; 994; 995; 998; 999; 1000; 1001; Qəlbinurun (Ağayevin) və mühəndis Akif Salamovun qələmindən 1002;1003; 1004; 1005; 1006; 1008; 1009; 1010; 1011; 1012; roman janrının da maraqlı nümunələri çıxmışdır. “Nuxa fəhləsi” 1013; 1015; ], Surağat Qurbani [566; 574;], Valeh Qiyasi [533; qəzetinin nəzdindəki ədəbiyyat dərnəyinin sıralarında yaradıcılıq 535; 538; ], Ənvər Mirzəoğlu (Mustafayev) [659; 660; 670; 671; yolu keçən yazıçı Zaman Qarayevin qeydləri tədqiq olunan illərdə 674; 676; 678; 681; 686; 688;], Ələşrəf Şayan[215; 216; 245; 248; ədəbi mühitin inkişafında qəzetin rolunun səviyyəsini nəzərimizə 261; ], Tofik Qaffarov [480; 500; 509;], Sabir Əfəndiyev[163; 164; çatdırır. Yazıçı yazır: “Mən 1954-cü ildən “Nuxa fəhləsi” qəze- 167; 168; 177; ] və başqaları heç bir təqib və təsirdən qorxmayaraq tində iştirak edirəm. Qəzet səhifələrində məqalələrim, hekayə və zamanın eybəcərliklərini tənqid hədəfinə çevirirdilər. Bu satiriklər oçerklərim dərc edilmişdir. Yaradıcılığımın yüksəlməsində qəzetin üçün “Nuxa fəhləsi” qəzeti bir tribuna kimi kifayət etməmiş, mənə çox köməyi olmuşdur. 1955-ci ildə “Ceyrançöl qoruğunda” Bəxtiyar Vahabzadənin[1030; 1031;1032;], Nurpaşa Hümmətovun adlı povest üzərində işləyirdim. Qəzetdə həmin əsərdən parçalar [359], Sabir Əfəndiyevin [158; 159; 161; 167; 168; ], Məm - verildi ki, bu da məni daha da gərgin işləməyə həvəsləndirdi. mədiyyə Süleymanlının [915; 916; 919; 926;], Zahid Zeynallının Beləliklə, qəzet mənə bir məktəb oldu. Bilmədiyim və çətinlik [1092; 1093;], Teymur Xəlilovun [404], Osman Cüməzadənin çəkdiyim sahələri qəzet vasitəsi ilə öyrəndim. Redaksiya yalnız [127], Yaqub Mahirin [1006] satirik məzmunlu şeir və felyetonları mənim yox, bir neçə gənc yazanların yetişməsinə də kömək etmiş dövrün mərkəzi satirik orqanı olan “Kirpi” jurnalının səhifələrində və etməkdədir. Bunun üçün “Nuxa fəhləsi” qəzeti redaksiyası də özünə yer almışdı. yanında ədəbiyyat dərnəyi təşkil edilmişdir. Bu dərnəkdə 30-a Bu dövrün lirik şeir meydanında özünəməxsus yeri olan şair- qədər gənc ədəbi qüvvə iştirak edir. Hazırda rayonumuzda gənc lərindən biri Camal Abdullayev olmuşdur.O,Azərbaycan ədəbiy- ədəbi qüvvələrin sayı artmaqdadır. L. Həsənov, H. Rəsulov, N. yatındakı və özündən əvvəlki şairlərin yaradıcılığındakı müsbət Hümmətov, Ə. Şayan, Y. İsmayılov, S. Mirzəyeva, E. Əbdürəh- keyfiyyətlərini mənimsəmiş və sovet şeirinin yaradıcılıq imkan- manzadə, C. Abdullayev və başqalarının da əsərləri müntəzəm larını öz qüvvəsi daxilində qoruyub saxlamışdı. Onun yaradı - olaraq qəzetdə çıxır”[465]. Araşdırılan dövrdə nəsr sahəsində cılığında vətənpərvərlik, məhəbbət və təbiət mövzusu aparıcı yer Sabir Əfəndiyev, Lütfəli Həsənov, Məmməd Çələbiyev, Zaman tutur. Şairin 50-60-cı illərdə yazmış olduğu “Bu vətəndə doğul - Qarayev, Məmmədiyyə Süleymanlı, Tofik Qaffarov, Ələşrəf muşam”[11],“A Kür”[1], “Moskva”[13 ], “Bilmirəm”[10] və baş - Şayan, Hüseyn Rəsulov qələm çalırdılar. Epik səpgidə yazılan qa şeirlərində sosializmin daha da möhkəmləndiyini öz lirik hiss əsərlərdə zamanın iç üzünü açan tənqidi-satirik istiqamətli və düşüncələrindən keçirərək canlandırmışdı. Bu lirik “mən”in nümunələrə də rast gəlmək olurdu. Satirik- realist nəsr bu dövrdə hakim olduğu vətənsevərlik, təbiətə bağlılıq, saf, təmiz, ülvi Lütfəli Həsənovun [283; 298; 290; 294; 304; 305; 302; 316], məhəbbət bu şeirlərin hər birində güclüdür. “Moskva” [13] adlı Ələşrəf Şayanın [225; 229; 228; 230;], Tofik Qaffarovun [495; şeirində şair ümumi vətəni olan SSRİ-nin paytaxtı Moskva 496; 497; 503; 505; 507], Sabir Əfəndiyevin [157; 159; 161; 162; şəhərinin gözəlliyinə məftunluğunu bildirərək onu tərənnüm etsə 165; 172; 174; ], Məhyəddin Abbasovun[756; 757; 759; 761; 762; də, on beş respublikanın içərisində doğma Vətəni Azərbaycanı, 763; 764; 765; 766; 767; 768; 769; 770;772;], Məmmədiyyə onun qara qızılını, dünyaya tamı ilə səs salan Quba almasını vəsf Süleymanlının [919; 926; 927; 928;] qələmindən çıxmış etməkdən çəkinməmişdir: hekayələrdə öz kəsəri ilə diqqətçəkici idi. Poeziyada da dahi Sabirin satira ənənələri inkişaf edirdi. Bu güllü-çiçəkli Azərbaycanım, Yaqub Mahir [976; 977; 978; 979; 980; 981; 982; 983; 984; 985; On beş qardaş ilə verdi əl-ələ.

110 111 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Dənizdə, quruda, qara qızılçün, Nədən söhbət açım, nədən söz yazım, Böyük hünərilə saldı vəlvələ. Ürək danışanı deyə bilmirəm. Məndən uzaqdadır eşqin budağı, * * * Əlim yetişməyir, əyə bilmirəm. Gürcüstan limonu, Quba alması, Bir yeni tam verdi bu xoşbəxt elə. * * * Səadət, qardaşlıq, dostluq mahnısı, Hərdən nazlanaraq üzür qəlbimi, Yayılır hörmətlə hər dildən-dilə [13]. Hərdən xəyal kimi süzür qəlbimi, Hərdən səyyah kimi gəzir qəlbimi, Sosialist beynəlmiləlçiliyinin və ideyalılığının tüğyan etdiyi Nə edim xətrinə dəyə bilmirəm. bir zamanda şair şeirdə mütləq sovet poeziyasının tələblərini nəzərə * * * alıb partiyaya, Lenin ideyalarına sədaqətini nümayiş etdirməli, Qıyqacı baxışla alır canımı, yaşadığı xoş günlərdən, firavan həyatdan da söz açmalı idi: Saz edir astaca çalır canımı, Hər dəm yanar oda salır canımı, İnsanı əbədi xoşbəxt eyləyən, Amma ayrı gəzir niyə, bilmirəm [ 10 ]. Dahi Lenin kimi bir ustad gördüm. Şanlı partiyanın saf əməyilə, Şeirdə eşqin budağa bənzədilməsi, sevgilinin aşiqin qəlbini Qurulmuş firavan bir həyat gördüm [13]. xəyal kimi süzüb səyyah kimi gəzməsi, canını saz edib çalması poetizmlərdir və şairin sənətkarlıq qüdrətindən xəbər verir. Şairin Şair “Bu vətəndə doğulmuşam” [11] adlı şeirində də azad yurduna bağlılığı, onun təbiətinə vurğunluğu “A Kür” [12] şeirin- vətəndən danışıb, azadlıq mələyini alqışlayır. İlk baxışdan oxu- də bədii ifadəsini tapmışdır. Şair Kür çayını Azərbaycana xüsusi cuya elə gələ bilər ki, şeir məhəbbət mövzusunda yazılıb. Ancaq gözəllik verən bir təbiət gözəli kimi tərənnüm etməklə yanaşı, şeirin əsas ideyasını, əsas qayəsini azad vətənin, qayğılı dövranın onun təsərrüfat əhəmiyyətindən də söz açır: tərənnümü təşkil edir: Nə ola, coşanda sinəmdə ürək, Səninlə birlikdə axaydım, a Kür. Bəli, atəşli qəlbim sönməyəcək bircə an, Zümrüd çəmənlərə baş vuran zaman, Çünki ömrüm nur alır bu qayğılı dövrandan. Dayanıb hüsnünə baxaydım, a Kür. Neçin sevdim, sevildim sorsa məndən o canan, Deyərdim bu vətəndə doğulmuşam, a dildar! [11] * * * Zaman ötüb keçir, xoş gəlir illər, Camal Abdullayevin “Bilmirəm” [10] qoşması onun məhəb- Suyunla tarlalar yetirir bəhər, bət ünvanlı şeirlərinin müvəffəqiyyətli nümunəsi kimi götürülə Sən etdin kəndimi çırağban şəhər, bilər. Şeirin lirik qəhrəmanı sevgilisinin vüsalı ilə yaşayan bir Bir dosttək əlini sıxaydım, a Kür [12]. aşiqdir. Aşiq sevgilisinin hər nazına dözür, sevgilisinin ona biganə münasibət bəsləyib, ondan ayrı gəzməsi onu üzür: 50-60-cı illər Şəki ədəbi mühitinin formalaşmasında Valeh və Muxtar Qiyasi qardaşlarının mühüm rolu olmuşdur. Əslən Cənubi Azərbaycandan olan Qiyasi qardaşları bir müddət Şəkidə yaşayıb 112 113 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yazıb-yaratsalar da sonralar Muxtar Qiyasi Bakı şəhərinə köçərək söz açır. Şəhərdə ilin bütün fəsillərində tikinti işlərinin aparıl - orada bədii-elmi fəaliyyət göstərmişdir. Biz Qiyasi qardaşlarının masının vacib olduğu bir halda, idarə rəhbərlərinin bu işə laqeyd yaradıcılıq fondu ilə büsbütün tanış ola bilməsək də, 50-60-cı illər münasibəti nəticəsində ilin payız və qış aylarında tikinti işləri “Nuxa fəhləsi”qəzetinin səhifələrindən Muxtar Qiyasinin altı, aparılmır. Nəticədə bu laqeydliyin də əsas əziyyətini uzun illər Valeh Qiyasinin səkkiz şeiri ilə tanış olmaq imkanı əldə etdik. mənzil növbəsində duran vətəndaşlar çəkir. Bu mövzu tədqiq olunan Şeirlərin məzmunu ilə tanışlıq bizə o fikri söyləməyə əsas verir dövrdə təkcə poeziyada deyil, nəsrdə də özünü qabarıq şəkildə ki, Muxtar Qiyasinin şeirləri lirik, Valeh Qiyasının şeirləri isə daha göstərmişdi. “ Kirpi” jurnalı bu münasibətlə şəkili yazıçı çox lirik-satirik axardadır. Əmək, əməksevərlik, vicdanlı əməyin Məmmədiyyə Süleymanlının Nuxa Mənzil Tikinti İdarəsinin yarıt - təbliği və tərənnümü ədəbiyyatımızın həmişə aparıcı mövzuların- maz fəaliyyətini əks etdirən “Yarımçıq Həmid” felyetonunu öz dan olmuşdur. Ümumazərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, Şəki səhifələrində dərc etmişdi. Şair Valeh Qiyasi də ustadı Sabir yolu ilə ədəbi mühitində də bu mövzu lirik və satirik poesiyada özünə yer gedərək tikinti-təmir kontoru başçısının dili ilə onun işə olan laqey- almışdı. Zamanının əyintilərinin hər tərəfini görən Valeh Qiyasinin dlik hissini, mövcud vəziyyəti oxucusuna aşağıdakı kimi nəql edir: yaradıcılığında bu mövzü satirik planda öz əksini tapmışdı. Şair faydalı ictimai əməkdən yayınıb, gününü mənasız keçirən, az İşdən qalıb icazəsiz, iznsiz, işləyib çox qazanc əldə etmək istəyən insanları “Durma kişi” [533] Qış günləri gedin rahat gəzin siz, satirasında tənqid etmişdi. Satiranın birinci bəndində şair insanın Bir balaca çətinliyə dözün siz, yalnız öz əməyi ilə ucala bilməsi qənaətini möhkəmləndirərək, Çox yağacaq sısqa yağış-qar hələ. əməkdən yayınan təmbəl insanları əməksevərliyə səsləyir: Ümidimiz son bahara var hələ[ 535].

Ucalır insan oğlu işlə, əmi, Satiranın üçüncü və dördüncü bəndlərində şair ifşanı daha da Göstərib qüdrətini işlə, əmi, kəskinləşdirərək yarıtmaz idarəçiliyin xalq işinə can yandırma - Zəhmətin bəhrəsini dişlə, əmi, yanların əlində olduğunu, bəhanələr aləminin bolluğunu, üç ay Bizə gəl, hiylə, kələk qurma, kişi. qışın tikinti idarəsinin rəhbərinə və onun əməkdaşlarına sevinc Kölgədə daldalanıb durma, kişi [533 ]. gətirdiyini mənfi tipin dili ilə tənqid edərək yazır:

Şeirin sonuncu bəndində şair xalqımızın əməksevər xalq ol- Biz deyirik indi bahar, yaz deyil, duğunu, sosializm cəmiyyətində əmək adamlarına verilən yüksək Görməli işlər də hələ az deyil, qiyməti təmbəl qəhrəmanına xatırladaraq yazır: Nə etməli, maşınlar da saz deyil, Biz sənə işdə zəfər çal deyirik, Çox yağacaq sısqa yağış-qar hələ. Yeni şöhrət, yeni ad al deyirik, Ümidimiz son bahara var hələ. İş sevən xalqa nəzər sal deyirik, O uzun bığını çox burma, kişi. Bu üç ay qış, bizə də yar oldu bax, Kölgədə daldalanıb durma, kişi [533]. Soyuq düşdü, hər yan da qar oldu bax, Çox da ki, qış bitdi, bahar oldu bax, “Ümidimiz son bahara var hələ”[535] adlı satirasında şair İşləyərsiz siz də indən belə. dövlət kommunal təsərrüfat idarəsində olan yarıtmaz fəaliyyətdən Ümidimiz son bahara var hələ [ 535 ]. 114 115 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Valeh Qiyasinin satirik ilhamının zirvəsini İranda siyasi Gen dünyanın köhnə donu, ey cəllad, repressiyanın baiskarı, xalqın qaniçicisi olan şah rejiminə nifrətini Dəyişibdir bil ki, bunu, ey cəllad, ifadə edən “İran şahına”[ 538 ] adlı satirik şeiri təşkil edir. Şeir Ömrünün də çatıb sonu, ey cəllad, başabaş İran şahı Məhəmməd Rza şaha nifrət üzərində qurul - Geniş dünya bu gün gəlir dar sənə. muşdur. Şair satirada onun adını repressiya və təqibdən qorxaraq Yoxsulların bir divanı var sənə [ 538 ]. bəlkə də çəkməkdən çəkinmişdir. Bu satirada şairin işlətiyi tənqid boyaları digər satiraların-dakından daha tünddür. Digər soydaşları Valeh Qiyasinin lirikasında heca vəzninin bədii imkanlarından kimi vətənindən didərgin düşməsinin səbəbini şair şahlıq rejiminin bacarıqla istifadə edilmiş, onun şeirləri dilinə görə sadə və axıcıdır. yeritdiyi anti-Azərbaycan siyasətdə görür. O, Rza şahın yeritdiyi Baxmayaraq ki, şair ədəbiyyat nəzəriyyəsinin şeirin qarşısına irticacı siyasəti, onun quru şahlıq titulu ilə fəxr edib od-alovla, qoyduğu tələblərlə bağlı heç bir təhsilə malik deyil, sadə bir qanla oynadığını, yoxsullara divan tutduğunu, zamanı gəlincə sənətkar-bənnadır, ancaq əsərlərində nəzəri biçim yerli-yerindədir. yoxsulların divanının amansız olacağını ona xatırladaraq yazır: Onun heca vəznli şeirlərində mövzu təkrarçılığı hiss olunur. Lakin o, hər mövzuya öz yanaşma tərzi baxımdan orijinallıq verməyi Fəxr etsən də quru adla, sanla, şah, bacarır. Onun “Ana ürəyi”[534 ], “Bir may”[537],“Bulaq”[536], Oynasan da od-alovla, qanla, şah, “A daxma”[532] şeirləri müxtəlif mövzularda yazılmış, ancaq Şəki Bir başa düş, yaxşı düşün, anla, şah, ədəbi mühitində ümumi səciyyə daşıyan əsərlərdir. Belə ki, bu Geniş dünya bu gün gəlir dar sənə. mövzular onun qələmində yeni deyildir, lakin şairin fərdi üslubu Yoxsulların bir divanı var sənə [538]. yenidir, orijinaldır. Ana haqqında Şəki ədəbi mühitində demək olar ki, bütün şairlərin yaradıcılığında nümunələr vardır. Valeh Qiyasi Şair Rza şahın da atası Məhəmməd Rza şah kimi ingilislərin “Ana ürəyi”[534 ] şeirində ana müqəddəsliyini və ülviliyini təsiri altına düşüb xalqı incidərək vergiləri artırdığını, şan-şöhrət vermək üçün şeirin beş misralıq bənd formasını seçmişdir. Ana düşkünü olduğunu, sonda yoxsullar tərəfindən məhv ediləcəyini sözünün, məfhumunun mənası şeirdə büsbütün açıqlanmışdır. şeirin ikinci bəndində qəzəblə Rza şahın nəzərinə çatdırmışdır: Aşağıda nümunə kimi verəcəyimiz bəndlər ana adının böyüklüyü ilə bağlı şairin bədii düşüncələrinin dərinliyini ifadə edir: Atan kimi yada uydun, ay nadan, Şan-şöhrətə, ada uydun , ay nadan, Ötsə başın üstdən acı ruzigar, Bəsdir daha xalqı soydun, ay nadan, Tutmaz ana qəlbi bir yerdə qərar, Geniş dünya bu gün gəlir dar sənə. Tək səni düşünər, tək səni anar, Yoxsulların bir divanı var sənə [538] Çünki sənsən onun ömür çiçəyi, Dünyadan genişdir ana ürəyi!. Satirada Valeh Qiyasinin cəmiyyətə siyasi baxışının ən orijinal tərəfi İranın dünya inkişafından geridə qalıb İranda olan şahlıq re- Əgər kefsiz olsan uzun gecələr, jimini doğru olaraq “gen dünyanın köhnə donu” adlandırmasıdır. O, nə yuxu bilər, nə də dincələr, Şerin sonuncu bəndində Rza şaha nifrətini cilovlaya bilməyən şair Sən bir xəstə ikən ana incələr, onu cəllad adlandırmaqdan çəkinməmişdir. Şairə görə, artıq cəllad Qar kimi ağarar saçı, birçəyi, şahın sonu çatmışdır: Dünyadan genişdir ana ürəyi![ 534 ] 116 117 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Valeh Qiyasinin təbiət mövzusunda yazdığı “Bulaq”[536] mənalandırmışdır. Şairə görə, gözəl şeir şairi qüdrətləndirən, şeirində də bədii fikir dərin və dolğundur. Suya həyat amili kimi şöhrətləndirən bir vasitədir. Bu cür şeirlər ətirli çiçək kimi qəlblərə müqəddəs yanaşan şair şeirdə bədii şəkildə su çeşməsi ilə sənət hopub, hamı tərəfindən əzbərlənib dildən-dilə, nəsildən-nəslə çeşməsini qarşılaşdırır və belə qənaətə gəlir ki, sənət çeməsindən keçərək əbədilik qazanır. Bu əbədiliyin şair istedadından başqa bir saf su içilərsə, sənətkarın söz bulağı büllurlaşıb çağlayar. Qeyd şərti də var ki, o da vətən məhəbbəti ilə yoğrulmasıdır: etdiyimiz qaşılaşdırma şeirdə aşağıdakı kimi verilir: Gözəl şeir, əzəldən, Yayılır aləmə günəşin nuru, Yaşadın qəlblərdə sən. Parlayır qaynayan gözün, daş bulaq! Odlu ehtiras kimi, Çeşmən tərtəmizdir, suyun dupduru, Çiçəkli bir yaz kimi. Elə bil aynadır üzün, daş bulaq! Ətrin, təravətin var. Yurdumda hörmətin var. Fikirlər, xəyallar sarır qəlbimi, Düşüb ağıza, dilə, Şeirimə tutarlı bir söz seçəndə. Sən nəsidən-nəsilə Sənət çeşməsindən saf su içəndə, Keçən bir yadigarsan, Könlüm çağlayacaq bir bulaq kimi[ 536] Dünya durduqca varsan. Çünki yaranmısan sən Valeh Qiyasinin “A daxma”[532] şeiri dahi M. F. Axundza - Vətən məhəbbətindən [ 529]. dənin Şəkidə doğulub iki yaşınadək yaşadığı ev –daxmaya həsr Doğma yurda, üzərində gəzdiyi torpağa bağlılıq, Azərbay - edilmişdir. Şair balaca bir daxmadan dünyaşöhrətli bir şəxsiyyətin cana-onun dilbər güşəsi olan Nuxa şəhərinə, onun təbiətinə olan pərvazlanmasını böyük ilham və məhəbbətlə tərənnüm etmişdir. sevgi və vurğunluq Muxtar Qiyasinin “ Nuxanın dağları”[527] Balaca daxmanı seyr edərkən “Səbuhi”ni- dahi M.F. Axundzadəni şeirində böyük sənətkarlıqla verilmişdir. Şeirdə olan bədiilik, bir anlıq xatırlayan şair yazır: ahəngdarlıq, bədii təsvir vasitələrinin-məcazlar sisteminin gözəl- liyi ilk bənddən oxucunun diqqətini cəlb edir: Gördüm “Səbuhi”nin izi var səndə, Qurduğu ocağı, közü var səndə, Nuxanın dağları cərgə-cərgədir, Hikmətli söhbəti, sözü var səndə, Dümağ buludlardan çalması vardır. Kamanı, qavalı, sazı, a daxma [ 532] Gəl ki, bu yerlərin hüsnü özgədir, Üzümü, heyvası, alması vardır [ 527 ]. Qiyasi qardaşlarından Muxtar Qiyasinin yaradıcılığına incə li- rizm, yurda və təbiətə bağlılıq xasdır. Ömrünün müəyyən hissəsini İkinci bənddə şair Nuxanın təbiət gözəlliyi ilə oxucusunu tanış Şəkidə keçirib bədii yaradıcılıqla, sonra isə Bakı şəhərinə köçərək etməkdən başqa, etnoqrafik lövhələr də yaradaraq, bu yurdun Azərbaycan Dövlət Xarici Dillər İnstitutunda (hazırkı-Azərbaycan ipəkçilik diyarı olmasını da nəzərə çatdırır: Dillər Universiteti) ali pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan Muxtar Qiyasinin şeirləri də bədii dilin incəliklərinə söykənmişdir. “ Gözəl Baharda çəmənlər xal-xal olur bax, şeir”[529] adlı şeirində şair sanki şeir necə yazılmalıdır tələbini Sevgilimin güllü örpəyi kimi. 118 119 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Çiçəklər cürbəcür rəngə çalır bax, elə birinci bəndindən çadra əsarətini vurğulayıb ona müsbət məna Bu yurdun al-əlvan ipəyi kimi [ 527]. verərək çadranı hörükləri naməhrəmdən qorumaq vasitəsi kimi təsvir edir. Birinci bəndin dördüncü misrasında şair ideyanı daha M. Qiyasınin “Qızılgül”[530] şeirində də şairin gülə, çiçəyə da müasirləşdirərək bu günümüz üçün kütləvi hal alan uzun vurğunluğu hiss olunur. Lakin bu şeirdə ictimai lirika ilə təbiət hörüklərin kəsilməsinə etirazını bildirir: lirikası vəhdətdə oxucuya çatdırılır. Əsərin birinci bəndində: Çoxu çadra altda gizlətdi sizi, Pəncərəm önündə bir gül əkmişəm, Dəyməsin “naməhrəm” gözə hörüklər. Üstündə həmişə göz oluram mən. Çoxu da bilməyib qiymətinizi, Dibinə əlimlə su da çəkmişəm, Kəsib qatdı sizi toza, hörüklər! [526]. Şirin zəhmətimdən zövq alıram mən. – [ 530 ] Hörüklərin milli qız-gəlinlərimizin iftixarı olduğunu vurğu la - yazaraq qəlblərdə xoş duyğular yaradır, birdən- birə isə qızıl yan şair hörük saxlamağı qız- gəlinlərimiz üçün ulu babalardan qönçələrə baxıb təəssüf hissi keçirir, yadına həsrətdən saralıb- yadigar sayır: solmuş, gözlərini yollara dikib intizar çəkib, gözləri bahar buludutək dolan sevgilisi düşür. Kədər, həsrət hissləri şairi üzür: Həmişə sizinlə edir iftixar, İsmətli gəlinlər, həyalı qızlar. Qönçələr, qönçələr, qızıl qönçələr! Bu xoş bir adətdir qalmış yadigar, Bir təsəllisiniz indi siz mənə. Ulu babalardan bizə, hörüklər [526] Sizi seyr etdikcə qəlbim dincələr, Ah, nələr andırır rənginiz mənə. 2.1 “Şəki fəhləsi” qəzeti “ Səbuhi” ədəbi məclisinin * * * üzvlərinin əsas tribunası kimi və qəzetin Sizintək yanardı cananın üzü, ideya-siyasi və ədəbi-mədəni məzmunu. Həsrətdən saralıb, solubdur indi. Yollara dikilən intizar gözü, Bahar buludutək dolubdur indi [ 530 ]. Sovet hakimiyyətinin qələbə çaldığı gündən sonra yaranan rayon fəhlə qəzetlərindən biri də “Şəki fəhləsi” qəzeti olmuşdur. Şairin “Bənövşə”[531] və “Füzuli”[528] adlı şeirlərində də Uzun illər “Şəki fəhləsi” qəzeti redaksiyasına rəhbərlik etmiş kompozisiya bitkinliyi, yeni fikir söyləmək meyli, bədii dü - görkəmli jurnalist Məhyəddin Abbasov qəzetin inkişaf taxixini əks şüncəyə, fərdi özünəməxsusluğa sadiqlik hakimdir. Şairin “ etdirən “ Qəzetimizin keçib gəldiyi yol” adlı məqaləsində yazır: Hörüklər”[526] (1960) şeirində bədii qayə daha dərindir. Hörüklər “Azərbaycan Aprel sosialist inqilabına qədər Nuxada qəzet çıx - ədəbiyyatımızda həmişə qadın gözəlliyinin vəsfi üçün şairləri - mırdı. 1920-ci ilin 28 aprel axşamı Nuxa İnqilab Komitəsi Nuxada mizin yaradıcılığında əsas vasitəyə çevrilib. Şərq- Azərbaycan olan xüsusi sahibkarın mətbəəsini milliləşdirib İnqilab Komi - qadınının əsas gözəllik daşıyıcısı onun hörükləri olub. Ancaq uzun təsinin ixtiyarına vermək haqqında əmr çıxardı. Bu zaman qəzetin əsrlər bu gözəllik qara çadra əsarətində qalıb. Muxtar Qiyasi şeirin nəşrinə böyük ehtiyac var idi. Bu zərurəti görən İnqilab Komitəsi 120 121 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti “ Qafqaz Kommunası” adı ilə vərəqə nəşr etməyə başladı. Bir Şəki və Zaqatala məntəqəsi həmkarlar ittifaqının birinci qu rul- qədərdən sonra “Qafqaz Kommunası” qəzeti “ Gündəlik əxbar” tayınadək olan müddətdə fəaliyyət göstərmişdir.Qəzetin 100-ə adı ilə nəşr edilməyə başladı. Bununla yanaşı olaraq Nuxa kom- yaxın nömrəsi buraxılmışdır. 1924- cü ildə maarif işçilərinin somolunun “Zəhmətkeş gənc”, “ Gənc kommunist” adlı xüsusi “Bilgi” adlı ictimai-ədəbi və fənni jurnalı nəşrə başlamışdır. qəzeti və Nuxa maarif işçilərinin “Maarif yarpağı” adlı vərəqəsi Jurnalın cəmi üç nömrəsi buraxılmışdır.( tədqiqatçı jurnalın sayı də buraxılırdı. 1921-ci ildə Nuxa Partiya təşkilatı bütün qəzet və məsələsində səhvə yol verir. Çünki hazırda M.Füzuli adına vərəqələri birləşdirmək haqqında qərar çıxartdı. O vaxtdan Əlyazmalar İnstitutunda jurnalın dörd nömrəsi mühafizə edilərək başlayaraq əvvəlcə “Nuxa fəhləsi”, sonra “Şəki fəhləsi”, “Nuxa saxlanılır. Jurnalın üç və dördüncü nömrələri bir cild daxilində işçisi”, “Nuxa fəhləsi” adı ilə bu qəzet davam etməyə başlayır. buraxıldığından, görünür, tədqiqatçının diqqətini cəlb etməmişdir- 1925-ci ildə müvəqqəti maliyyə çətinliyi səbəbli “ Şəki fəhləsi” K.A).Jurnalın axırıncı nömrəsi avqust ayında çıxmışdır. Kommu- qəzeti bağlanmalı olur. Bu zaman Nuxa fəhlələri öz qəzetlərini nist Partiyası kənddə mədəni inqilab şüarını ortaya atarkən “Şəki davam etdirmək üçün ona maliyyə cəhətdən yardım edirlər fəhləsi” qəzetinə “Maarif və mədıniyyət yarpağı” adlı əlavənin [57].Qocaman jurnalist, şair, nasir, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru çap edilməsi zəruriyyəti meydana çıxmışdır. 1921-ci ilin Sabir Əfəndiyevin “Şəki fəhləsi” qəzetinin sələfi olan “Qafqaz sentyabrında Azərbaycan Kommunist Gənclər İttifaqı Şəki Qəza Kommunası” qəzetinin və ondan sonrakı mətbu orqanların inkişaf Komitəsinin həftəlik orqanı olan “Zəhmətkeş gənc” qəzeti nəşr tarixi ilə bağlı vermiş olduğu məlumat böyük maraq doğurur. edilmişdir.Qəzet 1923-cü ilin oktyabr ayının 24-dən “Gənc kom- Tədqiqatçı qeydlərində Məhyəddin Abbasovun fikirlərinə dolğun - munist” adı ilə çap edilmişdir.Ayda iki dəfə çap edilən bu qəzetin luq gətirərək qəzetin nəşr tempi, nəşr yeri, redaktoru və xələfləri tirajı 1300 nüsxə olmuşdur.Qəzet Həmid Rüstəmbəylinin redaktəsi ilə də bağlı məlumat verir. Onun “Şəki mətbuatının tarixindən” altında buraxılmışdır. adlı məqaləsindən bu münasibətlə oxuyuruq:“...Şəkidə ilk fəhlə 1921-ci ilin oktyabr ayının 25-də nəşrə başlamış “Şəki fəhləsi” qəzetinin redaktoru Tofik Nürəddin olmuşdur. Onun gərgin əməyi, qəzetinə ilk vaxtlar qəza İnqilab Komitəsinin üzvləri Abid səyi nəticəsində rus Teleqraf Agentliyinin Azərbaycan şöbəsi Əfəndiyev və Qulam Axundov rəhbərlik etmişlər [152]. tərəfindən 1920-ci ildə Şəkidə “Qafqaz Kommunası” qəzeti nəşrə 70 ildə qəzet şanlı yol keçmiş, ipəkçilərin, bütün qəza zəh mət - başlamışdır. “Qafqaz Kommunası” 1909-cu ildə Həsən Hacıcəlil keşlərinin tribunası, yerli partiya təşkilatının mübariz köməkçisi oğlu Mustafayev tərəfindən əsası qoyulmuş Şəki mətbəəsində çap olmaq vəzifəsini yerinə yetirməyə çalışmışdır. edilən ilk qəzetdir. Qəzetin birinci nömrəsi mühafizə edilməmişdir. Qəzetin dəstlərini, illərin təsirindən rəngi saralmış səhifələrini Ona görə də onun nəşri barədə dəqiq məlumat yoxdur. “ Qafqaz nəzərdən keçirdikcə mübarizə və qələbələrin güzgü kimi onda əks Kommunası” qəzetinin əlimizdə olan nömrələri sübut edir ki, etdiyini görürük. “Şəki fəhləsi” Şəki-Zaqatala zonasında xalq qəzet həftədə üç dəfə, bəzi hallarda dörd dəfə çıxmışdır. 1920-ci təsərrüfatının və mədəniyyətin inkişafını göstərən əsil səlnamə- ilin 13 oktyabrınadək onun 58 nömrəsi çap edilmişdir. Bu hesabla gündəlik rolunu oynamışdır. qəzetin təqribən 1920-ci ilin may ayının ortalarında nəşrə baş la - İlk nəşrdən başlayaraq qəzet Sovet hakimiyyətinin məqsəd və ması ehtimalına gəlmək olar...Mətbəə qəza İnqilab Komitəsinin vəzifələrini, Lenin ideyalarını izah etmiş, zəhmətkeşləri təsərrüfatı əlinə keçdikdən sonra ona Əbdülrza Hüseynov və Şakir Əfəndiyev bərpa etməyə, ipək istehsalını artırmağa, məktəblər açmağa, rəhbərlik etmişlər. “Gündəlik əxbar” 1921-ci ilin aprelindən Şəki savadsızlığı ləğv etməyə qarşı mübarizə aparmağa çağırmışdır. Maarif Şöbəsi və maarif xadimləri ittifaqının orqanı kimi nəşr Şəkidə olarkən N. Nərimanovun, M. Frunzenin, Ə. H. Qarayevin, olunmağa başlamışdır. Qəzet 1922-ci ilin fevral ayınadək, yəni Q. Musabəyovun, M. Quliyevin qəzetdə verilmiş müraciətləri və 122 123 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti nitqləri partiyanın zamanı üçün aktual olan siyasətini, qarşıda nin Q.Laçınzadə, V.Mustafayev, X.Salamov, İ.Bilalov, M.Süley- duran vəzifələri kütlələrə aydın başa salmışdır. manov kimi veteran müxbirlərlə yanaşı, 200 nəfərdən çox fəhlə Qəzetin səhifələrində 1921-1924-cü illərdə V.İ.Leninə kəndli müxbiri olmuşdur ki, onlar inkişafımızdan, müvəffə qiy - məhəbbəti ifadə edən yazılar çoxluğu ilə diqqəti cəlb edir. 1922- yətlərdən, qabaqcıl təcrübədən yazmış, sovet hədə-qorxusundan ci ilin fevralında Moskvada tikiş sənayesi işçilərini Ümümrusiya qorxmayaraq nöqsanları cəsarətlə tənqid etmişdilər. qurultayı keçirilmişdir. Həmyerlimiz dərzi Əbdülhüseyn Zeynalov 1931-ci ildə “Şəki fəhləsi” qəzetinin on illiyi, 1930-cu ildə bu qurultayın nümayəndəsi olmuşdur. O, Lenini görmək, qurul- mi ninci nömrəsinin çıxması yubileyləri Zaqafqaziyada geniş tayda onun nitqini dinləmək səadətinin ona nəsib olmasından mədəni hadisə kimi qeyd edilmişdir. qəzetin saylarından birində oxucularına fərəhlə danışmışdır. Ədəbi irsə biganə qalmayan qəzet qüdrətli şair İsmayıl bəy Təkəlduz ustası Cabbar Əlizadə ipək saplarla Leninin portre- Nakam, H.Qazi, Aşıq Molla Cümə haqqında oxuculara söz demiş tini yaratmışdır. Qəzet bu əsəri tapmış və onun foto şəklini dərc onların yaradıcılığından danışmışdır. Orta məktəbdə ədəbiyyat etmişdir. müəllimi işləyən M.Səlimov indiyədək məlum olmayan Azərbay - 1925-ci ildə Müəllimlər Seminariyasının birinci buraxılışına, can şairi, Azərbaycan dilində yazıb-yaratmış Xətiboğlunun qadınlar klubunun beşilliyinə səhifələr həsr olunmuşdur. Doduda və “Fərəhnamə” əsərini tapmışdır. Qəzet bu haqda respublikada ilk Qışlaqda kütlə təşəbbüsü ilə məktəblər tikilməsi, yeni əlifbanı dəfə olaraq məlumat vermiş və ayrı-ayrı buraxılışlarında “Fərəh - öyrənmək kursları, ilk dəfə çadralarını atıb ictimai həyatda fəal iştirak na mə”dən parçalar dərc etmişdir. “Səməd Vurğun Şəkidə”, edən qadınlar qəzet səhifələrinə çıxarılaraq şöhrətləndirilmişlər. “M.F.Axundovun vətənində yubiley şənlikləri”, “Aşıq Molla Məktəb, mədəniyyət sahəsində və qadınlar arasında fəal iş Cümənin foto şəkli”, “A.Fadeyev və S.Vurğun Nuxada” yazıları apararkən Gülarə Köylü qızı (sonralar o, “Şərq qadını” jurnalının oxu cular tərəfindən maraqla qarşılanmışdır. redaktoru olmuşdur), N.Əhmədova, B.Haşımzadə, Z.İmamver - “Şəki fəhləsi” qəzeti bir sıra görkəmli alim, ictimai xadim və diyeva mətbu sözün gücündən bacarıqla istifadə etmişdilər. Xalq jurnalistlər üçün ilk məktəb olmuşdur. Əvvəllər Şəki Maşın Trak- maarifinin inkişaf etdirilməsində fəhlə və yoxsul kəndli balala rın - tor Stansiyasında (MTS-də ) çıxarılan “Mübariz” adlı çoxtirajlı dan mütəxəssislər hazırlanmasında R.Əfəndiyevin, M.Əfən - qəzetin redaktoru olan Sabit Rəhman “Şəki fəhləsi”ndə əmək daş- diyevin, S.Hüseynovun, Ə.Mahmudovun gördükləri böyük işlərin lıq etmiş və ilk hekayələrini qəzetin səhifələrində dərc etdirmişdir. izləri qəzetin sütunlarında qalmışdır. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Şəkidə ədəbiyyat həvəskarları, gənc yazıçılar qəzet ətrafında Əbdüləzəl Dəmirçizadə redaksiyada şöbə müdiri olarkən öz şeir, toplaşır, öz əsərlərini çap etdirirdilər. Əvvəllər qəzet səhifələrində, poema və teatr resenziyalarını qəzetin səhifələrində dərc et dir - sonralar “Qızıl qələmlər” adlı kiçik həcmli jurnalda S.Rəhmanın, mişdir. H.Əfəndiyevin, R.Əfəndiyevin, Ə.Dəmirçizadənin, O.Cüməza - “Şəki fəhləsi” qəzeti uğrunda Fərhad kimi külüng çalanlardan dənin, M.Axundovun hekayə və şeirləri çap edilmişdir. biri Məmməd- sani Məmmədov olmuşdur. Qəzetin redaktoru Redaksiya yanında bir ənənə olaraq ədəbi qüvvələr birliyi olmuş bu görkəmli şəxsiyyət 30-cu illərdə ağır faciələrlə üzləşmiş, dərnəyi 1991-ci ilədək fəaliyyət göstərmiş, ədəbi-mədəni həyatın bir sıra jurnalistlərin yetişməsində böyük əmək sərf etmişdir. obyektiv işıqlandırılmasında böyük işlər görmüş, dərnəyin V.İ.Lenin adına APİ-də (indiki ADPU-da) müəllim işləyən Musa sıralarında qüdrətli qələm sahibləri yetişmişlər. Hacızadənin Şəkidə müəllimlik edərkən gənc ədəbi qüvvələrə Qəzetə yenilik, maraqlı mövzular həyatdan gəlmiş, müxbir və köməklik göstərməsinə dair qəzetdən maraqlı məlumatlar alırıq. müəlliflərin qüvvəsi ilə oxuculara çatdırılmışdır. “Şəki fəhləsi”- S.M.Kirov adına ADU-nun (indiki BDU-nun) jurnalistika kafed- 124 125 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti rasının keçmiş rəhbəri Həsən Şahgərdiyev və Respublika Elmlər hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi mövzularına böyük diqqət yeti - Akademiyasının müxbir üzvü Zülfəli İbrahimov 1934-1936-cı rilmişdir. illərdə “Şəki fəhləsi” qəzetinin redaktorları olmuşlar. Müharibədən sonrakı illərdə də qəzet mətbuatda Lenin ənə - Qəzet nömrələrini çevirdikcə oxuyuruq ki, yeni tikilən su nələrinə sadiq qalaraq həyata dərindən nüfuz etməyə, kollektiv elektrik stansiyası 1928-ci ilin 28 aprelində istifadəyə verilmişdir. təbliğatçı və təşviqatçı olmağa çalışmışdır. “Ət kombinatı tikilir”, Şəhərdə İliç lampaları yanmış, Nuxa zəhmətkeşlərinin həyatını “Üzümçülük sovxozu”, “Yeni toxucu fabriki”, “Şəkinin mərtə - nura qərq etmişdir. bələri”, “Nuxa ipəyi xaricdə”, “Darnitça-Şəki ipəkçilərinin so - Kənd təsərrüfatını kollektivləşdirmək sahəsində partiya xət- sializm yarışı” və s. kimi qəzet yazıları şəhərimizin inkişafı tinin həyata keçirilməsinə, qolçomaqların müqavimətinin qırıl- haqqında aydın təsəvvür yaratmışdır. masına kömək etmək məqsədilə qəzet bir sıra təşəbbüslərə, “1 May” kolxozunun çobanı H.Məmmədovun Şin çayında bara maaçan fabriklərin öz hesablarına traktor alıb kolxozlara boğulan dörd nəfəri xilas etməsi, 1956-cı ildə bir müəssisədə baş vermələri kimi dostluq əlaqəsinə səhifələrində geniş yer vermişdir. verən yanğını söndürərkən M.Məmmədovun qəhrəmanlıqla həlak Qəzet 1930-cu ilin sentyabrında xəbər verirdi ki, Turud-Sarıca olması, XXII partiya qurultayı adına kolxozun toyuq ferması düzündə böyük taxılçılıq təsərrüfatı yaradılır. Kubandan gələn müdiri H.Ağayevin oğrularla mübarizədə öz canından keçməsin - mexanizatorlar və Dəhnə əkinçiləri birlikdə işləyirlər. dən bəhs edən yazılar oxucularda dostluq, vətənpərvərlik Birinci beşillik planda Şəkidə nəhəng ipək kombinatı tikilməsi hisslərinin tərbiyə edilməsində böyük rol oynamışdır. nəzərdə tutulmuşdur. Bu tikintini qəzet nəzarət altına aldı. Partiya Qəzetin əlaqələri və axtarışları Şəkidən kənara çıxıb. “Həm- və komsomol təşkilatlarının təşəbbüsü ilə iməciliklər keçirilirdi. yer lilərimiz” rubrikası altında elm və mədəniyyət sahəsində Kombinatı bütün ölkə tikirdi. Leninqradda maşınqayırma görkəmli şəxsiyyətlər oxuculara tanıdılmışdır. “Doğma qardaşlar zavodlarından birində fəhlələr zərbəçi əmək növbəsində durub arasında” rubrikası altında verilən yazılarda Leninqradda Gəmi kombinat üçün dəzgahlar hazırlamışdılar. 1931-ci ildə, oktyabr Təmiri Zavodunda işləyən B.Abdullayev, Odessada bir fabrikdə bayramı günündə işə salınan müəssisəyə fəhlələrin arzusu nəzərə çalışan mühəndis Ş.Əhmədov öz həmyerlilərinə işlərindən, xalqlar alınaraq V.İ.Leninin adı verilmişdir. dostluğundan söhbət açmışlar. Qəzetin 1930-cu illər buraxılışları Şəkidə aşıq sənətinin Savadsızlığı ləğv etmək, yeni məktəblər, kitabxana və klublar inkişafının öyrənilməsi baxımından böyük maraq doğurur ki, biz açmaq, kino və teatr tamaşaları vermək, səhiyyə-sağlamlıq təb - artıq bu barədə tədqiqatın birinci fəslinin birinci yarımfəslində liğatı sahəsində qəzetin təsirli çıxışları az olmamışdır. məlumat verdik. Azərbaycan KP MK-nın katibi vəzifəsinədək yüksələn Nazim Böyük Vətən müharibəsində qəzet də döyüşçü olmuş, “Hər Hacıyev 1942-1943-cü illərdə qəzetdə ədəbi işçi işləmişdir. Uni- şey qələbə üçün” şüarını bayraq edərək, arxa cəbhə əməkçilərini versitetin jurnalistika fakültəsinin dekanı, qocaman jurnalist, pro- ruhlandırmış, cəbhəyə kömək etməyə çağırmışdır. Müharibə il- fessor Şirməmməd Hüseynov 1944-cü ildə qəzetin ədəbi işçisi lərində və qələbədən sonra düşmənə qarşı igidliklə döyüşən həm- olmuşdur. Şəkidə fəaliyyət göstərən İkiillik Müəllimlər İnstitutu- yerlilərimizdən S.Eldarov, N.Osmanov, H.Əkbərov, G.İlyasov, nun rəhbəri ,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rəsul Rəsullu da qəzeti M.Süleymanov, M.Əkbərov, Ş.Hüseynov və Fransa müqavimət redaktə etmişdir. “Bakı” qəzetinin redaktor müavini Əhməd hərəkatında iştirak edən oxudlu Əhmədiyyə Cəbrayılov və Nuru Rəşidov, “Bilik Cəmiyyəti” nəşriyyatında çalışan Zahid Zeynallı Abdullayev kimi partizanlar haqqında qəzetdə oçerklər dərc və Məmmədiyyə Süleymanlı da “Nuxa fəhləsi” qəzetinin yetir - edilmişdir. Qəzetin müharibə illərinin buraxılışlarında gəncləri mələri olmuşlar. 126 127 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1944-46-cı illərdə “Nuxa fəhləsi” qəzetinə şöbə müdiri vəzi- və başqaları ayrı-ayrı illərdə “Səbuhi” ədəbi məclisinin sıralarında fəsinə təyin olunan Məhyəddin Abbasovun fəaliyyəti sayəsində yaradıcılıq yolu keçmişlər. 1991-ci ildə respublikada baş verən qəzetin kütlələr arasında ideya-siyasi rolu yüksəlmişdir. 1946-cı siyasi gərginlik və qəzetin fəaliyyətində yaranan durğunluqla bağlı ildən isə bu görkəmli jurnalistin qəzetə baş redaktor təyin edilməsi “Səbuhi” ədəbi məclisinin fəaliyyətində də durğunluq özünü ilə qəzet cəmiyyətə yaradıcı insanların açıq baxışını ifadə edən göstərmiş, lakin ədəbiyyatsevər ziyalıların səyi ilə məclis Şəki yazıların verilməsi və xalqa çatdırılması ilə bağlı əsil tribunaya MKS-nin İ.S.Nakam adına mərkəzi kitabxanasının nəzdində çevrilmişdir. Tədqiqatımızın əsas tərəflərindən olan “Səbuhi” fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu elə illər idi ki, artıq qüdrətli ədəbi məclisi M. Abbasovun səyi və dəstəyi ilə öz fəaliyyətini qələm sahibləri olan L.Həsənov, N.Hümmətov, M.Çələbiyev, daha da genişləndirmişdir. Bu istedadlı qələm sahibini 1960-cı T.Qaf farov, Ə.Şayan, N.Nəbiyev, H.Rəsulov, Ş.İdrisov, M.Sü ley - ildən artıq bütün Azərbaycan tanıyırdı. Sovet qanunlarının tüğyan manlı kimi püxtələşmiş qələm sahibləri dünyasını dəyişmişdilər. etdiyi, bolşevizmin “məzmunca sosialist” ideyalarının hökm Sənətşünaslıq namizədi Nərgiz Əsgərzadənin gərgin əməyi sürdüyü bir vaxtda Məhyəddin Abbasov yüksək vətənpərvərlik nəticəsində “Səbuhi” ədəbi məclisi öz ətrafına gənc və istedadlı nümayiş etdirərək xalq şairimiz B.Vahabzadənin “Gülüstan” qələm sahiblərini toplayaraq fəaliyyətini bərpa etmiş və 1995-ci poemasını qəzetin səhifələrinə çıxarmışdır. Qorxmaz jurnalistin ilədək fəaliyyət göstərmişdir. 1995-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar bu hərəkəti həm B.Vahabzadəni, həm də özünü təqibə məruz Birliyinin Şəki bölməsi yaradılmış bölməyə tanınmış jurnalist, qoymuşdur. Lakin Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində çalışan, nasir Teymur Xəlilov rəhbərlik etmişdir. 1998-ci ildə Teymur Azərbaycan xalqının milli iftixarı H. Əliyevin himayəsi ilə həm Xəlilovun Şəki Şəhər İcra Hakimiyyətində ictimai-siyasi şair, həm də jurnalist ağır həbs və sürgün həyatından xilas fəaliyyətə cəlb edilməsi ilə bağlı Yazıçılar Birliyinin Şəki olmuşdular. Cəsur jurnalistin bu millətsevərliyi H.Əliyevin bölməsinə 70-ci illərdən “Səbuhi”nin sıralarında şərəfli bədii diqqətindən yayınmamış, milli öndər onu 1971-ci ildə səmərəli yaradıcılıq yolu keçib, L.Həsənov, N.Hümmətov kimi tanınmış fəaliyyətinə görə “Respublikanın Əməkdar mədəniyyət işçisi” yazıçılardan xeyir-dua alan, müasir poeziyanın görkəmli fəxri adına layiq görmüşdür. 1974-cü ildə Məhyəddin Abbasov simalarından biri olan Vaqif Aslan rəhbərlik etməyə başlamışdır. dünyasını dəyişdikdən sonra qəzetə redaktorluğu bir müddət Yazıçılar Birliyinin Şəki bölməsi XX əsrin sonlarında öz Ənvər Mikayılzadə həyata keçirmiş,sonra isə bu vəzifəyə istedadlı sıralarında istedadlı qocaman və gənc yazarları birləşdirmişdir. Bu publisist və ədəbi qələm sahibi Nizami Nəbiyev təyin edilmişdir. sətirlərin müəllifi də bölmənin iclaslarında dəfələrlə iştirak etmiş Onun da redaksiyada çalışdığı müddətdə “Səbuhi” ədəbi dərnəyi əsil ədəbiyyat uğrunda aparılan mübarizənin şahidi olmuşdur. öz fəaliyyətini davam etdirmiş, sıralarını istedadlı qələm sahibləri Ədəbi bölmənin sıralarına qocaman şairlərdən Yaqub Mahir, Şahid ilə formalaşdırmışdır. Məmmədkərimov, Şair Əlibala, Niyazi İdrisli, Sadəddin Cumayev Monoqrafiyada həyat və yaradıcılıqları haqqında geniş mə - gənc şairlərdən Ramiz Orsər, Yusif Şükürlü, Bəhram Oxudlu, lumat verilmiş Lütfəli Həsənov, Məmmədiyyə Süleymanov, Yaqub Əhməd Zəyzidli, Həbillah Kamil, Abbas Əmbala, Mayis Səlim, Mahir, Nurpaşa Hümmətov, Məmməd Çələbiyev, Muxtar və Valeh Ağa Ramazan, Akəm Xaqan, Nüsrət Kamiloğlu, Rasim İsayev, Qiyasi qardaşları, Surağat Qurbani, Ənvər Mirzəoğlu, Elmir İsmayıl Valehoğlu, şairə qadınlardan Hədiyyə Şəfagül, Ruhangiz Şeyxzadə, Yusif İsmayılov, Vaqif Aslan, Qurtuluş Süleymanlı, Rəhimli, Tangiz Dəniz, Günel Yusifova, Bahar Səmin kimi Ələşrəf Şayan, Tofiq Qaffarov, Şahid Məmmədkərimov, Məh - yazarlar qatılmışlar. XX əsrin sonlarına təsadüf edən bu ədəbi yəddin Abbasov, Hüseyn Rəsulov, Telman Həmidli, Mayis Səlim, inkişafı əsrin ortalarından fərqləndirən ən mühüm cəhət yaradıcı Ələsgər Salamov, Yusif Şükürlü, Əhməd Zəyzidli, Həbillah Kamil qüvvələrin əsərlərinin nəşr tempinin yüksəlməsidir. Bölmə rəhbəri 128 129 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Vaqif Aslanın təşəbbüsü və dəstəyi ilə Akəm Xaqanın, Ağa Rama- Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar tank qoşun- zanın, Ramiz Orsərin, Şahid Məmmədkərimovun, Abbas Əm ba - la rında vzvod komandiri olmuş, hərbi texnikanın sirlərinə dərindən lanın, Bəhram Oxudlunun və digər şairlərin kitabları nəşr yiyələndiyi üçün Sovet Hərbi Komandanlığı tərəfindən baş ley- olunmuşdur. Bu dövr üçün ən səciyyəvi ədəbi hadisə yuxarıda tenant rütbəsinə layiq görülmüşdür. Faşistlərə qarşı əsil vətən - adlarını qeyd etdiyimiz yazarların şeir nümunələrini əks etdirən pərvər zabit kimi döyüşən M.Abbasov 1944-cü ildə aldığı ağır “Söz, söz,... söz” adlı almanaxın nəşr olunması oldu. XXI əsrin qəlpə yarasından sol qolunu itirmiş, müharibədən arxa cəbhəyə əvvəllərində ədəbi bölmə XVIII əsrdə yaşayıb siyasi və ədəbi göndərilmişdir. fəaliyyət göstərmiş Şəki xanı Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın O, 1944-46-cı illərdə “Nuxa fəhləsi” qəzetində şöbə müdiri şərəfinə “Müştaqi” adı altında fəaliyyət göstərir. işləmiş, 1946-cı ildən isə yüksək jurnalistik və təşkilatçılıq qabiliyyəti nəzərə alınaraq qəzetin redaktoru təyin edilərək, öm- 2.2.“Səbuhi” ədəbi məclisinin inkişafının birinci rünün sonuna kimi bu məsul vəzifədə çalışmışdır. M.Abbasovun “Şəki fəhləsi” qəzetinə rəhbərlik etdiyi illərdə qəzet cəmiyyətə mərhələsi və əsas nümayəndələri yaradıcı insanların açıq baxışını ifadə edən yazıların verilməsi və XX əsrin 50-70-ci illərində Şəkidə ədəbi mühitin formalaşma - xalqa çatdırılması ilə bağlı əsil tribunaya çevrilmişdir. Şəkidə sında jurnalist Məhyəddin Abbasovun böyük xidmətləri ol- ədəbi prosesi tənzimləyən və istiqamətləndirən “Şəki fəhləsi” muşdur. Qorxmaz və istedadlı qələm sahibi olan Məhyəddin qəzeti redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən “Səbuhi” ədəbi Abbasov kəsərli qələmi olan publisist kimi xatirələrdə yaşayır. məclisi M.Abbasovun təşəbbüsü və tələbkarlığı sayəsində öz Məhyəddin Paşa oğlu Abbasov 1910-cu ildə Şəki şəhərində fəaliyyətini daha da genişləndirmişdir. Həqiqətən, biz “Şəki fəhlə ailəsində anadan olmuşdur. Atası Paşa kişi ömrünün əsas fəhləsi” qəzetinin səhifələrində “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvlə - hissəsini Şəki İpək Kombinatında fəhlə kimi yaşamış, övladlarını rinin yaradıcılığını izləyərkən 50-70-ci illərdə qəzetin səhi fə - halal ruzusu ilə böyütmüşdür. Kişik yaşlarından valideynlərini lərində cəmiyyətə lirik düşüncədən tutmuş, satirik münasibətə itirən balaca Məhyəddin yetimliyin acısını dadmış, gənc qədər müxtəlif janrlı yazıların dərc olunduğunu görürük və yaşlarından əmək fəaliyyətinə başlayaraq Şəki İpək Kombinatının beynimizdən bir fikir keçir ki, bu obyektiv əksetdirmə üçün baramaaçan sexində fəhlə işləmişdir. 1927-ci ildə şəhər mək - yazıçılara əsas şəraiti yaradan vətənpərvər və millətsevər jurnalist təbində orta təhsilini başa vurduqdan sonra M.Əzizbəyov adına Məhyəddin Abbasov olmuşdur. Bu istedadlı qələm və qabiliyyət Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutuna daxil olmuş, maddi sahibini hələ 1960-cı illərdən bütün Azərbaycan tanıyırdı. Sovet imkansızlıq ucbatından təhsilini yarımçıq qoyaraq yenidən qanunlarının tüğyan etdiyi, bolşevizmin “məzmunca sosialist” müsabiqə yolu ilə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedqoji İnstitutu- ideyalarının hökm sürdüyü bir vaxtda Məhyəddin Abbasov yüksək nun fizika fakültəsinə daxil olmuşdur. M.Abbasovun Neft-Kimya vətənpərvərlik nümayiş etdirərək xalq şairimiz B.Vahabzadənin İnstitutunu yarımçıq buraxıb Pedaqoji İnstituta daxil olmasına əsas “Gülüstan” poemasını qəzetin səhifələrinə çıxartmışdı. Qorxmaz səbəb Pedaqoji İnstitutda 10 manat artıq təqaüd verilməsi jurnalistin bu hərəkəti həm B.Vahabzadəni, həm də özünü ağır olmuşdur. 1935-ci ildə institutu əla qiymətlərlə başa vuran M.Ab- təqibə məruz qoymuşdu. Həmin illərdə qəzetin redaksiyasında basov, əvvəl Şəkinin ayrı-ayrı məktəblərində, sonra isə Şəki çalışmış qocaman şair-jurnalist Telman Həmidli Bəxtiyar Vahab- Pedaqoji Texnikumunda müəllim kimi fəaliyyət göstərmişdir. zadənin “Gülüstan” poemasının “ Nuxa fəhləsi” qəzetinin səhi- 1939-cu ildə həqiqi hərbi xidmətə çağırılaraq, tank qoşun la- fə lərinə çıxarılmasını aşağıdakı kimi xatırlayır: “Görkəmli şair rında hərbi xidmət keçmiş, 1941-ci ildə alman faşizminə qarşı Bəxtiyar Vahabzadənin məşhur “Gülüstan” poemasını paytaxt 130 131 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti mətbuatı çar etməkdən imtina etmişdir. Bəxtiyar müəllim üzünü böyük olan polkovnik əmr etdi: – Açarı gətirin, foto labo ra toriyanın doğulub boya- başa çatdığı Şəki torpağına tutdu. XX əsrin 60- cı qapısını açın. Mən qabağa durub dedim: – Biz labo ratoriyanın illəri idi. O vaxt rayonda çıxan “ Nuxa fəhləsi” qəzetinə ikinci qapısını bağlamırıq. O, qapını açıb tez də örtdü və dedi: – Bu nə dünya müharibəsində bir qolunu itirərək qayıtmış əsl vətənpərvər iydir. Burda adam boğular ki!. Onlar əliboş çıxıb getdilər”. Məhyəddin Abbasov rəhbərlik edirdi. Müharibədən sonra yetişən Lakin sovet dövlət orqanlarında, Dövlət Təhlükəsizlik Komi- Şəki jurnalistlərinin hamısı obrazlı desək, onun şinelindən təsində çalışan Azərbaycan xalqının milli iftixarı olan H.Əliyevin çıxmışdır. O vaxt mən qəzetin ən gənc əməkdaşı idim. Bir gün himayəsi ilə həm redaktor, həm də şair ağır həbs və sürgün Bəxtiyar Vahabzadə redaksiyaya gələrək redaktor Məhyəddin Ab- həyatından xilas olmuşdu. Məhyəddin Abbasovun bu mil lət se - basovla görüşdü. Söhbət əsnasında məlum oldu ki, Bəxtiyar vərliyi H.Əliyevin diqqətini cəlb etmiş, milli öndər onu 1971-ci müəllim yeni yazdığı və mübahisəli olan “Gülüstan” poemasını ildə səmərəli fəaliyyətinə görə “Respublikanın əməkdar mə- çap etdirmək istəyir. Bəxtiyar Vahabzadənin yanında “ İpəkçi” dəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görmüşdü. qəzetinin redaktoru Salis Məmmədov da var idi. O vaxt Salis M.Abbasov “Şəki fəhləsi” qəzetinə rəhbərlik etdiyi illərdə müəllim tələbə idi. Məhyəddin Abbasov “Gülüstan”ı çap etməyə qəzet məzmununa, tərtibat metodikasına, prinsipiallığına görə re- razılaşdı. İndi əsas məsələ qəzeti çap edib səssiz- küysüz oxuculara spublikada birincilər sırasında olmuşdur. çatdırmaq idi. Adətən, qəzet mətbəədə gecələr çap olunurdu. Bu O, işlədiyi bütün illərdə Şəki Şəhər Partiya Komitəsinin büro dəfə isə Bəxtiyar Vahabzadənin təklifi ilə qəzeti gündüz çap etmək üzvü olmuş, həm respublikada, həm də ittifaqda keçirilən jurnalist qərara alındı ki, çap səhvlərini Bəxtiyar müəllim özü tapıb qurultaylarına nümayəndə seçilmişdir. düzəltsin və mətnin orijinallığına tam arxayın olsun. “Gülüstan” Kəskin tənqidi satirik qələmə malik olan M.Abbasov “Şəki ilk dəfə belə nəşr edildi.İndi əsas iş qəzeti pis gözlərdən kənar fəhləsi” qəzetinin səhifələrində “Paşazadə” təxəllüsü ilə çıxış saxlayıb şəhər oxucularına çatdırmaq idi. Məhyəddin Abbasovun etmişdir. ürəyinə elə bil nəsə dammışdı. Məni yanına çağırıb dedi: - “Gülüs- Məhyəddin Abbasov ömrünün sonuna qədər redaktorluq tan” çap olunan qəzetin şiriftlərini mətbəədə dağıtdır, qəzeti isə fəaliyyəti ilə yanaşı, müəllimlik fəaliyyətindən də qalmamış, M. səhərə qədər etibarlı yerdə saxlamaq lazımdır ki, hələlik kənar Qorki adına şəhər 10 saylı orta məktəbdə (indiki Rəşid bəy şəxslərin əlinə keçməsin. Bunun üçün ən etibarlı yerin foto Əfəndizadə adına 10 saylı orta məktəb) fizika fənnindən dərs laboratoriyanın olduğunu bildirdim. Razılaşdı. Qəzetləri foto demişdir. laboratoriyadakı stolun gözlərinə yerləşdirdik. Onsuz da, qaranlıq Jurnalistikanın sirlərini gənclərə öyrətmək məqsədi ilə redak- olan laboratoriyanın elektrik xəttini kəsdik. Döşəməyə isə köhnə siyada kurslar təşkil etmiş və vaxtaşırı həvəskar fəhlə-kəndli aşkarlayıcı ( proyavitel ) məhlulu tökdük. Bu məhlul lax yumurta müxbirlərin yazılarını qəzetdə dərc etmişdir. Hazırda Şəkidə iyi verir və nəfəs almaq olmur. Məhyəddin müəllimin ürəyinə istedadlı jurnalist kimi tanınanlar Məhyəddin Abbasovun əziz daman düz çıxdı. İş gününün sonuna yaxın Dövlət Təhlükəsizlik xatirəsinə ehtiramla: “Biz Məhyəddin Abbasovun şinelindən Komitəsinin üç nəfər əməkdaşı redaksiyaya gəldi. Onlar “ Gülüs- çıxmışıq” – deyirlər. tan” poeması çap olunmuş “ Nuxa fəhləsi” qəzetinin nüxsələrini Dövlət tərəfindən Məhyəddin Abbasovun əməyi yüksək müsadirə etməyə gəlmişdilər. Görünür, kimsə “Gülüstan” qiymətləndirilmiş, o,”Şərəf nişanı”, “Qırmızı Əmək bayrağı” poemasının çap olunması xəbərini ağzından qaçırmışdı. Onlar ordenləri və on iki medalla təltif edilmişdir. mətbəə və redaksiyanın bütün otaqlarını ələk-vələk etdilər. Heç nə Bu görkəmli mədəniyyət xadimi və pedaqoq 1974-cü ilin tapılmadı. Növbə foto laboratoriyaya çatanda rütbəcə di gər lə rin dən dekabr ayının 28-də vəfat etmiş, Şəhər Sovetinin islas zalında 132 133 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti mərhumla vida mərasimi və şəhər ziyalılarının, ictimaiyyətin rüşvətxor idarə rəhbərləri, ferma müdirləri, kolxoz sədrləri və böyük mitinqi keçirilmiş, Şəkidə – Fəxri Xiyabanda (Ziyarətdə) başqalarıdır. M.Abbasovun cəmiyyətin neqativ hallarına münasi- dəfn edilmişdir. bəti qəzetin əksər nömrələrində “Atmacalar” [759] başlığı altında Yaradıcılığı . Məhyəddin Abbasovun yaradıcılığında publi- verilmişdir. Məs: Müəllif iki nəfərin söhbəti fonunda verdiyi sistik məqalələr və satirik məzmunlu kiçik həcmli hekayələr aşağıdakı nümunə ilə şəhərdəki ticarət işlərində olan əliəyriliyi mühüm yer tutur. Məqalələrin məzmununda cəmiyyətdə olan qələmə almışdır: “İki nəfər küçədə üz-üzə dayanıb söhbət eləməyə inkişaf dinmikasına və neqativ hallara tənqidi münasibət “Şəki başladılar: fəhləsi” qəzeti redaksiyasında çalışmağa başladığı ilk illərdən – Dəyirman öz bildiyini edir, çax-çax nahaq baş ağrıdır. özünü göstərmişdir. O, yaradıcı qələm sahibi kimi rayonun icti- – Dost, sözlü adama oxşayırsan! Məsəli nə münasibətlə deyir- mai-siyasi, mədəni həyatı ilə bağlı məsələləri rayon(şəhər) sən? ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırmaq üçün qələmə əl atmışdı. Məs: – Bu günlərdə qəzetlərdə oxumadın ki, həkimlər qaynan ma - 1947-ci ildə M.Abbasovun Şəkinin mədəni həyatında mühüm rol mış su içməyi məsləhət görmürlər? oynayan Oxud kəndi haqqında “Kəndin yeni həyatı”[758] adlı – Oxumuşam. Düz deyirlər. məqaləsi “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1 noyabr sayında dərc edilmiş- – Bəs görməmisən ki, “Şəki” küçəsində, uşaq-idman məktəbi dir. Məqalə “Paşazadə” təxəllüsü ilə yazılmışdır və böyük tədqiqat yanındakı su köşkləri qoşalaşıb, kran suyuna bir az rəngli şərbət əhəmiyyətli material kimi diqqəti cəlb edir. Belə ki, biz bu məqalə qatıb satırlar. Deməli, bəzi ticarət işçiləri öz bildiyindədir... vasitəsilə kənddə fəaliyyət göstərən əsaslı məktəbin inşa tarixi və – Doğrudan qəribə işdir...”[ 759 ] kəndli gənclər olan Şövkət Cəbrayılovun və Nurpaşa Hümmət- Yaşadığı mühitdə vəzifədən varlanmaq vasitəsi kimi istifadə ovun həyatının ən maraqlı tərəfləri haqqında məlumat alırıq. etməyə çalışan vəzifə düşkünləri Məhyəddin Abbasovun satirik Məhyəddin Abbasovun evində şəxsi arxivi saxlanılmasa da, “Nuxa qələminə tuş gəlmişdilər. Yazıçı onları “İki üsul”[757] adlı sa - fəhləsi” qəzetinin 1946-60-cı illlər sayında “Paşazadə” təxəllüslü tirasında tənqid edərək yazmışdı: “Onlar parkın kölgəli xiyabanını onlarla məqaləsinə rast gəlirik. gəzə-gəzə söhbət edirdilər: Məhyəddin Abbasovun bir ziyalı kimi yaşadığı siyasi mühitin – İşləyirsənmi? ayrı-ayrı təbəqələrinə münasibəti onun satirik məzmunlu əsərlə - – Yox, bəs sən? rin də öz əksini tapmışdır. 50-70-ci illər Şəki ədəbi mühitinin – Mən də işləmirəm. məzmun xüsusiyyətlərinə nəzər yetirən “Səbuhi” ədəbi məclisinin – Nə üçün? Sən ki, təmiz- tarıq işçisən. Sənə kimin gücü çata üzvlərinin yaradıcılığında cəmiyyətə satirik münasibətin güclü bilər? olduğunu görürük. Satiraya meyl, satirik janra müraciət bu illərdə – Öz ərizəmə görə işdən çıxmışam. Yoxsa, dost, öz ərizənə yazıb-yaradanların hər birinin yaradıcılığında vardır. Bu ya açıq görə işdən çıxıb işləmirsən? tənqid şəklinə, ya da cəmiyyətə satirik münasibətin örtülü “Ezop- – Xeyr a! Mən neçə-neçə yerlərdə ki işləmişəm, heç vaxt öz vari” deyim tərzi olan təmsil yaradıcılığında özünü göstərmişdir. xoşumla işdən çıxmamışam, özləri xahiş eləyiblər ki, işdən Məsul vəzifədə, cəmiyyətin ictimai-siyasi özəyi olan qəzetçilik çıxım, qoy vəzifə məndən azad olsun”[ 757 ] sahəsində çalışmasına, baş redaktor olmasına baxmayaraq İnanırıq ki, Məhyəddin Abbasovun nurlu ömrünün izləri Məhyəddin Abbasov da yaşadığı siyasi rejimin təmsilçisi olmayıb, Şəkimizin mədəniyyət tarixindən heç zaman silinməyəcək, o, gələ - satirik qələmə də müraciət etmişdi. Onun satirik qələminin əsas cək nəsillər tərəfindən istedadlı qələm sahibi, qətiyyətli, haqqse- tənqid hədəfləri möhtəkilər, savadsız valideyn və müəllimlər, vər, prinsipial jurnalist kimi hörmətlə yad ediləcəkdir. 134 135 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 30-60-cı illərdə Şəkidə yazıb-yaradan şair–nasirlərdən biri də O, 1945-1952-ci illərdə Şəki Radio Verilişləri Redaksiyasının Məmmədiyyə Cabbarov (Süleymanlı) olmuşdur. Uzun illər ya- baş redaktoru, həmçinin Şəki-Zaqatala zonası üzrə respublika ra- zı çı-jurnalist kimi fəaliyyət göstərmiş, “Səbuhi” ədəbi məclisinin diosunun xüsusi müxbiri olmuşdur. Görkəmli şair,oxudlu alim təşkilində xidmətləri əvəzsiz olmuşdur. Onun təşkilatçılıq səyi Nurpaşa Hümmətov və görkəmli satirik şair və qəzəl ustadı Yaqub nəticəsində məclisin sıraları yeni-yeni gənc ədəbi qüvvələr Mahir onun sevimli şagirdləri olmuşlar. hesabına möhkəmlənmişdir. Yaradıcılığında şeir, hekayə, oçerk, 1966-cı ildə Məmmədiyyə Süleymanlı ailəsi ilə birlikdə Bakı felyeton kimi ədəbi formalarından istifadə etmişdir.Əsərlərində şəhərinə köçmüş, Respublika Bilik Cəmiyyətində nəşriyyat direk- siyasi rejimin tələblərindən irəli gələn təsirdən çox, milli ruh toru vəzifəsində çalışmışdır. üstünlük təşkil edir. Məsul vəzifələr M.Süleymanlını respublikamızın ədəbi icti- Məmmədiyyə Süleyman oğlu Cabbarov (Süleymanlı) maiyyətinə şair- nasir, publisist kimi geniş tanıtmış, o, dövrünün 1910-cu ildə Şəkidə tacir ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai tanınmış adamları olan İsmayıl Dağıstanlı, Yusif Vəliyev, Sabit təhsilini şəhər məktəbində aldıqdan sonra, orta təhsilini tamam - Rəhman, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Əlövsət Sadıqov, Hacıoğlu, layıb, 1927-ci ildə Bakı Pedaqoji Texnikumuna daxil olmuş, 1931- Yunis Qarabağlı,Əvəz Sadıq, Məhyəddin Abbasov, Abdulhəmid ci ildə oranı bitirmişdir.Texnikumda oxuyarkən o, ədəbiyyatımızın Həmidov, Nizami Nəbiyev, Lütfəli Həsənov, Məmməd Çələbiyev, qüdrətli nümayəndələri olmuş Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiqdən Nurpaşa Hümmətov, Yaqub Mahir, Abdurrahman Məmmədov və dərs almışdır. Bu qüdrətli söz ustaları M.Süleymanlının ədəbiyyata b.insanlarla dostluq və yaradıcılıq əlaqələri qurmuşdur. gəlişində, onun ədəbiyyata bağlanmasında böyük rol oynamış - Onun əsərləri ayrıca kitab şəklində çap olunmasa da, mün - lar.O, pedaqoji təhsil aldıqdan sonra ibtidai məktəblərdə dərs de- təzəm olaraq “Elm və həyat”, “Kirpi”,”Azərbaycan” jurnallarında, mək hüququ qazanmış, 1931-ci ildə müəllim kimi ilk əmək “Kommunist”, “Sovet kəndi”, “Azərbaycan müəllimi”,”Ədəbiyyat fəaliy yətinə başlamışdır. Bədii yaradıcılığa 14 yaşında başlayan və incəsənət” və s. qəzetlərdə çap olunmuşdur. M.Süleymanlının “Firuzənin qəhrəmanlığı” adlı ilk hekayəsi M.Süleymanlının qələmindən çıxan “Mehriban”, “Direktor 1930-cu ildə Respublika Yazıçılar İttifaqının orqanı olan “Aprel Daşdəmirov”, “Rəhimə”,”Xoşbəxt ailə”, “Yarımçıq Həmid”, alovları” jurnalında, seirləri isə Şəkidə dərc edilən “Nuxa fəhləsi” “Dərsi-üsuli cədid” və s. onlarla hekayələrində zamanın aktual kimi dövrü nəşrlərdə çıxmışdır. mövzuları əks etdirilmişdir. M.Süleymanlının müəllimlik fəaliyyətinin coğrafiyası geniş Məmmədiyyə Süleymanlı 1936-cı ildən Azərbaycan Yazıçılar olmuş, Şəkinin şəhər və kənd məktəblərində,fəhlə fakültələrində İttifaqının, 1958-ci ildən isə respublika və keçmiş SSRİ Jurna list- dərs demiş, şagirdlərə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənnini lər İttifaqının üzvü olmuşdur. sevdirmişdir.1936-cı ildə o, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunu O, 1997-ci ilin mart ayının 30-da 87 yaşında Bakı şəhərində qiyabi yolla bitirərək ali təhsilli Azərbaycan dili və ədəbiyyatı vəfat etmiş, Bakının Razin qəsəbəsində “Göl” qəbiristanlığında müəllimi ixtisasını qazanmış, sonralar bir sıra məsul vəzifələrdə dəfn edilmişdir. çalışmışdır.1936-cı ildən sonra yerli mətbuat orqanlarında jurnalist Yaradıcılığı. Məmmədiyyə Süleymanlının ədəbiyyat aləmin- kimi fəaliyyət göstərmiş, “Şəki fəhləsi” qəzetində redaktor də öz yolunu tez tapmasının və sürətlə addımlaya bilməsinin əsas müavini, məsul katib və “İpəkçi” qəzetinin 1958-66-cı illərdə səbəbi şüurlu və səmərəli mütaliəsi olmuşdur. Çünki bir müəllim redaktoru olmuşdur. və təbliğatçı kimi ədib yaşadığı mühitdə elmə, təhsilə olan ehtiyacı M.Süleymanlı 1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində görmüş, ilk əsəri olan “Firuzənin qəhrəmanlığı”[928] adlı heka - iştirak etmiş, yaralanaraq ordudan tərxis olunmuşdur. yəsində çadrasını ataraq əsil xoşbəxtliyi yenilikdə görən bir Şərq 136 137 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qadını surəti yaratmışdır. Hekayədə göstərilir ki, Firuzə yeniliyə Müəllifin kolxoz həyatından bəhs edən istər “Cəzalandılar”[ 928 düşmən, köhnə fikirli, mövhumatçı bir adam olan Hacı Qasımın ], istərsə də “Direktor Daşdəmirov”[ 928 ] adlı hekayələrinin sonu qızıdır.O, atasının etirazlarına baxmayaraq təhsil almış, Pedaqoji bu cür bitir. Texnikumu bitirmişdir. Firuzə atasının hədə və qorxularına bax- “Direktor Daşdəmirov” [928] adlı hekayənin qəhrəmanı mayaraq qadın əsarətinin rəmzi olan çadrasını ataraq məktəbdən Daşdəmirov Əlimovdan daha irəli gedib. O, rayon MTS-in (Maşın evə çadrasız qayıdır. Qadın əsarətinin rəmzi olan çadraya qarşı bu Traktor Stansiyasının) direktorudur. Daşdəmirov savadsız, qabiliy - üsyankar münasibətlə M.Süleymanlı böyük C.Cabbarlının “Sevil” yət siz bir adamdır. Lakin o, savadsız ola-ola savadlı, öz ixtisasını pyesində irəli sürülən ideyanı davam etdirmişdir.Təsadüfi deyil gözəl bilən aqronom Cəfərov, MTS-in siyasi işlərinə rəhbərlik ki, yenilik ruhu səpən bu hekayəni Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı edən Qocayev kimi ağıllı adamlara göstəriş verir, onları təhqir özünün orqanı olan “Aprel alovları” məcmuəsində (1930) nəşr edir.İlk baxışdan oxucu hiss edir ki, Daşdəmirov mühitin layiqli etmişdi. meyvəsidir. O, idarəçilikdə heç kəslə hesablaşmır, mənəm-mə - Ədibin “Mehriban”[928] (1940) hekayəsində də maarifçilik nəm lik onu daim müşayiət edir.Daşdəmirov MTS direktoru məsələləri ön plana çəkilmişdir. Hekayədə kiçik yaşlarından olmasına baxmayaraq kolxozların heç birini tanımır. O, ünvanına atasını itirən, anasının himayəsində Əzəmət adlı bacısı ilə qalan söylənmiş hər haqq sözü, özünə qazılmış quyu kimi qiymət lən - Meh riban adlı bir qızın taleyindən söhbət açılır. Cəmiyyətin dirir. Əsərin sonunda Daşdəmirov öz əməllərinin qurbanı olaraq inkişafında təhsilin rolunu yüksək qiymətləndirən müəllifin məsuliyyətə cəlb edilir. qələmində Mehriban ali təhsilli müəllimə kimi canlandırılır. Gənc M.Süleymanlının nəsrində Böyük Vətən müharibəsi mövzusu müəllimə Azərbaycanın sərhəd rayonlarından birinə işləməyə da mühüm yer tutur.Onun “Rəhimə” adlı hekayəsi bu mövzuya göndərilir. O, gözəl davranışı və pedaqoji ustalığı ilə valideynlərin həsr edilmişdir. Hekayədə Rəhimə adlı azərbaycanlı bir qızın böyük məhəbbətini qazanır. Hekayənin sonunda Mehriban sərhədi qəhrəmanlığı və faşist əsirliyindəki əzab-əziyyətli həyatı istedadlı pozan yad adamı yaxalamaqla ayıq- sayıq bir insan kimi də bir yazıçı qələmi ilə oxucuya çatdırılır. oxucuların yaddaşında qalır. Saf, vicdanlı, namuslu əməyin təsviri və təbliği M.Süleyman - M.Süleymanlı həyatda olduğu kimi, sənətində də qorxmaz lı nın nəsrinin aparıcı mövzularındandır. Onun “İstehsalat qa baq - bir insan olmuşdur.40-cı illərdə kolxoz quruculuğunun cəmiyyətin cılı” (1956), “Xoşbəxt ailə” (1958) adlı oçerkləri gənc burucu təsərrüfat həyatında yenicə özünü göstərdiyi bir vaxtda, kolxoz Rəna Quliyevanın və Bəxtiyar Eldarovun namuslu əməyinə həsr sisteminə rəhbərlik edən rüşvətxor, karyeraçı kolxoz sədrlərini edilmişdir.Yazıçı 1965-ci ildə qələmə aldığı “İpəkçilər ailəsi” adlı tənqid və ifşa etmək böyük cəsarət tələb edirdi. Heç bir hədə və oçerkində də bu mövzunu davam etdirmişdir. təqiblərdən çəkinməyən ədib “Cəzalandılar” [ 928 ] hekayəsinin M.Süleymanlının nəsr yaradıcılığında cəmiyyətin müxtəlif baş mənfi qəhrəmanı Əlimov surəti ilə onların simasını ümumi - sahəsinin bəlaları ilə bağlı yazmış olduğu satirik ruhlu hekayələri ləşdirə bilmişdir.Əlimov qardaşı Hüseynqulunu və qaynı Qəşəmi mühüm yer tutur.Məlumdur ki, müşahidə və müşahidəçilik bədii lazımi vəzifələrdə əyləşdirərək kolxoz əmlakını dağıdır. Murad istedadın ayrılmaz hissəsidir. Ədibin kiçik həcmli felyetonlarında kimi namuslu kolxozçuların əməyinə xor baxır.Lakin bir məsələni həyatı dərindən müşahidə etmək və duymaq qabiliyyəti açıq unuda bilmərik ki, M.Süleymanlının tənqidi məzmunlu satirik şəkildə özünü göstərmişdir. Elə buna görə idi ki, dövrün ən məşhur hekayələrinin sonunda ədalət, haqq qalib gəlir, cinayətkarlar, satirik nəşri olan “Kirpi” jurnalı 50-60-cı illərdə M.Süleymanlının əliəyrilər öz cəzalarına çatırlar. Sovet dövlətinin zamanı üçün hu- felyetonlarına öz səhifələrində geniş yer vermişdir. Ədibin yad- manist qanunları bu ünsürləri cinayət məsuliyyətinə cəlb edir. daqalan tiplər qalareyasına daxil olan surətlərdən biri “Yarımçıq 138 139 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Həmid”[926] felyetonunun baş qəhrəmanı Nuxa 5 nömrəli Tikin- haqqında da mühazirələr oxuyur. Məmmədzadə tələbələrə körpü tiquraşdırma İdarəsinin rəisi Həmid Məcidovdur. O, özünə salınması haqqında danışanda adamın yadına misgərin şagirdlərinə “Yarımçıq” ləqəbini qazanmışdır. Onun bu ləqəbi necə qazan - öyrətdiyi nimçə-çömçə əhvalatı düşür. Misgər şagirdlərinə demişdi: masını felyetondan aşağıdakı kimi oxuyuruq: “Düzünə qalsa, bu ad – Bala, bax, bu gördüyün misdir, qoyarsan ocağın üstünə olar Həmidə çox yaraşır. Onun rəis olduğu tikinti idarəsi beş ildir ki, isti, döyərsən olar yastı, qıraqlarını qatlarsan, olar nimçə, bir Nuxa şəhər mexanizasiya məktəbini tikir. Hər ilin əvvəlində Həmid quyruq qoyarsan olar çömçə” [ 915 ]. iclaslarda söz verib, and içir ki, bina bu il tikilib istifadəyə veriləcək. M.Süleymanlının qələmində fırıldaqçı, yalançı ara həkim lə - İl qurtaranda isə yenə də həmin bina yarımçıq qalır. Elə Həmidə rinin tənqidinə də yer verilmişdir. Onun “Köhnə dələduzun təzə verilən“Yarımçıq” ləqəbi də buradan əmələ gəlmişdir”[ 926 ]. nömrələri”[927] adlı felyetonunda zamanına görə mahir fırıldaqçı Əsərdə müəllifin yaşadığı siyasi mühitə tənqidi münasibəti mamaça Mina Cabbarova tənqid edilmişdi.Yazıçı realist təsvir Şəhər Partiya Komitəsinin ikinci katibi Fərrux İsmayılovun dili yolu ilə gedərək Mina Cabbarova kimi adamların cəmiyyəti ictimai ilə açıqlanır: “Əlbəttə, nuxalılar Həmidə düzgün ləqəb vermirlər. fəlakətə sürüklədiyini göstərmişdi. Məmmədiyyə Suleyman lının Həmid harada yarımçıq və harada bütöv iş görməyi bilən adamdır. “Subaylıq mərəzi” felyetonunda isə coxarvadlılıq mərəzinə tutu- Məs: mənim evimi on günün içində əməlli-başlı təmir elət - lanlar Zahid Cəlilovun şəxsində kəskin tənqid atəşinə tutulmuşlar. dirdi.Həyətimə məhəccər çəkdirdi. Heç yarımçıq qoymadı. İndi Lirikası-M.Süleymanlı şeir yaradıcılığına 20-ci illərin sonla- görün mənim kimi Nuxada nə qədər məsul işçi var. Hərəsinin rın dan başlamışdır. Şairin bu illərdə yazmış olduğu şeirlərində pro- evinə bir taxta vuranda Həmid elə yarımçıq olar da...”[ 926 ] letar poeziyasının təsiri özünü göstərmişdir.Müasirləri kimi Felyetonda müəllif Həmidin təkcə tikinti işlərində deyil, M.Süleymanlı da hər cür yeniliyi, müasirliyi Şura hökumətinin məişətdə də yarımçıq olduğunu göstərir. O, çoxarvadlılıq ideya- naliyyətləri kimi qiymətləndirmişdir: Bu təsirdən idi ki, şair “Gecə bazlarındandır. boğuldu, gündüz oldu” adlı süjetli şeirində yazır: Ədibin “Dərsi-üsuli-cədid”, “Bəs bu cinayət deyil?” adlı fel- ye tonlarında da cəmiyyətdəki yaramazlıqlar tənqid atəşinə Bir gün bir dəstəyə qoşuldu Əhməd, tutulmuşdur. Çalışdı, çarpışdı, eylədi hümmət XX əsrin 30-cu illərində hekayələrində vicdanlı, savadlı, elmli Oldu bir şəhərdə qızıl komsomol, müəllim surətləri yaradan müəllif, 60-cı illərdə bu şərəfli peşəyə Tutdu yeni məslək, tutdu yeni yol. ləkə gətirən müəllimləri “Universal müəllim”[915] hekayəsində Yaşasın Şuralar,yaşasın hər an, Məmməd Məmmədzadə ümumiləşdirməsi ilə tənqid etmişdir. Onun sayəsində yüksəlir cahan. Felyetondakı tip Şəki mühiti ilə bağlı olmasa da, ümumi bir tipdir. M.Süleymanlının ilk satirik qələmindən qaça bilməyən Məmməd Şairin “Hörmət” [921], “Zərbəçinin türküsü” [921], “Duyğula- Məmmədzadə onun satirasının gur işığında çox eybəcər və miskin rım” [921], “Haray”[921], “Vuruş”[922], “Komsomol” [922], “Bu görünür. Müəllif qəhrəmanını oxucularına aşağıdakı kimi təqdim gün” [922], “İnqilab”[922], “Qalibiyyətə doğru”[ 922], “Mən edir: “O, (Məmməd Məmmədzadə A.K.) Qobu kəndində ədəbiy- kiməm”[923], “Kolxozçunun şərqisi”[923], “On ,beş”[923], “Par- yat dərsi apardığı kimi, Bakının başqa məktəblərində də fizikadan, tiya”[923], “Sağ ol, rəhbər”[924] kimi şeirlərində sovet poeziya- ri ya ziyyatdan, tarixdən, coğrafiyadan dərs deyir. Hələ bu ha ra sı- sının tələblərindən irəli gələn ruh hakimdir. dır?. Məmməd müəllim Bakı Politexnik Texnikumunda avtomat - M.Süleymanlı şeirlərində vətənpərvər bir şair təsiri bağışlayır. laşdırma, mexanikləşdirmə, hətta yol quruluşu və körpü salınması Onun lirikasında sovetizm çərçivəsindən çıxaraq vəsf xarakteri 140 141 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti daşıyan milli ruhda yazılmış əsərlər də var ki,onların sırasında Eylədilər hey tar-mar. “Azərbaycan”[ 924 ] şeiri mühüm yer tutur. Cəmi səkkiz bənddən Düşmənləri, Azərbaycan!. ibarət olan bu şeirdən vətənpərvər bir qələm sahibinin nəfəsi duyu- Yolunda qurbandı bu can! [924] lur. Şeir quruluş etibarilə dahi S.Vurğunun “Azərbaycan” şeirini xatırlatsa da, məzmun etibarilə orijinaldır. Şair sadə deyim tərzi Bu şeirin yazıldığı vaxtlarda “bizim böyük vətənimiz” var idi. ilə vətənini tərənnüm edərək yazmışdır: Belə dövrdə Azərbaycana Vətən demək, onu şeirlə tərənnüm eləmək hər adamın hünəri deyildi. El bilir ki, öz oğlunam, M.Süleymanlının lirikası mövzu etibarilə rəngarəngdir. Bu- Doğulandan vurğununam. rada adi ithaf şeirlərindən tutmuş, Nuxada baş verən hər bir icti- Mənim fikrim, mənim anam. mai-mədəni hadisəyə həsr edilmiş şeirlər də vardır. Şairin Sən olmusan, Azərbaycan, “Səbuhi” adlı şeiri böyük M.F.Axundzadəyə ithaf edilmişdir. Yolunda qurbandı bu can! [924] Böyük Mirzə Fətəlinin vaxtilə mübarizə apardığı cəhalətin və mövhumatın aradan qalxmasını, dahi dramaturqun arzularının Şair vətəninə vurğunluğunu, onun təbiətinin gözəlliyini, ucu artıq çin olduğunu göstərən şair yazırdı: zirvəli dağlarını, gül-çiçəkli bağlarını vəsf edərək yazır: Ey Səbuhi, mərd insan, ey qəlblərin təbibi, Min hikmət var dağlarında, Zalımların düşməni, böyük xalqın ədibi. Gül-çiçəkli bağlarında Çox keçmədi dediyin o sözlərdən ,əlbət, Sən bu gənclik çağlarında, Arzuların çevrilib, oldu tamam həqiqət. Nə qəşəngsən, Azərbaycan!. Nə xəsis Hacı Qara, nə falçı var, nə dərviş, Yolunda qurbandı bu can!. [924] Nə soyğunçu, nə quldur, bambaşqadır indi iş. Tamaşaya gəl, şair, Sonaların dəyişmiş, Şeirdə vətənini dünyaya tanıdan Koroğluları, şairləri ilə fəxr Yerdə, göydə, hər yerdə döyüşlərə girişmiş. etdiyini bildirərək şair yazır: Elə “Səbuhi” yaradıcılığına olan məhəbbətdən irəli gəlmişdir ki, XX əsrin 30-cu illərində “Şəki fəhləsi” qəzeti redaksiyasının Koroğlular vətənisən, nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbi məclisin adının “Səbuhi” Şairlərin məskənisən, qoyulmasının təşəbbüsçülərindən biri M.Süleymanlı olmuşdur. Yağılara göstərdin sən, M.Süleymanlının 30-cu illər yaradıcılığında qadın azadlığı Öz gücünü, Azərbaycan, mövzusu, qadınlara azadlıq bəxş edən yeni cəmiyyətin tərənnümü Yolunda qurbandı bu can! [924] cəmiyyətdə qadının rolu və onun yaradıcı əməyi də mühüm yer Bu şeirdə bir yanğı var. Şair vətəninin qədim, möhtəşəm tari- tutmuşdur. Bu baxımdan onun “Qadın”[ 924 ] və “Sona”[924] adlı xin dən fəxrlə danışır, onun qəhrəmanlar yurdu olmasını göstərir. şeirləri diqqətəlayiqdir.Birinci şeirdə ülvi bir məxluq olan qadının keçmiş olduğu məşəqqətli həyat yolundan danışaraq, qadınların Yetirmisən qəhrəmanlar, azad həyata qovuşduğunu vəsf etmişdi. Böyük Oktyabr şölələrinin Cəbhələrdə dünən onlar, Azərbaycan qadınının həyatında yaratdığı dönüşü əks etdirərək şair yazmışdı: 142 143 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Keçdi günlər, əsrlər, dəqiqələr fırlandı. arxiv var. Arxiv materiallarını vərəqlədikcə insan heyrətlənməyə Qadınlığın insanlıq təməlləri yarandı. bilmir. Nələr yoxdu burada? Ədəbi növün hər üçündə yazılmış O zamandan qadınlıq yurdumuzda aldı ad. çoxlu sayda əsərlər, elmi xarakterli məqalələr, qaynar çıxışlar, İniltilər, fəryadlar oldu ona tamam yad. dostlara ülvi hisslərlə yazılmış məktublar,zəhmətkeşlərin sağlam lığı Hər yerdə qadın səsi, qadın əməyi vardır, keşiyində ayıq-sayıq dayanmış istedadlı bir həkimin qələ min dən Onlar bu yer üzünə, zinətdir, iftixardır [924]. çıxmış məqalələr. Bu arxiv 50-70-ci illərdə Şəki ədə bi-mühitinin qüdrətli nümayəndələrindən biri olmuş, həkim ya zı çı Lütfəli “Sona“[924] adlı şeirdə şair Sonanın əmək cəbhəsindəki Həsənovun arxividir. Vaxtilə görkəmli alim-şair Arif Abdullaza- nailiyyətlərindən danışmışdır. dənin yaradıcılığına qiymət verəndə Lütfəli həkim yazmışdı: “Biz Həyatından göründüyü kimi, M.Süleymanlının mənalı və bahar vaxtı təbiətlə üz-üzə gələndə rəngarəng çiçəklər və güllərlə zəngin ömrünün bir hissəsi “Şəki fəhləsi” və “İpəkçi” qəzetləri ilə qarşılaşırıq.Ədəbiyyat aləmi də belədir.Bu geniş, sirli aləmin bağlı olmuşdu.O, bir müddət qəzetdə məsul katib, redaktor bağçalarına yüzlərlə şairlər,yazıçılar, dramaturqlar gəlir.Onları da vəzifələrində çalışmışdır. Ona görə də Şəkinin mədəni həyatında bu güllərə,çiçəklərə bənzətsək, görərik ki, hərəsi bir cür ətir saçır. oynadığı rolla bağlı bu nəşrlər haqqında şeir yazması təbii idi. Bəzilərinin yarpaqları tez solur,ətri itir, həyatda heç bir iz qoy- Şairin “Şəki fəhləsi” qəzetinin 1000-ci nömrəsinin nəşri münasi- madan çıxıb gedir. Digərləri ətirlərini get-gedə gücləndirir, biz bə tilə yazdığı “Salamlar” [924] şeirini oxuyanda qəzetin məramı, uzun zaman onun rayihəsini yaddan çıxara bilmirik”. Sanki ideya istiqaməti oxucuya gün kimi aydın olur. Şair qəzetin özünün Lütfəli Həsənov axırıncı fikri öz yaradıcılığı üçün söyləmişdi. şəxsi həyatında oynadığı müsbət rolu, dünyagörüşünə təsirini Çünki onun yaratmış olduğu hər bədii nümunənin bir-birinə göstərərək yazırdı: bənzəməyən öz ətri, öz rayihəsi var ki,oxucunu valeh edir.Əgər XX əsrdə yazıb-yaratmış Şəki şair və yazıçılarını bir orduya bən- Hərgah bir cocuq idim, tanımazdım çox səni, zətmiş olsaq, yaradıcılığının məzmun və həcminə görə Lütvəli Verib elm, tərbiyə bir şair etdin məni, Həsənovu bu ordunun sərkərdəsi adlandırmaq olar. Çünki o, uzun İyirmi birinci ildə doğularaq anadan. illər ”Şəki fəhləsi” qəzeti redaksiyasının nəzdində fəaliyyət gös- Bu şəhərdə sən oldun mədəniyyət yaradan [924]. tə rən “Səbuhi” ədəbi məclisinə rəhbərlik etmiş, gənc ədəbi qüv- və lərin formalaşmasında böyük xidmət göstərmişdir. M.Süleymanlı “Alqış” şeirində də “Şəki fəhləsi” qəzetinin Lütfəli Əkbər oğlu Həsənov 1916-cı ilin may ayının 10-da Nuxanın mədəni həyatında oynadığı roldan danışmışdır. Şəki şəhərində doğulmuşdur.O, 1931-ci ildə Şəki şəhər yeddiillik Ümumiyyətlə, M.Süleymanlı gələcək nəsillər tərəfindən XX məktəbini bitirmiş, 1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitu- əsrin 30-80-cı illərində yazıb-yaradan, Şəkidə ədəbi gəncliyin tunun müalicə-profilaktika fakultəsinə qəbul olunmuşdur.1937-ci yetişməsində böyük rol oynamış yazıçı-şair, nasir kimi hörmətlə ildə İnstitutu müvəffəqiyyətlə başa vuran gənc həkim Ağdaş ray- yad ediləcəkdir onunda iki il həkim işləmiş, 1939-1947-ci illərdə fasiləsiz olaraq Deyirlər, hər kəsə verilən qiymət onun xalqa verdiyi xeyirlə keçmiş Sovet ordusunun hərbi hissələrində zabit kimi çalışmışdır. öl çülməlidir.Ancaq bütün həyatını xalqa sərf edib,onun mə də niy- Müharibədən sonra o, Polşa ərazisində olan Şimal Ordu qrupunun yətinin, səhiyyəsinin, ədəbiyyatının inkişaf etməsi uğ runda çalışan tərkibində xidmət keçmiş, Azərbaycanda Zaqafqaziya Hərbi insanları unutmaq onlara deyil, bütövlükdə inkişa fımızın təməli Dairəsinin 11-ci Havadan müdafiə ordusunda xidmət etmişdir. olan mədəniyyətimizə laqeyidlik olardı.Qarşımda möhtəşəm bir Keçmiş Sovet İttifaqında “Vətən”ə olan sədaqətli xidmətinin əvəzi 144 145 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti olaraq L.Həsənov antisovet təbliğatda günahlandırılaraq 1947-ci Bakı”, “Gecənin təranəsi” kimi şeirləri və elmi məzmunlu məqa- ildə hərbi tribunalın qərarı ilə 7 il müddətində siyasi məhbusluq lə ləri dərc edilmişdir.Yazıçının bitib tükənməz yaradıcılıq nü mu- həyatını başa vurduqdan sonra günahsız həbs olunması ilə bağlı nələri həmçinin “Azərbaycan” jurnalında,”Azərbaycan gəncləri”, SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinə aşağıdakı məzmunda mə- “Şəki fəhləsi” qəzetlərinin səhifələrində fasiləsiz dərc olunmuşdur. lumat yazmışdır: “Mühakimənin əvvəlində mən özümün müqəssir Məs: 50-60-cı illərin “Şəki fəhləsi” qəzetinin çox az buraxılışı ola olmamağımı söylədim. Mən zabitlərin müşavirəsində sadəcə bilər ki, orada “L.Həsənov” imzasına təsadüf edilməsin. Bu mət- olaraq hərbi hissədəki çatışmazlıqları söyləmiş və hərbi hissənin buat orqanı yazıçı üçün əsil tribunaya çevrilmişdi.Yazıçı uzun illər komandirini tənqid etmişdim. Mənim müşavirədəki çıxışımdan bu qəzetin redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən “Səbuhi” sonra hərbi hissəyə Tbilisidən xüsusi komissiya gəlmiş və mənim ədəbi məclisinə rəhbərlik etmişdi. iradlarım təsdiqlənmişdi. Tezliklə ölçü götürülmüş, mənzili ol- Lütfəli Həsənovun şəfqətli, şəfalı həkim əlləri neçə-neçə xəs- mayan zabitlər mənzillə təmin olunmuş, onların məişət şəraiti təyə can, həyat vermişdi.O,1953-cü ildən ömrünün sonuna (1976) yaxşılaşdırılmışdır.Mənim açıq tənqidimdən əvəz çıxmaq məqsə- qədər Şəki Sanitariya Maarif Evinin müdiri və Şəki Mərkəzi dilə hərbi hissənin komandiri məni antisovet təbliğatı aparmaqda Xəstəxanasının daxılı xəstəliklər şöbəsində həkim – terapevt iş- günahlandıraraq hərbi tribunala vermişdi”. lə mişdi.Ədibin evində saxlanılan arxivində tibbin ayrı-ayrı sa hə- Gördüyümüz kimi, yazıçı 7 il günahsız olaraq məhbus həyatı lərinə dair yazmış olduğu onlarla məqaləsi diqqəti cəlb edir.Lütfəli yaşamışdı. O, məhbəsdə keçirdiyi dəhşətli günləri və Həsənov təkcə tibbi deyil, ensklopedik biliyə malik bir şəxsiyyət günahsızlığını yaradıcılığının ən maraqlı nümunələrindən olan təsiri bağışlayır.O, zəngin mütaliəsi sayəsində dünya müdriklərinin ”Məhbəsdə bir gecə”[288] adlı şerində ifadə edərək yazmışdı: kəlamlarından ibarət çoxlu sayda kəlam toplayaraq arxivinə daxil etmişdir. Onun müəllifliyi ilə 1971-ci ildə “Ürəklə söhbət” adlı Gecə sakit, gecə uzun, yuxum gəlmir, yatmıram mən, yaddaş, 1967-ci ildə “Bizim iş təcrübəmiz” adlı metodik materi- Düşünürəm, tezmi, ya rəbb, qurtaracam məngənədən?. allar nəşr etdirilmişdir. Həbsxana cəllad kimi mənliyimi çəkir dara, Gözəl davranışı, zəngin biliyi sayəsində Lütfəli Həsənov döv- Qəlbdən qopan ah-nalədən yayılaraq uzaqlara. rünün görkəmli adamları ilə dostluq və yaradıcılıq əlaqələri şax - Azadlığım hanı deyir,aman, dostlar, mən yanıram, lamışdı. Onun şəxsi arxivinin qiymətli materialları sırasında müasir Tonqallara atılmışam, odlanıram,odlanıram. poeziyamızın qüdrətli nümayəndəsi Bəxtiyar Vahabza də nin, həkim İndi mənim günahım nə, bir danışın, deyin mənə!, Ağabalanın, Cavanşirin, jurnalist Məhyəddin Abba so vun, şair İslam Düşmənəmmi söyləyin siz çox sevdiyim bu Vətənə?. Səfərlinin və başqalarının məktubları da saxlanılır.O, 1954-cü ildə Axı Vətən,el mənimdir,can vermişəm bu yollarda, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv se çil mişdir. Ömür vermiş, həyat vermiş,qan vermişəm bu yollarda. Lütfəli Həsənov təkcə şair, nasir deyil, həmçinin istedadlı Bəs niyə, de salınmışam bu zülmətə, bu zindana?. qələmə malik bir dramaturq kimi də tanınmışdır. Onun dram Niyə məhbəs künclərində sızlayıram yana-yana [ 288 ]. yaradıcılığında “Günəş”[290], “Qara eynəkli adam”[290], “İn- tiqam”[290], “Dayaqsız adam” [290], “Qardaş torpağında” [282], Lütfəli Həsənov bədii yaradıcılığa hələ tələbə ikən başlamış- “Baş həkim”[297], yaxud “O qayıdacaqmı?” [297] kimi dram dır. Müxtəlif mövzuda yazmış olduğu seirləri 30-cu illərin ən əsər ləri mühüm yer tutur. Bu əsərlərdə Nuxa həkimlərinin həyatı, nüfuz lu nəsrlərindən olan “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin sə- xalqlar dostluğunun tərənnümü, müharibəyə nifrət hissi, vətən- hifələrində dərc olunmuşdur. Onun bu qəzetin səhifələrində “Qızıl pərvərlik və s. mövzular ön plana çəkilmişdir. 146 147 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bitib tükənməz arzularla yaşayan, bu arzuların çiçəklənməsi dediyi: “Qorxursunuz! Bu sədrə hörmət yox, pərəstiş və yaltaq - üçün daim mübarizə aparan yazıçı 1976-cı ilin sentyabr ayının 4- lıq dır” [290] sözləri Mürşüdovun iç üzünü açan vasitədir. də Şəkidə vəfat etmiş, “Çöl” qəbiristanlıqda dəfn olunmuşdur. Əsərdə Mürşüdov eyni zamanda qorxaq kimi təsvir edilir. O, Yaradıcılığı. Lütfəli Həsənov XX əsr Şəki ədəbi mühitində gənc Bəxtiyarı öz yerinə göz dikməkdə günahlandırır, gecələr dram yaradıcılığı sahəsində ən məhsuldar sənətkardır.Onun dram yuxusu ərşə çəkilir. Müəllif onu ayrı-ayrı surətlərlə rastlaşdıranda əsərləri bu yaradıcılıq sahəsi üzrə müasirləri ilə müqaisədə təkcə müxtəlif psixoloji vəziyyətlərdə verir. O, kolxozçular qarşısında əsərlərinin çoxluğu deyil, həm də bədii dəyər, məzmun siqləti özünün dediyi kimi “pələngə” bənzəyirsə, İstehsalat İdarəsinin baxımından da fərqlənir. Dram əsərlərini oxuduqca fikirləşirsən yeni partiya rəhbəri Vəkilovun qarşısında müti qula çevrilir. O, ki,yazıçı, həqiqətən, seçdiyi mövzunu, toxunduğu problemi tam Xəlilovun qəbulunda gənc aqronom Bəxtiyarın ünvanına böhtan- mənada işləyə bilmişdir.Onun drtamaturji fondu zəngindir: Buraya lar yağdıraraq onu gözdən salmağa çalışır. “İntiqam” [290], “Dayaqsız adam” [290], “Baş həkim” [297], Mürşüdov insafən kolxoz sədri olsa da, kolxozun əmlakını yaxud “O qayıdacaqmı?” [297], “Günəş” [290], “Ölümə ölüm”, dağıtmayıb.Onun öz sözləri ilə desək “atadan qalan evdən başqa heç yaxud “Qardaş torpağında” [282], “Qara eynəkli adam” [290], nəyi yoxdur” [290]. Lakin o, dayaqsızdır. Əsil dayağı olacaq bir “Okeanın o tayında” [290] kimi məzmun və mündəricə ehtibarilə qüvvəni – xalqın dayağnı itirib. Əsərin sonunda oxucu onun bitkin əsərləri daxildir. maskalanmış siması ilə tanış olur. Vaxtilə kənddə tikilməsinin əleyhinə Ədibin “İntiqam”[290] pyesində hadisələr faşist düşər gə lə - olduğu xəstəxana xəstələnərkən onun köməyinə çatır. O, artıq rinin birində cərəyan edir.Əsərdə dramaturq 200 nəfərdən artıq anlamışdı ki, köhnə iş üsulu ilə işləməyin vaxtı keçmişdir. Buna görə əsir qadının faciəsini- iki qadının: Xuraman və Elenanın şəxsində də, sədrlikdən çıxarılmaq yox, özü uzaqlaşmaq istəyir və nəticədə ümumiləşdirmişdir. Xuraman əsərdə komsomolçu, qorxmaz bir Mürşüdovun qızı, yeni fikirli aqronom Məlahət kolxoz sədri seçilir. qız kimi təsvir edilir. O, rəfiqəsi Elena ilə faşist zabitləri Krauze Əsərin sonunda Mürşüdovun müəllifə dediyi sözlər böyük və Şulsla yaxınlıq edərək onların ehtirasını boğazlarında qoyur və maraq doğurur: “ Siz yazıçısınız, uydurmalısınız.Get bala, get! qulağında gizlətdiyi zəhərlə onları zəhərləyib öldürür. Məni sakit burax! İllər keçər, qayıdarsan, mənim yaratdığım kolx- Əsər dərin vətənpərvərlik təsiri bağışlayır və dramaturq ozun nə hala düşdüyünü görərsən” [290]. Maraqlı müraciətdir. gestapo mühitində iki şəxsin həyatı fonunda hadisələri tam şəkildə Əsər 1964-cü ildə qələmə alınıb.Görəsən, bir tipin dilindən oxucuya çatdırmağı bacarır. söylənmiş fikirlə Lütfəli Həsənov haradan bilirdi ki, zaman “Dayaqsız adam”[ 290 ] pyesinin mövzusu kolxoz həyatına, keçəcək, onun təsvir etdiyi çürük özüllü kolxoz sistemi dağılaraq kənd məişətinə həsr edilmişdir.Əsər tam relist müşahidələr yalnız tarix səhifələrində qalacaq. əsasında yazılmışdır. Əsərin müsbət surətləri sırasında kolxozun ilk partiya təş ki- Əsərin baş mənfi qəhrəmanı kolxoz sədri Mürşüdovdur. latının katibi Səlim, gənc aqronomlar Bəxtiyar və Məlahət mühüm Özbaşınalıq, mənəm-mənəmlik onun həyat idealıdır. Mürşüdov yer tutur. Səlim əsərdə epizodik planda verilmişdir. O, daim köhnəlik qalığı kimi yeniliyi sevmir, kolxozun aqronomu, gənc, Mürşüdovun haqsız danlaqları ilə üzləşir.Mürşüdov heç bir işdə ali təhsilli mütəxəssis Bəxtiyarın kolxozun inkişafı və onunla hesablaşmır. kolxozçuların rifahı naminə olan təkliflərini qulaqardına vurur. Əsərin müsbət qəhrəmanı olan Bəxtiyar Mürşüdovun qızı Mə - Mürşüdovun diqqətsizliyi ucbatından kolxozçular əmək lahət xanımı sevdiyi üçün iki yol ayrıcında qalmışdır: O, Mür - intizamını pozur. Sədrin qızı Məlahət atasının bu özbaşınalığına şüdovun səhvlərini üzünə deməkdə acizlik edir, onun nifrətini dözmür.Onun bu məsələlərlə bağlı atasının müavini Bəxtiyara qazanmaq istəmir. 148 149 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Dramaturq pyesdə mühiti üçün xarakterik olan ara həkimi nü açmaq üçün müxtəlif situasiyalardan istifadə edir. Şakirin Mən- kimi bəlalı bir məsələyə də öz münasibətini bildirmişdir . Əsərdə zər haqqında dediyi: “ Mən əminəm ki, Mənzər ömürlük şikəstdir. bu ümumiləşdirmə ara arvadı Məsmənin üzərində aparılmışdı. Belə bir xəstəni şöbədə saxlamaq, iynələmək, bədənini dəlik- Məsmə qarı öz yaramaz hərəkətlərini həyata keçirməkdə Mür - deşik etmək, nəhayət, şöbənin ölüm faizini süni olaraq artırmaq” şüdova arxalanır. Onun Mürşüdova istinadən: “Səni min yaşa - [297] kimi sözləri onun nəinki bir həkim kimi, həmçinin mənən yasan. Bircə gün bu kənddə olmasan aləm bir-birinə qarışar. yoxsul bir şəxs kimi də oxucunun və tamaşaçının gözündən salır. Gedək, a kişi, arxamızda Mürşüdov kimi dağ durur”[ 290]- sözləri Təranənin gənc tədqiqatçı kimi qazandığı uğurlar Şakiri narahat oxucuda və tamaşaçıda ona qarşı nifrət hissi yaradır. edir. Paxıllıq hissi onu rahat buraxmır.O, səlahiyyətlərindən Müəllifin Məsmə kimi surətlərə gülüşü epizodik surət olan istifadə edərək gənc həkimə böhtan atır. Xəstəxanada ölmüş gənc Əlyəsənin dili ilə tam açıqlanır. Dramaturq Məsmə kimi çöpçüləri oğlanı Təranənin öldürdüyünü söyləməklə onu hədələyir. Bu tənqid edərək yazır: “Məsmə xala, sənə bir sualım var. Dünyada hadisələr Təranəni təngə gətirir. O, bu barədə Muradova bildirib üç milyard adam var. Hələ deyirlər daha çoxdur. Niyə bu çöp xəstəxanadan işdən çıxmaq istəyir. Muradov ona təskinlik verərək, ancaq bizim uşaqların boğazında qalır?”[ 290 ]-sözləri istehzalı mübariz və təmkinli olmağa çağırır. tənqid xarakteri daşıyır. Şakir Təranəyə nəinki bir əməkdaş kimi paxıllıq edir, həm - Lütfəli Həsənovun dram yaradıcılığının ən dəyərli əsərlə - çinin onun şəxsi həyatına da qarışır. O, Təranəni sevən həkim Rüs - rindən biri “ Baş həkim”[297] pyesidir. Əsərin baş müsbət qəh rə- təmə Təranə haqqında iftiralı, böhtan xarakterli sözlər deyir. Şakir manı baş həkim Muradovdur. Hadisələr rayon xəstəxanalarından həmçinin xəstəxananın normativlərinə əməl etmir. Xəstələr üçün birində cərəyan edir. Mənzər adlı ayaqları iflic vəziyyətində olan ayrılmış dərman preparatlarının onlara verilməsini məhdudlaşdırır. xəstəyə münasibətlə surətlərin daxili aləmi açılır. Müəllif ülvi O, Təranənin xəstələrə iynəni qaydasında təyin etdiyini bildikdə həkimlik sənətinin sirlərini, həkimlərin Hippokrat andına hansı özünə sığmır, şöbə müdiri səlahiyyətlərindən istifadə edib onu səviyyədə sadiq olub – olmadığını əsərdə mərkəzi surətlər olan təhqir edir.Şakir öz çirkin əməlləri ilə təkcə kollektivdə deyil, Muradov, Təranə, Ərşad, Rüstəm, Şakir və başqaları vasitəsilə açıb ailəsində də sevilmir. O, ailəsinə xəyanət edərək, həyat yoldaşı göstərir. Pyesdə mənfi və müsbət surətlər qütbü əsərin ilk səhi - Mehribandan ayrılmaq qərarına gəlir. Əsərin birinci şəkli bu cür fələrindən oxucunun diqqətini cəlb edir. Əsərin müsbət qütbündə başa çatır. qocaman həkim, bütün xəstələrin sevimlisi Muradov və gənc İkinci şəkil xəstəxanada növbədə olan Rüstəmlə Təranənin həkim Təranə dayanır.Təranə gənc olmasına baxmayaraq istedadlı söhbəti ilə başlanır. Baş həkim Muradov Təranəni ayıq- sayıq həkimdir. Tibb elminin yeni naliyyətlərini gözəl bilir. O, istedad- olmağa çağırır. Şəklin sonunda Şakirin iyrənc hərəkəti tamaşaçının lara dayaq, savadsızlara düşmən olan professor Nəcəfzadənin qı- nəzərinə çatdırılır.O, həyasızcasına Təranəyə eşq elan edir. zıdır.Təranə xəstə Mənzərin sağalmaz dərdinə böyük ümidlə baxır, Əsərin ikinci hissəsi Muradovla Şakirin mükaliməsi ilə onu yaşamağa, həyata həvəsləndirir. Bu işdə Təranənin dayağı və başlanır. Şakir hərəkətlərinə görə yoldaşlıq məhkəməsinə məsləhətçisi xəstəxananın baş həkimi Muradovdur. Lakin dünya verilmişdir. O, artıq vicdanı oyanmış haldadır. paxıllardan və pislərdən hali deyil. Təranənin zəngin biliyi, hə- Dramaturq əsərdə namuslu, saf, təmiz məhəbbəti hər şeydən kimlik qabiliyyəti korafəhim, savadsız, aspiranturadan və işlədiyi üstün tutan surətlər də yaratmışlar ki, Rüstəm və Keybala bu qəbil- kafedradan qovulan, baş dolandırmaq üçün rayona qaçan Şakir dəndir. Keybala Mənzəri sevir. Onun sevgisi ülvi sevgidir.Oxucu kimi adamı narahat edir. O, nəinki savadsız, həmçinin acıdil, bunu onun Mənzər haqqında dediyi aşağıdakı sözlərdən də görür:” ləyaqətsiz və əxlaqsız bir insandır. Əsərdə müəllif bu tipin iç üzü- Bilmirəm. Mənzər bəxtimə çıxan ulduzdur. Kor da , keçəl də olsa 150 151 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qəbulumdur.” [297] Əsərin ikinci hissəsi nikbin bir sonluqla, jurnalının (İyun) 6-cı nömrəsində nəşr edilmişdir. Lakin nədənsə, Mənzərin ayaq açıb gəzməsi ilə bitir. əsər ayrıca kitab şəklində nəşr edilməmişdir. Ədib əsərin nəşr Əsərin üçüncü hissəsində dramaturq Şakiri artıq mənən olunmaması səbəbli Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkə - təmizlənmiş bir insan kimi oxuculara təqdim edir.Xəstəxananın zi Komitəsinə 26 aprel 1964-cü il tarixli məktubla müraciət etmiş, laboratoriyasında güclü yanğın baş verir. Şakir həyatını təhlükə lakin istənilən nəticəni əldə edə bilməmişdir. altında qoyaraq laboratoriyanın qiymətli avadanlıqlarını qurtara “Qardaş torpağında” [282] pyesi Azərbaycan və rus xalqları bilir. Nəticədə özü ağır yanır. Dramaturq onu xəstəxanada təsvir arasındakı dostluğa, müharibədə faşizimə qarşı aparılan birgə edir. Atası evinə getmiş həyat yoldaşı Mehriban da artıq onun mübarizəyə həsr edilmişdir. Kamran, İftixar, Poladov kimi qəhrə - yanındadır. man azərbaycanlılarla yanaşı digər xalqların nümayəndələrini Əsəri diqqətlə izləyən tamaşaçı və oxucu görür ki,pyesdə təm sil edən Neqov Alesandr Serqeyeviç, Volkov, Adolf Vilfoviç, hadisələr mənfidən müsbətə doğru inkişaf edir.Hadisələri bu Stepan Rudnik, Gordtruda, Karl, Xausman, Zümmer, Oksana, istiqamətə aparan isə baş həkim Muradovun təmkinliyi, müdrik- Kneller, Fangelski kimi surətlər də vardır. liyidir. Lakin çox təəssüfləndirici haldır ki, bu müsbət ideal dün - Lütfəli Həsənovun dram əsərləri sırasında ən maraqlı nümu- yadan köçür. Dramaturq onu elə-belə öldürmür.Artıq Muradovun nələrdən biri onun “Günəş” [290] pyesidir. Bu əsər müəllifinə bütün arzuları həyata keçmişdir. Əsərin əvvəlində bütün mənfi böyük uğur gətirmiş, Kirovabad (indiki Gəncə) Dövlət Dram keyfiyyətləri ilə yadda qalan Şakir, artıq əsərin sonunda dəyişərək Teatrında müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur.Tamaşanın tamamilə mənən kamil bir insan səviyyəsinə yüksəlmişdir. Çox uğuru və aktyor heyəti ilə bağlı sevimli xalq şairimiz Bəxtiyar maraqlıdır ki, Muradovun ölümü Şakirin qucağında təsvir edilir. Vahabzadə aşağıdakı qeydləri yazmışdı: “Əsərin baş qəhrəmanı Gözəl ideyallar ifadə edən bu əsərin nəşr olunmamasına bax- Günəşdir. Bu məsuliyyətli rolu respublikamızın xalq artisti mayaraq, əsər 1966-cı ildə Kirovabadda (indiki Gəncə) tamaşaya Rəmziyyə Veysəlova oynayır. Günəş - R.Veysəlova qəhrəman bir qoyulmuşdu və səhnəyə çıxarılmasına bu gün də ehtiyac duyulur. qızın obrazıdır.Onun ürəyi, canı, vətəninə, xalqına olan böyük və Əsər dili və quruluşu etibarı ilə də bitkin təsir bağışlayır. Müəllif sarsılmaz məhəbbətdir. R.Veysəlova ifa etdiyi rolun mahiyyətini əsərdə atalar sözləri və deyimlərimizdən, obrazların dialoqunda dərindən anlamış, onu qavramağı bacarmışdır. şeir parçalarından da məharətlə istifadə etmişdir. “Günəş” əsərində ikinci yadda qalacaq obraz Azər obrazıdır. Lütfəli Həsənovun dramaturji yaradıcılığında “Oqayıdacaq- Bu maraqlı rolu istedadlı artist Kərim Sultanov oynayır. Azər mı?” adlı 4 pərdəli, 11 şəkilli pyesi də mühüm yer tutur. Bu pyes gestapo idarəsi rəisi Kraustinin “yavəridir”.O, burada Azər yox, də mövzu etibarilə həkimlərin həyat və fəaliyyətinə həsr edil miş- Şneyder adlanır. Bacarıqlı artist bu rolu olduqca məharətlə oyna- dir. Bu əsər “Baş həkim”[297] pyesinin birinci variantı təsiri ba- maqla bərabər, sovet kəşfiyyatçısının qüdrətini tamaşaçılar ğış layır. Çünki əsərdəki personajlar eyni vəzifəli və eyni adlı qarşısında elə böyük ustalıqla canlandırır ki, onlar Azəri – K.Sul- insanlardır. Əsərdə diqqəti cəlb edən yeni surətlər Pərvin və Ca- tanovu dəfələrlə alqışlayırlar. mal dır. Tamaşada M.Cəfərovun ifa etdiyi Salmanov obrazı da çox ma - Dramaturqun Böyük Vətən müharibəsi mövzusunda yazdığı raqlı obrazdır. Salmanov ilk səhnələrdə məhəbbəti naminə sadə - “Ölümə , ölüm” [282] əsəri yaradıcılığının ən müvəffəqiyyətli lövh lük edir.Onun sovet həkiminə yaraşmayan hərəkətləri əsərlərindən hesab edilə bilər. Əsər “Qardaş torpağında” [282] adı ta ma şaçının nifrətinə səbəb olur. Lakin sonralar Salmanov ta ma- altında yazılmış, sonra isə müəllif tərəfindən adı dəyiş diril mişdir. milə başqa bir insan olur. Süjetin sonrakı inkişafında Salmanovun Pyes Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının orqanı olan “ Azərbaycan” fədakarcasına ölümü, tamaşaçıları olduqca təəssüfləndirir. 152 153 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Tamaşadakı qüvvətli obrazlardan biri də casus Qənbərovdur. Salmanov kimi təcrübəsiz insanlarla yaxınlaşıb onları ələ alır və Bu mürəkkəb rolu respublikamızın əməkdar artisti S.Həsənzadə onların dolaşıq məhəbbət məcərasından istifadə edərək cinayətə özünəməxsus bir ustalıq və məhəbbətlə yaradır. sürükləyir. Onun toruna birinci həkim Salmanov düşür. Lakin Respublikamızın xalq artisti M.Burcalıyev “Günəş” dramasın - Salmanov tezliklə Qənbərovun hiyləsini başa düşüb onunla da gestapo idarəsi rəisi Kaustini oynayır. Lakin demək lazımdır dalaşır.Tərlan köməyə gəlir. Qənbərov onu öldürür. Qənbərov ki, o, gülüş xatirinə oynadığı obrazı həddindən ziyadə yüngül - tərəfindən Tərlanın öldürülməsi xəbəri hərbi xəstəxanaya çatır. ləşdirir ki, bu da tamaşaçıların narazılığına səbəb olur. Sonra hadisələr sürətlə dəyişir və gərginləşir. Xəstəxana düşmən Respublikanın xalq artisti Ə.Yusifzadə Rubanov, əməkdar arxasında qalır və partizanlarla əlbir fəaliyyət göstərir. Qənbərov artist S.Mustafayeva Bənövşə, artist Ə.Rzayev- Tərlan rollarında fitnəkar əməllərini həyata keçirməkdə davam edir. O, Günəşi yaxşı çıxış edirlər. gestapoçuların əlinə verir. Günəş həbsdə olarkən Qənbərov onun Tamaşanın rejissoru respublikanın əməkdar incəsənət xadimi yanına gələrək yalvarır, keçmiş günləri xatırladır. Tamaşaçı əsərin Hüseyn Sultanov əsərin ideyasını yaxşı anlamış, gənc müəllifə bu yerində Qənbərovun keçmişi ilə tanış olur.Məlum olur ki, qayğıkeşliklə yanaşmış, onunla uzun müddət işləmiş və nəticədə Qənbərov Azərbaycanın qudurğan bəy nəslindən olan Şahmar isə maraqlı bir tamaşa meydana çıxmışdır. bəydir. O, vaxtılə Günəşi götürüb qaçaraq özünə arvad etmişdir. Bəstəkar Ş.Axundovanın tamaşaya yazdığı musiqi əsərin Onun axtardığı və faşistlərə vermək istədiyi alaya isə doğma oğlu gedişinə uyğundur və hadisələri yaxşı tamamlayır” Şahin komandirlik edir. Günəş hadisələrin əsil mahiyyətini Əsərin nöqsanlarını qeyd edərkən Bəxtiyar Vahabzadə yazır: gestapoya düşdükdən sonra bilir. O, vətənpərvər bir Azərbaycan “Tərlan Günəşin oğludur. Onu öldürülər. Lakin övladının ölümündən qızı, incə qəlbli və duyğulu bir anadar. Qəlbində faşist işğalçılarına sonra ana onu heç xatırlamır. Proloq səhnəsində Qənbərovun Şahini nifrətlə alışıb – yanan Günəş müharibənin ilk günlərindən cəbhəyə necə inandırıb, onunla sərhəddi keçməsi tamaşaçılara çatmır. gəlmişdir. O, gestapoda hər cür əzab- əziyyətə dözür, düşmənə Əsərin sonunda oğulla ata (Qəmbərovla Şahin) qaşılaşmır ki, satılmır və: - Siz mənə iki nömrəli cəza yox, yüz iki nömrəli cəzanı bu da əsərin müvəffəqiyyətini azaldır. Tamaşada operasiya səhnəsi versəniz də, heç bir sirr öyrənə bilməyəcəksiniz – deyir. zəif verilmişdir. Gestapoçuların səhnəyə gəlməsi az əsaslan dırıl- Gestapo rəisi Kraustinin partizan alayını və Şahini ələ keçir- mışdır. Əsərdə Rıbakov obrazı tamamlanmamışdır.” mək ümidləri boşa çıxır. O, Günəşə dəhşətli işgəncələr verir, ancaq Əsərin qısa məzmunu belədir: Hər tərəfdən top səsləri, pule- Günəş dözərək susur. Kraustin əsərdə əsil faşist xislətli bir zabit myot şaqqıltıları eşidilir. Sovet döyüşçülərinin ağır hücumu kimi canlandırılmışdır.Onun müharibədə iştirakı yalnız şəxsi zamanı bölmə komandiri Şahin Aslanov ağır yaralanır. Qaranlıqda arzularını həyata keçirmək, hərbi rütbəsini artırmaqdır.O, ülvi bir kölgə ona yaxınlaşır. Şahin onu vurmaq istərkən o səslənir ki, insanlıq hisslərinə tamamilə yad bir surətdir. Dramda Kraustinin “mən düşmən deyiləm, sənə kömək etmək istəyirəm”.Əvvəl Şahin yanında Şneyder surəti tamaşaçıların diqqətini cəlb edir.Bu cəsur inanmır. Sonra yad adam Şahini inandırır və onu arxasına alıb arx- kəşfiyyatçı partisan Azərdir. Şneyder əsərdə məşhur alman Hin- aya doğru sürünür. Məlum olur ki, həmin kölgə həkimin sənədlə - denburqun bacısı oğludur. Azər bacarıqlı bir kəşfiyyatçı kimi rini əldə etmiş casus Qənbərovdur.Qənbərov yara aldığı üçün Salmanovu faşist əsirliyindən qaçırır. O, Qənbərovu düşmənlərə sovet xəstəxanasına düşür. Xəstəxananın həkimi Şahinin anası partizan casusu kimi qələmə verib həbs etdirir. Məhz onun Günəşdir. Şahin sağaldıqdan sonar yeni təyinat alıb başqa istiqa- cəsurluğu sayəsində məşhur faşist zabitləri olan Kraustin və mətə gedir. Qənbərov isə xəstəxanada qalıb işləməyə başlayır və Rozental əsir alınır… Əsər bu cür maraqlı hadisələr fonunda az bir zamanda böyük hörmət qazanır.O, Bənövşə, Tərlan və davam edir və tamaşıçılarda vətənpərvərlik ruhu aşılayır. 154 155 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Xüsusilə, torpaqlarımızın erməni tapdağı altında olduğu bir buraxmır, gələn “narahat adam”ın nazir olduğunu bildikdə isə şəraitdə bu əsərin teatr səhnəsində oynanılmasının nə dərəcədə ak- müəllifin təsviri kimi: “Ələmdarov çevrilib stol arxasına keçdi və tual olduğunu söyləməyə lüzum yoxdur. oradan onu görmək istəyən narahat adamın üstünə atılmaq istə - Ədibin dramaturji fonunda “Qara eynəkli adam”[290], “ yirdi ki, birdən nə oldusa qulaqları aşağı sallanmış dovşana döndü. Okeanın o tayında” [290] kimi üzərində geniş tədqiqat aparılması Gələn nazir idi.Ələmdarov onun qaşısında müti qula döndü.”[302] tələb olunan əsərləri də daxildir. Yazıçının Müəllif zəmanəsi üçün səciyyəvi olan idarə müdirlərinin öz- “Qardaş torpağında”[282] istisna olmaqla (qeyd etdik ki,bu başınalığını və yaltaqlığını çox qabarıq şəkildə oxucuların nə zə- əsər “Azərbaycan jurnalının 1956, 6 iyun sayında nəşr edilmişdir), rinə çatdırmışdır. yerdə qalan dram əsərləri əlyazması şəklində evində saxlanılır və Ədibin “Müdir müavini” [283] hekayəsində də eyni bu sujet inanırıq ki, gələcəkdə bu əsərlər Azərbaycan dramaturgiyasının oxşarlığı diqqəti cəlb edir. O, Balammədov surəti ilə 50-60-cı müvəffəqiyyətli əsərləri sırasında öz yerini tutacaqdır. illərdəki ticarət və ticarətdəkilərin harın həyatını realistcəsinə XX əsrdə bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatında olduğu kimi, müasir oxucuya çatdırır. Müəllif Balammədovu bir müavin kimi ayrı-ayrı bölgələrdə də hekayə janrı yazıçıların qələmində özünü öz “səmimiliyi”, “mehribanlığı”, “sədaqəti” və “qayğıkeşliyi” ilə göstərməkdə idi. Bədii nəsrin bu kiçik forması Şəki ədəbi mühi- baş qalarından qabarıq verir.Baləmmədov bu xüsusiyyətlərinə görə tinin digər ədəbi gəncliyi kimi Lütfəli Həsənovun yaradıcılığında irəli çəkilir.Rayon İcraiyyə Komitəsinin rəhbərliyi onu ticarət da özünə geniş yer almışdı. Həkim- yazıçının gözü mühitin hər müəssisəsinə müdir qoymaq təklifini irəli sürür.Balammədov üzünü görür, əyər- əskiklərini seçirdi.Müəllifin nəsrinin inki şa fın - müdir təyin edilir.Lakin Baləmmədov müdir tikəsini uda da “Şəki fəhləsi” qəzeti və onun redaktoru, qorxmaz və həqi qət - bilmir.Yumşaq kreslo, xidmətində olan “Pobeda”, arvadının sevər jurnalist Məhyəddin Abbasovun böyük rolu olmuşdu.Ədibin istəkləri onun beynini dumanlandırır. O, səlahiyyətlərini aşaraq cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən seçdiyi tiplərin müsbət və özünə yeni təyin edilmiş müavini düzgünlüyünə görə işdən çıxarır. mənfi baxımdan əks etdirdiyi hekayələri ən çox “Şəki fəhləsi” Bu işdən çıxarılma Baləmmədovun faciəsini dərinləşdirir.İdarəyə qəzetinin səhifələrində oxuculara çatdırılmışdı.Onun hekayə gəlmiş yoxlama komissiyası Baləmmədovu işdən azad edir: yaradıcılığını mövzu-mündəricə etibarilə iki qismə ayırmaq olar: “Təmtəraqlı kabinet də, arvadının çox sevdiyi “Pobeda” da, müdir 1.Satirik məzmunlu hekayələr;2.Məişət hekayələri. kabinetinin əzəmətli açarları da Baləmmədovun əlindən çıxır”. Yazıçının “Narahat adam” [302], “Sual” [294], “İstək” [302], Yazıçının satirik nəsrində “Xahiş”[304] hekayəsi də mühüm “Yeni müdir” [ ], “Qiymətlər və sifətlər” [302], “Göz ağrısı” [298], yer tutur. Hekayədə tənqid hədəfi idarə rəisi Qolayzadədir. Müəllif “Canfəşanlıq” [305], “Xahiş” [304],”Müdir müavini” [283], “Onu bu tipin portretini rəngarəng boyalarla yaradaraq yazır:”Səftəralı kim öldürdü?” [281] və s. kimi hekayələri satirik məzmunludur. rəis kabinetinin meşinli qapısını qorxa-qorxa aralayıb içəri boy- “Narahat adam” [302] hekayəsində yazıçı rəis Ələmdarov lananda toxsun sifətli, peysəri yoğun, mərtəbə buxaxlı Qolayzadə surətilə özündən razı, hikkəli bir məmur surəti yaratmışdır. özünü elə dartıb oturmuşdu ki, uzaqdan baxanlar onun boğazında Zəhmətkeşlərin rifahına laqeyd münasibət bəsləyən bu tip Mənzil sümük qalmış hacıleylək quşuna bənzədə bilərdi”[304].Bu təsvir İstismar İdarəsinə rəhbərlik edir. Ələmdarov qəbuluna gələn Qolayzadənin kimliyini,şəxsiyyətini müəyyənləşdirmək üçün ox- adamları laqeyd qarşılayır, onların vacib həll olunası məsələlərini ucuya kifayət edir. Səftəralı kimi miskin adamlar ona qol- qanad aylarla uzadır. Hekayədə müəllif kiçik süjet xətti ilə Ələmdarovun verib, istismarına, harın həyat sürməsinə şərait yaradırlar. Lütfəli yaltaq simasını aşağıdakı kimi oxucusuna təqdim edir. Ələmdarov Həsənov Qolayzadənin Səftəralı ilə mükaliməsini yazıçı istedadı qəbuluna gələn adamın kimliyini bilməyərək onu qəbuluna ilə verir. Bu mükalimənin bir tərəfində özündənrazı amir məmur, 156 157 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti digər tərəfində isə qorxaq, miskin, özünün və balalarının yemədiyi çox yaradıcı şəxsiyyətlərin müxtəlif janrlı əsərlərinə istiqamət təamları dəbdəbəli süfrəyə düzüb, Qolayzadə kimi adamlara vermiş, münasibətini bildirmişdi.Bu isə ondan böyük ədəbi-nəzəri yedirmək üçün onu evinə qonaq dəvət etməyə yalvaran yaltaq bir bilik tələb edirdi ki, şair ədəbi növün bütün janrlarının xüsusiy- tip durur.Lütfəli Həsənovun satirası bitib- tükənməzdir.Onun satira yətlərini gözəl bilirdi. işığında yaşadığı cəmiyyətin bütün təbəqələri özünəməxsusluğu Onun arxivində yüzlərlə şeir diqqəti cəlb edir. Bu əsərlərin ilə əks edilib. mövzu dairəsi rəngarəngdir. Bu şeirlərin özəyində əsasən iki fikir Ədibin əsərləri sırasında fədakar insanların, zəhmətkeş adam - durur: Millilik və vətənpərvərlik. Şair şeirlərini heca vəznində ların həyatını, məişətini əks etdirən hekayələri də çoxluq təşkil yazmışdır.Arxivində yalnız əruz vəznində yazılmış bir qəzəli edir. Müəllif insanın öz əməyi ilə ucalmasını,əməyin həqiqətən diqqəti cəlb edir: şöhrət-şan olması ideyasını “Ata və oğul” [312] hekayəsində Sərdar kişi və oğlu Muxtarın şəxsində canlandırmışdı.Muxtar Dərdim dərya kimidir, ey dost, zar-zar ağlaram, Sərdar kişinin oğludur. O,traktorçuluqda yüksək iş göstəriciləri Ürəyimdə dəhşətli fırtınalar var, ağlaram. əldə etdiyinə görə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülür. Müəllif “Zərrintac” [315] hekayəsində Cənubi Azərbaycan Cecələr otağımda tək-tənha dolandıqca, zəhmətkeşlərinin ağır güzəranını Zərrintac adlı bir qızın acınacaqlı Canlanır gözlərimdə, o nazlı xumar, ağlaram. həyatı fonunda təsvir etmişdir. “Oğul məhəbbəti” hekayəsində Lütfəli Həsənov iqtisadçı Nadir Pozan gündən andını şux baxışlı cananım, surəti ilə ailə səadətini kənar təsirlərlə itirmək təhlükəsi ilə üzləşən Duyuram dövrəmdə soyuq, şaxta ,qar, ağlaram. insanların taleyini qələmə almışdır. Nadir Səadət adlı bir qızla qarşılıqlı sevgi əsasında ailə həyatı qurub evlənmişdir.O, xoşbəxt Düşdükcə yadıma onunla olduğum anlar, ailə həyatı yaşayır.Rəşad adlı oğlu da dünyaya gəlmişdir. Lakin Səma, yer, dünya olur başıma dar, ağlaram. Nadirin Kirovabada (Gəncəyə) işləməyə getməsi ilə vəziyyət dəyişir. O, işlədiyi müəssisədə Sənubər adlı iqtisadçı bir qızla tanış Lütfəli həkim tək, min dərdə şəfa versə də, olur. Onun ailəsinin varlığı təhlükə altındadır.Nadir iki yol Nə qədər ki, əğyar ilə gəzir yar, ağlaram.[289] ayrıcındadır.O, ya Sənubərin təsiri altına düşüb, ailəsini atmalı, ya da işini atıb Şəkiyə-ailəsinin yanına qayıtmalıdır. Oğul məhəbbəti Məzmunundan gördüyümüz kimi, məhəbbət mövzusunda ya - üstün gəlir. Nadir iş yerini dəyişərək ailəsinin yanına qayıdır. zıl mış bu qəzəldə sevgilisindən ayrı düşmüş Aşiqin ürək çır pın- Yazıçının “Saxta məhəbbət”[309 ], “Etiraf”[310 ], “Axırı nə tıları öz əksini tapmışdır. oldu”[311], “Xasiyyətnamə”[313], “Nişan üzüyü qayıtdı”[316], Qeyd etdiyimiz kimi, Lütfəli Həsənovun lirikasının mövzu “Baş tutmadı”[305], “Yolda söhbət”[305], “İki dost”[285], “ Ah aləmi rəngarəngdir. İctimai həyatla bağlı olan bütün mövzuları o gecə”[293] və s. kimi onlarla hekayələrində cəmiyyətin müxtəlif onun poeziyasında tapmaq olar. Təbii ki, bizim bütün mövzulardan tərəfləri əks etdirilmişdir. ayrıca danışmağa imkanımız yoxdur. Biz burada sadəcə bizi çəkən Lütfəli Həsənovun şeir yaradıcılığı onun bədii istedadının daha qabarıq mövzulardan bəhs edəcəyik. ayrılmaz tərkib hissəsidir. O, ədəbiyyata hələ tələbəlik illərindən Poeziyamızda elə şair tapmaq olmaz ki,onun yaradıcılığında şeirlə gəlmişdi. Digər tərəfdən bir cəhəti nəzərdə saxlamalıyıq ki, təbiətin tərənnümünə yer verilməmiş olsun. Təbiət mövzusu Lüt- ədib uzun müddət “Səbuhi” ədəbi məclisinə rəhbərlik etmişdi, bir fəli Həsənov poeziyasının qabarıq mövzularındandır. Onun “Əbə - 158 159 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti di bahar” [291] şeirində siyasi məzmun hiss olunsa da, şair təbiətə Sizə itaətdən , hörmətdən qaçan, vurğunluğunu, bahar fəslində onun gözəlliyini aşağıdakı kimi Deyin, bu həyatda xoşbəxt olarmı? tərənnüm etmişdir: Sizsiz ömür sürmək yaman çətindir, Əriyir ahəstə dağların qarı, Adınız əzəldən ülviyyətimdir Çaylar köpüklənir, çəmənlər gülür. “Qadınsız nəinki evdə uşaqlar, Günəş qovalayır ağ buludları, Kişi də yetimdir, ev də yetimdir” [291]. Səmadan yerlərə şəfəq tökülür. Çaylar köpüklənir, çəmənlər gülür [291]. Lütfəli Həsənovun lirikasında məhəbbət şeirlərinin özünə - məx sus olduğunu görürük. Məhəbbət ümumən, onun yaradıcılığı - Sonrakı bənddə təbiətin gözəlliyi daha real cizgilərlə verilir: nın özülünü təşkil edir. Lakin şair şaf, təmiz sevgidən yazanda Məşu qənin gözəlliyini hər şeydən üstün tutur: Çıxır yamaclara körpə quzular, Yarpaq nəğmə deyir, çoban ney çalır. Dağların dalında günəş göründü, Bu an təbiətin özgə hüsnü var, Dedim ,o sənsən! Şair də bu dəmdə xəyala dalır. Gecələr ay doğdu, nura büründü, Yarpaq nəğmə deyir, çoban ney çalır.[291] Dedim ,o sənsən! Bağçada hər səhər açdı qızılgül, Qadın, ana ülviyyəti Lütfəli Həsənovun fikir dünyasında hər Dedim ,o sənsən! şeydən ucadır.Görkəmli həkim tədqiqatçı Ənvər Mete ( Həmidov) Onun ətrafına dolandı bülbül, özünün fundamental əsəri olan “O torpağın övladları” [378](2006) Dedim ,o sənsən! [291] adlı kitabında Lütfəli Həsənovla bağlı qısa qeydlərində onun ana müqəddəsliyi ilə bağlı fikirlərini və gördüyü işləri də verməyi Şeirdə verilmiş məcazlar şairin sənətkarlıq qüdrətini oxu- unutmamışdı. O yazır: “O, [ Lütfəli Həsənov-K.A] respublikamız- cuya aydın şəkildə göstərir. da ilk dəfə “Gənc ananın sanitariya maarifi kitabxanası” adlanan xü- Lütfəli Həsənovun yaradıcılığında ithaf şeirləri də diqqəti cəlb susi “Zərflər” təşkil etmiş və bu zərflər doğum evindən öz körpə si ilə edir. Onun istedadlı artist Yusif Vəliyevə, xalq artisti Lütfəli ailəsinə qayıdan anaya təqdim olunurdu.Orada yazılırdı:” Hörmətli Abdullayevə, görkəmli dramaturqlar R.Əfəndiyevə, M.F.Axund- Ana ! Sizi, Vətənimizə bəxş etdiyiniz övladla təbrik edir, ailənizə za də yə həsr etdiyi şeirlər də yaradıcılığının ən kamil nümunə ləridir. xoşbəxtlik arzulayırıq. Bizdə ana adı müqəddəsdir”[378,s. 348] Lütfəli Həsənov satirik şair kimi də diqqəti cəlb edir.Satirik Onun bu mövzu ilə bağlı onlarla şeiri vardır. Şairin “Qadınlara deyim tərzi, istehzalı gülüş,tənqid və ifşa onun nəsrinə olduğu kimi, bir neçə söz” [291] şeiri bu baxımdan böyük maraq doğurur. satirik şeirlərinə də yol tapmışdır. “Bir alimə” [292], “Liberal Qadınsız dünyanı mənasız adlandıran şair xoşbəxtliyin əsil məna- olmalısan” [292] satirasında şair cəmiyyətdə gördüyü rüşvətxorluğa, sını qadına itaətdə, hörmətdə görərək yazır: süründürməçiliyə “biganə” qalmağı tövsiyə edərək yazırdı:

Sizsiniz qəlblərə şəfəqlər saçan. İstəsən ömrün uzansın , liberal olmalısan, Qadınsız dünyanın mənası varmı? Qulağı kar, gözü kor, nitqi də lal olmalısan. 160 161 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Birinin xidməti az, hörməti çoxdur, sənə nə?. Yekə kəllən, ürəyin, dəyməz axır bir ələfə. [292] Birinin ağzı zəhər, sözləri oxdur, sənə nə?. Lütfəli Həsənovun yaradıcılığında uşaqlar üçün yazılmış nü- Birisi rüşvət alır, vicdanı yoxdur, sənə nə?. mu nələrə də rast gəlmək olur: O, uşaqların zehni qabiliyyətini yox - İşləri yoxsa səninlə, dili bal olmalısan. lamaq məqsədilə onlar üçün maraqlı tapmacalar yazmışdır ki,bir İstərsən ömrün uzansın, liberal olmalısan. neçəsini nümunə kimi veririk. Qulağı kar, gözü kor, dili də lal olmalısan. Şirin-şirin meyvələrin gözüyəm. Bəzəyib sərçəni turac eyləyən, qoy eyləsin, Uşaqların söhbətiyəm, sözüyəm. Xalqın əmlakını tarac eyləyən, qoy eyləsin, Salxım-salxım, dəstə-dəstə üzüyəm, Doğrunu oğruya möhtac eyləyən, qoy eyləsin Ənli-ənli yarpaqlarım var mənim. Kim deyir sənə hər işdə düz, fəal olmalısan? Məskənimdir tənəkli bağlar mənim. İstəsən ömrün uzansın liberal olmalısan. (üzüm) Qulağı kar, gözü kor, nitqi də lal olmalısan. [292] Nəmli- sulu zəmilərdə gəzərəm. Şair rüşvətxor idarə müdirlərini “Bir müdir var” [292] şeirində Dingə düşüb qabağımı əzərəm. açıq tənqiddən çəkinmir. Onun zəhərli satirik oxu əliəyrilərin, Məclisləri hər yerdə mən bəzərəm, rüşvətxorların ürəyinə sancılır: Dörələrə çəkib məni yeyərlər. Bir müdir var Şəkidə, Ağızlardan dadım getməz deyərlər. Beyni yüngül çəkidə, (düyü) Yeriyəndə səkidə, Haqsızı çəkir başa, İnanırıq ki, Lütfəli Həsənovun zəngin və maraqlı bədii irsi Haqlını vurur daşa gec-tez tədqiqatçıların diqqətini cəlb edərək geniş şəkildə tədqiq Güc verərək daş-qaşa, ediləcəkdir Özünə saray tikir. Ənvər Mustafayev XX əsr Şəki ədəbi mühitinin tanınmış nü - Daqqası xurmayıdır, mayəndələrindəndir. 50-ci illərdən “Səbuhi” ədəbi məclisinin üz- Həm çaqqal, həm ayıdır, vü olmuşdur. Şeirlərini heca və əruz vəznində “Mirzəoğlu” Dovşanların tayıdır, tə xəl lüsü ilə yazmış, dövrünün qüdrətli lirik və satirik şairi kimi Amma özün sanır şir [292]. ta nınmışdır. Əsərləri ayrıca kitab şəklində nəşr olunmamışdır və əlyazması şəklində evində saxlanılır. Şairin yelbeyin ziyalılara, alimlərə, yolunu azmış gənclərə də Ənvər Mirzə oğlu Mustafayev 1937-ci ildə Şəki rayonunun gülüşü öldürücü xarakter daşıyır: “Bir alimə” [292] satirasında Daşbulaq kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Daşbulaq kənd şair, az bilib özünü çox bilmiş kimi göstərən bəd niyyətli ziyalıları yeddiillik məktəbində (1948-1954-ci illərdə) bitirdikdən sonra, tən qid edərək yazırdı: 1954-1958-ci illərdə Şəki Kənd Təssərrüfatı Texnikumunda orta -ixtisas təhsili qazanmışdır. Şeir yazmağa 1954-cü ildən başla mış - Zahirin azca babatsa, içərin sırf paxır. dır. İlk şeiri mövzuca partiyaya həsr olunmuşdur. Həmin illərdən Al yanaq, zorba qarın, povza bığın bir tərəfə, “Səbuhi” ədəbi məclisinin sıralarına qatılmış, məclis gənc şairin 162 163 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti bədii istedadının fotmalaşmasında böyük rol oynamışdır. Məclisin Nəbiyev, Məmməd Çələbiyev, Yusif İsmayılov,Nurpaşa Hüm - rəhbəri istedadlı şair, nasir və dramaturq olan L.Həsənov onun mətov, Hüseyn Rəsulov, Qurtuluş Süleymanlı və başqaları ilə bədii istedadının istiqamətlənməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmiş - dostluq və yaradıcılıq münasibətləri saxlamışdır. dir. Ənvər Mirzəoğlunun şeirləri altmışıncı illərdə “Şəki fəhləsi” Şeirləri respublika və rayon dövrü mətbuatında – “Ədəbiyyat qə zetinin səhifələrində dərc edilir, həmçinin respublikanın satirik və incəsənət” . “Kirpi”, “Azərbaycan müəllimi”, “Azərbaycan jurnalı olan “Kirpi” də gənc satirikin şeirlərinə səhifələrində yer gəncləri”, “Göyərçin”, “Şəki fəhləsi” və s. qəzet və jurnallarda ayı rırdı. Hələ ilk şeirlərində saf, təmiz sevgini, namuslu əməyi dərc edilmişdir. təbliğ edən şair ilhamının əsas mənbəyini təkcə gözəl camalda Yaradıcılığı. Ənvər Mirzəoğlunun yaradıcılığı lirik və satirik deyil, zəhmət adamının qabarlı əllərində də axtarmışdır: üslubdadır. 50-ci illərdən ədəbiyyata gələn şairin ilk şeirlərində proletar şeirinin məfkurəsi öz əksini tapmışdı. Bu da ondan irəli Ax necə şirindir bu anın özü gəlirdi ki,həmin illərdə respublikada olduğu kimi, yerlərdə də Canıma can verən bir canın özü. dövrü mətbuat səhifələrində proletar puhlu şeirlərə mühüm üstün- Heyranam hüsnünə əzəldən düzü, lük verilirdi. Şairin 50-ci illərdə “Nuxa fəhləsi” qəzetinin səhifə- Zəhmətlə qabaran əli görəndə [662]. lərində bu ruhda çoxlu şeirləri dərc olunmuşdu. Qəzetin 1957-ci ilin 13 noyabr sayında “Alqış partiyaya”[658] , 24 mart sayında 1961-ci ildə Ə.Mirzəoğlu uğurla imtahan verərək Azərbaycan “Şirin sevgi alovunu söndürərmi su?”[666] və s. şeirləri diq qə - Dövlət Üniversitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. timizi cəlb edir. Bu şeirlərdə ədəbiyyat cəbhəsinə yeni atılmış gənc M.C.Paşayev, M.Məmmədov, P.Xəlilov, Y.Seyidov kimi tanımış şairin Oktyabr inqilabına və partiyaya pərəstişi oxucunun diqqətini alimlərdən ədəbiyyatın-poeziyanın və nəsrin sirlərini öyrənən cəlb edir. şairin poetik istedadı tələbəlik illərində özünü qabarıq şəkildə göstərmişdir.Hələ tələbə olarkən son kursda yazmış olmuş olduğu Çatmış zəka yüksəkliyə, uçur insan Marsa, Aya, “Əb dürrəhim bəy Haqverdiyevin nəşri” mövzusunda diplom işi Alqış böyük Oktyabra, min bir alqış partiyaya. – [658] ədəbiyyatşünas Abbas Zamanov tərəfindən yüksək qiymətlən diril - miş, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin nəhəng simalarından yazaraq Marsa, Aya uçmaq kimi elmi-texniki nailiyyətləri də tə- olmuş, nəzəriyyəçi alim Yaşar Qarayev bu diplom işi ilə bağlı rən nüm etmişdi. Lakin şeirdən-şeirə dəyişmiş, “Səbuhi”nin milli yüksək fikir söyləmişdi.1967-ci ildə ali təhsilini tamamlyan ruh lu istedadlı qələm sahibləri onu daha həyati mövzular qələmə Ə.Mirzəoğlu gənc müəllim kimi Şəkinin Qoxmuq, Göybulaq almağa istiqamətləndirmişlər. Xüsusilə, ali təhsildən sonra bir kənd lərində pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. 1992-ci ildən təqaüd - müddət işsiz qalması, üzləşdiyi ədalətsizlik, yerli məmurların bir dədir. ziyalı kimi ona laqeyd münasibəti şairin satirik ilhamını coşdur - Şairin yaradıcılığı Azərbaycanın tanınmış şairi olan B.Vahab - muş du. Artıq 60-cı illərdən o, qələmdaşları sırasında kəskin sati - zadə və N.Xəzri tərrəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Şair ra ları və üstüörtülü tənqid üsulu olan təmsilləri ilə diqqəti cəlb N.Xəzri Azərbaycan Yazıçılarının* qurultayında Ə. Mirzəoğ lu - edirdi. Şairin satirik dili öz orijinal mövzuları ilə bir növ M.Ə.Sa- nun gənc şair kimi yaradıcılığını yüksək qiymətləndirərək haq - bir, Ə.Nəzmi yolunun davamı idi. Onun kəskin satirik qələmi yerli qında xoş sözlər demişdir. məmurları narahat edir, hətta təqib və təhqirlərə məruz qalırdı. Şair Şəkinin yaradıcı qələm sahibləri olan Lütfəli Həsənov, “Görürəm” adlı satirasını Ə.Mirzəoğlunun satirik yaradıcılığının Şahid Məmmədkərimov, Yaqub Mahir, Ələşrəf Şayən, Nizami zirvəsi hesab etmək olar. Yaşadığı mühitin ictimai eyibləri, dövlət 164 165 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti məmurlarının rüşvətxorluğu, xalqın balalarına ziya verən müəllim - *** lə rin ağır həyat tərzi, şəhər baqqallarının harınlığı satirada realist Böylə bir söz var ki,Vurğun indi Məcnun olub, ciz gilərlə əks etdirilmişdir. Satiranı bütövlükdə oxucuların nəzə- Şerü-sənət adlanan nazəndə bir Leylası var [1069,s. 232 ]. rinə çatdırırıq: Ənvər Mirzəoğlunda: Astarı üzdən olub, üz olub astar görürəm, “Hər bağın, hər bağçanın bir bülbüli-şeydası var”. Dayısı alim olan, avtomatik alim olur. Kabinet əhli bir aşiqdi onun da bir sevdası var. O səbəbdəndir ki, çox işləri kustar görürəm. Biz dünən inqilab etdik ki, dönüb “qəmnist” olaq. * * * Dəyişib əynimizdə pencəklə şalvar görürəm. Böylə bir söz var ki, indi müdir Məcnun olub. Milis etdik polisi el malına keşik çəkə, Onun möhür adlanan nazəndə bir Leylası var[676 ]. Onu da dəllal ilə bazarda həmkar görürəm. Sosialist demokratiyası pərdəsi altında açıq, prinsipial tənqidə Rüşvəti həm alanın, həm verənin cəzası var, qarşı yerli siyasi rəhbərlik, barışmaz mübarizə aparır, tənqid ruhlu Bu sözün mənasında ayrı mənalar görürəm. şairlərə “yazan”, “demoqoq” damğası vurulurdu. Ədalətli açıq tən - Maaşı 100-200-dür bu möhürbazların, qid hər cür vəcdlə boğulurdu. Ancaq bununla belə qorxmaz na sir- Evinə, qəsrinə bax, qızıldan tağlar görürəm. lər heç bir hədəyə baxmayaraq bu cür yazıları qəzet səhifələrinə Maaşı bir o qədərdən çox olan müəllimin, çıxarırdılar. 70-ci illərdə “Səbuhi” ədəbi məclisinin istedadlı satira Evində konfet üçün tiflini ağlar görürəm. us ta larının yazıları “Şəki fəhləsi” qəzetinin səhifələrində işıq lan- Buxağından yağ damır hələ donlu baqqalların, dırılırdı. Satiriklərdən Lütfəli Həsənov, Ələşrəf Şayən, Yaqub İşləməkdən qaxac olmuş ölü sağlar görürəm. Mahir və başqaları satiranı cəmiyyətin ictimai eyiblərinə qarşı mü- Bu dəyirman ki, bu cür lığ-lığ edir, ba rizədə əsas silaha çevirmişdilər. Ə. Mirzəoğlu da belələrindən Xamır tutub-olacaqdırmı görən dəndə nəmiş var görürəm. idi. Onun M.Ə.Sabirə istinadən yazılmış “Qoyma gəldi” [682] sa- Boşla şair, bu sözü qar-qur edib danışma çox, ti rasında ictimai məzmun kəskin idi: Belə getsə sənə də bir donbalax var görürəm[688 ]. Dincdir quzu tək dediniz: inandım, Məzmunundan göründüyü kimi, satirada şairin yaşadığı cə - Qol sox ağzına dişləməz sandım. miyyətdə ictimai bərabərsizliyin mövcudluğu özünü aydın göstər - Dinc belə olurmuş indi qandım, məkdədir. Qafiyə düzəndi, qoyma gəldi! Ə.Mirzəoğlunun satiraları sırasında S.Vurğunun məhəbbət li - Şıdırğı yazandı, qoyma gəldi! ri kasına satirik nəzirəçilik də özünü göstərmişdir. Şairin “Var”[676] rədifli satirası S. Vurğunun eyni adlı qəzəlinə nəzirə Mirzə kimi bir qələm əlində, ola raq yazılmışdır. Əfi ilan tək faktlar dilində, Batırar adamı nöqsan gölündə, S.Vurğunda: Xeyrəti pozandı, qoyma gəldi, Hər bağın, hər bağçanın bir bülbüli-şeydası var. Yazandı, yazandı, qoyma gəldi! [ 682 ]. Hər duyan qəlbin, əzizim , gizli bir sevdası var. 166 167 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti misralarında şair ictimai nöqsanlar içərisində üzən antipodun Həmçinin Xruşşovun işdən götürülərək onun yerinə Brejnevin obyektiv tənqiddən qorxduğunu Sabiranə şəkildə öz dili ilə tənqid təyin olunması da təmsilçini qane etməmiş, o, bu iki siyasi xadimi etmişdir. Soğan, Sarımsaq müqayisəsi ilə təmsilində tənqid etmişdi: 50-70-ci illərdə Ə. Mirzəoğlunun qələmindən həmçinin “Fer - ma müdirinin qışdan gileylənməsi” [660], “Stolumdan atdılar” Xasiyyəti tünddü deyə, [670], “Qayıb yazma jurnala” [671], “Pullarını “Vodka”ya ver” Soğan işdən götürüldü. [674], “Mənim rüşvətim” [678], “Bir arıq üç yaz uşağa” [681], Həmin yerə yeni kadr, “Kef bu ticarətdədir” [686] və s. kimi satirik şeirlər çıxmışdır Sarımsaq bəy ötürüldü. [689] 60-cı illərdə Ə.Mirzəoğlunun satirik oxu daha uzaqlara tuş - lanırdı. Şair heç bir təqibdən qorxmayaraq ölkə rəhbərlərinə alle- Şairin təmsil yaradıcılığı təkcə qeyd olunanlarla bitməmiş, o, qorik şəkildə sataşırdı. Bu sahədə o, üstüörtülü deyim forması olan 50-70- ci illərdə “Meymun və şəkli” [677], “Sarmaşıq”[677], “Xo - təmsillərdən məharətlə istifadə edirdi. “Eşşəyin əmri”[689] adlı ru zun etirazı” [677], Qarğanın bəxti” [677] təmsillərində də cə- təmsilində şair Xuruşşovun təsərrüfat siyasətini tənqid edərək miy yətdəki çatışmazlıqları çəkinmədən tənqid etmişdir yazmışdı: Ənvər Mirzəoğlunun əsərləri içərisində müxtəlif mövzularda qələmə alınmış rübailər də diqqətəlayiqdir. Şair həyati müşahi də - Müdir təyin olundu, lərini, lirik düşüncələrini bu janrın tələbləri ilə bağlı dörd misra Təsadüfən bir eşşək, da xilində bitkin şəkildə verə bilmişdi. Şairin məhəbbət möv zu - “Qidasına Qanqalın, sunda yazılmış bir neçə rübaisini nəzərdən keçirək: Kim eyləyər”-dedi-şəkk. * * * Ətrindən bihuşam deyə bilmirəm, Sarı buğda tarladan, Reyhan saçlarını hörə bilmirəm, Dərhal çəkilsin- dedi. Bir cüt gözün dənizinə düşmüşəm. Orda qanqal toxumu, Baxıram sahili görə bilmirəm [665]. Gərək əkilsin- dedi. [689] yaxud: Təmsilə diqqətlə nəzər yetirən müəllifin məqsədini o saat Ən şirin musiqin səsindir, gülüm, anlayır ki, təmsildə Xruşşovun ölkədə yeritdiyi qarğıdalı əkini Nəfəsin ətirli nəsindir ,gülüm, siyasəti pislənmişdir. 70-ci illərdə L.Brejnevin Azərbaycana olan Səninlə bir hava okeanındayıq, münasibəti də tülkü obrazı kimi təsvir edilərək “Tülkü siyasəti”[ Bu qənimət mənim bəsimdir, gülüm [665]. 689 ] adlı təmsildə şəxsləndirilmişdir: yaxud: Tülkü toyuq-cücələrin, Başına turp əkdirirdi. Könül gülüşündən gülüzar olub, Şəklini isə onlar ilə , Açıb qönçələri gül, bahar olub, Qol-boyun çəkdirirdi. [ 689] İsminin hərfləri məhəbbətimin, Yanır göylərində ulduzlar olub [665 ]. 168 169 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Gətirdiyimiz nümunələr təkcə bitkin parçalar deyil, sənət kar- Ömür şən bahardır, arzular çiçək!... lıq baxımından da gözəl poetik nümunələrdir. Gözün dənizlə, hərf- Mən onun ətrini nuş etdim gerçək. lərin ulduzlarla müqayisəsi poetizmi qüvvətləndirən vasitələrdir. Qəlbimdə misralar qaynar bulaq tək, Şairin ictimai məzmunlu rübailərində də böyük əxlaqi-tərbi- Qara gözlər üstə teli görəndə. [662] yə vi fikirlər tərənnüm olunmüşdür. İnsanın dünya malına aludə olmaması, gözəl əməllər uğrunda mübarizə aparması, söz bütöv - Şairin yaradıcılığında ithaf şeirləri də az deyildir. Xalq şairi lü yünün dağ vüqarlı insanlara xas olması fikri bu mövzulu rü bai- B.Vahabzadə ilə görüşdən sonra dahi şairə ithaf olunmuş qoşma lərin əsas ideyasını təşkil edir və rəvanlığı, axıcılığı baxımdan onun ən məzmunlu əsərlərindəndir. “Xoş gəlib” adlı bu şeirdə oxu cuda xoş ovqat yaradır: Ə.Mirzəoğlu böyük şairi salamlayaraq yazır: Şəki-anan , qollarını geniş aç, Malına, mülkünə güvənmə, insan, Oğul ana qucağına xoş gəlib, Bircə fərman ilə o bata bilər, Cavan gedən ağsaqqal tək qayıdıb, Yaxşı əməlinlə bir ad qazan ki, O çağından , bu çağına xoş gəlib. Nə köhnələ bilər, nə itə bilər [665 ]. Şairin arxivində müasirlərinə yazdığı şeirlər də çoxluq təşkil * * * edir. Ənvər Mirzəoğlunun poeziya çələngi bədii nümunələrlə zən- Söz ürək odunda dağ olsun gərək, gindir. Onun şeirləri bədii dəyər və sənətkarlıq nöqteyi- nəzərdən Söz deyən sözündə sağ olsun gərək, oxunaqlıdır. İnanmaq olar ki, bu zəngin bədii irs gələcəkdə milli Dağdan danışmaqçün, dağdan yazmaqçün, poetik xəzinəmizin sıralarında öz layiqli yerini tutacaqdır. Adamın özü də dağ olsun gərək [ 665 ]. 50-80-cı illər Şəki ədəbi mühitinin layiqlı təmsilçilərindən biri geniş və dəyərli elmi- pedaqoji fəaliyyətə, bədii yaradıcılığa malik Şairin lirikasında heca vəznində yazmış olduğu şeirlər də öz olan Nurpaşa Hümmətovdur. O, dövrünün görkəmli maarifçi- sadəliyi ilə oxucunun qəlbinə yol tapır. Onun bu vəzndə yazmış pedaqoqlarından biri kimi “Səbuhi” ədəbi məclisinin aparıcı olduğu əsərləri də mövzuca rəngarəngdir. Təbiət, məhəbbət üzvlərindən olmuş, alim, şair, publisist kimi də tanınmışdır. motivləri bu əsərlərin ruhunu təşkil edir. “Çiçəklər”[665] adlı Nurpaşa Umar oğlu Hümmətov 1923-cü il may ayının 12- şeirində şair incə, zərif, çiçəklərin baharın müjdəçisi olduğunu də Şəki rayonunun Oxud kəndində anadan olmuşdur. Pedaqoq- tərənnüm edərək yazır: şairin atası Umar kişi 1930-cu illər qaçaq hərəkatının ən fəal öncüllərindən biri olmuş, keçmiş sovet rejiminə qarşı mübarizə Əlvan ləçəklərlə çətirlisiniz, aparmışdır.Bu sətirlərin müəllfinin “Qədim türk-Oğuz yurdu Bahar müjdəsi tək ətirlisiniz. Oxud” adlı kitabında Umar kişi haqqında oxuyuruq:” Ən igid Hopmuş bu torpağa alın təriniz, qaçaq kimi tanınan Kor Umar Şabalıd kəndində tutulmuş və Onunçünmü belə ətirlisiniz, çiçəklər?! [665] öldürülmüşdür. O, zavodda fəhlə işləyən Vahab adlı gəncə toy edib. Evlənmək imkanı olmayan Vahab həyətə zurnaçılar dəstəsi Şair “Görəndə”[662] adlı qoşmasında ömrü şən bahara, arzu- girəndə ona məlum olub ki, onları Umar kişi göndərib.Ölümü ilə ları isə çiçəyə bənzədərək gözəl bir məhəbbət mövzulu bədii bağlı müxtəlif rəvayətlər söylənilir. Bu igid insan haqqında belə nümunə yaratmışdır: bir rəvayət söylənilir ki,o, bolşevik gülləsi ilə ölmək istəmədiyi 170 171 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti üçün Aşağı Şabalıd kəndindəki bir bağda qəbrini özü qazaraq özünü peda qoji fəaliyyət göstərir.1946-1947-ci illərdə Nuxa şəhər 1 saylı öldürmək istəmişdi” [21,s.23-24] Atasının ölümündən sonra balaca uşaq evinin pioner baş dəstə rəhbəri və tərbiyəçisi təyin edilir və Nurpaşanın anası da sürgünə məruz qalmış,o, böyük qardaşı Əli və 1947-ci ilin oktyabr ayından Nuxa rayonunun Oxud kənd məktə - kiçik qardaşı Nurməmməd ilə birlikdə ana nənəsinin nəvazişi və bində sinif müəllimi işləmiş, ömrünün sonunadək pedaqoji fəaliy - himayəsi ilə böyümüşdür.1931-ci ildə Oxud kənd məktəbinə qəbul yəti bu məktəblə bağlı olmuşdur. olunub, 1938-ci ildə yeddinci sinfi bitirərək Şəki şəhər Pedaqoji Gənc müəllim biliyini artırmaq üçün çoxlu mütaliə edir.1948- Texnikumuna daxil olmuş, 1941-ci ildə oranı müvəffəqiyyətlə başa ci ildə təhsilini qiyabi yolla davam etdirmək üçün V.İ.Lenin adına vurmuşdur.40-cı illərdən ədəbiyyata gələn Nurpaşa Hümmətov şeir Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutuna (Azərbaycan Dövlət və hekayə yazmağa başlamış, uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə bağlı olan Pedaqoji Universiteti )daxil olaraq 1954-cü ildə həmin institutun şeirləri mətbuat səhifələrində dərc olunmuşdur. “Dil-ədəbiyyat” fakültəsini müvəffəqiyyətlə başa vurmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi illərində döyüşən ordu sıralarına sə - 1948-ci ilin sentyabr ayından 1989-cu ilin noyabr ayınadək fərbər olunmuş, 1943-cü ildə yaralandığına görə ordu sıra la rın dan Oxud kənd orta məktəbində dil-ədəbiyyat müəllimi işləməklə bə- azad edilmişdir. Yazıçı alim Zaman Qarayevin “Ədəbiyyat və rabər, 1969-cu ildən 1985-ci ilədək məktəbin pedaqoji kollektivinə incəsənət” qəzetinin 29 iyun 1990-cı il sayında N.Hümmətovun rəhbərlik etmişdir. N.Hümmətovun bir müəllim, pedaqoq kimi cəbhə həyatı ilə bağlı “Nurpaşa” sərlövhəli maraqlı oçerki dərc parlaq istedadı, bitib-tükənməz yaradıcılığı, böyük təşkilatçılıq edilmişdir. Oçerkdə göstərilir ki, N.Hümmətov xatirini doğma bacarığı, pedaqoji kollektivlə, müəllim və şagirdlərlə işləmək qardaşı qədər əziz tutduğu, milliyyətcə ləzgi olan yaxın dostu məharəti, məhz, 1969-1985-ci illərdə Oxud kənd orta məktəbində Canqardaş Şamilov adlı bir şəxs tərəfindən satqın rus zabiti İn- direktor işlədiyi müddətdə özünü daha qabarıq göstərmişdir. ozemsovun azərbaycanlıları təhqir etdiyinə görə təhqir olunduğu N.Hümmətov bacarıqlı bir pedaqoq olmaqla yanaşı, istedadlı üçün güllələnməsinə dair tərtib etdiyi akta qol çəkməkdən imtina qələm sahibi kimi 50-80-cı illər Şəki ədəbi mühitində tanınmış, bu etdiyi üçün özü ölümlə üz-üzə dayanır.N.Hümmətovun akta qol illərdə “Şəki fəhləsi” qəzeti redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən çəkməkdən imtina etdiyini görən İnozemsov tapancasının lüləsini “Səbuhi” ədəbi məclisinin aparıcı üzvlərindən olmuşdur. Məclisin düz onun ürəyinə dirəyir. Nurpaşa Hümmətov həmin dəqiqələri sıralarında iştirakını və rolunu hazırda Şəkinin ədəbi simalarından belə xatırlayırdı: “Ani olaraq ağlıma gələn fikir məni kəlləmayal - olan şair Qurtuluş Süleymanlı aşağıdakı kimi xa tır la yır: “Nurpaşa laq ölümdən qurtardı.”İcazə verin aktı oxuyum” – deyib kötüyün müəllimi 1957-ci ildən, yeddinci sinifdə oxuyar kən tanıyırdım. O üstündən aktı götürdüm. Oxu və qol çək.Sənə bir dəqiqə vaxt vaxtlar “Şəki fəhləsi” qəzeti yanında yaradılmış “Səbuhi” ədəbi verirəm-deyə İnazemsov naqan tutan əlini aşağı saldı. Aktı göz lə- məclisinin təşkilində onun böyük rolu və zəhməti olmuşdur.O vaxt rimin qabağında tutdum, güya oxudum. Dala-dala qapıya sarı mən də həmin məclisin üzvü idim. Yadımdadır, 1957-ci ildə ilk dəfə gedib özümü bayıra atdım. İnozemsov atəş açdı,qıçımdan ya ra - həmin məclisdə iştirak edirdim. Növbə mənə çatanda: “Ana” şeirimi landım, özümü boş qoyub dağdan yumalandım, dərəyə bənd oxudum. Şeirimə birinci Nurpaşa müəllim öz fikrini bildirdi, aldım.Səngər yoldaşlarım özlərini mənə yetirdilər. Əhvalatı siyasi məsləhətlər verdi, çap olunmasını məsləhət bildi”[ 931] rəhbərə danışdım, aktı ona verdim. İnozemsov cəzasına çatdırıldı, Nurpaşa Hümmətov işıqlı, nurlu bir alim ömrü də yaşamışdır. məni isə həmin gün qospitala göndərdilər. O vaxdan cəbhə O, 1971-ci ildə professor Bəşir Əhmədovun rəhbərliyi altında “V- yoldaşlarımdan ayrı düşdüm, geri qaytarıldım” VII siniflərdə Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin rabitəli nitq N.Hümmətov 1940-cı ildə pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. vərdişlərini inkişaf etdirmək yolları” mövzusunda dissertasiya 1943-45-ci illərdə Nuxa rayonunun Baltalı və Kiş məktəblərində müdafiə edərək, pedaqoji elmlər namizədi, alimlik dərəcəsi almışdır. 172 173 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1988-89-cu illərdə Nurpaşa Hümmətov Azərbaycan Milli Elə ona görə idi ki, alim şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyətini Elmlər Akademiyasının Şəki Zona Elmi Mərkəzində (hazırda Şəki inkişaf etdirmək və bu sahədə müəllimlərə də kömək məqsədilə Regional Elmi Mərkəzinin) ”Folklorşünaslıq və el sənətləri” müntəzəm olaraq elmi xarakterli mühazirələr oxuyur,müxtəlif laboratoriyasına rəhbərlik etmişdir. O, Azərbaycan müəllimlərinin mətbuat orqanlarında məqalələr dərc etdirir, kitabçalar hazırlayır- I-II qurultayının və Kşinyovda keçirilən ümumittifaq qurultayıının dı. Əgər 1963- cü ildən 1980-cı illərin sonunadək yerli və respub- nümayəndəsi olmuşdur. Pedaqoji və elmi fəaliyyətinə yüksək lika dövri mətbuatının səhifələrini izləsək pedaqoji və elmi qiymət verilmiş, dəfələrlə fəxri fərmanla təltif edilmişdir. Nurpaşa xarakterli “N. Hümmətov” imzalı onlarla məqaləyə rast gələrik: Hümmətovun həyatının bir hissəsi Şəki radiosu ilə bağlı olmuşdur. məs: “Lenin bayrağı” qəzetinin 1963-cü il buraxılışında “Şagird- O, “Səbuhi” ədəbi məclisini yaradanlardan biri,dövrünün görkəmli lə rə rabitəli nitq inkişaf etdirmək təcrübəsindən”, “Nuxa fəhləsi” ziyalısı, 50-ci illərdə Şəki radiosunun redaktoru Məmmədiyyə qə zetinin 1960-cı il buraxılışında “İnşa yazılarda şagird ya ra dı - Süleymanlının köməkliyi ilə Şəki radiosunda diktor vəzifəsində cılığının inkişaf yolları”, yenə həmin qəzetin 66-cı il buraxılışında işə qəbul edilmişdir. “Valideyn də cavabdehdir”, “Şəki fəhləsi” qəzetinin 1971-ci il Xalq təhsili sahəsindəki xidmətləri qiymətləndirərək “Qabaq - buraxılışında “Müəllim, valideyn, şagird”, “Azərbaycan müəllimi” cıl maarif xadimi” döş nişanı ilə təltif edilmişdir. Oxud kəndinin qəzetinin 1966-cı il buraxılışında “Yaradıcı insanların tərbiyəedici alim ziyalılarının yetişməsində onun müəllim kimi böyük əməyi rolu”, yenə həmin qəzetin 1974-cü il buraxılışında “İnşa yazılar olmuşdur. və plan” və s. onlarla məqalələri dərc edilmişdir. O, son otuz ildə Zəngin elmi və bədii yaradıcılıq yolu keçən Nurpaşa Hüm- demək olar ki, bütün respublika pedaqoji və müəllimlərin digər mətovun əsərləri ayrıca kitab şəklində nəşr olunmamışdır. ali məclislərinin fəal iştirakçısı olmuşdur. 1967-ci ildə Azərbaycan O, 1989-cu ildə dünyasını dəyişmiş, Oxud kənd qəbiristan lı - müəllimlərinin V qurultayının iştirakçısı olan Nurpaşa Hümmətov ğında dəfn olunmuşdur.Əsərləri əlyazması şəklindədir. Əsərlərinin qurultaydan aldığı sevinc dolu təəssüratını “Azərbaycan müəllimi” əksəriyyəti dəfn mərasimi zamanı yandırılmışdır.Şeirlərindən qəzetinin 1967-ci il 27 yanvar sayında “Böyük təəəssürat” adı nümunələr (10 şeiri) 2006-cı ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin altında dərc etdirmiş olduğu məqaləsində ifadə edərək yazmışdır:” Şəki bölməsi tərəfindən tərtib edilən “Söz, söz,...söz” adlı şeirlər Bu gün daha çox sevinirəm. Əvvəla ona görə ki, belə böyük ali toplusunda nəşr edilmişdir. məclisdə ilk dəfədir ki, iştirak edirəm. İkincisi ona görə ki, Yaradıcılığı. Nurpaşa Hümmətov bədii və elmi istiqamətlər- məruzəçi-Azərbaycan SSR Maarif naziri M. Mehdizadə yoldaş öz də yazıb-yaratmışdır. məruzəsində qabaqcıl müəllimlər sırasında mənim də adımı Elmi yaradıcılığı.O, Azərbaycan ədəbiyyatı və dilinin gözəl çəkmişdir” [337 ]. Sonralar Nurpaşa Hümmətov 1977-ci il bilicisi və carçısı olmuşdur. Görkəmli alim, pedaqoji elmlər dok- Azərbaycan müəllimlərinin VI qurultayını da eyni sevinc hissləri toru, professor Əziz Əfəndizadə bir müəllim kimi N.Hümmətovun ilə tərk etmişdi. elmi- pedaqoji istedadını qiymətləndirərək yazmışdır: Nurpaşa Bütün müəllimlik fəaliyyətini elmi stimullar üzərində quran Hümmətovu mən 60-cı illərdən tanıyıram. Onun mahir və nova- Nur paşa Hümmətovun elmi axtarışları Azərbaycan dilçiliyinə torçu bir dil -ədəbiyyat müəllimi olduğunu “kəşf edəndən” sonra gözəl əlavə olan,1971-ci ildə “V-VIII siniflərdə Azərbaycan dili əlaqələrimiz məslək dostluğuna çevrilmişdir”. dərslərində şagirdlərin rabitəli nitq vərdişlərinin inkişaf etdirmək Nurpaşa Hümmətovu pedaqoji fəaliyyəti boyu ancaq bir sual yolları” adlı dissertasiyanı müvəffəqiyyətlə müdafiə edilməsi ilə düşündürmüşdür.Necə etmək lazımdır ki, gələcəyimizin sahibləri nəticələnmişdir. Həmin dissertasiya istedadlı pedaqoqun məktəbdə olan uşaqlar da yaradıcılığı sevsinlər, yaradıcı adamlar olsunlar? keçmiş olduğu zəngin təcrübənin nəticəsi idi. Respublikamızın 174 175 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti tanınmış metodist alimlərindən pedaqoji elmlər doktorları Bəşir (1946), “Ananın arzusu” [364](1957), “Qarğa və bülbül” [338] Əhmədov,Ağamməd Abdullayev, Əziz Əfəndizadə və başqaları (1958), “ Qaranquş və pişik” [360 ](1959), “ Cavab”[363 ] (1960), bu kənd müəlliminin elmi əsərini Azərbaycan dilçiliyinə mühüm “Ana laylası” [356] (1959), “Getmə, a ceyran” [355] (1967), əlavə kimi yüksək qiymətləndirmiş, onun əldə etdiyi pedaqoji “İtirmərəm gümanımı” [354] (1966), “Ürək, dil” [354] (1966), nəticələr haqqında fərəhlə danışmışlar.Maraqlıdır ki, alimlik “Düşmən” [354] (1966), “Kənddən məktub” [334](1956), “Ba- səviyyəsinə yüksəlməsi də Nurpaşa müəllimi öz kökləri ilə bağlı har”[335] (1966), “Şərəşürov” [336] (1966), “Göy çəməndə gəzən olduğu kəndindən qopara bilməmişdir. zaman” [339] (1946), “Səs verirəm”[341](1962), “Fəhlə haqqında “Bir müəllim-alim, dil və ədəbiyyat mütəxəssisi kimi Nurpaşa şeir”[342] (1969),“Məntəqədə iclas” [344 ] (1950), “Vicdan” Hümmətovun qeyd edilməli xidmətləri vardır. O, respublika [346] (1969), “Səs veririk səadətə” [349](1970, “Ana torpaq”[350 məktəblərində rəy inşaların ilk pioneridir. Nurpaşa Hümmətov öz ](1970), “Müəllim” [351] (1971), “Montyor oğlan”[352] (1965), elmi yaradıcılıq aləmində kəşf etmişdir ki, məktəbdə yazı mədə- “Doktor, kömək istəyirəm”[348] (1961), “Düşüncələr”[340] niy yətinin zirvələrinə ucaltmaq kimi çətin yolda şagirdlərin qol- (1974), “İki məzar”[343] (1974), “Gül açdı”[345](1974), “Hör - undan rəy inşaları tuta bilər.Rəy inşaları isə öz qidasını, şirəsini mət” [353](1974) və s.Bədii yaradıcılığa hələ gənc yaşlarından bədii ədəbiyyatdan alır”-Respublika MTİ-nin əməkdaşı A.Rə him - başlayan Nurpaşa Hümmətovun nümunələrin illər üzrə təqdimin - ovun dediyi bu sözlər Nurpaşa Hümmətovun elmi-pedaqoji dən göründüyü kimi, 1946-cı ildən şeir, məqalə və oçerkləri re- yaradıcılığına verilən yüksək qiymətlərdən biridir. Bir alim kimi spublika və yerli dövrü mətbuat səhifələrində dərc olunmuşdur. Nurpaşa Hümmətov öz təcrübəsini ümumiləşdirmiş, rabitəli Gənc olmasına baxmayaraq yazdığı şeir və oçerklər qocaman nitqin inkişafı üçün orijinal bir sistem yaratmışdır. müəllimlərin diqqətini cəlb etmiş, ünvanına xoş sözlər deyilmişdir. Nurpaşa Hümmətovun təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1947-ci il 1 noyabr sayında Məhyəddin deyil, zəngin folklor örnəklərimizin toplanmasında da böyük elmi Paşazadənin “Kəndin yeni həyatı”[758] sərlövhəli məqaləsindən əməyi vardır. Onun alim ömrünün bir hissəsi bu sahəyə həsr olun - oxuyuruq: “1928-ci ildə kənddə hökumət vəsaiti və kəndlilərin muş o, 1988-1989-cu illərdə AMEA-nın Şəki Zona Elmi Mərkə - köməyi ilə böyük orta məktəb binası tikilir. Bu məktəbin köməyi zinin “Folklorşünaslıq və el sənətləri” laboratoriyasına rəhbərlik ilə kənddə savadsızlıq tamamilə ləğv edildi. Onun ziyalıları etmişdir. Onun yorulmaz əməyi sayəsində müxtəlif janrlı folklor içərisində həkim, hüquqşünas, iqtisadçı və başqa ixtisas sahibləri nümunələri toplanılaraq laboratoriyanın arxivinə daxil edilmişdir. də vardır. Kəndli gənclərdən Şövkət Cəbrayılov Azərbaycan Döv - Bədii yaradıcılığı - Nurpaşa Hümmətov yalnız öz dərslərini lət Darülfünunun riyaziyyat ixtisası üzrə aspiranturasında ustad bir müəllim kimi tədris etməklə kifayətlənməmiş,bədii oxumaqdadır. Nurpaşa Hümmətov istedadlı gənc şair kimi özünü yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur.O, bədii yaradıcılığında lirik və göstərmişdir[758]. XX əsrin istedadlı qələm sahiblərindən olmuş, epik növün müvafiq formalarından istifadə etmişdir. Bu görkəmli bir müddət “Şəki fəhləsi” qəzetinin redaksiyasına rəhbərlik etmiş pedaqoqun, mənəvi aləminin hökmü ilə yazıb-yaradan şair-nasirin Nizami Nəbiyev “Çağlayan çeşmə kimi” [741] adlı məqaləsində ədə bi irsindən bizə bir sıra şeir və təmsil miras qalmış, bəzi əsər- Nurpaşa Hümmətovun bədii istedadını dəyərləndirərək yazmışdı: ləri onun dəfn mərasimi zamanı yandırılmışdır. Lakin cox sevin- “Biz Nurpaşanın qəzetlərdə dərc edilmiş, radiolarda oxunmuş dirici haldır bu istedadlı şair- müəllimin şeirləri 1946-1980-ci şeirlərini bir də nəzərdən keçirdikcə onda ilhamın dağ çayı kimi illər də “Şəki fəhləsi” qəzetinin səhifələrində qalmışdır. Qəzetin kükrədiyini, çeşmə kimi çağladığını hiss edir və duyuruq. Şair səhifələrindən şairin ədəbi irsi ilə bağlı axtarış apararkən aşağıdakı yaşa dolduqca həyatı yaxşı öyrənir, həyat həqiqətlərindən, şeir, hekayə və təmsillərini əldə etdik: “ Kolxozçu qız” [332] insanlıqdan ilham alır, istedadı, bacarığı yüksəlir, ustalığı artır, 176 177 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Vətəninə, xalqına daha möhkəm bağlanır. O, qəlbinin döyüntü lə - liyi gözlənilmişdir və lirik şeirlərinin dili sadə və axıcıdır. Şairin rini milyonlarla adamın ürık çırpıntıları ilə, arzusu, istəyi, bu günü, 40-60-cı illər yaradıcılığının məhsulu olan “Bahar”, “Göy çəmən - sabahı ilə bağlayır” [741]. də gəzən zaman”, Kənddən məktub”, “İstəyirəm yazam mən”, Həmçinin “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 1955-ci il 18 may sayında “Vic dan”, “Dinc qoymayır ürək məni”, “Bənövşə”, “Gözlərindən “Yeni yazanların şeirləri”[691] adlı məqalədə Nurpaşa Hümməto - kön lümə”, “ Bahar sevinci”, “Gecələr, ay gecələr” və s. şeirlərində vun “1 may günü” şeirinin M.Qorki adına 10 saylı şəhər orta mək - də qiq deyim tərzi, forma mütənasibliyi və məzmun gözəlliyi təbinin müəllimləri M.Musayev və H. Rəsulov tərəfindən təhlili vardır. ve rilmiş, gənc şairin yaradıcılığı yüksək qiymət ləndirilmişdir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, N. Hümmətov iri həcmli [691]. Nurpaşa Hümmətovun satirik istedadı özünü “Səbuhi” ədə- poemalar da qələmə almışdır. Jurnalist-yazıçı Nizami Nəbiyev bu bi məclisinin sıralarında daha qabarıq göstərmişdir. xüsusda yazır: “Son iki ildir ki,( yəqin ki, yazıçı 1960-1961-ci Şairin ilk mətbu şeiri olan “Gül ey Vətən”[691] adlı şeiri illəri nəzərdə tutur-K.A.) Nurpaşa “Şöhrət və məhəbbət” poeması 1947-ci ildə “Gəncliyin səsi” adlı almanaxda dərc edilmişdir. Şeir- üzərində işləyir. Ailə və məişət mövzusunda olan bu əsərdə ucuz də gənc şair doğma vətəninə – Azərbaycana olan sevgisini aşa ğı - şöhrətə, mənsəbə aldanaraq ata-anasını unutmuş bir oğulun dakı kimi ifadə etmişdi: çıxılmaz vəziyyətə düşməsindən, cəmiyyətin ona göstərdiyi müs- bət təsirdən, ana qəlbinin saflığından və böyüklüyündən, məhəb - Göydə günəş səcdə qılır bu ölkənin qüdrətinə, bə tin hər şeyə üstün gəlməsindən bəhs edilir. Axırda əsərin Sinəsində bəslənilən igidlərin cürətinə, qəh rəmanı başa düşür ki, əmək sərf etmədən, zəhmət çəkmədən, Şair könlüm dilə gəlir, min bir dastan deyir yenə, cə miyyətin rəğbətini qazanmadan yüksəlmək, inkişaf etmək Hər fəslində bağlarında bitir lalə, gül, ey Vətən! mümkün deyildir. Poemada psixoioji momentlərə geniş yer Əzəl gündən mən də sənin vurğununam bil, ey Vətən![691]. verilmişdir” [691]. Qeydlərin məzmunundan aydın olur ki, müəl- Şairin gənclik dövrü yaradıcılığında tərənnümçülük, par- lif əsəri oxumuşdur. Lakin biz şairin ədəbi irsini araşdırarkən bu tiyaya, Lenin ideyalarına bağlılıq hiss olunur. Bu hisslər onun əsərə rast gəlmədik. Görünür, müəllifin dəfn mərasimi zamanı bu Vətənə, partiyaya, orduya həsr etdiyi “Zəfər bayramı”, “Partiya”, poema da bilməyərəkdən yandırılan əsərlərin sirasında olmuşdur. Sovet Ordusu”, “Mənim eşqim” və s. şeirlərində daha çox hiss ol- Şairin şeirlərində nəsihətamiz-didaktik ruh hakimidir. Həyatda unur. İctimai həyatın çox az sahəsi ola bilər ki, N. Hümmətovun həmişə dəqiqliyi, düzgünlüyü sevən, təmənnasız olan bu insanın yaradıcılığında olmamış olsun. Onun şeirlərində əmək, dostluq, şeirlərində bu ruh özünü daim göstərmişdir. quruculuq, məhəbbət, təbiət mövzuları aparıcıdır. Şairin bu möv- Zəngin və mənalı bir müəllim, alim və şair ömrünü Nurpaşa zu larda yazmış olduğu “Ana Vətənim oldu”, “ Çöllərdə bahar, Hümmətov şərəflə yaşamış,vəzifə hərislərinə, yaltaqlara nifrətini ürəklərdə bahar”, “Öz komsomol bileti ilə”, “Montyor oğlan”, şeirlərində əks etdirmişdir. Vəzifə kreslosunda əyləşdikdən sonra “Ana laylası”, “ Öz əməlinlə”, “Doktor, kömək istəyirəm”, insanın mənfiyə doğru dəyişdiyini şair ”Bircə ildə”[ ] adlı şeirində “İtirmərəm gümanımı”, “Ananın arzuzu” və s. onlarla şeirləri bit- aydın əks etdirərək yazmışdı: kin kompozisiyaya malik gözəl sənət əsərləridir. N. Hümmətovun lirikasında orijinal deyim tərzi mövcuddur. O, başqalarını tək rar - İdarədə stolu lamağı sevməyən, bədii yaradıcılıqda öz yolu, öz fərdi üslubu olan dəyişdi bircə ildə, sənətkardır. Müəllif özü ədəbiyyat mütəxəssisi, yaradıcı alim- O, köhnə qayğılardan yazıçı olduğundan onun əsərlərində forma və məzmun mütəna sib - gen düşdü bircə ildə, 178 179 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Dəyişildi yerişi, təsərrüfatını idarə edə bilməyib hər işi rüşvət yolu ilə həll edən Dəyişildi gülüşü, kolxoz sədrlərini tənqid etmişdir. Kolxozu yoxlamaq məqsədilə Dəyişildi səsi də, gələn müfəttişi qarşılamması üçün sədrin verdiyi tapşırıq müəllifin Dəyişildi sözü də, məqsəd aydınlığını bildirir: Başqa bir insan oldu, Bircə ildə özü də [333;953,s. 273]. ....Ay ötdü, gün ötdü, yenə bir səhər Sədrə öz evində verdilər xəbər: Şairi tanıyanların etirafına görə, N.Hümmətov həyatda təmən- – Kolxoza müfəttiş gəlir rayondan nasız insan olmuş başqalarının ona olan pərəstişkaranə müna si - Kişinin gözləri böyüdü o an. bətini qəbul etməmiş, özü bilə-bilə yüksək vəzifələrdən qaçmışdır. Həyəcan içində qalxdı yerindən Hətta bu sətirlərin müəllifinin şahidi olduğu kimi, Nurpaşa Hüm- Fikrini açıqca bildirdi həmən: mətov kənddən şəhərə gələrkən maşına minməmişdən öz gediş – Məndən o yoldaşa salam yetirin, haqqını verərdi ki, başqaları verməsin.Vəzifə kreslosunun bəzi Qolundan yapışıb evə gətirin. ləyaqətsiz insanlarda yaratdığı eqoizm hissləri ilə yanaşı vəzifəli Adi bir uşaq da bilir ki, əlbət, eqoistə başqaları tərəfindən olan yaltaqlıq hisslərini də şair yu xa- Vacibdir hər gələn qonağa hörmət [326]. rıda nümunə kimi verdiyimiz şeirin sonrakı misralarında tənqid edərək yazmışdı: “Yekəldi... Düzəldi” [326]satirasında N.Hümmətov rüşvət yolu ilə vəzifə kreslosunu ələ keçirib mənəm-mənəmlik edən, ...Günlər keçdikcə belə, rüşvət verib ələ keşirdiyi vəzifə kreslosundan istifadə edərək Artdı ona dost deyən. rüşvət alıb gündən-günə şişən, kökələn bir məmur obrazı yarat- Artdı məclislərdə də, mışdır. Lakin ətli-canlı müdirin rüşvət yolu ilə yığdığı pul özünə Sağlığına tost deyən. qismət olmur. Haram tikəni onun boğazında qoyan müəllif yazır: ...Fərasətli tərpənib, Kişi çatdı şöhrətə. ....Müdir canlı müdir oldu, Bircə ildə yetişdi, Ətli, qanlı müdir oldu. Pula, mala dövlətə [333; 953,s. 274] . Nədəndirsə bu ət, bu can Əhvalını etdi yaman. Satirik ruh N. Hümmətovun yaradıcılığında epizodik xarakter Bədənində qalmadı tab, daşımamış, şair cəmiyyətdə gördüyü naqisliklikləri kəskin satirik Yeriyəndə çəkdi əzab. qələmlə tənqid etmişdir. Onun bu istiqamətdə yazmış olduğu Çox darıxdı ürəyindən təmsil və satiralar yaradıcılığının kamil nümunələrindəndir. “Şərə - Nəfəs çıxdı kürəyindən. şürov” [336], “Yekəldi...kökəldi” [324], “Sədrin hörməti” [326] Bilmədi nə işdi kişi, sa tiralarında və “Qarğa və bülbül” [362], Qaranquş və pişik”[360], Yaman dərdə düşdü kişi. “Sərçənin köməyi” təmsillərində o, zəmanə ilə ayaqlaşmayan, tü- Tez baş çəkdi həkimlərə, feyli həyat keçirən adamları satira atəşinə tutmuşdur. “Sədrin hör- Bir cür dərman verdi hərə, məti”[326] satirasında şair işdə dərəbəylik yaradan, kolxoz Bədənini incitdilər,

180 181 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Gah orada, gah burada həsrətilə Əl açaraq yalvardı o yağdırdı Həkimə də, Allaha da başqalarına böhtan, Boşaldıqca cibişdanı, Dedilər: Elə bil ki, çıxdı canı...[326] sən lap Şərəşürovsan! [336]. Əsərin məzmunundan çıxan nəticə bundan ibarətdir ki, haram yolla qazanılan varidat insana xoşbəxtlik gətirməz. Sərbəst vəzndə Bu şerin adında həmçinin xalq ruhu var. “Şərəşür” sözü Şəki yazmış olduğu “Şərəşürov”[336] adlı satirik şeirində şair böhtançı, dialektinə xas olan sözdür. Şəkidə araqarışdıran adama “şərəşür başqalarının işinə şər-böhtan ataraq əngəl olan, “materialbaz”, adam” deyirlər. Şeirin bu cür adlanması da elə N. Hümmətovun axırda isə ağ yalanlarının üstü açılıb ifşa olunan insanların Şəki dialektinə bağlılığından irəli gəlib. ümumiləşmiş obrazını yaratmışdır: N. Hümmətovun satirik şeirlərinə “Kirpi” jurnalı da səhifə lə - rin də yer vermişdir. Jurnalın 1962-ci il 6-cı sayında onun “Saatlar, Şərəşurov imzalı ay saatlar”[359] satirik şeiri dərc edilmişdir. Əsərdə müəllifin bir məktubu dəqiq müşahidələri əsasında şəhərin mərkəzi küçələrinə qoyulmuş kökündən yoxladılar saatların aylarla baxımsızlıq ucbatından düz işləməməsi tənqid Sonra da edilmişdir. belə bir N.Hümmətovun yaradıcılığında məhəbbət mövzusu da aparıcı akt imzaladılar: yer tutur. Onun təsvir etdiyi məhəbbət büllur kimi saf, təmiz, ülvi “Hamısı yalandı, məhəbbətdir, təmiz məqsədli, ünvanlı məhəbbətdir. Əksər aşiq lər- böhtandı”. də olduğu kimi, şair də ilk məhəbbətində uğursuzluğa düçar olan Beləliklə, Aşiqin dilindən yazır: Şərəşürovun fəaliyyət kitabı da Yadındamı bağçamızda bir səhər, əbədi bağlandı. Yaxan üstə bir çiçəyi taxdığım. Ancaq Sonra ağ, nazik əllərindən tutaraq, bundan sonra Həsrət ilə gözlərinə baxdığım. camaat arasında, qaldı Şairin fikrincə, məhəbbət, hətta daşı əridən, yandıran bir qüv- belə bir adət. vədir. Hər ürəkdə, könüldə onun hökmü var ki, hətta çeşmələr,çay- Kim ki, lar belə onsuz quruyar.Bu baxımdan şairin “Məhəbbətim”[ ] adlı seçə bilmədi şeirindən oxuyuruq: nədir yalan, nədir həqiqət: Məhəbbət yandırar, əridər daşı, Kim ki, Çeşmələr, çaylar da onsuz quruyar. pul-dövlət, Göylərə qaldırar dostu, sirdaşı, ucuz şöhrət Onun hər ürəkdə ölməz hökmü var.[953, s. 270]. 182 183 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Məhəbbət anlayışını dar mənada deyil, geniş mənada can lan- Nurpaşa Hümmətov şairdən daha çox bir müəllim olduğuna dıran şair, insanlara olan məhəbbətinin ömrü boyu onu müşayət və bu məqsədə xidmət etdiyinə görə öz fikirlərinin təsirini qüv- etdiyini, ancaq özü ölərsə, onun da öləcəyini bildirərək yazır: vətləndirmək üçün şeirə əl atmışdır. Şair-müəllimin dostu B.Va- hab zadə bu xüsusda “Kənd müəllimi” adlı məqaləsində yazır: Məhəbbət qəlbimdə gəncləşir hələ, “Nur paşanın şeirlərində mənim xoşuma gələn ən mühüm məsələ Qorxum yox tufandan, borandan, çəndən, müəllimliyindən gələn cəhətdir. Bu da onun əsas təlim-tərbiyə Həyatım nə qədər uzansa belə, mövzusuna çox meyl göstərməsindən ibarətdir. Nurpaşanın şeir- Məhəbbət ölən gün ölərəm mən də.[953,s. 270]. lərinin ikinci mühüm xüsusiyyəti onun yığcamlığı və lakonik li yi dir. Dördcə misralıq “Güzgü ol” [953] şeiri bu cəhətdən səciy yəvidir: Bütün vətənsevər şairlərimiz kimi, N.Hümmətovun yara dıcılı- ğın da da Cənub mövzusu, bir-birindən ayrı salınmış iki qardaşın Güzgü ol, əzizim, güzgü ol hər an, birləşməsi arzusu öz əksini tapmışdır. Bu baxımdan “Sual “[953] Hər şeyi əks elə təmiz ayna tək şeiri diqqəti cəlb edir. Şair şeirdə yanıqlı poetik dillə ayrılıq həs- Ancaq güzgü kimi susma heç zaman rə tini oxucusu ilə aşağıdakı kimi bölüşür: Əyriyə düşmən ol, doğruya kömək.”[ 95 ,s. 273]. Bir ananın balasıyıq, Şair “Vicdan” [346] şeirində hər insanda əsas əxlaqi norma Nə vaxtadək hicr oduna, kimi mövcud olan, lakin bəzən unudulan “vicdan” anlayışını Yana-yana qalasıyıq?. aşağıdakı kimi mənalandırmışdır: Sən o tayda, mən bu tayda. Vicdan adi kəlmədir, lüğət kitabımızda, Ayrı düşdük neçin, nədən? Ancaq bütün arzumuz, bütün əzabımız da, Dilə gəlib xəbər alır, Bağlıdır bu mənaya, bağlıdır bu kəlməyə, Nizami də Xaqanidən. Onun hökmü, qərarı haqqın səsidir deyə, Sən o tayda, mən bu tayda.[953,s .271-272]. Vicdanın nəfəsindən qızınmasa bir ürək. Ona varlıq nə gərək, ona həyat nə gərək. Yalançı, ikiüzlü adamlar da N.Hümmətovun şeirlərinin tənqid Vicdan! Bu səs, bu səda nə qədər qüdrətlidir. hədəfinə çevrilmişlər. Şair “And” [953] şeirində bu cür tipləri tən- Bunu duyan hər kəsin ömrü də qiymətlidir [346]. qid edərək yazır: Əvvəlki şeirində olduğu kimi, bu şeirində də Nurpaşa Hüm- Min bir kələk seçdi o, mətov didaktikaya, nəsihətçiliyə meyl etmiş, öz şagirdlərini, oxu - Əyri yollar keçdi o, cu larını vicdanlı olmağa çağırmışdır. Hansı məclisə düşdü, Keçdiyi həyat yolundan məlum olduğu kimi, Nurpaşa Hüm- Vicdana and içdi o. [953 ,s.271]. mətov pedaqoji fəaliyyəti dövründə şagirdlərini həmişə mənəvi cə hətdən kamil yetişdirməyə çalışmış, şagirdin orta məktəb illə- Fikir verəndə görməmək mümkün deyil ki, qısaca təhlilini rindən sonra buraxdığı hər hansı bir səhvi gördükdə, duyduqda verdiyimiz şeirlərdə ürəyini xalqı yolunda çıraq kimi yandıran bir özü nü müqəssir sanmış, məyuslaşmışdır. pedaqoq-şairin poetik ruhu ilə bərabər didaktik fikirləri, gənc Şairin vaxtsız ölümü münasibətilə məslək dostu, pedaqoji nəsildə görmək istədiyi arzu və istəkləri də öz əksini tapmışdır. elmlər doktoru, prof. Əziz Əfəndizadə özünün “Əbədiyyətə qovu- 184 185 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti şan ömür” sərlövhəli məqaləsində yazmışdı: “Onun əbədiyyətə O, 1927-ci ilin may ayında Şəki rayonunun Oxud kəndində qovuşan müəllim və alim ömrü Oxud kəndinin yaddaşında əbədi yoxsul bir fəhlə ailəsində anadan olmuşdur.İlk təhsilini Oxud kənd həkk olunmuş, bu ömrün bəhrələri isə Azərbaycan xalq maarifinin səkkizillik məktəbində alan şair, o zaman Oxudda orta məktəb tarixində özünün layiqli izlərini qoyub getmişdir. olmadığından təhsilini 1947-1948-ci dərs ilində M.Qorki adına Ümid etmək olar ki, Nurpaşa Hümmətovun pedaqoji və ədəbi (indiki R.Əfəndiyev adına) şəhər 10 saylı orta məktəbində tamam - fəaliyyəti gec-tez tədqiqatçılarımızın diqqətini cəlb edəcəkdir”. lamışdır. Bu gün Ə.Əfəndizadənin bu fikri ilə razılaşaraq biz də deyirik Şairin qoşmalarının birində belə bir bənd diqqəti cəlb edir: ki, N.Hümmətovun ədəbi irsi büsbütün üzə çıxarılmalı, geniş elmi- bədii təhlil əsasında ədəbiyyat tariximiz üçün poetik incilər kimi Parlaq istedadı düz üç cəhətli, qiymətləndirilməsə də, böyük tərbiyəvi və pedaqoji əhəmiyyəti Sözləri nəbatlı, şəkərli ,qəndli, baxımından oxucuların malı edilməlidir. Gözləri hicranlı, ürəyi dərdli, XX əsrin 50-90-cı illərində öz mövzu rəngarəngliyinə görə Bir şair görsəniz bilin mənəm-mən. müasirlərindən fərqlənən, zəngin yaradıcılığa malik, satiralarında böyük M.Ə.Sabir, qoşma, gəraylı və təcnislərində klassik aşıq Şeirin mətnaltı məzmunundan gördüyümüz kimi, Yaqub Ma- şeiri, sadə dilli qəzəlləri ilə dahi Ə.Vahid ədəbi ənənələrinin hir şairlikdən başqa rəqs etmək və gözəl səsə malik olmaq kimi davamçısı olan Yaqub Mahir dövrün ən qüdrətli şairidir. is tedada da malik olmuşdur.Elə buna görədir ki, o, hələ 11 ya şın- Yaqub Vahab oğlu Alxasov (Mahir) zəngin yaradıcılıq , da-1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti ongün - həmçinin çox yoxsul, sanki əksər ədəbi simalar üçün alın yazısı lü yündə ailəsi ilə birlikdə iştirak etmiş, gözəl rəqsinə görə olan acınacaqlı həyat yolu keçmişdir. Qəzəl yaradıcılığının ən dekadanın mükafatına layiq görülmüşdür. Şair dekadada olarkən yaxşı nümunələrindən olan: poeziyamızın qüdrətli nümayəndələrini-S.Vurğunu, M.Rahimi, bəstəkar Ü.Hacıbəyovu, Aşıq Əsədi görmüş, sonralar yaradı cı lı - Dünyada var nə desən, təkcə vəfadan, qeyri, ğının ən gözəl nümunələrindən biri olan “Tanış olun” adlı, “mən” Görmədim bir yaxşı şey cövrü-cəfadan, qeyri [996]. rə difli qoşmasında həmin sənətkarları xatırlayaraq yazmışdı:

mətləli qəzəlində ifa etdiyi: Görmüşəm Rahimi, Vurğun Səmədi, Haqsızlıqlar görmüşəm, göz yaşı tökməkdi peşəm Bəstəkar Üzeyiri,Aşıq Əsədi, Bu bağdan dərməmişəm dərdü bəladan qeyri, O böyük şəxslərə söz verib qəti, Adamlı adamlar, ey dost, dünyanın keyfin çəkir, Demişəm sizlərə tələbəyəm mən. Mənsə bol-bol udmadım təkcə həvadan qeyri [996]. misraları şairin yoxsul, məşəqqətli həyatına işarədir. Orta təsilini başa vurduqdan sonra Yaqub Mahir M.Ə.Sabir Bu qəzəl dahi Füzulinin: adına Şəki Dövlət Dram Teatrında kütləvi işçi kimi əmək fəaliy- Yar qılmazsa mənə cövrü-cəfadan qeyri, yə tinə başlamışdır. Bir müddət orada çalışdıqdan sonra ali təhsil Mən ona eyləmərəm mehrü vəfadan qeyri – [271,s.295] almaq məqsədilə Bakı şəhərinə getmiş və 1948-ci ildə Azərbaycan Dövlət Darülfününün (hazırki Bakı Dövlət Universiteti K.A.) mətləli qəzəlinə nəzirə olaraq yazılmışdır. Filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Lakin adını qeyd etdiyimiz “mən” rədifli qoşmasında: 186 187 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Cavankən nəğməli quş olmuşam, mən, qüdrətli qələm sahibləri yetişmişlər. Məclisə tanınmış həkim, Cahillik qəminə tuş olmuşam, mən, gözəl ədəbiyyat bilicisi, nasir-dramaturq L.Həsənov rəhbərlik et- Əlağa Vahidə qoşulmuşam, mən, miş, məhz Yaqub Alxasov “ Mahir” təxəllüsünü məclisin sırala - Əslində Cümənin xələfiyəm, mən. – rın da olarkən “Çoxarvadlılar” satirasına görə görkəmli nasir Məm məd Çələbiyev tərəfindən qazanmışdır. ifadə etdiyi kimi, XX əsrin qüdrətli qəzəlxanı Əliağa Vahidə qo- 1967-ci ildə şair məlahətli səsini qəlibə salmaq məqsədilə Şəki şu laraq təhsildən yayınmış, “cahillik qəminə tuş gəldiyi” üçün Musiqi Texnikumunun “Səs-xalq mahnıları və muğamları” şö - universitetdən xaric olunmuşdur.Lakin şairin parlaq istedadı özünü bəsində təhsil almışdır. 1963-cü ildən 1988-ci ilə kimi Şəki rabitə tezliklə göstərmiş və o,1953-cü ildə H.Zərdabi adına Kirovabad qovşağında texnik işləmişdir. Hazırda təqaüdçüdür. 1998-ci ildə (indiki Gəncə) Pedaqoji İnstitutunun (hazırki Gəncə Dövlət Uni- şairin “Şəkililər” [1998], 2005-ci ildə isə “Mahirnamə” [2004], versiteti-K.A.) Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsinə daxil 2013- cü ildə “Şəki gözəli”[975] adlı şeirlər kitabları çap olun- olmuşdur. Şair sonralar yazmış olduğu “Pulsuzluq” şeirində: muşdur. Əsərlərinin çoxu əlyazması şəklində evində sax lanılır. Yaradıcılığı. Şairin ilk mətbu şeiri “Nənə və nəvə” adlanır. Hamının gərəyi puldur cahanda, Hələ ilk qələm təcrübəsində elmə, mütaliəyə çağırış ifadə edən Onsuz yaşamaq olmaz heç bir an da, – şair: yazaraq maddi imkansızlıq üzündən təhsilini davam etdirməyib Şə kiyə qayıtmışdır.Şəkiyə qayıtdıqdan sonra Yaqub Mahir Azər - Nənə öpüb nəvəni düz yolladı məktəbə, baycan və dünya ədəbiyyatı bədii nümunələrini mütaliə etmək, Hər kim yaxşı oxusa, o yetişər mətləbə. – leksikasını zənginləşdirmək məqsədilə M.Ə.Sabir adına kitabx- anada fəaliyyət göstərmişdir. fikrilə arzuların həyata keçmə mənbəyini yaxşı oxumaqda, 1954-cü ildə şair təhsilindən qalmayaraq Şəki Kənd Təsərrü - mü kəm məl təhsildə görmüşdür. fatı Texnikumuna daxil olmuş, 1957-ci ildə oranı bitirərək Yaqub Mahirin yaradıcılığını iki dövrə bölmək olar. Birinci aqronom ixtisasına yiyələnmişdir. Bir müddət ixtisası üzrə Şəkinin dövr 1950-1970-illəri, ikinci dövr 1980-ci illərdən hazırkı dövrə- Oxud kəndində aqronom-entimoloq vəzifəsində çalışmış,bir müd - dək olan mərhələləri əhatə edir.Yaradıcılığının birinci dövründə dət burada işlədikdən sonra əmək fəaliyyətini davam etdirməyib əsa sən satirik şair kimi tanınan Yaqub Mahir, ikinci dövrdə daha Şəki şəhərinə qayıtmışdır. Oxud kənd kolxozunda işlədiyi illərdə çox qoşma və qəzəl şairi kimi diqqəti cəlb edir. şair gördüyü həqiqətləri-kolxoz sədrlərinin özbaşınalığını, əliəy- Məlumdur ki,satirik poeziyanın mahiyyətini həyat hadisə lə ri - riliyini, kolxoz əmlakına xor münasibətini və s. kəskin tənqid və nin ictimai dərki təşkil edir.Şair satiralarında yaşadığı dövrün hə- ifşa edən “Görmüşəm”[974; 995; ], “A yoldaş sədr”[989; 974;], qiqətlərini olduğu kimi, bütün qüsur və eyibləri ilə qələmə alaraq- “Fer mada”[974;995;] kimi satirik seirlərini qələmə almışdır. disident şair səviyyəsinə yüksəlmişdir. Məhz Yaqub Mahir qə lə - Şəkiyə qayıtdıqdan sonra bir sıra təşkilatlarda-Şəki İpək Kom - minin gücü onun doğruluğunda və həqiqət hissinin dərinliyindədir. bi natında çeşidləyici fəhlə, “Şəki fəhləsi” qəzetində mühasib və Şair yaradıcılığının ilk dövründə qəti şəkildə inanmışdır ki, digər sahələrdə əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. Redaksiyada cəmiyyətin də, insanın da qüsurlarını istehza və gülüşdən başqa çalışdığı illər şairin ədəbiyyata gəlişinin ən zəngin dövrüdür. Bu heç bir şey aradan qaldıra bilməz. illərdə redaksiyanın nəzdində fəaliyyət göstərən “Səbuhi” ədəbi Yaqub Mahirin yaradıcılığının ilk nümunələrini xalq arasında, məclisində (50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəlləri) dövrünün toy və yığıncaqlarda, adətən məzəlilik etmək, ona-buna sataşmaq 188 189 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti və zarafat şəklində işlədilən meyxana şeir şəkli təşkil edir.Lakin lalar”[ 974; ], “İşləmərəm mən yenə”[1003 ], “Çoxarvadlılar”[ 991 bu cür meyxanalardan fərqli olaraq müəllif bu janra kəskin ictimai ], “A yoldaş sədr”[ 989; 974; ], “ Vallahi”[ 981 ], “Özümü öyənəm məna verib, onu qüvvətli mübarizə silahına çevirməyi bacarmışdır. mən”[ 984 ], “ Qumarbaz imiş”[ 985 ], “Dur gedək”[ 986 ], “Mə- Məs: Şairin “Dul arvaddadı”[1004], “Dur, ay bala”[ 974 ], “Asta nim”[ 988 ], “Qurban sənə”[ 990 ], “ Pis olarmı?”[ 987 ], “ Sataş- sür” [974], “Ay bala”[974] və s. meyxanalarında elmə, təhsilə bi - dın”[ 993], “ Qoyma gəlsin”[999 ], “ Kef damağın olsun”[ 1000], ganə münasibət, əxlaqi təmizlikdə naqislik kimi məsələlər kəskin “A Molla”[ 1002], “ Təlimatdan”[1001 ], “Tərifbazov”[1005 ] satira atəşinə tutulmuşdur. və s. satiraları daxildir: Əsil şair odur ki, onun yaradıcılıq nümunələri dövrünün güz - “Görmüşəm” [974] adlı satirada müftəxor, həqarətli, əliqa - güsü rolunu oynayıb, onun nəinki ədəbiyyatı, həmçinin tarixini barlı kolxozçuya aşağı nəzərlə baxan, yekəpər kolxoz sədrinin kef öyrənmək üçün əsas mənbə rolunu oynasın. Elə yaşadığı dövrün məclisinə təsadüf edən şair onun miskin obrazını oxucunun ictimai eyiblərini kəskin tənqid edən Yaqub Mahirin məramı ox- nəzərinə aşağıdakı kimi çatdırır: ucuya gün kimi aydındır.Şair özünün proqram şeiri olan “Tanış olun” qoşmasında yazır: Sizin kef əhli sədri mən, Məclis quranda görmüşəm. Qorxmuram dilimdən çəkələr dara, Dost-tanışın sağlığına, Gərək hər naşını gətirəm zara, Bakal vuranda görmüşəm. O, bürokratlara, rüşvətxorlara, Nifrətlər yağdıran bir səviyəm mən. Deyim sizə hər üzünü, Məclis çəkdi gün üzünü. Düşünüb daşınsın, həyatda azan, Səpib kababın duzunu, Ev yıxan, qan tökən, qudurub qızan, Sədr bir əmlik quzunu Bilsin ki, neştərli kəlamlar yazan, Udub duranda görmüşəm. O Yaqub Mahirin hədəfiyəm mən. Durub basdı gur səsinə, Məhz bu cür məramı, məqsədi oxucusuna çatdıran şair bütün El yığıldı nərəsinə, yaradıcılığı boyu bu məqsədə, amala xidmət etmişdir. Yaqub Baxmayıb xalq tənəsinə, Mahirin tiplər qalereyasına daxil olan xalq malına xor baxıb, Bir kişinin çənəsinə, əliqabarlı zəhmətkeşin əməyini mənimsəyən müftəxor kolxoz Dürtmə vuranda görmüşəm[974 ]. sədrləri, ferma müdirləri, rüşvətxor idarə rəhbərləri, əməyə xor baxan gənclər, dindən xalqı soymaq vasitəsi kimi istifadə edən Bu cür antipodlara dərin nifrət bəsləyən şair onları cəzasız bu- mollalar, öz övladlarının yaramaz hərəkətlərinə bəraət qazandıran raxmır – el malına xor baxanların, xalqa yalan satanların müttə- valideynlər, cindarlar, çoxarvadlılıq ideyabazları və s. tiplər him lər kürsüsündə əyləşəcəyi qənaətinə gələrək yazır: Sabiranə şəkildəifşa olunmuşlar. Görkəmli şairin satirik şeir qalereyasına “Görmüşəm” [974], “Fermada” [974], “Daim xəca- Xalqa yalan satanları, lət dəsən” [974; 1006], “Saqqalı yoluq kişi” [983], “Tükəzban Əyri addım atanları, bacı” [982], “Get evdən gəl” [994], “Qeyrətə gəl” [974], “Mol- Müftə yeyib yatanları, 190 191 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Müttəhimlər kürsüsündə , Darayır saçını əsdikcə yellər, Pərt oturanda görmüşəm. [974] Səpilir üzünə o qara tellər, Sənə həsəd çəkir bağçada güllər, Yaxud keçmiş sosializm cəmiyyətinin “qanunlu”, “ədalətli” Geyinib gəzəndə al, gözəl-gözəl. idarə rəhbərinin rüşvətxorluğu, süründürməçiliyi şair tərəfindən “Get gəz hələ sən” [974] satirasında tam aydınlığı ilə oxucunun İstədim söz atam qısdım dilimi, nə zərinə çatdırılır: Unutdum özümü, kəsdim əlimi, Dodağın elə bil qarpız dilimi, İş istədim sabiq rəisdən dedi, Üstünə yaxmısan bal, gözəl-gözəl. İş taparam get gəz hələ sən, dedi. Kimsəyə əyilmir o qəddin sənin, Qəzetdə elan var idi iş üçün, Tələsmə, aləmdə var həddin sənin, Ərizəmi yazdım ora verdim o gün. Əgər can almaqsa məqsədin sənin, Məcazımı korlayaraq büsbütün, Mahirin canını al, gözəl-gözəl [997]. Rəis mənə nə tez gəlmisən dedi, Bir neçə gün get gəz hələ sən ,dedi. Göründüyü kimi, gözəllərdə şairi maraqlandıran zahiri gö rü - nüş dür. O, öz zövqünə uyğun gələn gözəllərə qurban olmağa belə Bir neçə gün: düz bu gün üç həftədir, hazırdır. Bu baxımdan “Qurban” rədifli qoşmasında yazır: Rəis də kurorta gedib kefdədir, Mən bilirəm əziyyətim müftədir, Hürkək ceyran kimi nə çox baxırsan? Katibə qız fikrində səhvsən, dedi. Ay sənin can alan gözünə qurban, Bir neçə gün get gəz hələ sən, dedi [974; 994]. Baxdıqca canımı oda yaxırsan, Aymısan, Günmüsən, üzünə qurban. Şairin satiraları ictimai satiranın ən yaxşı nümunələri kimi diqqəti cəlb edir. Sən gözəl qızısan, gözəl aləmin, Qoşma və gəraylılar da Yaqub Mahir yaradıcılığında xüsusi Parlaqdır iqbalın ol bundan əmin, yer tutur. Şair məzmunca dolğun, formaca bitkin qoşmaları ilə ha - Həyatda atdığın hər xoş qədəmin, zır da Şəki ədəbi mühitində bu janrda yazan bütün müasirlərindən Olaram düzü mən izinə qurban [997]. fərqlənir. Aşiqanə məzmunlu qoşmalarında realist yaradıcılıq metodu yolu ilə gedərək rast gəldiyi gözəllərin canlı, real obrazını Yaqub Mahirin cinas qafiyəli “Yandırar” [ 974 ], “Sözüm var” yaradır. “Gözəl”[997] adlı qoşmasında şair gözəlin canlı obrazını [974], “Tələsmə” [974], həmçinin “Görüm” [974 ],“Təmiz ad” rəsm edərək yazır: [974 ],“Yurdum” [ 974],“Qalmadı” [974], “Düşübdür” [ 974], “Çətindi” [974], “İndi” [974], “Unut getsin” [974 ], “Axşam- ax- Nə xoşbəxt yaradıb səni yaradan, şam” [ 974 ] və s.onlarla qoşmalarında yüksək aşiqanə ruh, və tə - Qoyub ağ üzünə xal, gözəl-gözəl. nin, doğma yurdun, onun təbiətinin tərənnümü əsas yer tutur. Yanımdan ötəndə işvə, naz ilə, Şairin qoşmaları aşiqanə ruhdan başqa ictimai məzmun da da - Qalmayır heç məndə hal, gözəl-gözəl. şıyır. Xüsusilə, 80-ci illərin ikinci yarısından sonra cəmiyyətdə 192 193 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti gedən proseslər, köhnə quruluşun dağılması, yeni quruluş, respub- Qara bulud çəkiləcək likamızın müstəqillik əldə etməsi, torpaqlarımıza erməni təcavüzü Açılacaq hava bir gün. ədə biyyatın ümumi mövzusu fonunda Yaqub Mahirin də yara dı - cılığında geniş poetik dillə qələmə alınmışdır. Şairin son dövrlərdə Biçiləcək ağ sünbüllər, yazmış olduğu qoşmalarında vətənpərvərlik mövzusu üstünlük İy salacaq bağda güllər, təşkil edir. “İstərəm” [974] adlı qoşmasında şair nəinki qələmi ilə, Qarabağda şən bülbüllər hətta qoca yaşında lazımsa silah götürüb düşmənlə döyüşə girmək Quracaqdı yuva bir gün. istədiyini bildirərək yazır: Toy olacaq yüz- yüz gəncə, Bu qoca çağımda silah götürüb, Məhv olacaq hər işgəncə Düşmənlə döyüşə girmək istərəm, Sevinəcək Bakı, Gəncə, Yudumdan yadları qovlamaq üçün, Şəki, Şirvan, Quba bir gün [974] Sinəmi nər kimi gərmək istərəm [974]. Ümumiyyətlə, şairin qoşma və gəraylıları öz məzmun və for - Yaxud “Haydı irəli”[974] qoşmasında şair vətən oğullarını ma dolğunluğu etibarilə klassik qoşmalardan heç bir xüsusiyyət mənfur erməni dığalarından intiqama çağırır: baxımından geri qalmır və oxucuya dərin təsir bağışlayır. Yaqub Mahirin yaradıcılığında qəzəl janrı da əsas yer tutur. Atlan od- alovdan sən bir nər kimi, Şair müəllimi Əliağa Vahid yolunu davam etdirərək qəzəllərində Sinə gər səngərə igidlər kimi, nəinki eşq, həmçinin ictimai motivləri, insana məhəbbət duyğula - Hücum cək düşmənə, haydı irəli! rını da əks etdirmişdir: Şairin “Gəlsin”[ ] qəzəlinin: Daşnağın gözləri qalsın bərəli! Qəzəlxan məclisinə yer verin canan gəlsin, Bu dəfə güc sənin, təpər sənindi, Baxım gül hüsnünə, qoy canıma min can gəlsin[996 ] Yanan hər kənd sənin, şəhər sənindi, mətlə beytində ilahi eşq, “Qeyri”[ 996 ] qəzəlinin: Məğlub et düşməni, zəfər sənindi, Xidmət et vətənə, haydı irəli! Haqsızlıqlar görmüşəm, göz yaşı tökməkdi peşəm, Qalsın ermənilər gözü bərəli![ 974 ]. Bu bağdan dərməmişəm dərdü bəladan qeyri – Bütün poetik nümunələrində vətənini azad, şən görmək istə- beytində ictimai motiv, “Sevirəm”[996 ] qəzəlinin: yən şair inanır ki, istəmədiyimiz halda mənfur qonşularımız tərə- findən cəlb olunduğumuz bu müharibə sülhlə qurtaracaq. Ey Mahir, hər nə qədər çırpınır köksümdə ürək, Qara bağda əmin- amanlıq bərpa olunacaqdır. Sülhün bərqərar ol- Söylə bu aləmə ki,mən əsil insan sevirəm-[996] ma sını milyonlarla həmvətəni kimi səbirsizliklə gözləyən şair “Bir gün” [974 ] adlı gəraylısında yazır: məqtə beytində insana məhəbbət duyğuları əks etdirilmişdir. Sülh bərqərar olacaqdır, Müəllif dahi söz ustadı Məhəmməd Füzulinin klassik şeir Qurtaracaq dava bir gün, şəkillərindən olan qəzəl haqqında dediyi: 194 195 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Qəzəl de ki, məşhuri-döran ola, Belə bir insanla dostluq eyləsən, Oxumaq da, yazmaq da asan ola, – [ 271, s. 230] . Həyatda o sənin səadətindir- misralarını qəzəl yaradıcılığı üçün proqram qəbul edərək çox sadə, nəsihətində şair insanda qurub yaratmaq eşqini- özünəməxsus dildə yaxşı yadda qalan, xalq danışıq ifadə tərzinə yaxın qəzəllər yaratmışdır. Ana da, bacı da, Yaqub Mahirin təmsil yaradıcılığı da diqqətçəkicidir. Şairin Yar da yaxşıdır, “Qü rur və xəcalət”[1016 ], “Dolu və boş şüşə səsi” [1016], “Pər- Namus da qeyrət də, səng li tərəzi”[1016 ], “Arı pərtliyi” [1017], “Barsız nar ağa cı” ar da yaxşıdır, [1017], “Rüşvətxor pişik” [1017], “Adamlı buğa” [1018], “Həya- Var-dövlət düşkünü sız çaqqal” [1018], “Bulaşıq çömçə” [1018] və s. təmsillərində bu olma həyatda, və ya digər mənada cəmiyyətdə gördüyü eyiblər alleqorik şəkil də İnsançün dövlət də, tənqid edilmişdir. Rüşvət yolu ilə vəzifə başına keçib xalq ma lını var da yaxşıdır. dağıdanlar, ikiüzlü riyakarlar, yerlipərəstlər, fırıldaq və hiylə yolu tutanlar Yaqub Mahirin təmsillərinin əsas tənqid hədəf lə ri dir. Bu nəsihətində şair var- dövlətə həris olmamağı- tipləri şair böyük ustalıqla heyvan, ağac, əşyalar timsalında canlan - dırır, qısa və lakonik ifadələrlə onların obrazını yaddaşlara yazır. Hava tək insana dostluq “Rüşvətxor pişik” [1017] təmsilində şair rüşvət yolu ilə vəzifəyə gərəkdir. keçib işdə dərəbəylik yaradan kütbeyinləri tənqid edərək yazır: Əsil dost dar gündə arxa deməkdir, Siçandan şirinlik alıb ağ pişik, O adam bədbəxtdir Bir axşam anbara çəkmədi keşik, bu gen dünyada, Çəkdilər keyfini gecə siçanlar, Heç kimə yanaşmır, Etdilər anbarı lap dəlmə-deşik [1017]. qurd kimi təkdir. Şairin yaradıcılığında nəsihət və ibrətlər də diqqəti cəlb edir. Yoxsul, acınacaqlı həyat sürmüş, həmişə halallıqla ömür sürmüş, və s. nəsihətində əsil dostluq meyl və münasibətlərini təbliğ bütün yaradıcılığı boyu yüksək əxlaqi keyfiyyətləri şeirlərində edir. təbliğ etmiş şairin nəsihət və ibrətlərində də hər bir insanda qurub Yaqub Mahirin yaradıcılıq nümunələrində onun fəlsəfi baxış - yaratmaq eşqi, var- dövlətə həris olmamaq, pul hərisliyindən kənar la rını da izləmək mümkündür. Məlumdur ki, hər hansı bir tarixi olmaq, əsil dost olmaq və s. mənəvi keyfiyyətlər və yüksək əxlaqi şəxsiyyətin dünyagörüşünə düzgün qiymət vermək üçün o, yaşa- hisslər təbliğ olunur. Bu mənada şairin bir neçə nəsihət və ibrət - dığı dövrün iqtisadi və sosial- siyasi şəraiti ilə qırılmaz əlaqədə lərinə diqqət yetirək: gö türülməlidir. Bu baxımdan şairin yaradıcılığı “zaman və ideolo- giya” prinsipi baxımından araşdırılmalıdır. Yıxmaq çöx asandır, İstər şairin, istərsə də hər birimizin yaşadığımız 70 illik sovet Tikmək çətindir, dövrü ədalətli, bərabərlik cəmiyyəti kimi təbliğ olunsa da, sosial- Yaradıb-yaşadan insan mətindir. fəlsəfi anlam baxımından cəmiyyətdə mövcud olan gizli təzad lar- 196 197 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dan kənar olmamışdır. Belə ki, şair yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Həmçinin 20 Yanvar şəhidlərinin qanı hesabına əldə etdiyimiz yaşadığı cəmiyyətdə hər bir məsələyə obyektiv münasibət bildi - müs təqilliyimiz şairi sevindirsə də, ilk illərdə dövlət qurumlarında rərək ictimai eyibləri açıq tənqid etməkdən çəkinməmişdir: Şairin olan dərəbəylik əhalinin onsuz da ağır olan vəziyyətinin ağır laş- şeirlərində müəyyən hallarda ictimai təzadlar – varlı-kasıb ziddiy - ması, millətin gələcək taleyi şairi düşündürür və respublikanı yətləri cəmiyyətin müxtəlif sinif və təbəqələrinin əzab- əziyyətli pərakəndə inkişafına görə bələdçisiz karvana bənzədərək özünün gü zəranı parlaq təsvir edilmişdir. Şair yazır: fəlsəfi anlamlı “Nəhayətsiz karvan yolu” [1019] adlı şeirində mə- yus luqla yazır: Evin tikilsin, ay kasıb, səni insan sanan yoxdur. Eh! Bu karvan hara gedir, görəsən? Boğulsan da qəm gölündə, Deyəsən, naşıdır, bu yolda, naşı, dərdini heç qanan yoxdur. Yüklü dəvələri lap əldən salıb, Görən qoyur görməzliyə, Hayana yol alıb o karvanbaşı? bilənlər də bilməzliyə, Çox olsa da can-can deyən, * * * canı-dildən yanan yoxdur. Qarşıda görünmür bir işıq ucu, Biganəsən çox şeylərə, Hanı yol göstərən, bələdçi, hanı? yaramırsan xeyir-şərə, Haraya, görəsən, gedir bu karvan?. Getmək üçün o yerlərə, Nə yeri bilinmir, nə də məkanı [1019]. səndə tabü-təvan yoxdur, Dövrü- zaman bir özgədir, Xalqın düşdüyü bəlaların dəf olunması, aradan qaldırılması qohum-qardaş bilmır qədir. yolunun tapılmasında şair idealist düşünmə yoluna düşərək ümi- Bil, ay yazıq, kim- kimədir dini böyük yaradana, xudaya bağlayaraq “Səndən mədəd” [1019] heç bir kəsdən aman yoxdur. şeirində yazır: Şairin seirlərində sosial fəlsəfənin ən mühüm ünsürlərindən Üzmərəm səndən ümid, qadir Allah səndən mədəd, olan mübarizələr və dövlət problemlərinə də toxunulur. 1988-ci Ətəyindədir əlim hər dəm, vallah ,səndən mədəd. ildən başlayaraq xalqın öz milli azadlıq və müstəqillik uğrunda Sənsən bu yerin , göyün , cümlə aləmin sahibi, mübarizəsi, nəhayət, milli müstəqillik əldə etməsi milyonlar kimi Eşqinlə hasil olur hər mətləbim, səndən mədəd [1019]. şairi də sevindirir.Xalq ayılır, açıq və fəal mübarizəyə qoşulur, öz zalımlarını rədd edir.Belə bir hal bilirik ki,öz vəzifə kürsülərindən Son dövr yaradıcılığında şair materialist mövqedən çıxış edə- əl çəkmək istəməyən manqurt rəhbərlərin həyəcanına səbəb olur, rək vətənin müstəqilliyinin qorunmasını, xalqın düçar olduğu onlar öz azadlığı uğrunda xalq kütlələrinin bu coşğun mübarizəsi məhrumiyyətlərin aradan qaldırılması yolunu, milli birlikdə, mü- üzündən ağır həyəcan keçirirlər. ba rizədə görür və yazır: Şairin bu cür qeyrətsiz millət nümayəndələrinə qarşı qəzəbi “Bizimdir” [974], “Görəydim” [ 974 ] kimi şeirlərində öz ifadəsini Ey dostlar, birləşək biz yumruq sayaq, tapmışdır. Bu güclü qol bizim, əl bizimkidir.

198 199 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Müstəqil ölkəmə olaq bir dayaq, 1943-1961-ci illərdə Aydınbulaq, Aşağı Şabalıd, İnçə-Zunud Vətən bizimkidir, el bizimkidir. kənd məktəblərində müəllim, direktor müavini, direktor vəzifəsin - də çalışmışdır. Göz qoyaq Şimala, Cənuba, Qərbə, 1957-ci ildən ədəbi fəaliyyətə başlamışdır.1961-ci ilin oktyab- Yaralı şir kimi atılaq hərbə, rında “Şəki fəhləsi” qəzetinin redaksiyasına işə dəvət olunmuş, Vuraq namərdlərə tutarlı zərbə, 1971-ci ilin noyabrına qədər əvvəl məktublar,sonra kənd təsər - Kimsəyə əyilməz bel bizimkidir [974 ]. rüfatı şöbəsinin müdiri, məsul katib işləmişdir. 1952-1956-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Yaqub Mahirin fəlsəfi görüşlərində etik və estetik məsələlərin qiyabi təhsil alaraq Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi ix ti- də qoyuluşu əsas yer tutur.Şairin qoşmalarında, satiralarında, qə zəl - sasına yiyələnmişdir. lərində əxlaqi kateqoriyalar kimi- namus, vicdan, əmək, qeyrət, həm- 1965-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının və SSRİ Jurna - çinin gözəllik, ülvilik məsələləri geniş şəkildə əks etdiril miş dir. listlər İttifaqının üzvü olmuşdur. Şairin hər bir şeiri- satiraları, qoşmaları, qəzəlləri müxtəlif il- M.Çələbiyev fəal təbliğatçı kimi də fəaliyyət göstərmiş, dəfə - lərdə Şəkinin ictimai –siyasi həyatını, xalqın həyat tərzini, əhvali- lər lə mükafatlanmış, fəxri fərmanlar almışdır. 1972-1974-cü illər - ru hiyyəsini nəzərimizə çatdırır. də Şəki Pedaqoji Texnikumunda, 1974-cü ildən ömrünün sonuna İnanmaq olar ki, Yaqub Mahirin yaradıcılığına daxil olan po- ki mi Şəki Musiqi Texnikumunda Azərbaycan dili və ədəbiyyat etik nümunələr, gələcəkdə milli poetik xəzinəmizin inciləri müəllimi işləmişdir. sırasında öz layiqli yerini tutacaqdır. Yazıçı 1987-ci ilin avqust ayının 3-də Şəkidə vəfat etmişdir. 50-80-cı illər Şəki ədəbi mühitinin ən görkəmli nümayən də- Adı əbədiləşdirilərək şəhərin 96-cı kvartalında salınmış yeni yaşa- lərindən biri Məmməd (Şəkili) Çələbiyevdir. O, görkəmli yazıçı- yış massivindəki küçəyə və 10 saylı şəhər kitabxanasına Məmməd dramaturq Lütfəli Həsənovdan sonra “Səbuhi” ədəbi məclisinə Çələbiyevin (Şəkilinin) adı verilmişdir. rəhbərlik etmiş, yaradıcılıq fondunun zənginliyinə görə aparıcı Yaradıcılığı. Məmməd Çələbiyevin yaradıcılığı janr etibarilə ədəbi şəxsiyyət olmuşdur. O, ədəbi dərnəyin sıralarında olan gənc zəngin və rəngarəngdir.Belə ki, M.Çələbiyev təkcə epik janrda yazarların yaradıcılığına istiqamət vermiş, sonralar həmin yazarlar maraqlı, realist məzmunlu hekayə, oçerk, felyeton və povestlər qüdrətli qələm sahibləri kimi yetişmişlər. M.Çələbiyev ədəbiyyatın deyil , həmçinin dramaturgiya sahəsində də qələmini sınayaraq epik və dramatik növündə yazıb-yaratmışdır. bir-birindən maraqlı “Hökm” [107 ], “Xatalı Qabil” [ 107 ] , “Yaşıl Çələbiyev Məmməd Musa oğlu 1923-cü ildə Şəki rayonunun işıq” [107],“Köhnə sədrin adamları” [ 107 ], “Fazilə” [ 107 ] kimi İnçə kəndində anadan olmuşdur. 1930-cu ildə İnçə kənd məktəbinə povestlərini yazmışdır. daxil olub,1937-ci ildə məktəbi bitirərək Şəki Pedaqoji Məktəbinə Yazıçı qeyd etdiyimiz kimi, ədəbi fəaliyyətə 1957-ci ildə daxil olmuş,1940-cı ildə oranı bitirərək sinif müəllimi ixtisasına başlamışdır. Həmin ildən etibarən M. Çələbiyevin hekayələri re- yiyələnmişdir.1940-1941-ci illərdə Aşağı Şabalıd və İnçə-Zunud spublika və yerli mətbuat orqanlarında dərc edilmişdir. Məs: kənd məktəblərində sinif müəllimi və direktor işləmişdir. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 1961- ci il 22 iyun sayında 1941-ci ilin dekabr ayının 22-də sovet ordusu sıralarına çağı- “Qəfil qonaq” povestindən parça , [72] “Azərbaycan müəllimi” rıl mış, Stalino, Makulevka, Cənubi Ukrayna cəbhələrində döyüş - qəzetinin 1977-ci il 29 iyul sayında “Portfel Qasım”,[73] “Şəki müş, ağır yaralandığı üçün 1942-ci ilin axırlarında ordu sıra la rından fəhləsi” qəzetinin 1962,1963,1965,1972,1974-cü il buraxılış la rın - geri qaytarılmışdır. da “Bir kasa ayran” [88], “Bu xına o xınadan deyiı” [90], “Bahar 200 201 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti çiçəkləri” [89], “Firuz və dostları” [93],”Uşaqların atası”,[ 92 ] cizgilərlə açılır. Müəllif Vüqarın taleyi ilə maraqlananları intizarda “Mü dafiəçi”,[ 97]” və s. kimi felyeton, oçerk və hekayələri dərc qoymur: “Artıq Vüqarı evləndirmişik. Eyni ilə özü kimi gülərüz, edilmişdir. mehriban üç oğlu var.Vüqar indi nənəsigildə yaşayır, baba yur- Yazıçının həmçinin “Azərbaycan “ jurnalının 1965-ci il (5) dunda ocaq qalayır, çıraq yandırır”. may, (6) iyun sayında “Qızlar bəzək sevir”, [74;75;] 1971-ci ilin Yazıçının “Güləsər” [77 ] və “Bir yay günü” [77] povestləri (3) mart sayında “Təmkin”[76; 80;98;] povestləri çap olunmuşdur. də istedadlı yazıçı qələminin məhsulu kimi diqqəti cəlb edir. 1987-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən ədibin “Bir yay “Güləsər”[77] povestində yeniliyə yol açan, çətinlikləri in- günü” [ 77 ] kitabı nəşr olunmuşdur. Kitaba “Güləsər”,”Mən on amla aradan qaldıran, qəlbində torpağa, doğma yurda böyük bir birinci stolam”, [77] “ Bir yay günü” [77] povestləri daxil edil - məhəbbət gəzdirən qadın obrazı ilə üzləşirik. Güləsər uşaqlıqdan mişdir. Bu əsərlərdə mənəvi saflıq, insan ləyaqəti, əməyə məhəb- ata-anasını itirmiş ali təhsilli, savadlı, qeyrətli, namuslu bir bət, müharibə illərində arxa cəbhədəki çətinliklər , adamların bu azərbaycanlı qızıdır.Bütün əsər boyu təsərrüfat fəaliyyətində bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün göstərdikləri fədakarlıq, xalqlar qız doğruçuluq, saflıq, mənəvi təmizlik simvolu kimi oxucunun dostluğu, insanların birliyi təsvir edilir. “Povestlərdə müəllifin diqqətini daim öz üzərində saxlayır. Güləsər hətta öz xoşbəxtliyini dəqiq yazıçı müşahidələri, obraz yaratmaq ustalığı, bədii sözün təsərrüfatın ümumi mənafeyi naminə qurban verməyə hazır olan gücündən yaradıcılıqla istifadə etmək məharəti, adamların mənəvi bir gəncdir. Belə ki, o “nüfuzlu kolxoz sədri” Motal oğlu Cabbarın dünyasını real, inandırıcı cizgilərlə üzə çıxarmaq istedadı özünü oğlu Möhsünün nişanlısı olduğu halda, Rayon Partiya Komitəsinin aydın göstərir” [58] – yazaraq tədqiqatçı Elxan Abbasov “Şəki ümumi iclasında qaynatasının səhvlərini üzünə deyir, onu fəhləsi” qəzetinin səhifələrində “Bir yay günü” kitabına yüksək təsərrüfatı idarə edə bilməməkdə, yalançılıqda, şəxsi mənafeyini qiymət vermişdir. ictimai mənafedən üstün tutmaqda təqsirləndirərək kəskin tənqid Əsəri oxuyan hər bir oxucu hiss edir ki, yazıçı təsvir etdiyi edir. Güləsərin bu tənqidi saxtakarlığı, əliəyriliyi, karyeraçılığı mühiti, hadisələri yaxından öyrənmişdir. Bu baxımdan povestlərin özünə adət etmiş Motal oğlu Cabbar tərəfindən cəzasız qalmır. mövzu və ideya istiqamətlərinə ayrı –ayrılıqda diqqət edək: Güləsərin açıq tənqidini gələcək gəlini tərəfindən özünü təhqir kimi “Mən on birinci stolam” [77] povestinin qəhrəmanı Vüqardır. qiymətləndirən Motal oğlu Cabbar qızın nişanını heç bir əsas ol- Əsərdə Vüqarın orta məktəb yaşlarından ta əsgəri xidmətinə qə - madan qaytarır. Lakin Güləsər öz haqq yolundan dönmür, Cabbara dərki dövrü və sonrakı hadisələr real təsvir edilmişdir. Başına qarşı ədalətli mübarizə aparir və qələbə çalır.Əsərin sonunda Motal gələn qəzadan sonra biz sanki ikinci Vüqarı görürük. Səhifəni oğlu Cabbarın iç üzü açılır, o ifşa olunaraq partiya sırala rından, çevirdikcə Vətən üçün layiqli övlad tərbiyə edən ata qəlbinin vəzifəsindən azad edilir və cinayət məsuliyyətinə cəlb olunur. dözümü, iztirabları da duyulur. Həyatın isti- soyuğunu görmüş ata Müəllif əsərdə Motal oğlu Cabbar surətilə ətrafına öz hava- övladını nə qədər dərin məhəbbətlə sevsə də, yeri gələndə dar larını toplayan, dövlət əmlakını mənimsəyən kolxoz sədr lə ri- hisslərini biruzə verməməyi, özünü ələ almağı bacarır. nin,Cabbarın oğlu Möhsün surətilə alverlə məşğul olub günlərini Oxucu povestdə maraqlı bir ana obrazı ilə tanış olur. Onun adı boş-bekar keçirən, ata malına göz dikib mənsız həyat keçirən Minadır. Mina oğlunun qəza keçirdiyini eşitdikdə sarsılır. Bütün gənc lərin, kənd soveti sədri Bahadır kişi surətilə kənd varlığı ilə oğluna doğru can atır. Müəllif böyük ustalıqla ana zəhmətkeşlərinin maddi və mənəvi həyatı ilə maraqlanıb, kəndin məhəbbətini təsvir edə bilmişdir. Oxucu povest boyu Vüqarın so sial-siyasi cəhətdən yüksəlməsinə cəhd göstərən, hadisələrə ob - həyatını maraqla izləyir, onu xəstəxanada görür. Başına gələn yektiv qiymət verən kənd soveti sədrlərinin, Muxtar surəti ilə sadə qəzadan sonra Vüqarın inamı, nikbinliyi, əsgər dözümü qabarıq zəhmətkeş insanların ümumiləşdirilmiş obrazını yaratmışdır. 202 203 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti “Bir yay günü” [77 ] povesti Böyük Vətən müharibəsi illəri kəsəkdə danışırdılar ki,Çanta Cəlal hərbi komissarla əlbirdir. Aza - ilə bağlı hadisələri özündə əks etdirir.Yazıçı əsərdə müharibədən rı-bezarı olduğuna görə həkimlər komissiyasının rəyi ilə kənddə yayınan, mənən yoxsul, əxlaqsız ömür sürən siyasi xadimlərin qalan və ya hələ əsgər yaşına çatmayan adamların əlinə yalançı tənqidinə geniş yer vermişdir. çağırış vəsiqəsi verirdilər. Yazıçının “Təmkin” [76; 80; 98] və “Bir yay günü” [77] kitab- Qansız oğlu bir nəfəri əsgərlikdən saxlamaq üçün əlli min la rı oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmış, “Şəki fəhləsi” qə ze- manat istəyirdi, çox çənə-boğazdan sonra, minnət-sünnətlə otuz ti nin səhifələrində hər iki kitabla bağlı minnətdarlıqla dolu oxucu minə razı olurdu, hələ bir naz da eləyirdi. “Özümə qalsa, sizin bir rəyləri dərc edilmişdir. Bu münasibətlə oxucu Şəhla Umarovanın qəpiyiniz də lazım döyül mənə. Hamısını verirəm vayenkoma, “Ya zıçı, dramaturq, jurnalist” adlı yazısından oxu yu ruq: “Ədə biy- mənə də bir tula payı qalır” [ 79, s.19-20]. Zamanı üçün bu fikirləri ya ta maraq, iştirakçı olduğu, müşahidə etdiyi həyat hadisələrini, söyləmək yazıçıdan böyük cəsarət tələb edirdi. Tənqidçi Vilayət ne qativ meylləri bədii sözün gücü ilə qələmə almaq istəyi M.Çə- Quliyev bu əsəri bədii təsir gücünün zəifliyində günahlandırsa da, lə biyevin povest və hekayələrində, dram əsərlərində aydın gö rü - bir oxucu kimi deyə bilərik ki, əsərdə oxucunu razı salmayan nür. Qaldırılan problemlər oxucuları düşündürür. “Yazıçı”, tərəflər yoxdur. Görünür, Vilayət müəllim sovet senzurasının nəş riyyatında çap edilən “Təmkin”, “Bir yay günü” kitabları ədə - tələbləri mövqeyindən çıxış edərək əsərə qiymət vermişdir. Biz biy yatsevərlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır” [ 1073 ]. əsəri tamamilə təhlil etmək fikrində deyilik, ancaq onu qeyd Yazıçının “Təmkin” [76; 80;98;] povesti gənc bir jurnalistin etməyi vacib bilirik ki, bu əsər yazıçının yaradıcılıq fondunun ən rayon qəzetindəki fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Silqət Təmkin qiymətli nümunələrindəndir.Yazıçının povest yaradıcılığında əhalisi maldarlıq, qoyunçuluq və tütünçülüklə məşğul olan uzaq “Tərlan evlənir”[81] və “Haronnaya gəlin gəlir” [81] povestləri bir rayonun qəzetində şöbə müdiri işləyir.O, rayon təsərrüfatında də mühüm yer tutur. Hər iki əsərdə insan taleyi əsas təsvir obyekti rast gəldiyi geriliklərə, mənfi hallara qarşı barışmaz mövqe tutur. kimi götürülmüşdür. Öz kəskin yazıları ilə tez-tez həm yerli qəzetdə, həm də mərkəzi “Tərlan evlənir” [81] povestinin qəhrəmanı Tərlan körpə li yin - mət buatda çıxışlar edir. Onun bu hərəkəti bəzi əliəyrilərə, tüfey- dən atasını itirmiş, xalası Hünərin tərbiyəsi ilə böyümüş bir lilərə xoş gəlmir. Ona hər vasitə ilə mane olmağa çalışırlar. Lakin gəncdir.Onun babası Nəsib və dayısı Nurqələm bərbər peşəsinin çox çəkmir ki, gənc jurnalistin prinsipiallığı, cəsarəti və rayonun mahir bilicisi kimi tanınmışlar. Tərlan bu peşəni bilməklə yanaşı, partiya rəhbərlərinin köməyi ilə antipodlar ifşa olunur. mahir fotoqraf kimi də tanınaraq, rayon qəzetində fotomüxbir işləyir. Yazıçının 1989-cu ildə “Gənclik “ nəşriyyatı tərəfindən “Zo- Onun çəkdiyi fotolar dəfələrlə respublika, hətta ittifaq dövrü ğal ağacları” [ 79 ] povestinin nəşr olunması planlaşdırılmış, lakin mətbuatında çıxmış, mükafata layiq görülmüşdür. Tərlan Nəsibli tənqidçi Vilayət Quliyevin əsərə verdiyi rəylə bağlı əsərin nəşri həmçinin istedadlı jurnalist kimi də tanınır.Hətta onun “Komsomol- gecikdirilmiş, 1998-ci ildə “Mütərcim” nəşriyyatı tərəfindən skaya pravda” kimi məşhur qəzetdə məqaləsi dərc olunur. Lakin buraxılmışdır. Tərlan evlənməyə tələsmir.O, romantik xəyallı oğlan təsiri bağışlayır Povestdə hadisələr müharibə dövründə baş verir. Əsərdə müəl - və belə fikirləşir ki, onun axtardığı gec-tez onu tapacaq.Tərlanın li fin təsvirləri real həyat hadisələri üzərində qurul muş dur. Cə miy - işlədiyi qəzetin redaksiyası Latviyada çıxan qəzetdə Tərlanın adın- yət də mövcud olan neqativ hallar, Çanta Cəlalın şəxsində dan, onun xəbəri olmadan nişanlı tapmaq üçün elan da verir.Bunu rüşvətxor sovet sədrləri, hərbi komissarlıqlarda olan əyintilər rea- eşidən tərlan hiddətlənərək redaksiyadakı makinaçı qızla evlənib, toy list cəsinə əks etdirilmişdir. Əsərdən aşağıdakı sətirləri oxuyarkən edir. Əsərdə Tərlanın anası Hicran xalanın taleyi də oxucunu müəllifin qorxmazlığına oxucu heyran qalmaya bilmir:”Kənddə- düşündürür və oxucu onu bədbəxt qadın kimi xatırlayır. 204 205 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Povestdə Tərlana analıq etmiş Hünər , Sovet İttifaqı Qəh rə- şəhərin təsərrüfat və siyasi həyatına həsr etdiyi hekayələri bədii manı Həmid kişi, Yusif müəllim, Tərlanın bacısı Afət də müsbət cə hət dən olduqca dolğun və bitkin təsir bağışlayır. O, heka yə lərində surətlər kimi oxucuda xoş təsir yaradır. Əsərin mənfi surətlər də, povest və dram əsərlərində olduğu kimi hadisələri sa də cə təsvir silsiləsi azdır.Tərlanın atası Abdulbər öz ana dilinə biganə etməklə kifayətlənməyib, hər hadisəni həyatla əla qə ləndirmişdir. yanaşaraq müraciətlərini rusca edir və bu hərəkəti ilə oxuculıarda Dram əsərləri: M. Çələbiyevin bədii yaradıcılığında dram özünə nifrət hissi oyadır. əsərləri də aparıcı yer tutur. Ədib dramaturji yaradıcılığına “Haronnaya gəlin gəlir” [81] povestində də diqqətimizi “Elçilər” [ 82; 83;] komediyası ilə başlamışdır. Yazıçının bu əsəri maraqlı surətlər silsiləsi cəlb edir. Povestdə nəinki Şəkinin, hətta Ş.Qurbanov adına Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Azərbaycanın fəxri vətəndaşı olmuş Armed Mişelin- oxudlu Teatrının bədii şurasında və respublika Mədəniyyət Nazirliyinin Əhmədiyyə Cəbrayılovun döyüş yolundan danışılır. “Haronnaya repertuar kollegiyasında bəyənilmişdir. Komediya ilk dəfə 1978- gəlin aparma” Əhmədiyyə Cəbrayılovun faşıstlərə qarşı təşkil et- ci ildə “Şəki fəhləsi” qəzetinin 10 avqust sayında dərc edilmişdir. diyi əməliyyatlardan biridir. Dramaturqun 1981-ci ildə “Hökm”[ 107 ], 1983-cü ildə “Xa- Əsərdə Əhmədiyyə Cəbrayılov ispaniyalı partizan Laplas, Dy- talı Qabil”[ 107 ], 1986-cı ildə “Yaşıl işıqlar”[ 107 ] pyesləri olplanq, siyasi rəhbər Beseq kimi cəsur insanların əhatəsində ver- S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş ilir. Müəllif əsərdə faşizmin bir taun olmasını və ona qarşı və müvəffəqiyyət qazanmışdır. mübarizədə başqa xalqlardan əlavə alman xalqının özünün də “Hökm”[ 107 ] dramı M.Çələbiyevin yaradıcılığında mühüm durduğunu göstərmək üçün müsbət planda verdiyi Feyer surətini rol oynamışdır. Nəsrində olduğu kimi, dram əsərlərində də yaratmışdır.O, Armed Mişelin faşist əsirliyindən qaçırılmasında M.Çələbiyev mövzunu real həyatdan götürmüşdür. Onun ikihissəli mühüm rol oynayır. Povestdə Valentina, Janna xala, Cülletta, “Hökm” dramının mövzusu qanun müdafiəçisi olan hüquqşünas - Suzanna kimi qorxmaz, igid qadın surətləri də diqqəti cəlb edir. la rın həyatından götürülmüşdür. Dramın əsasında sovet qa nun la - Əsərdə oxucunun nifrətinə tuş gələn qəddar və lovğa mayor rının keşiyində dayanan, ədalətin müdafiəçisi olan insanların Hofman, onun nökərləri Vaxner və Şabner kimi mənfi surətlər də ruhən, qəlbən, saf, təmiz olması ideyası dayanmışdır. vardır. “Tərlan evlənir” və “Haronnaya gəlin gəlir” povestləri Əsərlə tanış olduqda görürük ki, hadisələrin mərkəzində ali 1998-ci ildə kitab şəklində çap olunmuş, kitaba ön söz yazan İdris təhsilli hüquqşünas Orxan Talıbxanov durur. Orxan müstəntiq kimi Kərimov hər iki əsəri bədii baxımdan qiymətləndirərək yazmışdı: fəaliyyətinin ilk dövrlərində ədalətin aliliyinə sadiq qalır. Lakin “Birinci povest oxucuda xoş duyğular yaradırsa, ikinci əsərdə qəh- bu sadiqlik uzun sürmür. Ətrafına toplaşan əli badəli dostlar, “şirin rəmanlıq ruhu, Vətənə, xalqa məhəbbət, düşmənə nifrət hissi daha “tostlar onun beynini dumanlandırır.Müstəntiq üçün “əmilər”, “da - güc lüdür. Torpaqlarımızın bir hissəsinin yağı tapdağı altında ol - yılar” tapılır. Onlar Orxanı baş müstəntiq kürsüsündə əyləşdirirlər. du ğunu nəzərə alsaq, bu kitabın vaxtında nəşr olunduğunu söy - Onun əsil faciəsi bundan sonra başlayır. Baş müstəntiq öz dairəsini ləmək olar və ümid edirik ki, o, öz oxucularını tapacaq “ [81, s. 6] genişləndirir. Qapıbir qonşusu Bəyim onun sağ əli olur. O, Orxanı Məmməd Çələbiyevin yaradıcılığında hekayə və felyeton janrı öz təsirində saxlamaq üçün qızı Sevgini baş qurbanlıq kimi baş da mühüm yer tutur. Onun “Portfel Qasım” [73 ], “Müdafiəçi”, [ müstəntiqin ayaqları altına atır. Bayağı ehtiraslar Orxanı həyatın 97 ] “Bizim kirayənişin”, [ 94 ] “Uşaqların atası”[92], “Bir kasa dibinə sürükləyir. Varlanmaq ehtirası, eyş-işrət, qadın düşgünlüyü ayran”[88] və s. kimi hekayə və felyetonlarında zəhmətkeş onu cinayətə aparır. O, “tanış” adamlardan aldığı rüşvətin əvəzində insanların yaşayış tərzi, Şəkinin təsərrüfat həyatı, müxtəlif təbə- texnikumun qapılarını onların üzünə taybatay açır. Bu çirkin işdə qələrin həyatı, ziyalı problemi öz əksini tapmışdır. Yazıçının onun sağ əli direktor müavini Dilsurə xanımdır. Hadisələr cərəyan 206 207 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti elədikcə baş müstəntiqin daha ağır cinayətləri üzə çıxır.Amma flikti də bu nöqtədən doğur. Bütün qohum-əqraba və ailə Qabilin onun özbaşınalığı uzun çəkmir. “Xatalı” olmasını öz xoşbəxtlikləri üçün maneə hesab edirlər. Qa- Redaksiyanın şöbə müdiri, jurnalist Vəfa baş müstəntiqi ifşa bilin dönməzliyi, vicdanlılığı, qohumbazlıq etməməsi, düzgünlüyü edir. Orxan müttəhimlər kürsüsündə əyləşir. bir “xəta” kimi başa düşülür və buradan da dramatik situasiya və Əsərdə təsvir edilən hadisələr müəllifin yaşayıb-yaratdığı əsil konflikt doğur. Xüsusilə, qızı Sevdanın qucağı uşaqlı ata evinə mühitdə, Şəki şəhərində baş vermiş hadisələrin bədiiləşmiş tə za- qayıtması, həkim oğlu Adilin nişanının geri göndərilməsi atanın hü rü idi. Bu realist təsvirə və obyektiv əks etdirməyə görə – Qabilin “xatasının” nəticəsi kimi yozulur və artıq Qabil bütün M.Çələbiyev siyasi təzyiqlərə məruz qalmış, həbs olunmaq təhlü - ailə, qohum-qardaş üçün müsibətə çevrilir. Yersiz dedi-qodu, kəsi ilə üzləşmişdi. Lakin dünya yaxşılardan hali deyil demişlər. doğmaların təhqir və həqarəti Qabili yorğan- döşəyə salır. Şəki şəhər prokuroru Əli Hacıyevin bilavasitə köməyi və dəstəyi Günahsız Qabilin taleyi və aqibəti ciddi maraq doğurur və mənəvi ilə bu gözəl səhnə əsəri 1981-ci ildə S.Rəhman adına Şəki Dövlət saflığın təsdiqinə ürəklərdə dərin bir inam yaradır. Dram Teatrında müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdu. Tama şa- Texnikum direktoru Atabalanın hadisələrə qoşulması Qabilin nın quruluşçu rejissoru Cahangir Novruzov olmuşdu. O zaman xarakterindəki səciyyəvi cəhətin daha da dərinləşdiyini aşkarlayır. “Şəki fəhləsi” qəzetinin səhifələrində istedadlı qələm sahibi, jur- Nazirliyin şöbə müdirini təhqir etməsi üstündə nazirin Qabili nalist Arif Qaffarovun bu maraqlı əsərin tamaşası ilə bağlı işdən götürmək haqqındakı tapşırığı “xatanın” ailə və rayon çər - “Hökm” və ya baş müstəntiqin “faciəli aqibəti”adlı yazısı dərc çi vəsindən çıxdığına dəlalət edir. Əsəri oxuyarkən oxucu mü hi - edilmişdi.Tamaşanın işçi qrupu haqqında məlumat verən Arif Qaf- tində haqsızlıqlara sinə gərən Qabilin əzab və iztirablarına biganə farov yazırdı:”Rejissor C.Novruzov tamaşaya istedadlı aktyorları qala bilmir. Əsərdə arvadı Mehparə, oğlanları Musa və Adil, bacısı cəlb etmişdir. Aydın Əlibalayevin yaratdığı baş müstəntiq obrazı Xavər və başqaları Qabilin “xatası” davam etdikcə tamaşaçıda ona tamaşaçını razı salır. Prokuror Mərdanlı, həkim, texnikum direk- doğru tuşlanmış zəhərli bir ox təsiri bağışlayır. toru rollarını ifa edən aktyorlar-Rafiq Yunusov, Muxtar İbadov və Pyesin sonunda Qabilin Ali Sovetə deputatlığa namizəd gös- Müdhəd Aydınov yapışıqlı oyun tərzləri ilə yadda qalırlar” [477]. tə ril məsi situasiyanı birdən-birə dəyişir və Qabili təhqir edənlər İstedadlı dramaturq M.Çələbiyevin Şəki Dövlət Dram Teatrı - artıq ona başqa “üz” göstərirlər. Onların Qabilə göstərdikləri xoş nın repertuarına çıxarılan ən maraqlı dram əsərlərindən biri “Xatalı üz təmənnalıdır və Ali Sovetin deputatından istifadə etməklə ma- Qabil” [107] pyesidir. Əsərdə müəllif yaşadığı dövrün sosial- mə- şın, ev, yaxşı vəzifə sahibi olacaqlarına ümid bəsləmələri ilə əla- nə vi aləmini ön plana çəkmiş, zahirən xırda görünən, əslində ciddi qə dardır. ağrılar törədən hadisələr fonunda öz məqsədlərini açmağa səy S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının M. Çələbiyevin göstərmişdir. Əsər quruluş etibarilə iki hissədən və beş şəkildən “Xatalı Qabil” əsərinin tamaşasına öz münasibətini bildirən XX ibarətdir. Pyesdə hadisələr Qabilin ailəsində baş verir. Hadisələri əsrin görkəmli maarifçi pedaqoqu Tofiq Qaffarov yazmışdı: “Teatr diqqətlə izləyən oxucu və tamaşaçı əsərdə müxtəlif xarakterli “Xatalı Qabil” əsərini tamaşaya qoymaqla müasir dövr üçün adamlarla, ailələrlə tanış olmaqla yanaşı- Qabilin xarakterini, onun sosial-mənəvi saflıq uğrunda ən aktual bir məsələnin həllinə öz xatalı olmasının səbəbini dərindən öyrənir. Müəllif Qabili yaşadığı töhfəsini vermişdir” [ 499 ]. dövr üçün kamil tip səviyyəsinə qaldırır. O, xalq və dövlət işinə Dramaturqun arxivində “Xatalı Qabil” əsərinin ikinci – “Məs- sədaqətli, vicdanlı bir insandır. Qabil zəngin həyat təcrübəsinə ma - lək fədaisi” adlı variantı da saxlanılır. M. Çələbiyevin həmçinin lik olmasına baxmayaraq, ailə həyatında büdrəmişdir. Arvadı və Kirovabad (indiki Gəncə) Dram Teatrında “Fazilə”, Mingəçevir öv ladları onu saymır, gözümçıxdıya salırlar. Əsərin dramatik kon- Dram Tetrında “Namərd körpüsü”, Şəki Dövlət Dram Teatrında 208 209 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti “Köhnə sədrin adamları” pyeslərinin oynanılması planlaşdırılmış, Cəbhədən sağ-salamat geri qayıdan Ələşrəf Məmmədov lakin həmin dram əsərləri naməlum səbəbdən tamaşaya qoyulma - təhsilini daha da artırmaq məqsədilə 1952-ci ildə V.İ. Lenin adına mışdır. APİ-nin (indiki-ADPU) “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı” fakültə - Ədibin arxivi ilə tanış olduqca onun tükənməz yaradıcılıq sini qiyabi yolla başa vurmuşdur. Həmin ildən o, Şəkinin müxtəlif nümunələri ilə üzləşirsən.Azərbaycan oxucuları yazıçının bir sıra məktəblərində qızğın pedaqoji fəaliyyət göstərməyə başladı. əsərlərini artıq kitab şəklində oxumaq imkanı əldə ediblər. Ancaq Axşam fəhlə-gənclər məktəbində rus dili müəllimi və direktor yazıçının çap olunmamış, arxivində əlyazması şəklində qalan vəzifələrində fəaliyyət göstərdi. Dəzgah arxasından dərsə yorğun əsərləri çoxdur. İnanırıq ki,zaman gələcək, gözəl qələm sahibi gələn gənclərdə oxumağa, elmin sirlərini öyrənməyə həvəs olmuş M.Çələbiyevin nəsri və dram yaradıcılığı konkret istiqamət- yaratdı. Onun “Oğluma” [243], “Qızıma” [237] adlı şeirlərində di- də tədqiq olunaraq oxucuların ixtiyarına veriləcəkdir. daktik nəsihətamiz ruh öz övladlarının şəxsində bütün gəncliyə 1940-90-cı illər Şəki ədəbi mühitinin tanınmış ədəbi sima la- ünvanlanmışdı. Şairin gəncliyin qarşısında duran əməksevərlik, rın dan biri əsərlərini “Şayan” təxəllüsü ilə yazan Ələşrəf Məmmə - zəhmətsevərlik, mübarizlik və s. kimi mənəvi keyfiyyətləri tövsiyə dov olmuşdur. Onun 50-70-ci illərdə “Səbuhi” ədəbi məclisinin edərək yazır: inkişafında əvəzsiz rolu olmuş, əsərlərini heca vəznində yazmışdır. Ələşrəf Mustafa oğlu Məmmədov 1920-ci il iyul ayının 10- Gənclik, qüdrətidir insan ömrünün, da Şəki şəhərində dünyaya göz açmışdır. Elmə, ədəbiyyata böyük Günün qədrini bil , itirmə ,oğlum. həvəs göstərən Ələşrəf orta təhsil aldıqdan sonra təhsilini İkiillik Axtarma özünə özgə kölgəsi, Müəllimlər İnstitutunda davam etdirərək ömrünün sonunadək Zərrə qədər minnət götürmə, oğlum. [243] müəllim kimi nəcib fəaliyyət sahəsi ilə məşğul olmuşdur. Müəl- limlər İnstitutunu bitirdikdən sonra yazıçı minlərlə gənclərdən biri 1950-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Ələşrəf Məmmədov kimi Böyük Vətən müharibəsi cəbhələrinə səfərbər olunmuşdur. şagirdlərin ideya-siyasi tərbiyəsində mühüm rol oynaya biləcək Amansız müharibənin odlu-alovlu günləri gənc şairin yaradıcılığı metodik xarakterli məqalələr, onlara müsbət insani keyfiyyətlər üçün müxtəlif mövzular vermişdir: aşılayan hekayələr və şeirlərlə dövrü mətbuatda operativ olaraq Vətən-ana yurdumuz-deyə çırpınır ürək, çıxış etməyə başladı. O, 60-cı illərdən “Şəki fəhləsi” qəzetinin Vətən-necə şirindir, bunu biləsən gərək – redaksiyası nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbi dərnəyin sıralarında satirik və nasirlik istedadını daha da formalaşdırdı. Onun metodiki deyən şair ana Vətəni canından əziz tutaraq düşmənə qarşı xarakterli yazıları, şeir və hekayələri respublika və rayon səviyyəli qəh rəmancasına mübarizə aparmışdır. Gənc şairin “Silahım” “Kommunist”, “İnşaatçı”, “Ədəbiyyat və incəsənət”, “Azərbaycan [212], ”Moskvanın göyü azaddır”[212 ], “Qanlı səhnə”[ 212 ] və müəllimi”, “Azərbaycan pioneri”, “Şəki fəhləsi”, “İpəkçi” və s. kimi şeirləri müharibə cəbhələrində qələmə alınmışdır. Ədib s.dövrü nəşrlərdə çap olundu. müharibə başlayan gündən, 1944-cü ilin avqust ayına qədər Ələşrəf Məmmədovun ədəbi yaradıcılığı ilə pedaqoji fəaliy- cəbhənin ən fəal döyüşçüsü olmuşdur. Moskvanın müdafiəsində yəti paralel inkişaf etmişdir. O, şəhərin 5 saylı orta məktəbində di- fərqləndiyinə görə SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı rektor və 11 saylı orta məktəbində müəllim kimi fəaliyyət İ.V.Stalin ona şəxsi təşəkkür etmişdir. Sonrakı illərdə o, faşıst göstərmişdir. Almaniyası üzərində qələbənin 20, 30, 40, 50 illik yubileyləri mü- Yazıçının arxivində onun bədii əsərləri ilə yanaşı, gənc nəslin nasibətilə medallarla təltif edilmişdir. Yazıçının şəxsi arxivində bu təlim-tərbiyəsi sahəsindədəki xidmətlərinin əvəzi olaraq Azərbay - medallar və sənədlər qiymətli hədiyyə kimi saxlanılır. 210 211 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti can Maarif Nazirliyinin Fəxri Fərmanları, “Qabaqcıl maarif xa - Bahar çəksin əlvan xalı, dimi” döş nişanı, digər orden və medallar da diqqəti cəlb edir. Bəzəndirsin yamac-yalı, Müəllim-yazıçı Ələşrəf Şayan 1995-ci ilin fevral ayının 12- Soyuqbulaq və Marxalı, də Şəkidə vəfat etmiş, “Çöl” qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Kaman-tarı sevirəm mən. Yaradıcılığı. Ə.Şayan 40-90-cı illər Şəki ədəbi mühitində şair- nasir kimi tanınır. O, bədii yaradıcılığın lirik və epik növünün Müəlliməm işim çətin, müxtəlif janrlarında yazıb-yaratmışdır. Onun lirik fondunda qoşma Şagirdlərim var-dövlətim, və gəraylı janrında vətənpərvərlik, ictimai, məhəbbət, təbiət El yanında var hörmətim, mövzularında yazılmış şeirlər, satirik ruhlu əsərlər, təmsillər Etibarı sevirəm mən. diqqəti daha çox cəlb edir. Yazıçını bir nasir kimi səciyyələndirən onun mövzusunu hə- Məktəbli qız, oğlan olsun, yatın müxtəlif sahələrindən aldığı realist ruhlu hekayələridir. Ahıl olsun, cavan olsun, Ə. Şayan ədəbiyyata lirik şeirlərlə gəlmişdir. Biz şairin arxivi - İnsan gərək insan olsun, ni araşdırarkən onun ədəbiyyata məhz hansı əsərlə gəlməsini Düz ilqarı sevirəm mən. müəyyənləşdirə bilmədik, lakin onun əlyazması şəklində diq qə ti- mi zi cəlb edən ilk şeiri 1940-cı ildə yazılmış “Qızıl ordu” [255] Əl vururuq bilməm nədən, adlı şeiri oldu. Ancaq bu bizə əsas vermir ki, biz şairin ədəbiyyata Nəriltili şirə bəzən, gəlişini bu bədii nümunə ilə bağlayaq. Bəlkə də yüksək bədii Nəğmələri el-el gəzən istedada malik olan Ələşrəf Şayan ilk şeirini hələ orta məktəb Sənətkarı sevirəm mən. illərində yazmışdır. Şairin 40-50 illər yaradıcılığına diqqətlə yanaşdıqda ilk əsər- Hey ucalır zaman-zaman, lərinə şəxsi hissləri ilə bağlı ictimai motivlərin və bədiiliyin zəif Adlı-sanlı respublikam, olduğu görünür.Həmcinin bu şeirlərdə sosialist ideyalılığı, partiya Daimi bir bayraq alan, pərəstişkarlığı ozünü göstərir. “Qızıl Ordu”[255], (1940) “Ölməz Bu diyarı sevirəm mən. [213 ] Lenin” (1944) şeirləri bu qəbildəndir. Ələşrəf Şayan olduqca vətənpərvər bir şair kimi yadda qalır. Şairin vətənpərvərlik motivli lirikasında ölməz S.Vurğun yara- Onun lirik şeirlərini diqqətlə oxuduqda doğma Vətəni Azərbaycanı dıcılığına məhəbbətin ifadəsi olan “Azərbaycan” [259] şeiri mü- həmişə azad görmək istəyən, onun tərənnümündən doymayan bir hüm yer tutur. Şair sadə, obrazlı bir şəkildə oxucusuna sevimli şair-ziyalı nəfəsi duyursan. Bu baxımdan şairin “Azərbay can” Və tənini onun gözəl, füsünkar təbiəti ilə birlikdə tərənnüm edir. [259], ”Sevirəm mən” [ 213 ], “Vətən görürəm” [213], “Dostlar” Şeiri oxuyan qeyri-milli oxucu Azərbaycana bir pəri kimi vurulur, [213] və s. kimi şeirləri yüksək vətənpərvərlik duyğusu ilə yazıl - onun bülbüllü bağlarında, ucu buludlara dəyən dağlarında, bənöv - mışdır. “Sevirəm mən”[ 213 ] şeirini Ə.Şayanın proqram əsəri şə li, güllü bağlarında gəzmək istəyir. Dahi S.Vurğundan fərqli ola - kimi qiymətləndirmək olar. Səkkiz bənd daxilində şair yüksək in- raq şair Azərbaycanın vəsfi üçün şeirin səkkiz misralıq bənd sani duyğularını ipə-sapa inci kimi düzə bilmişdir.Bu şeiri oxuyan for masını seçmişdir. hər kəsin gözünün qarşısında zəngin qəlbə malik bir şair-müəllim A dostlarım, nə gözəldir, canlanır: Çəmənzardır Azərbaycan. 212 213 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ellər sevir öz canı tək, Şair təbiət lirikasında qəriblik rəmzi olan Durna obrazına yer Bəxtiyardır Azərbaycan. vermişdir. Bu baxımdan “Durnalar” [222] adlı şeiri diqqətəla yiq - Özü cavan , yaşdan isə, dir. Durnalara müraciət ədəbiyyatımızda yeni mövzu deyildir. İxtiyardır Azərbaycan. Anadilli şeir tariximizdə Vidadi, Vaqif, Zakir, R.Əfəndiyev, Könüllərə nəşə saçan, S.Rüstəmin yaradıcılığında durna ilə bağlı “Durnalar” adlı şeirlər Novbahardır Azərbaycan [259]. diqqətimizi cəlb edir. Lakin yuxarıda adlarını çəkdiyimiz sənət- kar ların yaradıcılığında “durna” obrazı müəyyən mənada siya si ləş - Məlumdur ki, göllərimizin, çaylarımızın, orman, yaylaqları- dirilmiş nöqteyi-nəzərdən (Məs. Q.Zakir, S.Rüstəmdə) veril mişdirsə, mı zın tərənnümü hər bir milli şairin yaradıcılığında mühüm yer Ə.Şayanın yaradıcılığında “durna” obrazı siyasi məzmundan tutur. Ələşrəf Şayanın “Göy göl”[213] şeiri bu baxımdan diqqə tə - kənardır və baharın müjdəçisi kimi təsvir edilmişdir. “Durnalar” layiqdir. Bilirik ki, “Göy göl” adlı şeir repressiya ədəbiyyatımızın [222] şeirində şair yazır: gör kəmli nümayəndəsi Əhməd Cavadın da lirikasında siyasi li ri- kanın nümunəsi kimi vardır və şair məhz ikinci dəfə bu şeirə görə Mavi göydə görünərkən dəstəniz, həbs edimişdi.Ə.Şayanın”Göy göl” şeirini Ə.Cavada orijinal nə- Sevinc gəlir, könüllərə, durnalar! zirə kimi qiymətləndirə bilərik.Şair şeirdə XII əsrin yadigarı olan Oxuduqca şirin-şirin nəğməniz, bu təbiət gözəlini metaforik baxımdan vəsf etmişdi.Əsərdə şair Mən aşiqəm o dillərə, durnalar! Göy gölu yurduna yaraşıq sanaraq yazır: Bahar donu geyir aran, yaylaqlar, Dağların qoynunda sönməz işıqsan, Gülür üzlər, gülür qönçə dodaqlar, Sən ana yurduma bir yaraşıqsan, Yadigardır yurdumuzdan şən çağlar, Hey artır şöhrətin keçdikcə zaman, Nəsillərdən-nəsillərə, durnalar! Hər kəsə doğmasan,hər kəsə əziz, Adi bir daşın da xoş gəlir,Göy göl [213]. Şayan deyər şaddır kəndim, şəhərim, Nə gözəldir axşamlarım , səhərim, Ə.Şayanın yaradıcılıq istedadı bir də onda özünü göstərir ki, Yaz başında coşub-daşan Kürlərim o, təbiət şeirlərində hər fəslin xüsusiyyətlərini şeirdə çox dolğun Salam verir sahillərə, durnalar! [222 ] şəkildə əks etdirir. Oxucu onun təbiət şeirlərini oxuyanda elə bil quşların avazında təsnifləşmə apara bilir. Hər fəslin quşu, çiçəyi, Ə.Şayanın təbiət lirikasında baharın təsviri ilə yanaşı, qışın da gülü şairin təsvirində yerli -yerində verilir. Məs: Şair “bülbülü” təsviri mühüm yer tutur. Şair “Şaxta baba”[214] adlı şeirində bu təsvir etməkdə baharın gəlişini oxucularına çatdırır. “Sevirəm mövzuda yazılımış klassik nümunələrdən fərqli olaraq qışa xas baharı” [238] şeirindən bir bəndə diqqət edək: olan xüsusiyyətləri incəliklə oxucularına çatdırır:

Ey bülbül, çox uzaq olma gözümdən, Şaxta baba, sən xoş gəldin, Çiçəkli bağçanın gülündə oxu! Bizim yurda, bizim elə. İlhamım, həvəsim qol-qanad açır, Səni sevir böyük-kiçik, Qonub pəncərəmin milində oxu! [238] Adın gəzir dildən-dilə. 214 215 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Söhbət açaq işimizdən, baxımdan daha gözəldir və şeiri büsbütün oxucuların nəzərinə Deyə-deyə, gülə-gülə. çatdırırıq: Əli dolu gəlmişik biz, Gedən ildən gələn ilə. Neyləyim çoxdandır vurğunuyam mən, Çatma qaş altında qara gözlərin. Geniş çöllər, sıx meşələr, Gözlərin gözümə sataşanda, qız, Ağappaq bir libas geyir. Vurur sinəm üstə yara, gözlərin. Ağacları bu dağların, Sakit-sakit başın əyir. Eşqin nə qəribə adəti varmış! Gün boylanır zirvələrdən, Qəlbə bahar olur çovğunlu bir qış, Ağ pambıqlar gülümsəyir. Ruhumu bədəndən çəkib aparmış, Təbiətə bəxş edilən, Özüm də bilmirəm hara, gözlərin?! Bu yeni bir gözəllikdir [ 214 ]. Adətdir gözəldə min bir naz olar, Ələşrəf Şayanın lirikasında əsasən bütün yazıçıların ilham Səbrim tükənmişdir, qınamasınlar, mənbəyi olan məhəbbət lirikası diqqəti çox az cəlb edir. Şair “Eti- Şayanın canından təmənnası var, raf” [214] adlı şeirində məhəbbətdən az yazmasının səbəbini Eləsin dərdimə çara, gözlərin. aşağıdakı kimi açıqlamışdı: “Sual”[ 214 ] şeirində şair nazlı gözəlləri şair üçün əsas ilham Əgər məhəbbətdən az yazmışamsa, mənbəyi sanaraq yazmışdı: Sanmayın, a dostlar, az yanmışam mən, Yanğısı güclüdür ilk məhəbbətin, İşvəli danışan ,işvəli gülən, Azı min bir dəfə odlanmışam mən [214]. Süzgün baxışları ürəklər dələn, Şairi anlayan, sənəti bilən, Şeirdən bu nəticə hasil olur ki,şairin ilk məhəbbəti ağır mü- Sultanı olmasa yaza bilərmi? haribə illərinə düşmüş, uğursuzluqla nəticələnmişdir.Yuxarıda Hərdən yana baxıb naz edən , gözəl, adını çəkdiyimiz şeirin ikinci bəndində şair bu uğursuzluğu əks Dərdimi artırıb yüz edən gözəl, etdirərək yazır: Şayanı yandırıb köz edən gözəl, Cananı olmasa yaza bilərmi? [ 214 ] Ömrün odlu çağı odlarda keçdi, Gülü açılmadı ilk məhəbbətin. Ə.Şayan bir pedaqoq kimi didaktik-nəsihətamiz fikirlərini ox- İlk görüş çevrilib son görüş oldu. uculara çatdırmağı unutmamışdır. Şairin bu mövzuda “Qızıma” Sirdaşı kəsildi əbədiyyətin [214] [237], “Oğluma”[243], “Soruş” [247] kimi əməksevərlik, qəhrə - manlıq, mətinlik, şücaət və s. mənəvi keyfiyyətləri təbliğ edən Lakin bunlarla yanaşı şairin arxivində məhəbbət lirikasını sə- şeirləri bu silsilədəndir. Şairin Böyük Vətən müharibəsi əlilləri ciyyələndirən “Gözlərin”, “Yadigar” ,”Yadıma düşdü” kimi şeirlər olan Zahid İbrahimova və Ramazan Mahiyevə həsr edilmiş ithaf diqqəti cəlb edir. “Gözlərin” şeiri dil sadəliyi, məzmunu, poetikliyi 216 217 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti şeirlərində də omların qəhrəmanlığını, şücaətini gənclər üçün Vətən torpağında aç özünə iz, örnək kimi götürür. Ramazan Mahiyevə həsr edilmiş “Vətən Sözündə sağlam ol, işində təmiz, torpağında izin var sənin”[214] şeirinin aşağıdakı bəndi daha Arzu xam xəyaldır mübarizəsiz, ibrətamizdir: Bəxtə-məxtə diqqət yetirmə, oğlum [243].

Müəllim cəhəyə ayaqla getdi, Torpaqlarımızın erməni tapdağı altında olduğu bir şəraitdə Ayaqsız qayıtdı vuruşmalardan. şairin gənc nəslin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsində mühüm rol oy- Qaynar gəncliyindən şikəst qalsa da, nayacaq şeirləri də vardır. Onun”Soruş” [247] adlı şeiri bu Vüqarla: “xoşbəxtəm”-deyir Ramazan [214 ]. baxımdan diqqətəlayiqdir. Şair torpaq müqəddəsliyini, onun əzizliyini, Vətən sərhədlərinin toxunulmazlığını qorumağı gənc Şairin didaktik-nəsihətamiz görüşləri “Qızıma”[237] və nəslə bir vəzifə kimi tapşıraraq yazır: “Oğluma”[243] adlı şeirlərində daha əhatəli verilmişdir. Şair “Qızıma”[237] adlı şeirində saf əməli, zəhməti qızına əsas həyat Hər qarış torpağın əzizliyini, amalı kimi tövsiyə edərək: Yağıya qumbara atandan soruş, Həyatımız olmuş hünər meydanı, Moskva altında ,Leninqradda, İnsanı zəhmətdə, əməldə tanı. Düşməni atəşə tutandan soruş. Verdiyi vədləri, əhdi, peymanı , “Yaddan çıxaranlar” pozanlar da var – [ 237 ]. Anmadıq döyüşün dəhşətlərini, Qoruduq, Vətənin sərhədlərini, deyərək əhdi-peymanında sədaqətli olmağa, verdiyi vədləri yerinə Alçaq faşistlərin vəhşətlərini, yetirməyə səsləyir. XX əsrin görkəmli Azərbaycan şairi Hər torpaq altında yatandan soruş [247]. S.Rüstəmin “Duz çörək” şeiri hamımıza tanışdır. Şeirin xitabı “oğlum” rədifidir. Ə.Şayanın “Oğlum”[243] şeirini bir növ bu Satirik yaradıcılığı: 50-70-ci illərdə satirik poeziya Şəki şeirə nəzirə hesab etmək olar. Lakin Ə.Şayanın oğluna müraciət ədəbi mühitində əhəmiyyətli şəkildə diqqəti cəlb edir. Cəmiyyətin tərzi və onun məzmunu tamamilə yeni və orijinaldır: ictimai qüsurlarına biganə qala bilməyən istedadlı qələm sahibləri satira sahəsində də özlərini sınayaraq bir-birindən maraqlı Silib yaddaşından “mən-mən” deməyi, nümunələr yaratmışlar. Satirik poetik ruh Ə. Şayanın yaradıcılığın- Dərindən-dərinə öyrən hər şeyi, da da özünü göstərmişdir. Şairin “Nə çətin oldu?”[215], “Əri - Üstün tut daş yonmaq, qum ələməyi, zə”[248], “Hayıf ki, çoxdur”[215], “Neyləyə billəm”[261], Xahişlə institut bitirmə, oğlum. “Məs ləhət”[215], “Oğluma bir maşın vəd eləmişəm”[215], “Fəra - sətli rəis”[ 245 ], “Niyə deyir?”[ 246 ] şeirlərində yüksək satirik Ellərə can yandır, başın ucalsın, ruh hakimdir. Ataların yolu, qoy, yolun olsun, “Nə çətin oldu?” [215](1971) satirasında şair vicdanlı əmək- “Əşi cəhənnəmə bu hələ qalsın”- dən qaçan bir məmur surəti yaradaraq onu satirik monoloji dillə Deyərək bir əməl ötürmə, oğlum. tənqid etmişdi:

218 219 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Mən ki, nərmə-nazik adamlardanam, nəqliyyat sistemində olan qaydasızlıq şairi təəccübləndirib satirik Əkinlə-biçinlə olmamış aram, qələmə əl atmağa məcbur edir, nəticədə zamanın iç üzünü açan bu Zərrəcə yuxuma qatmaram haram, bədii nümunə yaranır: İslanmaq, qovulmaq qismətim oldu [ 215 ]. Gözəl, binaları var şəhərimin, “Ərizə”[248] (1974) satirasında dövlət idarələrindəki sürün- Palçıqlı yolları hayıf ki, çoxdur. dürməçilik realist şəkildə qələmə alınmışdır. Satirada göstərilir Küçədə suların qurşağa qədər, ki,mənzil almaq üçün ərizə verən bir gənc qız, artıq nənədir, ancaq Göllənmə halları hayıf ki, çoxdur. hələ də mənzil ala bilməmişdir. Müəllifin istedadlı qələmini oxu- cuya sevdirmək üçün satiranı büsbütün veririk: Satıcı çəkinmir, eyləməyir ar, Cızığından çıxıb o antipodlar, Bir az fikrə daldı rəis, Ötür dal qapıdan yaxşı hər nə var, Ərizəmi aldı rəis, Ara dəllaları hayıf ki, çoxdur. Siyirtməyə saldı rəis: Biletsiz işləyən avtobusların, – Mənzil olar, ay gözəl qız, Gəlir xalturası hey narın-narın, – Növbəylədir bizdə yalnız. Kolxozçu adında bizim bazarın, Başqa xiridarı hayıf ki, çoxdur [ 215 ]. Çox çalışdım, çox zəng etdim, Qulağını lap dəng etdim, Şair baş alıb gedən qaydasız alver dünyasını, möhtəkirliyi, İdarəyə bir də getdim: alıcılıarın aldadılmasını, nəzarət sisteminin yoxluğunu “Neyləyə – Rəis, matam mən bu hala! billəm?”[261]adlı satirasında realist boyalarla vermişdir. Ələşrəf – Növbənə var hələ, xala. Şayan möhtəkirin mənfur simasını oxucusuna onun öz dili ilə aşağıdakı kimi çatdırır: Hey gözlədim, zaman keçdi, Ümid söndü , güman keçdi. Oğluma bir maşın vəd eləmişəm, Dedim rəis, dövran keçdi, Çax-çuxum olmasa, neyləyə billəm?. – Nə vaxt olar mənzil mənə? Manatlıq satışdan mən biçarəyə, – Arxayın ol, əziz nənə [ 248]. Qırx qəpik qalmasa, neyləyə billəm?.

Şairin satirik yaradıcılığında “Hayf ki, çoxdur” [215] satirası Tərəzi qapazsız işləyən zaman, daha diqqətəlayiqdir. Satira dahi M.P.Vaqifin “Hayıf ki, yoxdur” Ovqatım təlx olur, halıma inan, qoşmasına nəzirə təsiri bağışlayır. Vaqifin “Hayıf ki, yoxdur” qoş - O “leviy” malların kalan pulundan, masında təəssüf hissi güclüdürsə, Ə.Şayanın “Hayıf ki, çoxdur” Ciblərim dolmasa neyləyə billəm? satirasında təəccüb hissi güclüdür. Sovet “qanun”larının tüğyan etdiyi bir zamanda küçələrin bərbad vəziyyəti əhalinin sudan Yoxlama dil bilib söz anlayanda, çəkdiyi əzab-əziyyət, möhtəkirlərin bazarlarda at oynatdığı, Qada-bəlalardan dururam yanda, 220 221 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Meydan sulayaraq mən oynayanda, XX əsr Şəki şairlərinin əksəriyyətinin yaradıcılığında cəmiyyət - Müfəttiş çalmasa, neyləyə billəm? [261 ]. dəki yaramazlıqları tənqid etmək üçün bu janra geniş müraciət olun muşdur. Görünür “ədalətli” sovet qanunlarından çəkinən Şairin bu satirik şeiri ilə bağlı “İnşaatçı” qəzetinin səhifə lə - qələm sahibləri təqib olunmaq təhlükəsindən yayınaraq qapalı rin də dərc olunmuş “Şeirdə həyatın nəfəsi duyulmalıdır” adlı mə- tənqidə keçmişlər. Ə.Şayan da özünün təmsillərində bu üsuldan qalədən aşağıdakı sətirləri oxuyuruq:”Ə.Şayanın “Neyləyə istifadə etmişdir. billəm?” satirik şeiri ona görə müvəffəqiyyətli çıxıb ki, müəllif Şair cəmiyyətdə müşahidə etdiyi mənfi tiplərə xas olan də ləduz, fırıldaqçı satıcını öz sözləri ilə ifşa edə bilmiş, tənqid hə - xüsusiyyətləri cansızların-heyvanların, bitkilərin həşəratların də fi üçün tutarlı ifadələr, kəskin, eyni zamanda mənfi surətin hə - üzərinə köçürərək onları şəxsləndirmə yolu ilə lakonik şəkildə rə kətlərində ikrah oyadan misralar tapıb, onları yerində işlət mişdir” tənqid etmişdir.Şairin”Qırxayaq iftixarı” [251 ], “Toyuq zövqü” [ 382]. [216], “Qohumdur mənə” [216 ], “Xoruz andı”[ 216 ], “Xoruz la - Ələşrəf Şayanın “Məsləhət” [215] satirasında da rüşvətxorluq, nan xoruz” [ 216 ], “Çaqqala xasiyyətnamə” [216], “Sarı Xurniyin idarə rəhbərlərinin, mühəndislərin eybəcər siması işıqlandırılır. öyün məsi” [253], “Kələz hədə-qorxusu” [216], “Tısbağa və Dov- Əhalinin mənzil problemlərinin qanuni həllinin rüşvət üzərində şan” [216] və s. onlarla təmsillərində lovğalıq, mənəm-mənəmlik, qurulmasını şair böyük ustalıqla Mənzil İstismar İdarəsinin baş rüşvətxorluq, yaltaqlıq, ikiüzlülük və s. kimi mənfi keyfiyyətlər mühəndisi ilə sifarişçi oğlan arsında gedən söhbətlə açıqcasına tənqid edilmişdir. Şair “Qohumdur mənə”[216] təmsilində el dey- göstərmişdir: imi olan “Sapı özümüzdən olan baltalar” ifadəsini mənalandıraraq yazmışdı: Baş mühəndis baxdı evə, Dedi: “Tamam zaydı, oğlan, Meşəçi bir gün, Təcili sat, ərizə ver, Meşəyə dedi: Olmamağa taydı, oğlan. – Külək nədir ki, Tufanlara sən, Niyyətindən dönmə geri, Sinə gərirsən. Ürəkli ol, möhkəm yeri, Qorxutmur səni, İkicə min ötür bəri, İlin amansız, Rəis üçün paydı oğlan. Çovğunlu qışı, Qorxutmur səni, Otaqların olar təzə, Dolu qarışıq, Bala-bala sonra bəzə, Bahar yağışı. Bir şirinlik düşər bizə, Sirri nədədir, Tasa duz tök ,haydı, oğlan [ 215 ]. Dəmir parçası, Olan o balta, Təmsilləri: Şairin satirik manerası təmsil janrında yazmış ol- Hey səni əzir, du ğu əsərlərdə özünü daha qabarıq göstərmişdir. Təmsil yara dı - Budayır, kəsir? cılığı mövcud vəziyyəti mənalandırmağa geniş üfüqlər açdığından Meşə söylədi: 222 223 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti – Hər bir dərdimi, Ələşrəf Şayanın bədii yaradıcılığının mühüm hissəsini heka- Demişəm sənə, yələr təşkil edir.Yazıçının arxivində onun şeirləri ilə yanaşı, he- Yad yıxa bilməz, kayə, oçerk kimi müxtəlif həyati mövzulara həsr edilmiş nəsr Baltanın sapı, nümunələri də diqqəti cəlb edir. Onun nəsr yaradıcılığına konkret Qohumdur mənə [216]. hansı ildə, hansı bədii nümunə ilə başlamasını deməkdə çətinlik çəkirik. Hekayələri yazılma tarixi üzrə aşağıdakı kimi qrup laş dır- “Çaqqala xasiyyətnamə” [216] adlı təmsilində yazıçı Çaqqal maq olar. “Gözlənilməyən hədiyyə” [227](1953), “Qərargah rəi- xislətli yaltaq insanların, Tülkünün şəxsində isə hiyləgər, rüşvətxor si”[ 227] (1953), “Qoca kumçu və nəvəsi”[224] (1954), “Həyat idarə rəhbərlərinin portretini cızmışdır. Təmsilin məzmununda məktəbi” [ 256] (1954), “Yoldaşlıq” [223; 232;] (1957), “Vicdan göstərilir ki, çaqqal toyuq-cücə rüşvət verməklə Tülküdən Çaqqal - əzabı”[228](1957) (bu hekayənin 1953-cü ildə yazılmış variantı lığını həyata keçirmək üçün xasiyyətnamə alır.Təmsili müəllif çox da arxivdə diqqəti cəlb edir) ,”Zaqs müdiri” [228] (1958), “Zəhmət maraqlı sonluqla bitirir. Zəhmətsiz qazanc əldə edən idarə haqqı” [228] (1959),”Aldanmış kəvakib” [228] (1959), “İlk imta- rəhbərlərinin aqibətini Tülkünün aibəti kimi olacağına işarə edərək han” [231] (1960), “Ədəbiyyat ustası” [229] (1960), “Zaqsın yazır: qapısında” [229] (1962), “Nənəmin qeydləri” [229 ](1970), “Möh - tə rəm xalanın təbrikləri” [225] (1970), “Bülbül kimi”[230] (1974), Zəhmətsiz qazancından, “Etibarın itməsi” [ 230 ] (1975), “Yoxdur” [ 230 ] (1976) və s. Məmnundur Tülkü lələ. Yazıçının hekayələri məzmunca məişət hekayələri təsiri bağış- Bilmir ki, Tülkülər də, layır. Hekayələrdə mühitin problemləri, adamların məşğuliyyəti, Bir gün keçir cəngələ [ 216 ]. həyat tərzi, doğruluq, düzgünlük, şagirdlərin mənəvi tərbiyəsi, müəllim ləyaqəti və s. məsələlər ön plana çəkilmişdir. Obyektivlik “Sarı Xurniyin öyünməsi”[253] təmsilində şair lovğa, “Kələz naminə deyək ki, 50-ci illərin əvvəllərində yazmış olduğu heka - hədə-qorxusu”[216] təmsilində aravuran, söz gəzdirən insanları yələrdə uzunçuluq, həyat hadisələri ilə səsləşməyən, hekayənin tənqid etmişdir. Şair “Qırxayaq iftixarı”[251] adlı təmsildə yaşa- tələblərinə cavab verməyən çatışmazlıq özünü göstərir. Onun dığı mühitdə cəmiyyət üçün yararsız insanları Qırxayağa bənzə - “Vicdan əzabı”, “Yoldaşlıq” kimi hekayələri bu qəbildəndir. dərək onlardakı iftixar, qürur hissinin faydasızlığını tənqid edərək “Yoldaşlıq”[223; 232] adlı hekayəsi “Nuxa fəhləsi” qəze tinin yazır: 1958-ci ilin 30 mart (2-4) nömrələrində çap olunmuşdur. Heka - yədə məktəbli uşaların həyatından bəhs edilir. Düzdür, hekayə ilk Görüb bal arısını, baxışda məktəblilərə yoldaşlıq, dostluq münasibəti aşılamaqda Bir gün dedi Qırxayaq: böyük əhəmiyyətə malik bir əsər təsiri bağışlayır. Ancaq əsəri Öyünmə şöhrətinlə, diqqətlə oxuduqda oxucuya aydın olur ki, müəllif əsərin süjetini Gəl çox da sızıldama, düzgün inkişaf etdirə bilməmişdir. “Nuxa fəhləsi” qəzetinin 21 Milçək tək vızıldama, may 1958-ci il tarixli sayında Ə.Şayanın bu hekayəsinə münasibət Özün yaxşı görürsən, bildirən Ə.Mustafayev və M.Süleymanlı yazmışlar:”İsmət heç də Tamam başqa sayağam, Elmiraya dərs öyrədə bilməz. Çünki o, zəif oxuyan şagirddir. Cücülər zümrəsində. Məsələni üzündən köçürmək istəyəndir. Axı hər dəfə müəllimin Təkcə mən qırx ayağam [251]. sualına İsmət pis cavab verir. Ona görə də həmişə müəllim onu

224 225 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti danlayır”[675]. Lakin müəllifin nəsr yaradıclığındakı səthilik surətini yaratmışır. Hekayə “Şəki fəhləsi” qəzetinin 1970-ciil 11- özünü arxa planda qoymuş, o, 60-70-ci illərdə bir-birindən maraqlı 13 avqust saylarında dərc edilmişdir [ 225 ]. hekayələr yazmışdır. Ə. Şayanın hekayə yaradıcılığının ən maraqlı nümunələrindən biri Yazıçının “Qoca kumçu və nəvəsi” [224], “Möhtərəm xalanın “İlk imtahan”[231] hekayəsidir. Əsərdə müəllif əqidəsinə, idealına təbrikləri” [ 225], “İlk imtahan”[231] hekayələri onun hekayə sadiq, təmizliyi, düzgünlüyü, ədaləti hər şeydən uca tutub, hətta öz yaradıcılığında müvəffəqiyyətli irəliləyişi əks etdirən əsərlərdir. övladına belə güzəştə getməyən bir müəllim surəti yaratmışdır. Yazıçının “Qoca kumçu və nəvəsi”[ 224 ] hekayəsi əməyin, Əsərin baş qəhrəmanı Təyyarə texnikum direktoru vəzifəsində zəhmətin təbliğinə həsr edilmişdir.Burada yazıçı sovet məktəbli - ça lışır. O, texnikumda keçiriləcək qəbul imtahanının komissiya sinin əmək tərbiyəsini qabarıq verməklə əsərin süjet xəttini daha sədridir. Texnikuma digər gənclərlə yanaşı onun oğlu Ümid də canlı etmişdir. Ömrünü zəhmətdə, vicdanlı əməklə keçirən qoca qəbul imtahanı verəcək. Ümidin dostları Rüstəm və Faiq də tex- kümçü Nuru babanın əməksevər nəvəsi Sadəddinin bəslədiyi tut ni kuma sənəd vermişlər və imtahana hazırlaşırlar.İmtahanın ge di- ağaclarının atlas yarpaqları hesabına çətinliyi aradan qaldırması şi nə nəzarət edən və nəticələrini yoxlayan Təyyarə müəllimədir. səhnəsi oxucuda xoş ovqat yaradır. O, oğlunun yazısını yoxlayanda mütəəssir olur. Onun qarşısında Əsərin mövzu aktuallığını yüksək qiymətləndirən “Azərbay - iki yol durur; ya yazını yenidən yazdırıb saxtakarlığa yol verərək can pioneri” qəzetinin redaksiya heyəti bu əsərin şagirdlərin əmək tə miz müəllim adına ləkə gətirmək, ya da yazını “2” qiy mət lən- tərbiyəsinə təsirini nəzərə alıb 1959-cu ilin 22 dekabr sayında dərc dirməklə obyektiv mövqe tutmaq. Təyyarə müəllimə ədalət yolunu etmişdir [ 224 ]. tutaraq oğlunun yazısını “qeyri-kafi” qiymətləndirir və bir Yazıçının “Möhtərəm xalanın təbrikləri”[ 225 ] hekayəsində müəllim kimi oxucunun gözlərində ucalır.Əsərin ideyası “Səbuhi” irəli sürdüyü ideya daha dərin və həyatidir. Hekayədə müəllif saf, ədəbi məclisinin üzvləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək vicdanlı həyat şürməyə çalışan insanlarla, harın, başqasının hesa- onların məsləhəti ilə 1960-cı ilin mart ayının 4-də “Nuxa fəhləsi” bına firavan ömür sürmək istəyən insanların canlı surətini yarat- qəzetinin səhifələrində dərc edilmişdir[ 231]. mış dır. Hekayənin baş qəhrəmanı İsrafil uşaqlıqdan yetimliyin İnanırıq ki, Ələşrəf Şayanın bədii irsi XX əsr Şəki ədəbi mühi- acısını dadıb, xalasınıın himayəsində böyümüş bir şəxsdir. O, öz tinin ən maraqlı nümunələri kimi, gələcəkdə kitab şəklində nəşr halal zəhməti hesabına ailəsini dolandırır. Sadə əməyi hər şeydən olunaraq oxucuların istifadəsinə veriləcəkdir. üstün tutan bu gənc, hətta yüksək vəzifəyə namizəd görülsə belə getmir. İsrafilin rayonda yaşayan xalası Möhtərəm sevinc və fərəh 60-80-cı illərdə Şəkidə yazıb-yaradan istedadlı qələm sahib- hissi ilə günlərin bir günü onlara qonaq gəlir. Xalanın gəlişi lə rindən biri Tofik Qaffarov olmuşdur. 60-cı illərdən “Səbuhi” məqsədlidir. Oxucu əvvəl onun İsrafilə olan münasibətinin səbə- ədəbi məclisi ilə sıx bağlı olan bu sənətkar əsərlərini lirik, epik bi ni birbaşa anlaya bilmir. Möhtərəm xalanın təbrikinin əsası və və dramatik növün müxtəlif janrlarında yazmışdır. onun təbəssümlərinin saxta olması onun “Kommunist” qəzetinin Tofik Mustafa oğlu Qaffarov 1935-ci ilin oktyabr ayının 4- səhifələrindən oxuduğu: “İsrafil Məmməd oğlu İsrafilov yoldaş də Şəki şəhərində anadan olmuşdur. 1954-cü ildə orta təhsilini Ra yon Partiya Komitəsinin birinci katibi seçilmişdir”[225] cüm - başa vuran Tofik Qaffarov Azərbaycan Dövlət Universitetinin lə sinin onun bacısı oğlu İsrafilə deyil, başqa şəxsə aid olduğunu filologiya fakültəsinə daxil olmuş, 1960-cı ildə ali təhsilini tamam - bilindikdən sonra üzə çıxır. Bacısı oğlugilə bir ay müddətinə lamışdır. Pedaqoji fəaliyyətinə Zaqatala rayonunda başlamış, sonra qalmağa gələn xala, həmin gün qatarla geri qayıdır. isə Şəkinin Qudula kəndində pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. O, Müəllif bu qadının şəxsində qohumbazlıq yolu ilə vəzifə əldə vəzifəsini təhsil sisteminin bütün pillələrində vicdanla, ləyaqətlə edən, şöhrət düşkünlüyünə aludə olan insanların ümumiləşdirilmiş yerinə yetirmişdir. 226 227 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Yüksək elmi və pedaqoji biliyi Tofik Qaffarovu vəzifə pillə- “Dili şeirli,qəlbi günəşli insan!”adlı məqaləsində yazır: “O,( Tofik lərində irəlilətmiş, o, Şəkinin təhsil sistemi ilə yanaşı, siyasi-icti- Qaffarov- K.A.) kiçik yaşlarından ədəbi- bədii yaradıcılığa xüsusi mai həyatında da yaxından iştirak etmişdir. O, zamanı üçün böyük həvəs göstərmiş, filoloq kimi ali təhsil aldıqdan sonra yüksək və nüfüza malik olan Şəki Şəhər Partiya Komitəsində ideoloji işçi oxunaqlı bədii keyfiyyətlərə malik lirik və satirik şeirlər, mənəvi kimi 1969-cu ildən 1975-ci ilədək fəaliyyət göstərmişdir. Harada, və etik sahələri əhatə edən, yaddaqalan, oxunaqlı nəsr əsərləri hansı vəzifədə işləməsindən asılı olmayaraq Tofik Qaffarovun əsas yazmış, publisist yazıları ilə oxucuların yaddaşında tənqidçi, fəaliyyət idealı doğruluq, həqiqətsevərlik, ədalətlilik olmuş, hətta yaradıcı ədəbiyyatşünas kimi qalmışdır” [931 ]. yüksək vəzifələrdə işlədiyi müddətdə də yazıçı-müəllim bəzən Onun məzmunca gözəl olan şeir, hekayə və məqalələri “Ədə- ədalətsevərliyinə görə haqsızlıqla da üzləşmişdi. Həyatının bu biy yat və incəsənət”,”Azərbaycan müəllimi”,”Şəki fəhləsi”, səhifələri poeziyasında öz izini buraxmış, “Yanır canım” adlı “İpəkçi”, “Şəkinin səsi” və s. kimi mərkəzi və yerli dövri mətbuat şeirində yazmışdı: səhifələrində dərc edilmişdir. Bu yaradıcı, istedadlı ədəbi şəxsiyyət 1991-ci ilin iyul ayının Bu haqsızlıq ocağında, 22-də Şəkidə vəfat etmiş, Xoçih qəbiristanlığında dəfn olun - Yanır quru canım mənim. muşdur. Damarımdan atəş axır, Yaradıcılığı. Tofik Qaffarov ədəbiyyatın lirik, epik və drama- Alov olub qanım mənim. tik növlərində yazıb-yaratmışdır. Onun lirik yaradıcılığı mövzu etibarı ilə zəngin olub, məhəbbət, didaktik-nəsihətamiz, təbiət, Pedaqoji sahəni gözəl bilməsi və yüksək kollektivçilik və ida - vətənpərvərlik mövzularını əhatə edir. Şairin lirik yaradıcılığında rəçilik səriştəsi nəzərə alınaraq 1975-ci ildə o, Şəki Şəhər Maarif satirik şeirlər də vardır. Şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Arxivindəki bədii nümunələrin yazılma tarixi göstərir ki, Tofik Müəllim-şairin Şəki təhsilinə rəhbərlik etdiyi dörd il müddə - Qaf farov ədəbiyyata məhəbbət ünvanlı şeirlərlə gəlmişdir. O, qəlbi tində təhsilin inkişafına göstərdiyi diqqət və qayğı hər sahədə-həm məhəbbətlə dolu, məhəbbət ünvanı çoxistiqamətli şairdir. Onun pedaqoji kollektivin işində, həm də şagirdlərin uğurunda özünü məhəbbət ünvanlı şeirlərinin yolu saf və təmiz sevgidən, gəncliyə biruzə vermişdi. 1979-cu ilin sentyabrından ömrünün sonunadək vurğunluğundan, doğma yurdun təbiətindən, Vətənə olan məhəb- şəhər 12 saylı orta məktəbdə təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor bətdən keçir. Şairin yaradıcılığında 1960-cı illərdə qələmə aldığı, müavini vəzifəsində işləmişdir. gəncliyin əsas ilham mənbəyi olan saf, təmiz sevgi hisslərini Tofik Qaffarov təkcə öz ixtisasını gözəl bilən bir pedaqoq de - özündə əks etdirən məhəbbət mövzulu şeirləri çoxdur. Onun bu yil, həmçinin istedadlı qələm sahibi kimi də tanınmışdır. Biz şair- silsilədən olan şeirlərinə “Məni heyran edir o ala gözlər”, “ Səhər- na sirin konkret olaraq hansı bədii nümunə ilə ədəbiyyata gəldiyini sə hər sinəm üstə”, “ Bütün varlığımı bir kitab kimi”, “Tellərini söyləməkdə çətinlik çəksək də, onun zəngin arxivində olan bədii az oynat”, “Gözümün işığı, dilimin sözü”, “ Bir həyat işığı görüm nümunələrin yazılma tarixi 60-80-cı illəri əhatə edir. Ədibin arxi - üzündə”, “Sən həyatın bir parçası”, “Oynatdın telləri, əlimə dəy- vində həmçinin, S.Vurğunun, M.P.Vaqifin, V.Mayakovskinin, di”, “ Su sonası” kimi forma və məzmunca bitgin əsərləri daxildir. M.F.Axundzadənin yaradıcılığı ilə bağlı yazılmış elmi xarakterli Qə zəl janrına onun yaradıcılığında təsadüf edilmir. Şairin mə həb- mə qalələr də diqqəti cəlb edir. bət mövzusunda yazılmış qoşma və gəraylıları dil və ifadə səlist- Tofik Qaffarovun ədəbi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən, liyi baxımından olduqca diqqətəlayiqdir. “Tellərini az oynat” hazırda Şəkidə istedadlı qələm sahibi kimi tanınan Q.Süleymanlı gəray lısının qəhrəmanı sevgi yollarına qədəmlərini yenicə atan

228 229 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti bir gəncdir. Lirik qəhrəmanın sevgi oyununda təcrübəsizliyi ilk Olum ayağına döşənən xalı, mis ralardanca aydın olur: Təki inləməsin qəlbinin simi.[əlyazması]

Tellərini az oynat, Göründüyü kimi, şairin işlətdiyi hər sözün, hər ifadənin misra Hər keçəndə yanımdan. daxilində öz yeri, öz məna tutumu vardır. Digər tərəfdən müəllifin Qaşlarını asta çat, bədii ifadə manevri olduqca tutarlıdır. “ Oynatdın telini, əlimə Bezməmişəm canımdan[əlyazması]. dəydi” qoşmasında sevgiyə biganəlik yeri Məşuqəyə ötürülür. Sevdi yollarında qədəmləri bərkiyən gənc şeirdən-şeirə Canından artıq sevdiyi Məşuqəsinə şirin söz deyən Aşiq “xoş söz” dəyişir: eşitmişdir. Dərin sevgi hissləri ilə yaşayan Aşiqin şirin sözlü dodaqları sevinc içərisindədir, bu sevinc üzərinə bülbül qonub ox- Bezməmişəm canımdan, uyan budağın sevincini xatırladır, Məşuqənin gəlişi Aşiqə sevinc, Qəlbimi verim sənə!, gedişi kədər bəxş edir: Sakitcə keç yanımdan, Düşməntək baxma mənə,[əlyazması] – Oynatdın telini, əlimə dəydi, Canıma od saldı, bilmədim nəydi?!. deyən gənc eşq azarına tutularaq bundan qurtuluş yolunu sev gi- Şirin söz dedim ki, xoş söz eşidim, lisinə “ Gözümün işiği, dilimin sözü” yalvarışında görür. Sevən “ Xoş” sözü daş olub belimi əydi. gənc sevgilisinə özünün gövdəli bir çinar olduğunu, sevgilisinin bülbülə dönmək arzusunu bildirir. Şairin deyim tərzində bir yenilik hiss olunur: Hər səni görəndə otaq sevinir, Sənə söz söyləyən dodaq sevinir. Gözümün işığı, dilimin sözü, Deyirlər, üstünə bülbül qonanda, Canımı isidən qəlbimin gözü. Təzə çiçək açan budaq sevinir. Dinlə ürəyimdən keçən arzumu, Tərtəmiz çeşmədən içən arzumu Gəlişin-sevincdən xəbər söyləyər, Gedişin-qəm-qüssə, kədər söyləyər. Mən nəhəng gövdəli bir çinar olum, Qələm, məhəbbəti yetim qalanın, Budağım üstündə bülbülə dön sən. Dərdini hamıdan betər söyləyər.[əlyazması] İstəsən yetişmiş təzə nar olum, Onun dörd yanında bir gülə dön sən[əlyazması]. Şeirin mətn-struktur ölçüləri böyükdür. Bu bədii nümunə söz- söz, misra-misra obrazlılıq üzərində köklənərək oxucunun qəlbinə Hədiqətən, nar ağacının kənarında gül ağacı gözəl görünür. axır, orada özünə daimi yet tapıb tez əzbərlənir. Müəllifin işlətdiyi Şeirin obrazlılıq dərəcəsi də oxucunu razı salır. Lirik qəhrəmanın “yetim məhəbbət” ifadəsi müəllifin poetik ustalığını ifadə edir. dənizə, sevgilinin balığa bənzədilməsi müəllifin sənətkarlıq baca - “Göz” anlayışının məzmun ölçülərini dərindən bilən müəllif rı ğından xəbər verir: onun sevgidəki rolundan “ Məni heyran edir o ala gözlər” şeirində danışır. Gözün canüzücü rolu şeirdə aşağıdakı kimi mənalandırılır: Mən bir dəniz olum, sərin, dalğalı, Suların qoynunda üz balıq kimi. 230 231 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Məni heyran edir o ala gözlər, O vaxt oxşar vətən səni doyunca, Az qala canımı lap ala gözlər. Xalis təmiz qızıl külçəsi kimi!....[479] . Amandı hamıya elə baxmasın, Qorxuram göz dəyə, alçala gözlər[əlyazması]. Şair, müəllim adını həmişə uca tutaraq şərəflə daşımış, müəl- lim ömrünü qəlblərə nur saçan işıq, gəncliyin həyatına bəzək, ya- İncə, qəlb oxşayan lirizm, xalq danışıq dilinin havası Tofik raşıq kimi qiymətləndirib, bu adı Vətən, ana adı ilə bərabər tutaraq Qaffarovun məhəbbət lirikasında özünü biruzə verən xüsusiy yət - “Müəllim” adlı şeirində yazmışdır: lər dir. Obrazlı deyim tərzi, poetik duyum, lakonik ümumiləşdirmə onun əsərlərində sözçülüyün qarşısını alan cəhətlərdir. Şairin Müəllim! Ömrümüzə, şeirlərində təkrar sözlərin işlənməsi o dərəcədə cazibədardır ki, Nur paylayan işıqdır. misralardan xalq şeirinin ruhundan gələn şirə süzülür: Hər ötən günümüzə, Bəzəkdir, yaraşıqdır. Səhər-səhər sinəm üstə, Bülbül kimi ötdün, ötdün. “Vətən”, “ana” sözünü Sonra məni şişə taxıb, Yazmağı öyrətdin sən, Köz üstündə ütdün, ütdün. Ona görə anamtək, Vətəntək qəlbimdəsən [479]. Əməl köhnə, baxış təzə, Şux gülüşün tamam məzə. “İki müəllim” şeirini Tofik Qaffarovun didaktik səciyyəli ən Münbit zəmi gəzə-gəzə, mükəmməl əsəri hesab etmək olar. Şeirdə iki müəllim- evdə Gedib harda bitdin,bitdin?![əlyazması]. mənəvi müəllim polunu oynayan nənə, məktəbdə şairin sənətkar,özünü isə həmin sənətkarın əsəri hesab etdiyi tədrisçi Ömrünü müəllim kimi nəcib bir fəaliyyət sahəsinə həsr edən müəllim obrazları diqqəti cəlb edir. Məktəbdə dərs aldığı yazıçının əsərləri sırasında didaktik- əxlaqi mövzulu şeirlər müəllimini su kimi təmiz, həyat yoluna işıq saçan günəşə mühüm yer tutur. Şairin “Qızıl külçəsi kimi” şeirinin hər misrası bənzədən şair yazır: gənc nəslin mənəvi tərbiyəsi üçün bir himndir: Sən su kimi təmiz, duru, Qəlbində kin, nifrət, qəzəb yaşatsan, Yollarıma işıq salan Özgə qapısına nahaq daş atsan, Gözlərinin Günəş nuru. Sabun köpüyü tək puç olar ad-san, ...Sən sənətkar, əziz müəllimim, Baxımsız çiçək tək sən də solarsan, bizsə sənin əsərinik, Ürəyin sağalmaz ləkəsi kimi. Necəsənsə bu dünyada, biz də sənin əsərinik!.. Kor olan gözlərdə işıq tək alış, Hamıya bir gözlə baxmağa çalış, Şair ev müəlliminə- nənəsinə də müqəddəs varlıq kimi baxır: Gördüyün hər işə vicdanla qarış, 232 233 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Fəqət mənim bir müəllimim də Sənin acizliyin bombaya döndü, olmuşdur, Partladın uşağın üzündə birdən. Yaşı məndən çox olsa da, Şagirdin dağ boyda ümidi söndü, sanki mənlə doğulmuşdur. Möhtəşəm bir saray söküldü dəm-dəm[əlyazması]. İlk məktəbə gedənədək mən ondan çox dərs almışam, Şairin valideyn-övlad məhəbbətini əks etdirən avtobioqrafik Hələ indi anlayıram, səciyyəli şeirlərində valideyn üçün ən ülvü varlıq kimi övlad sev- mən nə üçün ucalmışam!. gisi tərənnüm olunur. Şair valideynlərin övladlarına olan arzu və O müəllimim- qoca nənəm, istəklərini öz övladlarına olan məhəbbəti fonunda “Balalara”[479] Dərs kitabım- gecə- güdüz söylədiyi nağılları..[əlyazması]. adlı şeirində inandırıcı verə bilmişdir:

Lirik qəhrəmanın öz müəlliminə məhəbbəti o qədər böyükdür Oğlum gücüm, qüvvətimdir, ki, ona qul olmağı belə özünə mənəvi borc bilir: Bir cüt qızım- zinətimdir. Üç balam, düşmən yoxmağı, Əziz müəllim! Sən yazmağı, oxumağı, Ölsün xəbis, paxıl yağı!, öyrətmisən o vaxt mənə, Çatacaqdır şöhrət-şana, Ona görə mən hazıram Elçin, Aybəniz, İlhamə! [479] qul olmağa bu gün sənə!. [əlyazması]. Tofik Qaffarov gənc nəslin təlim-tərbiyəsi keşiyində dayanan Şairə görə, yaxşı müəllim təkcə öz dərslərini ustad tədris edən bir əsgər kimi tərbiyə vasitəsi olan bütün detallardan şeirlərində deyil, həmçinin şagirdini öz doğma övladı kimi ürəkdən cevən, bacarıqla istifadə etməyi bacaran sənətkardır. O, gözütox, mənə- onun sevinci və kədəri ilə yaşaya bilən şəxsdir. Tərbiyədə bəzi viyyatca zəngin bir insan olduğuna görə, gələcəyin qurucuları olan müəllimlərin əlində əsas vasitəyə çevrilən cismani cəzaya qarşı uşaqları da bu cür görmək istəyir. Onun leksikonunda ən ifrat çıxan T.Qaffarov, bunu bu günün şagirdinin, gələcəyin azad sözlərdən biri xəsislikdir. “ Xəsisin ölümü” şeirində o, dünya vətəndaşının müəllimə olan nifrət mənbəyi kimi baxır. Pedaqoji ədəbiyyatında müxtəlif ölçüdə yaradılan xəsis obrazını poetik əsasları gözəl bilən müəllim-şairə görə, cismani cəza-şillə müəllim sözün gücü ilə əlvanlaşdırmışdır. Xəsisə xas olan bütün acizliyinin, qabiliyyətsizliyinin göstəricisidir. Gələcəyin ən böyük xüsusiyyətlər şerin misralarını bəzəmişdir, ideya, şairin qənaəti isə bəlası isə, şagirdin müəllimə sevgisi olan bir vətəndaş kimi deyil, insanları bu pis xislətdən qurtarmağa çağırışdır: qorxaq bir varlıq kimi yetişməsidir. Bu baxımdan şairin “Müəllim və şillə” şeiri ibrətamizdir. Şair yazır: Dörd divar içində bayquşa dönüb, Ağzına bir qaşıq su da salan yox. Şillə acizliyin! Sənin kütlüyün!! Qanadı qırılmış bir quşa dönüb, Başqa bir sənəti, get öyrən daha. Bir “can”,-deyən, qayğısına qalan yox. Qorxaq olacaqsa, bilik verdiyin, Hansı ümid ilə baxaq sabaha?!. Quhumu, qardaşı durmayır yaxın, – “Haqlı cəzalanmış, çəksin”,- deyirlər.

234 235 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti –“Günahkar bəndəsi olmuş Allahın, kar lıq pis insani keyfiyyətlər kimi pislənilir, doğruluq, vəfadarlıq, Gözündən qanlı yaş töksün”.-deyirlər[əlyazması]. in sana, el-obaya, yurda, Vətənə bağlılıq tərənnüm olunur. Dost lu- ğa dair şeirlərində şair ikili mövqe nümayiş etdirir. O, “ Ay üzü Xəsisin etirafları müəllifin qələmində bir ibrət kimi səslənir: dönmüş” şeirində: “– Özümlə apara bilsəydim barı, Düşmən ilan kimi məni çalanda, Bu qədər alışıb yanmazdım yenə. Bu düşgün halımdan oxqay alanda, Kimə qoyub gedim bu qədər varı?!, Min dost qayğısına möhtac olanda, Verir bu sualı o, dönə-dönə...[əlyazması] Sən sal buza döndün, ay üzü dönmüş! – [əlyazması] Tofik Qaffarov bütün əsərlərində, xüsusilə didaktik məzmunlu yazaraq yalnız xoş günlərin dostlarını lənətləyirsə, “ Dostum şeirlərində folklora söykənən, folklordan bəhrələnən sənətkar kimi Söhraba” adlı şeirində səfərdə olan dostu üçün darıxdığını, hər gün özünü göstərir. Şairin “ Nənəmin öyüdləri” silsiləsindən olan “ yollara baxdığını, gözləməkdən gözünün kökü saraldığını, incə Çörək” şeirində həm tərbiyə notları, həm də folklor ünsürləri çox lirizmlə: güclüdür. Çörəyin müqəddəsliyi ilə bağlı nənənin nəvəyə öyüdü Gözümün kökü saraldı, xalq danışıq dilinin incəliklərinə söykənir: Axşam oldu, qaş qaraldı. Bütün gedənlər qayıtdı, – Can bala, çörəyi yerə atma sən, Dost gəlmədi, harda qaldı?! – [əlyazması] Çörək müqəddəsdir, gözünə durar. yazaraq gənc nəsli dostluqda sədaqətli olmağa çağırmışdır. Çörəksiz qalanda dağ boyda bədən, Özünü atəşə, alova vurar. Şairin arxivində bu mövzu ilə bağlı “Hayıf”, “Özünü gözlə” və s. kimi onlarla şeir tam satirik səpkidə yazılmışdır.”Hayıf” adlı – Can bala, hökmünə qurban olum mən!. şeirində şair vəzifə kreslosuna əyləşdikdən sonra unutqanlıq Adamı çörəklə sınamaz kişi. azarına tutulan vəfasız dostları kəskin tənqid edərək gəncliyi bu Yediyi çörəyi gələr gözündən, hisslərdən uzaq olmağa çağırmışdır: Dolaşar kələfi, düzəlməz işi. Səni gördüm beş addımdan, – Can bala, çörəyə kim baxsa əyri, Gözlərimdə söküldü dan. Anadan əmdiyi burnundan gələr. Elə ki, yanına çatdım, Əvəzsiz nemət yox çörəkdən qeyri! Çaşıb baxdım matdım-matdım, Çörəyə kəc baxan gözə qan gələr! Nə soyuqluq, nə sərt baxış!, Çörəklə oynamaq, zarafat olmaz, Baxışlardan qar yağarmış. Çörəksiz ömür-gün, bu, həyat olmaz![əlyazması ] Gözlərin nə yaman qanlı!, Sözlərin qara tikanlı [480]. Tofik Qaffarovun didaktik-nəsihətamiz ruhlu lirikasında bi- ganəlik, vəfasız dostlar, yalançılıq, hiyləgərlik, zalımlıq, tamah- Şeirin misralarından sanki təmiz dostluğa biganə qalan, vəzifə kreslosuna əyləşdikdən sonra yolunu azmış bir tip boylanır. Şair 236 237 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti şeirin sonunda bu mənfi tipə özünün təəssüf hissini bildirərək Əməldə halallıq çox ucuz olub, yazır: Rəsmi qanunlar da mürvətlənibdir! Canavar iştahlı gün-gündən artır, Hayıf!... Çəkib irəliyə, Yaxşının ölməsi sürətlənibdir. Səni yaman itirdik biz! Qalanlar dözməyir bu rəzalətə, Gözümüzlə od götürüb, Susdurub deyirlər: “Qeyrətlənibdir!” Tonqal, alov bitirdik biz...[480 ]. Ürək ağrısından biri çaşanda, Şairin “Uşaq olmaq istəyirəm” şeirinin lirik qəhrəmanı Gülüb söyləyirlər:”Heyrətlənibdir!” yaşamış olduğu uşaqlıq illərinin həsrətindədir. Çünki qəhrəman – Ay qardaş, bu dünya yatıbdır, bəlkə?!. yaşa dolduqca həyatın eybəcərlikləri ilə üzləşir, cəmiyyətdəki Dünyanın axırı çatıbdır , bəlkə?![ 480] . insanların mənfi mənəvi keyfiyyətlərindən gileylənir.Şair bu xüsusiyyətlərlə bağlı lirik qəhrəmanın nə üçün uşaq olmaq “Dünya uzunsov olsa”[509] satirik şeirində müəllif savadsız, istəməsini oxucusunun nəzərinə aydınlığı ilə çatdıraraq yazır: savadsız olmasına baxmayaraq tərəzi arxasından savadlını aldadan, haramlığı əsas yavanlıq sayan bir ticarətçi surəti yaratmışdır. Şeirin Xəbərsizdim,adamların qurmasından, son üç bəndi şairin satirik niyyətini başa düşmək üçün kifayətdir: İlan kimi vurmasından, Xəbərsizdim, gülə-gülə ağladandan, Tikdirdiyin imarət, Xoş günləri dost üzünə bağladandan! Oxşamayır ürəyi, Nə qədər ki, uşaq idim, Çünki haram qazancla, Xoşbəxt idim, Ucalıbdır dirəyi. Mən hamının sevincinə ortaq idim[479 ]. * * * Şairin bu ruhlu bir sıra şeirlərində satirik ruh tamamilə şeirin Altındakı “Volqa” da, misralarına hopmuşdu. Yaşadığı cəmiyyətə, rüşvətxor idarə rəh - Gözə iynə tək batır, bərlərinə, möhtəkir ticarətçilərə, yaltaqlıq yolu ilə ucalanlara Haram maşından , məncə, nifrətini həm açıq satirik, həm də alleqorik dillə bildirmişdir.Onun Yaxşıdır axsaq qatır. cəmiyyətdə baş alıb gedən özbaşınalığın, vəzifə düşkünlüyünün, rüşvətxorluğun, canavar iştahlıların meydan suladığını açıq şəkildə * * * tənqid edən “Dünyanın axırı” şeirini satirik yaradıcılığının proq- Övladından keçərsən, ramı hesab etmək olar: Bir az yağlı ov olsa, “Happ” eləyib udarsan, Haqqın tərəzisi yaman əyilib, Dünya uzunsov olsa-[509]. Vəzifə, qohumluq qüvvətlənibdir, Əl çirki sayılan pula bax ki, sən, misralarının məzmunu Tofik Qaffarovun ümumiləşdirmə və Namərdlər əlində cürətlənibdir. tipi ifşaetmə istedadını tam şəkildə oxucuya çatdırır. Oğurluq, fırıldaq hünər sayılır, Şairin mənfi tipin dilindən yazılmış “Düşmür mənə niyyət Doğruluq, bacarıq lənətlənibdir! ,bala”[480] adlı satirası da mövzuca zamanı üçün aktualdır. Övla- 238 239 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dını möhtəkirliyə, zəhmətsiz gəlirə, tüfeyli həyata sövq edən ata Şairin “ Özünü gözlə” satirik şeirində insanın özünü gözləməli satiranın əsas tənqid hədəfidir: olduğu bədii detallar, həyat ünsürləri coxdur. Şair onları aşağıdakı kimi ipə-sapa düzür: Fürsət ələ keçən zaman, Bir kimsəyə vermə aman, İnsanın zalımından, Bir qəpiyə dəyməz inan, Qabırğası qalınından, Quru-quru qeyrət, bala! Yalançının dilindən, Yazanların əlindən, Gəlhagəlin gördün boldur, Alverçinin sözündən, Tez qaz vurub , qazan doldur, Tamahkarın gözündən, Ömür qısa, çətin yoldur, Qışın sərt ayazından, Verməz sənə möhlət ,bala [480] . Adamın dayazından, Xəsisin gileyindən, misralarının ünvanı qeyrətsiz ata olsa da, tüfeyli gəncliyin Paltarın sızmışından, yetişməsinə ürəkdən acıyan bir müəllim-şair harayıdır. Adamın qızmışından, Ümumiyyətlə, satirik qayə Tofik Qaffarovun yaradıcılığında Övladın nankorundan, aparıcıdır. Qeyd etdiklərimizdən əlavə onun “ İnsanlığı olmayan Hiyləgərin torundan, adam”, “ Üç gündən bir”, “Buğa”, “Vay”, “Aravuran”, “İmza- Özünü gözlə!..[əlyazması ]. sızlara”, “Yalançının aqibəti”, “Bazarın “azarı””, “Beləsi də olur”, “ Məzarlıqda”, “ Olmalısan”, “ İlan”, “ Hay-küyçü”, “ Birisinə”, Tofik Qaffarovun cəmiyyətə satirik münasibəti onun təmsil “Kişiyə oxşayan qadın”, “Şərçinin nəsihəti”, “Ay kasıblıq”, “ yaradıcılığında daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Şairin Mərmər baş daşı” və onlarla şeiri yaradıcılığının bəzəyidir. Bu təmsil janrında yazdığı “İlan və qurbağa”[491],” Dəvəquşu bədii nümunələrin hər birinin tənqid obyekti, ifşa hədəfi vardır. igidliyi”[490], “Dovşan qeyrəti”[481],”Tülkünün qudurğanlığı” Məsələn, “Mərmər baş daşı” satirik ünvanlı şeirində şair [487], “Parıltı”[484], “İlbiz özü haqqında”[492], “Ulaq rəyi”[494], qəbiristanlığı gəzərkən yaxından tanıdığı, cəmiyyət üçün heç bir “Kərtənkələ humanizmi”[489], “Baş girləyən eşşək”[488] adlı faydalı ömür sürməyən bir şəxsə qoyulan mərmər baş daşı üçün şeirləri müxtəlif illərdə “Şəki fəhləsi”, “İpəkçi” qəzetlərinin təəssüf hissi keçirərək yazır: səhifələrində dərc olunmuşdur. Yalan, hiylə, hay-küylə göz deşənin, “Baş girləyən eşşək”[488] təmsilində şair qohumbazlıq yolu Baldan baha gedən şoruna, baxın. ilə vəzifə ələ keçirən qanmaz adamları Eşşək surətində Odu özcə qabağına eşənin, canlandıraraq tənqid etmişdir. “Parıltı”[484] təmsilində zahirən Qapqara mərmərdən goruna, baxın. gözəl olsa da , batini çirkin olan insanlardakı lovğalıq hissi tənqid olunmuşdur. Şair cəmi səkkiz misralıq bir parça ilə qiymətsiz Gözü görmüşsə də, odlu göz yaşı, olan”parıltıları” lakonik şəkildə tənqid etmişdir: Bir yol sızlamamış qəlbinin başı, Sağlığında almış mərmər baş daşı, Parıltı hər yanda öyüb özünü, Öləndən sonra da “zoruna”, baxın![ əlyazması ]. Kölgəyə bərəltdi daim gözünü, 240 241 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Onun danlağına dözmədi Kölgə: mövzularındandır. Şairin yaradıcılığını bu mövzu üzrə “ Qrağac- Bir azca köpünü alasan bəlkə?. ların ölümü”, “ Sonsuz qalmaq vahiməsi”, “ Qışın oğlan çağı”, “ İlan gözləri də parıldayır ,bil Qar yağır”, “Bahar həsrəti” şeirləri bəzəyir. Təbiət vurğunu olan Hər parıldayan şey qiymətli deyil!.[484] şairi “Sonsuz qalmaq vahiməsi” şeirində insanı narahat edən məsələlər düşündürür. Meşələrin vəhşicəsinə qırılması, flora və Cəmiyyətdəki lovğa insanlar “İlbiz özü haqqında”[492] faunanın məhv olması, bu qussədən təbiətin qocalması şairin təmsilində tənqid edilmişdir. “Tülkünün qudurğanlığı”[487] kədərinə çevrilir, haray çəkir, yalnız gücü özünə-nalə çəkən təmsilində şair cəmiyyətdəki hiyləgər idarə rəhbərlərini Tülkü harayına çatır: surəti ilə canlandıraraq, hətta vəzifəcə özündən böyüklərdən də rüşvət almasını sənətkarlıqla ümumiləşdirə bilmişdir: Təbiəti cilovlayır, Plan ilə ov ovlayır, Tülkü lələ neçə vaxtdır, Amma yenə hey azalır, Qəm-qüssədən çox uzaqdır. Sıx meşələr, çöl heyvanı, Lovğalığı edib peşə, Sonsuz qalmaq vahiməsi. Yaman düşüb dilə-dişə. Hər an basır bu dünyanı!. Qaz ətinə yaxın durmur, Niyə qocalır təbiət?. Mal ətinə heç əl vurmur, Yol-yamacı dümağ olur?. Təzə çolpa olsun deyir, Solub saralan ormanlar, Hər öynə çığırtma yeyir. Qovrularaq dağ-dağ olur?!.[əlyazması] Canavarı saymır saya Forsu sığmır bu dünyaya, Qoyulmuş bədii sualları cavablandırmaq çox çətindir. Lakin Donuz baxır heyrət edir şairi sevindirən məqam gəlir. Şəkiyə qaz xətti çəkilir. Bu sosial- Uzunqulaq qeybət edir: iqtisadi tədbirdən ən çox sevinən Tofik Qaffarovdur. Çünki qazın – Şələquyruq tüklü lələ, çəkilişi təbiəti yenidən cana gətirəcək, əsrarəngiz gözəlliyini, yaşıl Görən niyə qızmış belə?! libasını özünə qaytaracaq. Bu fikrin bədii təsdiqi özünü şairin – Hələ o yekəpər ayı, “Şəkiyə qaz çəkənlərə” adlı şeirində də tapdı. Sevinci aşıb-daşan, Verir tülküyə bal payı. ilhamı alovlanan şair yazdı: Qulluğunda lap mil durur, Hər görəndə baş da vurur, Gecə-gündüz axıb gəlir həyat odu, qan olacaq, Hamı qaldı bu işə mat, Tala-tala seyrəkləşmiş meşələrin dərdinə dərman olcaq!. Dovşan bir ah çəkdi heyhat. Çılpaqlanan bu dağlarım yaşıl libas geyinəcək, Bilsin cavan, həm ağsaqqal, Qaçaq düşmüş ceyranlarım, turaclarım sevinəcək[ əlyazması]. Şir kimi nəhəngə batmış, Böyük vəzifəyə çatmış..[487] Təbiətin hər fəsli şairin ilham mənbəyidir. Onun qələmində Hər bir milli şair üçün səciyyəvi olan yudsevərlik, onun tə - hər fəslin öz gözəlliyi var. “ Qar yağır” şeirini oxuyan oxucu sanki biətinə olan vurğunluq Tofik Qaffarovun da yaradıcılığının aparıcı üşüyür, özünü, şaxtalı, sazaqlı,soyuq qış günlərində hiss edir. 242 243 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Uşaqların səsi hər tərəfi bürüyüb, piltə-piltə, lopa-lopa qar yağır. Sıxır ürəyimi bir qismət, qədər, Şeirin birinci bəndindən qışın gözəlliyi duyulur: Bahar həsrətim göynədir məni!. Qışa vurulsaq da dünyalar qədər, Yağır başımıza, üstümüzə qar, Bahara yol alır ömrün yelkəni[ əlyazması ]. Oynaşır uşaqlar, yem gəzir quşlar. Sevincin üstünə kədəri yağır, Şairin tariximizin qanlı səhifəsi olan 20 Yanvar faciəsinə həsr Hardasa qismətə qədəri yağır[ əlyazması ]. etdiyi “Azəri oğlanları”[ 479] şeiri gənc nəslin vətənpərvərlik tərbiyəsinə böyük təsir göstərən bədii nümunə kimi diqqətimizi Şair bu şeirdə təbiət lirikası ilə siyasi lirikanı vəhdətdə verərək cəlb edir. Şeirin: qüvvətli təzad yaradır. Qışın gözəlliyinə bir eybəcərlik qatılır. Müstəmləkəçilik zülmündən əzab çəkən, təcavüzə məruz qalan Qoy var olsun, azəri oğlanları, Livan və Fələstin xalqlarının qışdan gördüyü sitəm də şairin Yaddan çıxartmayır 20 Yanvarı[479]. qələmində öz əksini tapır: giriş misraları epiqraf təsiri bağışlayır və bu faciənin qan yadda - Yağır piltə-piltə torpağa, suya, şımıza yazıldığını yada salır. Şair dəhşətli şənbə gecəsində xalqın Livanın dağılan şəhərlərinə. cəsur oğlanlarının əbədi ölməzliyini təsvir edərək yazır: Özgə torpağında solan arzuya, Fələstinin odlu səhərlərinə[ əlyazması ] Hər birisi nər ürəkli, gen sinə, Göz də qırpmaz xəncər soxsan köksünə, Təzadın ən yüksək həddi şeirin son bəndində özünü göstərir: Dünya düşmən olub gəlsə üstünə, Heç ölümə təslim olmaz canları, Qar yağır...Bərəkət görünür gözə, Bax belədir, azəri oğlanları[479] . Sanki pay alırıq mərd əllərindən. ...Yaxşı ki, daş yağmır baş-gözümüzə, Şeirin sonu həm məzmun, həm də sənətkarlıq baxımından ox- İnsanın qapqara əməllərindən[əlyazması ]. ucuya müsbət təsir bağışlayır: Torpaqdan göyərir qırmızı lalə, “Qışın oğlan çağı” şeiri sırf təbiət etüdləri üzərində qurulur. Hər birisi sanki qızıl piyalə, Bu şeirdə reallıq daha dolğundur: Qərənfil dəstəsi al-əlvan halə- Göylər xəlbir kimi qarı ələyir, Ürək qoydu, azəri oğlanları, Ağ rəngə bürünür dərə də, düz də. Torpağa qarışdı əziz canları, Körpə qundağı tək yeri bələyir, Yaddan çıxartmayaq 20 Yanvarı479] . Bir dinclik duyuruq ürəyimizdə[ əlyazması ]. T. Qaffarovun lirikasında poema janrına da təsadüf edilir. Şair Lakin, nədənsə, hamı kimi şairin qışa vurğunluğu daimi deyil. mövzusunu müasir həyatdan aldığı “İnsan” adlı poemasını 1979- Bahar həsrətini çəkir. Nəticədə “Bahar həsrəti” şeiri yaranır. 80-cı illərdə qələmə almışdır. Poemada ədalətin, haqqın təntənəsi Baharın həsrətini çəkən şair yazır: əsas ideya kimi götürülmüşdür. Əsərdə Kamran, Aslan, Əlican, 244 245 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Səlim və başqa surətlər silsiləsi yaradılmış, onların şəxsində sovet hekayədə ədalətin təntənəsini də əks etdirməyi unutmamışdır. siyasi sisteminə obyektiv münasibət bildirilmişdir. Təsadüfən Bakıdan Rayon Sosial Tə minat Şöbəsinə yoxlama gəlir. Tofik Qaffarov XX əsr Şəki ədəbi mühitində kiçik hekayələr Yoxlama komissiyasının tərkibində nazir müavini vəzifəsindən ustası kimi də tanınır. Real həyat hadisələrinin bədii təsviri, uzaqlaşdırılıb aşağı vəzifəyə keçirilmiş Əmirxanov da var. Kələntər cəmiyyətin ayrı-ayrı təbəqələrinə olan münasibət, sadə insanların Pirquliyevi yenidən yağlı tikə kimi udmaq üçün Əmirxanovun əlinə taleyi, yığcamlıq onun bədii nəsrinin əsas xüsusiyyətlərini təşkil yaxşı fürsət düşmüşdür. O, mehmanxanada olarkən Kələntəri yanına edir.Onun hekayə yaradıcılığında “Zəlil”[503], “Qapaz”[497], çağırıb köhnə arayış məsələsini ona xatırladır və cinayət “Qabıq, yaxud beş dostdan biri”. “Bığ”[580], “Müdircan” işlətməsində təqsirləndirib ondan rüşvət tələb edir. Yazıçı hekayədə [496], “Qara gözlər”, “Qızın səhvi”, “Boğulan gülüşlər”, “Mü - təsvir etdiyi bu iki obrazın dialoqu ilə mühitin ictimai reallıqlarını dafiə”, “ Şiş”[507], “Tük, yoxsa üzük” və s kimi hekayələri oxucusuna aydın çatdıra bilmişdir. Dialoqun bir tərəfində rüşvətxor, mühüm yer tutur. Onun hekayələrinin əsas qəhrəmanları cəmiy- digər tərəfində qorxaqlığı ucbatından cinayətə yol verərək tir-tir əsən yətin müxtəlif tərəflərindən seçilmiş, üzərində böyük ümumi- bir məmur durur. Pirquliyev Əmirxanovun ondan tələb etdiyi beş ləşdirilmə aparılmış insanlardır. yüz manatı rüşvət kimi verir . Əsərin sonunda müəllif rüşvətxoru Yazıçının maraqlı əsərlərindən biri “Bığ”[580] hekayəsidir. cəzalandırır. Yazıçı Əmirxanovun düşdüyü son vəziyyəti zəlil Məlumdur ki, bığ kişiyə xas olan xarici əlamətlərdəndir. adlandırır. Müəllif hekayədə real həyat həqiqəti olan vəzifə Babalarımız kişinin saxasını bəzən onun bığı ilə ölçmüşlər. Adi düşkünlüyünü, rüşvətxorluğu konkret faktla, hadisə və obrazların bığ əhvalatı ilə yazıçı cəmiyyətdə mövcud olan bir sıra yaltaq hərəkətində verə bilmişdir. ünsürlərin iç üzünü açmış, onların simasızlığını oxucunun nəzərinə Yazıçının “Müdircan”[ 496] adlı kiçik həcmli hekayəsində çatdırmışdır. Hekayənin baş qəhrəmani və tənqid hədəfi həmişə yaltaqlığın ali dərəcəsi göstərilmişdir. Hekayə birinci şəxsin dili öz şəvə bığları ilə öyünən və qürurla gəzən Səftərquludur. Müəllif ilə oxucuya nəql edilir. Müəllif yaltaq Heydərqulu surəti ilə Səftərqulunun bığlarını qırxdırması səhnəsini təsvir etməklə, oxucularını dərindən tanış edir. Məlum olur ki, “müdircan” ifadəsi bığsız təzə rəisin qarşısında özünü bığlı təsəvvür etməkdən qorxan, vaxtilə Heydərqulu şəhər xəstəxanasında təsərrüfat müdiri öz kişiliyini vəzifə hərisliyindən aşağı sayan bir yaltaq surəti işləyərkən hər kəlmə başı müdirə etdiyi müraciətdir. Yazıçı yaratmışdır. Səftərqulunun: “Görmürsünüz təzə rəisimiz bığsızdır. Heydərqulunun yaltaq simasını oxucularına daha aydın çatdırmaq Mən necə bığ qoyum!”- sözləri onun şəxsiyyətinin çürüklüyünü üçün hamam sərgüzəştini təsvir etmişdir. Hekayədən nümunə kimi açan bir vasitə kimi diqqəti cəlb edir. verdiyimiz parça təkcə Heydərquluya deyil, bütün müdirlərə yal- “Zəlil”[503] hekayəsində yazıçı Evlər İdarəsinin rəisi Kələn- taqlanan yaltaqlara aiddir: “O, iri gövdəsinə yaraşmayan tərzdə tər Pirquliyev surəti ilə vəzifəsini vicdanla yerinə yetirməyə çalışsa yaylandı, lap qadın kimi əzilib-büzüldü, üzünü gülüş və təbəs - da, Əmirxanov kimi yuxarı çinli məmurların əlində oyuncağa sümlə bəzədi və yağlı dilini işə saldı: çevrilən bir tip yaratmışdır. Kələntər Pirquliyev qanunun – Müdircan, gördüm hamama gəlirsiniz , yağış da bərkiyir, ona müddəalarını əsas götürərək rəhbərlik etdiyi idarənin gözətçisi görə taksi gətirdim ki, hamamdan çıxanda islanmayasınız”[496]. Səfəralını təqaüdə qeyri-qanuni yolla çıxartmaq istəmir. Lakin nazir Lakin Heydərqulunun müdircanlığı daimi deyil. Onun müavini Əmirxanovun ona vurduğu telefon zəngi ilə vəziyyət qarşısında ikiqat olduğu müdir artıq müdir vəzifəsində işləmir. dəyişir. Məlum olur ki, Səfəralı “arxalı” imiş. Əmir xanov dan qorxan Heydərqulu da ona münasibətini dəyişib. Artıq onu saymır. Yazıçı Kələntər Pirquliyev cinayətə yol verərək Sə fəralıya vaxtından tez bu reallığı hekayədə avtobusda gələn müdirin dili ilə aşağıdakı arayış verir. Əsərin süjetini məqsədinə uyğun inkişaf etdirən yazıçı kimi oxucusuna çatdırır:”İndi ,qardaş, həmin tip beş-beşdən 246 247 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qabaqda oturub,yüz kilometrlik yolu mən ayaq üstə gəlirəm, heç Həyatı müşahidə qabiliyyəti güclü olan yazıçı hekayələrində yerini də mənə təklif etmir. Deməli, o əclaf o zaman müdir kənd məişətini, kolxoz həyatını (“Boğulan gülüşlər”), dostluqda olduğum üçün mənə hörmət edirdi. İndi isə mənə hörmət etmək olan sədaqətsizliyi (“Qabıq, yaxud beş dostdan biri”), gənclərin lazım deyil, çünki mən müdir deyiləm”[496] təmiz sevgi hisslərini (“Qara gözlər”) və s. mövzuları da əks Bu hekayə Tofik Qaffarovun hekayə yaradıcılığındakı müasir- etdirmişdir. liyi ilə mövzu aktuallığını nəzərimizə çatdırır. Yazıçının yaradıcılığında yumoristik səpgidə yazılmış Yazıçının ən maraqlı hekayələrindən biri “Qapaz”[ 497] “Tərbiyəçi həkim və ruhi xəstə”, “Dumba müəllim” adlı nümu- adlanır. Hekayənin baş qəhrəmanı Həsən Eşqi adlı bir ziyalıdır. nələr də diqqətəlayiq yer tutur. “Dumba müəllim” hekayəsi Əsəri oxuduqca oxucuya elə gələ bilər ki, müəllif bu surəti mənfi məktəb həyatı ilə bağlı yazılmışdır. planda işləyib. Həsən Eşqi hekayənin məzmunundan göründüyü T.Qaffarov dram sahəsində də qələmini sınamışdı. O, savadlı, kimi yaradıcı ziyalıdır. Bədii yaradıcılıqla məşğul olur. Ancaq istedadlı dil-ədəbiyyat müəllimi kimi dramaturgiya, teatr sənəti ilə onun yazdıqları çevrəsində olan adamlar tərəfindən qiymət lən - yaxından maraqlanmışdır. Onun zəngin arxivində Azərbaycan dirilmir. Məktəb direktoru hər gün onu danlayır, qabiliyyətsizlikdə, dramaturqları və Şəkidə dram əsərləri yazan sənətkarların bacarıqsızlıqda günahlandırır. Həsən Eşqinin məişət şəraitini təsvir əsərlərinin teatr tamaşaları ilə bağlı yazdığı məqalələr də diqqəti etməklə müəllif, fikrimizcə, yaşadığı mühitin çatışmazlıqlarını, cəlb edir. əhaliyə sosial xidmətin yarıtmazlığını nəzərimizə çatdırır: “Ürəyi Ədibin yaradıcılığında “İşin içindən iş çıxdı” adlı birpərdəli yanırdı. Stəkanı su kranının altına tutdu. Tərs kimi su gəlmədi. Əh, məzhəkəsi və “Qoca və cavanlar” adlı birhissəli mənzum pyesi səni lənətə gələsən!-deyə lap özündən çıxdı.-Di gəl, bu xarabada də diqqəti cəlb edir. adam kimi yaşa, yarat. Allahın suyu da quruyub. Hamısı “İşin içindən iş çıxdı” əsəri xidmətçi qadının monoloqu ilə özbaşınalıqdan irəli gəlir”[ 497]. başlayır. Onun monoloqundan tamaşaçı və oxucu anlayır ki, Bu sətirlər hekayə müəllifinin yaşadığı siyasi mühitə açıq hadisələr Şəki şəhər Sığorta İdarəsində baş verəcək. İdarədə etirazı kimi səslənir. Yazıçı əsərdə Həsən Eşqinin dili ilə: “Su yox, özbaşınalıq hökm sürür. Saat 11-dir. İşçilər və idarə rəhbəri işdə qaz yox, işıq yanmır....” fikri ilə həyat həqiqətlərini oxucuya yoxdur. Müəllif idarə müdiri İsa Musayevin şəxsində müəssisədə çatdırır. dərəbəylik yaradan, gününü kef-damaqda keçirib, işçiləri Həsən Eşqi müəllifin qələmində “mənfi”, “demaqoq” kimi nəzarətsiz buraxan, onların harın həyatına şərait yaradan rəhbərləri təsvir edilib. O, gördüyü haqsızlıqlara dözmür, yuxarılara imzalı- tənqid etmişdir. Əsər dramatik əsərlərin tələblərinə tam cavab imzasız şikayət məktubları yazır. Yoxlama komissiyasının fikirləri verməsə də , 70-80-cı illərdə Şəkidə idarəçilik sistemini öyrənmək ilə də yazıçı kinayəli şəkildə siyasi quruluşun ədalətsizliyinə qarşı baxımından əhəmiyyətlidir. çıxır: “Qulaq as deyim. -Komissiyanın sədri təmkinlə danışmağa “Qoca və cavanlar” adlı bir hissəli pyesi personajlar baxı- başladı: mın dan zəngin olmasa da, təlim-tərbiyə məsələlərinə həsr edil - – O düz deyil ki, haqq , ədalət tapdanır, sənə zülm edirlər. O mişdir. Əsərdə əsas iştirakçı müdrik bir qoca və ləyaqətcə düz deyil ki, rayon başsız qalıb, hamı öz kabinetindədir. Camaatın bir-birindən fərqlənən iki gəncdir. Onu da qeyd edək ki, T.Qaf- qayğısına qalan yoxdur”[ 497]. farovun bu əsəri XX əsr Şəki ədəbi mühitində mənzum pyesin ilk Əsərin sonunda döyüş meydanında tək qalıb, mübarizəsi üçün nümunəsi kimi yadda qalır. təəssüf hissi keçirərək başına qapaz salan Həsən Eşqinin düşdüyü XX əsr Şəki ədəbi mühitində Tofik Qaffarov həmçinin iste - vəziyyətə oxucu kədərlənməyə bilmir. dadlı qələmə malik publisist kimi də tanınır. Onun ictimai həyatın 248 249 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti və ədəbiyyatın ayrı-ayrı sahələri ilə bağlı yazmış olduğu məqa lə- təhsilini 11 saylı orta məktəbdə davam etdirmişdir. 1958-ci ildə ləri yaradıcılığının maraqlı nümunələridir. orta təhsilini başa vuraraq Şəki 6 saylı çörəkxanada əmək Tofik Qaffarov həyatsevər və olduqca təvazökar bir şəxsiyyət fəaliyyətinə başlamışdır. Daim təhsil almaq arzusu ilə yaşayan olmuşdur. Olumla-ölüm arasında mənalı həyat sürən yazıçı gənc şair 1964-67-ci illərdə Şəki İpəkçilik Texnikumunun əbədiyaşarlığı ilə bağlı təvazökarcasına kədər məzmunlu “Ancaq” “Parçaların boyanması və pardaxlanması” fakültəsində qiyabi adlı şeirində yazmışdı: yolla təhsil alaraq “Texnik-texnoloq” ixtisasına yiyələnmişdir. Sonralar əmək fəaliyyətini Şəki Birləşmiş Hərbi Komissarlığında, Öləndə nə zərə, nə tülə tutun, “Nuxa fəhləsi” qəzetinin redaksiyasında, Şəki İpək İstehsalı Bir- Üzümü Arazlı sahilə tutun. liyinin 2 saylı baramaaçan fabrikində davam etdirmişdir. Dünyada biryolluq məni unudun, Şair 1973- 1980-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Torpağın qoynuna ötürün ancaq!. ( indiki-Bakı Dövlət Universiteti) filologiya fakültəsində qiyabi yolla ali təhsil almışdır. Universitet mühiti, xüsusilə poeziya dahisi Dünyada qalmasa sözüm, şöhrətim, Bəxtiyar Vahabzadədən təhsil almaq şairin ədəbiyyata- poeziyaya Tamam itməyəcək saf məhəbbətim. vurğunluğunda böyük rol oynamışdır. Ali təhsilini başa vuran gənc Nə vaxtsa güləcək təmiz niyyətim!- müəllim çoxdan arzuladığı müəllimlik fəaliyyətinə 1980-ci ildə Hopacaq güllərə ətirim ancaq!...[ əlyazması ]. Şəki 44 saylı Texniki Peşə Məktəbində başlamış, 1991-ci ildən təqaüdə çıxanadək orta təhsil aldığı Şəki şəhər 11 saylı orta Biz yazıçının zəngin yaradıcılığı haqqında ümumi şəkildə məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. danışa bildik. Poeziyaya vurğunluq və şeir korifeylərini sevə-sevə tədris etmək Düşünürəm ki, poeziya və nəsrsevərlərimiz tərəfindən iste - Ş.Məmmədkərimovun bədii istedadını daha da formalaşdırmış, dadlı yazıçı T.Qaffarovun əsərləri rəğbətlə qarşılanacaq, o, yaradıcılığına yüksək təkan vermişdir. Şairin ilk mətbu şeiri “ Araz gələcək nəsillər tərəfindən istedadlı qələm sahibi kimi hörmətlə kənarında” [641] adlanır ki, bu əsər ilk dəfə “Nuxa yad ediləcəkdir. fəhləsi”qəzetinin 25 aprel 1960-cı il tarixli sayında dərc XX əsr Şəki ədəbi mühitinin layiqli təmsilçilərindən biri olunmuşdur. Sonralar Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şəki Şahid Məmmədkərimov olmuşdur. 1960-cı ildən o, “Şəki fəh- filialının üzvü olan şairin əsərləri mərkəzi və yerli mətbuat ləsi” qəzetinin redaksiyasının nəzdində fəaliyyət göstərən “ Səbuhi orqanları olan “Ədəbiyyat”, “Zaman”, “Elitar-press”, “Elimiz- ” ədəbi məclisinin sıralarına daxil olmuş, ilk şeirləri həmin illərdən günümüz”, “Şəki fəhləsi”, “Şəki”, “Şəki təhsili”, “Region-Şəki”, qəzetin səhifələrində dərc olunmuşdur. Əsərlərini “Məmməd - “Şəki bələdiyyəsi” kimi dövri nəşrlərdə dərc edilmişdir. Şairin kərimov” imzası ilə yazır. əsərləri həmçinin “Ulduz” və Türkiyədə nəşr olunan “Kumru” Şahid Məmmədiyyə oğlu Məmmədkərimov 1939-cu ildə Şəki jurnallarında, türk şairi Ahmet Kaytançının “Azərbaycanın göz şəhərində anadan olmuşdur. Atası Məmmədiyyə Məmmədkərimov yaşları” kitabında, “Avrasiya şairləri antologiyası”nda, Azərbay- 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş, balaca-iki canYazıçılar Birliyinin Şəki filialının “ Söz...,söz...,söz...” və yaşlı Şahid anasının və ana nənəsinin himayəsində böyümüşdür. AMEA-nın Folklor İnstitutu tərəfindən hazırlanan “Bənövşə Yeddinci sinfədək Şəki şəhər 12 saylı orta oğlan məktəbində çələngi” almanaxlarında da nəşr edilmişdir. (həmin dövrdə oğlan və qız məktəbləri ayrı olmuşdur-K.A) ox- Şahid Məmmədkərimov həmçinin Şəki teatrı ilə də bağlı uyan Şahid sonra oğlan və qız məktəbləri birləşdirildiyi üçün sənətkar olmuşdur. O, 1960-cı illərdə Şəki Xalq Teatrı trubbasının 250 251 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti üzvü olmuş, Üzeyir Hacıbəyovun “Arşın mal alan” əsərində Aylar ötüb keçdi min bar yetirdi, Həsənqulu bəy, “Beş manatlıq gəlin” operettasında Nadir, Bəxtiyar Həm alma, həm üzüm, həm nar oldu tər. Vahabzadənin “Vicdan” pyesində Əlyəsə və s. obrazları səhnədə Loğmantək sağaltdı çarəsiz dərdi, canlandırmışdır. Qəlbləri oxşayan bahar oldu tər[ 597,s. 20-21; 607;]. 2006-cı ildə şairin “Məhəbbətlət arasında”, 2013-cü ildə isə “ Tanrı pıçıltıları” adlı kitabları nəşr olunaraq oxucuların Ş. Məmmədkərimov şeirin son bəndində bədii manevr edərək istifadəsinə verilmişdir. “tər”sözünə didaktik məna verir. İnsanı, xüsusilə, gənc nəsli Şahid Məmmədkərimov hazırda təqüddədir. Müdrik baba əməksevər görmək istəyən şair onların alnında pis əməllərin ömrü yaşayır. Bu müdrik şəxsiyyət həmçinin Şəki Şəhər Veteran- nəticəsi kimi xəcalət tərini görmək istəmir: lar Şurasının sədr müavinidir. Yaradıcılığı: Ş.Məmmədkərimovun ədəbiyyat yolu saf, tə- Hər an muncuq-muncuq axıb gələydi, miz, məntiqli, bədii-fəlsəfi düşüncələr yoludur. Məlumdur ki, bədii Əməyin qədrini biləndən bəri. üslubda fərdilik şairin kimliyini ortaya qoyan əsas meyardır. Deyirəm heç zaman görünməyəydi, Ədəbiyyat bir gülüstanı xatırlatsa da, buradakı hər gülün öz ətri, Təki alnımızda xəcalət təri[ 597, s.21; 607;]. öz rayihəsi var. XX əsr Şəki ədəbi mühitinin aparıcı parlaq simalarından olan, istedadlı şair Vaqif Aslan çox doğru olaraq “Düşünürəm” adlı şeirində şair təbiət detalı olan “bulud” yazır: “Şahid Məmmədkərimovun ən ümdə cəhəti yaradı cı - anlayışına fəlsəfi aspektdən yanaşaraq xeyirlə-şər kontekstində lığındakı üslubi özəlliklərdir. Adi danışıq tərzinin şirinliyini poetik qüvvətli təzad yaradır. Buludun yağışa çevrilərək susuzluğa çarə şəkildə canlandırmaq, ədəbi dilimizin qanunlarına riayət etmək olması şairi sevindirirsə, onun ildırım olub çaxaraq haralarısa şərti ilə Şəki şivəsinin dadını-duzunu saxlamaq... Bütün bunlar po- yandırması qəm-qüssə, kədər yaradır. Şair yazır: etik ovqatı daha da cilalandırır”[597,s.5 ]. Ş. Məmmədkərimovun Göy üzündə görünəndə, mövzu qalareyası olduqca zəngindir. Təbiət, məhəbbət, vətən - Bircə topa qara bulud, pərvərlik, əxlaqi-didaktik, əməksevərlik və.s. motivlər onun Düşünürəm hardan gəlir? poeziyasının canını təşkil edir. İndi gedir hara bulud? Əməyin şan-şöhrət, xoşbəxtliyin təməli olması hamıya Bəlkə, susuz bir səhraya üz çevirib, məlumdur. İnsanın tərləməsi adi fizioloji haldır. “Tər”, “tərləmək” Olacaqdır çara bulud. anlayışları müxtəlif baxımdan mənalandırıla bilər. Ş. Məmmədkərimovun “tər” sözünə münasibəti isə tamamilə poet- Bəlkə...bəlkə gurlayacaq bir dərədə, ikdir. Şair “Tər” adlı şeirində müdriklik nümayiş etdirərək “İnsan İldırımlar çaxacaqdır. xöşbəxtliyə yalnız alın təri tökməklə qovuşa bilər” qənaətini Simşək olub bu dərəyə, təsdiqləmişdir: O dərəyə axacaqdır. Nə biləsən haraları yandıracaq, Bağban ağac əkdi gözləri güldü, Haraları yaxacaqdır?[ 597, s.24-25]. Neçə calaq vurdu tumurcuqlardan. Suyun əvəzinə tər tökülürdü, Yoxsul, acınacaqlı həyata şair baxışı və bu baxışdakı fəlsəfi Torpağı çevirib əkdiyi zaman. ovqat Ş. Məmmədkərimovun “Yamaq” adlı şeirində də diqqət- 252 253 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti çəkicidir. Şeir bir növ avtobioqrafik səciyyə daşısa da, bədii qayə “ Hara aparır zaman” şeiri şair qəlbinin kədərini ölçən bir baxımından zamanın acınacaqları ilə oxucunu tanış etmək məqsədi tərəzi kimi oxucunun diqqətini cəlb edir: daşıyır. Şeirin ikinci bəndinin sonuncu iki misrasında da kdərlə sevinc üz-üzə dayanıb: Bir günün içində, Dura bilmirəm bir ölçüdə, bir biçimdə. Yamaq böyüklərə kəskin kədər, qəm, Həyat çalxalanır içimdə. Uşaq dünyasının sevinci idi [597, s. 26]. Gah təndir kimi Yandırıb yaxır məni, Misraların məna yükü o qədər anlaşıqlıdır ki, oxucu dərin Gah da titrəyirəm soyuqdan... düşüncəyə dalmadan şairin nə demək istədiyini anlayır. Bu bədii Vətənsatan, kəfənsatan, nümunədə həmçinin şairin vətənsevərlik duyğuları da diqqətçə - Halalı harama qatan... kicidir. Əsərin sonuncu iki bəndində Ş. Məmmədkərimovun ən Əyrisini, düzünü satan, müqəddəs arzusu vətənini yamaqlı görməməkdir: Doğru, yalan sözünü satan Hər an düşünürəm, deyirəm ki, kaş, Heç nəyi olmayanda Nənəmin vurduğu yamaq duraydı. İstəsən özünü satan, Ondan bətərinə dözərdim, qardaş, Beləcə çirkaba batan, Vətənimə yamaq vurulmayaydı [ 597, s.26]. Bədbəxt insan. Yapış pulun yaxasından, Ş. Məmmədkərimovun vətənpərvər poeziyasında dil məsə - Səni hara aparır zaman?![597, s.30-31]. lələri, ona sevgi və bağlılıq, zaman və insan, vətəndaş adlanan şəxslərin vətənə münasibəti, xüsusilə XX əsrin 90-cı illərinin Ş. Məmmədkərimov milli kökə bağlı, folklor və etnoqrafik əvvəllərində ölkədə baş alıb gedən xaos şairin müşahidələrindən mədəniyyətimizi gözəl bilən bir şairdir. O, uzun illər gəncliyi kənarda qalmamış müxtəlif məzmunlu bədii nümunəyə şevrilərək tərbiyə edən bir müəllim olaraq millətin gələcək təmsılçilərini yaradıcılıq fondunu bəzəmişdir. ağıllı, milli adət-ənənələri gözəl bilən bir qüvvə kimi görmək “Dilim mənim” şeirində şair doğma ana dilini qılıncdan istəmiş, ustad bir müəllim kimi dərslərini həmişə bu xüsusiyyətlər kəsərli sözü, tarixlərdə izi, el içində müdrikliyi, özü sanaraq fəxrlə üzərində qurmuşdur. Bildiyimiz kimi, hörüklər milli qızlarımıza yazır: malik əsas xüsusiyyətlərdəndir. Əbəs deyildir ki, möhtəşəm sənət Dilim mənim- abidəmiz olan “ Kitabi- Dədə Qorqud” dastanlarında qadınlarımız Tarixlərdə izim mənim. öyülərkən “ Yeriyəndə ayağına dolaşan qara saçlım” müraciətləri Laylalarda şəkər-şirin, işlədilmişdir. Lakin imperiya əsarətində yaşadığımız illərdə El içində müdrikliyim. müasirlik əlaməti kimi qadınlarımızın saçlarının kəsilməsinə start Düşmənlərin qarşısında, verilmiş, bu mənfi təzahirə qarşı münasibət bir sıra milli düşüncəli Kəsən qılınc sözüm mənim. şairlərimizin yaradıcılığında bildirilmişdir. XX əsr Şəki ədəbi Dilim mənim mühitində hörüklər mövzusunda şeirlər Yusif Şükürlünün və Mux- Həm keçmişim, həm sabahım, həm bu günüm. tar Qiyasinin yaradıcılığında da vardır. Lakin mövzu eyni olsa da, Qısa desək, özüm mənim [597, s. 40]. hər bir şairin obyektə yanaşma tərzi başqadır. Ş. Məmməd - 254 255 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti kərimovun “ Hörüklər” şeiri 1961-ci ildə yazılmışdır. Şeir o dövr - olmağa çağıraraq, “Şər” adlı şeirində özünün folklor görüşlərini də “Səbuhi” ədəbi məclisində oxunmuş, lakin nədənsə, şairin milli də oxucusu ilə bölüşür. El sözü olan “ İki adamın arasından keçən mövqeyi məclis üzvləri tərəfindən dəstəklənmədiyi üçün çap şərə düşər” deyiminin poetik ilməsini aşağıdakı kimi vurur: edilməmişdir. Bakıda yaşamasına baxmayaraq Şəki ədəbi mühitini daim izləyən dahi şair Bəxtiyar Vahabzadə məclis üzvləri ilə Adlarını bilmədiyi Şəkidə görüşərkən “Hörüklər” şeirini dinlədikdən sonra şeirin İki adam arasından dərcini tövsiyə etmiş, şeir “Nuxa fəhləsi” qəzetinin səhifələrində Heç bir zaman dərc edilmişdir. Şeirin məzmun və forma gözəlliyini əsas tutaraq Keçməz idi nənəm mənim büsbütün oxucuların diqqətinə çatdırırıq: Şərə düşər. Hər addımda onun ilə şər görüşər. Görünmür qızların gərdənlərində, Ox ay nənə Görən necə olub qara hörüklər? Qurban olum adətinə [597,s. 27]. Razıyam topuğa çatıb hər səhər, Məni oddan-oda sala hörüklər. Şahid Məmmədkərimovun məhəbbət dünyası da sirli-soraq- lıdır. Şairin bu mövzuda çoxlu şeirləri vardır. Hansı janrda yazıl- Qızlar səhər xırda hördüyü anda, masına baxmayaraq bu əsərlərin hər birində məzmun rəngarəngliyi Gəlində baş-başa qoşa duranda, və forma gözəlliyi var. Şairin təbiətə və insana sevgisi tükənməz Meh əsib sinəmə hərdən vuranda, olduğundan bu ünvanlı şeirlər onun bədii fondunda çoxluq təşkil Məni ilan kimi çala hörüklər. edir. Bu silsiləyə “Ayrılmayaq”, “Mənim sevincim”, “Ürəyim - cəsən”, “Qara rəng”, “Siləndə sən”, “Olum”, “ O sənsən, sən özün - Anamın, nənəmin bağı, baharı, sən”, “Neyləyim”, “Sevməyə nə var ki”, “Dəmli, qəmli, nəmli Bizə bəxş etdiyi bir yadigarı, göz”, “Səpələnibdir”, “Yar”, “Tələs, tələs”, “Qalıb”, “İstəyir”, “ Qızlar tərk eylədi, yoxsa qızları, Edəcəksən” , “Səni gözləyirəm mən” , “Məni dəli etmisən”, “Mə - Tərk edib qaçırdı hara hörüklər? nim məhəbbətim, ilk məhəbbətim”, “Toxunma qəlbimə”, “Qəlbimdə gizlənmisən” və s. şeirləri daxildir. Sözümü almışam min bir könüldən, Ş. Məmmədkərimovun poeziyasında poema janrına da Qızlar incisə də deyəcəyəm mən, müraciət edilmiş, şairin istedadlı qələmindən “Ərizənin cavabı”[ Ayrı dolanmayıb obadan,eldən, 623; 639;] və “ Axşam düşüncələri” [ 639] adlı poemalar da Hələ milyon illər qala hörüklər çıxmışdır. Birinci poema dahi dramaturq M.F. Azxundzadənin həyatına , ikinci əsər isə Böyük Vətən müharibəsi illərində arxa Şahidəm, hər arzum açsın gül-çiçək, cəbhədə yaşayan insanların güzəranına həsr olunmuşdur. Hər iki Bilirəm qış gedib bahar gələcək, əsər lirik-epik səciyyə daşıyır. Nigarın, Həcərin hörükləritək, Ş. Məmmədkərimovun bədii fondunda balaca uşaqların da öz Əsri kəməndinə sala hörüklər[ 597, s. 29-30]. payı vardır. Uzun illər uşaqlarla işləyən şair gənc nəslin təlim- tərbiyəsinə dair də bir sıra uşaq əsərləri yazmışdır. Onun “ Ayselin Şər insana məxsus eybəcər mənəvi-əxlaqi keyfiyyətdir. Ş söhbəti”, “Lalənin cavabı”, “Beşikdəki körpələr”, “Qabların Məmmədkərimov gəncliyi hər zaman bu xüsusiyyətdən kənar 256 257 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti şikayəti”, “Tərif deyənimiz var” və s. şeirlərində uşaq dünyasının müsabiqəsində T.Həmidlinin çəkdiyi “Sifarişlə konsert “ tablosu sirli-soraqlı tərəfləri verilmişdir. birinci yeri tutmuş və müəllif “Qran-Pri” mükafatına layiq Ümumiyyətlə, Ş.Məmmədkərimovun poeziyası XX əsr Şəki görülmüşdür. ədəbi mühitində artıq oxucu məhəbbəti qazanan, sevilən poezi- “Oqonyok” jurnalının keçirdiyi şeir müsabiqəsində T.Həmid - yadır. İnanırıq ki, onun dərin poetik düşüncələrinin məhsulu olan linin “Bahar” şeiri birinci yeri tutmuş, Pribaltikada keçirilən “Yur- bu əsərlər milli şeir xəzinəmizdə öz layiqli yerini tutacaqdır. mala-Yumor” beynəlxalq müsabiqəsində isə “Adi iş” hekayəsi XX əsrin 60-cı illərində ədəbiyyata gələn Telman Həmidli “Qran-Pri” mükafatı almışdır. Yazıçının əsərləri ilə tanış olduqca, “Səbuli” ədəbi məclisinin sıralarında formalaşmışdır. Əsərlərini bu məğrur insanla ünsiyyətin ilk anındaca hiss edirsən ki. o, lirik və epik növün müvafiq janrlarında yazır. Həyata obyektiv vətəninə, millətinə bağlı bir şəxsiyyətdir. Yazıçı Dağlıq Qarabağ baxış, qorxmazlıq və prinsipiallıq T.Həmidlinin yaradıcılığının uğrunda gedən döyüşlərin öncüllərindən olmuş, əsgərlərimizi əsasını təşkil edir. düşmən üzərində qələbəyə ruhlandırmışdır. Elə bu xüsusdandır ki, Telman Azər oğlu Həmidli 1940-cı ilin avqust ayının 19-da T.Həmidlinin yaradıcılığında vətənpərvərlik mövzusu aparıcı yer Şəkidə anadan olmuşdur. 1947-1957-ci illərdə M.Qorki adına Şəki tutur. Yazıçı hazırda Qarabağ haqqında tarixi əsər üzərində işləyir. şəhər 10 saylı orta məktəbdə ibtidai və orta təhsil almışdır. Sonta T.Həmidlinin artıq oxucularla geniş təması yaradılmış, o, təhsilini Şəki Pedaqoji Texnikumunda davam etdirmişdir. Ali yaradıcılığa başladığı 60-cı illərdən bu günədək “Ata nəsi - təhsilini əvvəlcə Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika həti”,”Xeyirxah insan”, “Ömür yolu-tale yoludur”, “Nə etməli?”, fakültəsində, sonra isə 1966-cı ildə M.Lomonosov adına Moskva “Elin çırağı”, “Ağsaqqal”, “Bu günün sualı”, “Torpaq yanır”, Dövlət Universitetinin foto-jurnalistika bölməsində davam “Kim-kimdir?”, “Şəki qartalları” adlı yazılar nəşr etdirmişdir. etdirmişdir.Ədəbi yaradıcılığa hələ şagird ikən başlayan T.Həmid - Onun bədii və ictimai fəaliyyəti Şəkinin yaradıcı qələm linin şeirləri müəllimləri tərəfindən yüksək qiymətlən dirilmişdir. sahiblərindən olan Vaqif Alan, Rövzət Dəmirçizadə, Namizəd Gənc yaşlarından “Şəki fəhləsi” qəzetində foto-jurnalist kimi Xalidoğlu, Veysəl Çərkəz tərəfindən dəyərləndirilərək haqqında fəaliyyətə başlamışdır. Qəzetin redaksiyası nəzdində fəaliyyət şeirlər yazılmışdır. Fəlsəfə elmləri doktoru B.Hikmətzadə, Nyu- göstərən “Səbuhi” ədəbi məclisi onlarla yaradıcı gənc kimi York şəhərindəki Kolumbiya Universitetinin müəllimi A.Rüstəm- T.Həmidlinin də bədii yaradıcılığına istiqamət vermişdir. Uzun zadə, Moskva Dövlət Universitetinin professoru Ş.Məmmədli, illər “Şəki fəhləsi” qəzetinin foto-müxbiri işləyən T.Həmidlinin xalq şairi B.Vahabzadə, xalq rəssamı Tahir Salahov və filologiya hazırladığı materiallar hələ sovet dövründə sərhədləri aşaraq Çin elmləri namizədi S.Əfəndiyev, xalq artisti Z.Xanlarova T.Hə mid- və Amerika kimi qüdrətli ölkələrin qəzetlərində çap olunmuşdur. linin ömür yoluna və sənətinə dair fikirlər söyləmişlər. T.Həmidli XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitində yeganə şəxsdir ki, Xalq şairimiz B.Vahabzadə: “Telman Həmidli çox istedadlı “Ömür yolu, tale yoludur” əsəri Vaşinqtonda “Ford-Nyus” jurnalistdir. Yazını harada başlayıb, harada qurtarmağı-şəkli necə nəşriyyatında nəşr edilimişdir. Foto-müxbirlik və jurnalistlik və hansı məqamda çəkməyi sənətkarlıqla bacarır”[369,s.14]- fəaliyyətində T.Həmidli bir sıra respublika və beynəlxalq və keçmiş yazaraq onu əsl jurnalist və sənətkar kimi dəyərləndirmiş, xalq ittifaqın ali mükafatlarına layiq görülmüşdür. Çox maraqlı faktdır artisti Zeynəb Xanlarova isə:” Telman Həmidlinin həm şeirləri, ki, Tibilisdə keçirilən Zaqafqaziya foto müsabiqəsində qaliblər həm də çəkdiyi şəkillər musiqi kimi şirindir”[369,s.14]-deyərək üçün təyin edilmiş üç prizdən ikisi T.Həmidliyə verilmişdir. onun sənət və bədii istedadına yüksək qiymət vermişdir. Moskvada təşkil olunmuş 98 ölkənin- o cümlədən Yaponiya, T.Həmidlinin bədii yaradıcılığına yüksək qiymət verən şair Vaqif Almaniya, Fransa, İtaliya, Amerika jurnalistlərinin beynəlxalq foto Aslan “Böyük ürək”[369] adlı şeirində doğru olaraq yazır: 258 259 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Telmanda min Kərəm yanğısı varmış, Alça çiçəkləyib, Yüz il alışsa da , kül olmaz fəqət, Üzə güləndə!. İnsanda nə böyük ürək olarmış, Külək ləçəkləri, Ürəkdə nə boyda arzu, məhəbbət [369, s.10 ]. Yerə səpəndə. Yağış budaqlara, T.Həmidli bu gün müdrik bir şair-sənətkar ömrü yaşayır. İnci düzəndə. Hazırda təqaüddə olan bu istedadlı qələm sahibi yenə də yazıb- Açıb vərəq-vərəq, yaradır. Yazıçının “Seçilmiş əsərləri”nin II cildi 2006-cı ildə nəşr Xatırla məni. edilmişdir. İlin bu çağında, T.Həmidlinin istər şeir, istərsə də nəsr dili olduqca sadə və Yada sal məni-[369,s.19 ] rəvandır. O, bir şair kimi oxucu ilə təmasını sadə danışıq üzərində qurur. Onun şeir dilinin oxcusu hamıdır. Həmçinin şeirlərindəki yazaraq yaz fəslinin vurğunu olduğunu, bu fəslin özəlliklərini sadəliyə o dərəcədə şirinlik qatılıb ki, fəlsəfə elmləri doktoru oxucusuna çatdırmışdır.Şeirin digər bəndlərində yay, payız, qış B.Hikmətzadənin yazdığı kimi: “Telmanın əsərləri qədim və fəsillərinin xüsusiyyətləri bacarıqlı sənətkar qələmi ilə göstəril - həmişə cavan, gözəl Şəki diyarında yaradılıb. Məhz ona görə də mişdir. Bu şeiri T.Həmidlinin sözlə çəkilmiş təbiət tablosu kimi onun sətirlərindən nanə ətri gəlir, xınalı kəkliyin nəğməsi eşidilir, qiymətləndirmək olar. İlin payız fəslinin təsvirində şair “Ağacdan incə yumorla yanaşı əsrin sürəti də hiss olunur”[369,s.3 ]. partlayıb qozlar düşəndə” misrası ilə ən adi təbiət hadisəsini oxu- Yazıçının “Seçilmiş əsərləri”nin II cildi qarşımızdadır. Kitabı cusunun nəzərinə çatdırmışdı: vərəqlədikcə ürəyi vətənə, insana məhəbbətlə dolu bir ziyalı ürəyinin döyüntüsünü eşidirsən. Əsərdə oxucunun diqqətini birinci Təbiət qızıldan, cəlb edən təbiət mövzulu şeirlərdir. “Marxal baba”[369] adlı Libas geyəndə. şeirində şair bədii sualın gücündən istifadə edərək bu təbiət gözəlini Ağacdan partlayıb, tərənnüm etmiş, doğma yurdunun bu gözəl məkanı ilə fəxr etmişdir. Qozlar düşəndə, Şair turistlərin oylağı olan bu məkanı vəsf edərək yazmışdı: Quşlar dəstə-dəstə, Uçub gedəndə. Kosmonavtın sənə meyl salması, Mirvari şehlərdən, Göydən düşüb qucağında qalması, Xəbər al məni!. Gözəlliyin ürəyini alması, İlin bu çağında, Dost həsrəti hərdən səni üzürmü? Yada sal məni![369,s.21]. Zirvələrdə qartal, şahin süzürmü?[ 369,s.15 ] “Kosmonavtın sənə meyl salması” misrası ilə şair məşhur kos- Misraların məzmununa fikir verən oxucu görür ki, payız monavt Valeri Bıkovskinin Marxalın gözəlliyinin şahidi olması fəslinin bütün təbii xüsusiyyətləri sənətkarlıqla sıralanmışdır. Bu üçün Şəkiyə gəlməsini oxucusuna xatırlatmışdı. şeiri dahi Səməd Vurğunun “Yada sal məni” şeirinə orijinal nəzirə Təbiət vurğunu olan T.Həmidli “Yaz gəlir”[369], “Yada sal kimi qiymətləndirmək olar. Hər iki şeirin fərqli xüsusiyyətləri məni!”[369] adlı şeirlərində təbiətin gözəlliklərini tərənnüm müraciət formalarında və məzmununda özünü göstərir. Bildiyimiz etmişdir. Sadə deyim tərzi ilə şair: kimi , Səməd Vurğunun “Yada sal məni”təbiət mövzusunda deyil, 260 261 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dahi el sənətkarı Aşıq Şəmşirə istinadən yazılmışdır. Şair T.Hə - “Etimadınızı, midli isə bu şeiri sırf təbiət mövzusunda qələmə almışdır. Alqışlayıram, T.Həmidlinin lirikasında iri həcmli lirik əsərlər də diqqəti cəlb Ömrümü xalqıma , edir. Bu baxımdan şairin ümummili lider, mərhum H.Əliyevin Bağışlayıram!”. [ 369 ,s. 45] həyat və fəaliyyətinə həsr etdiyi “Ata nəsihəti dastanı”[369] və Bakı metropoliteninin rəisi Tağı Əhmədova həsr etdiyi “Ömür Ümummilli lider H.Əliyevin dünya şöhrətini, xalq atası olma - yolu-tale yoludur”[369] əsərləri diqqətəlayiqdir. Şair özü bu sını şair gözəl söz düzümü ilə yaddaşlara yazmağı bacarmışdır: əsərləri poema adlandırmışdır. Şair “Ata nəsihəti dastanı”[369] adlı əsərini maraqlı bir girişlə Dözüb tufanlara, başlayaraq nənə ilə nəvənin söhbətində Heydər Əliyevin ömrünü Qayalaşıbdır. nağıla bənzədərək yazır: Sözüylə, işiylə, – Can nənə, bir nağıl de! Məşhurlaşıbdır. – Deyim evim, eşiyim. Ay mənim ilk beşiyim. * * * Biri vardı, biri yox, Dünyaya sığmayır, Qəlbi açıq, gözü tox. Şöhrəti- şanı, Heydər baba var idi, Xalqımın atası Xalqına dayaq idi. Çağrılır adı![369,s.47 ] Bənzəsə də nağıla, Həqiqətdir-ay bala![369,s.38 ] Şair Heydər Əliyevi dünyanın aparıcı tanınmış tarixi şəxsiy - yətlərindən olan Atatürk, De-Qolla müqayisə edərək onu müdrik- Əsərin sonrakı bəndlərində şair H.Əliyevin ictimai-siyasi liyi, siyasi avtoriteti baxımından yüksək qiymətləndirərək: fəaliyyətini misraların məzmununa hopduraraq sanki bir tarix yazmışdır. Dahi rəhbərin yenidən hakimiyyətə qayıdışı, cəbhədə Türklərin Atatürkü, atəşkəsə nail olmaq cəhdi, ölkəmizin haqq səsini dünya Fransızın De-Qolu ictimaiyyətinə çatdırması poetik sözün qüdrəti ilə oxucuya Rusların da varıdır, çatdırılmışdır. Şair sadə danışıq yolu ilə H.Əliyevin 30 illik Birinci Pyoturu. fəaliyyətini , “Ömrümün qalan hissəsini xalqıma bağışlayıram”- Onlarla bir cərgədə deyərək hakimiyyətə qayıdışını cəmi səkkiz misralıq iki bənd Bir addım da irəli, daxilində lakonik şəkildə ifadə etmişdir: Addımlayan görürəm, Müdrik rəhbər Heydəri! [369,s.39] Otuz il vətənə, Xidmət eylədi, Əsərdə şair H.Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı olan Vüqarla,ilhamla, İlham Əliyevin gənc rəhbər və siyasi xadim kimi fəaliyyətini Belə söylədi: tərənnüm edərək ona Qarabağ kimi çətin bir düyünün açılmasında uğurlar diləyir:

262 263 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Siyasi kursunu kimi tərənnüm etmişdir. Yaşadığımız dünyanı “nəğməli val”a bən - Rəhbər Heydərin zədən şair, yaşayıb ömür sürən hər bir vətəndaşa Tağı Əhmədovun Aparır inamla, şəxsində xeyirxah əməllərlə yaşamağı tövsiyə edir: Çox düzgün, dərin! * * * Bu dünya elə bil, İlhamın zəkası, Nəğməli valdır. İşıq saçacaq, Bizsiz də çalınıb, Oxunacaqdır. Qarabağ düyünü, Tez açılacaq![369,s.57 ] * * * Həyat axirətin, Əsərin sonunda müəllif nənə ilə nəvənin söhbətini yekun laş- Ancaq bağıdır. dıraraq uşağın dili ilə gənc rəhbərə olan etimadını, arzu və Burada nə əksən, istəklərini ümumiləşdirir: Orda biçərsən. ! [369, s. 77] Can nəvə istərəm, Bir dua edim. Nəsri. T.Həmidlinin bədii yaradıcılığının zirvəsini onun nəsr Ürək sözlərimi, əsərləri, mövzusu yaşanılmış həyatın müxtəlif tərəflərindən Tanrıya deyim. alınmış hekayələri təşkil edir. Onun hekayələri realist məzmunlu sənət əsərləridir. Bu əsərlərin mərkəzində dayanan surətlər ya - * * * zıçının tanıdığı, gündəlik həyatda rastlaşdığı insanlar, yaxud Elimin İlhamı, müşahidə etdiyi həyat həqiqətləridir. Yazıçının “İmport”[ 369], Sanki bir qaya, “Qəribə məntiq” [369 ], “Poçt qutusu”[369], “Corab”[369], Bənzəyir göydəki, “Zəkat” [369], “Düyməli yolka”[369], “Diplom [369 ] adlı heka- Ulduza, aya!. yələri bu qəbildəndir. “Poçt qutusu”[ 369 ] hekayəsində yazıçı Şəki ictimai həyatı * * * üçün səciyyəvi olan bir əhvalatı təsvir etmişdir. Hekayənin adı Verirsən, alırsan, bizə ilk baxışdan Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu”nu xatırladır. Əsərin Bəndəyə canı. məzmunu ilə tanış olduqda oxucu görür ki, yazıçı “Novruzəli” Saxla pənahında, əhvalatını yeni, daha həyati bir süjetlə əvəz etmişdir. Hekayədə Bu mərd insanı! [ 369, s. 59-60] poçtxanalarda olan yarıtmaz fəaliyyətdən, poçt idarə rəislərinin rüşvət yolu ilə öz fəaliyyətlərini işıqlandıran məqalələri qəzet T.Həmidlinin bu əsərini H.Əliyevin həyat və fəaliyyətinə həsr redaksiyalarına çatdırmaq cəhdlərindən danışılır.Əsərdə poçt edilmiş ən yaxşı əsərlərdən biri hesab etmək olar. şöbəsinin yeni rəisi ilə müxbir arasında gedən söhbətlə müəllif Şairin “Ömür yolu-tale yoludur”[369] adlı əsəri Bakı metro- məqsədini, əsərin ideyasını oxucunun nəzərinə dolğun çatdıra politeninin rəisi Tağı Əhmədovun ömür yoluna həsr edilmişdir. bilmişdir: “Küçədə poçt şöbəsinin təzə rəisi ilə rastlaşdım. Xoş- Əsərdə şair Tağı Əhmədovu mərd, vüqarlı, əməksevər bir insan beşdən sonra dedi:

264 265 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti – Dost, olmaya qələminiz kəsərdən düşüb. İmzanıza daha rast əsas mövzusuna çevrilmişdi. “Səbuhi”nin ən fəal üzvlərindən olan gəlmirik. Bax , götürək elə rəhbərlik etdiyim poçt şöbəsini. Heç el şairi Yaqub Mahirin yaradıcılığında bu mövzu daha qabarıq bilirsiniz qəzetə yazılmalı nə qədər yaxşı işlərimiz var” [369,s.26]. şəkildə öz əksini tapmışdır.”İmport”[369] adlı yumoristik Hekayənin giriş hissəsindən gətirdiyimiz bu nümunədə müəllif hekayəsində T.Həmidli möhtəkir ticarət işçilərinin fırıldaq yolu nəzərimizə işdə formal əlaməti əsas götürərərk, özünü təbliğ yolu ilə xalqı aldatmaq cəhdlərini çox maraqlı bir sujet xətti ilə ilə gedən bir tipin xüsusiyyətini çatdırır. Hekayənin sonunda açıqlamışdır. Şəhərin mağazalarından birində çalışan Məmişin müəllif mənfi tipin dilindən verdiyi:”-Bağışla dost! Sən demə, mağazasının anbarında satılmamış duz və soda qalaqlanıb qalmış - məktub saldığım poçt qutusunun qıfılı xarab imiş. İndicə zorla dır. Anbarın tavanından yağan yağış duzu və sodanı istifadəyə açdıq. Məktubum da buradadır.”- [369,s.27]sözləri ilə müəllif poçt yarasız hala salmışdır. Məmiş bikef halda satılmamış malın idarələrində xalqa göstərilən yarıtmaz xidməti vurğulamışdır. xiffətini çəkdiyi zaman mağazaya gələn müfəttişin “ağıllı” məs- “Zəkat”[369] adlı hekayəsində T.Həmidli dini mövhumatı ləhətləri onun karına gəlir. Müfəttiş Məmişdən rüşvət aldıqdan yayan yalançı din xadimlərini tənqid etmişdir. Hekayədə göstərilir sonra ona tapşırır ki, qalan malı “defisit” mal kimi qələmə versin ki, Vardanlı kəndindəki pirdə bir “şeyx” peyda olub camaatı və “import” mal olduğunu söyləsin. Mirzə Fətəli Axundzadənin aldadır. Rayon qəzetinin redaktorunun tapşırığı ilə qəzetin müxbiri Molla İbrahimxəlilinin oyunlarını Məmiş nuxalıların başına duz həmin kənddə olub, “Şeyx”in əməllərini əks etdirən bir felyeton və soda ilə açır.O, mağazaya gəlib duz soruşan qadına duzu iki yazır və felyeton “Nuxa fəhləsi” qəzetinin səhifələrində dərc ol- kiloqram verməkdən imtina edib, duzun həm az, həm də “import” unur. Aradan bir müddət keçir.”Şeyx”dən xəbər-ətər gəlmir. olduğunu söyləməklə onun iştahasını artırır. Avam qadın nə qədər Redaktor müxbiri yenidən Vardanlı kəndinə göndərir ki, gedib yalvarırsa Məmiş ona bir kiloqramdan artıq duz vermir və bildirir “şeyx”in əhvalı ilə tanış olsun. Müxbir qorxu və təlaş içərisində ki, guya yarım saatdan sonra gəlsə bir kiloqram da verə bilər. kəndə gedir. Lakin hər şey onun gözlədiyinin əksinə olur. O, Beləliklə, Məmişin anbarda qalaqlanaraq daşlaşıb qalmış duzu Vardanlı pirinə çatanda gözlərinə inanmır. Görür orada o qədər “import”adı ilə bal kimi satılır. Mağazaya gələn müştərilər nə adam var ki, iynə atsan yerə düşməz.”Şeyx” müxbiri gülərüzlə qədər yalvarsalar da, bu “import” maldan bir kiloqramdan artıq qarşılayıb deyir: ala bilmirlər. Yazıçı avam qadının düşdüyü vəziyyətə möhtəkirin – Xoş gördük, müxbir qardaş. Həmişə sən gələsən. Müxbirin özündə belə təəssüf hissi yaradır: “İmport”sözünü eşidən kimi şəninə qonaqlıq təşkil edib onu təəccübləndirəndə şeyx müştərinin gözü parıldadı. Üzünə mülayim bir ifadə çökdü. deyir:”Bilirsən, müxbir qardaş.Biz dindarlar arasında belə bir adət Yalvarmağa başladı: var. Gərək qazancımızın bir hissəsini zəkat çıxaq ki, qalanı bizə - Qardaş, sizdən çox xahiş edirəm, əgər mümkünsə mənə bir halal olsun.Felyeton qəzetdə cixmamışdan qabaq məni 5-10 adam kilo da artıq verin. tanıyırdı. Sən məni məşhuri-cahan elədin.Yanıma ziyarətə Düzü ona yazığım gəldi. İstədim piştaxtanın altındakı duz gələnlərin sayı- hesabı yoxdur. Qazancım da niyə gizlədim birə parçalarının ən irisini götürüb verim ona. Lakin müfəttişin tapşırığı on qat artıb. Bu qonaqlığı sənə zəkat çıxmışam. Quru maaşa baxan yadıma düşdü” [ 369, s.23] adamsan.Ye, halal xoşun olsun.”[ 369 , s.32-33 ] Müəllif alıcı qadının yalvarışına qarşı Məmişin: Hekayədən nümunə gətirdiyimiz bu qısa parçada XX əsrin II “ – Yox bacı, olmaz. Məni xataya salırsan”- [369,s.23]- sözləri yarısında mövhumatçılığın Şəkidə və çevrəsində hansı səviyyədə ilə möhtəkirin şirnikləndirici iç üzünü çox məharətlə açmışdır. olduğu nəzərimizə catdırılır. Bu mövzu 60-70-ci illərdə “Səbuhi” Təkcə sadə vətəndaşlar deyil, yuxarı çinli milis əməkdaşı da ədəbi məclisinin sıralarında yazıb-yaradan yazıcıların qələminin Məmişin “duz əməliyyatı”nın qurbanı olur. “Duz əməliyyatı”nı 266 267 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti məharətlə həyata keçirən Məmiş “soda əməliyyatı”na başlayır. adlı lətifələri də diqqəti cəlb edir. Bu lətifələrdə Şəkiyə, onun Hekayənin sonluğunda verilmiş aşağıdakı qeydlər oxucuda belə adamlarına, ictimai həyatın müxtəlif tərəflərinə yönəlmiş incə bir yəqinlik yaradır ki, möhtəkirin “soda əməliyyatı” da uğurla yumor və satirik gülüş hakimdir. Məs: “Şabaş ver”[369] lətifəsinin keçəcək: “Bir azdan “İmportnu” duzu satıb tamam qurtardım. məzmununa diqqət edək: Lakin müştərilər yenə də əl çəkmirdilər. “İmportnu” duz almağa “İki nəfər yol polisi küçədən keçən bir maşını saxlatdırıb gələnlərin ardı-arası kəsilmirdi. Axırda dilxor olub belə bir elan yoxlama aparırlar. Görürlər ki, hər şey qaydasındadır, irad tutulası yazıb mağazanın girəcəyindən asdım: “İmportnu” duz qurtarıb, heç nə yoxdur. sabah “importnu” soda olacaq.”[369, s.24] Polisin biri deyir: “Qəribə məntiq [369] adlı yazısında müəllif “Ağıl yaşda – Maqnitafonu işə sal görək. deyil, başdadır” atalar sözünün mənasını ifadə etmişdir. Bu hekayə Sürücü düyməni basan kimi ətrafa şən musiqi sədaları yayılır. T.Həmidlinin mütəfəkkir şəxsiyyət kimi oxucunun gözlərində Polisin biri başlayır oynamağa. Digəri isə bu işə mat qalaraq baxan canlandırır. Müəllif: “Allah bizi necə yaradıb?” sualına cavab sürücüyə deyir: olaraq göstərir ki: “yuxarıda baş, ortada ürək, aşağıda qarın. Biz – Ə, nə gözlərini bərəldib baxırsan. Görmürsən kişi şıdırğı isə tərsinə iş görürük. Əvvəl qarının, sonra ürəyin istəyini yerinə oynayır. Şabaş ver, şabaş!”[369,s.205]. yetiririk. Növbə başa çatanda görürük ki, səhv etmişik”[369,s.25]. T.Həmidlinin yaradıcılığında kəlamlar , aforizmlər də diqqəti Müəllif bu fikirləri ortaya atmaqla başın, beynin, təfəkkürün, cəlb edir. O, bu səpkili nümunələrdə özünün əxlaqi- didaktik fikrin, ağlın insanın çırağı olması ideyasını irəli sürür. Yəni insan görüşlərini gənc nəslə çatdırmışdır. Həyatını halallıq üzərində yemək üçün yaşamamalı, yaşamaq üçün yeməli, beynin göstərişi, quran bu müdrik insan pula, mal-dövlətə aludə olmamağı öz ürəyin istəyi ilə hərəkət etməli, cəmiyyətin layiqli vətəndaşı həyatını yaxşılıq üzərində qurmağı gənc nəslə tövsiyə edərək olmağa çalışmalıdır. Xüsusilə, yazıçı bu xüsusiyyəti cəmiyyətin yazmışdır: “Pul mənə bir vasitə kimi lazımdır. O isə məni özünə gələcəyi olan gənclikdə axtarmış “Corab”[369] hekayəsində qul etmək istəyir. Odur ki, sevdamız baş tutmur “[369,s.222 ] . əqidəsiz, gününü eyş-işrətdə keçirən, yeyib-içib tüfeyli həyat Şair dünya malına aludəçiliyi mənfi xüsusiyyət kimi pisləyir, keçirən gəncləri tənqid etmişdir. kəsıba əl tutmağı əsas savab iş adlandırır: T.Həmidlinin nəsrində uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş öyüd- nəsihətlərə də rast gəlmək olar. O, uşaqlara müraciətlə yazır: Uyma bu dünyanın, “Özündən böyüyə hörmət et! O, səndən çox yaşayıb, deməli,yaxşı Cah-cəlalına , işləri də səninkindən çoxdur. Köçüb gedənləri, Özündən kiçiyə də hörmət et. O, səndən az yaşayıb. Deməli, Gəl sal yadına. günühları səninkindən azdır. Həmyaşına hörmət et. Çünki sən öz günahlarını və yaxşı * * * işlərini bilirsən.Onunkundan isə xəbərin yoxdur. Ola bilər ki, Kasıba əl tut, həmyaşıdının günahları səninkindən az, yaxşı işləri isə Heç uf demədən. səninkindən çoxdur”[369,s.200 ]. Ancaq bu qalacaq , T.Həmidlinin Şəki folklor örnəklərinin toplanmasında da Həyatda səndən [369,s.223-224 ]. müəyyən xidmətləri vardır. Onun əlyazmalarının içərisində “İn- tervyu”[369], “Əzrail”[369], “Nə edim?”[369], “Şabaş ver”[369] Şair səbirli olmağı müvəffəqiyyətin əsası hesab edərək yazır: 268 269 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Düşmə ruhdan, fəal üzvlərindən olmuş bu söz ustası şeir və nəsr əsərlərini “ Bir dərdə, İdrisov” təxəllüsü ilə yazmışdır. XIX-XX əsr Azərbaycan tarixinin Səni düçar, səhifələrində baş vermiş bir sıra hadisələr, qəhrəman el oğul və Etsə fələk. qızlarının mübarizələrlə dolu həyat və fəaliyyətinin gələcək nəsillərə çatdırılması bu tanınmış tədqiqatçı-yazıçının qələminin * * * əsas mövzularından olmuşdur. XIX əsrin ikinci yarısı, XX əsrin Bu günü, əvvəllərində yaşayıb- yaratmış el nəğməkarı Molla Cümənin ədəbi Qəmli keçir, irsinin toplanılaraq nəşr edilməsində Şərif İdrisovun əvəzsiz Sabah mütləq, xidmətləri olmuşdur. Düzələcək[369,s.225]. Şərif Yunus oğlu İdrisov 1916-cı ildə Şəkinin Baş Göynük Şairin kəlamları içərisində mərdlik əsas insani keyfiyyət kimi kəndində dünyaya göz açmışdır. 1934-1938-ci illərdə Şəki təbliğ edilir. Şair canını mərdə qurban verməyə hazır olduğunu Pedaqoji Texnikumunda, 1946-1948-ci illərdə Nuxa İkiillik bildirərək, tanrıdan namərdə ölüm arzulayır: Müəllimlər İnstitutunda, 1949-1951-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun dil-ədəbiyyat fakültəsində təhsil almışdır. Canım qurban olsun, 1940-cı ildə hərbi xidmətə çağırılan Şərif İdrisovun taleyinə ağır Həmişə mərdə, müharibə illəri düşür. Müharibə illərində o, Lvov vilayəti Yulkev Ey yaradan,fürsət, şəhərinin 34-cü sıravi polkunun 3-cü alayında bir çox döyüşlərdə Vermə namərdə [369,s.221]. iştirak etmişdir. 1942-ci ildə ağır yaralanaraq ordudan tərxis olunmuşdur. T.Həmidlinin arxivində məqalələrə də rast gəlinir. O, 1942-1943-cü illərdə o, Baş Göynük kənd orta məktəbində “Qorxu”[369] adlı məqaləsində tanrının böyüklüyündən söhbət müəllim, 1943-cü ilin sentyabrından 1944-cü ilin aprelinədək Baş açaraq , İslam dininin müqəddəsliyini göstərmiş , müasirlərini Layısqı kənd orta məktəbində , 1944-1945-ci illərdə Nuxa şəhər İslam adətlərinə və etiqadlarına əməl etməyə çağırmışdır. Yazıçı 1 saylı məktəbdə müəllim, 1945-1950-ci illərdə Baş Göynük kənd qumar oynamağı, var-dövlət toplamağı, rüşvət almağı, şərab 2 saylı yeddiillik və 1950-1955-ci illərdə Baş Göynük ümumi orta içməyi İslama,müqəddəs “Qurani-Kərim” ayələrinə zidd hə - məktəbində dərs-hissə müdiri və müəllim, 1955-1956-cı illərdə rəkətlər kimi göstərərək insanları mənəvi kamilliyə səslə - Aşağı Şabalıd kənd orta məktəbində direktor və müəllim, 1956- yir.Yazının sonunda müəllifin: “Ey insanlar əxlaqınızı düzəldin. 1966-cı illərdə Baş Göynük kənd Gənclər məktəbində müəllim, Allahdan qorxun. Hər işi vicdanla görün. Nicatımız ancaq 1966-1967-ci illərdə Baş Göynük kənd Gənclər məktəbində di- bundadır”[369,s.210].-çağırışı cəmiyyətdə mənəvi tərbi yəyə rektor və müəllim, 1967-1974-cü illərdə Baş Göynük kənd orta çağırış kimi səslənir. T.Həmidlinin “Necə yaşa malı?” [369] adlı məktəbində tərbiyə işləri üzrə direktor müavini və müəllim, 1978- məqaləsində də “Qurani -Kərim”in möcüzəsindən söh bət açılır. 1979-cu illərdə Şəki Xalq Teatrında rejissor, 1980-cı ildə Nekrasov İnanırıq ki T.Həmidli “Səbuhi” ədəbi məclisinin fəal üzvlə- adına Şəki şəhər 8 saylı orta məktəbdə Azərbaycan dili və rindən biri kimi gələcək nəsillər tərəfindən hörmətlə yad edilə- ədəbiyyatı müəllimi işləmişdir. cəkdir. 1963-1967-ci illərdə o, “Mədəni-maarif” daimi komissiya - XX əsr Şəki ədəbi mühitinin görkəmli nümayəndələrindən biri sının sədri olmuşdur. Vətən qarşısındakı xidmətləri yüksək qiy- də şair-yazıçı Şərif İdrisov olmuşdur. “Səbuhi” ədəbi məclisinin mətləndirilən Şərif İdrisov 1941-1945-ci illərdə faşizm üzərində 270 271 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qələbənin müxtəlif illərində yubileyləri ilə əlaqədar orden və maraq kəsb etdiyini dəyərləndirən “Azərbaycan” jurnalının medallarla, 1985-ci ilin 14 martında isə SSRİ Ali Sovetinin xüsusi redaksiyası əsəri jurnalın 1992-ci ilin 1-ci və 2-ci nömrəsində nəşr fərmanı ilə “1-ci dərəcəli Vətən müharibəsi ordeni” ilə təltif etmişdir. Şərif İdrisovun adı Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət edilmişdir. Nazirliyi tərəfindən verilən fərmanla əbədiləşdirilərək Şəki şəhər Şərif İdrisov təkcə öz ixtisasının kamil bilicisi olan bir MKS-nin Baş Göynük kəndində fəaliyyət göstərən kitabxana- müəllim deyil, həmçinin istedadlı qələmə malik bir yazıçı və filialına verilmişdir. tədqiqatçı olmuşdur. Onun istedadlı yazıçı qələminin gücü ilə XX əsrin 50-90-cı illərində yazıb- yaradan qüdrətli söz yazılmış müxtəlif janrlı “Dəfinə”, “Sən kiminsən”, “Güllü möv- ustalarından biri Qurtuluş Süleymanlıdır. Ədəbiyyata ilk süm”, “Yenə də çekistəm”, “Tarixdə heç kim unudulmur”, “Al- qədəmlərini şair hələ uşaq ikən 1957-ci ildə”Səbuhi” ədəbi bertin faciəsi”, “Görüş”, “Tütünçü qız”, “Şin çayı”, “Sonuncu məclisində atmışdı. Əsərlərini heca vəznində, qoşma və gəraylı toy”, “Nəsillərin yolu”, “Övlad kimindir”, “Gülarə Köylüqızı” janrında yazır.Şeirlərində ədəbi-fəlsəfi fikir vəhdətdə verilir. kimi əsərləri dövrün qəzet və jurnallarında çap edilmişdir. Qurtuluş Məmmədiyyə oğlu Süleymanlı 1942-ci ildə Şəki Bundan başqa Şərif İdrisov XIX əsrin görkəmli aşığı Molla şəhərində anadan olmuşdur. Atası Məmmədiyyə Süleymanlı Cümənin həyat və yaradıcılığının tədqiqatçısı olmuş, aşığın oxu- Şəkinin tanınmış ziyalılarından olmuş, ictimai fəaliyyətlə yanaşı, culara naməlum şeirləri ilə bağlı maraqlı məlumatlar vermişdir. istedadlı şair və nasir kimi də tanınmışdır. Şair atasının “Səbuhi” Məhz onun gərgin toplayıcı əməyinin bəhrəsi olan “Molla ədəbi məclisinin sıralarındakı iştirakını və rolunu aşağıdakı kimi Cümənin seçilmiş əsərləri” 1983-cü ildə “Yazıçı” nəşriyyatı xatırlayır: “Çox vaxt “Səbuhi” ədəbi məclisinin məşğələləri bazar tərəfindən kitab şəklində, yenə həmin ildə “Azərbaycan” jurnalının günləri atamın rəhbərliyi və yaradıcı adamların iştirakı ilə bizim 4-cü nömrəsində “Molla Cümənin şeirləri” adı altında, 1987-ci evimizdə keçirilərdi.Evimizdə təşkil olunan bu tədbirlərdə müəl- ildə yenidən Molla Cümənin “Seçilmiş əsərləri” adı ilə tərtib olu- lim lərdən Nurpaşa Hümmətov, Hüseyn Rəsulov, Ələşrəf Şayan, nan və “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunan kitaba aşığın həkim Lütfəli Həsənov, Balakən rayonundan Surağat Qurbani, şeirlərindən 1000 misra daxil edilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Sabir Əfəndiyev, Teymur Xəlilov, Tofik Qaffarov, mərhum pro- şifahi ədəbiyyatımızın görkəmli tədqiqatçısı olan professor Paşa fessor, ədəbiyyatşünas və şair Arif Abdullazadə, Nizami Nəbiyev, Əfəndiyev Molla Cümə haqqında apardığı tədqiqat və Yaqub Mahir və başqaları iştirak edirdi.Burada məktəbli olan mən toplamalarında Şərif İdrisovun bilgilərindən faydalanmış və 1966- və mənim kimi ədəbiyyata marağı olan beş nəfər də iştirak edirdik. cı ildə nəşr etdirdiyi Molla Cümənin şeirlərinin mühüm hissəsini Mənim ədəbiyyata marağım o vaxtdan yaranmışdı”. ondan almışdır. Şair ədəbiyyata elə o illərdə -1957-ci ildə yazdığı “Ana” şeiri Molla Cümənin qəbirüstü abidəsinin qoyulmasının təşəb büs - ilə gəlmiş, bu şeir “Səbuhi” ədəbi məclisində dinlənilərək bəyə- karı Şərif İdrisov olmuşdur. nilmiş, həmin ildə “Şəki fəhləsi” qəzetinin səhifələrində dərc Şərif İdrisovun yazıçı qələminin ən gözəl nümunəsi adı XIX edil mişdir. əsrdə çarizmə qarşı aparılan mübarizədə Molla Nur, Dəli Alı , İbtidai və orta təhsilini Şəki şəhər Nizami adına 7 saylı orta Qandal Nağı , Qaçaq Nəbi , Qaçaq Kərəm və Qatır Məmmədlə məktəbdə alan Q.Süleymanlı, 1968-ci ildə V.İ.Lenin adına APİ- eyni sırada çəkilən, igidlik və qəhrəmanlıqda heç də onlardan geri nin (indiki ADPU) dil-ədəbiyyat fakültəsini bitirmişdir. O, əmək qalmayan Baş Göynük kəndinin igid oğlu Məhəmməd Cavad - fəaliyyətinə 1960-cı ildə Şəki İpək Kombinatında toxucu kimi oğlunun ömür yolundan bəhs edən “Cavadoğlu”[418] sənədlı başlamış, 1965-ci ildən 80-cı illərin sonunadək müxtəlif məsul və povestidir. Bu maraqlı əsərin Azərbaycan oxucusu üçün böyük rəhbər vəzifələrdə çalışmışdır. Şəki şəhər Mədəniyyət Şöbəsində 272 273 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti inspektor, şəhər radio verlişləri redaksiyasının böyük redaktoru, *** Şəki Şəhər Partiya Komitəsinin təlimatçısı, Mədəniyyət İşçiləri Şair ürəyindən yanıb gəlməsə, Həmkarlar İttifaqı Rayon Komitəsinin sədri, Şəhər Mədəniyyət Yazılan misralar bir quru daşdır. Şöbəsinin müdiri, Şəhər İcra Hakimiyyətində baş məsləhətçi, Şair, şair olmaz dərdi bölməsə, Təhsil Şöbəsində inspektor kimi məsul vəzifələrdə çalısarkən Şair göydən gələn ilk vətəndaşdır. [ 930,s.95]. müasirləri Qurtuluş Süleymanlıdan ancaq yüksək insanpərvərlik, peşəkarlıq, doğruluq, ədalətsevərlik, sadəlik kimi etik keyfiyyətləri Şairin əsərlərindəki həyat eşqi, yüksək bədii tərənnüm hissi müşayət etmişlər. Sanki şairin: söz xiridarları tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək əsərləri “İpəkçi”, “Şəkinin səsi”, “Şəki”, “Region -Şəki” qəzetlərində, Məzlumu saymayıb yanından ötsəm, “Azərbaycan qadını”, “Mədəni- maarif işi”, “Təbliğatçı”, Haram yaşamağın dalınca getsəm, “Göyərçin”, “Günəş”,”Təbiət” jurnallarında, “Ədəbiyyat və Bir insan qəlbinə xəyanət etsəm, incəsənət”, “Azərbaycan müəllimi”, “Sərbəst düşüncə”, “Ocaq”, Öldürün, yandırın, dağlayın məni.-[930,s.3 ] “Sovet kəndi”,”İnşaatçı”, “Ekran-efir”, “Mingəçevir işıqları”, “İdman”, “Gənc müəllim”, “Mədəniyyət”, “Azərbaycan gəncləri” fikri onun fəaliyyətinin əsas məzmununu müəyyən etmişdi. və s. mərkəzi və məhəlli qəzetlərdə dərc olunmuş, radio və tele- İctimai fəaliyyətində olduğu kimi, bədii fəaliyyətində də şair viziyada səsləndirilmişdir. böyüklüyü sadəlikdə axtarmış, əsil şairin qüdrətini şirin sözündə 2003-2007-ci illərdə “Avropa” nəşriyyatı şairin “Günəşli deyil, vicdanında, əməllərində, dərdə həmdəm olmasında, düzgün, dünyam”[933](2003), “İnsan ol”[930](2004) və “Şəkim mə nim” doğru yazmaqda axtarmışdı. [913](2007) adlı şeirlər kitablarını nəşr etmiş, Q.Süleymanlı “İlin şairi” diplomuna layiq görülmüşdür. Şairin “İnsan ol” kitabına ön Şair ol, insan ol, düşün hər kəsi, söz yazan Məqsəd Həsənoğlu Q.Süleymanlının poetik Ağa qara deyib, danışma yalan. dünyasındakı yüksək bədii dəyərləri və onun poeziyasının mövzu Sözün min səsi var , haqqın bir səsi, rəngarəngliyini göstərərək yazmışdı: “Müasir dünyamızın və Dünya öz yoluyla olub fırlanan. cəmiyyətimizin real həyat həqiqətlərini orijinallıqla qələmə alan Qurtuluş Süleymanlının ikinci şeirlər toplusu olan “İnsan ol” adlı *** kitabı poetik və insani duyğuların, obyektiv hisslərin, fəlsəfi Sadədə böyüklük axtarmalıyıq, düşüncələrin real nəticəsidir. Şairin kitabındakı şeirlərində vətən Böyük olmalıyıq düz sözümüzdə. sevgisi, sevgi duyğuları, insana, təbiətə, dünyaya, kainata, sənət Nankorun köksünü biz yarmalıyıq, adamlarına, aşıq poeziyasına olan sonsuz ehtiramı və məhəbbət Qılıncdan kəsərli öz sözümüzlə. motivləri əsas yer tutur”[930, s.3 ]. *** Q.Süleymanlı simaca gözəl, müdrik, alicənab bir insandır.Nə Sözün qılafına girmək düz deyil, vaxt bu yaradıcı insanla ünsiyyətdə olmaq üçün qapısını döysən Şairlik bütövün təməlləridir. onu ana torpağın qoynunda halal zəhmətlə məşğul olarkən Şairi yaşadan şirin söz deyil, görərsən. Elə buna görə də şair torpağı ruzi-bərəkət ramzi kimi Görünən vicdanı, əməlləridir. vəsf edərək yazmışdı:

274 275 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Torpaq, bilinməzdir qədrin, qiymətin, Yarın ürəyimi bilinsin kiməm, Çörək ağacısan hər bir xilqətin, Xalqın qabağında yoxlayın məni. [930,s.57]. Bütün canlıların, bəşəriyyətin, Ruzi-bərəkəti torpaqdı, torpaq [ 930,s.72 ]. Şair bir insan -vətəndaş kimi arzularını, istəklərini tam aydın - lığı ilə oxucuya çatdıra bilir: Qurtuluş Süleymanlının Şəkinin tarixi abidələr diyarı kimi Bir şeir istərəm bahar nəfəsli, tanınmasında da böyük əməyi olmuşdur. Şəkinin hazırda muzeylər sistemində özünəməxsus yeri olan Rəşid bəy Əfəndizadənin və Qanımdan, canımdan yaranmış olsun. Xalq Tətbiqi Sənəti muzeyləri onun təşkilatçılığı və təşəb- Bir nəğmə istərəm ildırım səsli, büskarlığı ilə açılmışdır. Həmçinin o, fəal ictimaiyyətçi ziyalı-şair Təbiət titrəyib oyanmış olsun. kimi Şəkidə keçirilən Gülüş, Məhsul bayramlarının, Ümumdünya **** “Xarı bülbül” festivallarının və s. respublika əhəmiyyətli mədəni- Bir ürək istərəm gözləri görsün, kütləvi tədbirlərin ssenari müəllifi, təşkilatçısı olmuşdur. Yanmasın özünün təkcə halına, Yaradıcı və mükəmməl şair-ziyalı olan Qurtuluş Süley man- Bir ömür istərəm nura boyansın. lının əməyi və gördüyü işlər yüksək qiymətləndirilərək müxtəlif Çatsın arzusuna, istiqbalına. illərdə mükafatlara, təltiflərə layiq görülmüşdür. **** 1981-ci ildə SSRİ Ali Sovetinin qərarı ilə nümunəvi işinə görə Bir hünər istərəm yaşatsın məni, “Əməkdə fərqlənmə” medalı ilə təltif olunmuşdur. İnsanlıq adıyla öyünə bilim. Yaradıcılığı. Ədəbi-tənqid hər hansı yaradıcı şəxsiyyətin yara - Bütövlük istərəm ucaltsın məni, dıcılıq nümunələrini qiymətləndirərkən tənqidçi tərəfindən yazıçının Nə bir xırdalanım, bölünə bilim. [933, s. 28-29]. proqram əsərini müəyyənləşdirmək cəhdi ön planda durur.Qurtuluş Süleymanlının yaradıcılığı proqramlaşdırılmış, tam məqsəd və Qurtuluş Süleymanlının poeziyasında sələflərinin və müasir- mövzu aydınlığına söykənir. Şair yaradıcılıq yolundakı mövqeyini, lə rinin yaradıcılığında olduğu kimi Vətən sevgisi, onun bütövlüyü, məramını, məqsədini oxucuya çatdırmaq üçün nəinki bir, hətta üç bölünməzliyi, vətən xainlərinin lənətlənməsi mühüm yer tutur. şeir həsr etmişdir. Şairin “Deyiləm”, “İstərəm”, “İnsan ol” şeirləri Düşmən tapdağında inləyən Qarabağ ah-naləsi, qaçqın taleyi onun bu məqsədə xidmət edir. Hər seydən əvvəl Q.Süleymanlı şair kimi ictimai məzmunlu lirikasının özülünü təşkil edir. Şair: özünü təsdiqdən, yalnız doğrunu, haqqı yazacağına and içdikdən sonra proqramını müəyyənləşdirir. Şair “Yoxlayın məni” [930] Babalar məskəni, millətin bağı, şeirində yazır: Könlümün zirvəsi , qeyrət bayrağı, Ana qucağıdır. ata torpağı, Yalançı şeirimi yazası olsam, Qəlbimdə heykəli olan Vətəndi – [930, s.5]. Haqqa, haqsız quyu qazası olsam, yazaraq Vətəni tərənnümə başlayır. Şair bir bəndini nümunə kimi İnsanlıq yolumu azası olsam, gətirdiyimiz “Vətəndi”[930] adlı şeirdə doğma vətənin qara bir Tutun, yarı yolda saxlayın məni. daşını da ləl-cəvahiratdan, zərdən üstün tutaraq yazır: *** Qurtuluş, söz ilə doludur sinəm, Qara bir daşı da min zər kimidir, Zurna avazıyam,çalınan siməm, Ölməz Koroğluya bənzər kimidir, 276 277 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Gözləri sədəfli Xəzər kimidir, Toplayıb altına haram daş-qaşı, Eşqi ürəyimə dolan Vətəndi.[930,s.5]. Üstündə şahmar tək yatayatdadı. [ 930 ,s. 61].

Şairin şeirlərində Vətən bütövləşir. Haralısan? sualı Q.Süley- Yoxsulluğun ən ali dərəcəsi olan dilənçilik şairin saf, təmiz manlının şeir dilinə yaddır.Onun “Könlüm”[ 930 ] şeirində bu fikir qəlbini sıxır. Şair həmvətənlərinin bu vəziyyətinə acıyır, göz yaşı aşağıdakı kimi poetikləşir: tökərək bir parça çörək pulu üçün əl açıb dilənən insanları təsvir edərək yazır: Şeir söylədiyim dil mənimkidir, Vətən övladıyam, el mənimkidir, Göz yaşları sellər kimi, Bakı, Şəki, Şirvan, Mil mənimkidir, Ömür qara illər kimi, Olmadın heç zaman haralı könlüm. [930,s. 53]. Arzuları güllər kimi, XX əsrin 90-cı illərinin çətin günləri, anları digər şairlərdə Yanıb, solan dilənçilər. [930 ,s.65]. olduğu kimi, Q.Süleymanlının da ictimai məzmunlu lirikasının əsas mövzularındandır. Onun bu mövzulu şeirlərində olan kədər, Şair dilənçiliyin köklərini təkcə cəmiyyətdə baş alıb gedən qəm notları, şairin dərdli, kədərli ürəyinin harayıdır. Cəmiyyətdə iqtisadi məhrumiyyətlərlə bağlamır. Həmçinin mənfur erməni olan sükunət, aclıq, yoxsulluq, səfalət, insanların, bir-birinə olan qəsbkarları tərəfindən öz yurd-yuvalarından qovulub, ağır iqtisadi laqeyd münasibəti, ürəklərin daşa dönməsi şairin insana sevgi ilə çətinliklərlə üzləşərək dilənməyə məcbur olduqlarını da böyük dolu olan qəlbini coşdurur. Onun “Tapammıram”[930] və ürək yanğısı ilə qələmə alır: “Batabatdadı”[930 ] adlı şeirləri bu məzmunda yazılımışdır. “Tapammıram”[ 930 ] şeirində: Bel bükülüb, baş sallanıb, Kipriyindən yaş sallanıb, Kədər sirdaş olub düz könüllərə, Sinəsindən daş sallanıb, Bağ-bağat həsrətdir qızılgüllərə, Yurdu viran dilənçilər. [ 930,s.65]. Odlanıb hər nə var, dönüb küllərə, Ocaq yandırmağa köz tapammıram. Gözəl Qarabağ dərdi şairin kədərinin özülünə çevrilir: *** Qeyrətsiz var yığır gəlhagəlində, Nanəcim dartınır hinduşka kimi, Çörəyə möhtacdır qız da, gəlin də, Rənglənir, bəzənir, iqruşka kimi, Gözəl Qarabağım düşmən əlində, Yalançı çoxalır qarışqa kimi, Himnim, sərhədlərim, bayrağım yanır. [933, s.33]. Doğru axtarıram, düz tapammıram-[930 ,s.60]. Şair Qarabağın düşmən tapdağından azad olunması üçün bö- deyərək ictimai fikirlərini “Batabatdadı”[ 930 ] şeirində daha yük arzularla yaşayır, vətəndaşları, vətənpərvər oğulları bu yolda da dərinləşdirir: mübarizəyə çağırır: Alim çörək tapmır, kef çəkir naşı, Talanır torpağım, yanır daşım da, Soyub , talamağa qarışıb başı, Quruyub gözümdə qanlı yaşım da, 278 279 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Qeyrət istəyirəm vətəndaşımdan, O yaşıl sinəndə güllər solarmış, Düşməni dağlamaq keçir könlümdən. Qış gələr köksünə şaxta dolarmış, “Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən” [933,s.31] Dağın da dağ boyda dərdi olarmış, İnsan tək dərd-səri qananım, dağlar[933,s.59]. Qurtuluş Süleymanlının təbiət lirikasına daxil olan şeirləri də öz gözəl məzmunu, dil sadəliyi ilə diqqəti cəlb edir. Vətəninin, Qoşmanın 13-cü və 14-cü bəndləri şairin təbiətə olan sonsuz yurdunun təbiətinə, onun uca zirvəli dağlarına məftun olan şair məhəbbəti kimi yadda qalır: dünya malından imtina edib, təkcə dağlar maralı “Marxal”ın ona verilməsini arzulayır. Şəki dağlarıdır mənim dağlarım, Qayalar köklərim, həm budaqlarım, Ürək, vəsfini çək yazın xalını, Sənə məhəbbətlə keçib çağlarım, Sev Şəki yurdunu, Kiş, “Marxal”ını, Ölənməz, qocalmaz, cavanım, dağlar Vallah, istəmirəm dünya malını, Tək “Marxal” adlanan dağı ver mənə. [ 930,s. 59]. Düşdüm yamaclarda ceyran izinə, Endim su içməyə “Qaynar” düzünə, Şairin “Bulaq”[930 ], “Çay”[930], “Getdi”[930 ], “Dağı”[ 930 Vuruldum əbədi o gül üzünə, ],”Ağac”[ 930 ],”Dağ və insan”[ 930 ], “Dağlar”[ 933 ] adlı şeirləri Sevgim, məhəbbətim, cananım, dağlar [933, s.59] . bu silsilədəndir. “Dağlar” mövzusu Şəki şairlərinin hər birinin yaradıcılığında Qurtuluş Süleymanlını istedadlı bir şair kimi oxuculara diqqətçəkici mövzudur. Hər bir şair öz poetik duyğusu ilə dağla- sevdirən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun məhəbbət şairi olmasıdır: rımızı, allı-güllü meşələrimizi tərənnüm etmişdir. Q.Süleyman- lının “Dağlar”[933] adlı qoşmasını bu mövzuda yazılan ən yaxşı Ömür yaşda, ağıl başda, nümunələrdən hesab etmək olar. Şeirdə şair dağlara müraciətlə Bərklik daşda olandır. təbiət lirikası ilə ictimai lirikanı vəhdətdə götürmüşdür. Dağları Məhəbbətsiz insanlıq da, alınmaz, satılmaz bir qala, səngər kimi göstərən şair, dərdini, Yaşamaq da yalandır-[ 933,s.35]. kədərini dağlara söyləyərək yazır: deyən şair məhəbbətsiz keçən ömrü ömür saymır, məhəbbəti Duman pərdə çəkir başımın üstə, bütöv təsvir edərək fəlsəfi baxımdan dünyanın da məhəbbət Durur “Xan yaylağı” qaşının üstə, üzərində dayandığını təsvir edərək yazır: Ölərdim, qalardım daşının üstə, Çiçək düzdə, sevgi gözdə, Olardım əbədi həyanın, dağlar. [933 , s.58]. Xallar üzdə “yamandır”, Dünya özü məhəbbətlə, Şairin insan kimi dağların da dərdli olduğunu, yaz-yayda Yaşayır nə zamandır. [933 ,s.35]. sevilib, qışda köksünə şaxtalar dolaraq onu da kədərləndirdiyini göstərməklə metaforik deyim tərzi ilə qəribə bir təzad yaratmış, Şairin məhəbbət mövzularında yazılmış şeirlərində məğrur, şeirin bədii gözəlliyini artırmışdır: Məşuqəsinin hər əzabına mətanətlə sinə gərib dözən Aşiq surəti 280 281 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti diqqətimizi cəlb edir. Bu baxımdan “Məni”[ 930 ] adlı şeirində Q.Süleymanlının məhəbbət mövzulu lirik fonduna “Mənə şair məğrur Aşiqi oxucusuna aşağıdakı kimi təqdim edir: bəsdi” [933],”Görüm-görüm”[933],”Duyğular”[933],”Yağış və baxış” [933],”Ürəyində çürütmüsən” [933], “Gözüm qalıb” Başımın üstündə günəş qaralsa, [933],”Alışdırım, yoxsa yox?” [933],”Mən inanmıram” [ 933 ], Ölmərəm, canımı əgər yar alsa, “Si nəm üstə” [930], “Mənə qalsın” [930],”Yada sal məni”[930] Bir gün varlığımı şaxta, qar alsa, və s. kimi maraqlı şeirlər də daxildir. Eşqindən od götür, alışdır məni [ 930,s.51] . Qurtuluş Süleymanlı şeirlərində filosof şair kimi də diqqəti cəlb edir. Həyatından gördüyümüz kimi, o, zamanı üçün məşhur Məşuqənin təsviri Q.Süleymanlının məhəbbət lirikasında olan Bakı Marksizim-Leninizm Universitetinin fəlsəfə fakültəsini bədii təsvirin ən ülvi poetikasına əsaslanır. Burada epitetlər, bitirmişdir. Onun lirik əsərləri sırasında fəlsəfi məzmunlu, zaman təşbehlər, metaforalar silsiləsi oxucunu valeh edir. “O gözlər”[ 933 , məkan, dünya, kainat, rənglər və s.anlayışları özündə əks etdirən ] şeirinə diqqət edək: şeirlər də vardır.Əslində Q.Süleymanlının bütün şeirləri başabaş fəlsəfədir. Çünki orada fəlsəfənin əsas məzmununu ifadə edən Odlanan şeirimdir varaqlar üstə, cəmiyyətə, təbiətə, insana olan sonsuz sevgi vardır. Şairin “İnsan” Qoşa göyərçindir budaqlar üstə, [930], “Dağ və insan” [ 930 ],”Daş”[ 933],”Qalan təkcə dünyadır” Bir cüt çiçək açıb yanaqlar üstə, [933], “Dünyanın” [933], “Dünyadır” [933], “Bilirəm” [933 ] kimi Görəni yandırıb, yaxır, o gözlər. şeirləri fəlsəfi məzmun daşıyır. “Ağlayır”[ 930 ] adlı şeirində şair təbiət və kainat kontekstini aşağıdakı kimi səciyyələndirir: Saçlar sinəsinə tökülüb yaman, Elə bil dan yeri sökülür yaman, Dünya şikəst olub , tullana bilmir, Yad gözlər görəndə bükülür yaman, İnsan haqq dalınca yollana bilnir, Yalnız bir insana baxır, o gözlər. Kainat dağılır, fırlana bilmir, Təbiət hönkürür, zaman ağlayır [930 ,s.49] . Qara qaş altında od piyaləsi, Şair “Qalır” [930] şeirindən gətirdiyimiz aşağıdakı bənddə də İlkin sevgimizin öz nişanəsi, fəlsəfi düşüncələrini ağ rəng üzərində ümumiləşdirərək yazır: Tərtəmiz, bir qoşa dağ şəlaləsi, Çay olub qəlbimə axır, o gözlər [ 933 ,s. 38-39] . Ağ buludu dağ götürür, Sol dərdini sağ götürür, Şair “Yerləridir” [933] adlı şeirində ülvi məhəbbətin özünə - Hər bir rəngi ağ götürür, məxsus deyim tərzi ilə incə notlarını çalır: Bütün rənglər ağda qalır [930 ,s.64] . Tikək eşq evini, qal sinəm üstə, Qurtuluş Süleymanlının yaradıcılığında etik, tərbiyəvi mo tiv - Həyat nəğməsini çal sinəm üstə, ləri özündə əks etdirən nümunələrə də rast gəlinir. Şair “Ana” Məhəbbət yolunu sal sinəm üstə, [933], “Ata”[ 933 ], “Qızım” [933], “Oğlum” [933], “Bacı lar” Söyləyək bir eşqin iz yerləridir. [933,s.42] . [933], və s. şeirlərində ana , ata müqəddəsliyini əks etdirmişdir. “Ana” şeirində şair ana müqəddəsliyini: 282 283 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əzəlim, özəyim. bəzəyim, ana, Əsli, nəcabəti, zatsız olandan, Şöhrətim, qürurum, ürəyim, ana, Yaxşılıq istəyib, aman gözləmə [ 930 ,s.74]. Ana hikmətidir ucaldan bizi, Anasız günlərdir qocaldan bizi-[933,s. 6]. Q.Süleymanlı dilimizin incəliklərini, leksik qatını gözəl bilən bir şairdir. Bu onun ədəbiyyat və dil ixtisasçısı olmasından və yazaraq dünyada anadan böyük varlıq tanımır. “Ata”[ 933 ] zəngin mütaliəsindən irəli gəlir. Biz şairin şeirləri sırasında eyni şeirində şair atanı “həyat bağbanı” adlandıraraq yazır: sözlərin təkrarı ilə qafiyələnən şeirlərə də rast gəlirik. Onun Həyat bağbanıdır, dağın zirvəsi, “Dənə-dənə” [933], “Yanar-yanar” [933], “Yavaş-yavaş” [930; Canımdır, qanımdır, qəlbimin səsi, 933;], “Düşər-düşər”[ 913 ], “Şirin-şirin”[ 933 ] şeirləri bu qəbilə- Başımın tacıdır, evin nəğməsi, dəndir. Varlığım, gücümdür, qüdrətdi, ata! [933 ,s.8]. Q.Süleymanlı hazırda Şəkidə ədəbi prosesin öncüllərindəndir. Ömrünün ixtiyar çağını yaşayan bu müdrik şairin söz bulağı Şair oğluna etdiyi nəsihətləri bütün gəncliyə ünvanlandıraraq tükənməzdir və bu bulağın şeir suyu həmişə saf və tərtəmizdir. “Oğlum” [ ] adlı şeirində yazır: İnanırıq ki, onun poetik nümunələri ədəbi gəncliyin diqqətini cəlb edəcək və gələcəkdə öz tədqiqatçısını tapacaqdır. Namərd qabağında dayan dağ kimi, Yandır ürəyini çil-çıraq kimi, Qaldır yaxşılığı bir bayraq kimi, 2.3. “Səbuhi” ədəbi məclisindənkənar və məclislə Keç bütün yollardan cürətlə, oğlum. bağlı yazıb- yaradanlar Köməksiz olana uzat əlini, “Səbuhi” ədəbi məclisi təkcə Şəkidə deyil, ayrı-ayrı bölgə - Namərd qarşısında əymə belini, lər də də yazıb-yaradan istedadlı qələm sahlblərini ətrafına topla- Qoru varlığını, qoru dilini, mış dı. Balakən rayonundan Surağat Qurbani və Məmmədiyyə Ucal öz xalqınla, millətlə , oğlum. Qarayev, Kirovabaddan (indiki-Gəncə) Minayə Piriyeva, Qaxdan Məmməd Qaşqaçaylı, Qutqaşendən (indiki-Qəbələ) Şakir Xəyal, Ulu babaları saxla yadında, Bakıdan xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə, Hikmət Ziya, Sabit Uçma özgələrin boş qanadında, Rəhman və digər sənətkarlar məslislə daim əlaqə yaradaraq Yaşat insanlığı təmiz adında, əsərlərini “Şəki fəhləsi” qəzetinin səhifələrində dərc etdirmişlər. Yaşa ömrün boyu zəhmətlə, oğlum. [933,s.11-12]. Məclislə əlaqə saxlayanlardan biri Kirovabad (indiki-Gəncə) şəhərində yaşayan Minayə Piriyeva olmuşdur. 1958-cı ildə ədə - Şairin yaradıcılığında aşıq poeziyasının təsirindən gələn cinas biyyata gələn M.Piriyevanın şeirləri 1960-cı illərdən “Nuxa fəh- qafiyəli qoşmalara, əxlaqi-didaktik məzmunlu ustadnamələrə də ləsi” qəzetinin səhifələrində dərc olunmağa başlamışdı. O zaman rast gəlmək olur.”Gözləmə”[930] adlı ustadnamənin tapşırma “Səbuhi” ədəbi məclisinə rəhbərlik edən yazıçı Lütfəli Həsənov bəndinə diqqət edək: Minayə Piriyevanın şeirlərinə münasibət bildirərək yazmışdı: “ Xörəyi, çörəyi, dadsız olandan, Minayə Piriyeva “ Nuxa fəhləsi” qəzeti yanında fəaliyyət göstərən Varlığı, vicdanı, adsız olandan, ədəbi dərnəyinin qiyabi iştirakçısıdır. O, Kirovabad şəhərində onil- 284 285 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti lik məktəbi qurtarıb istehsalata keçmişdir. Minayə Piriyeva ədə- Deyəsən, dən də düşdü, biyyat aləminə öz səsi, öz nəfəsi ilə gəlmiş gənc şairələrdən biri - Şəvətək saçlarına... [777 ] dir. O, 1958-ci ildə ədəbi fəaliyyətə başlamışdır. Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının Kirovabad filialının üzvüdür. Minayənin Körpə böyütmək kimi ağır, iztirablı bir prosesin cəmi səkkiz “Bakı”, “İlk döyüntülər”, “ Həyat yollarında”, “Bənnanın ömrü”, misrada əksi Minayə Priyevanın hadisə və əhvalatları umumiləş- “Torpağın arzusu”, “İydə ağacı”, “ Xəzər” və s. şeirləri respublika di rə bilmək bacarığından xəbər verir. Şairənin “ Bahar küləyi” və rayon qəzetlərində dərc edilmişdir” [284]. [777] şeirində də mövqeyi aydın və anlaşıqlıdır. Dilinin sadəlik Əlimizdə olan şeirləri göstərir ki, Minayə Piriyeva sözə yara - və ifadəliliyinə görə də bu şeir diqqətçəkicidir. Şeir təbii detallar dıcı şəkildə yanaşan bir şairə olmuşdur. Onun “Bahar küləyi” üzərində qurulur. Şeiri oxuduqca oxucu sanki özünü səmim [777], “ Yarpaqlar”[777], Körpə”[777], “Xəzərin qoynunda”[776], küləyinin əsdiyi bir havada bahar təravətini hiss edir: “İydə ağacı”[778], “Yada düşür keçən günlər”[779] şeirlərində oxucu sözə məsuliyyətlə yanaşdığının şahidi olur. “ Yarpaqlar” Bir axşam elə bir külək əsdi ki, [777] adlı şeirdə gənc şairənin lirik düşüncələri fəlsəfi səciyyə Bahar ətri gəldi şən nəfəsindən. daşıyır. İnsan ömrünü bir ağaca bənzədən şairə ağacdan ömrünü Dağılmış saçıma sığal çəkdi ki, başa vurub düşən hər yarpağı insan ömründən keçən, yaşanılmış Yarımçıq şeirimi tamamlayım mən [777]. hər bir günlə müqayisə edir: M. Piriyevanın “Xəzərin qoynunda” [776] adlı şeiri süjetli liri- Bir ağacın altında dayanmışam bayaqdan, kanın yaxşı nümunəsi təsiri bağışlayır. Əsərin qəhrəmanı Surxay Meh əsir narın-narın yarpaqları titrədir. kənddən-şəhərə, Bakıya işləməyə gəlir. Anası Gülcahan yeganə Yarpaqlar asta-asta qopub düşür budaqdan. oğlunu gözlərinin önündən buraxmaq istəmir. Surxayı isə yolun- O torpaqdan yaranmış...torpağa düşüb gedir.. dan döndərmək mümkün deyil. O, daim Bakını, Xəzərin qoynunda Sular kimi axışır, tələsib keçir illər, salınacaq neft buruqlarında çalışacağını xəyalında canlan dırır. Şeir Saçıma da dən düşür...bəlkə ömrüm yarıdır. həcminə və ifadə imkanlarına görə poemanı xatırladır. Şairə ana İnsanların ömrü də bir ağac olsa əgər, ilə oğulun mükaliməsini çox dolğun və ifadəli şəkildə verir: Ömürdən gedən günlər onun yarpaqlarıdır [ 777 ]. İki gündür fikirlidir Gülcahan xala, Surxayın da qaş-qabağı yerlə sürünür. Minayə Piriyevanın “ Körpə”[777] adlı şeirində şairənin zərif, Çatıb qara qaşlarını gedir xəyala, incə hissləri poetikləşib.O, qısa, lakonik, oynaq bir dillə ana Sanki bu dəm gözlərinə Xəzər görünür. məhəbbətinin, analıq hissinin müqəddəsliyini oxucularına çatdırır: -Getmə, oğlum, ayrılığa dözə bilmərəm... Surxay dinmir, Surxay sakit durur lal kimi Ana öz körpəsinə, Gözlərində iki həyat, iki də aləm... Şirin layla çalaraq. Sifətinin rəngi qaçır sarı şal kimi. Bəzən uzun gecələr, Xəyalından nələr keçir bu an Surxayın, Sübhədək qaldı oyaq. O, dənizdə buruq salır, büsat yaradır... Böyütdükcə körpəni, Başı üstdən işıq salır şöləsi ayın Nələr çəkmədi ana. O, dostlarla həyat qurur, həyat yaradır...[776]. 286 287 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bəlkə də Gülcahan ana oğlunu buraxmamaqda haqlıdır. Çünki “ Qalibiyyət” qəzetinin əməkdaşı Şakir Xəyal olmuşdur. Onun Surxay onun yeganə övladıdır. Lakin Surxayın əməksevərlik şeirləri kirik və satirik üslubdadır. Şair “Evlənim, evlənməyim?” hissləri, vətəninin iqtisadi qüdrətini artırmaq məqsədi ilə qurub [956] adlı satirasında qələm yoldaşları kimi Sabir satira ənənələrini yaratmaq eşqi qalib gəlir. O, anasını Bakıya-Xəzərin qoynunda davametdirmişdir. Şairin “Evlənim, evlənməyim?” [956] satirası işləməyə getməsinə razı sala bilir. Nəhayət, illər keçir. Xəzərin məşhur “mollanəsrəddinçi” Əli Nəzminin eyni adlı satirasına qoynunda gözəl bir şəhər salınmışdır. Bu şəhərin qurucularından nəzirə təsiri bağışlasa da, müəlliflərin ideya istiqamətləri tamamilə olan Surxay artıq məşhur neftçi kimi tanınır. Surxay anasını başqadır. Əli Nəzminin əsərində evlənmək üçün tərəddüd edən Bakıya aparmaq istəyir. Ancaq ananın arzusu kənddə qaıb oğlunu evdə bir neçə arvadı olan yaşlı molladırsa, Şakir Xəyalın satirik evləndirərək nənə kimi oğlunu, gəlinini və nəvələrini oxşamaqdır. qəhrəmanı tüfeyliliyi, boş- bekar gəzib, avaralığı özünə peşə etmiş, Şeir əməksevərlik və vətənsevərlik ruhunun ən gözəl sənət küncdə-bucaqda əyyaşlıqla, qumar oynamaq və içki içməklə nümunəsi təsiri bağışlayır. Minayə Piriyevanın “ İydə ağacı” [778] məşğul olan bir gəncdir. Əsərin dili də “mollanəsrəddinçi”lərdə şeirində də oxucunu düşündürən boyalardan istifadə edilmişdir. olduğu kimi mənfi tipin monoloqu üzərində qurulmuşdur. Şeirin lirik qəhrəmanı şairənin lirik “mən”idir. İydə ağacını Satiranın birinci bəndindən subaylığı sultanlıq bilən və subaylığı özünün uşaqlıq dostu kimi oxucuya təqdim edən şairə istəyir ki, ilə fəxr edən bir tip boylanır: şeirlərinin yazılmasında ona sərinlik, ilham verən iydə ağacının gözəl iyi şeirlərindən də gəlsin: Həyatımın, ömrümün nemətidir subaylıq. Ən qiymətli çağları, şöhrətidir subaylıq. Sən böyümüsən indi, Eşqimin dan ulduzu, ziynətidir subaylıq. Böyümüşəm həm də mən. Bir gözələ dil töküb evlənim, evlənməyim? Kölgəndə oturaraq, Subaylıqdan əl çəkib, evlənim, evlənməyim? [956] Şeir yazıram hərdən. Şerin üçüncü bəndində mənfi tipin sarsıntıları daha böyükdür. * * * Evlənib “arvad nökəri” olmaq, ailə əzabı çəkmək, nərd, domino İllər keçsə mənimçün, kimi bekarlıq vasitələrindən, araq, çaxır kimi əyyaşlıq dostlarından Yenə əzizdir xətrin. əl çəkmək onun üçün olduqca ağırdır: Deyirəm ki, nə ola, Şeirimdən gələ ətrin [778] Deyirlər ki, arvada nökərdi evlənənlər, Çəkirlər min əzabı, min dərdi evlənənlər, Minayə Piriyevanın yaradıcılığında “ Ayrılıq dərdi” poeması Oynamırlar domino, nə nərdi evlənənlər, da mühüm yer tutur. Poemada Böyük Vətən müharibəsinin ağır Var qəlbimin marağı, evlənim, evlənməyim? dəhşətlərindən, İmran adlı bir gəncin həyat yolundan, imtahandan Atıb çaxır, arağı, evlənim, evlənməyim?[956]. qalib çıxan məhəbbətdən və gəncliyə aid olan böyük arzulardan bəhs edilir. Satiranın sonuncu bəndində şair mənfi qəhrəmanın kimliyini – Tədqiq olunan dövrdə ədəbi məclislə kənardan əlaqə saxlayıb şəxsiyyətinin puçluğınu, eyş-işrət düşkünü olduğunu, məhəbbət yol- redakiyaya şeirlərini göndərən və “ Nuxa fəhləsi” qəzetində dərc unda çoxlarını gözüyaşlı qoyduğunu, saxta eşq siyahısında artıq yer etdirən şairlərdən biri Qutqaşen (indiki-Qəbələ) rayonunda çıxan qalmadığını, əməyə, halal zəhmətə xor baxdığını oxucuya çatdırır: 288 289 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Gözəllərin adını sinəmə yazdırmışam, Ördəklər çaylardan Neçəsinə söz verib, neçəsin azdırmışam, gölə qayıdır. Mən azad qanad çalıb, yem axtaran bir quşam, Havada sevinclə Yeyib-içməklə varam, evlənim, evlənməyim? süzür durnalar, Zəhmətlə yoxdur aram, evlənim, evlənməyim?[ 956 ] Salam, ay bahar![954 ]

Altmışıncı illərdə yazmış olduğu “50-ci bayram”[959] (1967), Şeirin üçüncü və dördüncü bəndləri nəinki məzmun, sənət - “ Mən Lenin əsrinin komsomoluyam”[957](1968) və s. şeirlərində kalıq baxımdan da olduqca diqqətçəkicidir. Şair bahar fəslində Şakir Xəyal siyasi mövzulara meyl edərək Lenin komsomolunu, “bənövşə boylanır”, “söyüdlər tumarlanır”, “ çinar bəzənir”, “ göy- sosialist inqilabının nailiyyətlərini tərənnüm etmişdir. Lakin şairin lər qəhqəhə çəkir” metaforalarını o qədər ifadəli və yerində işlədir ilham quşu tədqiq olunan illərdə təkcə siyasi mövzuların əsiri ki, oxucu özünü sanki gözəl bahar fəslində hiss edir: olaraq bu sahədə qanad çalmamış, təbiət mövzusunda şeirlər də yazmışdır. Şairin 1971-ci ildə qələmə aldığı “ Salam, ay Yaşılbaş sonalar bahar!”[954] şeirində bahar fəslinə aid bütün xüsusiyyətlər zərgər göl qırağında, dəqiqliyi ilə verilərək gözəl bir peyzaj, bədii sözün gücü ilə tablo Quzular güneydə yaradılmışdır . Şeirdə bədii gözəlliyin önündə gedən şairin “ xumarlanırlar. salam, ay bahar” müraciətidir: Bənövşə boylanır yol qırağında, Günəş gülümsəyir Söyüdlər su üstə bir gəlin kimi, tumarlanırlar. Üfüqlər don geyir Sənin gəlişinlə qövsi-qüzehdən. bəzənir çinar, Titrədir otları Salam, ay bahar! səhər nəsimi, Sürünür dağlardan Sən gəldin torpağın yenə duman, çən. göy otlarında, Dərələr boyunca Göylərin sehrkar səslənir sular, qəhqəhəsində. Salam, ay bahar! Gəldin qaranquşun qanadlarında, Tələsir harasa Çoban tütəyinin bal arıları, şirin səsində. Kəpənək çiçəkdən, Sən gəldin qaynadı, gülə qayıdır. daşdı arzular, Alçalar ağ geyib, Salam, ay bahar! [954]. zoğallar sarı, 290 291 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şakir Xəyalın “Ana laylası” [955] şeiri mövzuca orijinal bir-birindən maraqlı, müxtəlif mövzulu poetik örnəkləri durur. olmasa da, ana məhəbbətini, ana böyüklüyünü ifadə edən bədii Surağat Qurbaninin sorağı ilə Balakən rayonunun Katex kəndinə nümunə kimi qiymətli bir əsərdir. XX əsr Şəki ədəbi mühitində üz tutdum. Şəki şairlərinin ədəbi irsini toplayarkən min bir əzab- elə bir şair tapmaq olmaz ki, onun yaradıcılığında ana mövzusu əziyyətlə, çətinliklə üzləşmişdim. Bəzi şairlərin özləri,bəzilərinin olmamış olsun. Lirikada heç bir şairi bu mövzuda təkrarçılıq nəsil davamçıları mənim bu işıqlı gələcək ünvanlı məqsədimə baxımından günahlandırmaq olmaz. Çünki burada bəşəriyyəti qarşı çıxıb bədii nümunələri mənə verməkdən imtina etmişdilər. yaradan bir varlıqdan söhbət gedir. Ancaq bu mövzunu əks etdirən Fikirləşirdim ki, mənim üçün yad olan bir məkanda da belə olacaq, hər bir fərdi üslubda özünəməxsusluq, orijinal deyim, fikrin ifadə oradan əliboş qayıdacağam. Bu ümidsiz xəyallarla Katex kəndinə gözəlliyi olmalıdır. Şakir Xəyalın “Ana laylası”[955] şeiri oriji - çatdım. Düzdür, mərhum şairimiz Surağat Qurbaninin oğlu Fikrət nal lığı ilə bu silsilədə özünəməxsus yer tutur. Övlada ana laylasını Qurbanova gəlişimlə bağlı sevimli alim ziyalımız Əli Süleymanov günəşdən isti, buzdan sərin, çiçəkdən ətirli, baldan şirin, ürəyin məlumat vermişdi. Fikrət Qurbanov məni çox böyük mehri ban - təbibi, loğmanı hesab edən şair qoca anasını öz gəncliyindən üstün lıqla qarşıladı. Gəlişimin məqsədini bir daha aydınlat dıqda bu tutaraq yazır: nəcib iş üçün mənə dərin təşəkkürünü bildirirərək, məni atasının yaradıcılıq fondu ilə tanış etdi. Yerimdə donub qaldım. İlahi, insan Onun məhəbbəti, eşqi dərindir, nə qədər yazıb yaradarmış. Belə bir geniş yaradıcılıq fondu ilə Günəşdən istidir, buzdan sərindir. mən bir də Şəkidə, uzun illər “Səbuhi” ədəbi məclisinə rəhbərlik Çiçəkdən ətirli, baldan şirindir, etmiş həkim-yazıçı Lütfəli Həsənovun evində üzləşmişdim. Uzun Ürəyə dərmandır ana laylası. illərin yadigarı olan saralmış vərəqlərə inci kimi həkk olunmuş Təbibdir, loğmandır ana laylası. şeirlərlə tanış olduqca sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Digər tərəfdən kədərlənirdim ki, bu nümunələrin hamısı ilə tanış olmaq Mənə gəncliyimdən anam əzizdir, imkanından xaricəm. Çünki bu fondu təhlil etmək illərin tədqiqatı Sanıram günəşlə o da əkizdir. nəticəsində mümkün idi. Şairin çoxsaylı, müxtəlif mövzulu Layla musiqiyə, şeirə əvəzdir. şeirlərini və çap olunmuş kitablarını götürüb böyük sevinc hissi Arzudur, kamandır ana laylası. ilə Şəkiyə qayıtdım. Bitməmiş romandır ana laylası [955]. Surağat Qurbaninin yaradıcılıq fondu ilə tanış olarkən “Şair - lər” [553] adlı şeir diqqətimi cəlb etdi. Bu şeirdə şair sanki şair Təhlil olunmuş bədii nümunələrin məzmunu imkan verir ki, sö zünün lüğəvi mənasını açaraq oxucuya kimliyini anlatmaq Şakir Xəyal ədəbi mühitin istedadlı qələm sahibi kimi xatırlansın. istəyirdi: XX əsrin 50-70-ci illərində “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvləri Şairlər bəşərin görən gözüdür. ilə dostluq və yaradıcılıq əlaqələri qurub məclisin məşğələlərində Şairlər ellərin nəğməkarları! iştirak edərək şeirlərini “Nuxa fəhləsi” qəzetinin səhifələrində dərc Şairlərin sözü elin sözüdür, etdirən Balakən rayonunda yaşayan Surağat Qurbanov ( Qurbani) Şairlər tarixin yadigarları! və Məmmədiyyə Qarayev olmuşdur. * * * 1940-ci illərdə ədəbiyyata gələrək, “Səbuhi” ədəbi məclisinin Şair var, dənizdir, çağlayır, daşır. söz sərraflarının sənət sınağından keçib böyük ədəbiyyat Dalğası titrədir sərt qayaları! dünyasına vəsiqə alan Surağat Qurbaninin söz dənizi qarşısında Şair var, şerilə zirvələr aşır. əlimdə qələm fikirli qalmışam. Qarşımda bu sevilən şairin yüzlərlə Dağlardan ucadır onun vüqarı. 292 293 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti * * * Ordusu sıralarına çağırılmışdı. Şeirlərinin birində oxuduğumuz Şair var, deyirlər: – Allahı verib! kimi: Dünyaya sığmayır, eşqi-dühası. Sinəni odlara gər desə Vətən! Hatəm süfrəsidir, sanki sərilib, Dərərəm, gülünü dər desə Vətən! Onun söz dünyası, sənət dünyası! [553] Nə vaxt ürəyini ver desə Vətən! Ona ürəyimi əsirgəmərəm![ 545, s.12] Bu şeiri S.Qurbaninin yaradıcılığının ən maraqlı, poetik hədəfli şeiri kimi götürmək olar. Bu söz sərrafının şeirləri ilə tanış eşqi ilə Belorusiyanın Belastok Vilayətinin Sokalovka şəhərində, olduqca təsdiq edirsən ki, S.Qurbani, həqiqətən, dəniz kimi tank diviziyası tərkibində azğın faşistlərə qarşı ölüm-dirim savaşı çağlayan, vüqarı dağlardan uca olan, insanlara və insanlığa məhəb - aparmışdı. 1943-cü ildə bu cəsir döyüşçü ağır yaralanaraq ordu bəti bitib-tükənməyən, söz dünyası, sənət dünyası Hatəm süfrəsinə sıralarından geri qaytarılmış, Balakən rayonunun ayrı-ayrı məktəb - bənzər bir şairdir. Vaxtilə “Səbuhi” ədəbi məclisinin görkəmli lərində dil-ədəbiyyat dərslərini tədris edərək bədii yaradıcılığını üzvlərindən olmuş, yazıçı Zaman Qarayev, Surağat Qurbaninin genişləndirmişdi. Şairin müdhiş müharibəyə, onun dəhşətlərinə yaradıcılığını yüksək qiymətləndirərək yazmışdı : “Surağat olan nifrəti o illərin ən maraqlı yaradıcılıq nümunələrindən olan müəllimin şeirlərini oxuduqca, sanki zirvələri buludlarla döyüşən “Müharibə başlanarkən”[ 553 ] şeirində öz əksini tapmışdı: dağlar, şırıl-şırıl axan çeşmələr, ağ pambıq tarlaları, bol məhsullu meyvə bağları, yeni-yeni şəhərləri salınan doğma Azərbaycan ...Az keçmədi, yad təyyarə nərildədi havada, gözlərimiz önündə canlanır”. Səmimi ifadə olunmuş bu fikirlərdə Belə pis səs qulağıma dəyməmişdi dünyada, böyük həqiqətən vardır, çünki, ictimai həyatın elə bir sahəsi, bu Şar buraxdı, asılan şar işıqlatdı hər yanı, sahənin elə bir mövzusu yoxdur ki, orada Surağat Qurbaninin şeir Sonra neçə bomba salıb qızışdırdı meydanı, qaranquşu qanad çalmamış olsun. Əziz oxucu! Bu istedadlı şairin * * * zəngin yaradıcılıq yolundan danışmamışdan əvvəl istəyirik ki, Uçdu evlər, həmin saat su yerinə axdı qan, onun əziyyətli və şərəfli ömür yolu ilə tanış olaq. Neçə arzu, neçə ümid nakam köçdü dünyadan. Surağat Ramazan oğlu Qurbanov 1919-cu ilin may ayında Onda duydum niyə belə nigaranam özümdən, Balakən rayonunun Katex kəndində yoxsul bir ailədə dünyaya Anladım ki, şəkər yuxum niyə qaçıb gözümdən [553]. göz açmışdı. Hələ körpəliyindən yetimliyin ağrı-acısını dadan Surağat üç aylığında anasını, dörd yaşında isə atasını itirmişdi. Gənc şairin ilk yaradıcılıq nümunələri 1946-cı ildən “Nuxa Onun böyüyüb əsrəyə gəlməsində böyük qardaş və bacılarının, fəhləsi” qəzetində dərc olunmuşdur. S.Qurbaninin yaradıcılığını qohumlarının böyük əməyi olmuşdu. İlk ibtidai təhsilini Katex mövzu və mündəricə etibarilə dəyərləndirən şair-alim Nurpaşa kənd yeddiillik məktəbində almış, 1933-34-cü illərdə məktəbi əla Hümmətov “Surağat Qurbani” adlı məqaləsində yazır: Biz “Nuxa qiymətlərlə başa vurduğu üçün Zaqatala Pedaqoji Məktəbinə fəhləsi” qəzetinin səhifələrində Surağat Qurbaninin şeirlərinə tez- imtahansız qəbul olunmuşdu. 1937-ci ildə oranı əla qiymətlərlə tez rast gəlirik. O, redaksiya nəzdindəki ədəbiyyat dərnəyinin fəal bitirərək Balakən rayonunun Mircəfər kənd orta məktəbində üzvlərindən biridir. Surağat Balakən rayonunun Katex kənd müəllim kimi pedaqoji fəaliyyətə başlamışdı. Amansız müharibə məktəbində müəllimdir. O, öz peşəsini sevdiyi kimi istedadlı bir S.Qurbaninin arzularının çiçəklənməsinə müvəqqəti olaraq sədd şair kimi də oxucular qarşısında tez-tez çıxış edir. Qurbaninin çəkmiş o, 1939-cu ildə faşizmlə mübarizə aparmaq üçün Sovet şeirlərində Vətən, eşq və məhəbbət, fədakar əmək ilhamla tərən- 294 295 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti nüm edilir [ 331 ] O vaxtdan etibarən Surağat Qurbani bir sıra Beləcə uzun sürən ağır, üzücü xəstəlikdən sonra 1986-cı ilin mərkəzi qəzet və jurnallarda, Şəki, Qax, Zaqatala və Balakəndə iyul ayının 25-də Balakən rayonunun şair oğlu Surağat Qurbani çıxan rayon qəzetlərində çıxış edir. Oxucular onun imzasına yaradıcılığının məhsuldar bir dövründə 67 yaşında dünyasını “Azərbaycan müəllimi”, “Azərbaycan gəncləri”, “Sovet kəndi”, dəyişdi. Məzarı Katex kənd qəbristanlığındadır. Katex kənd Bə - “Bakı” qəzetlərinin, “Azərbaycan” jurnalının səhifələrində də tez- lədiyyəsinin qərarı ilə Surağat Qurbaninin yaşadığı küçəyə və qırx tez rast gəlirlər. ildən çox fəaliyyət göstərdiyi Katex kənd orta məktəbinə şairin 1966-cı ildə şairin “Azərnəşr” tərəfindən “Yarpaqlar pıçıl da - adı verilmişdir. Şairin zəngin arxivi oğlu Fikrət Qurbanovun evin - şır” [547] adlı şeirlər kitabı çapdan buraxılır. Surağat Qurbani də saxlanılı həmin illərdən etibarən Balakən rayonunun ədəbi həyatında Yaradıcılığı. Həssas müşahidəçi, incə hisslərin çoşğun tərən- yaxından iştirak etməyə başlayır və ədəbi ictimaiyyət tərəfindən nüm çüsü olan Surağat Qurbaninin yaradıcılığı janr etibarilə sevilir. 1983-cü ildə şairin “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən “Ana qoşma, gəraylı, rübailərdən ibarətdir. Şair qələmini poema janrı hədiyyəsi”[546 ], 2009-cu ildə isə “Məni unutmayın, dağlar”[545] sahəsində də sınamış, “Sevil”, “Gəlin” adlı poemalarını yazmışdır. adlı şeirlər kitabları çap olunur. Birinci kitaba şairin əlli altı, ikinci Şairin lirik fondu mövzu etibarilə olduqca rəngarəngdir. Doğma kitaba isə əlli bir şeiri daxil edilmişdir. 1983-1986-cı illər Surağat Vətənə, el-obaya, yurda bağlılıq, saf, təmiz, ülvi sevgi hissləri, Qurbaninin yaradıcılığının çoşğun illəri kimi yadda qalır. Şairin Vətən təbiətinə olan sonsuz məhəbbət, insana xas olan ən incə yaradıcılıq fonduna daxil olan şeirlərin əksəriyyəti bu illərdə duyğuların poetik dillə-məharətli, usta bir şair dili ilə ifadəsi qələmə alınmışdır. 1976-cı ildən ağır xəstəliyə tutulan şairin Surağat Qurbaninin şeirlərinin aparıcı mövzularındadır. S.Qurban- xəstəxana şeirləri olduqca ürəkağrıdıcıdır. “Xəstəlik”[553] adlı inin yaradıcılığının aparıcı mövzusu Vətən mövzusu, doğma şeirdə ölümlə-həyat arasında çarpışan lirik qəhrəmanın sarsıntıları Azərbaycana olan sonsuz məhəbbət və bağlılıqdır. Digər şairlərin ürəkləri parçalayır: yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan Azərbaycana həsr olunmuş şeirlər S.Qurbaninin də yaradıcılığında aparıcıdır. Bu xüsusda “Azərbay - Onu mən sevsəm də, heç sevməsəm də, ca nım” [545] adlı şeir diqqətçəkicidir. Şeirdə şairin lirik fərdi üs- Meylini canıma saldı xəstəlik. lubu, solmaz boyalara malik söz düzümü ilə Azərbaycanın Dirədi gözümə iti gözünü, gö zəl likləri oxucuya çatdırılır. Azərbaycanı gözünün nuru, hünər Sanki xəyallara daldı xəstəlik. məşəli, hesab edən, vətəninin meşələri, düzləri, zəngin təbiəti ilə fəxr edən şair yazır: * * * Istədim yoldaca tez tutam dilə, Gözümə nur verib hər an güldürən, Qəsd etdi canıma lap gülə-gülə. Hünər məşəlidir Azərbaycanım! Çapdı səməndini belədən-belə, Yatsam, gecəyarı yuxuma girən Başıma qılıncı çaldı xəstəlik. Obamdır, elimdir, Azərbaycanım! * * * * * * Dedim: Yaradana həyatda nə qəm, Torpağı can verər tər bənövşəyə! İlhamdır yataqda dərdimə həmdəm, Bürünüb hər yanı yaşıl meşəyə, Dilə gələn zaman yazdığım qələm. Qibtəçi deyiləm gülə, çiçəyə, Dartıb tez əlimdən aldı xəstəlik [553 ] Ətirli gülümdür Azərbaycanım [545, s.5-6] 296 297 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Vətənini ürəkdən sevən, ona qəlbən bağlı olan şairin “İnan - Baş ucaldan hünərlərə bağlısan, dım” [ 545; 546; ], “Yolunda” [ 545; 546; ], “Çağırsın” [545; 546], Sənin qoynun ömrümüzün şən çağı, “Tor pağım” [546], “Əsirgəmərəm” [546] , “Kimsən demə” [546] Azərbaycan torpağı! [ 54 ,s. 9-10] və digər şeirlərindən vətənpərvər bir şair harayı eşidilir. “Əsir gə- mərəm”[546] şeiri yüksək vətənpərvərlik hissi ilə yazılmış mani- Vətənini bütün yaradıcılıq fondunun əsas ilhamverici qüvvəsi fest xarakterli bir şeir təsiri bağışlayır. Oynaq bir formaya malik adlandıran şair “Olmasa”[ 545 ] gəraylısında: olan bu şeirdəki dil və ifadə səlistliyi də oxucunu razı salır: Yaz, əsməsin əldə qələm, Biri darda qalıb çağırsa məni, Sıxa bilməz qəlbini qəm. Heç vaxt köməyimi əsirgəmərəm. De, kim idin,Qubani, sən ? Vətənin oğluyam, Vətən yolunda, Vətən sənə yar olmasa? [545] Halal əməyimi əsirgəmərəm. fikrini “Yolunda”[ 545 ] adlı şeirində daha da dərinləşdirərək * * * Vətən yolunda canını belə verməyə hazır olduğunu bildirir: Bir məşəl olaram Vətən yolunda, Qurbaniyəm, öz gülümü dərərəm, Qədrini bilərəm gedən yolun da. Eldən ötrü dağ tək sinə gərərəm. Min fil gücü duysam əgər qolumda, Söz nədir ki, canımı da verərəm, Eldən biləyimi əsirgəmərəm. Vətən adlı bu diyarın yolunda! [545 , s. 9] * * * Sinəni odlara gər desə Vətən! Diqqət yetirdikdə görürük ki, haqqında danışdığımız bədii Dərərəm, gülünü dər desə Vətən! nümunələrdə şeir texnikası çox güclüdür. Bu örnəklər canlılıq, dil Nə vaxt ürəyini ver desə Vətən! sadəliyi, təsvir və ifadə gözəlliyi baxımından da təsirli və Ona ürəyimi əsigəmərəm! [ 546 ,s. 11-12] yaddaqalandır. Kənddə doğulub boya-başa çatan, xalqla birlikdə nəfəs alıb, xalqla qaynayıb-qarışan S.Qurbaninin lirikasında xalq “Torpağım”[ 545 ] adlı şeirində şairin fəxr hissləri yerə-göyə şeiri üslubu daha müvəffəqiyyətlidir. Onun poeziyasının janr sığmır. Şair Vətən-Azərbaycan torpağını anasının isti qucağı, öm- xüsusiyyətlərinə tənqidi yanaşan “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvü rünün şən çağı sanaraq böyük iftixar hissi ilə yazır: N.Hümmətov yazmışdı : “Surağatın çoxlu qoşmaları vardır. O, yaradıcılıq yollarından daha müvəffəqiyyətlə keçmək üçün yalnız Sən dünyada ağ elədin üzümü, qoşma janrında yazmaqla kifayətlənməməli, müxtəlif şeir Nə gözəldir dağlarının düzümü. janrlarından cəsarətlə istifadə etməlidir. Daha çox çalışmalıdır ki, Elə xoşbəxt sanıram ki, özümü, onun əsərlərində poetik dil, şeiriyyət daha yüksək olsun, şeir - Qoynum mənə öz anamın qucağı. lərində artıq söz, artıq ifadələr tapılmasın” [331] Bu fikirlər iste- Azərbaycan torpağı! dadlı şair S.Qurbaninin yaradıcılığını istiqamətləndirmək üçün görkəmli alim-şairin qələmindən 1961-ci ildə çıxmışdı. İnsafən, * * * yuxarıda ifadə etdiyimiz fikrə qayıdaraq əminliklə söyləyirik ki, Ellərinlə öyünməyə haqlısan, S.Qurbaninin qoşmaları lirika sahəsində uzun zaman qələm Ürək kimi döyünməyə haqlısan. sınağından çıxmış bitkin əsərlərdir. Bu əsərlərdə incə bir musi qi - 298 299 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti lilik, ahəng, təravət və axıcılıq gözlənilməklə janrın bütün tələbləri Doğma yurdun, onun başı uca dağlarının, zirvələrinin təsviri, nəzərə alınmışdır. Hələ vaxtilə 60-cı illərdə S.Qurbani şairliyin qüvvətli peyzaj, bədii ümumiləşdirmələr S.Qurbaninin təbiət böyük məsuliyyətini, yaradıcılığın xəlqi mahiyyətini, şairin söz lirikasının ruhunu təşkil edir. Onun lirik fondunda bu mövzuda içərisindən söz seçmək məharəti “Deyərlər” adlı proqram şeirində yüzlərlə şeir nümunələri vardır. “Mən dağlar oğluyam”[545], ifadə edərək yazmışdı: “Balakən nəğməsi”[545], “Bizim dağların, dağların”[545], “Qay- alar”[545] , “Zaqatala”[545], “Zaqatala qoruğunda”[ 545 ], Söz ordunu göndər elin içinə, “Qonaq gəlin”[ 545], “Mən də onun balasıyam”[ 545 ], “Bu Qoy güvənsin o da elin gücünə. yerlərindir”[ 545 ], “Katex çay”[ 545 ], “Kəndim”[ 545; 553; ], Söz içindən söz seçməyə incimə, “Dedi lər”[ 545 ], “Mənim Katex kəndim”[ 545 ], “Ağac”[545 ], Duzlu yazsan, “sözü vardır” deyərlər . “Təbiətin keşiyində”[545 ], “Yarpaq”[ 545 ], “Bahardadır”[545 ], “Çox görmə mənə”[ 545 ] adlı şeirində şair vətənpərvərliyin “Çiçək”[ 545] və s.şeirlər bu silsiləyə daxil olan maraqlı bənzərsiz notlarını yazaraq yüksək sənətkarlıqla varlığını xalqın nümunələrdir. qanından yoğrulduğuna bağlayaraq yazır: “Mən dağlar oğluyam”[545 ] şeirini şairin təbiət lirikasında şərti olaraq başlanğıc nümunə kimi götürürük. Dağlar qoynunda Hünər meydanında doğulmuşam mən, həyata göz açıb , orada böyüyən şairin ilhamının mənbəyi uca və Xalqımın qanından yoğrulmuşam mən. qoca dağlardır. Şair haqlı olaraq yazır: Onunçün Vətənə vurulmuşam mən, Vətən məhəbbəti çox görmə mənə! [545, s.19] Dağda doğulmuşam, zirvələr yerim, Tərlanlar oylağı oylağım olmuş. Çağdaşları kimi, S.Qurbaninin də yaradıcılığında siyasi və Ömrümün bağında bir gül bitəndə, təsvirçilik məzmunu daşıyan Leninə, Böyük Oktyabra , partiyaya Laləli yaylaqlar yaylağım olmuş, həsr olunmuş şeirlər diqqəti cəlb edir. Bunu zamanın ideoloji Hərdən göy üzünə bulud gələndə, tələblərindən irəli gələn bir hiss kimi qəbul etməliyik. Çünki bu Dağların köksünə arxalanmışam. cür şeirlər şairin çoxsaylı yaradıcılıq nümunələri içərisində Şimşək qəzəblənib daşı dələndə, olduqca azlıq təşkil edir. Digər tərəfdən bu cür mövzular müasir- Qayalar altına daldalanmışam. [ 545,s. 12]. lərindən fərqli olaraq Surağat Qurbaninin yaradıcılığında fərdi tərənnümdən daha çox ümumi səciyyə daşıyır. Məs: Böyük Vətən Dağların əzəməti, oradakı floranın müalicəvi əhəmiyyəti, dər - müharibəsi illərində faşizm üzərində qələbənin əldə olunmasında man bitkiləri ilə bolluğu, yazda dağ selinin əhəmiyyəti, gözəlliyi, digər amillərlə yanaşı partiyanın qüdrətinə də inandığını bəyan dağ qartallarının qıyı S.Qurbaninin “Bizim dağların, dağların”[ edərək yazır: 545] adlı şeirində rəssam dəqiqliyi ilə oxucunun gözləri qarşısında canlandırılır: Bütün ellər dayaq oldu cəbhədə, Yol göstərən mayak oldu cəbhədə. Gülləri dərmansız olmaz, Günəş rəngli bayraq oldu cəbhədə, Bizim dağların, dağların. Partiyanın qüdrətinə inandım. [ 545 ,s. 16] Zirvəsi dumansız olmaz, Bizim dağların, dağların 300 301 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Zaman saçına qar ələr, Dik qayadan baxan təkə, Qartalları qıya gələr. Gül heykəli olar çökə. Yazda seli qaya dələr, Quşlar gəzər səkə-səkə, Bizim dağların, dağların [ 545, s. 14] . Zaqatala qoruğunda. Şairin “Qayalar” [545] şeirində də yurdun qayalarının əzəmə - * * * tindən danışılır, onlar qoca tarixin izlərini sinəsində yaşadan bir Sularında güzgülənir, yer, babaların əyilməz vüqarı kimi tərənnüm edilir: Meşələrin yüz gəlini. Sən görərsən dağ kəlini, Nədir alnınızda dərin qırışlar? Zaqatala qoruğunda [ 545,s .18] . Düşmənin vurduğu yaralardımı? Nədir köksünüzdə əyilməz vüqar, Balakənə, doğma kəndinə vurğunluq S.Qurbaninin təbiət liri - Yoxsa babalardan yadigardımı?! [545, s 15]. kasında yüksək ilhamla tərənnüm olunur. Özünü Balakənin balası adlandıran şair: Vətənimizin ən gözəl diyarlarından olan Zaqatala, nəinki Azərbaycanda ,bütün dünyada məhşur olan Zaqatala qoruğunun Balakənin gur işığı , poetik dillə tərənnümünü əks etdirən “Zaqatala”[545 ] və “Za- Öz sazı var, öz aşığı. qatala qoruğunda”[ 545 ] şeirləri S.Qurbaninin təbiət lirikasının Ölən deyil söz aşığı, şah əsərlərindəndir. “Zaqatala”[ 545 ] şeirində şair məkanın Mən də onun balasıyam [545, s. 20]. gözəlliyi ilə oxucusunu tanış etmək üçün poetik sözün bütün imkanlarından istifadə edərək misralarda gözəl Zaqatala obrazı yazaraq bu gözəl diyarla fəxr edir, bütün gözəlliklərin bu yer - canlandırır: lərdə bərqərar olmasını bütün dünyaya bəyan etmək üçün “Bu Bu yerlərdə qonşu olub, yerlərindir”[ 545 ] qoşmasında böyük çoşğunluqla yazır: Çaya meşə, dağa tala. Gözəlliklər düzümüdür, Bura göyçəyidir gözəl Qafqazın, Canım, gözüm Zaqatala . Əksilməz sədası kamanın, sazın. Hələ qarlı qışda gələsi yazın, * * * Ətirli nəfəsi bu yerlərindir. Dağlarının ucalığı, Alınmaz bir qala olub. * * * Hara getsən, ürəyimdə, Əzəldən doğmadır mənə Balakən, Yaşıl Zaqatala olub [545 , s. 17] . Yaşıl don geyinib bu cənnət məkan. Filizçay ellərə yayır şərəf-şan, “Zaqatala qoruğunda”[ 545 ] şeiri oxucuda bu gözəl məkanın Qızıl xəzinəsi bu yerlərindir [ 545 , s. 21] . sözlə çəkilmiş portreti təsiri bağışlayır. Şeiri oxuyan oxucu sanki S.Qurbaninin “Katex çay” [ 545 ] şeiri nəinki gözəl deyim tər- özünü bu gözəlliyin qoynunda hiss edir: zi, tərənnüm qüdrəti baxımından həmçinin poetik obrazlılıq və ifa də gözəlliyi ilə də mükəmməl sənətkarlıq nümunəsidir. 302 303 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Baharda dağlardan atlanıb coşar, S.Qurbaninin təbiət lirikasında 1971-ci ildə qələmə alınmış Almaz qayaları dılər,Katex çay!. bir şeir daha diqqətçəkəndir. Şeir “Təbiətin keşiyində”[567] ad la- Coşduqca sahilə nəğmələr qoşar, nır. Yuxarıda təhlilini verdiyimiz təbiət ünvanlı bədii nümunələrdə Qayalar qoparıb gələr ,Katex çay!. şairin sevinc, fərəh, iftixar hissləri hakimdirsə, bu şeirdə şairin təbiət düşmənlərinə yönəlmiş qəzəb hissi, üsyankar mövqeyi * * * diqqətçəkicidir. Bəzən nərildəyən qızmış şir kimi, Şeirin mövzu baxımdan müasir dövrümüz üçün aktuallığını Bəzən qəzəblənər aç bəbir kimi, nəzərə alıb büsbütün oxucuların diqqətinə çatdırmağı məqsədə - Bəzən atdır, yüyən gəmirir kimi, uyğun sayırıq: Bəzən quru olub mələr ,Katex çay!. [545,s. 22]. Hanı qaqqıldaşan xınalı kəklik? Nümunə gətirdiyimiz misralarda verilmiş “almaz qayalar” Niyə dağ kəlinin azalıb səsi? epiteti, Katex çayın “qızmış şirə”, “ac bəbirə”, “yüyən gəmirən ata” Niyə az görünür analı əlik? bənzətmələri (təşbehləri) “Katex çayın nəğmə qoşması” “mə lə məsi” Hanı maralların odlu nərəsi? metaforaları, şeirdə obrazlılığı, ifadəliyiyi qüv vət ləndirmək məqsədi ilə işlədilən və misraların əvvəlində işlənərək po etik sintaksisin * * * Təbiət bəxş etdi bizə cənnəti, göstəricisi olan “bəzən” təkriri (anafora) müəlli fin sənətkarlıq Niyə qorumayaq bəs təbiəti? qüdrətini sübut edən amillərdir. Şairin “Kən dim”[545 ] adlı şeirində Baharda çiçəkli çökəni kəsdin, də bu cür obrazlılıqdan məharətlə istifadə olunmuşdur: Baxıb bal arısı qara bağladı. Çöllərə sığmayır varın, dövlətim, * * * Süfrələr bəzəyir şirin nemətin, Nə üçün bəs qozu, yemişanı kəsdin? Ellərin qəlbində var məhəbbətin, Ayı küsüb getdi, quşlar ağladı. Sərin yaylaqlardan səfalı kəndim. Təbiət bəxş etdi bizə neməti, * * * Niyə qorumayaq bəs təbiəti? Qurbani ilhamı səndən alıbdır, Hüsnünü ilhamla seyrə dalıbdır, * * * Hanı bəs sürüyə baş çəkən təkə, Adına söz qoşub, saz da çalıbdır, Niyə səsi gəlmir yeddi dərədən? Sənsiz könlüm olar yaralı kəndim. [ 545, s. 23] . Niyə öndə getmir bəs səkə-səkə? Bəs ilham küsdümü bu mənzərədən? Şairin “Dedilər” [545], “Mənim Katex kəndim” [545] adlı şeirində də doğma yurda bağlılıq və məhəbbət hissləri hakimdir. * * * Təbiətin ayrı-ayrı tərəflərinə –ağaclara, yarpağa, çiçəklərə, bahar, Gözəllik deyilmi elin sərvəti, payız və qış fəsillərinə dair də Surağat Qurbaninin lirik fondunda Niyə qorumayaq bəs təbiəti? nümunələr vardır və bu nümunələr inanırıq ki, uşaq ədəbiyyatının Yenə baş ağrıyır barıt səsindən, gözəl, mənalı, lakonik inciləri kimi tədqiq olunacaqdır. Dilsiz heyvanlara tutulur divan. 304 305 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti * * * * * * Bax, ana cüyürün tər sinəsindən, Bir dodaqdəyməz de, bir diltərpənməz Fəvvarə vuraraq necə axır qan? Obam fəxr eləsin təcnislərinlə, Ölməz təbiətə el məhəbbəti Sönük sədalarla məclis bəzənməz, Niyə qorumayaq bəs təbiəti? [567] Təzə bir meydan aç öz hünərinlə! * * * S.Qurbaninin məhəbbət lirikasının xüsusiyyətlərini dəqiq ifa - Sonra da “Qaraçı” havası başla, də edən yazıçı Zaman Qarayev haqlı olaraq yazır ki, “İncə lirika, Quş tək süzə-süzə oyna arada! məhəbbət mövzusu da şairin bir çox şeirlərində duyulur. Sevən Bir istedad qalır, bir xoş söz qalır, insanın ürək çırpıntıları, ağıllı, düşünülmüş bir məqsəd daşıyan Bir də haqq aşığı qoca dünyada! . məhəbbət bu şeirlərdə oxucunu xeyirxahlığa çağırır,böyük əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır.Hiss olunur ki,müəllif lirik şeirlərinə daha “Saz” [553] şeirində isə şair sazı öz sədası ilə qəmi silib, ürək- məsuliyyətlə yanaşır, məcazlardan ustalıqla istifadə edir, yeni ifadə ləri riqqətə gətirən, əsas oylağı Təbriz, Çənlibel olan Dədə Qorqud vasitələri axtarıb tapır. yadigarı bir musiqi aləti kimi səciyyələndirir: Bütün bu keyfiyyətlər isə şeirin formasına həzin bir axıcılıq gətirir,onun emosional təsirini gücləndirir. Onun şeirlərini ox- Söylə, təbrizlisən, çənlibellisən, uduqca sənə elə gəlir ki, nə isə xoş bir pıçıltı eşidir, ilk bahar Sən bizim ellisən, bizim ellisən, yağışının göy otları döyəcləyən xışıltısını dinləyir, azəri gözəlinin Demə dağıstanlı, doqquz tellisən, mənalarla dolu qara gözlərinə baxıb xəyala dalırsan”. Yuxarıda Kim gətirib səni bizə gəldi,saz?! qeyd etdiyimiz kimi, şairin lirikasının özülünü təşkil edən şeirlərin çoxu aşıq şeirinin oynaq janrlarından olan qoşma və gəraylı janr- Yaxşıya yaxşısan, yamana yaman, larında yazılıb. Şairin saz, söz, aşıq sənətinə də vurğunluğu göz Qucaqdan düşmürsən niyə heç zaman? qabağındadır. Qarşımızdakı yüzlərlə yaradıcılıq nümunələri içəri - Kimdir Dədə Qorqud, kimdir o ozan?, sində saza həsr olunmuş, aşıq sənətini təbliğ edən şeirlər də vardır. Oğuzlar qəlbindən qəmi sildi, saz!. [553] “Kəndim”[ 545] adlı şeirində şairin yazdığı “Adına söz qoşub, saz da çalıbdır” misrası fikrimizin təsdiqidir. Vaxtilə, kənd toylarının Şairin saz, aşıq sənəti ilə bağlılığına dair verdiyimiz bu qısa aşıqlar tərəfindən aparıldığını şair “Aşıq çal sazını” şeirində gözəl təhlil onun yaradıcılığında qoşma və gəraylı janrının çoxluğunun ifadə etmişdir.Şeirdə verilmiş məzmunda “haqq aşığı”, “təcnis”, səbəblərini aydınlaşdırır. Xalq ruhunu canında daşıyan Surağat “Dilqəm”, “Qaraçı”, “dodaqdəyməz”, “dildönməz” kimi hava və Qurbani mütləq fikirlərini dil sadəliyinə söykənən bu janrlarda janrların adının çəkilməsi S. Qurbanini bizə mükəmməl bilgili bir ifadə etməli idi. Elə bununla bağlı idi ki, S.Qurbani qəzəl janrına aşıq kimi də təqdim edir. Şeirdə oxuyuruq: yaradıcılığın da öz müraciət etmişdi. S.Qurbani qəlbi məhəbbətlə dolu, məhəbbət ünvanı çoxisti - Aşıq “Dilqəm” çal, bəzə məclisi qamətli bir şairdir. Biz onun Vətənə, ana təbiətə olan məhəbbət Niyə ucalmasın, səsin, avazın? məzmunlu şeirlərinin bir qismi ilə artıq tanış olduq. Şairin gənc- Yeddi kəndə çatsın sədası gərək, liyin əsas ilham daşıyıcısı olan, saf, təmiz, ülvi sevgi hisslərini Əlində dillənən sədəfli sazın. özündə əks etdirən məhəbbət mövzulu şeirləri çoxdur. Onun bu 306 307 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti silsilədən olan şeir qalereyasına “Yar yardan ayrılanda” [554], * * * “Olmaz” [554 ], “Sənin” [554 ], “Sevgilim” [554 ], “Təkcə sən- Dedim: başına dolanım, sən” [555 ], “Bil ki...”[ 555 ], “Baxa baxa”[ 555 ], “Səninlə” [555], Pərvanəm: çox-çoxdu,dedi, “Bir qız bir şeir oxudu” [555], “Sən mənim” [556], “Sənin Dedim: gedim,a ceyranım, gözəlliyin”[ 556], “Kim qırdı?” [556], “Olarmı?” [556], “Yar səni Geriyə yol yoxdu dedi. – [560] sevməsəydim”[ 557], “Sən oldun” [557], “Sənin baxışında”[ 557], “Yuxuda gördüm səni”[557], “Soylə görüm”[ 558 ], “Mənə ögey Şeirin sonuncu bəndində formantın dəyişərək, “dedi” forman- demə” [558], “Heç zaman”[ 558 ], “Sənə yalvarıram” [558], tı nın sonda verilməsi nəinki axıcılığı pozan, onu daha da “Sənin” [559], “Səndən savayı”[559], “Səni görəndə” [559], qüvvətləndirən bir üslubi gediş təsiri bağışlayır ki, S.Qurbani bu- “Səndən ötrü, səndən ötrü”[559], “Gülə-gülə”[560 ], “Niyə get- rada ustad sənətkar olduğunu təsdiqləyir. Şairin “Söylə görüm” din?”[ 560 ], “Küsüb barışınca” [560] , “Necə sevim mən?” [561], [565], “Olmaz”[565], adlı şeirləri qəzəl janrında yazılmışdır. Mə- “Gözlərini görəndə” [561], “Səndən xoşum gəlir” [561], “Təkcə həb bət mövzusunda yazılmış birinci qəzəl də qəlbi nurlu, odlu sən itməyəsən” [561] və s, şeirlər daxildir. günəş olan aşiqin ümidsiz arzu və xəyalları bədii suallar şəklində Şairin klassik poeziyadan qaynaqlanıb gələn “Dedim, dedi” verilir. formantlı şeiri S.Qurbanini aşıq poeziyasına yaxınlaşdıran ən maraqlı nümunə kimi diqqəti cəlb edir. Bu formant bildiyimiz Söylə görüm, ürəyində ürəyimtək yanan hanı? kimi, dahi Nizami Gəncəvi yaradıcılığından bu üzə bir çox şair və Eşqimizi bir müqəddəs odlu günəş sanan hanı?[ 565 ] aşıqların yaradıcılığında öz əksini tapmışdır. Lakin “Səbuhi” ədəbi məclisinin istedadlı üzvlərindən olmuş S.Qurbani özünəməxsus Şeirin şah beyti olan: üslubda, sadə dildə, axıcılığı ilə diqqətçəkən, yaddaqalan bir nümunə yaratmışdır: Yaşılbaşlar üzən yerdən sevib seçdim, gülüm səni, Yer üzünü dolansam da, səndən özgə sonam hanı?[565] Dedim: başına dolanım! Dedi: dolanma, dolanma. beytində xaraktercə bitkin, eşqindən dönməyən bir aşiq obrazı Dedim: qoy, oduna yanım! oxucunun diqqətini cəlb edir. Dedi: qalanma, qalanma. İkinci, “Olmaz”[565] adlı qəzəldə də məhəbbətində dönməz olan Aşiq və məhəbbətə biganə olan Məşuqə obrazı canlandırılır. * * * Dedim: Sizə düşüb yolum, İstəyirsən, qarış-qarış yer üzünü dolan,gülüm, Dedi: çalışma çalışma Mənim kimi dərdlərini tən yarıya bölən olmaz [ 565 ]. Dedim: pərvanəm mən olum, Dedi alışma, alışma. beytində verilmiş fikir sübut edir ki, Aşiqin yolu dönməz yoldur. O, Məşuqə tərəfindən yüz yol sınaqdan çıxarılmışdır. Hətta * * * o, öz sevgilisi yolunda ölməyə belə hazırdır. Dedim: gül səpim başına, Dedi: yar küsər, yar küsər. Bəs deyilmi, məni yüz yol sınamısan sədaqətdə, Dedim: söz qoşum qaşına, Bilmədinmi, Qurbani tək yar yolunda ölən olmaz. [565] Dedi: saz küsər, saz küsər. 308 309 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Qurbaninin məhəbbət mövzusunda yazılmış qoşma və gəray- Ürəyimi dağlayaram, lıları dil və ifadə səlisliyi baxımından olduqca diqqətəlayiqdir. Səndən ötrü səndən ötrü. [559] Şairin işlətdiyi hər sözün, hər ifadənin misra daxilində öz yeri, öz məna tutumu vardır. Digər tərəfdən müəllifin bədii ifadə manevri İncə qəlb oxşayan lirizm, xalq danışıq dilinin havası S.Qur- olduqca yerində və tutarlıdır. “Heç zaman”[ 558 ] şeirinə diqqət baninin məhəbbət lirikasında qabarıq şəkildə özünü biruzə verən edək: xüsusiyyətlərdir. Obrazlı deyim tərzi, poetik duyum, lakonik Ocağımsan, közün mənəm, deyilmi? ümumiləşdirmə şairin əsərlərində sözçülüyün qarşısını alan Gülər olsan, gözün mənəm, deyilmi? cəhətlərdir. “Sən oldun” [557] qoşmasında dediyimiz xüsusiyyət - Nəğmələnsən, sözün mənəm, deyilmi? lər qərarlaşmışdır: Gülüm, məni sənsiz sanma heç zaman! Məhəbbət qocalmaz deyib babalar, * * * A göyçək, qarşıma çıxan sən oldun. Ölüm var ki, ərənlərdən yadigar, Bircə baxışınla canımı alıb, De, əcəldən kim gizlənər, kim qaçar?! Qəlbimi nar kimi sıxan sən oldun! Nə qədər ki, nəfəsim var, ruhum var, Gülüm məni sənsiz sanma heç zaman. [558] Elə bil od olub axdın gözümə, Bilməm niyə belə baxdın gözümə, Qoşmanın ikinci bəndində zəngin canlı xalq danışıq dilindən, Birdən şimşək kimi çaxdın gözümə, onun mənalı ifadələrindən istifadə edilməsi göz qabağındadır. Məni atəşlərə yaxan sən oldun! “Əcəl verməz macal”, “Ölüm haqdır qaçmaq olmaz əlindən” ata- lar sözünün ruhu nümunə gətirdiyimiz ikinci bəndin ikinci Gün kimi üzümə hey gülə-gülə, misrasının məzmununa hopmuşdur. Açılma deyirsən, dönərək gülə, S.Qurbaninin “Səndən ötrü, səndən ötrü”[559] gəraylısında Töküb göz yaşımı hey gilə-gilə, sevgilisindən ötrü hər cür cəfaya dözməyə hazır olan bir Aşiq Ruhuma nəğmətək axan sən oldun!. [557] obrazı yaradılmışdır. Klassik bayatlardan heç bir xüsusiyyətinə görə geri qalmayan bu nümunə söz-söz, sətir-sətir obrazlılıq Şeirin sənətkarlıq ölçüləri böyükdür. Məşuqənin Günəşə bən - üzərində köklənərək oxucunun qəlbinə axıb, özünə daimi yer tapır, zər siması,” eşq alovuna bürünən ürəyin nar kimi sıxılıb qan birnəfəsə əzbərlənir. Buna səbəb isə şeirin dil sadəliyidir. Şair yazır: tökməsi”, “od olub gözə axmaq”, “gözə şimşək baxışlarla bax- maq”,” ruha nəğmə tək axmaq” adi informatik ifadələr deyil, po- Çiçək-çiçək açılaram, etik məzmun daşıyan ifadələrdir. Şairin şeirlərinin əksəriyyətində Səndən ötrü, səndən ötrü, sözlərin, xüsusilə təkrar sözlərin, işlənməsi o dərəcədə cazibədar- Ulduz-ulduz saçılaram, dır ki, misralardan xalq şeirin ruhumdan gələn şirə süzülür. Bu Səndən ötrü, səndən ötrü. şirin şirə oxucunun ruhunu cana gətirir. “Baxa-baxa”[ 555 ] gəraylısına diqqət edək: * * * Dəniz olub çağlayaram, Niyə qəsdən bilə-bilə, Bulud olub ağlayaram, Saldın məni dildən-dilə?! 310 311 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Könül verib gülə-gülə, S.Qurbaninin məhəbbət dünyasında aşiqlər üçün ayrılıq yol Könül aldın baxa-baxa?! verilməzdir. Şairə görə, yar-yardan ayrılarsa göylər qaralar, yarpaqlar saralar, qəlb evinə qar yağar, gülşən viran, ciyər şan-şan Nə hal qaldı məndə, nə can, olur: Bu baxımdan şairin “Yar yardan ayrılanda”[ 554 ] şeiri böyük Hara getdin bəs a, canan?! maraq doğurur: Qurbaniyə uddurub qan, Harda qaldın baxa-baxa?![ 555 ]. Sanki göylər qaralar, Yar-yardan ayrılanda, Bu poetik nümunənin hər misrasından professor M.Qasım lı - Qəlb evini qar alır, nın təbirincə desək, “saz səsi, aşıq nəfəsi” duyulur. Hiss olunur ki, Yar-yardan ayrılanda. həmin misralar qanı, iliyi ilə xalq ruhuna bağlı bir sənətkarın qəlbindən qopmuşdur.Görkəmli ədəbiyyatşünasın, vaxtilə ulu Saralır al yanaqlar, Xətayi poeziyası haqqında söylədiyi yuxarıdakı fikir, eynilə Büzülür gül dodaqlar, S.Qurba ninin yuxarıdakı şeirinə də şamil edilə bilər. Məzmunun - Canı sıxır, incidir, dan öz həyat yoldaşına ithaf olunması duyulan “Təkcə sənsən” Yar-yardan ayrılanda. [555] şeiri yalniz gənc nəslə dönməz, sədaqətli məhəbbət yollarını göstərən, onların mənəvi tərbiyəsinə müsbət təsir edən bir nümunə Ciyəri şan-şan olur, təsiri bağışlamır, yüksək sənətkarlıq baxımından da diqqət- çə ki - Udduğu da qan olur ci dir. Şairin həyat yoldaşına sonsuz məhəbbəti “Təkcə sənsən, Gülşəni viran olur, təkcə sənsən, təkcə sən” misra boyu təkririn məzmununa hop - Yar-yardan ayrılanda[554]. muşdur. Şeirdə oxuyuruq: Biz bu müxtəsər yazımızda Surağat Qurbaninin məhəbbət mövzulu bütün şeirlərini təhlil etmək fikrində deyilik. Təhlil et- Ömrün boyu keşiyimdə dayanan, diyimiz bədii nümunələr onun bu sahədə olduqca məharətli, ustad Təkcə sənsən, təkcə sənsən, təkcə sən. bir şair olduğunu sübut edir. Ürəyimə nur saçaraq hey yanan, Həyatından gördüyümüz kimi S.Qurbani uzun illər gənc nəs - Təkcə sənsən, təkcə sənsən, təkcə sən. lin təlim-tərbiyəsi keşiyində dayanmış, bir sıra didaktik məzmunlu şeirlər də yazmışdır. Onun bu səpkili şeirləri övladlarına, müasir Bu dünyanın nə sonu nə əzəli, gəncliyə ünvanlanmışdır. Şairin qələmindən çıxan “Oğluma” Bəri əyləş, ey söhbəti-məzəli, [562], “Ana” [562], “İlahə” [562], “İlahə və İslam” [563], “Bizim Gözlərimdə gözəllərin gözəli, analar” [563], “Arzu” [563], “Oğlanlar kəndə gəlin” [562], Təkcə sənsən, təkcə sənsən, təkcə sən. “Təndir çörəyi” [564], “Sənin yaxşılığın”[564], “Torpağın qüd - rəti” [564], “Ürək” [564], “Ayrılma” [562], və s şeirlərdə tərbiyəvi Qoşa keçən ömrümüzün mənası, motivlər, tərbiyə məsələləri, el-obaya, yurda bağlılıq, qeyrətlilik, Ürəyimin odlu səsi-sədası, vətənpərvərlik, əməksevərlik tərənnüm olunur. Şair yüksək Sevinc dolu bir məhəbbət dünyası, mənəviyyat daşıyıcısı kimi, “Müəlliməm mən”[ 564 ] adlı şeirində Təkcə sənsən, təkcə sənsən, təkcə sən[555]. özünün kimliyini, qarşısında duran vəzifələri oxucusuna çatdırır. 312 313 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Səsi dildə dolaşan, Atıb tay-tuşları, sirdaşı, yarı, Zirvəli dağlar aşan, Ayrılma, əzizim eldən, obadan. Könüllərə yol açan, Müəlliməm mən, Seldən çəkinəni sel sayarmı heç? Çöldən çəkinəni çöl sayarmı heç? * * * Eli saymayanı el sayarmı heç? Sözü ləzzətli-dadlı, Ayrılma, əzizim, eldən-obadan [562]. Könlü toylu-büsatlı Saysız qollu-qanadlı, Məlumdur ki, XX əsrin 80-ci illərinin ortalarından cəmiyyətdə Müəlliməm mən. gedən siyasi proseslərin gedişi ilə iqtisadi sahədə baş verən çətinliklər gənclərin qonşu Rusiya dövlətinə xüsusi axınını * * * yaratmışdır. İşsizlik ucbatından əksər gənclər iş axtarmaq məqsədi Neçə bağda gül əkən, ilə xaricə axışırdılar. Bu kütləvi axın yerli iqtisadi, sosial-mədəni Bağban kimi tər tökən, həyata daha ağır zərbə vururdu. Bəzi gənclər yad təsirlərin təzyiqi Elim yükünü çəkən, ilə vətənə qayıtmır, bununla da bəzi ailələrdə mənəvi həyat iflic Müəlliməm mən. vəziyyətinə düşürdü. Böyük M.Ə Sabirin: * * * Sevməyirik bir para nadanları, Bulanıb tez durulan, Neyləyirik Fatma, Tükəzbanları, Kaman kimi qurulan, Anyaları, Sonyaları yanlarıq, Gəncliyinə vurulan Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq. Müəlliməm mən. misralarından doğan mənəvi düşkünlük halları cəmiyyətdə * * * çoxalırdı. Belə bir vəziyyətdə, əlbəttə, S.Qurbani kimi yaradıcı Tər çiçəyi solmayan, şəxsiyyət qələmi ilə bu vəziyyətlə barışmayaraq mübarizə Dosta qılınc çalmayan, aparmalı idi. Şairin bu mövzuda ən dəyərli şeiri “Oğlanlar, kəndə Ömrə peşman olmayan, gəlin”[ 562 ] çağırışını, daha doğrusu harayını ifadə edən şeiri Müəlliməm mən [564]. oldu. Bu şeirin hər misrası bütöv bir əsər təsiri bağışlayır. Əsas bəndləri bədii suallar üzərində qurulan bu məzmunlu bədii İstedadlı müəllim-şair xoşbəxt gələcəyi hərtərəfli inkişaf etmiş, nümunənin bir neçə bəndi ilə oxucularımızı tanış edirik: gənclikdə axtarmışdır.Şairin oğlu Qüdrətə ithaf etdiyi “Ayrılma”[ Nə üçün doğma kəndi büsbütün tərk etdiniz? 562 ] şeirində yurda, el-obaya bağlanmaq, ondan heç zaman Sizsiz qəribsəyibdir, geniş zəmilər, çöllər, ayrılmamaq hissləri təbliğ olunur: Ustadnamə təsiri bağışlayan bu Gözlərini yollarda qoyub niyə getdiniz? şeirin pedaqoji aspekdən tərbiyəvi əhəmiyyəti böyükdür: İntizarda deyilmi, sevdiyiniz gözəllər? Burdadır, il boyu dağların qarı! * * * Burdadır il boyu bağların barı, Nə üçün doğma kəndi belə tez unutdunuz? İgid də doğulduğu obasını atarmı? 314 315 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Niyə bir qızı sevib başqasını tutdunuz? S.Qurbaninin qələmində rübailərə də yer verilmişdir.Şairin Ağlı olan bir əldə iki qarpız tutarmı? digər şeirlərində olduğu kimi rübailərində də gözəl əxlaqi sifətlər təbliğ, tənbəllik, ikiüzlülük, yaltaqlıq, xainlik, var-dövlət düşkün- * * * lüyü kimi sifətlər tənqid olunur. Şairin hazırda əlimizdə 23 rübaisi Deyin nə vaxta qədər boynu büküklü qalsın, var. Bunlardan bir neçəsini oxucuların diqqətinə çatdırırıq: Göllərdə dəstə-dəstə yaşılbaşlı sonalar? Deyin gözləri yolda boynu büküklü qalsın, Hörmüz Əhrimanla durub üz-üzə, Çal saqqallı atalar, ağbirçəkli analar?! Töküb silahları dərəyə, düzə, * * * Nə qədər qaranlıq olsa da gecə, Oğlanlar, kəndə gəlin, qurun əbədi həyat, Nə vaxt qalib gəlib nurlu gündüzə. Gözəl kənd qızlarının ruhu göyə ucalsın. * * * Nə üçün qurulmasın hər küçədə toy büsat? Dövrəmdə dolaşıb hər gün el-aləm, Nə üçün gözü yolda qızlar nişanlı qalsın? [562] Ağıl sevinc verdi, xainlər dərd-qəm, Keçdikcə sınaqdan çətində,darda, Ana böyüklüyü, müqəddəsliyi, Surağat Qurbaninin qələmində Güclü silah oldu əlimdə qələm. ucadan-uca verilmişdir. Şairin yaradıcılığının şah əsərlərindən biri * * * “Analar”[ 569 ] şeiridir. Şeirdə ana bəşəriliyi ülviliyi ilə bağlı Hazırca yeyəni sanma bəxtiyar, istedadlı bir qələmin çalındığı göz qabağındadır. Bu gözəl bədii Hər üzünə gülən olmaz sənə yar, nümunədən cəmi iki bəndi oxucuların nəzərinə çatdırırıq: Heç kəsin varında olmasın gözün, Əlinə çatantək mənsəb, ixtiyar. Bizə qan verdiniz, öz qanınızdan, Bizə can verdiniz, öz canınızdan * * * Bizə şan verdiniz öz şanınızdan, Ömründə uymayib dövlətə, vara, Ey şanlı analar, şanlı analar! Vurğunam, el yükü daşıyanlara! Qəlblərdə yaşayan, canlı analar. Bəşər dastan qoşub əsrlər boyu, Ölümü öldürüb yaşayanlara! * * * Sissiz boş qalardı vətən diyarı, * * * Sissiz gül açmazdı ömrün baharı, Dünyanın gözüdür mənim Vətənim! Sissiz ucalmazdı elin vüqarı Anamın üzüdür mənim Vətənim! Sizsiniz dağlardan uca analar, Gedib yad ellərdə cənnət gəzməyin. Ey cavan analar, qoca analar [569]. Behiştin özüdür mənim Vətənim! * * * Bəndlərin quruluşunda özünə yer alan misradaxili “qan”, Kim üçün topladın bu cah-cəlalı? “can”, “şan”, yoxsul, “qanımızdan” ,”canımızdan”, “şanımızdan” Nədir bu bər-bəzək, bu xalça-xalı? zəngin qafiyələri, “bizə” və “sizsiniz” anaforaları şeirə xüsusi za- De hansı hökmdar aparıb, gedib. hiri gözəllik, ifadəlilik verir və məzmunu qüvvətləndirir. Dünyadan köçəndə dövləti, malı. 316 317 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti S.Qurbaninin didaktik məzmunlu şeirləri sırasında “Adam S.Qurbaninin yaradıcılığında “Sevil” və “Gəlin” poemaları da var” [563] təkrirli qoşması xüsusi yer tutur. Adından göründüyü xüsusi yer tutur. “Sevil” poeması pambıqçı Sevil Qazıyevanın kimi, bu qoşma böyük Aşıq Abbas Tufarqanlı və Molla Cümənin fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Poema “Zaqatala”, “Həmzət”, eyni adlı şeirlərinə orijinal nəzirədir. Şeir şairin cəmiyyətdəki “Anaxanım”, “Sevil məktəbə gedir”, “Sevil imtahan verir”, “Di- adamlar üzərində apardığı dəqiq müşahidədən yaranan bir tipoloji aloq”, “Sevil düşünür”, “Sənət məktəbində”, “Tursunayın mək- nəticədir.Şeirin yeddi bəndindən sanki yeddi müsbət və mənfi tubu”, “Sevilin dostları ilə sohbəti”, “Komsomolun Respublika xarakterli şəxs boylanıb, özlərinin fərdi xüsusiyyətləri ilə bağlı ox- Komitəsində”, “Görüş”, “Mil düzü ilə söhbət”, “Milin nəğməsi”, ucuya məlumat verirlər. Bu təqdimatın əvvəlində “Adam var” “Sevil Milə deyir”, “Sevil”, “Tarlada”, “Sevilin mahnısı”, “Sərdar təkriri durur: köməyə gəlir”, “Milin bəhrəsi”, “Biriqadir”, “Qabaqcıllar müşa- Adam var, kamallı, adam var naşı! virəsində”, “Sevilin nəğmələri”, “Şöhrət”, “Təsadüf”, “Ara zın səsi”, Adam var, ucadır, adam var alçaq! “Kürün səsi”, “Sonanın andı”, “Epiloq”, kim elmi böl mə lərdən Adam var, ellərin dostu-sirdaşı. ibarətdir. Əsərdə bölmələr III nəğmə üzrə qrup laşdırılmışdır. Əsərə Adam var, yaranıb bəşərə dayaq. dahi S. Vurğunun “Muğan” və “Bəsti” poemalarının əsaslı təsiri * * * duyulur. Bu gözəl sənət nümunəsi müəllifin arxivində saxlanılır və Adam var, el üçün kükrəyər, daşar, öz tədqiqatçısını gözləyir. Əsərin dili sadə və rəvandır. Müəllif Sevil Eli ucaltmaqdır arzu, diləyi! Qazıyevanın məktəb illərindən ölümünə qədər ki bütün əhvalat və Adam var, həmişə güntək nur saçar, hadisələri lirik və epik səpgidə ətraflı vermişdir. Günəşlə yoğrulub sanki ürəyi. S.Qurbaninin arxivində saxlanılan digər poema “Gəlin” ad- la nır. Əsər 1967-69-cu illərdə qələmə alınmışdır. Müharibə möv- * * * zusunda yazılmış bu gözəl əsərdə Leyla adlı bir gənc ananın Adam var, düşünür təkcə özünü, acınacaqlı taleyindən söz açılır. Leylanın əri Bariz müharibəyə Kimə nə verirsə gözləyir əvəz, səfərbər olunub. əri cəbhəyə gedəndən sonra dünyaya göz açan Demə altmışında, heç yüzündə də, körpəsinə baxa bilməyən Leyla acından ölmüş körpəsini dəfn edib Heç kəsə, heç kəsə köməyi dəyməz. könüllü olaraq cəbhəyə yola düşür. Əsərdəki hadisələr çox maraqlı * * * və dramatik sujet xətti üzərində inkişaf etdirilir. Ağır döyüşlərin Adam var, nə tapsa yığıb saxlayar, birində ölümcül yaralanan Leyla xəstəxanaya düşür. Müəllif iki Qorxar yığdığını birdən əl görər, gəncin, ər və arvadın xəstəxanadakı görüşünü çox təsirli şəkildə Nə öz ailəsinə bir tikə qıyar, əks etdirir: Varından nə dosta, nə yada verər. Bariz yavaş-yavaş girdi otağa, * * * Gördü Leylasını tanıdı haman. Adam var, evində heç nəyi yoxdur, Bir neçə addım da atıb qabağa, Bölər qazancını dosta ,sirdaşa. Baxdı nigarına lap heyran-heyran. Varlanmaq arzusu, diləyi yoxdur **** Hər yerdə hörmətlə çəkilər başa[ 563 ]. Gözləri yumulu üzü sarıqlı, Daş kimi tərpənməz uzanıb gəlin 318 319 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Qıçları sarıqlı, əli də bağlı, Bir evdə üç ananın körpəsi, Nə olub bəs səssiz dayanıb gəlin? Yazıqların ərşə dirənib səsi, * * * Vallah adamın tökülür zəhləsi, Leyla yavaş- yavaş açıb gözünü, “ZAQS” adına bil hələ də yaddılar, Azca qımışaraq Barizə baxdı. Kökü kəsilmiş bu çoxarvadlılar. [ 974,s. 110;991;]. Saxlaya bilmədi yazıq özünü, İki damcı yaşı yastığa axdı. Surağat Qurbanidə “Çoxarvadlılar”: Gənc nəsildə müharibəyə nifrət hissi aşılayan və onlarda Leyla Kim ki görür ilk arvadı qocalır, və Barizin şəxsində vətənpərvərlik hissləri formalaşdıran bu Zaqsa getmir ciblərinə əl salır. maraqlı əsər çap olunaraq oxucuların malı edilməlidir. Qızı yaşda gül yanaqlı qız alır, Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, “Şəki fəhləsi” qəzeti redak- Mollaya dərmandı çoxarvadlılar, siyası nəzdində fəaliyyət göstərən ədəbi məclis üzvlərinin Köhnə müsəlmandı çoxarvadlılar [574]. yaradıcılığında satirik üslub özünü həm nəsrdə, həm də poeziyada qabarıq şəkildə göstərmişdir. Satiraya meyl cəmiyyətdəki və Şair cəmiyyətdə ictimai bəlaya çevrilən, əksər hallarda iste- insanların xarakterindəki çatışmazlıqlara satirik münasibət Sura- dada sədd olan rüşvətin məzmunu və mahiyyətini “Rüşvə - ğat Qurbaninin yaradıcılığında da özünü göstərmişdir. Şairin tin”[566] adlı satirasında əks etdirmişdir: Açığını desək, bu satira “Çoxarvadlılar” [574], “Rüşvətin” [566], “Lovğa” [566] və s şeir- da Yaqub Mahirin eyni adlı satirasına nəzirədir. Lakin hər iki ləri satirik ruhda qələmə alınmışdır. “Çoxarvadlılar”[574] adlı sati - satirikin bu anlayışa müxtəlif baxış qütbləri vardır. rasında şair zamanın güzgüsü rolunu oynayaraq 60 cı illər üçün Şair yazır: xarakterik olan çoxarvadlılıq ideyabazlığını tənqid etmişdir. Eyni adlı satira “Səbuhi” ədəbi məclisinin ən fəal üzvü olmuş, Şəkinin Arsızlar qızışıb həddin aşanda, görkəmli el şairi Yaqub Mahirin satirik yaradıcılığında da vardır. Rütbə sevdasıyla qarşılaşanda, Lakın Yaqub Mahirin satirik əksetdirmə ilə Surağat Qurbaninin Dəmir qapıları dartıb açanda, satirik dili bir-birindən fərqlənir. İnsafən desək, aşağıdakı Qızarmayıb əsla üzü rüşvətin. paralellərdən də görəcəyimiz kimi, Surağat Qurbaninin şeirindəki satirik təsir Yaqub Mahirdən geri qalır: Kiminin evinə sel olub axıb, Yaqub Mahirdə “Çoxarvadlılar”: Kiminin başında şimşəktək çaxıb, Kimini əbədi yandırıb yaxıb, Vicdanı arı namusu satdılar, Qaralmaq bilməyən közü rüşvətin. Kökü kəsilmiş bu çoxarvadlılar. Gör necə zarıyır Gülpəri, Ellər gəlib onun əlindən zara, Başqa qıza mail olubdur əri, Çünki nəsillərə yaradır, yara, Hansı qızı görsə deyir: “gəl bəri”, Nə vaxt çəkiləcək rüşvətxor dara?, Üzdən həya pərdəsini yırtdılar, Nə vaxt yox olacaq özü rüşvətin?[ 566 ]. Kökü kəsilmiş bu çoxarvadlılar. 320 321 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şairin çərənçi, cəmiyyətdə az iş görüb özünü çox iş görmüş Surağat Qurbaninin, istərsə də Məmmədiyyə Qarayevin yara dı - ki mi təqdim etməyə çalışan, lovğa, təkəbbürlü insanlara da nifrəti cılığında bu qanunauyğunluq öz təsdiqini tapmışdır. Məmmədiyyə böyükdür. Bu cür insanların tənqid atəşinə tutulmasında “Lovğa”[ Qarayevin şeirləri hazırda əlimizdə az sayda olsa da, bu şeirlərdə 566 ] adlı satira tutarlı silah rolunu oynayır. Lovğa insanlara xas vətənpərvərlik hissi, siyasi pafos, müasirlik duyğusu güclüdür. olan bütün eybəcər sifətləri şair bu satirada böyük məharətlə verə Şairin “ Səadət nəğməsi” [472](1958), “Böyük illər” [474] (1959), bilmişdir: “Doğma vətənim”[475] (1960) adlı şeirlərində xalqa, Lenin Yanar ağzı, burnu, dili, dodağı, ideyalarına sədaqət, yeni həyat və quruculuğun təntənəsi tərənnüm Yalan köynəyini geyməsə lovğa. olunur. Amma bu şeirlərə siyasi pafos nə qədər öz təsirini göstərsə Elə bil üzülər yerdən ayağı, də, şairin vətəninə bağlılığı, hədsiz vətəndaşlıq mövqeyi və qüruru Hər yerdə döşünə döyməsə lovğa. ilk andaca oxucunun diqqətini çəkir. “Doğma vətənim”[475] adlı **** şeirdə şair yazır: Görməyən inanar, gülən gözünə, Təzə don geydirər köhnə sözünə, Vətənin bir ovuc torpağını mən, Hərdən töhmət edər özü-özünə, Dünyanın varına verə bilmərəm. Sözləri mum kimi əyməsə lovğa. Sağlığım bir yana, yad torpağında, **** Ölsəm də məzara girə bilmərəm [475 ]. Sanki başa yetməz arzu ,diləyi, Sanki yoxa çıxar, halal əməyi, Şairin “Nuxada”[646] adlı şeiri yaradıcılığının ən maraqlı nü - Dövran etməz qanı, susar ürəyi, munələrindəndir. Şeirdə şairin Nuxa təəssüratları bədiiləşib. Bircə gün özünü öyməsə lovğa [ 566 ]. Nuxalılara, Nuxadakı dostlarına olan məhəbbət və qədirşünaslıq, qədim şəhərə gözəllik verən abidələrin vəsfi, möhtəşəm Xan “Səbuhi” ədəbi məclisinin poeziya bulağından su içən, gözəl sarayı, dahi M. F. Axundzadənin ev muzeyi şeirin obyektini təşkil maraqlı şeirlər müəllifi Surağat Qurbaninin ədəbi irsi inanırıq ki, edən bədii detallardır: gələcəkdə tədqiqatçılar tərəfindən hərtərəfli tədqiq edilərək Azərbaycan poeziya gülüstanında öz əbədiyaşar yerini tutacaqdır. Bu qədim şəhərə qonaq gəlmişəm, Hansı ki, şair şeirlərindən birində özünü ellərə yadigar kimi təqdim İlqarı qırmayıb qədir bilmişəm, edərək yazmışdır: Vəfalı dostlarla deyib-gülmüşəm, Yenə də duz-çörək kəsdim Nuxada. Qurbaniyəm, çoxdan bəxtiyaram bil, Katexdən ellərə yadigaram bil, Mirzənin evinə, Xan sarayına, Balakən elində mən də varam bil, Qədim abidədir getsən hayana, Şeir adlı neməti çox görmə mənə . Dolansan nə qədər doymazsan cana, Deməzsən yoruldum, bezdim Nuxada [ 646 ]. Məmmədiyyə Qarayevinşeirləri qəzetin səhifələrində “ Qarayev” və “ Nəsibli” imzaları ilə dərc edilmişdir. Fikrin sözdə Məmmədiyyə Qarayevin Nuxa görüşləri “ Yadigar ev”[471] öz təsdiqini tapması bədii ədəbiyyatın qanunauyğunluğudur. İstər (1961) şeirində də əbədiləşmişdir.Şeir dahi dramaturq M. F. 322 323 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Axundzadənin ev-muzeyinə baxarkən alınan təəssürat nəticəsində Dağınıq ip kimi fikrim qarışıb, yazılmışdır. Şəki ilə bağlı yazılmış poetik örnəklər sırasında M. F. Sönər həyat eşqim, yaşamaram mən. Axundzadənin doğulmuş olduğu həmin evlə bağlı çoxlu şeirlər yazılmışdır ki, biz bəziləri haqqında artıq məlumat vermişik. * * * Şairin qələmində ev-muzeyin əşyalarının sadalanması adi təsvir Narahat ürəyim hey didir məni, səciyyəsi daşısa da əslində tarixi-diyarşünaslıq əhəmiyyətli bir Ürəyim səhvimi deyir gözümə. məsələdir. İlk baxışda oxucunun diqqətini çəkən kiçik bir dax- Rəqib sanmayıram bilin özgəni, madan dahi bir şəxsiyyətin çıxıb dünyaya öz yaradıcılığı ilə səs Rəqibəm həyatda özüm-özümə – [471]. salmasıdır. Şeirdə aşağıdakı bənd daha çox diqqət çəkir: insanın öz üzərində məsuliyyət hissi olmazsa, bu hisslər onun Budur ev əşyası….nəyi var onun? rəqibinə çevrilməzsə fikirlər dağınıq, çürük ipə çevrilər, arxayınlıq Bir neçə mis camı, ağac qaşığı. hissi onun həyat eşqini söndürüb mübarizədən və yaradıcılıqdan Bir də gümüş kəmər, uzunca qılınc, çəkindirər. Bu şam verib ona həyat işığı [471]. Məmmədiyyə Qarayev satira sahəsində də qələmini sınamış - dır. 60-70-ci illərdə “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzlərinin demək Bu şeir 1961-ci ildə qələmə alınıb. Ədibin ev-muzeyini ziyarət olar ki, əksəriyyətinin yaradıcılığında satiric üslub özünü göstər- edən şairin təsvir etdiyi əşya- eksponatlar sırasında “ gümüş mişdi ki, bu da onların cəmiyyətdəki və insan əxlaqındakı catış- kəmər” və “ “qılınc”ın da olması göstərilir. Həqiqətdir ki, müəllif maz lıqlara qarşı barışmaz- disident münasibətinin ifadəsi idi. Bu bu nadir eksponatları öz gözləri ilə gördüyündən təsvir edib. Bu elə bir dövr idi ki, sovet ədəbiyyatının təməlləri sarsılmış, gün ədibin ev-muzeyində həmin eksponatlar yoxdur. Sual doğur. tənəzzülü sürətlənmişdi.Yazarların qələmində cəmiyyətə açıq Görəsən, haradadır?. Bu koma diqqətsiz olsa da, nədənsə, şair bu tənqidi baxış meylləri özünü göstərməyə başlamışdı. Şəki ədəbi balaca diqqətsiz komanı bütün Nuxanın görən gözü, bəzəyi mühitinin birbaşa və dolayısı yolla təmsilçiləri olan Bəxtiyar adlandırır. Elə şeirin də fikrimizcə, ən qüvvətli, obrazlı fikrin ifadə Vahabzadənin, Hikmət Ziyanın, Yaqub Mahirin, Ənvər Musta fa - olunduğu bəndi sonuncu bənddir: yevin (Mirzəoğlunun), Nurpaşa Hümmətovun, Ələşrəf Şayanın, Tofik Qaffarovun, Sabir Əfəndiyevin, Şakir Xəyalın, Surağat Qur- Nuxada bir ev var, iki otaqlı, baninin poeziyasında satirik üslubun maraqlı və kəsərli nümu nə- Sadə görünüşlü, bərsiz-bəzəksiz. lə ri yaranmışdı. Çağdaşları kimi M. Qarayev də bu üsluba Lakin deyərəm ki, bütün Nuxanın, mü raciət edərək “ Bürokrat”[643] (1974) adlı satirik şeirini yaz- Bu ev bəzəyidir, gözüdür şəksiz [471] mışdı. Şeirin əsas tənqid hədəfi vəzifə başına kedikdən sonar qəlbində “mənəmlik” hissləri baş qaldırıb, özündən vəzifəcə bö - M.Qarayevin “Kənddə qış” [469] (1959), “Müəllim” [468] yüyünün qulu, kiçiyinin ağası, mənəvi varlığı möhürdən asılı olan (1958) şeirləri də maraqlı yaradıcılıq nümunələridir. Onun “ bir bürokrat məmurdur. Onun kimliyini və mənəvi yoxsulluğunu Rəqibim”[471] (1970) adlı şeirində lirik-fəlsəfi ovqat aparıcıdır. Şairə müəllif aşağıdakı bəndlərdə ümumiləşdirmişdir: görə, insan üçün əsil rəqib özü olmalıdır. Şeirdə ifadə etdiyi kimi: ...Bürokrat qımışdı özü-özünə, Rəqibim olmasa arxayınlaşıb, Dağdan ağır möhrüm, qolum var, dedi. Əl çəkərəm işdən, mübarizədən. 324 325 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Kimdir sadələrin baxan sözünə, Gəncədə məskunlaşdığı andan o, dünyagörüşü, zəkası və iste - Mənim hər tərəfə yolum var, dedi. dadı ilə sənət adamları arasında tanınmağa başlamış, tanınmış aşıqlarla və şairlərlə ünsiyyət yaratmış, dostluq və ünsiyyət Sirac * * * Həbibullayevin həyatında və yaradıcılığında şübhəsiz ki, mühüm Get-gələ saldıqca ərizəçini, rol oynamışdır. Eyni zamanda gənc sənətkar Orkestr Musiqiçilər Sanki böyükləşdi, kişiləndi də. Bürosunda işə düzəlmiş, 1965-ci ildən isə bu büro Aşıqlar Rəisin önündə uddu səsini, İdarəsinə çevrilmiş, o, bu təşkilatda 19 il çalışmışdır. Büzüşüb yeddi qat eşələndi də [643] . Şeir yazmağa 1946-cı ildə başlayan Aşıq Sirac Gəncədə eyni zamanda üç peşə sahəsini özündə birləşdirmişdir: şair olmaq, aşıq Ümumiyyətlə, 50-70-ci illərdə Şəki ədəbi mühitinin formalaş - kimi yetişmək və sazbənd peşəsinə yiyələnmək. Bu üç sənət masında mühüm rolu olan, Balakən rayonunda yaşayıb-yaratmış sahəsinə məhəbbət hissi onun ürəyinin dərinliklərinə kök salmış- Məmmədiyyə Qarayevin ədəbi irsinin büsbütün tədqiq edilib üzə dır. Xüsusilə, sazbəndlik peşəsinə bağlılıq bibisi Sara xanımın ona çıxarılmasına ehtiyac vardır. sazbənd Həvildən saz aldığı gündən başlamışdı. O zaman balaca Sirac Qax rayonunun Qorağan kəndindəki yeddi illik məktəbdə oxuyurdu. Sazbənd Həvilin mehri uşağa düşmüşdü, odur ki, onu 2.4. XX əsrin 1960–90-cı illərində Şəki folklor öz yanında saxlamaq istədiyini Sara xanıma bildirərək demişdi: mühitində aşıq sənətinin inkişafı – Mənim bacım, bu Sirac halal uşaqdır. İzn versəniz, mən onu öz evimə aparardım. İki uşağım var idi bu günədək, indən belə üç Aşıq Sirac olsun. Təklif edirəm, Sara bacım gəlsin evimin də şəraitinə baxsın. Aşıq Siracın “Gözləyən var yollarımı”[53] (2003) şerlər kita- Sara xanım Sazbənd Həvilin ev şəraitindən də razılıq etdi. bını vərəqlədikcə, ancaq bir qənaətə gəlirsən ki, Molla Cümədən Ustanın həyat yoldaşı ilə bir qədər söhbətdən sonra Qorağan kəndinə sonra bu torpağın (Şəki torpağı-Layısqı torpağı nəzərdə tutulur- qayıtdı. Abuzər müəllim bacısına inanırdı. Əgər müəllim, usta öz K.A.) yetirdiyi ən istedadlı aşıqlardan biri Aşıq Siracdır. şəyirdini bu dərəcədə əzizləyirsə gərək ondan narazılıq etməyəsən. Tədqiqatçı alim Əjdər Fərzəli çox doğru olaraq yazır ki, “Azərbay- Bir neçə gündən sonra Abuzər müəllim Siracın ilk iş yeri və ustası can klassik aşıq poyeziyasının parlaq simalarından olan Molla Həvillə özü də gəlib şəraitlə tanışlıqdan sonra razılıq etdi. Cumə yaradıcılığı ozündən sonra Azərbaycan aşıq məktəbinin və Sirac birinci arzusuna çatmışdı. Şəyirdliyinin ikinci ilində o, Azərbaycan xalq şerinin inkişafına güclü təkan vermişdir ”. artıq özü sərbəst olaraq saz düzəldə bilirdi. Siracın ilk səs sınağı Sirac Abuzər oğlu Həbibullayev 1933-cü ildə Baş Layısqı Qorağan kənd yeddi illik məktəbinin növbəti buraxılışı münasibəti kəndində dünyaya göz açmışdır. Atası Abuzər müəllim dövrünün ilə keçirilən təntənəli yığıncaqda olmuşdu. O, ilk dəfə orada aşıq qabaqcıl maarifçilərindən olmuş, Şəki ərazisində yetərincə ad-san kimi çıxış etmişdi. Onun oxuduğu mahnılar iştirakçılar tərəfindən qazanmışdır. Sirac Həbibullayev 1940-1947-ci illərdə Qax ray- razılıqla qarşılanmışdı. Səsi və aşıqlıq məharəti Layısqıda hamının onunun Qorağan kənd məktəbində 7 illik təhsil almış, orta məktəb hörmət bəslədiyi Əhməd müəllim tərəfindən də bəyənilmişdi. Bu dövrü müharibə illərinə düşmüşdür. Yeniyetməlik yaşından aşıq söz sərrafı olan insan bu gənc oğlanı alqışlayaraq onun parlaq sənətinə, saza-sözə ürəkdən bağlı olduğundan, bu sahədə dərindən gələcəyi olacağını söyləmişdi. Sonrakı illər Əhməd müəllimin formalaşmaq üçün 1959-cu ildə respublikanın ikinci mədəniyyət ümidlərini doğrultmuşdu. Sirac Həbibullayev yaradıcı, improvizist mərkəzi Gəncə şəhərinə köçmüşdür. Gənc aşığın Gəncəyə koçmə - aşıq kimi yetişmişdi. Ancaq necə? Əlbəttə ki, sonsuz çalışqanlı - sinin bir səbəbi də Borsunlu Məzahir Daşqının dəvəti olmuşdur. ğı nın, yuxusuz gecələrinin hesabına. 326 327 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Aşıq Siracın şeirlərinin ünvanına nəzər yetirdikcə təəccüb - Aşığın “Dağlar”[53] rədifli gəraylısında yurdunun təbiətinə, lənməyə bilmirsən. Az qalır ki, hər bədii nümunənin sonunda başı qarlı dağlarına, sərin yaylaqlarına olan məhəbbəti öz əksini Azərbaycanın bütün diyarları, oba-oymaqları öz əksini tapsın. O tapmışdır. Aşıq yazır: dəqiqə XIX əsrin dahisi S.Ə.Şirvaninin həyatından bir lövhə yada düşür. Vaxtilə Şamaxı məktəbində şagirdləri sevimli müəllim lə ri nin Bu gün qoynun gülər yenə, [S.Ə.Şirvaninin- K.A.] dərin biliyinə heyran qalıb: müəllim, siz bu Zirvələri qoşa, dağlar. qədər biliyi haradan qazanmısınız? – sualına, dahi şair: səya - Baxan heyran olur sənə, hətlərimdən.- deyərək cavab vermişdi. Aşıq Siracın da seirlə rinin so- Hüsnün gəlir xoşa, dağlar nunda onun ilhamının mənbələri öz əksini tapıb. Bəlkə də onun yaradıcılığında çoxçalarlığı yaradan, məzmun gözəlliyini təmin edən Gəzdim sərin yaylağında, yurdunu, Vətənini daha yaxşı tanıması, qarış-qarış gəzməsidir. 50- Könül açan oylağında, ci illərdə ədəbi yaradıcılığa başlayan, şifahi xalq ədəbiyyatının bütün İsti suyun bulağında, çalar və rənglərinə, xalqın bədii təfəkkürünə, əfsanə və nağıllarına, Təbim gəldi cuşa, dağlar. dastan və bayatılarına, mifik təsəvvürlərinə, adət-ənənələrinə Bahar olcaq, gülün açır, yaxından bələd olan, yaradıcılığında aşıq ədə biyyatının bütün Yamaclardan cüyür qaçır, janrlarında-qoşma, gəraylı, divani, müxəm məs, təcnis, qıfılbənd və Qayalardan kəklik uçur. digər janrlardan məharətlə istifadə edən Aşıq Sirac, sənətin bütün Qonur daşdan-daşa, dağlar. çətinliklərinə, əzab və məşəqqətlərinə ləyaqətlə sinə gərmişdir. Aşıq Siracın yaradıcılıq nümunələri forma və məzmun ba xı- Nə dərd səni edib yorğun, mından olduqca bitkindir. Məs. “Bilmirəm”[53] rədifli gəraylısına Sənin məndən budur sorğun. diqqət edək: Kədərliyəm, çünki Vurğun Ürəyimdə dərdim çoxdu, Ömrün vurdu başa, dağlar. Arzuma çata bilmirəm. Gözlərimdə yuxu yoxdu, Siracın artıbdır qəmi, Gecələr yata bilmirəm. Yenə gəldi hicran dəmi, İnsan solar çiçək kimi, * * * Sən əbədi yaşa, dağlar [ 53 ,s. 23-24]. Bir tərlanım qaçıb getdi, Sirri yada açıb getdi, Aşığın təbiət lirikasının ən gözəl nümunələrindən olan “Şəki - Yad ellərə uçub getdi. də”[53], “Görün”[53], “Arasında”[53] və s. gəraylılarında da eyni Sorağın tuta, bilmirəm. ruh hakimdir. Aşıq Siracın “Zeynəb”[53], “Nabat”[], “Əlfi - * * * naz”[53], “Zümrüd”[53] adlı gözəlləmələrində el qızlarının hüsnü Siracam, gəzib hər yanı, cəmalı, zahiri və daxili gözəlliyi tərənnüm edilir. “Zeynəb”[53] Tapa bilmədim cananı, şeirinə diqqət edək: Birdəfəlik bu hicranı Pəncərədən oğrun-oğrun, Qəlbimdəm ata bilmirəm. [53,s. 14] Nə baxırsan yola, Zeynəb? 328 329 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Camalına oldum vurğun, Dilin dəlil deyir dalda darğasan, Al yanağı lala, Zeynəb. Dal deyildir dalansa dala, dal Dərdə dəlalətsən, dəxi dardasan, Muştaq oldum ala gözə, Dadrəst dilə, danış dərdin dal-dala. [ 53, s. 241] Tüti dilə, şirin sözə, Dilim tutmur deyim sizə, Ədalət naminə qeyd edək ki, “əvvəl-axır” formasını təcnisə Bu dərdimi bala, Zeynəb. tətbiq etmək olduqca çətin olduğundan istedadlı aşıq bu yolla getməmişdir. Aşığın ustadından geri qalmaması yüksək sənət - Özündən varmı xəbərin? karlıqla qələmə alınmış “a”, “s”, “q”, “b”, “v”, “d”, “ə”, “e”, “j”, Günəşisən al səhərin, “z”, “y”, “i”, “g”, “l”, “k”, “m”, “o”, “ö”, “p”, “r”, “ü”, “u”, “t”, Gözəllikdə bərabərin, “x” hərfləri üzrə əvvəl-axırlarında öz əksini tapmışdır. Bu qəbil İnanmıram ola, Zeynəb. şeirlərində danılmazdır ki, aşıq Molla Cümə sənətini belə üstələmişdir. “H” hərfi üzrə “əvvəl-axır”ına diqqət edək: Olmaz sən tək mina gərdən, Apardın əqlimi sərdən, Həyatda görmədim fərəh, Ağ üzündən öpüb hərdən, Həsrət məni üzdü billah. Sirac qadan ala, Zeynəb [53, s.42-43]. Hərzə, hədyan deyən əbləh, Həzar edib dərdim vallah. Şeir sənətkarlıq baxımdan da diqqəti cəlb edir. Aşıq-şair gözəlin * * * yanağını laləyə, cəmalını günəşə, boyunu sərvə bənzədərək Haqq sevən əməli saleh, təşbehlərdən, “ala göz”, “şirin söz”, “tuti dil”, “al səhər”, “ağ üz” Hamını eyləyər valeh, epitetlərindən məharətlə istifadə edərək poetik obrazlılığı artırmışdır. Həqir, alçaq, həm bəd taleh, Aşıq Siracın poetik irsində qoşmanın təcnis, cığalı təcnis, Həmişə ağlar inşallah [ 53, s. 276-277]. nöqtəsiz təcnis, dil tərpənməz təcnis növlərindən də orijinallıqla istifadə edilmişdir. Şair Molla Cümə yaradıcılığında təsadüf edilən Aşığın yaradıcılığında doğma Şəkiyə və ana yurdu Layısqıya “əvvəl-axır” (yəni misralar hansı hərflə başlayırsa, həmin hərflə həsr etdiyi şeirlər bənzərsiz poetik örnəklərdir. Şairin “Şəki - də qurtarmalıdır) formasına sadəlik gətirərək “əvvəl eyni hərf” nin”[53] adlı şeiri etnoqrafik səciyyə daşıyır. Şair Şəkiyə aid bütün formasını da yaradıcılığında tətbiq etmişdir: xüsusiyyətləri iqlimindən tutmuş, görkəmli şəxsiyyət lə rinədək şeirdə poetik sözün qüdrəti ilə əks etdirmişdir. Şeirdən bir neçə Molla Cümədə: əvvəl-axır: “D” hərfi üzrə: bəndi oxucularımızın nəzərinə çatdırırıq: Dilbərim, sən olma yad, boyu şümşad, Dərmansız dərdimə sən eylə imdad, Müqəddəs yurdumuzun aləmdə tapılmaz tayı, Dillərin bülbüldü, gözlərin cəllad, Mülayim keçir yazı, payız, qışı, həm də yayı, Dad əlindən ey dad, sən eylə imdad [ 694 ,s. 391] Şəhərə rövnəq verir əzəmətli Xan sarayı, Həkk olub hər daşına uluların hay-harayı. Aşıq Siracda: əvvəl eyni hərf: “D” hərfi üzrə Tarixi, qədimlərdən verir sorağı Şəkinin. 330 331 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Sehirlidir qara zurna, ovsunlayıb ürəkləri, Çəkiləndə qışın dumanı, çəni, Bu sənəti yaşadacaq, Həbillahı, Ələfsəri, Yağır leysan, yuyur çölü, çəməni, Tar-kaman xatırladır, Əlöfsəti, Ələsgəri, Gəlintək bəzəyir təbiət səni, Saxlanır arxivlərdə minlərlə sənət əsəri, Bir aləmdir lətafətin, Layısqı. Nur saçır gələcəyə bu şən növrağı Şəkinin. Qalıb yaddaşımda körpəlik çağım, Möhtərəm ədibimiz, həm fəxrimiz Sabit Rəhman, Uşaqlıq illərim, gənclik növrağım, Yazıb çox komediya, hikmət dolu, səlis, rəvan, Əziz ana yurdum, ana torpağım, Lütvəli Abdullayev, aləmləri edib heyran, Kim unudar məhəbbətin, Layısqı? Girib hər komik rola, səhnələrdə açıb meydan, Şən gülüş ustasına, çoxdur marağı Şəkinin. Siracam, qoynuna demişəm cənnət, Qədir-qiymətini bilməz müxənnət, Yayılıb Bəxtiyarın, şöhrəti yer kürəsində, Mən necə özümü sanmayım xoşbəxt, Çağlayır ləl mədəni, onun coşqun sinəsində, Sakiniyəm bu cənnətin, Layısqı [ 53, s. 114-117]. Fəlsəfə alimidir, min məna var kəlməsində, Görürük bu gün onu, Nizamilər zirvəsində, Yaradıcılığının ideya-bədii dəyərini, həmişəyaşarlılığını duyan Xalqımın şair oğlu, olub çırağı Şəkinin. Aşıq Sirac “Mən”[53] rədifli qoşmasında yazır:

Partizan Əhmədiyyə, cəsur olub Fransada, Kamil ustadıyam dövri-zamanın, Onun bu cəsarəti, yüksəldibdir fəxri ada, Hikmət dəryasının qəvvasıyam mən. Köksündə hərbi medal daxil olanda parada, Aşıqlar anası Molla Cümənın, General qarşısında, addımlayıb ön sırada, Müəmma, təcnisi, cinasıyam mən. Belə mərd yetişdirib, ana torpağı Şəkinin [ 53 ,s. 321-322]. * * * Aşıq Siracın “Layısqı”[53] şeiri onun doğulub boya-başa Cinasdan yaratdım nöqtəsiz təcnis, çatdığı doğma yurda olan sonsuz məhəbbətinin ifadəsidir. Bu şeiri Divani, dildönməz, hər biri nəfis, haqlı olaraq tədqiqatçı Əjdər Fərzəli “lirik poema” adlandırır. Şeir- Nadanlar sözümə qoy desin naqis, poemada şair Layısqının təbiətini, qalın meşələrini, rəngarəng Sənət binasının bənnasıyam mən [ 53 ,s. 117]. florasını, faunasını, müqəddəs ocaqlarını, cənnətə bənzərliyini tərənnüm etməkdən doymur. Şeirin bir neçə bəndini oxucuların İnanırıq ki, Aşıq Siracın rəngarəng janrlarla zəngin yaradıcılığı nəzərinə çatdırırıq: tədqiqatçıların diqqətini cəlb edəcək, aşıq poeziyamızın tarixində öz layiqli yerini tutacaqdır. Şəfalı Qafqazın dilbər guşəsi, Aşıq Məmməd Yetirir hər naz-nemətin, Layısqı. Baş Layısqı kəndində yaşayıb yaradan aşıqlardan biri də Aşıq Ətlasa bürünən dağlar meşəsi, Məmməd olmuşdur. O, 1921-ci ildə Baş Layısqı kəndində anadan Göstərir xoş səxavətin, Layısqı. olmuş, ibtidai və orta təhsilini Şamaxıda almışdır. Hələ gəncli -

332 333 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yindən aşıq ədəbiyyatına ürəkdən bağlı olan Məmməd Babayev AŞIQ İSMAYIL aşıqlıq sənətinin sirlərinin müasiri və həmkəndlisi olan, vaxtilə İsmayıl Allahverdiyev 1929-cu ildə Baş Göynük kəndində Molla Cümənin şəyirdi olmuş Aşıq Hacıbaladan öyrənmişdir. anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini Göynükdə almış, uşaqlıq illəri Düzdür, Məmməd kişi improvizist-yaradıcı aşıq olmamışdır. O, ağır müharibə şəraitinə düşmüşdür. 1949-1953-cü illərdə Bakıda aşıq yaradıcılığının ayrı-ayrı janrlarında yazıb-yaratmasa da, klas- neft mədənlərində fəhlə işləmiş, sonra kəndə qayıdaraq ailə həyatı sik aşıq poeziyası nümunələrini, xüsusilə, Molla Cümə irsini qurmuşdur. Aşıqlıq sənətinin sirlərini göynüklü Aşıq Əhməddən, mükəmməl bilmişdir. Çox təəssüf ki, onun sinəsində olan Molla sonra Göyçə mahalından Göynüyə gəlmiş Aşıq Əlidən öyrənmiş - Cümənin şeir nümunələri yazıya alınmamışdır. O, nəinki Molla dir. 1960-cı ildə Aşıq Əli gənc İsmayılı anası Şahzərif xanımdan Cümənin, Cümənin ata babası Molla Orucun da bəzi şeir alaraq özü ilə Orta Asiyaya aparmışdır. Aşığın Orta Asiya həyatı nümunələrini əzbər bilmişdir. Müasirlərinin etirafına görə, əksər yaradıcılığının gözəl nümunələrindən olan “Sazım”[52] şeirində saz havalarını da çalmağı bacarıbmış. Biz mərhum aşığın video- öz bədii əksini tapmışdır: lentlərdə qorunub saxlanmış ifalarını dinlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq. Bu müdrik insanın saz sənətini hazırda nəticəsi Hacı Sən eşqimin dərmanısan, Kazım oğlu davam etdirir. Aşıq Məmməd 2007-ci ilin iyul ayının Dünyanın loğmanı sazım. 15-də dünyasını dəyişmişdir. Məzarı kənd qəbiristanlığındadır. Əhsən denən ustalara, Aşığın sazı evində ən əziz xatirəsi kimi saxlanılır. Necə nəcib əlləri var. Aşıq Paşa Sinənə inci düzüb, Aşıq Paşa Məmmədovun həyat və yaradıcılığını öyrənmək Min dil açan telləri var. üçün ciddi araşdırmalar aparmağımıza baxmayaraq bu müdrik el Aləmə zövq gətirən, aşığı haqqında aşağıda qeyd etdiklərimizdən başqa geniş məlumat Bülbül kimi dilləri var. əldə edə bilmədik. Aşığın qız nəvəsi Sevil xanımın anasından Gəzdikcə geniş-geniş, eşitdiyi məlumatlara əsasən söylədiklərinə görə, Şəkinin elə bir Bərəkətli ellərin var. toy mərasimi ola bilməzdi ki, Aşıq Paşasız keçsin. O, toylarda Bil səninlə bir eşqim var, gözəl saz çalar, dastanlar, rəvayətlər söylərdi. Aşıq Paşa Molla Açaram meydanı sazım. Cümənin müasiri və yaxın dostlarından biri olmuşdur. Şifahi söz sənətinin vurğunu olan bu el sənətkarı “Əsli və Kərəm”, “Koroğ- İndi bil ki, sayəndə mən, lu”, “Qaçaq Nəbi” kimi xalq dastanlarını sinədəftər əzbər bilirmiş. Qazax, Türkmanda olmuşam. Qaşaq Nəbinin həyat yoldaşı, cəsur bir el qızı kimi böyük rəğbəti Alma-ata, Çimkənd, Sırdərya, varmış. Sonralar qızının adını bu məftunluğun əlaməti olaraq Teymurləngdə olmuşam. Həcər qoymuşdu. Kəlbəcər, Göyçə, Baş Keçid, Aşıq Paşa yaradıcı aşıq kimi yaddaşlarda yaşayır. Təsadüfi Dağıstan, Xanda olmuşam. deyil ki, sənətkarlıq qüdrətinə görə o, 1938-ci ildə keçirilmiş Azərbaycan öz elmdir, Azərbaycan aşıqlarının II qurultayına nümayəndə seçilmişdir. Gəl dolandır canı sazım. Qocaların sğyləməsinə görə, o, hər gün axşamlar məhəllə adam- la rını, xüsusilə gəncləri başına yığar, onlara ayrı-ayrı aşıqların Gəzdiyim ölkələrdə, yaradıcılıq nümunələri ilə bərabər öz şeirlərini də əzbərlədərdi. Çox qanun, adət görmüşəm. 334 335 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ayrı-ayrı dil danışan, ləşəndə sevinc göz yaşlarını gizlədə bilmədi. Mən onun gözlərinin Cürbəcür millət görmüşəm. nursuz olduğunu anlayanda bir anlıq Dədə Alının 17 illik korluq Çoxunda səfa sürüb, ömrünü xatırlayıb sarsıldım. Aşığın “Baş əy ana torpağa”[52] adlı Çoxunda zillət görmüşəm. şeirlər kitabını vərəqlədikcə sanki əlimdə Dədə Ələsgərin kitabını Sağ olsun dost-aşnanı, tutduğumu hiss etdim. Aşıq poeziyasına xas olan sadəlik, şirin İsmayıla hörmət görmüşəm. deyim tərzi, bədii nümunələrdəki nəzəri biçim lilik məndə aşığın Mən quşam, ol sən qanad. el sənətkarı olması qənaətini möhkəmləndirdi. Kitabın araya- Gəl gəzək dünyanı sazım [ 52, s.50-52]. ərsəyə gəlməsində böyük əməyi olmuş aşığın qaynı Söhrab Kə- rimova və onun oğlu hüquqşünas Neman Kərimova qarşı Aşıq İsmayıl yaradıcılığa çox gənc yaşlarından başlamışdır. qəl bimdə sonsuz məhəbbət hissi baş qaldırdı. Yerli sakin lərdən Bu barədə o, özü şeirlərinin birində yazır: yaşlı nəslə malik az-az adam ola bilər ki, Aşıq İsmayıl onun toy şənliyini aparmamış olsun. O, ustadı Aşıq Əhmədiyyə ilə birlikdə İkinci sinifdə səkkiz yaşımda, 30 il el şənliklərini aparıb. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Aşıq İlk şeirin havası gəzdi başımda. İsmayıl Molla Cuma sənətinin layiqli davamçısıdır. Xalq şairləri S. Rüstəm, S.Vurğun, Rəsul Rza və başqaları onun saz-söz sənəti Aşığın şeirlərinə münasibət bildirən “Bütövlük” qəzetinin haqqında yüksək fikirlər söyləmişlər. redaktoru Əli Qurbanlı İsmayıl poeziyasının ideya və tərənnüm Aşığın “ Olsun”[47] və “ İnsan”[47] rədifli şeirləri ustadnamə notlarını düzgün müəyyənləşdirərək yazır: “Aşıq İsmayıl istedadlı təsiri bağışlayır və bu bədii nümunələrdə yüksək əxlaqi fikirlər bir şair kimi, hər şeyi düzgün anlayan duyğulu bir insan kimi onun aşılanır. Aşıq ədəb-ərkan, salamlaşma qaydalarını tərənnüm etdiyi doğma Vətənə, bizi əhatə edən təbiətə, el-obaya bağlılığını, ana birinci şeirdə müdrik bir el ağsaqqalı kimi gənc nəsli gülüb- da - sevgisini, əsil eşq məhəbbətini əks etdirən şeirləri də oxucuların nışmaqda, gözəl, biçimli, mənalı danışmağa, hansı mühitdə olur- qəlbini oxşayır. O, ana Vətəni bütün varlığı ilə sevən əsil vətəndaş olsun davranış norma və qaydalarına düzgün əməl etməyə, bir kimi şeirlərində bu hissləri böyük ilhamla ifadə edir: sözlə insanlığa əsil insan kimi xidmət etməyə çağırır. Şeirin bədii- estetik, tərbiyəvi rolu böyükdür. Aşıq yazır: Səndə dünyaya gəlmişəm, Azad elim, Azərbaycan. Elə yerdə salam söylə, Yarananda mərd yarandın, Salamını alan olsun. Deyir dilim, Azərbaycan [ 52 ,s. 4-5]. Danışanda elə danış, Səni saya salan olsun. Aşığın yaradıcılıq nümunələrini nəzərdən keçirdikcə vətən, təbiət, yurd aşiqi olan bir lirik qəhrəmanı görürsən. Onun Hamı kəslər bir deyil ki! “Neylərəm”[52], “Görmədi”[52], “Görməmişəm”[52], “Kasıb - Hər gördüyün pis deyil ki, lıq”[52], “Gələnim yoxdur”[52], “Gözəldir”[52], “Nənə”[52], “A Güləndə də elə gül ki, sazım”[52], “Eylər”[52], “Çatınca”[52], “Ellər bayramı”[52], Səndən başqa gülən olsun. “63”[52], “Könlümdə”[52] və s. onlarla şeirlərində çoxşaxəli mə - həbbət telləri, vətən, yurd sevgisi, həyatının acılı-şirinli günləri Baş Göynükdür sənə məskən, misralara çevrilərək bədiiləşmişdir. İsmayıl kişi mənimlə söhbət- Ay İsmayıl, ona əhsən! 336 337 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Elə cana can qıy ki, sən, Aşıq Səməd Vurğunla 1953-cü ildə görüşdüyünü, ondan Can qədrini bilən olsun [47, s. 331]. xeyir-dua aldığını “A Vurğun”[52] adlı şerində əks etdirərək yazır:

Aşığın “ İnsan”[47] adlı şeirində tərbiyəvi-ibrətamiz motivlər Aşıq-şairlərin qibləgahısan, çox güclüdür. Tərbiyələndirici müdrik aşıq insanın əsil insan kimi Səcdə qılır sənə ellər, a Vurğun. yaşamaq haqqını mənəvi ölçülərdən ona başa salaraq həyatını Salahlı kəndinin şah pənahısan, yaxşılıqlar üzərində qurmağı, xeyirxah əməllərlə yaşamağı, Söyləyir dahilər-dillər, a Vurğun. kəsdiyi çörəyi müqəddəs bilməyi gənc nəslin timsalında bütün in- sanlara xatırladaraq, axirət evinə- qəbiristanlığa hamının rəhmət Səninlə görüşdüm əlli üçdə mən, diləyi ilə gedəcəyinin vacib olduğunu vurğulayaraq yazır: Ağaran saçını etmədin taraz. Unudarmı səni cahanda bu saz, Qəbristanlıq yol üstündə, Üstündə gümüşü tellər, a Vurğun. Gör, yolunu, azma , insan. Çörək basma, yaxşılığı, Elində İsmayıl çox olub qonaq, Yamanlığa yozma, insan[47 ,s. 332] . Şeirində tanıyır məktəbli, uşaq. Şerin iknci bəndində aşığın tərbiyəvi fikirləri “ Başqasına Unudarmı sizi bu ana torpaq, quyu qazan özü düşər” ata sözü üzərində köklənmişdir və aşıq Keçsə də əsrlər, illər, a Vurğun [ 47,s.39-40]. ümumi müstəvidən çıxış edərək əsil insanın xidmətini xalq üçün yaşamaqda, xalqa xidmətdə görür və insanları pis əməllərdən, Aşıq dəfələrlə respublika festifallarında uğurla çıxış etmiş, pislikdən uzaq olmağa çağırır: mükafatlara layiq görülərək saz havalarının mahir ifaçısı kimi Azərbaycan Aşıqlar Birliyinə üzv seçilmişdir. Aşıq İsmayılın aşıq Pislik edib nə şişərsən? ailə ansamblının sorağı təkcə Şəkidən deyil, respublikamızın ayrı- Tor qurduqca ilişərsən, ayrı yerlərindən də gəlib. Aşığın oğlanları Aydın, Osman və Aqil Qazarsan, özün düşərsən, də saz havalarının gözəl ifaçıları kimi tanınıblar. Xalqa quyu qazma, insan[47 , s. 332]. Aşıq Camal Baş Göynük kəndinin yetirmiş olduğu saz- söz sərraflarından Gəraylının üçüncü-sonuncu möhür bəndi aşığın “Əsil aşıq- biri Aşıq Camal olmuşdur. Aşığın əlimizdə olan şeirləri onun söz sənətkar necə olmalıdır?” sualına lakonik cavabı təsiri bağışlayır. dünyasının zənginliyindən xəbər verir. Klassik aşıq şeirindən süzülüb Aşığa görə, doğrunu tərsinə yozandan, şər-böhtan yazandan, hərcayı gələn müdriklik, ictimai- əxlaqi məzmun, fikrin obrazlı ifadə tərzi danışandan, ümumiyyətlə “gördüyünü çağırmayandan” əsil aşıq ola onun şeirlərinə xas olan xüsusiyyətdir. Aşığın “ Ola bilməz”[47] bilməz. Aşığın fikri, hər sözü “ sağ ol” larla qarşı lanmalıdır: qoşma-ustadnaməsi bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Şeirin birinci bəndində müdrik aşıq üzünü gənc nəslə tutaraq onları əməksevərliyə, Doğru sözü tərsə yozan, həmişə doğru danışmağa, yalan danışmamağa səsləyir: Ay İsmayıl, olmaz ozan, Yazanda da “ sağ ol” qazan, Ey cavanlar, sizi agah eyləyim, Hərcayı söz yazma, insan[ 47 , s. 332] . Zəhmətdən heç kəsə ar ola bilməz. 338 339 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Yalan tez tutular, doğru söyləyin, Ay Camal, ağartdın, saqqalı, saçı, Yayda yağan qardan qar ola bilməz[47,s.330]. Altmışa çatdırdın sən ömrü, yaşı, Hələ dost seçməkdə naşısan, naşı, Gəncliyi qurub-yaratmağa, daim öyrənməyə, öz zəhməti ilə Dar gündə pis dostdan kar ola bilməz [47, s. 331] . yamağa səsləyən aşıq, bütün xoşbəxtliyin başlanğıcının halal zəhmətdə olduğunu, zəhmətsiz varın bir anda yox olacağı qənaətini Aşıq Camalın ədəbi irsinin tədqiqinə bu gün ehtiyac böyükdür. qoşmanın ikinci və üçüncü bəndlərində ifadə edərək yazır: Aşıq Sakit Köçəri Aşıq Sakit Köçəri 1946-cı ilin oktyabr ayında Dağıstanın Ax - Əgər vurğunsansa tara, kamana, tı rayonunun Xnov kəndində anadan olmuşdur.Uşaq yaşlarından Çalış öyrən, öyrətməz ki, zamana, ailəsi ilə birlikdə Azərbaycana köçən aşıq 1960-cı ildən daimi Öz zəmindən biçib töksən xırmana, olaraq Şəkidə yaşamışdır. Aşıq Sakit saz, söz sənətinin sirlərini Bundan dadlı başqa bar ola bilməz. ustad aşıq Şəmşirdən öyrənmişdir.1957-ci ildən 1962-ci ilədək bu görkəmli saz-söz nəğməkarının yanında şəyirdlik edən Sakit 1963- Öz bağından heyva dərsən, nar üzsən, cü ildə Şəki şəhərində orta təhsilini bitirib, Şəki şəhər Mədəniyyət Bəxtin versə, vəfalı bir yar üzsən, Şöbəsində əmək fəaliyyətinə başlamışdır.1970-1971-ci illərdə o, Bilmə ki, zəhmətsiz bir şey var, üzsən, Dağıstan Dövlət Mahnı və Teatr ansamblında çalışmış, 1972-ci Halal zəhmət yoxsa var ola bilməz [47,s.330] . ildən yenidən Şəkiyə qayıdaraq Mədəniyyət Şöbəsində əmək fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1978-ci ildə aşıq Azərbaycan Ustadnamənin dördüncü və beşinci bəndlərində aşıq gənclərə Dövlət İncəsənət İnstitutunda qiyabi yolla ali təhsil almağa gənclik illərini ictimai- faydalı keçirməyi, dost seçməkdə ayıq və başlamış, 1983-cü ildə təhsilini tamamlamışdır. dostluqda sədaqətli olmağı, sevgidə zahiri gözəlliyə aldanmamağı 1980-ci ildə Şəkidə Molla Cümə aşıqlar ansamblını yaradan tövsiyə edir : və ona rəhbərlik edən sənətkar, 1989-2002-ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun Şəki arxeologiya Cavan vaxtı baxtın vurub əyməsə, və etnoqrafiya şöbəsində çalışmışdır. 1998-ci ildə aşığın Dost bildiyin gizli-gizli döyməsə, “Bacarsan, ye dünyanı” adlı ilk şeirlər kitabı çap olunmuşdur. Hansı tara ustad əli dəyməsə, Aşıq Sakit Köçəri 2003-cü ildən Dağıstan Respublikasında Ondan məclis üçün tar ola bilməz. yaşayıb-yaratmışdır. Cənubi Dağıstanda aşıqlar məktəbi yaratmış, Dərbənddə Azərbaycan dilində nəşr olunan bütün mətbuat Aldanma görəndə hər incə beli, orqanları ilə sıx əməkdaşlıq etmişdir. Aşıq Azərbaycan-Dağıstan Seçmə öz bəxtinə hər qıvrım teli, ədəbi əlaqələrinin yaranmasında və inkişafında böyük xidmətlər Gözə xoş görünsə, bəzəsə eli, göstərmişdir.Öz ustadına sonsuz məhəbbət bəsləyən Aşıq Sakit Hər gözəl görünən yar ola bilməz [ 47 , s. 331] . 2007-ci ildə Dərbənd şəhərində Dədə Şəmşirə həsr olunmuş “Belə ustad olammazdı” xatirələr kitabını nəşr etdirmiş, 2009-cu ildə Qoşmanın möhür bəndində aşıq yaşının altmışa çatdığını, ustadının 115 illiyinə həsr etdiyi Dədə Şəmşirin mətbuatda çap ol- ancaq hələ də dost seçməkdə təcrübəsiz olduğunu, sanki “ Yaxşı unmayan 115 şeirini nəfis kitab şəklində çap etdirmişdir. Aşıq dost dar gündə tanınar” atalar sözünün mənasını açıqlayaqraq yazır: Sakitin arxivində aşığın 5 adda kitabı çap olunmasına baxmayaraq, 340 341 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yüzlərlə çap olunmamış şeiri, aşıq ədəbiyyatı nümunələri vardır. Aşıq Sakit Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azərbaycan Aşıqlar III FƏSİL Birliyinin üzvü olmuşdur. Bu görkəmli el nəğməkarı 2010-cu ilin aprel ayında dünyasını Müstəqillik illərində Şəkidə ədəbi proses və mədəni inkişaf dəyişmiş,Şəki şəhərində dəfn olunmuşdur. (1991- 2000- ci illər ) Aşıq Azad Azad Saadovun atası Əhmədiyyə kişi 1932-ci ildə Qax ray- 3.1.“Səbuhi”ədəbi məclisinin inkişafının ikinci onunun Dəymədağlı kəndində anadan olmuş,1950-ci ildə yaşayış mərhələsi və əsas nümayəndələri yerini dəyişərək Göynük kəndində məskunlaşmışdır. Aşıq sənətinin sirlərinə dərindən yiyələnən Əhmədiyyə kişi göynüklü XX əsrin 70-ci illərində ədəbiyyata gələn Vaqif Aslan, 90-cı Aşıq İsmayılın yetişməsində böyük rol oynamışdır. O, əliabadlı illərin ortalarından Şəkidə ədəbi prosesə rəhbərlik edərək Aşıq Əlidən dərs almışdır. Saz havalarının hamısını ifa edə ədəbiyyatın inkişafına istiqamət vermişdir. O, qətiyyətlə deyə bilirmiş. 1990-cı ildə dünyasını dəyişmiş, məhəllə bilərik ki, Şəki regionu üzrə çağdaş poeziyamızın ən məhsuldar və qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Aşıq Əhmədiyyənin qüdrətli qələm ustasıdır. XX əsrin sonu, XXI əsrin ikinci onilliyində (Əhmədovun) aşıqlıq sənətini oğlu Azad davam etdirmişdir. Şəki ədəbi mühitində onun qədər geniş yaradıcılıq diapazonuna Azad Saadov (Əhmədov) 1957-ci ildə Baş Göynük kəndində malik şair yoxdur. Bu istedadlı şairin yaradıcılığı çoxşaxəli olub doğulmuşdur. 1968-ci ildə Baş Göynük kəndinin 1 saylı orta tərcümə və elmi istiqaməti də əhatə edir. Vaqif Aslan bənzərsiz po- məktəbinin 1-ci sinfinə daxil olmuş, 1976-cı ildə həmin məktəbin etik üslubu ilə bütün Azərbaycan məkanında tanınır və sevilir. Şair 8-ci sinfini bitirmiş, Şəki şəhər 43 saylı Texniki Peşə Məktəbinə poeziyada ilk qədəmlərini “Səbuhi” ədəbi məclisinin sıralarında daxil olaraq, rəngsazlıq peşəsinə yiyələnmişdir. Azadı Göynük atmış, məclisin tanınmış söz sərraflarından olan Lütfəli Həsənov kəndində və Şəkidə “Aşıq Azad” kimi də tanıyırlar. O, saz çalmağı və Nurpaşa Hümmətovdan xeyir-dua almışdır. Kövrək şair atası Əhmədiyyə kişidən öyrənmişdir. Saz havalarının mahir qədəmləri sonrakı illərdə daha da bərkiyərək, 90-cı illərin ifaçısıdır. Kənd toylarında sazı ilə ürəkləri şadlandıraraq riqqətə ortalarında Şəkinin bütün ədəbiyyatsevərlərini öz ətrafına toplaya gətirir. Saz çalmağa 12 yaşından başlamışdır. Saz-söz sənətinin bilmişdir.Yaradıcılığının ilk illərində “Vaqif Aslanov”,”Vaqif fəal təbliğatçısı olmuş, Balakən rayonunun Tala kəndindən olan Cumayoğlu”,”Cumayoğlu” imzalarında yazan şair, 1970-ci illərin Xaliqəyə saz çalmağı öyrətmişdir. Azad Saadov bir müddət Şəki ortalarından əsərlərini “Vaqif Aslan” təxəllüsü ilə yazır. Rayon Mədəniyyət Şöbəsinin S.Vurğun adına mədəniyyət evində Vaqif Cumay oğlu Aslanov 1950-ci ilin iyul ayının 5-də xalq yaradıcılığı qrupunun bədii rəhbəri işləmişdir. Hazırda Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şəki ray- işləmir. Azadın atasından qalma ən müqəddəs yadigarı neçə-neçə onunun Kiş kəndində, halal zəhməti ilə dolanıb kömürçülüklə nəsillərə şahidlik etmiş sazıdır. məşğul olan Cumay kişinin ailəsində dünyaya göz açmışdır. Ata məhəbbətini, ana şəfqətini, əmi qayğısını , bibi mehribanlığını uşaqlıq illərinin ən şirin neməti kimi xatırlayan şair tərcümeyi- halında yazır: “ Məni mən edən kişiyə təşəkkür və minnətdarlıq kimi atamın belindən, anamın boyundan işıqlı dünyaya göz açdım. Ata məhəbbəti, ana şəfqəti, nənə nağılı-noğulu ilə böyüdüm. Körpə ikən, yeniyetmə ikən naz-nemətin nə olduğunu bildim. Elə 342 343 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti ki, birinci sinfə getdim ağsaçlı Nurəhməd müəllim(Allah ona Vaqif Aslanın poetik istedadı hələ altmışıncı illərdən parla- rəhmət eləsin) mənə yazı öyrətdi” [1038,s. 9].Qeydlərdən mışdır. Poeziyaya kiçik yaşlarından vurğun olan şairin ilk şeiri göründüyü kimi, şairin uşaqlıq illəri Kiş kəndində keçmişdir. hələ VII sinifdə oxuyarkən yazdığı “Mən sizə vuruldum, a qarlı Səkkizillik təhsilini Kiş kənd məktəbində, orta təhsilini isə qonşu dağlar” şeiridir. İlk mətbu şeiri 1967-ci ilin may ayında Şəkidə Oxud kəndində almışdır. 1968-ci ildə Azərbaycan Xarici Dillər İn- çıxan “İpəkçi” qəzetində dərc edilib. Onun gənclik görüşlərini əksi stitutunun fransız və Azərbyacan dilləri fakültəsinə daxil olmuş- olan şeirlərini bu illərdə (altmışıncı illər nəzərdə tutulur-KA) “Şəki dur. Allahverdi Tağızadə, Fərman İsmayılov, Zeydulla Ağayev, fəhləsi” qəzetinin redaksiyasında fəaliyyət göstərən “Səbuhi” Rasim Kərimli, Nəbi Sanıyev, Abbas Hacıyev, Əli Musayev, Qorx- ədəbi məclisinin üzvləri yüksək qiymətləndirmişlər.Bədii maz Quliyev və bir çox görkəmli alimlərdən dərs alan şair, 1973- yaradıcılığını orijinal dəst-xətlə davam etdirən şair 1990-cı illərdən cü ildə oranı uğurla bitirərək doğma Kiş məktəbində Azərbaycan yaradıcılığının yetkinlik mərhələsinə qədəm qoyub. Xalqımızın dili və ədəbiyyat, fransız dili müəllimi kimi işə başlamışdır. Hələ qeyrətli alim oğlu Aydın Məmmədovun ömür yoluna həsr etdiyi tələbəlik illərində yazmış olduğu şeirlər müəllimləri və tələbə “Aydın” poeması (1993) şairə böyük şöhrət qazandırıb. Bir il yoldaşları tərəfindən məhəbbətlə qarşılanmış, institutun “Bilik” sonra, 1994-cü ildə şair akademik Bəkir Nəbiyevin, AMEA-nın adlı qəzetinin sütunlarını bəzəmişdir. Eyni zamanda Azərbaycan müxbir üzvləri Yaşar Qarayevin və Tofiq Hacıyevin zəmanətləri Yazıçılar İttifaqının nəzdində yaradılan, Seyfəddin Dağlı, Ağa- ilə Yazıçılar Birliyinin üzvü olmuşdur. Ədəbi fəaliyyəti boyunca cavad Əlizadə, Söhrab Tahir, Nəriman Həsənzadənin rəhbərlik böyük imza sahiblərinin, o cümlədən başda xalq yazıçısı Anar ol- etdikləri ədəbi dərnəklərin iştirakçısı olmuşdur. Onun Zəlimxan maqla Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin İdarə Heyətinin etimadını Yaqub, Vaqif Cəbrayılzadə Önər, Eldar Nəsib, Sibirel, Suliddin doğrultmağa çalışmışdır. Bədii fəaliyyətinin tərkib hissəsi kimi Qasımzadə, Ağacəfər Həsənli ilə o illərdə başlanan dostluğu indi şair bu dövrdə tərcüməçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. də davam etməkdədir. Azərbaycan tarixini, ana dilini və doğma 1994-cü ildə məşhur fransız səyyahı Jan Şardenin “Səyahətnamə” ədəbiyyatımızı gözəl bilən Vaqif Aslan respublikanın görkəmli əsərindən bir hissəni orijinaldan tərcümə edərək oxuculara alimlərinin diqqətini cəlb edir. O,Yaşar Qarayev, Fərman çatdırmışdır. Şair Azərbaycan tarixinin Səfəvilər dönəmi ilə bağlı İsmayılov, Zəkəriyyə Əlizadə kimi tanınmış alimlərin dəstəyi və olan bu qiymətli əsəri tərcümə erdərkən hansı əzab-əziyyətlərlə, qayğısı sayəsində geniş elmi yaradıcılığa cəlb edilir. 1994-1997- maneələrlə qarşılaşdığını tərcümənin əvvəlinə yazdığı “Etiraf” adlı ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şəki Regional qeydlərində oxucunun nəzərinə çatdırır. Onun başqırd, fransız, Elmi Mərkəzində “Folklorşünaslıq və el sənətləri” polyak yazıçılarının əsərlərindən tərcümələri də bədii yaradıcı lı- laboratoriyasının rəhbəri olmuş, 1997-ci ildən isə AMEA-nın ğının ayrılmaz hissəsini təşkil edir.O, başqırd dramaturqu Mustay Folklor İnstitutunun Şəki bölməsinə rəhbərlik etmişdir. Dünya və Kərimin “Ay tutulan gecə”[1043], polyak dramaturqu Slovomir Azərbaycan ədəbiyyatını gözəl bilməsini nəzərə alaraq 1990-cı Mrojekin “Xoşbəxt hadisə”[1043] pyeslərini, fransız yazıçıların- illərin başlanğıcından Şəkidə fəaliyyət göstərən BDU-nun Şəki dan Polverlemin şeirlərini, Ejen Potyenin “Tətil”[1043] hekayə- filialının direktoru, professor Fərman İsmayılov keçmiş tələbəsinin sini, Evre Bazenin “Rədd olsun saqqallar”[1043] povestini rus istedadından və dərin elmi-nəzəri biliyindən yararlanmaq üçün dilindən və orijinaldan ana dilimizə çevirmişdir. onu filialda pedaqoji fəaliyyətə dəvət edir.Vaqif Aslan bu gün də 1990-cı illərin ortalarından Şəki ədəbi mühiti ilə daha sıx bağlı 2001-ci ildən filialın bazası əsasında yaradılmış Azərbaycan olan şair Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şəki bölməsinə rəhbərlik Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialında pedaqoji fəaliyyətini etməyə başlayır. Bu illərdən Şəki ədəbi mühiti özünün səadət uğurla davam etdirir. dövrünü yaşamağa başlayır. Məhz Vaqif Aslanın təşəbbüsü ilə 344 345 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti bölmə üzvlərindən Ramiz Orsərin, Abbas Əmbalanın, Ağa Rama - Vaqif Aslanın yaradıcılıq əlaqələrinin sərhədləri genişdir. O, zanın, Şahid Məmmədkərimovun, Bəhram Oxudlunun, Akəm azərbaycanlı şair və elm xadimləri ilə yanaşı, türk ədəbiyyatının Xaqanın və digərlərinin şeir kitabları tərtib olunaraq nəşr edilir. görkəmli tanınmış söz sahibləri olan adanalı şair-tədqiqatçı Ahmet Poetik irsin inkişafında mütərəqqi klassik ənənəni həmişə üstün Kaytançı ilə, İstanbuldan şair Asim Yekələrlə, İzmirdən Sevgi tutan Vaqif Aslan, XVIII əsrdə Şəkinin ictimai-siyasi və mədəni Dinçalla da yaradıcılıq əlaqələri saxlayır. Haqqında dövlət sifarişi həyatında böyük xidmətləri olmuş, “Müştaq” təxəllüsü ilə gözəl əsasında “Azertelefilm” tərəfindən 2009-cu ilin mart ayında film qəzəllər yazan, divan müəllifi Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın çəkilmiş, Azərbaycan Televiziyası verlişlərinin “Ovqat” ruhuna ehtiram olaraq birliyə “Müştaqi” adını vermişdir. proqramında bir, İctimai Televiziya verlişlərinin əvvəlki “Ovqat” Ədəbi birliyin sıraları istedadlı gənc yazarlar hesabına və sonrakı “Səhər sovqatı”nda beş dəfə çıxış etmiş və ümumxalq gündən-günə çoxalmışdır. XXI əsrin başlanğıcında fəaliyyətini rəğbəti qazanmışdır. Vaqif Aslan həmçinin maraqlı ssenarilərin də daha da genişləndirən birlik rəhbərinin təşəbbüsü ilə Şəki müəllifidir. “Odla qol-boyun” və “Şəki:tarixin naxışları” şairlərinin şeirlərindən ibarət “ Söz..,söz..,söz..,”[953] adlı al- qısametrajlı bədii və sənədli filmlərin ssenarisini o yazmışdır. manax(2005) nəşr olunaraq oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Şairin əsərlərinə XX-XXI əsrin qüdrətli qələm sahibləri olan Aydın XX əsrin 90-cı illərinin sonu, XXI əsrin əvvəllərində şairin Məmmədov, Allahverdi Tağızadə, Tofiq Hacıyev, İsa İsmayılzadə, əsərlərinin nəşr tezliyi sürətlənmiş, 1997-ci ildə “Ruhlarla söhbət”[ Asif Rüstəmli, Yaşar Qarayev, Şamil Salmanov, Hüseyn 1037 ], 2000-ci ildə “Oğuz elinə salam”[1039 ], 2002-ci ildə İsmayılov, Rüstəm Kamal, Dərviş Osman və Şəkidə yaşayıb- “Qanımdan rəng alan gül”[ 1038 ], 2003-cü ildə “Kiş kəndi və yaradan bir sıra qələm dostları və ziyalılar tərəfindən rəylər, re- onun məbədi”[ 1040 ](Azərbaycan və ingilis dillərində) adlı senziyalar və məqalələr yazılmışdır. Azərbaycan poeziyasında kitabları nəşr olunmuşdur. Son illərdə (2009-2010- cu illər) şairin artıq öz sözünü demiş və layiqli yerini tutan bu qüdrətli şair bu geniş poetik, publisistik və elmi irsi dörd cilddə nəşr olunaraq gün ömrünün müdriklik dövrünü yaşayır. İnanırıq ki, istedadlı oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Vaqif Aslanın həyat və eloğlumuz Vaqif Aslanın yaradıcılığı müxtəlif istiqamətlərdən yaradıcılığı ilə bağlı məlumatlar həmçinin “Türk ədəbiyyatları an- geniş tədqiqata cəlb edilərək şairin zəngin elmi və bədii tolojisi”, “Azərbaycan yazıçıları” adlı topluda, “Şəki:alim və yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu sayda tədqiqat əsərləri yazılacaqdır. Bu ziyalıları”[941] adlı nəşrdə də oxucuların nəzərinə çatdırılmışdır. fikirləri bizə söyləməyə əsas verən şairin geniş və məzmunlu Vaqif Aslan 1973-cü ildən bu günədək olan dövrdə yaradıcılıq fondudur ki, bu fondu hərtərəfli araşdırmaq üçün şöbə Azərbaycanda keçirilən bir sıra mötəbər tədbirlərdə-Rusiya, Be- və laboratoriyaya ehtiyac yaranacaqdır. Həmçinin oxucuların larusiya, Ukrayna, Özbəkistan ədəbiyyatı və incəsənəti günlərinin diqətinə onu da çatdırırıq ki, bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Vaqif Şəki ilə bağlı tədbirlərində həm iştirak, həm də çıxışlar etmişdir. Aslanın həyat və yaradıcılığına dair geniş həcmli monoqrafiya Şair 1993-cü ildə AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəşrə hazırlandığından biz hazırkı monoqrafiyada böyük şairin Şəkidə və 1997-ci ildə Qubada keçirdiyi folklor müşavirəsinin yaradıcılıq yolundan qısa danışacağıq. iştirakçısı olmuş, ”Azərbaycan folkloru antologiyası” seriyasından YARADICILIĞI :Vaqif Aslan poeziyası düşündürücü, xəlqi IV kitabın, Şəki folkloru cildinin tərtibçilərindən olmuş, AYB-nin poeziyadır. O, xalq şeirinin qoşma, gəraylı, klassik üslubun qəzəl X və XI qurultaylarında iştirak etmişdir.Şair 2011-ci ildə Ur- janrlarında, dramatik növün pyes janrında qələmini sınamışdır. miyada keçirilən “Hüsaməddin Cələbi Urməvi və mənəviyyə” Onun qoşma, gəraylı və qəzəlləri hissin, duyğunun, ağlın birinci uluslararası(İran və Türkiyə) simpoziumunda iştirak və süzgəcindən süzülüb gəlir. Heca vəznində yazmış olduğu çıxış etmişdir. şeirlərində Q. Zakir, Molla Pənah Vaqif ənənələri özünü göstərir. 346 347 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Vaqif Aslan həyat şairidir. Yazmış olduğu şeirlərinin hər misra - Mən sənsiz də yaşayaram – sında həyat həqiqətləri, qarşılaşdığı, şahid olduğu həyati motivlər Mən Vətənsiz yaşamaram![1034] öz əksini tapır. Görkəmli alim, professor Y. Qarayev şair haqqında yazır: “ V. Aslanın ədəbi yaradıcılığının əsas spesifi ka sının “folk- Şairin təbiət, məhəbbət mövzusunda yazdığı lirik şeirlərlə lor konteksti” təşkil edir”. Həqiqətən də, onun əsər lə rində folklor yanaşı ictimai motivli şeirləri də rəngarəngdir. Onun ictimai mo- ənənələri öz əksini geniş şəkildə tapır. Xüsusilə, onun xalq tivli şeirlərinin mövzusu canlı həyatdan şahidi olduğu hadisələrdən mahnılarına yazdığı şeirləri diqqətəlayiqdir. “Ağlama ceyran götürülmüşdür. Bu mövzulu şeirlərdə Vətən həsrəti, rüşvətxorluq, balası, ağlama, Ağlama gözüm qarası ağlama” xalq mahnısına dərəbəylik, Vətən torpaqlarının işğalından doğan dərin kədər hissi yazdığı “Ağlama” şeiri məzmun və poetik cəhətdən fərqlənir. öz əksini tapır. Şairin ictimai mövzulu şeirləri içərisində “Ocaq” şeiri diqqəti xüsusi cəlb edir. Şeirdə 1828-ci ildə Türkmənçay Üsyan edib taleyəmi ağladın?! müqaviləsi ilə Vətən torpaqlarının ikiyə bölünməsindən doğan Ağlama, ceyran balası, ağlama!. dərin kədər hissi yüksək sənətkarlıqla verilmişdir: Dağ–dağ idim, məni bir də dağladın. Bir ocaq qaladı o tayda bacı, Göynədi köksüm yarası ağlama![1038,s.32] Bir ocaq qaladı bu tayda qardaş. Diyirkən ayrılıq ölümdən acı, Vaqif Aslan elinə, obasına, torpağına bağlı olan vətənpərvər Bizim başımıza tale salıb daş, şairdir. Vətəninin dağlarının, bağlarının, çiçəklərinin vəsfindən Tüstümüz görüşür Arazın üstə[1037, s.15]. doymayan şair qürur hissi ilə həm vətənini, həm də doğulub, boya- başa çatdığı doğma kəndini “Anam Kiş” şeirində 1990-cı illərdə ölkədə baş verən hadisələr, Vətən torpaqlarının tərənnüm edərək yazır: bir-birinin ardınca erməni qəsbkarları tərəfindən işğalı, qaçqın- köçkünlük həyatı şairi sarsıtmış, yazmış olduğu “Qaçqın mahnısı” Gözəl Vətən! [1037] şeirində bu sarsıntını ürək ağrısı ilə qeyd etmişdir: Xoşbəxtəm ki,qucağında doğuldum mən. Bilən bilir düny- geniş Bu dərdi atammırıq, Ömrün yolu yoxuş-eniş Alan yox satammırıq. Hər qartala öz yuvası Gecə-gündüz qaçırıq, Hər körpəyə öz anası Yurd qaçır, biz qaçırıq, Mənim yuvam,anamsan Kiş! Yenə də çatammırıq. Getdi gedən yerimiz, – deyən şair qoynunda doğulduğu üçün özünü xoşbəxt sayır, Ölüb-itən yerimiz, doğma kəndinə “anamsan” , “yuvamsan” – deyə müraciət edir . İtib–bitən yerimiz. Bundan başqa şairin “Yaşamaram”[1034] şeiri diqqəti xüsusilə Göydən asılı qaldıq, cəlb edir. Anasız, yarsız belə yaşamağın mümkün olduğunu, lakin Qəbri qazılı qaldıq, Vətənsiz yaşamağın mümkün olmadığını dönə-dönə vurğulayır: Haray, Vətən yerimiz![1037, s. 14-15].

Eşitdinmi, a sevgilim, Şairin digər ictimai mövzulu şeiri “Kərbəla faciəsi” adlanır. Deyən sənsiz yaşamaram. Şeirdə başımıza gətirilən müsibətlərin əsasını şair sapı özümüzdən 348 349 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti olan baltalarda, bir qarından ötrü özgənin qabından artıq yalayıb əsərlər diqqətçəkicidir. “Daş əlifba” [1037] şeirində şair Azər - milləti nəfsinə satanlarda görür. Şair şeirdə əsl “Kərbəla faciəsi”ni baycanın canlı tarix yaddaşı olan – Qobustan abidəsindən söz açır: başımıza gətirilən müsibətlərdə görür: Kəlbəcər inildəyir, Qobustan -zamanın kəsilən yolu, Xankəndimiz can verir. Tapdanıb nə zaman, ot bitib haçan? Zəngilan, Füizulinin, Qobustan – Vətənin quruyan qolu, Yaraları qan verir. Donub damarında daşa dönüb qan[1037,s.4]. Budurmu al-qırmızı, Tökülən qan – əvəzi? Şeirin son bəndi məzmun cəhətdən daha rəngarəngdir. Bu - Budursa, elə budur radakı yatan tarixə heyran olan şair bir anlıq daşlarla danışa bilmək Kərbəla faciəsi[ 1037, s.10]. üçün dönüb daş olmasını, hətta anasından Qobustanın dilini öyrətməsini istəyir və sonda yurdunun bu şərəfli tarixinə heyran Şeirin son bəndində şair başıbəlalı, cəfakeş xalqının qəflət qalaraq Qobustanı Azərbaycanın daşlaşan imzası adlandırır: yuxusundan oyanmasını artıq bu müsibətlərə, bu bölünmələrə son verilməsini arzulayaraq yazır: Hay sallam, yayılar səsim hər yana, Daşlar səda verər, danışmaz fəqət. Erməni – ermənidir, Ey mənə əzəldən dil verən anam, İtdir – qurddur, hər nədir. Mənə Qobustanın dilini öyrət!. Axı onnan bizimki Açıq müharibədir. * * * Bəs sən hansı ağılla Bilim, o yurdumun şərəfi, şanı, Öz-özünü bölürsən Bilim, -o yurdumun dərdi, yasıdır. Bölündükcə ölürsən? Oxuyum !– Qobustan – Azərbaycanın Yatmısan, oyan daha! Daşlaşan imzası, əlifbasıdır[1037,s. 5]. Oyaqsan, silkələn, qalx! Mən səni and verirəm Şairin bundan başqa “Yaşamağın sirri”[1037], “Qılınc”[1037], O bir olan Allaha! “Ay səni”[1037] və başqa şeirləri tarixi mövzuda yazılmışdır. Öz-özünü yeməkdir Vaqif Aslanın tarixi mövzuda yazdığı əsərləri içərisində Kərbəla faciəsi. “Ruhlarla söhbət”[1037] poeması xüsusilə fərqlənir. Poemanı Bildinmi nə deməkdir şairin yaradıcılığının şah əsəri hesab etmək olar. Poema ideyaca Kərbəla faciəsi?![1037, s.11-12]. Abdulla bəy Əfəndizadənin “Hər ürəkdə zəbt olubdur, Ya ölüm, ya Türkiyə” mənzumələr toplusu ilə səsləşir. Əsər 28 fəsildən Vaqif Aslan tariximizi, soy- kökümüzü mükəmməl dərindən ibarətdir. Məzmun və forma cəhətdən bitgin və olduqca bilən şairdir. O, Vətənin hər bir daşında, torpağında qat-qat tarixin rəngarəngdir. Fəlsəfi-tarixi aspektdə qələmə alınmış “Ruhlarla yatdığını qeyd edir. Bu cəhətdən onun silsilə şeirləri içərisində söhbət” poeması adından göründüyü kimi tarixi şəxsiyyətlərin “Daş əlifba”[1037], “Saxsı qırığı üstə yazı”[1037] və s. kimi ruhlarının söhbəti üzərində qurulub. 350 351 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əsərin yazılmasında böyük məsuliyyət hissi duyan şair yatın kazaklardır atanlar” ifadəsi ilə görkəmli dramaturq poemanın “Xeyir- dua” bölməsində ana və atasının ruhlarının C.Cabbarlının “1905-ci il” əsərinə, “Demədinmi qalxan bayraq dilindən bu şərəfli işi xüsusilə vurğulayır. enəmməz” ifadəsi ilə M.Rəsulzadənin “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” sözlərinə işarəsi ilə poemanı daha da rən - – Oğlum, gəl bu daşı ətəyindən tök: garəngləşdirir. Şair poemanın “Qonuşma, yaxud əhvalpür sanlıq” Türk qoca palıddır yer üzərində, bölməsində ulu Sabirin ruhi deyişməsində çağdaş dövrdə elmə, Başı göylərdədir, kökü dərində. biliyə qiymət verilmədiyini, müəllimlərin, ziyalıların daima Allaha çatarsan, yuxarı qalxsan, hörmət-izzətə möhtac olduğunu ürək yanğısı ilə verir. Gözlərin qaralar aşağı baxsan. Orda yatanmı çox, oyaqmı çoxdur? Altına girmisən çox ağır yükün, Dedim :– Eləsi var ayılan deyil. Birinci qatdadır kökləri türkün. Dedi: – Uçitellər yenə acdımı?, Nə vaxt ki, edilib bu dünya bina, Hörmətə – izzətə mör-möhtacdımı? Türk qövmü ilk sakin olubdur ona[1037, s.146]. Dedim :– Oxuyanlar adam sayılmaz, Dedi: – Bu səbəbdən millət ayılmaz. Poemanın “Haqq da var, divan da” adlı bölməsi daha maraq- Dedim :– Çox görürlər dincliyi bizə. lıdır. Bu bölmədə tariximizdə qanlı izlər buraxan, türk xalqının Dedi: – Daha sözün qalmayıb sizə[1037,s.149]. amansız, qəddar düşməni olan Stalin, Qarbaçov kimi başıboşların haqq divanında hesab verməsi, öz bəd əməllərini boynuna alması Əsərin “Faciə”, “İnkir-Minkir” və “IŞah Abbas” bölmələri da - haqqın qələbəsi kimi götürülür. ha maraqlıdır. “Faciə” bölməsində – xanlar xanı olmaq istəyən millətini, torpağını quruca bir ad, vəzifə üçün satan, özgə Stalindir… hər sorğudan sonra onu yandırırlar. himayəsində yaşamağı özünə fəxr hesab edən Qubalı Fətəli xanın Nəfəs verib dindirirlər. rüsvayçı əməllərindən söhbət açılır. Şair milləti birləşdirib özgəyə Məni görüb diz çökdü o, itaət edən, bu xalqı nəsil-nəsil xəcalətə salan insanın ellər gülüncü, Gildir-gildir yaş tökdü o. aylar-illər gülüncü olmasını istəyir. Eynən də “İnkir-Minkir”, “Şah – Sizi qırdım bağışlayın… I Abbas” bölməsində də öz soyunun qənimi kəsilən, türkü-türkə Türk qövmünü Axalsıxdan qovlamışam, qırdıran, türkü öz yurd-yuvasından didərgin salan, erməni kimi Yerevandan köçürmüşəm, bağışlayın. qaniçəni, bəşəriyyətin bəlası olan bu murdar xalqı türkün başına Bir türk məni bağışlasa, rahat olar ruhum bir az. bə la eləyən Şah I Abbasın əməllərindən bəhs edilir. Ulu ruhdan səda gəldi: – Poema nın “Giley”, “Umu-küsü”, “Sual-cavab” bölmələri də En aşağı, dinmək olmaz[1037,s.147] mövzu cəhətdən rəngarəngdir. “Giley” bölməsində qardaş qanı axıtmaqla fəxr edən, 1514-cü il tarixin türklük, türk milləti üçün Poemanın “Şəhid ruhlar” adlanan bölməsində şair tarixi şəx - səfalət səhifəsi olan Çaldıran döyüşü və onun qurbanları olan Şah siyyətlərlə yanaşı zəmanəsinin böyük ədiblərini də yaddan çı- İsmayıl və Sultan Səlim fenomenləri qarşılaşdırılır. Şair Şah xartmır. “Bu dünyadan mən əl çəkə bilmərəm” ifadəsi ilə İsmayılın dilindən xalqının başına gələn müsibətə, qardaş M.Müşfiqin “Bu gözəl dünyadan necə əl çəkim” misrasına, “Yerə qırğınına ürək yanğısı ilə cavab verir: 352 353 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Mənə bir dərs oldu Çaldıran göstərir. Şair türkün sayəsində geyinməyi, çimməyi, daranmağı Bu döyüşdür türkü atdan saldıran. öyrənən, türkə “barbar” deyib onun var-yoxunu mənimsəyən, Bir qılınc ki, kəsib türkün başını, özününkü olmayanı öz adına çıxan qeyri-əxlaqi dəyərlərdən Paralayıb torpağını, daşını. söhbət açır. Şair yazır: Öyülməyə dəyərmi? Bir qılınс ki, məni məndən eləyib, Bir xalqın tarixini silməyə cəhd edən xalq, Qanı-qandan, canı-candan eləyib, Xalq adlanır nədən xalq. Mənimkidir deyilməyə dəyərmi? [1037,s.153] Şərqlə Qərb arasında əlaqə olmasaydı, Türk körpü salmasaydı, “Umu-küsü” bölməsində Əmir Teymurun və İldırım Bəya zi - Heç ola bilərdimi yunan mədəniyyəti? din etirafları da düşündürücüdür. Əsərin “Ulu ruhun cavabı” Geci, tezi var, oğlum, bölməsində Ozanlar ozanı Dədə Qorquddan danışılır, qılıncla saz Hər kəsin öz başında çatlayacaq niyyəti. qarşılaşdırılır. Qılıncı olmayan millətin boy atma dı ğını, qılıncın ad-san, şöhrət olduğunu yazan şair namərdin, yaltağın əlində Əsərin “Sual-cavab”, “Ruhların məhkəməsi” bölməsi daha alçaldığını, pas tutduğunu da vurğulayır. Şair sazın da qüdrətindən, maraqlı və təsirlidir. II Göytürk imperatoru Bilgə Xaqanın ruhu ilə böyüklüyündən hələ “Dədə Qorqud elindən gələn” ucalığından, söhbətləşən şair söhbət əsnasında xalqının başına gətirilən müqəddəs-liyindən söhbət açır. müsibətlərdən, türk xalqları arasında birlik və bütövlüyün olmaması nəticəsində boyunduruğ altında yaşamasından, öz torpağında qul – Sazın da, sözün də sirri var balam, olan, qaçqın olan, öz torpağında özünə yad olan, bölgə-bölgə par- Qılınc da ad alır mərdin əlində, alanan, nəsil-nəsil qaralanan xalqların müasir taleyindən ürək ağrısı Namərdin əlində alçalar, balam. ilə danışır. Şair bölmənin sonunda xalqının başına gətirilən bu Sazsa inildəyər dərdin əlində. müsübətlərin bitməsini “Sən Türksən”, “Sən Türksən” deyə titrəyib Yaltağın əlində pas atar qılınc, özünə dönməsini istəyir və bu an Bilgə Xaqanın timsalında düşdüyü Ölən şöhrətinə yas tutar qılınc. mənzərənin təsiri nəticəsində şairin gözləri yaşarır. Yaltaq nə utanar, nə də ar eylər. Əsərdə Bizans imperatoru Qustinyanı qadın şücaəti ilə diz Qılıncı hörmətdən salıb xar eylər[1037,s.158]. çökdürən Bur-Arıq və öz ağlı, zəkası ilə iki xalqı qırğından qur- taran Çiçək Xatun kimi qadın obrazların verilməsi təsadüfü deyil. Poemanın “Novruz bayramı və Məlikşahın giley-güzarı” böl- Şair göstərmək istəyir ki, öz ağlı, zəkası, şücaətiylə kişiləri geridə məsində əsrlər boyu tarixi, yaddaşı, bayramı, toyu-düyünü unut- qoyan, “Aslanın erkəyi, dişisi olmayan” dünyanın qadın fatehləri durulan, lakin Məlikşah Cəlaləddin və II Şah Abbas kimi tarixi də vardır. Şair qadının böyüklüyünü, ucalığını “Qadın”[1037] şəxsiyyətlərin sayəsi nəticəsində özününkünü özünə qaytaran bir şeirində də poetik ifadələrlə verir. xalqın taleyindən söhbət açılır. Şair poemanın “Məndən söyləməkdir, səndən eşitmək” bölməsində maraqlı faktlar verir. Qadın – ömrümüzün bəzəyi, naxışı, Yunan və türk xalqlarının adət-ənənələrindən yazır. Şair əsərdə Həmişə müqəddəs sanmışıq onu. dəfn etmə yas mərasimini gözəl izah edir, Yunanların dəfn etmə İnsan sevə bilir, sevir, nə yaxşı! zamanı ölünü yandırmağını, türklərin isə torpağa basdırıldığını Yoxsa verəmməzdik onun borcunu…[1037,s.70] 354 355 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ümumiyyətlə, V.Aslan bizi türk azmanlarının bütöv bir məktəbini bitirmişdir. Şair ədəbiyyata orta məktəb illərində silsiləsilə görüşdürür. Şair Məlik Şah, Alp Arslan, Bilgə Xaqan, gəlmişdir. Həmin illərdə məhəbbət mövzusunda yazdığı “Həsrət” Atilla, Mete xan, Alp Ər Tonqa kimi tarixi şəxsiyyətləri türkün adlı şeiri müəllimləri, xüsusilə onun ədəbiyyata olan sevgisini böyüklüyünü, qüdrətini göstərən şəxsiyyətlər kimi təqdim edir. qəlbində alovlandıran sevimli ədəbiyyat müəllimi Şərif İdrisovun V.Aslan poemada tarixi dərindən bilən gözəl bir tarixçiylə yanaşı çox xoşuna gəlmişdi. Elə həmin illərdən gənc şair bədii yara - həm də ana dilini, ana dilinin qayda-qanunlarını, fonetik dıcılığa başlamışdı. Ancaq məktəbdə gənc Yusifi müəllimləri və xüsusiyyətlərini mükəmməl bilən bir dilçi kimi də nəzərimizi cəlb şagird yoldaşları fizika fənninin gözəl bilicisi kimi tanıyırdılar. O, edir. Bu cəhətdən onun Şumer, Akkad, Assur, Babil, Manna, 1966-cı ildə sənədlərini S.M.Kirov adına ADU-nun fizika fakül - Midiya sivilizasiyalarının türk mədəniyyəti ilə təmasından, həmin təsinə vermiş və qəbul imtahanlarını müvəffəəqiyyətlə verərək sözlərin etimologiyasından bəhs etdiyi fikirlər maraqlıdır. tələbə adına layiq görülmüşdü. Onun istedadlı bir tələbə kimi Şairin “Gilqamış”, “Enlil”, “Moday” “Çiçi” sözlərinin etimoloji həyatı daim mütaliədə keçmiş, təhsil aldığı beş il gənc fizik-şairin araşdırmaları göstərir ki, şair ana dilinə, onun qayda və dünyagörüşünün formalaşmasında böyük rol oynamışdı. Şairin qanunlarına dərindən bələddir. Şair “Çiçi” sözünü müasir “Arzu və imkan”[ 963 ] şeirində verilmiş: şəkililərin demək olar ki, qanında olduğu, hava-su kimi işlətdikləri “Çiyi” sözü ilə bağlayır və maraqlı izahını verir. Arzu dilsiz bir dəryadı, Bir Subir qarının adı “Kikiydi” Arzuya tən olmur imkan, Neçə il sonra da taleyə bir bax Dünya arzulu dünyadı, Hunların Xaqanı Tanhu Çiçiy di Arzuya tən olmur imkan – [ 963,s. 12] Bu gün də anaya “çiyi” deyirik Cici söyləyirik “çiçi” deyirik misralarının ruhu sanki, gəncliyində sonsuz arzularla yaşayıb, İnsanın tanrısı, göyüdür ana bəzilərinə çatmış, bəzilərini isə əlçatmaz hesab etmiş bir şairin Elə buna görə də “çiyi”dir ana. ürək döyüntülərini ifadə edir. Gənc fizik Moskva Kurçataov adına Atom Enerjisi İnstitutuna göndərilmiş, bu mötəbər elm ocağında V.Aslan poeziyası dərinmənalı, özünü oxucusuna sevdirən diplom işini tamamlayaraq müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir. poeziyadır və inanırıq ki, Vaqif Aslanın adı möhtəşəm ədəbiyya - Gənc müəllimin arzular çiçəyi bu illərdən sonra daha əlvan laş- tımızın qüdrətli qələm sahibləri sırasında öz layiqli yerini tuta - mışdı.O, 1971-ci ildə ali təhsilini tamamladıqdan sonra çoxdan caqdır. bəri arzusunda olduğu müəllimliklə məşğul olmuş, Qutqaşın (in- XX əsr Şəki ədəbi mühitnin istedadlı qələm sahiblərindən diki Qəbələ) və Şəki məktəblərində xalqın balalarına fizika biri Yusif Şükürlüdür. fənninin sirlərini öyrətmişdi. Biliyi və həyat təcrübəsi artdıqca Yusif Şükürlü XX əsrin 60-cı illərində ədəbiyyata gəlib. gənc müəllim vaxtilə əlçatmaz arzusu olan aspitanturaya girmək- Əsərlərini əruz və heca vəznində yazır. Yaradıcılığında lirik və xalqına alim kimi xidmət göstərmək arzusu ilə yaşamışdı. Bu epik növün qəzəl, rübai, qoşma, bayatı, hekayə və povest janrları məqsədlə o, 1975-ci ildə istesalatdan ayrılmamaq şərti ilə mühüm yer tutur. 90-cı illərdən “Səbuhi” ədəbi məclisinin fəal Azərbaycan SSR EA-nin Fizika İnstitutunun aspiranturasına qəbul üzvlərindəndir. olundu. Həmin ildə o, Şəkinin tanınmış elm mərkəzi olan Şəki Yusif Hacıbala oğlu Şükürlü 1948-ci ildə Baş Şabalıd Zona Elmi Bazasında laborant kimi işə cəlb edildi. Gənc tədqiqatçı kəndində anadan olmuşdur. 1966-ildə Baş Göynük kənd orta elmin daha dərin qatlarına enmək üçün ən aktual mövzu olan “ Fi- 356 357 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti broinin (saf ipəyin) molekul və ifrat molekul quruluşuna selenin rəğbətlə qarşılandı. Şəkinin və respublikamızın şeir xiridarları təsiri” mövzusunu seçdi. Əsas işi başa çatdırana qədər Y.Şükürlü müəllifin bədii təfəkkürünü yüksək qiymətləndirdilər. Son illərin bəzi ixtiraların müəllifi kimi tanınaraq müəlliflik şəhadətnaməsi nəşri olan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şəki Bölməsi tərəfindən aldı. Əsas tədqiqat sahəsində isə fəaliyyətini daha da genişləndirdi. tərtib edilmiş “Söz,söz, ...söz!” [953] adlı almanaxda yazıçının Elmi fəaliyyət 30-dan artıq elmi məqalələrin yazılması və 5 “Torbadakı pişik” hekayəsi nəşr edilmişdir. ixtiranın edilməsi ilə nəticələndi. Y.Şükürlünü istedadlı qələm sahibi kimi qiymətləndirən 1982-ci ildə o, Azərbaycan SSR EA Fizika İnstitutunun Azərbaycan Yazıçılar Birliyi onu 2007-ci ildə öz sıralarına üzv 01.04.10 indeksi ilə “yarımkeçiricilər və dielektriklər fizikası” qəbul etdi. ixtisası üzrə aspiranturasını, həmçinin 1983-cü ildə paralel təhsil Yaradıcılığı. Yusif Şükürlünün bədii irsinin əsasını onun heca aldığı S.M.Kirov adına ADU-nun 01.04.15 indeksi ilə “molekul- və əruz vəznində yazdığı qoşma, gəraylı,mahnı, rübai, qəzəl, epik yar fizika” ixtisası üzrə aspiranturasını başa vurdu. 1984-cü ilin növdə yazdığı povest və hekayələri təşkil edir. Şairin lirikası yanvar ayında Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi Şurasında mövzu, bədii məzmun baxımından çox zəngindir. Bu lirikanın Y. Şükürlü “Fibroinin molekul və ifrat molekul quruluşuna selenin əsasını vətənpərvərlik, didaktik-nəsihətamiz, məhəbbət, təbiət təsiri” mövzusunda dissertasiya işini müvəffəqiyyətlə müdafiə mövzusu təşkil edir. Bundan başqa onun lirik şeirləri sırasında edib, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi, alimlik dərəcəsi aldı. həyatının ayrı-ayrı səhifələrini əks etdirən avtobioqrafik, ithaf Elmin yeni zirvəsinə ucalmaq üçün alim namizədlik işi ilə elmi xarakterli şeirləri də vardır. Şairin bəzi şeirlərində satirik ruh fəaliyyətini bitmiş hesab etmədi, 1995-ci ildə Azərbaycan EA Ra- hakimdir. diasiya Tədqiqatları Bölməsinin doktorantı kimi yeni elmi Y.Şükürlü vətənpərvər şairdir. Onun vətəninə həsr etdiyi çoxlu araşdırmalara başladı. şeirləri var. Hamısı haqqında fikir söyləmək fikrində deyilik. Hazırda Y.Şükürlü fizika-riyaziyyat elləri doktoru alimlik Ancaq “Ay bənövşə!”[965] gəraylısından başqa. Fikrimizcə, əgər dərəcəsi almağa hazırlaşır və Azərbaycan Müəllimlər İnstitunun Y.Şükürlünün lirik yaradıcılığı təkcə bu şeirdən ibarət olsaydı belə, Şəki filialında laboratoriya və kafedra müdiri kimi elmi və elmi- şairin dərin lirik düşüncə sahibi kimi Azərbaycan poeziyasının pedaqoji fəaliyyət göstərir. səhifələrinə yazılmağa mənəvi haqqı vardır. Bildiyimiz kimi, Elmi təfəkkürün bədii təfəkkürdən keçdiyi məlumdur. Ona baharın müjdəçisi olan bənövşəyə şeir həsr edilməsi Dirili Qurbani görə də elmin digər sahələri ilə məşğul olanların bədii yaradıcılıqla yaradıcılığından bu üzə böyük ədəbi yol keçmişdir. Əksər şairlərin məşğul olmaları təəccübləndirici deyil.Ancaq bir şərtlə: bədii təbiət lirikasında bənövşənin adı çəkilir. Böyük Qurbani: istedad varsa? Y.Şükürlü elmi istedadı ilə bədii istedadı vəhdətdə götürülə bilən bir şəxsiyyətdir. Şəki oxucularına “Y.Şükürlü” Başına döndüyüm ay qəşəng pəri, imzası artıq tanışdır. Şairin müxtəlif mövzulu lirik şeirləri , İnsafdır dərərlər yaz bənövşəni. hekayələri respublika mətbuatının səhifələrində və Şəkidə dərc Ağ nazik əlinlə dər dəstə bağla, edilən “Təhsil uğrunda”, “Şəki fəhləsi” və başqa dövrü nəşrlərdə Tər buxaq altına düz bənövşəni- [264 ,s. 256] . dərc olunub. Həmçinin yazıçının 1998-ci ildə nəşr olunan “Yetti”[964] adlı kitabı oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. deyərkən gözəl təbiət təsviri yaratmış, bənövşə dərən bir gözəl Bədii yaradıcılığını fasiləsiz davam etdirən şair 2004-cü ildə canlandırmışdı. Y.Şükürlünün “Bənövşə”si sevincdən daha çox “Çəhrayı gödəkcə “[963] adlı şeirlər və hekayələr toplusu olan ik- həsrət, kədər rəmzi kimi oxucunun diqqətini cəlb edir. Şair təbiət inci kitabını nəşr etdirdi. Hər iki kitab ədəbi ictimaiyyət tərəfindən lirikası ilə ictimai lirikanı vəhdətdə götürərək, bənövşəyə müraciət 358 359 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti yolu ilə vətəninə edilən qəsdi, böyük və müdhiş bir tarixi oxucu- Yağı qırdı, sökdü, satdı, nun yaddaşına yazır. Cəmi on beş bənddən ibarət olan bu şeirdə Kəndimizi, ay bənövşə![ 965 ] şair az qala bir zaman çərçivəsinə sığmayan bir məzmunu ümumiləşdirə bilmişdir. Şeiri həyəcansız oxumaq olmur: Gəraylının son bəndlərində şair artıq qisas gününün çatdığını, vətəni müdafiə edəcək qəhrəman oğulların yetişdiyini göstərərək Müjdələdin sən baharı, yazır: ... Əriyir quzeyin qarı! Atam şəhid, babam itgin, Di, boynunu bükmə barı Mən hazıram hərbə, bu gün! Göstər üzü, ay bənövşə! – [965] Qisas!-deyə ötgün-ötgün, Səslə bizi, ay bənövşə! deyərək söhbətinə başlayan şair bədii təzadın başlanğıcını qoyur. Şeirin altıncı bəndindən sona doğru şairin vətənsevərliyi, Arzusudur bu hər kəsin, yurd həsrəti, ermənilərə olan qəzəb və nifrət hissi bədii tərənnü- Yusif qisasa səsləsin!- mün yüksək dərəcəsində oxuculara çatdırılır. Oxucu sanki, bir şeir Hərb yolu ilə alaq!-desin yox, ürək ağrıdıcı bir hekayə oxuyur: Göyçəmizi, ay bənövşə![ 965 ]

Didərginik perik düşdük, Şairin “Türk oğlanları” [963] adlı mahnısı da vətənpər vər - Qarda donduq, gündə bişdik, lik mövzusunda yazılmışdır. Şair mahnıda da ümumi düşmənimiz Ayaqyalın,çılpaq keçdik, olan ermənilərə nifrətini ifadə edib, onlara türkün tutarlı zərbəsini Dağı,düzü, ay bənövşə! vacib bilərək yazır: Yurd dərdliyəm, nigaranam, Həmişə hayk edib türkə xəyanət, Göyçəliyəm, Qafandanam... Türklər də göstərir dözüm, dəyanət, Görmək istər, ağlar anam, Cavabın alacaq xain, nəhayət, Obamızı, ay bənövşə! [965] Cəzasız qalmayıb heç bir cinayət! [ 963 ,s.32]. Şair yaşanmış acınacaqlı tarixi, torpaqlarımızın işğalını, əha- Y.Şükürlünün dördlüklərində də vətən sevgisi diqqəti cəlb linin qırılmasını, kənd, yurd yerlərin xarabalığa dönməsini, edir. Şair vətənin iqtisadi çətinliyi günlərində vətənini atıb başqa talanmasını həzin, kədərli, poetik dillə oxucusuna danışır: yad ölkələrə gedənlərə istinadən yazdığı:

Örüş, yaylaq, yalım getdi, Sən getmisən, mən də gəldim, tərk edəkmi bu Vətəni? Klim, gəbə, xalım getdi!. Yaşam çətin olub deyə, istəmirmi Vətən məni?... Ev-eşiyim malım getdi, Düşmən bunu edəmməzdi, buna bais oldu zaman, Danla bizi ,ay bənövşə!. Sən yox, mən yox,biz yoxuqsa, kim qoruyar bu ölkəni? [963,s.44].

Toy nəşəsi sona çatdı, dördlükdə də Vətəni sevməyi və qorumağı hər bir vətəndaş Sazın səsi yoxdu, batdı!.. üçün vacib vəzifə sayır. 360 361 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Didaktik-tərbiyəvi motivlər Y.Şükürlünün poeziyasının aparıcı misralarını forma etibarilə xatırlatsa da, məzmun etibarilə yeni mövzularındandır. Millətin gələcəyini gənclikdə görən şair gənc - və orijinaldır. lərlə ünsiyyəti ilə bağlı olaraq tərbiyə işini həyata keçirən şair- müəllim kimi onları ağıllı, tərbiyəli, dostluqda sədaqətli, az, lakin Vəzifə verilir!-ədalətli ol, mənalı danışmağı bacaran, ədalətli, sözündə bütöv olmaq kimi ən Bil ki, enişlidir, yoxuşludur yol. vacib etik keyfiyyətlərə sahib görmək istəyir. Şairə görə, yaltaqlıq Kürsüdən düşəndə səni dik tutan, insan üçün ən eybəcər mənəvi göstəricidir. Yaltaqlığı cəmiyyətin İnsaf bilək olar, ədalətsə qol [ 963 ,s.49]. inkişafı üçün bəla hesab edən şair “Yaltaq olanda” [963] qoş ma- sında gəncləri bu hissdən uzaq olmağa çağırır: misralarında şair vəzifənin əbədi olmadığını, insaf, ədalət sayəsində ümumxalq məhəbbətinin isə əbədi olacağı qənaətini Hərə bu dünyada bir ömür sürür, dəstəkləyir: Xalq da ki, hər kəsi əməlnən görür. Verdiyin sözün sən , ölçüsünü bil, Allah da cəzanı millətə verir, Neçə-neçə başa bəla olub dil! Çəpik, əl çalanlar yaltaq olanda [963 ,s.21] . Yekə danışarsan-zora düşərsən Sözü tutmamaqsa, kişilik deyil![ 963 ,s. 49]. Ağsaqqal, ağbirçək sözünü, xalq müdrikliyinin əsası sayan şair bayatılarının birində yazır: rübaisndə isə şair kişinin məntiqini, onun söz bütölüyündə ax- tararaq “Hər kəsin kimliyi onun dilinin altındadır” atalar sözünü Mən aşiqəm, aş gedər, poetikcəsinə ifadə edir. Ayaq durar, baş gedər, Şair babalarımızdan, ulularımızdan mənəvi miras kimi qalan Ağsaqqal saymırsa el, əl tutma, səxavət anlayışını da gənclik üçün ən mühüm mənəvi Toyunda savaş gedər [ 963 ,s.40]. sərvət sayaraq rübailərinin birində yazır:

Didaktik-nəsihətamiz ruh Y.Şükürlünün rübailərində də üstün- Var-dövlət yığmaqla kim tapıb şöhrət? lük təşkil edir.Aşağıda nümunə kimi verdiyimiz rübailərdə Kimləri pir sayıb bu ulu millət?! yuxarıda ifadə etdiyimiz didaktik ruh hakimdir: Əl tutma, səxavət ucaldar başı, Az danış məclisdə, qulaq as ki, sən , Adının ardınca söylənər rəhmət! [ 963 ,s.50]. O məclis əhlindən hörmət görəsən. Sözün də su kimi xasiyyəti var, “Dost dosta tən gərək, tən olmasa gen gərək” atalar sözünün Dəyərdən salarsan artıq söz desən [ 963 ,s. 49] poetik yozumu şairin aşağıdakı dördlüyündə öz əksini tapmışdı:

Bu rübainin son iki misrası dahi N.Gəncəvinin: Gül butada gözəlsə də, qönçəsi, həm çələngi var, Dost dostuna arxa olar, dostun kiçik, nəhəngi var, Sözün də su kimi lətafəti var, Qardaşın da olsa belə dost seçəndə səhv eləmə, Hər sözü az demək daha xoş olar. Qardaşın bir “qardaş” rəngi, dostun isə həmrəngi var [963, s. 42].

362 363 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ümumiyyətlə, Y.Şükürlünün dördlüklərinin çoxu yüksək Tanımadım səni, yar dedim sənə, nəsihətamiz ruhda yazılmışdır. Ay qırıq sim!-mən necə tar dedim sənə? Poeziya aləmində elə şair tapmaq olmaz ki, məhəbbətdən Bağımın gülünü dər dedim sənə, yazmasın. XX əsr Şəki şairlərinin yaradıcılığında bu mövzu apa- Bilmədim ucuza sata biləsən! [ 963 ,s.15] . rıcı yer tutur. Ancaq məhəbbət anlayışı hər şairin yaradıcılığında öz lirik duyğusu, özünəməxsusluğu ilə əks etdirilib. Bu mövzu “Görüş” [963] adlı avtobioqrafik səciyyəli şeirində şair özü- Y.Şükürlünün poeziyasında müxtəlif janrlarda yazdığı şeirlərdə nün fərdi sevgi hisslərindən danışaraq tələbəlik illərində məhəb- diqqətçəkicidir. Şairin lirik qəhrəmanı gözəllik vurğunu olan bir bətli, sevgili günlərini yada salır. Şairin sevgi şeirlərində milli insandır. Onun aşağıdakı etirafı fikrimizi təsdiq edir: qızlarımız qeyrət, namus, həya, gözəllik, oğlanların bəxt ulduzu kimi vəsf edilir. Bu məqsədlə şair “Tələbə qız”[ 963 ] adlı şeirində Boyun mütənasib, dodağın qönçə, yazır: Ədan da, yeriş də yaraşır gəncə. Səndən gözəli yox, dünyada, məncə, Bir igidin bəxti, yarı, İlahəsi!-tələbə qız! Sən mənim qəlbimi çalmısan , gözəl! [963, s. 17]. Oğlanların arzususan, Kiminsə bəxt ulduzusan! Lakin Aşiq surəti şairin bu mövzulu şeirlərində aciz, öz ürək İsmətli bir türk qızısan, sözlərini Məşuqəsinə çatdırmağa cürət etməyən bir şəxs kimi də Ay parası! – tələbə qız! [ 963 ,s. 33]. oxucunun diqqətini cəlb edir. Yuxarıda bir bəndini nümunə gətirdiyimiz “Gözəl”[ 963 ] adlı şeirin sonuncu bəndində bu fikir Y. Şükürlünün “Qonşu qız”[ 963 ] adlı mahnısı da yüksək aşağıdakı kimi təsdiqlənir: məhəbbət notları üzərində köklənib. Şeirin:

Söyləyə bilmirəm sənə çox sözü, Gəl, sən bizi ciddi say, qız! Təklifdə acizəm mən!-sözün düzü, Söz veririk sənə,-ay qız! Dilə tutmamışam hələ bir qızı, Söylə kimin elçisinə, Yusifdən soruş ki:-Lalmısan?-Gözəl! [ 963 ,s.17]. Verəcəksən şirin çay ,qız – [ 963 ,s. 36] .

Şairin bir sıra şeirlərində Məşuqənin vəfasızlığından Aşiqin son bəndində şair oxucusunun gözləri qarşısında etnoqrafik şikayətləri qabarıq verilir. Şair bu şikayətlər içərisində daş-qaş lövhə yazır. Bu lövhə gözəlliyi, isməti ilə neçə-neçə el oğlunun düşkünlüyü ucbatından saf sevgiyə xəyanət edən Məşuqəni Aşiqin ürəyini oğurlayıb, ata evinə elçi salan qıza elçilik zamanı şirin dili ilə pisləyib, əsil xoşbəxtliyi saf, təmiz sevgidə axtarır: çayın paylanması səhnəsidir.Bu səhnə şairin məhəbbət lirikasında orijinal xüsusiyyət kimi götürülməlidir. Y.Şükürlünün məhəbbət şeirlərinin digər bir xüsusiyyəti el Eşqin nə olduğun sən, mənimlə bildin, gözəllərinin milli geyim və xarici əlamətlərinin olduğu kimi real Həyatı anladın , gözünü sildin. təsviridir. Bilirik ki, əsil azərbaycanlı qız deyəndə gözlərimiz Çox bilməkdənmi bu qərara gəldin, qarşısında qaragöz, qaraqaş, Molla Pənah Vaqif demişkən: “Hər Getdin ki, daş-qaşa bata biləsən?. 364 365 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti hörüyü dal gərdana bir qulac” olan uzun saçlı,hörüklü qız canlanır. Aşiq, Məşuqəsinin biganəliyi ilə qarşılaşır. Şair eşq oduna düşüb, Şairin gözəlləmələrində bu təsvir olduqca bitgin verimişdir. Bu Məşuqəsinin cazibəsindən çıxa bilməyən Aşiqin iztirablarını təsvir münasibətlə “Saçlarını”[ 963 ] adlı şeirinə nəzər salaq: edərək yazır:

Gözəl sənin hörüklərin, Cazibənə düşən yazıq, pərvanədir, başa dönür, Bağrımı qan edir, mənim, Sən də biganə qaldıqca ürəyin lap daşa dönür, İmkan elə sizə gəlib, * * * Düzüm ipək saçlarını. [963, s. 36] Sevgi bizə Tanrıdandır! İnsan arzu, eşqlə yaşar, Bil ki, sevib-sevilməyən bədbinə, külbaşa dönür. Şairin dördlüklərində də milli gözəllik xüsusiyyəti kimi el qızlarının uzun hörükləri tərənnüm edilmişdir. Dördlükdə Aşiqin * * * əsas arzusu Məşuqənin qulac saçlarını oxşamaqdır: Sən bunları bilə-bilə, niyə məndən yan gəzirsən? Görmürsənmi, yaş da artır?-baharımız qışa dönür? [ 963 ,s.66]. Açıb qulac saçlarını qucağıma tökəydim ,kaş! Hər telinə sığal vura, həna, xına çəkəydim ,kaş! Y. Şükürlünün lirik fondu gördüyümüz kimi, müxtəlif möv - Sənə asan olsun deyə suyun tökə, axıdaydım, zulu və biçimli nümunələrlə zəngindir və inanırıq ki, gələcək ox- Yanan qəlbi qətfə edib, hörüyünə bükəydim, kaş! [ 963 ,s. 45]. ucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaqdır. Nəsri Y. Şükürlü həmçinin istedadlı qələmə malik bir nasirdir. Y. Şükürlünün bir sıra başqa əsərlərində olduğu kimi, qəzəl- Yazıçının ifadəli nəsr dili, şirin, dəqiq təhkiyəsi oxucunun diqqə - lərində də saf, təmiz məhəbbət tərənnüm olunur. Məşuqəni öz tini ilk sətirlərdəncə cəlb edir. Onun nəsr nümunələrini oxuculara canından artıq sevən Aşiq, sevgilisini incədən-incə, zərifdən-zərif sevdirən ilk amil onun mövzularının uydurmalardan uzaq olma- sanaraq ona toxunmağa, söz deməyə ehtiyat edir. Şair Aşiqin sıdır. Ədibin hekayələrini oxuduqca şahidi olursan ki, onun möv- arzularını qalaya, onun həsrətini isə qala bürclərinə bənzədərək zu ları yaşanılmış tarixin bədiiləşmiş həyat hadisələridir. İlk nəsr “Səni”[963 ] rədifli qəzəlində yazır: yaradıcılığına yazıçı hələ tələbə olarkən yazdığı “Qartallı dərə” əsəri ilə başlamış, bu əsər zamanında müəllifin həyatında mövzu Qorxuram ki, əl toxunam, çox incəsən, qıram səni, kəskinliyi ilə təhlükə yaratmışdır. Əsər hələlik çap olunmamışdır Qorxuram ki, bir söz deyəm, inciyəsən, yoram səni. və yazıçının şəxsi arxivində saxlanılır. Y. Şükürlünün “Çəhrayı gödəkçə”[ 963] , “Canavar”[ 963], * * * “Juli klər”[ 963 ], “Kirvə qonaqlığı”[963], “Araq reysi”[963], Arzulardan qala tikdim, həsrətindən bürcləri var, “Torbadakı pişik”[963] , “Libeksin”[966 ], “Çapa”[ 966], “Körpü İstərdim ki, lap ucada ulduzlardan quram səni [ 963 ,s. 69]. tələsi” [ 966 ] adlı hekayələrindəXX əsrin 70-90-cı illərində və XXI əsrin əvvəllərində Şəkinin ictimai-iqtisadi həyatı üçün Nümunə kimi gətirdiyimiz beytlər təkcə fikir bitkinliyi ilə səciyyəvi olan hadisələr, məişət məsələləri, yurdun təbiətinin deyil, həmçinin təsvir və ifadənin gözəlliyi baxımından da təsviri dəqiq yazıçı müşahidələri ilə əks etdirilmişdir. diqqətəlayiqdir. Şair “Qorxuram ki” anaforik deyimi ilə beytin “Çəhrayı gödəkçə”[963] hekayəsini müəllif məişət möv zu - formasına xüsusi gözəllik vermişdir. Şairin “Dönür”[963 ] rədifli sunda işləmişdir. Hekayənin əvvəlində Sovet hökumətinin qayda- qəzəli təzadlar üzərində qurulmuşdur. Sevgilisini ürəkdən sevən 366 367 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qanunlarından, kənddə torpaq siyasətindən söz açılır: “Sovet nəzərimizə çatdırır. Ov səhnəsinin təsviri ideya müasirliyi baxı - hökumətinin qanunlarına görə hər bir ailə ən çoxu iki baş qara mal, mından aktualdır. Müəllif ov səhnəsi ilə hər şeydən öncə yurdun altı baş davar, iki pətək arı, daha nə miqdarda nə?- saxlaya təbiətinin ov heyvanları ilə zəngin olduğunu gələcək oxucusunun bilərdi!.. artığın varsa vay halına!..- Kənd Sovetinin məmurları nəzərinə çatdırır. Əsər dil və təsvir baxımından bizə görkəmli yazı- gəlib başını bağlayacaqdılar! Hələ məhkəmə yollarına düşməsən, çı, dramaturq A.Şaiqin “Köç” hekayəsini xatırlatsa da, təsvirlər sevincindən papağını göyə atarsan”[ 963,s. 72]- yazaraq müəllif yeni və orijinaldır. Kiçik bir məktəbli oğlanın dili ilə söylənilən sovet təsərüfat sisteminə tənqidi münasibətini bildirmiş, dövlət bu hekayədə müəllif hər şeydən öncə təbiət gözəlliklərinin tablosu mülkiyyətçiliyini pisləmişdi. Əsər birinci şəxsin təhkiyəsi ilə ox- olan peyzaj yarada bilmək ustalığını nümayiş etdirir: “Artıq səhər uculara nəql edilir. Müəllif “Çəhrayı gödəkçə” əhvalatını açılmış, quşların səsindən qulaq tutulurdu. Getdiyimiz yolun hər söyləməklə yaşadığı mühitin təhsil, tərbiyə məsələləri ilə iki tərəfi xırda pöhrəlik idi və elə bil, yolun kənarına cürbəcür oxucuları tanış edir. Hekayənin məzmunu oxucya sadə görünür. formalı və rəngli çiçəklər əkmişdilər. Hər tərəfdən xoş dağ Ancaq hadisələrin gedişini diqqətlə izlədikdə görürsən ki, Vəli nanələrinin ətri gəlirdi” [ 963 ,s. 85] surəti ilə müəllif ailədə və məktəbdə düzgün tərbiyə olunmayan, Yuxarıda gətirdiyimiz gözəl bahariyyə Y.Şükürlünün sözdən cibində bıçaq gəzdirərək tüfeyli ömür sürən gəncləri ümumi- bacarıqla istifadə etmək qabiliyyətini nəzərimizə çatdırır. ləşdirmişdir. Aşağıdakı qeydlərə diqqət edək: “Bir də çevriləndə Y.Şükürlünün hekayə yaradıcılığında “Kirvə qonaqlığı”[ 963 gördüm ki, Vəli Sabirin qolunu tutub özünə tərəf dartır Çox güman ] hekayəsi öz orijinallığı ilə seçilir. Müəllif bu hekayədə erməniyə ki, bıçağının “nəyə qadir olduğunu” göstərmək üçün Sabirin olan nifrət və qəzəbini oxucusu ilə böülşür. Hekayədə yazıçı iki əlinin üstünü qırxmaq istəyirdi. Sabir də dartınaraq onun əlindən “dost”- müsəlman Abdurahman və erməni Aşotun şəxsində yüz çıxmağa çalışırdı” [963, s. 71]. Çox təəccüblü və realist bir illər çörəyimizi yeyib, suyumuzu içib torpaqlarımızın ən gözəl təsvirdir. Necə ola bilər ki, tərbiyənin ən ali dərəcəyə çatdığı sovet yerlərində məskunlaşıb özümüzü bəyənməyən, torpaqlarımıza məktəbində şagird bu cür hərəkət etsin? Yaxud, tərbiyə işində ən sahib çıxan bir məkrin, hiylənin bədii təcəssümünü yaratmışdır. humanist qaydalara və davranış normalarına əsaslanan sovet Əsərdə hadisələr Göybulaq kəndində cərəyan edir. Müəllif müəlliminin şagirdə təhqiramiz müraciəti də oxucuda böyük əsərin əvvəlində köhnə dostlar olan Aşot və Abdurahmanı görüş- heyrət doğurur: dürür. Aşot giley-güzar edir ki, Abdurahman çoxdandır onlara “ – Ə. Totu oğlu! – Bıçağı bura ver! gəlib-getmir. Abdurahman Baş Göynük kəndinin sakinidir Abdu- – Vallah, Qarı oğlu müəllim, məndə bıçaq olmayıb!-deyə Vəli rahmanın Aşotgilə qonaq gedərkən bir torba kömür aparması də Abdulla müəllimi öz ləqəbi ilə çağıraraq, ondan qorxmadığını səhnəsini verməklə müəllif göynüklülərin kömürçülüklə məşğul sinifə nümayiş etdirdi. Abdulla müəllim də yavaş-yavaş özündən olmalarını gələcək oxucularına çatdırır. Əsas hadisələr də çıxmağa başlamışdı. Abdurahmanın Göybulağa gəlməsi ilə başlayır. Keçmiş məşuqə- – Vallah, ordunu deşərəm! Ver bıçağı! sinin-Aşotun arvadı Rozanın Abdurahmana etdiyi işvə-naz erməni – Müəllim, məndə bıçaq olmayıb! mənəvi yoxsulluğu kimi oxucuya təqdim edilir. Abdurahmanın: – Müəllimin də ölsün, sən də!-Bıçağı ver! [ 963 ,s. 77]. “Yox, yox! Kirvəm də sağ olsun ki, sənə yaxşı baxır. Quyruq Hekayədə həmçinin məktəbə şagirdlərin cəlb edilməsi ilə kimisən maşallah!..” [963,s. 160] – sözlərinə qarşı Rozanın: “De- bağlı bir sıra çatışmazlıqlar da oxucuların diqqətini cəlb edir. mədin ki, bəs quyruq kimiyəm, bəs cavan qalmışam?- deyə Roza “Canavar”[ 963 ] hekayəsində yazıçı doğulub boya -başa çat- oturduğu yerdə bir az da Abdurahmana yaxınlaşdı və onun sağ dığı Baş Şabalıd kəndinin təbii gözəlliyini bir ov əhvalatı ilə qolunu qucaqlayıb sinəsinə sıxdı” [963,s. 161] sözləri erməni 368 369 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qadınlarına xas olan əxlaqsız, yüngül xasiyyətin göstəricisidir. prokurorluq orqanlarına olan münasibətini, əsərin qəhrəmanı Rə- Oxucu əsər boyu Rozanın və Aşotun məclisində oturan digər cəb kişinin başına gələn hadisələr fonunda çılpaqlığı ilə veril - erməni qadınların əxlaqszlığının şahidi olur. Hekayədə Aşotun bir mişdir. Rəcəb kişini əsərin süjeti ilə bağlı müxtəlif-Rəcəb kişi – erməni kimi sözlə portetin çəkilməsi yazıçının sənətkarlığını Mamedov, Rəcəb kişi-prokuror, Rəcəb kişi-müstəntiq münasi - sübüt edir: “O, başını qalırıb Aşotun üzünə baxdı. Sanki Aşotu bir- bətləri əsərin süjetini şaxələndirir və əsər povest təsiri bağışlayır. inci dəfəydi ki, görür, onun əyri burnu, göy dodaqları, qeyri-adi Əsərdə yazıçı sovet sisteminə münasibətini Mamedova, əyriliyə malik qaşları ilə birinci dəfəydi rastlaşırdı” [963,s. 164]. müstəntiqə, Qalibin Əfqanıstana sovet əsgərinin “xilaskarlıq” Rozanın dili ilə deyilmiş: “Erməni ilə müsəlmanın nə dostluğu?! vəzifəsini yerinə yetirməyə göndərilməsi ilə bildirmişdir. [963,s. 163] – fikrinin məntiqini müəllif hekayənin sonunda Əsərin müsbət surətləri olan Rəcəb kişi və arvadı Rasimə sadə açıqlayır: “Abdurahman Aşotla gəzməyə çıxarkən hamı ona kənd adamlarıdır. Qalib onların yeganə övladıdır. Ali təhsilini ermənicə salam verir. Yazıq kişi çaşıb qalır. Öz doğma obasının tamamladıqdan sonra Sovet Ordusu sıralarına hərbi xidmətə erməni yuvasına çevrilməsi onu dəhşətə gətirir. Aşotun Abdurah- göndərilmişdir. O, əvvəl İrkutsk vilayətində hərbi xidmət keçir, mana dediyi “Bizi siz qırmasaydınız biz daha çox olardıq” sonra isə Əfqanıstana göndərilir. Anası Rasimə oğluna qonşu qız [963,s.165]- sözləri erməni məkrinin dərinliyini sübut edir. Abdu- Məlahəti almaq istəyir. O, məqsədini Məlahətin anası Gövhərə rahmanla Aşot arasında bu mövzuda gedən söhbətlə müəllif sanki bildirir. Hər iki ananın arzusu üst-üstə düşür. Lakin bu gözəl başımıza 1988-ci illərdə gətirilən müsibətlərin kökünü göstərir. arzuya çirkin əl uzanır. Kolxoz sədri, qudurğan Mamedov “Torbadakı pişik”[963] hekayəsində müəllif şit zarafatın insan Məlahəti zorla qardaşı oğlu Sahibə almaq istəyir. Yazıçı “human- başına gətirdiyi fəlakəti göstərmişdir. Hekayədə Sədulla, İsmayıl, ist” sovet qanunlarına söykənib kolxozu idarə edən Mamedovun Əfqan, Laçın, Fərman, Çoban Məhəməd və s. kimi insanlar sadə kimliyini oxucusuna Rasimə ilə Rəcəb kişinin dialoqu vasitəsi ilə kəndli surətləri kimi yadda qalır. Gözlənilməz sonluğuna-Laçının çatdırır. Bu təqdim müəllifin təkcə Mamedova deyil,onu yetirən güllə ilə vurulub öldürülməsinə görə hekayə novella təsiri siyasi rejimə də münasibətini bildirir:-”Arvad, mən onu necə sənə bağışlayır. başa salım?.. Heç özüm də bilmirəm! Əslində bizim vəziyyətimiz Yazıçının “Juliklər”[963] və “Araq reysi “[963] hekayələrində elə kommunizm rejimi deməkdir. Məsələn, raykon rayonun cəmiyyət həyatındakı çatışmazlıqlar, saxtakarlıq, zəhmətsiz ağasıdır. O, nə istəsə bu rayonda o olur. Kimi istəsə tutdurar, kimi yaşamaq ehtirası Əliəfsər, Əlihüseyn, Osman, Gülya və başqa istəsə ucaldar...Elə bizim Mamedovu misal götür. Elə bil bu kolxoz surətlərin şəxsində ümumiləşdirilmişdir. ona dədəsindən qalıb, sökür, dağıdır, satır, yeyir...” [ 963,s. 98- Y.Şükürlünün nəsr yaradıcılığında povest janrı da xüsusi yer 99]. Məlahətin atası İmran kişi iki yol ayrıcında qalıb. O, Mame- tutur. Bu baxımdan yazıçının “Azan güllə” [963], və “Yetti” [964] dovun təhqirlərindən qorxub bu izdivaca könülsüz razılıq verir. povestləri maraq doğurur. Mamedovun qardaşı oğlu Sahib mənəviyyatsız bir gəncdir. O, “Azan güllə”[964] müəllifin “Çəhrayı gödəkcə”[963 ] kita- tərbiyəsiz hərəkətləri ilə kənd adamlarını narahat edir, lakin bında hekayə kimi verilsə də, həcminə, surətlərin çoxluğuna, süjet “naməlum qonaqlar” tərəfindən döyülür. Bu hadisə Mamedovu xəttinin çoxşaxəliliyinə görə hekayədən daha çox povest janrının qeyzləndirir, o, bu işdə Rəcəb kişini günahlandıraraq tanışı olan tələblərinə cavab verir. Bu əsəri-povest-faciə də adlandırmaq olar. müstəntiqi kəndə çağırır. Müstəntiqin Rəcəb kişiyə olan kobud Əsərdə müəllif cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə münasibətini münasibəti milis orqanlarında olan özbaşınalığı oxucunun bildirmişdir.Əsərin süjet xətti iki gənc – Qalib və Məlahət ara sın - nəzərinə çatdırır. Müstəntiqin: “ Ə, həşarat! Ə, donuz! Sən kim dakı məhəbbət xətti ilə əlaqəli müəllifin kolxoz və polis sisteminə, olursan ki, adam döydürürsən?” [963,s. 106] – sözləri ilə milis sis- 370 371 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti temi orqanlarında çalışan bir qrup adamların mənəviyyatsızlığı saylı məktəbdə oxumuş, sonra isə 11 saylı orta məktəbdə təhsilini diqqətə çatdırılır .Lakin yazıçı sovet inzibati sistemində çalışan davam etdirərək 1979-cu ildə orta təhsilini tamamlamışdır. Hələ ədalətli, humanist insanları rayon prokurorunun şəxsində orta məktəbdə oxuduğu illərdə poeziya vurğunu olan şairin ədə- ümumiləşdirməyi unutmur.Prokuror məsələyə ədalətlə yanaşır. biyyata gəlişi də məktəb illəri ilə bağlı olmuşdur. İlk şeiri təbiət Rəcəb kişini axıracan dinləyir və müstəntiqi Rəcəb kişidən üzr gözəlliklərinin tərənnümünə həsr edilən “Bahar” şeiri olmuş, istəməyə məcbur edir. Müstəntiqin işdən uzaqlaşdırılması Mame- 1979-cu ildə, “Şəki fəhləsi” qəzetində dərc edilmişdir. Böyük dovun Rəcəb kişiyə olan nifrətini alovlandırır. Artıq Qalib ordudan poeziyaya gedən yolda füsunkar təbiətdən keçən gənc şair ilk tərxis olunmuşdur. O, anasına məlumat vermişdir ki, evə qayıdır. qədəmlərindən uğur qazanmış, coşğun yaradıcılıq enerjisi ilə Rəcəb kişi oğluna qurbanlıq qoyun da almışdır. Amma qoyun yazıb-yaratmışdır. Mamedovun tapşırığı ilə oğurlanır. Bu hal bir-neçə dəfə təkrar ol- V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (in- unur. Rəcəb kişi oğrunu cəzalandırmaq üçün gecə ikən tüfəngi alıb diki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) təhsil aldığı 1980- pusquda dayanır. O, ordudan gecə vaxtı evlərinə gələn Qalibi 1984-cü illər şairin poetik duyğularının formalaşdığı və qapını açarkən oğru bilərək güllə ilə vurub öldürür. Qalibin anası möh kəm ləndiyi illər kimi götürülə bilər. Poetik forma və məz - Rasimə bu müdhiş hadisədən dəli olur. munun ədəbi yaradıcılıqla bağlı digər elementlərini incəliklərinə Əsərin dili sadəliyi və axıcılığı ilə oxucunu razı salır. Povestin qədər öyrənən şair, poetik ilhamın gücüylə bir-birindən gözəl bədii məzmunu sübut edir ki, müəllif dilin leksik qatını yaxşı bilir. nümunələrlə yaradıcılığını zənginləşdirmişdir. Ali təhsilini fərq - Əsərdə dialektizmlərdən istifadə obrazların danışığını zənginləş- lənmə diplomu ilə bitirən Mayis Səlim, pedaqoji fəaliyyətə əvvəl dirir. Məs: “daşqura”, “beyqafıl” kimi sözlər Şəki dialekti üçün Şəki şəhər 9 saylı beynəlmiləl orta məktəbdə, sonra isə zəngin səciyyəvidir. Povestdə surətlərin danışığında istifadə eilən”Yaxın biliyi və şagirdlərlə işləmək qabiliyyəti nəzərə alınaraq Azərbay - qonşu uzaq qohumdan irəlidir”, “Qız ağacı, qoz ağacı” kimi atalar can- Türk Özəl Liseyinə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi sözləri əsərin leksik xüsusiyyətlərini təmin edən lazımi vasi - kimi fəaliyyət göstərmək üçün dəvət almışdır. İstedadlı müəllim, tələrdir. yaradıcı qələm sahibi olan M.Səlimin pedaqoji fəaliyyətinin Yazıçının nəsr yaradıcılığında “Yetti” [964] adlı fantastik təxminən 10 ili bu nüfuzlu təhsil müəssisəsi ilə bağlı olmuş, məzmunlu povesti də mühüm yer tutur. Povestdə müəllif “bərabər müəllifə geniş elmi dünyagörüş vermişdir. Gənc şairin istedadlı cəmiyyət” ideyasını elmi aspektdən izah etməyə çalışmışdır. qələmi bu elm müəssisəsinin divarları arasında daha da püxtə ləşmiş, Ümumiyyətlə inanmaq olar ki, Y. Şükürlü istedadlı qələmə öz qidasını həyatı müşahidələrdən alan neçə-neçə müxtəlif mövzulu malik bir şair, nasir kimi gələcək nəsillər tərəfindən yüksək poetik nümunələr M.Səlimin şeir xalısının ilmələrində özünə yer dəyərləndiriləcək, əsərləri tədqiq olunaraq xalqın malı ediləcəkdir. almışdır.Gözəl müəllimlik qabiliyyəti və sairlik istedadı onu işlədiyi XX əsrin 70-ci illərində ədəbiyyata gələn Mayis Səlim 90-cı kollektivə sevdirmiş, Liseyin mənəvi dünyasının prinsiplərini illərin əvvəllərindən “Səbuhi” ədəbi məclisinin ən fəal üzvlərin- özündə əks edən himn də gənc şairin qələmindən çıxmışdır. dəndir. Şeirlərini heca vəznində yazır. Lirikası mövzu etibarilə M.Səlim zəngin ömür yolunu poeziyasında yaşadan şairlər - rəngarəngdir.Ədəbiyyatımızın gözəl təbliğatçısı olan M.Səlim dəndir. Əsərlərinə diqqətlə fikir verdikdə görürsən ki, hər şeirin müəllim-şair ömrü yaşayır.Şeirlərini oxuduqca nəzərimizdə fikir arxasında onun həyatının bir səhifəsi yazılıb. Müəllimlik kimi şairi canlanır. çətin və şərəfli bir sahədə istedadlı bir müəllim kimi paxıllarla Mayis Səlim (Mayis Davud oğlu Səlimov) 1962-ci ilsə Şəki üzləşib “Qəm məclis quranda baş oluram mən”, “Kədər evimdə şəhərində sürücü ailəsində anadan olmuşdur. O,əvvəlcə şəhər 17 bəydi” desə də, yaxud taleyindən şikayətlənib, poetikcəsinə: 372 373 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Gözlərimi açandan, inci kitabında “Tənqidçimə”[584 ] adlı şeirində sözünün Ağ da gördüm, qara da. sərrastlığını oxucusuna çatdıraraq yazdı: Taleyimdən bolluca, Dərd də aldım, yara da – [584 ,s.43 ]. Gəl mənim şeirimi tənqid eləmə, Demə ki, orası, burası belə, söyləsə də, əyilməmiş, həmişə məğrur, başıuca gəzmişdir. Sən öz xəlbirinlə onu ələmə, Şair həyatın mizan tərəzisində həmişə düzlüyü axtararaq Heç nə gəlməyəcək axırda ələ. şeirlərində də düzlüyü təbliğ etmiş, yalana, hədyan yazmağa qarşı [584, s.3; 586, s.125 ] . çıxmışdır: Yoluma qaytar məni, Bu misralar böyük poeziya yolunda öz yolunu tapıb, öz dəst- Yolumu azmışamsa, xətti ilə addımlayan bir şairin özünə inamının ifadəsi idi. Sındır, at bu qələmi, Şairin on beş şeiri Şəki ədəbi mühiti ilə bağlı sonuncu nəşr Yalan, şər yazmışamsa. -[584 ,s. 52 ] . olan Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Şəki bölməsi tərəfindən hazırlanmış “Söz, soz,...söz!” [953 ](2005) adlı almanaxında nəşr Məhz həyat şairi olduğuna görə M.Səlimin şeirləri müasirləri edilmişdir. 1998-ci ildə şairin “Mən haradan biləydim?”[ 585], tərəfindən birtərəfli yox, hərtərəfli qarşılanmış, yaradıcılığında 2005-ci ildə “Dəniz ömrü”[584], 2008-ci ildə “Ana dilim”[ 587 ], ədəbiyyatşünaslıq elmimizin şairin qarşısında qoyduğu bütün 2013-cü ildə “Qayıdaq o illərə”[ 586 ]adlı şeirlər kitabları nəşr tələblərə əməl olunmuş, şeirlərində məzmun və forma vəhdəti bir- olunmuşdur. birini tamamlamışdır.Elə buna görə də şairin əsərləri istər kitab Mayis Səlim, eyni zamanda müxtəlif mövzularda yazılmış şəklində nəşr olunmamışdan əvvəl, istərsə də sonra “Türkün səsi”, məqalələrin də müəllifidir. Onun “Ədəbiyyat”, “Azərbaycan müəl - “Ulduz”,”Ədəbiyyat”, “Ədalət”, “Zaman”, “Vaxt”, “Çağ”,” Şə ki”, limi”, “İnşaatçı”, “Şəki”. “Şəkinin səsi”, “Region”, “Şəki təh si li” ”İpəkçi” və s kimi yerli və respublika səviyyəli dövrü nəşrlərdə qəzetlərində dərc edilən ədəbi-tənqidi və pulisistik məqalələri qeyd-şərtsiz dərc edilmişdi. Şairin üslubu, deyim tərzi ilə bağlı maraqla qaşılanmışdır. xalq şairi B.Vahabzadə, jurnalist T.Xəlilov, şair-tərcüməçi Şairin şeirlərinin ritmikliyi, axıcılığı nəzərə alınaraq bir neçə N.Xalidoğlu, V.Aslan, R.Orsər, Ə.Davudoğlu, A.Həmidoğlu və şeirinə mahnı bəstələnmişdir. başqaları müsbət fikirlər söyləmişlər. Mayis Səlim 2013-cü ilin aprel ayınadək Şəki şəhər 20 saylı Mayis Səlimin ilk şeirlər kitabı 1998-ci ildə “Mən hardan orta məktəbin direktoru vəzifəsində işləmiş, hazırda isə Şəki Şəhər biləydim” adı altında nəşr olunmuşdur. Kitaba ön söz yazan jur- İcra Hakimiyyətində çalışır. nalist B.Süleymanov M.Səlim poeziyasının təpəri ilə bağlı yazırdı: Yaradıcılığı. Mayis Səlim lirik şairdir. Onun lirikası mövzu “Mayis Səlim böyük poeziyaya gedən yolun başlanğıcındadır. Bu etibarilə çoxşaxəlidir. Təbiət lirikası ilə ədəbiyyata gələn şairin yol şərəfli və müqəddəs olduğu kimi, çətin və əzablıdır.Enişli- yaradıcılığında vətənpərvərlik, ictimai, didaktik-əxlaqi, məhəbbət yoxuşlu, daşlı-kəsəklidir. Onun bu yolda büdrəmədən irəliləməyə lirikası aparıcı yer tutur. Ədəbiyyata atdığı ilk addımlarından gücü çatacaqmı?” [ 907,s.3] təbiəti tərənnüm edən M.Səlim yaradıcılığında coşqun vətənpər - Şanki qoyulmuş sualın məsuliyyətini dərindən dərk edən vərlik duyğusunu biruzə vermişdir. M.Səlimin Vətəninə olan mə- müəllif özünün dediyi kimi ,”boyu balaca, özü dərin” söz dənizi həb bəti onun ürəyinin dərinliklərindən gələn bir sevgi kimi özünü yaratdı.Şair 2005-ci ildə nəşr etdirdiyi “Dəniz ömrü”[584] adlı ik- göstərir və misralarında əbədiləşir. Əbəs deyildir ki, şair ilk kitabı 374 375 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti olan “Mən hardan biləydim”[585] kitabının birinci bölməsini Ay bu yerə gələn qonaq, “Sənsiz gülmərəm, Vətən!” adlandırır. Diqqətlə oxuyanda şairin Ehtiyatlı yeri bir az, ən gözəl təşbehləri, epitetləri, qabarıq mübaliğəni vətən şeirlərində Bənövşəni incidərsən, işlətdiyini görürük. Gülüstandı burda hər yan, Şairin fikrincə, hər hicrana dözmək olar, ancaq vətən hic- Bihuş edər ətri səni, ranından başqa. Şair vətəndən ayrı düşməyi ən böyük dərd sayır. Əl uzadıb çiçək dərsən [ 587, s.8 ]. Vətənsiz insanın kədərini ifadə edərək yazır: Şair şeirin axırıncı bəndində təbiətin bu gözəl, dilbər güşəsinin Bir sənin hicranına vəsfi qarşısında acız qaldığını, ilhamının da lal olaraq ona kömək Dözə bilmərəm, Vətən!. etmək iqtidarında olmadığını etiraf edir: Heç nə ovutmaz məni, Sənsiz gülmərəm, Vətən!. Onu necə vəsf eyləyim- * * * Bu gözəllik qarşısında, Səndən ayrı bir anı, Qələm də lal, ilham da lal, Gün nədi, il bilərəm. Yaradanın qüdrətiylə, Anasını itirmiş, Dağ döşünə nəqş olunan, Quzu kimi mələrəm. -[ 584,s. 80 ] . Gözəl bir tablodu Marxal. -[587 , s.8 ]

Mayis Səlimin vətənpərvərlik ətri çiləyən poeziyasında Azər - M.Səlimin yaradıcılığında vətən mövzusu mərhələli deyil, baycan gözəlliyinin tərkib hissəsi olan yurd gözəlliyi, qoynunda daimi xarakterdədir. Özü də Vətən məfhumunu şair bütöv halda gəzdiyi torpaqların gözəlliyinin vəsfi, tərənnümü də mühüm yer götürərək yaradıcılığında Cənub mövzusuna da müəyyən yer tutur. Şair turistlər oylağı olan Şəkinin təbii gözəlliklərini oxu- vermişdir. Bu baxımdan şairin əsərləri sırasında “Təbriz cusuna çatdırmaq üçün sözün gücündən məharətlə yerində istifadə bayatıları” adı altında üç xoyrat diqqətimizi cəlb edir.Xoyratları edir. Vaxtilə qüdrətli şair Elmir Şeyxzadənin Marxalın tərifilə bağlı oxuduqca “zalım fələyin hökmü” ilə bir-birindən ayrı salımış iki yazmış olduğu: qardaşın xiffətini çəkən vətənpərvər bir şairin ürək döyüntülərini eşidirsən: Əzizinəm Marxaldı, Təbrizi, Üz üstündə bir xaldı, Görəmmədim Təbrizi, Şəkiyə gələn qonaq, Zalım fələyin hökmü, Hüsnünə heyran qaldı. – Gör nə ayırdı bizi[587,s.18] .

bayatısından qopan alovlu tərənnüm hissi, istedadlı şair Şair Təbrizi görmək arzusu ilə alışıb yanır. O, qədim Təbriz M.Səlimin “Marxal”[ 587 ] adlı şeirində daha poetik ifadə şəhərinə getmək, oranı gəzmək eşqi ilə yaşayır: olunmuşdur. Şair bu gözəl məkanı qonaqlarına təqdim edərək yazır: Deyib-gülsəm, Ürəkdən qəmi silsəm, 376 377 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti O gün qurban kəsərəm, güzəranı M.Səlim poeziyasindan əsas ictimai mövzu kimi yan Təbrizi görə bilsəm[587,s.18] . keçməməşdir. Şairin “Satıram”[585], “Varmı?”[ 584; 586; ] adlı şeirləri bu qəbildəndir. Hər iki şeirdə ictimai məzmun güclüdür. Şairin arzusu hamımızın arzusu kimi ürəyimizi oxşayır. “Varmı?”[584: 586:] şeirində şair zamanın ağır gərdişini təsvir Mayis Səlimin ictimai məzmunlu lirikasının da özülünü edərək yazır: vətənpərvərlik motivləri təşkil edir.1980- cı illərin sonlarında xalqımızın müstəqillik uğrunda apardığı mübarizə, manqurt Zaman bilmir varı- yoxu, rəhbərlərin kürsü uğrunda mübarizəsi, “böyük qardaş”ların Saya salmır acı-toxu, xəyanəti nəticəsində xalqın bəlalara düçar olması M.Səlim Dildə qurban gedir çoxu, poeziyasının aktual mövzularındandır. Şair “Niyə?”[584] adlı Heç ölənlə olən varmı? [584,s.72; 585,s.66 ] . şeirində millətin öz gələcəyinə olan laqeydlik hissini ürək ağrısı ilə qələmə alaraq yazır: Yaşadığı mühitin acınacaqlı reallıqlarını realistcəsinə təsvir edən şair cəmiyyətdə hər şeyin alış-verişə qoyulduğunu, əhalinin Kəsdi qılıncımız öz başımızı, ağır məhrumiyyətlərini göstərərək yazır: Sürüb üstümüzə gəldi yağılar, Ağlayıb axıtdıq göz yaşımızı, Alınır, satılır hər şey bazarda, Baxıb fərəhləndi, güldü yağılar. -[584 ,s.35 ] . Millət azardadır ,yaman azarda, Doğma ev-eşiyi satır birisi, Şairin düşmənə qəzəb və nifrəti “Bamsı Beyrəyə” [584; 586;] Yatdığı beşiyi satır birisi, adlı şeirində daha dərin öz ifadəsini tapır. O, mənfur qonşularımızı Qəbirdə ölünü satanlar da var, Yalıncığa bənzədərək Bamsı Beyrəyi onu öldürməməkdə günah- İçini-çölünü satanlar da var. landırır: Ayını ,ilini satan da çoxdur, Ağzında dilini satan da çoxdur [ 585, s.18 ]. Yalıncıq yaşadı, nəsli çoxaldı, Nəvə-nəticəsi gör nə qədərdi! Şair torpaqlarımızın bir-birinin ardınca işğal olunmasını da milli Uca kürsülərdən səsi ucaldı, birliyin olmaması, vəzifə hərislərinin milli xəyanəti, satqınlığı ilə Kimə söyləyəsən indi bu dərdi? əlaqələndirərək “Oxuma, bülbül”[ 586 ] şeirində yazır: **** Hardandır bu qədər rəzalət, kələk, Namusu, qeyrəti pula satanlar, Qurtula bilmirik şərdən, fitnədən, Axırda Şuşanı satdılar, Allah! Eh sənə nə deyim , a Bamsı Beyrək. Vətəni kürsüdən ucuz tutanlar, Niyə öldürmədin Yalıncığı sən. – Sinəmdə bir ocaq çatdılar, Allah! [ 586,s. 140 ]. [584, s.55; 586, s. 33] . Mayis Səlimin ictimai lirikasını zamanın güzgüsü adlandıra 1990-cı ilin sonu, 1991-ci ilin əvvəlləri ücün səciyyəvi olan bilərik. Şair dəhşətli 20 Yanvar faciəsini də poeziyasında böyük hakimiyyət dərəbəyliyi, iqtisadi çətinlik və qıtlıq, əhalinin ağır ürək ağrısı ilə qələmə almışdır. Bu mövzu ilə bağlı onun yaradı - 378 379 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti cılığında bir neçə bədii nümunəyə rast gəlinir. Bu baxımdan “Qanlı Mayis Səlimin realist məzmunlu poeziyasında onun müəllim - şənbə gecəsində”[ 587 ] şeiri daha diqqətəlayiqdir. Şair cəmi altı li yindən irəli gələn əxlaqi-didaktik motivlər də diqqəti cəlb edir. bəndlik bir şeirdə xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsinin məqsəd- Müəllim-şair gələcəyimiz olan gəncliyi vicdanlı, sədaqətli, dost- lə rini və faciəsinin ağır nəticələrini yaddaşlara yaza bilmişdir. luqda möhkəm, sirr saxlamağı bacaran bir insan kimi görmək istə - Şeirin hər bəndi oxucuya dərin təsir bağışlayır və onu mübarizəyə yir. M.Səlimin poetik dünyasında tərəfkeşlik anlayışı yoxdur. Şair səsləyir: hamıya eyni gözlə baxır. Onun tənqidində də, tərifində də dost- düşmən anlayışı eynidir. Dostluğa qiymətli mənəvi amil kimi Dağ da, daş da qan ağladı, baxan şairin sədaqətsiz, səxavətsiz, kərəmsiz dostlara nifrəti Qanlı şənbə gecəsində. böyükdür: Yer də , göy də yas saxladı, Qanlı şənbə gecəsində[ 587,s.19 ]. Dostum vardı tüküm sanı, Dar günümdür, indi hanı? Şairin şeirin sonuncu bəndində milli oyanışın nəticəsini, “Dost” dağıdan xanimanı, millətin özünüdərkini əks etdirərək yazırdı: Düşmən yıxmadı, yıxmadı.[ 584 ,s.19] .

Od oğluyuq od olurduq, “İncimə”[ 584 ] adlı şeirində də şair didaktikaya, nəsihətçiliyə Bu torpağa ad olurduq, meyl edərək gənc nəslə sirr saxlamaq bacarığını aşılayaraq: Biz təzədən doğulurduq Qanlı şənbə gecəsində. [587 ,s. 20 ] . Vermə öz sirrini yol ötən kəsə, Açma ürəyini hər dilbilməzə, Şairin bu mövzuda yazmış olduğu ən təsirli şeiri şəhid anası- Təpə lovğalanıb “dağam” söyləsə, nın dilindən yazılmış “Niyə gəlmədin?”[587] şeiridir. Şeirdə oğul Buna dağ neyləsin, dağdan incimə.[584,s. 19] . böyüdüb onun barını dərməyən, oğlunun şəhid olması ilə bağlı arzuları puç olan, gözü yolda, qulağı səsdə qalan bir ananın lirik deyərək insanda lovğalıq hissini mənfi keyfiyyət kimi pisləyir. düşüncələri oxucunun ürəyini ağrıdır: Pul düşkünlüyü, varlanmaq ehtirası, yoxsula, acizə olan istehzalı münasibət də mənfi etik keyfiyyətlər kimi M.Səlimin şeirlərində Bax bu sırğa, bu üzük, pislənilir: Hazırdır hər bir şeyim. Yolda qoyma gözümü, Mizan-tərəzinin gözü əyilir, Gəl toyunu eyləyim... Acizin-fağırın haqqı yeyilir. Qızlar hey gəlin köçür , Pulun şərəfinə sağlıq deyilir. Gözlərim qan- yaş tökür- Yandırır məni, [585 ,s. 21] . niyə gəlmədin? [587 , 20 ] . M.Səlim əsərlərində milli ənənələrimizi gözəl bilən və onu Şeiri oxuyan elə bir oxucu tapılmaz ki, o, ana kədərini anla- hər misrasında təbliğ etməyə çalışan bir şairdir. Məlumdur ki, masın, bu kədər onun qəlbini ağrıtmasın. kişinin kişiliyini sübut amillər çoxdur. Müsəlman kişisi haqqında 380 381 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti söz demək isə daha şərəfli bir işdir. “Başıpapaqlılar” deyəndə biz Axır bir gün aparıb, həmişə əsil kişiləri nəzərdə tutmuşuq. Yəni kişini səciyyələndirən Muzeyə qoyacaqlar [584, s. 29; 586, s. 72] . ən mühüm cəhətlərdən biri onun papağı ilə ölçülüb. Babalarımız düşmən qarşısına başıaçıq getməyiblər. Papaq qeyrət, namus rəmzi Hər bir qələm sahibinin yaradıcılığında əsas bədii düşüncənin olub. Ancaq uzun illər yaşadığımız sovet inkişaf dönəmi insanla - məhəbbətdən keçdiyi hamıya məlumdur. M.Səlimin poeziyasında rımıza yad təsir nəticəsində qeyrət rəmzi olan papağı unutdurdu. da əsas qüvvə məhəbbətdir. Ancaq bu məhəbbət şairin lirikasında Bu xüsusiyyət M.Səlimin həyatı müşahidə detallarından birinə müxtəlif qütblərdən özünü göstərir.İnsana və vətənə olan məhəb- çevrilmiş, o, yaradıcılığının ən gözəl nümunələrindən birini artıq bət xəttindən əlavə şair şeirlərində yalnız insana ülvi hiss kimi vitrinlərdə özünə əbədi yer qazanmış papağa həsr etmişdi. Şair Tanrı tərəfindən verilən sevgi hisslərindən də bol-bol danışmışdır. qeyrət rəmzi olan papağa olan laqeyd münasibəti ifadə etmək üçün Şairin kitabında bu hisslə bağlı “Məhəbbətdən danışaq” adlı rub- “Papaq”[584; 586;] adlı şeirində sözlərin ən gözəlini seçmiş, fikrin ri kanın ayrılması təsadüfi deyil. M.Səlimin poetik nümunələrinin ən dərinini ifadə etmişdir. Şairin təəssüf hisslərini tamamilə bildirmək üçün şeiri oxucuların nəzərinə çatdırırıq: hər birinin məzmun, dil sadəliyi baxımından öz yeri var. Ancaq insafən desək , şair məhəbbət mövzulu şeirlərində ən incə hisslərə Vitrinə qoyulmusan toxuna bilmişdir. Əks etdirdiyi sevgi hisslərinin əbədi, həmişə ya - Gəlmir daha müştəri, şar olduğunu, onun Aşiqin ürəyinin dərinliklərindən cücərdiyini, Mağmun-mağmun süzürsən, heç bir göz yaşı ilə bunun qarşısının alına bilməyəcəyini göstərən Küçədən keçənləri. şair yazırdı: Gözlərin bulud tək dolur, boşalır, * * * Qurut göz yaşını quruda bilsən. Kimdi səni axtaran, Sən axı deyirdin unudacağam. Daha kimə gərəksən?, Evlərdən qovulmusan, İndi unut məni unuda bilsən[ 584 ,s.39] . Dükanlara bəzəksən. Sevgilisindən ayrı düşmüş Aşiqin həsrəti, intizarı M.Səlimin * * * məhəbbət lirikasında olduqca sadə , təbii və inandırıcı şəkildə ox- İndi “əsil” kişilər, ucunun nəzərinə çatdırılır. Şair “Yenə də” [585] adlı şeirində yazır: Başıaçıq gəzirlər, Hərdən səni görəndə, Yenə də ürəyim həsrətlə dindi, Ağız-burun büzürlər. Görəsən, hardasan,necəsən indi- * * * Sən məni yadına salırsanmı heç? Axı sən çoxlarının, Əlləri qoynunda asılı qalıb. Başından qiymətlisən. Ötən günlərini yadına salıb- Bəlkə buna görə də, Şirin xəyallara dalırsanmı heç?[ 585, s. 21] . Bu qədər “hörmətlisən?”. yaxud, şair Aşiqin iztirablarının təlatümünü: * * * Hələ şükür elə ki, Ayrılıb getdiyin gör nə zamandı, Sənə vitrində yer var. Demə ki, o eşqin odu sönübdür. 382 383 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Sən çıxıb getmisən,amma həsrətin , adiliyi qəbul etməliyik. Şairlər adi insanlardan fərqlənir. Belə ki, Qəlbimdə əbədi yükə dönübdür.- .[ 584, s. 45] . onlar rast gəldikləri gözəli görəndə qəlblərində baş qaldıran sevgi hissləri ilə bağlı, ilham pərisinin köməyi ilə ona şeir həsr edirlər. misralarında yüksək poetik dillə verilmişdir. Şairin Aşiqi nə Şeir yazıb qurtarandan sonra gedən ilham, qalan isə şeir olur. qədər mətin, məğrur təsvir olunsa da , müəllif onun romantik Fikrimizcə, M.Səlimin sevgi şeirlərinin çoxluğuna bu prizmadan düşüncələrini, hicranının sevincinə üstün gəldiyini göstərməklə baxmalıyıq. kəskin təzad yaratmışdır: Biz istedadlı qələm sahibi Mayis Səlimin zəngin yaradıcı - lığından ümumi şəkildə danışdıq, onun dəniz ömrünün poetik Bahar gəlib bütün aləm gülsə də, çalarlarından konkret söhbət açdıq. Mənim könlüm, mənim gözüm gülməz heç . Ancaq illər ötəcək, zaman keçəcək XX-XXI əsr Şəki ədəbi Buludlar hey yaz yağışı səpsə də, mühitinin ən güclü qələm sahiblərindən biri kimi, M.Səlimin Ürəyimə bir sərinlik gəlməz heç. yaradıcılığı geniş tədqiq olunacaq, şeirləri milli poetik xəzinəmizin Qıyma sevən ürəyimə xal düşə, inciləri sırasında layiqli yer tutacaqdır. Görüşə gəl, görüşə gəl, görüşə! [ 584 ,s. 81] . XX əsr Şəki ədəbi mühitinin istedadlı qələm sahiblərindən biri də Əhməd Zəyzidlidir. 70-cı illərin sonlarından ədəbiyyata M.Səlimin məhəbbət mövzusunda yazılmış “Aşıqsayağı” [584], gəlmiş Əhməd əsərlərini heca vəzninin qoşma və gəraylı janr - “”Sən məni sevirdin, mən də səni...”[584], “Bağışlama” [584], larında yazır. “Baxıb xatırlama, xatırlayıb bax” [586], “Mən hardan biləydim” [584 Əhməd Hümmət oğlu Həbibullayev 1955-ci il iyul ayının ] və s. şeirlərinin hər birinin öz obyekti ,öz bədii gözəlliyi vardır. 22-də Baş Zəyzid kəndində kolxozçu ailəsində anadan olub. 1962- “Mən hardan biləydim”[ 584 ] adlı şeirində şair nakam mə- ci ildə Baş Zəyzid kəndində birinci sinfə gedən Əhməd, 1972-ci həb bətdən danışaraq, Aşiqin dilindən Məşuqənin vəfasızlığından, ildə həmin kənddə orta təhsilini tamamlamışdır.Uşaqlıqdan şeir, üzüdönüklüyündən söhbət açmış gənclərə məhəbbətdə davamlı ədəbiyyat vurğunu olan Əhməd bədii yaradıcılığa orta məktəbdə olmağı, ülviyyətlə bir-birinə bağlanmağı tövsiyə etmişdir : oxuyarkən başlamışdır. Hələ altıncı sinifdə oxuyarkən anasına həsr etdiyi “Ana” şeiri müəllimləri tərəfindən bəyənilərək məktəbin Mən hardan biləydim nə vaxtsa sənin, divar qəzetində dərc edilmişdir. Əhmədin ədəbiyyata vurğunlu - Belə üzüdönük olacağını, ğunda orta məktəbdə oxuyarkən sevimli ədəbiyyat müəllimləri Könlümdə açılıb bir çiçək kimi, olmuş Mülayim Sadıqovanın və Səlim Əhmədovun rolu böyük Sonra da qəfildən solacağını. olmuş, onlar bu istedadlı gəncin ədəbiyyata bağlanmasında böyük əmək sərf etmişlər. Əhməd Zəyzidli 1973-cü ildə ali təhsil almaq Mən hardan biləydim o ilk görüşdə, üçün V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Ayrılıq olacaq son qismətimiz. (indiki-ADPU) riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş, 1977-ci ildə ali Bənövşə ömrütək az yaşayacaq, təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurmuşdur. Riyazi təfəkkürü bədii Baharda doğulan məhəbbətimiz [ 584 ,s.41] . təfəkkürlə əlaqəli inkişaf etdirən gənc şair ali məktəb illərində də bədii yaradıcılıqla məşğul olmuş, onun məzmunca dərin və for- M.Səlim həyatda ciddi insandır. Lakin o, məhəbbət mövzulu maca bitkin şeirləri tələbə yoldaşları və institut rəhbərliyi tərəfin - şeirlərində daim sevən bir şair kimi diqqəti cəlb edir . Burada bir dən rəğbətlə qarşılanaraq institutun “Gənc müəllim” qəzetinin 384 385 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti bə zəyi olmuşdur. Sinəsində əsil müəllim ürəyi gəzdirən Ə.Zəyzidli Əhmədin mənalı söz fondu söz xiridarları tərəfindən həmişə dağlar oğlu kimi həmişə qədim mədəniyyət mərkəzi olan Şəki, yüksək qiymətləndirilib. Düzdür, bu istedadlı qələm sahibinin doğma Zəyzid kəndi ilə fəxr edərək, Vətən, yurd sevgisini hər şeirləri hələlik kitab şəklində çap olunmayıb, əlyazması şəklində şeydən üstün tutmuşdur. Bu hissləri ilə fəxr edən şair şeirlərinin evində saxlanılır. Lakin şeirlərinin bir qismi respulika və rayon birində yazır: mətbuatında 80-cı illərin sonlarından bu günədək dərc olunub. “Zaman”, “Azərbaycan pioneri”, “Şəki fəhləsi”, “Region- Şəki” Zəyzidli Əhmədəm, məkanım Şəki, qə zet lə rində şairin onlarla vətənpərvərlik, ictimai-siyasi, mə həb- Namərd tərəfindən almadım çəki, bət, təbiət mövzulu şeirləri dərc edilmiş və oxucular tərəfindən Vətən sevgisidir, el sevgisidir, rəğbətlə qarşılanmışdır. Şəkinin mədəni həyatında mühüm rol oy- Qürurla döyünən ürəyimdəki . nayan “Region-Şəki” qəzeti öz səhifələrində şairin şeirlərinə daha çox yer verir. Müəllimliyi ülviyyət aynası hesab edən, ali təhsildən sonra bu Yaradıcılığı. Əhməd Zəyzidli həyat şairidir. Onun yaradıcılı - günədək Şəkinin Vərəzət kənd orta məktəbində xalqın balalarına ğında lirika öz mövzu rəngarəngliyi ilə aparıcı yer tutur. Yaşadığı riyaziyyat elminin sirlərini öyrədən Əhməd ən incə hissləri, ha lal- mühitin elə bir mövzusu yoxdur ki, Əhmədin yaradıcılığında lığı, ədaləti və vətənpərvərliyi şagirdlərinə təkcə riyazi analizlərlə olmamış olsun. Şairin zəngin arxivinə nəzər yetirdikdə burada adi deyil, misralarında qəlblərə nur çiləyən şeirləri vasitəsilə də ithaf şeirlərindən tutmuş, ata, ana, Vətən, məhəbbət, təbiət, icti- çatdırır: mai-siyasi, həmçinin zamanın çatışmazlıqlarını qamçılayan satirik ruhlu əsərlər diqqəti cəlb edir. Halallıqdan, ədalətdən güc alıb, Əhməd bir şair kimi oz fikirlərini oxucularına lirik növün daha Vətən deyib, ana deyib ucalıb, oynaq janrı olan qoşma və gəraylı janrı ilə çatdırır. Yavaş-yavaş ömür sürüb qocalıb, Məlumdur ki. istər elmi, istərsə də bədii yaradıcılığın əsas Günəş olub, qəlblərə nur saçmışam. – mövzusu yüksək vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşılan vətən möv- deyərək müəllimlik fəaliyyəti ilə fəxr etmişdir. Bu gün Baş zusundan keçir. XX əsrdə Şəki ədəbi mühitində yazıb-yaradan Zəyzid kəndində hamı Əhmədi qeyrətli bir eloğlu, şair-müəllim şairlərin hər birinin yaradıcılığında bu mövzu aparıcı yer tutur. kimi tanıyır. Kimdən Əhməd haqqında soruşdumsa, istedadlı Vətənpərvərlik, Azərbaycançılıq, təbiət sevgisi Əhməd Zəy zid - riyazi, elmi-bədii təfəkkür sahibi kimi sorağını aldım. Şeirlərində linin poeziyasının canını, əsasını təşkil edir. də Əhməd elə söykəndiyini, elin dərd-səri ilə həmişə bağlı Şair “Yaşa Azərbaycan”[194] şeirində vətəni Azərbaycanın olduğunu, həmişəyaşar bir şair kimi özünün “söz dəstəsi”ni də müstəqil bir ölkə kimi tanınması, vətənin gələcəyinə olan arzu və elinə hədiyyə etdiyini vurğulamışdır. Bu fikirləri yazarkən şairin ümidlərini əks etdirərək yazır: “Ağlasın”[ 202 ] qoşmasının möhür bəndi yada düşür: Səhəddində öz övladın, Mən Əhmədəm, bu yerlərin oğluyam, Keşikçidir bu gün mətin, El ağlasa gərək mən də ağlayam. Qoy ucalsın daim adın, İstərəm ki, sözdən dəstə bağlayam, Dayağı ol məmləkətin, Köçər olsam deyib dillər ağlasın! [202 ] Mən də yazım sabahından, Yaşa! Azad Azərbaycan! [194] 386 387 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əhməd Zəyzidli vətənin azadlığının qorunmasını vətənpərvər Sən şəhidlik zirvəsinə, gənclərin qarşısında duran əsas vəzifə kimi qoyaraq onlara mü - Bir andaca ucalmısan. raciətlə yazmışdır: Nəsillərə yetmək üçün, Bir əbədi ad almısan. Vətən sevgisini qəlbindən atma, Sən bir elə arxa ikən, Ey vətən övladı,arxayın yatma, Vətənə oğul olmusan, Yadında bərk saxla,bunu unutma! Ölümünlə vallah, qardaş, Hər korun oğlundan Koroğlu olmaz! [188 ] Dillərə nağıl olmusan... Hər gün sənin qəbrin üstə, Vətənpərvər oğul kimi şairin də ürəyi yaralıdır. Çünki onun Neçə tayın, tuşun gəlir, Vətəninin dilbər guşəsi olan Qarabağ mənfur erməni tapdağı Məktəbindən əlində gül, altındadır. Vətəninin düşmən əlində olan hər qarışı, torpaq uğrunda Qəhrəmanlıq öyrənməyə, cavan canını vermiş hər şəhid cəsədi şairin qəlbini dağlayır, ürəyini Uşaqlardan qoşun gəlir. ağrıdır. Vətən ağrısını hər daim çəkməyə hazır olan şair yazır: İgid deyib yad edirlər, Şəhid deyib,yad edirlər, Şəhidləri ürəyimi dağlayan, Səni anıb bu gün Sərdar. Bir vətənin çalınmamış sazıyam. Hər görüşdə yaddaşlara, Oğul deyib gecə-gündüz ağlayan, Həkk olursan özün Sərdar. Anaların qışa dönmüş yazıyam. Bir məsəl var deyərlər ki, İgid ölər, adı, qalar [188]. Vətən, nədir o çəkdiyin ağrılar, O ağrını mən çəkməyə hazıram. Şair “Ağlama, Ana!” [ 190 ] adlı şeirində də şəhid Abid Sə- Vətən, mənim ürəyimdə yerin var, fərovun anası Kamilə anaya başını uca tutmağı, oğlunun ölməzliyə Həmin yerə Vətən sözü yazıram!. qovuşduğunu, ürəklərdə əbədi yaşayacağını yüksək, yanıqlı, po- etik dillə ifadə etmişdir: Lakin şair bədbin deyil. Şəhidlik zirvəsinin müqəddəsliyini, Vətən yolunda ölənlərin, azadlıq cığırdaşlarının Vətənə, torpağa Bunu da bilməlisən,Abid tək sənin deyil, daimi ad olduqlarını, onların nəsillərə örnək, dillərdə nağıla Vətən üçün ölənlər, ölməz olur əzəldən [190]. çevrildiyini böyük fəxr sayır və Baş Zəyzid kəndinin ilk şəhid qəhrəman oğlu Sərdar Əhmədova həsr etdiyi “Sərdar”[188] misraları şairin bədii istedadını, lakonik deyim tərzini ifadə şeirində ümumiləşdirmə apararaq yazır: edən bitkin misralardır. Əhməd Zəyzidlinin ermənilərə olan nifrətinin dərəcəsi Ay obamın igid oğlu, Qarabağ dərdini, həsrətini ifadə edən “Qarabağ”[191] adlı şeirində Adı Sərdar, özü sərdar, öz əksini daha qabarıq tapmışdır. Erməni quldurlarını Qarabağa Ay Vətənin şəhid oğlu, yad daş adlandıran şair yazır: Adı Sərdar, özü sərdar.

388 389 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Yad ellərin daşnakları çaşdılar, Ayaq altı edib qara çörəyi, Xəyallarda zirvələri aşdılar, Qaralar ağlarçün əl çalır indi. Onlar indi torpağa yad daşdılar, Daş ürəklər düşmənindir, Qarabağ! [191]. Yaman ağır olur haqqın damğası, Gün-gündən çoxalır millət qovğası, Qarabağın düşmən tapdağı altında qala bilməyəcəyinə inanan Şan-şöhrət qazanır elin lovğası, şair onu gələcək nəsillərə gözəl gəlin kimi təqdim edərək yazır: Qeyrəti olanlar alçalır indi.

Ürəyimə dağ çəkildi ay ellər, Deşir qulaqları gurlayan səslər, Nədən belə ağır gəldi bu illər, Yazıb-yaratmağa sönüb həvəslər, Car çəkirəm bilsin bütün nəsillər, Milləti xoş günə səsləyən kəslər, Obamızda bir gəlindi, Qarabağ [191]. Əlliyə çatmamış qocalır indi [202 ].

Əhməd Zəyzidli şeirlərində dilimizin incəliklərini bilən, söz- Şairin M.P.Vaqifə xitabən yazdığı “Çərxi dönüb dünya nın” lərin seçimini sənətkarlıqla aparan, bədii təsvirləri, epitetlər, [188] şeiri ictimai lirikanın ən mükəmməl nümunəsi kimi diqqə - təşbehlər, metaforalar silsiləsindən, bədii ifadə gözəlliklərindən timizi cəlb edir. Bu şeirdə də şairi sıxan, narahat edən millətin in- layiqincə bəhrələnən şairdir. Yuxarıda gətirdiyimiz nümunələrdə kişafına olan biganəlik, laqeydlik hissidir. Şair başını itirmiş “daş ürək” epiteti, “gəlin Qarabağ” təşbehi fikrimizin təsdiqidir. millətin qara günlərini təsvir edərək yazır: Şeirlərini oxuduqca aydın hiss edirsən ki, Əhməd Zəyzidli məqsədi aydın, niyyəti saf, məğrur bir qələm sahibidir. O, yal taq- Vaqif baba, sözlərimə qulaq as, lığı, satqınlığı insan üçün ən alçaq sifət sayır. Yaşadığı cəmiyyətin Bulaqların için-için ağlayır, hər hansı inkişaf dönəmində şair zamanın namərdlərlə dolu ol- Yurdumuzda qışa dönüb bahar-yaz, duğunu, qabiliyyət sahiblərinin kənarda qalıb, savadsızların mey- Qız-gəlinlər yenə qara bağlayır. dan suladığını, qeyrətsizlərin-qaraların ağlar üçün əl çaldığını, yaradıcı adamlarda olan ətalət, bədbinlik, ruh düşkünlüyünü də Qarabağın dərdi yaman dərd olub, şeirlərində əks etdirməyi unutmamışdır. Şairin “İndi”[ 202], Düşmənimiz yaman çoxdur, ay baba, “Dərdi yaz”[ 202 ], “Şeytan dünya”[ 189 ] şeirləri bu mövzuda İgidlərin gör haçandır pərt olub, yazılmışdır. “İndi”[202] şeirinə diqət edək: Qayğısına qalan yoxdur, ay baba.

Zaman dəyişdi, yaman dəyişdi, Əyriliyin hesabı yox, sonu yox, Qarğalar zirvədə kök salıb indi, Hara gedir zaman hələ bilinmir, Baş açmaq olmayır, bu necə işdi, Yəqin bizə doğma olan torpağın, Qartallar düzlərdə ac qalır indi, Zir-zibili süpürülmür, silinmir [185;188;].

Qərib-qərib əsir zirvə küləyi, Şairin “Necə millətik”[189] adlı şeirində də XX əsrin 90-cı Lazımsız görünür insan əməyi, illərinin əvvəllərinin bədbin ruhu hakimdir. Yüksək kədərin tüğyan 390 391 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti etdiyi bu şeirin hər misrası yaşanılmış acınacaqlı dövrün səhifələ - Ey ustad, qalx ayağa, gör nə zaman peyda olub, rini bir tarix kimi oxucusunun yadına salır. Bu şeiri Əhməd Torpaqlar pay-puş olub, camaata Rey satılır. Zəyzidli yaradıcılığının ən kamil nümunəsi kimi götürə bilərik . Şeirin məzmun və forma bitkinliyini nəzərə alıb bütövlükdə Bazarda çak-çuk edir sən dediyin Xanbacılar, oxucuların nəzərinə çatdırıram: Almağa pul yoxsa da , bazarda hər şey satılır.

Biz necə millətik, bilə bilmirəm, Baxma ki, azdır alan indi qoyun , mal ətini, Nahaqqı şah olub, haqqı alçalıb, Onun da içərisində pardalaq, həm piy satılır. Gözlərim yaşını silə bilmirəm, Bizi ağladırlar,bizə əl çalıb. Satılır dava-dərman , həkimlərin şeşdi işi, * * * O qotur dərmanının yerində də zəy satılır. Sevincim damladır, kədərim ümman. İşçilər işdən ötrü tində açıb qul bazarı, Bağrımı qan edən öz əlimizdir. Ustanın hər bir işi axır olub zay satılır. Vətənin köksünə tökülən al qan, Öz qanım, səbəbi əməlimizdir. İşindən ləzzət alan yoxdur canım, indi belə, * * * Fəhlənin ailəsində zarımaq, ah-vay satılır. Ay Vətən övladı, ay canım, gözüm, Biz niyə düşmənik bir-birimizə, Bir yığın zadələrin şişmədədir kef-damağı Nə günə qalmışıq, gör nə gündəyik, Fəsli qış olsa belə, onlar üçün yay satılır. Kənardan baxaraq gülürlər bizə. * * * Ay Əhməd, dərdi dedin andı onu Mirzə ruhu, Vətən torpağını çalıb-capdılar, Dedi:- Dərd silmək üçün bizdə sulu çay satılır [202 ]. Əlimiz çatmadı dost əllərinə, Nahaqqa verdilər geniş meydanı, Cəmi on altı misralıq bir şeirdə böyük bir tarix, acınacaqlı Qıfıllar vurdular haqq dillərinə [189]. həyat həqiqətləri, real mənzərə canlandırılmışdır. Qüdrətli qələm sahibi olan Əhməd Zəyzidli bu əsərdə sanki bir tarixçi kimi çıxış Əhməd Zəyzidlinin ictimai fikirləri özünün ən ali dərəcəsini edərək bədii təfəkkürün gücü ilə onu ümumiləşdirə bilmişdir. satirik deyimində tapdı. Onun bədii istedadı imkan verdi ki, Əhməd Zəyzidlinin şeirində yüksək əxlaqi-didaktik ruh da yaşadığı mühitin eybəcərliklərinə satirik gözlə baxsın . Onun lirik hakimdir. Bu da onun müəllimliyindən irəli gələn cəhətdir.Çünki fondu bu baxımdan “Qalır”[194], “Satılır”[ 202 ] və s. yüksək şair bir müəllim kimi gələcəyimiz olan uşaqlarımızı tərbiyə edir. satirik gülüşlə culğalaşmış şeirlərlə də zənginləşdi. XX əsrin Onun Süleyman Rüstəmsayağı oğluna ünvanladığı nəsihətlər qüdrətli satirk şairi M.Ə.Sabirə ithaf etdiyi “Satılır”[202] şeirində bütün gəncliyə olan nəsihətdir. Şair oğluna arı, namusu, qeyrətli şair mühitin yaramazlıqlarına realist əksetdirmə nöqteyindən olmağı tövsiyə edərək “Nəsihət” adlı şeirində yazır: yanaşıb, bu günümüz üçün də aktual olan məsələləri satira Ar, namus bazarda satılan deyil, güzgüsündə işıqlandıraraq yazdı: Bazar qiymətinə alarsan. oğul! 392 393 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Ar, namus önündə hər zaman əyil, necə ola bilər ki, uca, vüqarlı dağların qoynunda göz açasan, səhər Əyilsən bil ,uca olarsan, oğul! yuxudan duranda birinci dağlarla salamlaşasan, quşların xoş nəğməsini eşidəsən, güllərin-çiçəklərin xoş ətrini duyasan, ilhamın Qeyrət babalardan igidlik alsan, qanad açmasın ,təbiəti tərənnüm edən şeirlər yazmayasan? Şair Hər ayı,hər ili sən yola salsan, təbiət lirikasında: Kamil insan kimi göyə ucalsan, Sevənlər qəlbində qalarsan ,oğul! Mən bir xəstə, siz bir dərman, Verin mənə dözüm, dağlar! Səni ucaldanı sən uca tutsan, Qoy yox olsun çiskin, duman, Onda qazanarsan həyatda ad-san. Sizi görsün gözüm, dağlar!- [193]. Əgər qaçmış olsan düz ilqarından, Qüssədən, xiffətdən solarsan, oğul! [202] deyərək yurdunun təbiətinə vurğunluğunu söyləyir. Şair qoy- nunda doğulduğu dağları qarış-qarış gəzdiyini, yollarında, Şairin bu ruhda yazılmış şeirləri, aşıq poeziyasında əxlaqi- yamaclarında izi qaldığını yada salaraq yazır: görüşləri əks edən ustadnaməni xatırladır. Onu da qeyd edək ki, Əhməd Zəyzidlinin bu əsərlərdəki fikirləri həyatiliyi və orijinallığı Çox gəzmişəm yollarında, ilə də oxucunu valeh edir. Bu əsərləri oxuyan oxucunun gözləri Güc görmüşəm qollarında, qarşısında mənəvi baxımdan yetgin, başqasının dərd-sərinə şərik Yamacında, yollarında çıxıb sevinci hansı qiymətə olusa olsun baha alıb, nifrəti namərdə İzim qalıb, izim, dağlar! [193]. satmağa hazır olan lirik qəhrəman canlanır. “Biləydim”[ 192 ] adlı qoşmanın bəndlərindən birinə diqqət edək: Yaxud, şair dağların zirvəsində gəzib, bağçaların, bağların güllərindən üzüb ölməyi də özünün ən böyük arzuları sırasında Sevinci alaydım baha da olsa, sadalayaraq “Nə dərdim”[184; 190;] adlı qoşmasında yazır: Həyatım acıdır, kədərə qalsa. Mərdin zirvəsinə namərd ucalsa, Özü şişman, zirvəsi qar dağların, Nifrəti mən ona sata biləydim! [192]. Zirvəsini gəzib ölsəm, nə dərdim, Şeirin sonuncu bəndində ifadə olunan arzu, istək təkcə şairin Qoynu gülşən bağçaların, bağların, deyil, hamımızın arzusudur: Güllərindən üzüb ölsəm nə dərdim [184; 190; ]

Keçəydim bir səhər Bəhmən elindən, Şairin “Dağlar” adlı qoşmaları öz orijinal məzmunu və sənət- Dərəydim Laçının incə gülündən, karlıq xüsusiyyətləri baxımından sələflərinin və müasirlərinin bu Qurtarıb Şuşanı düşmən əlindən, mövzuda yazmış olduğu əsərlərdən köklü şəkildə fərqlənir. Cıdırda bir axşam yata biləydim! [192]. Əhməd Zəyzidlinin lirikasının aparıcı mövzularından biri təmiz sevgi hisslərinin ifadə olunduğu məhəbbət mövzusudur. Şairin bu Əhməd Zəyzidlinin bitib-tükənməz çoxsahəli lirikasının əsas mövzuda maraqlı əsərləri vardır. Onun “Oldu”[190; 193;] rədifli ilhamverici mənbələrindən biri onun dağlar oğlu olmasıdır. Çünki, qoşmasında bu hisslərin yüksək sənətkarlıqla tərənnümünü görürük: 394 395 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əhmədin könlünü aldın əlindən, tikinti ustasıdır. Tərcümeyi -halında şair şeirə vurğunluğunun Töküldü qəlbindən saçlarına dən, mənbəyini Aşıq Ələsgər poeziyası ilə bağlayır. Gənc şair 1980-cı Sənin ona olan məhəbbətindən, illərin sonuna qədər əsərlərini dərc etdirə bilməyib. Dövrü Sevgisi qəm ilə bir yoldaş oldu [190; 193;]. mətbuata çıxmasında 1989-cu ildə “Şəki fəhləsi” qəzetinin redak- toru və “Səbuhi” ədəbi məclisinə 70-ci illərdən rəhbərlik etmiş, Şairin yaradıcılığına olan konkret münasibətimizdən o nəti- şair-jurnalist Akif Salamovun böyük rolu olmuşdur. Həmin ildən cəyə gələ bilərik ki, illər ötəcək, zamanın həqiqətlərini realistcə - “Səbuhi” ədəbi məclisi ilə əlaqələri daha da möhkəmlənmişdir. sinə əks etdirən, səmimi duyğilara söykənən, yüksək vətənpərvər 90-cı illər H.Kamilin yaradıcılığının həm məhsuldar, həm də bir şair qələmindən çıxan bu nümunələr oxucuların sevə-sevə dövri mətbuata çıxmasında əlamətdar illərdir. Şairin 120-yə yaxın oxuduqları bədii nümunələr kimi qiymətləndiriləcək. şeiri “Ulduz”, “Həyat”, “Zaman”, “Rezonans”, “Oğuz yurdu”, Həbillah Kamil XX əsr Şəki ədəbi mühitinin istedadlı qələm “Vətən çağırır”, “Mədəniyyət”, “Ekspress”, “Günay”, “Baytarlıq sahiblərindəndir. Şeirlərini heca vəzninin qoşma və gəraylı təbabəti”, “Şəki”, “İpəkçi”, “Buruşlanskaya pravda” kimi jurnal janrlarında yazır. 1975-ci ildən “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvüdür. və qəzetlərdə dərc edilmişdir. Əsərləri hələlik geniş şəkildə nəşr olunmayıb, əlyazması şəklində Əsərləri ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, evində saxlanılır. Seçilmiş şeirləri 2008-ci ildə “Nə yaxşı xalq şairimiz B.Vahabzadə yaradıcılığına yüksək qiymət verərək ki...”[367] adı altında kitab şəklində çap olunmuşdur . “Şəki” qəzetində xüsusi yazı dərc etdirmişdir. Mərhum jurnalist, Əşirov Həbillah Kamil oğlu 1957-ci ilin may ayının 10-da istedadlı qələm sahibi, “Səbuhi” ədəbi məclisinə 1990-1995-ci Baş Zəyzid kəndində anadan olmuşdur. Atası Kamil kişi kolxozçu illərdə rəhbərlik etmiş Teymur Xəlilov, Həbillahın şeirlərinin olmasına baxmayaraq xalq ədəbiyyatını gözəl bilmiş, övladlarına ideya-məzmun xüsusiyyətləri ilə bağlı “Həyat “qəzetində xoş ədəbiyyata məhəbbət hissi aşılamışdı. İbtidai təhsilini doğulduğu sözlər yazmışdır. kənddə alan Həbillah, 1974-cü ildə Baş Zəyzid kənd orta Poeziyaya olan münasibətini şair belə açıqlayır: “Məni tanı- məktəbini əla qiymətlərlə başa vurmuşdu. Şairin ədəbiyyata gəlişi yan lar məni şair çağırır. Bilmirəm, onlar nə dərəcədə haqlıdırlar. 70-ci illərə düşüb. İlk şeirini 7-ci sinifdə oxuyarkən yazıb. Bədii Amma mən hələ oturmamışam ki, şeir yazacağam. Həmişə şeir cəhətdən zəif olan ilk nümunələr 1975-ci ildə “Səbuhi” ədəbi özü məni buna məcbur edir”. məclisinin istedadlı qələm sahibləri tərəfindən tənqidlə qarşılansa Yaradıcılığı. Həbillah Kamilin poetik irsi zəngin olub bitgin da, gənc şair yaradıcılığını davam etdirərək, poeziyanın nəzəri bədii nümunələr təsiri bağışlayır.O, şeirlərində dövrünün ruhunu əsaslarını dərindən öyrənərək şeirdən-şeirə dəyişmiş, sonralar və pafosunu yüksək bir poetik qabiliyyətlə ifadə edən lirik şair kimi mükəmməl poetik nümunələr yaratmışdır. Maddi vəziyyətinin oxucusunun yadında qalır.Onun əsərləri heca vəznində ,yüksək ağırlığı ilə ali təhsil ala bilməsə də, şair 1974-1975-ci illərdə Şəki dərəcədə aydın və anlaşıqlı bir dildə yazılmışdır. Məqsəd aydınlığı Texniki Peşə Məktəbində təhsilini davam etdirərək oranı ,fikirlə bədiiliyin vəhdəti, dildə rəvanlıq və ahəngdarlıq-H.Kamilin fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdi. İkiillik Kənd Təsərrüfatı Texni- şeirləri üçün əlamətdar keyfiyyətlərdir. Şeirlərinə nəzər yetirdikdə kumunda orta-ixtisas təhsili alaraq zoomühəndis ixtisası qazan- şairin poeziyasının mövzu əlvanlığını sezməmək mümkün deyil. mışdı. Əmək fəaliyyətinə kolxoz sistemində başlamış, briqadir, Hələ ilk şeirlərində şair doğulub boya-başa çatdığı Şəkinin Zəyzid ferma müdiri, zoomühəndis kimi vəzifələrdə çalışmışdı. 1990-cı kəndinə bağlılığını, yurduna olan sevgi hisslərini “Gözəldir” [367], illərdə kolxoz sistemi dağıldıqdan sonra H.Kamil peşə təhsilindən “Zəyzidin” [367] adlı şeirlərində tərənnüm etmişdir. “Gözəldir”[ istifadə etməyə başlamışdı. Hazırda Baş Zəyzid kəndinin tanınmış 367 ] şeirində Şəkini gözəllik məkanı adlan dıran şair: 396 397 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şəkinin tərifə yox ehtiyacı, motivləri çox güclüdür. İctimai kədəri özünün şəxsi kədəri kimi Dağı möhtəşəmdir, düzü gözəldir, qəbul edən şair “Dirək dərdi”[367] şeirində ölkənin idarə olunma - Heç zaman olmayıb gözəllik acı, sın dakı bacarıqsızlığı, müdrik fikir sahibinə, rəhbərə olan ehtiyacı, Elə yaranışdan özü gözəldir – [367,s. 87]. əhalinin bir dirək- müdrik rəhbər ucbatından pərən-pərən düşüb yad ölkələrə getməsini əks etdirərək obrazlı deyim tərzi ilə yazmışdı: deyərək tərif edir. Doğulub boya-başa çatdığı Zəyzidə, onun tərifinə həsr etdiyi “Zəyzidin”[ 367 ] adlı şeirində şair doğma yur- Dəyişmək üçün də çatmır gücümüz, dunu ilin müxtəlif fəsillərində təsvir etməklə təbiət haqqında Dədə Gücümüz çatsa da dirək hardadı. Ələsgərin fikirlərini yada salır. Yurdsevər şair Zəyzidlə fəxr edir, Elə qırılmayıb dirəklərimiz, onun şəninə şeir söyləməkdən doymadığını, hər zaman, hətta ölüm Gəzib axtarardıq , görək hardadı? ayağında belə dodağına buranın buz bulaqlarının bir damcı suyu dəyərsə arxayın öləcəyini bildirərək yazır: * * * Üzümüz pis olub itin üzündən, Qışında bir gəlin gözəlliyi var, Yada yalvarmaqdan gəlmişik cana, Cənnətdi baharı, yayı Zəyzidin. Bir dirək dərdindən ,sütun üzündən, Bunu yaxşı bilər ordan çıxanlar, Çıxıb dağılmışıq yad qapılara [367, s.152]. Tapılmaz heç yanda tayı Zəyzidin. Müstəqilliyimizin ilk illərində xalqımızın düçar olduğu ağır Yaz oldu gülləri allanar gedər, iqtisadi məhrumiyyətlər, ölkəmizin müharibəyə cəlb edilməklə Payızda barları ballanar gedər, vəziyyətin daha da ağırlaşması müasirləri kimi Həbillah Kamilin Bir qulac hörükdü, sallanar gedər, də istedadlı qələmində öz realist ifadəsini tapmışdı.Cəmiyyətin Çatar topuğuna çayı Zəyzidin. digər üzvləri kimi ümidsizliklə həyata baxan şair, yüksək obrazlılıq ifadə edərək “Birtəhər”[367] adlı şeirində əhalinin dərd Həbillah el üçün alışan sazdl, yükünə düçar olmasını, amansız müharibədə gənclərin qar vuran Çox deyib bu eldən, yenə də azdı, gülə döndüyünü əks etdirərək yazır: Öləndə ölümdən qorxum olmazdı. Damsa dodağıma suyu Zəyzidin [367 ,s. 54]. Hər bir dərdə öyrənmişik biz artıq, Malalayır, aşırırıq birtəhər, Misraların məzmunu bizə şairin poetik ruhunun dərinliyini, Qarışqa tək çəkimizdən yüz artıq, bədii dilinin zənginliyini çatdırır. Dərd yükü var, daşıyırıq birtəhər. Həbillah şeirlərində nikbin və bədbin ruhlu şair kimi diq qə ti - mizi cəlb edir. Onun misralarının kədər qoxusu zəmanənin məşəq - Qəlbdən geniş , qəbirdən dar dünyada, qətlərindən, iqtisadi çətinliklərdən gəlir. Şairin lirikasında ictimai Çox gülləri vurubdur qar dünyada, mövzulu əsərlər sayca çoxluq təşkil edir. “Dünya”[367], “Dirək Nə yaxşı ki, ölüm də var dünyada, dərdi” [367], “Birtəhər”[367], “Cücərir” [367], “Qonağam, qaldı - Ümid ilə yaşayırıq birtəhər! [367 , s.26]. ğım bəsdi”[367], “Köçərəm altına torpaq”[367] şeirlərində kədər 398 399 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bu dövr şeirlərində şairin poeziyasında kədər notları, bədbin Keçmiş sovet təsərrüfat sisteminin “işləməyən dişləməz”, ruh hakimdir. Hətta “Qonağam-qaldığım bəsdi”[367], “Köçəcəm “Hər kəsdən əməyinə görə” prinsiplərinin törətdiyi fəsadları, altına, torpaq”[367] adlı şeirlərində həyatda kədər yükünü artıq işləmək,qan-tər tökmək naminə şirin yuxuya həsrət qalmağını, çəkmək istəmədiyini, haqsızlıq, ədalətsizlik ucbatından üzərində sonra halal zəhmətin bəhrələrinin çox hissəsinin sistem tərəfindən gəzdiyi torpağın onu sıxdığını, ancaq rahatlığı torpağın altında mənimsənilərək kolxozçuya yanız əzab-əziyyət qaldığını həyat tapacağını əks edərək: yoldaşına xitabən yumoristik dillə çatdırdığı “Məni”[367] rədifli gəraylısında olduqca real vermişdir: Sevincim bir, qəmim yüzdü, Dərdin, qəmin məni üzdü, Ax, nə deyim bu arvada, Sevinc də dadmışam, düzdü, Görüb qəlbi yuxa məni, Bəsdi, dərd də yedim, dünya-[367,s. 24 ]. 40 “sotux” tütün götürdüb, Çəkibdi çarmıxa məni. “Qonağam-qaldığım bəsdi”[367] adlı şeirindəki bu fikri “Köçəcəm altına, torpaq”[367] adlı şeirində daha da dərinləşdirir: Başım çatınca balınca, “Dür”-deyib düşüb dalımca, Doydum daha üst qatından, Arvad əlində ölüncə, Köçəcəm altına, torpaq, Allah, çıxar yoxa məni. Haqsızlığın ucbatından, Köçəcəm altına, torpaq. Al günün altında bişmişəm, Çayxanadan ötrü şişmişəm. Əldən saldın, axır məni, Bir gör nə hala düşmüşəm- Yelin əssə yıxır məni, Götürməz heç, Nuxa məni [ 367 , s. 117]. Üstün yaman sıxır məni, Köçəcəm altına, torpaq! [367,s.28]. Şeirin məzmununda ömrünü- gününü torpaqda keçirib, əmə- yinin bəhrəsini görməyən kəndlinin acınacaqlı həyatı sadə dillə Şair “Keçmişimi soruşma”[367] adlı qoşmasında keçmiş sovet oxucuların nəzərinə çatdırılmışdır. cəmiyyətinin qeyri-bərabər əmək bölgüsünü oğluna xitabən çox XX əsrin 90-cı illərinin Qarabağ problemi , ermənilər tərəfin- dolğun şəkildə nəzərimizə çatdırmışdır.”Qanun”lu cəmiyyətdə dən rus havadarlarının köməyi ilə başımıza açılmış oyunlar Hə- “Çox işləyib, az yeməyin” bədii ifadəsi bu nümunədə çox güclü bil lahın poeziyasında da müasirləri kimi əsas mövzulardandır.Bu verilmişdir: mövzu ilə bağlı “Oğuz yuxusu”[367] şeiri daha diqqətəlayiqdir. Şeirdə şair Qazan xana müraciətlə yurdunun erməni quldurları Oğul, məndən keçmişimi soruşma, tərəfindən talandığını, anaların övlad dərdi ilə ah-naləsini, Göz yaşımı çağladıblar ürəkdən, anaların göz yaşının sel olub torpağın donunu, buzunu əritdiyini, İstəyiblər çox çalışam, az yeyəm. bu istiliyin hərarətindən hər tərəfdə qərənfillərin açmasını dərin Sağ dişimi laxladıblar ürəkdən [367 ,s. 22]. ürək ağrısı ilə əks etdirmişdi:

400 401 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Salur Qazan, yuxun nə çox uzandı, Uyuduğun bu yuxunu boşlayıb, Torpağını taladılıar, çapdılar. Salur Qazan, bir qulaq ver havaya, Sən uyudun düşmən fürsət qazandı, “Cəngi” çalır, sənin havan başlayıb, İgidləri al qanına qatdılar. Dur, igidim, bir qoşul bu davaya [ 367 , s. 38].

* * * Həbillah Kamilin lirikasında didaktik- əxlaqi fikirlərin təbliği Qara Keşiş qara ləşgər yeritdi, də aparıcı yer tutur. Şair insanın həyatda ən gözəl amalları əlində Ərşə qalxdı Eyvazlının tüstüsü, rəhbər tutaraq yaşaması, dünya malının fani, yaxşılığın, pak əməl- Çillədəki donu, buzu əritdi, lərin daimi olduğunu ana, ata haqqının Tanrı haqqı olması üçün Anaların göz yaşının istisi. onlara daim səcdə etməyi oxucularına nəsihətamiz şəkildə çat - * * * dırmış dır. Bu baxımdan şairin “Götürür gedir”[367] və “Anam” Donan torpaq bu istidən oyanıb, [367] adlı şeirləri diqqətəlayiqdir. Şair əsərlərində təkcə dərin po- Hər tərəfdə qərənfillər gül açıb, etik fikirlər irəli sürmür, yeri gəldikcə cinas qafiyələrdən , omonim Deyirlər ki, göydə quşlar dayanıb, sözlərdən də məharətlə istifadə etmişdir: Ağlayırmış bu yanvarda dil açıb [36 ,s. 38]. Əyrinin özü nə əyri qəlbi nə?! Şair şeirin sonrakı bəndlərində dəhşətli müharibənin neçə- Çalış ki, salmaya əyri qəlb binə. neçə igidin əlimizdən alındığını, Mikayıl kimi qeyrətli, qorxmaz Əyrilər yol tapır əyri qəlbinə, igidlərin , Beyrək kimi mərd oğulların cəbhədə həlak olduğunu, Düzləri düz adam götürür gedir [ 367 , s. 18]. havadan barıt qoxusunun çəkilmədiyini yüksək bədii ifadəliklə oxucuya çatdırır: Əsərin sonuncu bəndində şair insanın son qəbir evinə ancaq beş arşın bez apardığını, dünya malı üçün pisliyin əbəs olduğu Bu yaz bir yol qoxumadıq gülündən, ideyasını təbliğ edərək yazır: İsinmədk istisinə yayının, Qara keşiş dünən alıb əlindən, Əl saxla, ay adam, əl saxla bəsdir, Mikayılı Əhmədiyyə dayının Bu nə vurhavurdur, nə kəshakəsdir, **** Dünya malı üçün pislik əbəsdir, Yenə barıt qoxusu var havada, Beş arşın bez-adam götürür gedir! [ 367 ,s. 18]. Görən kimin ağ örpəyi qaraldı?! Bu gün Beyrək şəhid oldu davada Həbillahin bu şeirini yüksək qiymətləndirən filalogiya üzrə O növbədə birisi gün Turaldı [ 367 ,s. 38]. fəlsəfə doktoru Qiymət Məhərrəmli yazır ki,... “Həbillah poeziyası sizi ağuşuna alıb “Dünyanı buz adamların götürüb getdiyi” bir za- “Oğuzun başına nə gəlsə yuxuda gələr” deyiminin təsiri ilə manda “Düzləri düz adamların götürüb getdiyi” bir cənnətməkana yazılan bu şeirin son bəndində şair Qazan xanın şəxsində yurdun aparacaq. Bu adi, əslində bütövlükdə poeziya dünyası olsa da, igid oğullarına müraciət edərək onları qəflət yuxusundan onun şair qəlbinin dərinliyində böyük bir Vətən , yurs sevgisi ,... ayılmağa, düşməndən intiqam almağa çağırır: insana, insanlığa tükənməz sevgi, məhəbbət kök salıb, rişələnib. 402 403 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Elə bu səbəbdəndir ki, şair “Dünya malı üçün pislik əbəsdir”- deyə Ələsgər Davud oğlu Salamov 1945 –ci ildə Şəki şəhərində “Beş arşın bez götürüb” dünyasını dəyişməyə məhkum insanları tacir ailəsində anadan olmuşdur. Atası Davud kişi tacir olmasına dünya malına aldanmamağa, insanpəvərliyə, humanistliyə səs - baxmayaraq şifahi və yazılı ədəbiyyatımızdan xəbərdar olan ləyir” [588, s. 10]. savadlı bir şəxs olmuş, balaca Ələsgərdə ədəbiyyata maraq Şairin lirikasında qadın, ana adı da böyük məhəbbətlə çəkilir. oyatmışdır.Yazıçının uşaqlığı həyatın ən ağır səhifələrinə-ağır Həbillah anaların övladının beşiyi başında yatmayıb, dinclik müharibənin sonlarına, iqtisadi cəhətdən çətin olan illərə tapmayıb səhəri açdığını, gəncliyini övladına verib, özünə dün- düşmüşdü.Bu çətinliklərə baxmayaraq o, 1953-63-cü illərdə Şəki yadan qocalıq qazandığını anasına ithaf etdiyi “Anam”[ 367 ] adlı şəhər M.Qorki adına 10 saylı (indiki R.Əfəndizadə adına) və şeirində olduqca təbii və sadə vermişdir: Nizami Gəncəvi adına 7 saylı orta məktəblərdə ibtidai və orta təhsil almışdır. Həyatı müşahidə qabiliyyəti gənc Ələsgərdə güclü Gündüz çəkib nazımı, olmuş, 1964-66-cı illərdə keçmiş Sovet Ordusu sıralarında Yatmayıb gecə anam. gördüyü çətinlik və çatışmazlıqlar, rus zabitlərinin qeyri-rus ol- Qayğımıza qalmaqdan , mayan millətlərin nümayəndələrinə olan etinasız, laqeyd münasi- Qocalıb necə, anam! bəti gələcək yaradıcılığı üçün ona mövzu vermiş, sonralar yaradıcılığının ən maraqlı nümunələrindən olan “İlk məktub” Olmayıb heç dincliyi, hekayəsində bu mövzuya toxunmuşdur. Bizə verib gəncliyi, Ədəbi biliyə şəxsi təhsil yolu ilə yiyələnən və hələ orta Sözündə müdrikliyi, məktəbdə oxuyarkən Novruz müəllim kimi gözəl ədəbiyyat Dünyadan qoca anam. bilicisindən dərs alan Ələsgər, Azərbaycan və dünya klassiklərinin əsərlərini sevə-sevə oxumuş və onları bir məktəb kimi qəbul Adı dilə gələndə, etmişdir. Bu xüsusda yazıçının tərcümeyi-halından aşağıdakı Dodağım dönür qəndə, sətirləri oxuyuruq: “Bədii ədəbiyyata məktəb illərindən bağlıyam. Adı Everestdən də, Ədəbiyyatı bu gün də uşaqlıq illərində olduğu qədər sevirəm. Gözümdə uca anam! [367, s. 103]. Kitab mənim həyatımın mənasıdır. Mən xoşbəxt adamam ki, Vik- tor Hüqo, Drayzer, Balzak, Cek London, Ulyam Folkner, Miqel İstedadlı poetik fikir sahibi Həbillah Kamilin yaradıcılığından de Servantes, Mopassan, Dostoyevski, Çexov, Çingiz Aytmatov, biz ümumi şəkildə danışa bildik. Şairin şəxsi arxivində yüzlərlə Məmməd Səid Ordubadi, Bayram Bayramov, İsmayıl Şıxlı və müxtəlif mövzulu şerləri saxlanılır. başqaları kimi dünya və Azərbaycan yazıçılarının dəyərli əsərlərini XX əsrin 80-90- cı illərində Şəki ədəbi mühitində yazıb- oxumuşam və oxuya-oxuya onlardan yazmağı öyrənmişəm”. yaradan istedadlı qələm sahiblərindən biri də Ələsgər Salamov- 1970-ci ildə Lenin adına Şəki İpək Kombinatında fəhlə kimi dur. Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrindən əmək fəaliyyətinə başlayan yazıçı,1993-cü ilədək Şəkinin iqtisadi bəhrələnən Ə.Salamov epik növün hekayə və miniatür janrı üzrə həyatında böyük rol oynamış bu sənaye müəssisəsində vicdanlı özünəməxsus orijinal yaradıcılıq yolu keçmişdir və bu gün də əmək yolu keçmiş, bədii yaradıcılığını da fasiləsiz davam bədii yaradıcılığını müvəffəqiyyətlə davam etdirir.Əsərlərini “ etdirmişdir. Davudoğlu ” təxəllüsü ilə yazır. Bədii yaradıcılığa aşiqanə qəzəllərlə başlasa da, Ələsgər Salamov bu gün Şəkidə nasir, gözəl hekayələr müəllifi kimi tanınır. 404 405 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1989-cu ildən mətbuat aləmində çıxış etməyə başlamış, aktual mehribanlığı ilə digərlərindən seçilir.O, uşaqlara əsil analıq məzmunlu hekayələri respublikamızın aparıcı dövrü nəşrlərindən qayğısı göstərir. Çünki o, özü də uşaq evində böyümüşdür. Yazıçı olan “Ulduz”, “ Azərbaycan qadını” ,“Gənclik” kimi jurnallarda tərbiyəçi Anaxanım ilə balaca Əkrəm arasında yaratdığı dialoqla və yerli mətbuat orqanları olan “Şəki”, “Region- Şəki”, “Şəki valideyn qəlbinin puçluğunu, övlad məhəbbətinin saxta, şəhvani təhsili” kimi qəzetlərdə dərc edilmişdir. hisslərə qurban verildiyini əks etdirmişdir: Əsərləri 2013-cü ildə “Bənövşə ətri” [ 877 ] adı ilə ayrıca “Əkrəm dəmir darvazaya sarı boylandı, sonra üzünü kitab şəklində nəşr edilmişdir . Anaxanıma tutub ağlamsınmış halda dedi: Yaradıcılığı. Yaradıcılığa hələ məktəb illərindən başlayan – Mən burada qalmaq istəmirəm.Öz evimizi, anamı istəyirəm. Ələsgər Salamov ilk əsərlərini lirik növün qəzəl janrında yazmış, – Atanı necə, istəmirsən? çox təəssüf ki, əlimizdə onun qəzəl nümunələri yoxdur. Müəllifin – Atamı hamıdan çox istəyirəm. Ona görə də hər gün onun yol- etiraf etdiyinə görə, o, ilk aşiqanə məzmunlu qəzəllərini yazar, unu gözləyirəm. O, harasa uzağa gedib. Bir az da gözləsəm atam sonra cırıb atarmış. qayıdıb gələcək. Onda anam da, atamın şəklini Kərim dayıdan ala- Ələsgər Salamovun yaradıcılığında epik növün hekayə və caq. Mən də atama deyəcəyəm ki, Kərim dayı sənin şəklini götürüb miniatür janrı aparıcı yer tutur. Onun hekayələri realist məzmunu harasa aparmışdı. O, pis adamdı, qoyma bir də bizə gəlsin. ulə diqqəti daha çox cəlb edir. Yazıçının tərcümeyi-halında yazdığı qeydlərinə əsasən, o, nəsr yaradıcılığına 1985-ci ildə yazdığı “Sən – Adam dayısını pisləməz, bala. mənim qəlbimdəsən” adlı ilk hekayəsi ilə başlamış, ancaq bu ilk – O, mənim dayım deyil. qələm təcrübəsi məzmunca zəif, həcmcə hekayə janrının tələblə- – Ay oğul, Kərim dayı sənin dayın deyil, bəs nəyindi? rinə cavab vermədiyindən diqqətdən kənarda qalmışdır. Lakin bu – Bilmirəm, anam deyir ki, o, bizim dostumuzdu” [877, s.13]. uğursuzluq müəllifi ruhdan salmamış,o, bir-birinin ardınca həyati Bu kiçik mükalimə oxucuya çox mətləbləri açıqlayır.Kərim reallıqlarla səsləşən hekayələr yazaraq öz məzmunlu qələmi ilə “dayı”ların təsiri ilə öz övladını uşaq evlərinə atan, şərəfli ana adına oxucu qəlbinə yol tapa bilmişdir. Yazıçının “Xoşbəxt pişik ləkə gətirən “ana”lar yazıçının realist qələmi ilə tənqid edilir. Ürəyi balaları”[874; 875;] hekayəsi onun respublika mətbuatına çıxması arzularla dolu olan, anasının ayaq səslərini səbirsizliklə gözləyən üçün ilkin cığır açmışdır.Hekayəni müəllif “Azərbaycan qadını” körpə bir uşağın arzuları ürəyində qalır. Çünki onu uşaq evinə jurnalına göndərmiş, jurnalın redaksiya heyəti hekayəni aktual gətirən “ana” söz vermişdi ki, onu gəlib aparacaq. Bu xüsusda mövzusuna görə bəyənərək 1989-cu ildə nəşr etmişdir. Həmin əsər müəllifin qeydləri daha təsirlidir: “Batan günəş, bağlanan dəmir 1990-cı ildə “Gənclik” jurnalında da nəşr edilmişdir. darvaza Əkrəmin ümidlərini çilik-çilik elədi. Ürəyinin başını Hekayədə yazıçı Əkrəm adlı balaca bir uşağın timsalında, göynədən acı qəhər, sinəsini yandıra-yandıra yuxarı qalxıb valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqların uşaq evlərindəki boğazına tıxandı. O, pəncərənin dəmir barmaqlığından ikiəlli, bərk intizarlı, həsrətli həyatını ümumiləşdirmişdir.Yazıçı uşaq evlərində -bərk yapışdı, başını qolunun üstünə qoyub için-için ağladı. Göz ata qayğısı, ana nəvazişindən kənar böyüyən uşaqların həyatını, yaşları arxasından bulanıq görünən dəmir darvazaya keçilməz sədd onların qəlb ağrılarını, orada çalışan insanların uşaqlara olan kimi baxdı.Qəlbinin lap dərinliklərində dünyalar qədər sevdiyi münasibəti fonunda çox ustalıqla verə bilmişdir. Əsərdə iki anasından küsdü. Getdikcə ucadan acı-acı hönkürdü. [877, s.14 ]. tərbiyəçi qadın surəti diqqəti cəlb edir. Onlardan biri, nədənsə, Hekayənin sonunda yazıçı qəribə bir təzad yaradaraq şüurlu müəllif tərəfindən adı gizlədilən, uşaqlara qarşı soyuq münasibətli insanın öz doğma balasına olan laqeydliyini,təbiətin canlı, şüursuz bir insandır. Digər obraz olan Anaxanım isə səmimiliyi, məxluqu olan pişik və onun xoşbəxt-ana məhəbbəti ilə əhatə 406 407 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti olunmuş balalarını müqayisə edərək oxucunun qəlbini ağrıdan bir havada , qızdırma içərisində sayıqlayan Əsgər kişinin gözlərinə təsvirlə yazır: “Hamı kirimişcə durub Anaxanıma baxırdı. oğlu İsrafil görünür. Elə bil oğlu onu səsləyir... Nəticədə bu Anaxanım doluxsunmuş gözlərini uşaqlardan gizlətmişdi. O, kimsəsiz, bədbəxt qoca quduz itlərin qurbanı olub, onlara yem olur. üzünü pəncərəyə tutmuşdu. Həyətin yamyaşıl otları arasında oy- Hekayənin bədii dəyəri və mövzu aktuallığı yüksək qiymət- nayan pişiyə və pişiyin balalarına həsədlə baxırdı” [ 877 ,s.14 ]. ləndirilərək “Ulduz” jurnalında (1998) nəşr edilmişdir. Ələsgər Salamovun istedadlı yazıçı müşahidələrinin, realist “İlk məktub” [877] hekayəsində müəllif Sovet Ordusu sırala - təsvirinin ən gözəl bədii nümunələrindən biri “Urvatsız”[876; rında xidmət edən azərbaycanlı əsgərlərin həyatını, rus zabitlərinin 877;] adlı hekayəsidir. Bu əsər yuxarıda haqqında danışdığımız onlara olan münasibətindəki qabalığı, həmyer li lərimizin qorx maz - əsərlə mövzu baxımından əkslik təşkil edir. Əgər müəllif birinci lığını, yurdsevərliyini, vətənpərvərlik hisslərini təsvir etməklə hekayədə valideyn: ata-ana sevgisindən məhrum olan övladların yanaşı,onların saf, təmiz sevgi hisslərini də inandırıcı verə bilmiş - faciəsini nəzərimizə çatdırırsa, “Urvatsız” hekayəsində “Qocalar di. Hekayənin baş qəhrəmanı Elnur əsil azərbaycanlı balası kimi evi”nin təsvirilə övlad məhəbbətindən məhrum olan valideynlərin hərəkət edib, şovinist mövqeli rus zabiti Mironovun təhqiredici faciəsini göstərmişdir. hərəkətlərinə dözməyərək onun üzünə tüpürür. Hadisənin mahiy- Yazıçı hekayənin baş qəhrəmanı Əsgər kişinin faciəli taleyi yəti Elnurun vətənpərvərliyi ilə bağlı olur. Azərbaycanlı əsgərlər ilə övlad bxımsızlığı üzündən “Qocalar evi”nə atılan insanları rus dilini bilmədikləri üçün özlərinə yabançı olan əsgər marşı əvə - ümumiləşdirmişdir. Əsgər kişi, namuslu həyat sürmüşdü. O, oğlu zinə, Elnurun təklifi ilə S.Vurğunun “Azərbaycan” şerini ucadan İsrafili və qızı Bəstini öz halal ruzisi ilə böyüdərək evləndirmiş, oxuyurlar.Şeirin məzmununu başa düşməyən starşina Mironovun ev-eşik sahibi etmişdi.Lakin həyat yoldaşı “dağlar maralı” təhqiredici hərəkətinə qarşı Elnur da onu təhqir edir. Yazıçı Elnu- adlandırdığı Nisə xanımın ölümündən sonra Əsgər kişiyə öz run sevincini onun kədəri ilə vəhdətdə təsvir edir.Elnur sevgilisi qabarlı əllərilə tikib-yaratdığı evi zindana çevrildi. Gəlininin təsiri Nərminənin məktubunu oxuduğu zaman həbs edilir. ilə oğlu İsrafil və nəvələri ondan soyudular. Səhv tərbiyə almış, Yazıçının nəsr yaradıcılığında ən maraqlı nümunələrindən biri meşşan təbiətli gəlinin təkidi ilə o, evdə “urvatsız” bir şəxsə “Bəyaz gecə”[877] hekayəsidir. Hekayədə müəllif sənət və çevrildi. Müəllif böyük ürək ağrısı ilə bu səhnəni oxucusuna sənətkar, sənətkar və cəmiyyət, ziyalı mənəviyyatı mövzularına aşağıdakı kimi çatdırır.” ...Əsgər kişi təkcə arvadını torpağa toxunmuşdur.Əsərdə iki ziyalı surəti vasitəsilə müəllif zamanına tapşırmadı, həm də bu evdəki rahat həyatını da dəfn elədi. Hələ münasibətini bildirmişdir. Bunlardan biri işıqlı amallar carçısı, yas qurtarmamışdan gəlin, nədənsə, onunla yola getmədi. Hər şeyi həqiqətpərəst, köməksizlərin dayağı Əlibala müəllim, digəri isə söz elədi.Heç nəyin üstündə deyinməyə, evdə dava-dalaş salmağa xudpəsəndliyin, fəaliyyətsizliyin timsalı, yeniliyi sevməyən, ya - başladı. Günlərlə, həftələrlə qaynatasını dindirib söylətmədi. ra dıcı əməyə əngəl,yaradıcı gəncliyə sədd olan redaksiya əmək - Əyninin paltarını yumağa iyrəndi.Oğlu da, nəvələri də get-gedə daşı Zamanovdur. Hekayədə baş verən hadisələr ədəbiyyata, kişidən soyudular. Bura-”Qocalar evi”nə gəlməyi də məhz oğlu sənə tə qədəmlərini yeni qoyan gənc yazıçı Əhmədin ətrafında ona təklif elədi” [877, s. 69]. cərəyan edir.Əhmədin yazmış olduğu “Yiyəsiz ev” hekayəsi Müəllif bu hekayədə, həqiqətən, həyat üçün, cəmiyyət üçün Əlibala müəllim tərəfindən tənqidlə qarşılanır:... “Oğlum, Əhməd, xarakterik olan bir mövzunu qələmə alıb. “Qocalar evi”ndəki bədii ədəbiyyat həyatın güzgüsüdür. Yazılan hər bir əsər həc - Vahid,Tütün Cəlil kimi kimsəsiz qocalar da eyni laqeydliyin - mindən, mövzusundan asılı olmayaraq dediyim o güzgünün bir övlad laqeydliyinin nəticəsi olaraq buradadırlar. parçası olmalıdır.Yəni, ədəbiyyat həyatı, oradakı gözəllikləri əks Yazıçı hekayəni acınacaqlı sonluqla bitirir. Gecə küləkli bir etdirməli, ədalətsizliyə, nadanlğa qarşı çıxmalıdır”[ 877 ] 408 409 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Əlibala müəllimin dilindən söylənilmiş bu fikir əslində hekayə 3.2.XX əsrin 60-90-cı illərində Şəki ədəbi-mədəni müəllifin yaradıcılıq proqramının özəyidir. Əlibala müəllimin mühitində teatr və dramaturgiya məsələləri yararlı tövsiyələrindən sonra Əhməd hekayəni yenidən işləyir və əsər Əlibala müəllim tərəfindən bəyənilir. 50-60-cı illərdə Şəkidə xalq teatrı ədəbi-mədəni mühitin Sonra müəllif oxucunu əsərin ikinci ziyalı surəti Zamanovla formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu illərdə teatrın aktyor tanış edir. Zamanov Əhmədi kobud qarşılayır. Onun qaldırdığı truppası sırasında M.Hacıoğlu, B. Ələsgərova kimi təcrübəli səh- mövzunun müasir həyatla bağlı olmadığını söyləyir. nə ustaları ilə yanaşı, Zahid Mustafayev, Y. Məmmədov, Hekayədə yazıçının Əhmədin yazmış olduğu “Yiyəsiz ev” Azərbaycan İncəsənət İnstitutunun məzunu N. Bilalov və digər hekayəsinin baş qəhrəmanı bənna Samirin iş tapa bilməyib istedadlı gənclər də çalışırdı. Teatrın direktoru M. Hacıoğlunun Rusiyaya getməsinin səbəbini müstəqilliyimizin ilk illərində yorulmaz əməyi sayəsində ümümrespublika və yerli dramaturq - ölkədə olan hərc-mərcliklə, işsizliklə, pərakəndə alverin baş alıb ların aktual mövzulu əsərləri müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulurdu. getməsi ilə bağlaması göz qabağındadır. Zamanovun Əhmədə 1959-65-ci illər arasında onun (Məmmədkəbir Hacıoğlu dediyi: Dükanlarımızın, bazarlarımızın sayı gün-gündən artır. nəzərdə tutulur-K.A) rejissorluğu ilə teatrda S.S.Axundovun Hamı alış-verişlə çörək pulu qazanır, amma hekayəndəki Samirə “Məhəbbət nişanəsi”, Ə.Haqverdiyevin “Bəxtsiz cavan”, M. ölkədə iş tapılmır. O, çörək pulu qazanmaq üçün ev-eşiyi yiyəsiz S. Ordubadinin “Beş manatlıq gəlin”, C.Cabbarlının “Aydın”, qoyub Rusiyaya köçür. Cavan oğlan, sənin hekayəndən bədbilik Ü. Hacıbəyovun “O olmasın,bu olsun”, “Əsli və Kərəm”, yağır26 ]-sözləri ,həqiqətən, yazıçının yaşadığı mühiti yaxşı B.Vahabzadənin “Vicdan”, yerli (şəkili) yazıçılardan Lütfəli müşahidə edə bilmək qabiliyyətindən xəbər verir. Həsənovla Hüseyn Rəsulovun birlikdə yazdıqları “Bağışla məni, Hekayə nikbin sonluqla bitir. Redaksiya əməkdaşının əzizim”, A. Məmmədovun “Həmyerlilər” və s. başqa əsərlər sözlərindən ruhdan düşən Əhməd bütün əsərlərini cırır. Lakin müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. gözlənilməz şad xəbər, yəni bəyaz bir gecədə Əlibala müəllimin 1965-ci ildə Məmmədkəbir Hacıoğlu rayon mədəniyyət qızı Nigarın ona həmin hekayəsinin jurnalda nəşr edilməsi evinin direktoru vəzifəsinə irəli çəkildi. Lakin bir ildən sonra xəbərini verməsi onu yeni yaradıcılıq yollarına həvəsləndirir. səhnəyə olan dərin məhəbbəti onu yenidən doğma peşəsinə qay- Ələsgər Salamovun istedadlı qələminə məxsus olan “Boyun- tarır. İstedadlı rejissor doğma kollektivlə əl-ələ verib teatrın bağı” [877], “Qisas”[877], “Gecənin sirri”[877], “Xam toyuq” repertuarını yeni əsərlərlə zənginləşdirir. O, 1967-68-ci illərdə [877], “Ay işığında” [877], “Uzaqdan gələn səs”[877] və s. he ka - xalq şairi S.Vurğunun “Vaqif”, “Fərhad və Şirin”, Ü. Hacı bəyo - yələrində ədəbi mühitin müxtəlif mövzuları realistcəsinə özə- vun “Ər və arvad”, Süleyman Ələsgərovun “Əcəb işə düşdük”, ksini tapmışdır. “Ul duz” əsərlərini tamaşaya hazırlamışdır. İnanmaq olar ki, Ələsgər Salamovun nəsr əsərləri gələcək Xalq teatrının təcrübəli aktrisası Bilqeyis Ələsgərovanın tədqiqatçıların tədqiq obyektinə çevriləcəkdir. sə nət uğurları 1956-cı ildə dövlət tərəfindən yüksək qiymət- ləndirilərək Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə ona Azərbaycan SSR əməkdar artisti fəxri adı verilmiş və aktrisanın 20 illik səhnə fəaliyyəti yubileyi həmin ildə təntənəli şə kildə qeyd edilmişdi. Nuxa Xalq Teatrıəvvəlki illərdə olduğu kimi , 50-60-cı illər- də də tez-tez qonşu rayonlarda da qastrol səfərlərində olmuş- 410 411 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dur. Teatrın aktyorları Kirovabad, Zaqatala, Qutqaşen, Balakən, nintəbirincə desək, “Şəki camaatının teatrsevər olması Şəkidə Vartaşen (indiki Oğuz), Ağdaş rayonlarında, Gürcüstanın Siqnax, teatr həyatını söndürmədi. İkillik Pedaqoji İnstitutda, pedaqoji Zaqodexi, Gürcüani rayonlarının əməkçiləri qarşısındabir neçə məktəbdə, ipək kombinatında, orta məktəblərdə, mədəniyyət dəfə çıxış etmiş, tamaşalar hər yerdə böyük rəğbətlə qarşılan - evlərində güclü dram dərnəkləri fəaliyyət göstərməyə başladı”. mışdır. Teatr əhaliyə mədəni xidmətin keyfiyyətinə görə dəfələr- 70-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və incə- lə respublika baxışında iştirak edərək böyük müvəffəqiyyətlər sə nətində güclü canlanma hiss olundu. 1975-ci ilin aprel ayında qazanmışdır. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Şəkidə Dram Teatrı açmaq Tədqiq olunan dövrdə Nuxa Xalq Teatrı təkcə Nuxada mə- barədə qəraq qəbul etdi. Şəkidə yenidən Dövlət Teatrının də ni mühitin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamamış, açılmasını respublikanın və Şəkinin mədəni həyatında əlamət- həmçinin xeyriyyəçilik məqsədi güdmüşdür. Şəkinin görkəmli dar hadisə olduğu teatr tədqiqatçıları tərəfindən yüksək qiy mət- ziyalılarından olmuş həkim-yazıçı Lütfəli Həsənovun “Səh nə - ləndirildi: “...1975-ci ildə Şəkidə yenidən dövlət teatrının yəhəsr olunmuşhəyat”adlı yazısından buxüsusdaoxuyuruq: “ yaranması respublikamızın mədəni həyatında əlamətdar hadisə ....Burada Hacıoğlunun köhnə həmkarlarından birinin danışdığı oldu. Bu, yalnızdövlət teatrlarınınsayca artımında deyil, həm hadisəni xatırlamadan keçmək olmaz: – Yaxşı xatirimdə deyil, də həyatımızın ümumi inkişafı ilə əlaqədar, insanların daimi deyəsən, iyirminci illərin əvvəlləri idi. Biz öz teatr truppamızla yüksələn ideya, bədii-estetik tələblərinin ödənilməsi baxımın- Qutqaşen rayonunun Qum kəndinə getmişdik. Ertəsi gün tama- dan da əhəmiyyətli oldu”. [ 718 ,s. 536-537]. şa verəcəkdik. Axşam Hacıoğlu yanıma gəldi. Qanı qara idi. 1975-ci ildə M. Əliyev adına İncəsənət İnstitutunun aktyorluq So ruşdum ki, nə olub? Dedi: “Uşaq evinə getmişdim. Heç xo - fakültəsini bitirmiş 3 nəfər məzun işləmək üçün Şəkiyə göndərildi. şuma gəlmədi. Uşaqların paltarları yoxdur. Cır-cındırda gəzirlər. Xüsusilə, istedadlı aktyor və rejissor Vaqif Abbasovun teatrın ...Qum kəndində Hacıoğlunun təşəbbüsü ilə üç tamaşa inkişafında böyük xidmətləri oldu. 70-ci illərdə Şəkinin siyasi verdik, yığılan pula isə Hacıoğlu paltar alıb on üç uşağa gey- həyatına rəhbərlik edən Şəki Şəhər Partiya Komitəsinin birinci dirdi.Belə xeyirxah işləri biz Hacıoğlunda çox görmüşük”[317]. katibi Sadıq Murtuzayev qarşıya çıxan çətinliklərin aradan Nuxa Xalq Teatrı rəhbərliyi öz işini paytaxtın nüfuzlu teatr qaldırılmasında V. Abbasova yaxından köməklik etmişdi. Teatrın truppaları ilə əlaqəli qurmuşdu. 1961-ci ilin iyun ayının 20-də maddi-texniki bazası yaxşılaşdırıldı. 1972-ci ildə Şəkinin ipəkçi Nuxa teatrsevərlərinin dəvəti ilə Məşədi Əzizbəyov adına əməkçilərinin mədəni istirahəti üçün Şəki İpək Kombinatının di- Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının Şəkiyə qastrol rektoru Tacəddin Əfəndiyevin təşəbbüsü ilə inşa olunmuş gözəl, səfəri bu fikrin bariz nümunəsidir. Səfər zamanı Sabit Rəhma - yaraşıqlı bina 1975-ci ildə Şəki Dövlət Dram Teatrınınbinasına nın “Əliqulu evlənir” komediyasının tamaşası tamaşaçılara xoş çevrildi. Şəki Dövlət Dram Teatrına həmin ildəgörkəmli dra- əhval-ruhiyyə bəxş etmişdir. maturq Sabit Rəhmanın adı verildi. V.Abbasovun tələbkarlığı Araşdırdığımız 60-90-cı illərdə Şəki teatrı öz kövrək ad - və S. Murtuzayevin mədəni yüksəlişə qayğısı nəticəsində akt - dım larını ata-ata bərkidi, möhkəmləndi. Teatr Azərbaycan və yorların mənzil şəraiti yaxşılaşdırıldı və təzə tikilən binadaonlara dün ya dramaturgiyasının gözəl nümunələrini səhnəyə gətir - mənzil verildi. Yeni yaranan teatrın direktoru Nazim Bilalov idi. mək lə səhnənin müasirlik və beynəlmiləl mövqeyini qüvvət - Şəki teatrının ilk tamaşası S.Vurğunun eyniadlı poeması əsa- lən dirdi. Teatr öz sənət nəaliyyətlərini ildən–ilə artırdığı bir sında İsgəndər Coşğunun səhnələşdirdiyi “Komsomol” poe ması şəraitdə, maliyyə çətinlikləri bəhanəsilə 1947-ci ildə xalq teatrı olmuşdur. Tamaşa Vaqif Abbasovun rəhbərliyi ilə Azərbay can bağlandı. Lakin görkəmli teatrşünas, professor İlham Rəhimli - Dövlət İncəsənət İnstitutunun məzunları tərəfindən hazırlanmışdı. 412 413 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Teatrın təşkilinin ilk illərində V.Abbasovun yüksək səyi və qəzetinin redaksiyasına verdiyi “Ötən ilin ədəbi nailiyyətləri və peşəkarlığı sayəsində tamaşaya qoyulmuş bir sıra əsərlər – yeni ilin yaradıcılıq planları”na dair anket qeydlərində də bu Anarın “Adamın adamı”, S.Rəhmanın “Nişanlı qız”, N.Xəzrinin uğurlar böyük iftixar hissi ilə qeyd edilmişdir. 1979-cu ildə “Əks-səda”, M.F.Axundovun “Hacı Qara”, S.Qədirzadənin “Şirin teatrın kollektivi II Ümumittifaq macar dramaturgiyası bala lal yığır”, N.Həsənzadənin “İmzalar içində”, Şekspirin festivalında Macar şairi və dramaturqu Şandar Petefinin “Kral Lir” kimi əsərlərdə çağdaş həyatın bir sıra ictimai-siyasi “Pələng və Kaftar” əsərinin tamaşası ilə çıxış etmiş və festi- və mədəni problemlərini əks etdirərək V.Abbasovun səhnə valda qalib gələrək SSRİ və Macarıstan Xalq Respublikası təcəssümündə yüksək səviyyəli tamaşalar kimi sevilmiş, yad - Mə dəniyyət Nazirliklərinin 5 diplomuna layiq görülmüşdür. daş lara həkk olunmuşdur. 1979-cu il “Beynəlxalq uşaq ili” ilə əlaqədar C.Mixalkovun Görkəmli ədəbiyyatşünaslar, teatr xadimləri, sənətçilər V. “Bahalı oğlan” əsərinin tamçaşasının səhnə taleyi də 1979-cu ilin Abbasovun bir rejissor kimi sənətini yüksək qiymətləndirərək teatr uğurları sırasına daxil edilmişdir. Sabit Rəhmanın“Yalan”və onun Şəki teatrının inkişaf tarixindəki rolunu yüksək qiymət- yerli dramaturq Məmmədiyyə Yusifzadənin “Artıq tamah” ləndirmişlər. Professor İlham Rəhimli onun Şəkidəki xidmətini tamaşaları da ilin maraqlı səhnə əsərlərindəndir. yüksək qiymətləndirərək qeyd edirdi ki, “Şəki teatrı yaranması 1979-cu ildə teatr öz tərkibini peşəkar rejissor dəsti-xəttinə ilə bütün respublikaya səs saldı. Sorağı beynəlxalq festivallardan malik kadrlarla zənginləşdirmiş, Cahangir Novruzov və Ədalət gəldi. Bu teatrda Vaqifin quruluşunda “Adamın adamı” (Anar), Ziyadxanov kimi rejissorlar teatrda çalışmağa başlamışlar. “Nişanlı qız” (Sabit Rəhman), “İmzalar içində” (Nəriman Son illərdə Azərbaycanın peşəkar teatr tarixinə dairya zıl- Həsənzadə) tamaşalarına baxdım. Onun bütün quruluşlarında mış ən sanballı nəşr olan görkəmli alim İ. Kərimovun “Azərbay - təzə-tərlik, təravət, coşğun səhnə dinamikası, canlı həyat vardır”. can peşəkar teatrının tarixi və inkişaf mərhələləri” adlı [781,s. 68]. Ədəbiyyatşünas Abbas Zamanov “Kommunist” ki ta bında Şəkidə peşəkar teatrın 70-80-cı illər inkişaf mər hə- qəzetində dərc etdirdiyi “Axtarış yollarında” adlı məqaləsində bu ləsinə də lazımi yer verilmişdir. Alim Şəki teatrının inkişaf dina - tamaşalara münasibətini aşağıdakı kimi bildirmişdir: “Şəki mi kasını səciyyələndirərək yazır: “Respublikamızın əməkdar teatrının ifasında gördüyümüz tamaşaların quruluşçu rejissorları in cəsənət xadimi, tanınmış rejissor Hüseynağa Atakişiyevin rəh - (Vaqif Abbasov, Hüseynağa Atakişiyev) tamaşaya qoyduqları bərlik etdiyi dövrdə S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teat - əsərləri səhnədə düzgün mənalandırmışlar. Onlar quruluşçu rının hazırladığı bir sıra tamaşalarmilli teatr mə də niyyətimizin rəssam Qüdrət Məmmədov və bəstəkar Emin Sabitoğlu ilə əl- inkişaf cığırında özünü göstərə bilmişdi [718 ,s. 539]. ələ verib tamaşaçını düşündürən və həyəcanlandıran tamaşalar 70-ci illərdə S. Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının yarada bilmişlər” [1085] . fəaliyyətindəki yenilik və müasirlik duyğusu, teatrın respub li - 70-ci illərdə teatrın repertuarı zəngin olmuş, qısa müddət kamızın mədəni həyatında oynadığı rol, təkcə ayrı-ayrı teatr ərzində 50 – dən artıq tamaşa göstərilmişdi. xadimlərinin resenziyalarında deyil ali tribunalardan da eşidilirdi. 70-ci illərin sonlarındainsanın cəmiyyət və ailə 1980-cı illərdə teatrın müvəffəqiyyətlər seriyası daha da qarşısındamənəvi borcu məsələsi dövrün aktual probleminə artmışdı. Yaradıcı kollektiv təkcə Şəkinin deyil, Bakı və Mosk va çevrilmiş, bu problemin işlənməsi, sənətdə təzahür formaları tamaşaçılarının dəfələrlə qonağı olmuş, repertuarını klassik və müasir ədəbiyyat və incəsənət adamlarını düşündürmüşdü. Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə zəngin ləşdirmişdir. 1979-cu il Şəki Dövlət Dram Teatrı üçün uğurlu il olmuşdur. Teatrın Bakı qastrol səfərində birinci nümayiş etdirdiyi ta- Teatrın baş rejissoru H. Atakişiyevin “Ədəbiyyat və incəsənət” maşa görkəmli dramaturq S.Rəhmanın “Aşnalar” əsəri oldu. Bu 414 415 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti barədə teatrşünas Mahmud Allahverdiyev geniş məlumat verə- Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sabir Əfəndiyev pyesin ideya rək yazırdı: “1981-ci il sentyabr ayının 7-dən Şəki teatrının istiqamətlərini və tamaşanın məzmununu aşağıdakı kimi ümu - Bakıda müvəffəqiyyətlə göstərdiyi qastrol tamaşalarının müasirlik miləş dirmişdir: “Yığcam və lakonik etnoqrafik tamaşa olan pafosu, onun böyük axtarışlar və nailiyyətlər yolunda olduğunu “Evlərin axşamları” pyesi gözəl ədəbi-bədii tədqiqat əsəridir. Bu- göstərdi. Teatrın aktyorları tamaşanın satirik mövqeyini düzgün rada müasir zəmanəmizdə beş müxtəlif azərbaycanlı ailəsinin duymuş və mənəvi eybəcərliyi ifşa etməyə nail olmuşlar. həyat tərzi, bu ailə üzvlərinin arzu və əməlləri, ailə-məişət Tamaşanın rejissou Cahangir Novruzov haqlı olaraq həyat və münasibətləri, mənəviyyatı təsvir edilir” . 1981-ci ildə Şəki teatrı gözəllik haqqında çürük təsəvvürə malik olanları ümumiləşdirir öz repertuarında Şəkidə yazıb yaradan dramaturqların da əsərlərinə və onları həşərata bənzədir. Sənətkarın estetik münasibəti onu yer vermişdir. Şəkili dramaturq Məmməd Şəkilinin “Hökm” pyesi eybəcərliyə doğru qaldırır, onda satirik gülüş, tənqid və barış - bu qəbildəndir. İki hissəli “Hökm” dramının mövzusu qanun mazlıq duyğusu yaradır, mənəvi çürüklüyə qarşı mübarizəyə cəlb müdafiəçisi olan hüquqşünasların həyatından götürülmüşdür. etdirir”. “Aşnalar”ın teatr tamaşasına münasibət bildirən yazı- Dramın əsasında sovet qanunlarının keşiyində dayanan, ədalətin ların birində Bakı tamaşaçıları qarşısında teatrın uğur la rından müdafiəçisi olan insanların ruhən, qəlbən saf, təmiz olması ideyası bəhs edilərək göstərilir ki, “Cəmiyyətimizdə öz yerini tutma yan - dayanmışdır. Əsərlə tanış olduqda görürük ki, hadisələrin ların şəxsi mənafeyi ictimai mənafedən üstün tutanların, asan mərkəzində ali təhsilli hüquqşünas Orxan Talıbxanov durur. yolla qazanc əldə etmək istəyənlərin mənəvi siması tamaşada Əsərdə təsvir edilən hadisələr müəllifin yaşayıb yaratdığı açılır. Tələbkar Bakı tamaşaçılarınınhərarətli alqışları altında Şəki şəhərində baş vermiş hadisələrin bədiiləşmiş təzahürü idi. pərdə enir” . Bu realist təsvirə və obyektiv əksetdirməyə görə, M.Çələbiyev O dövrdə teatrın yaradıcılıq işinə bütövlükdə yanaşan teatr- (Şəkili) siyasi təzyiqlərə məruz qalmış, həbs olunmaq şünas İlham Rəhimli həm “Dramaturgiya və teatr” (1981) adlı təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Lakin Şəki şəhər prokuroru Əli əsərində, həm də “Kommunist” qəzetinin 23 sentyabr 1981-ci Hacıyevin bilavasitə köməyi və dəstəyi ilə bu gözəl səhnə əsəri il tarixli sayında dərc etdirdiyi “Yaradıcılıq ehtirası və sənət 1981-ci ildə S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrında ciddiliyi” adlı eyni məzmunluyazılarında Şəki Teatrının Bakı müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdu. Tamaşanın quruluşçu re- qastrolları haqqında maraqlı müsbət və tənqidi fikirlər söylə- jissoru Canahgir Novruzov olmuşdur. mişdir. Teatrşünas yazmışdır: “Şəki teatrında repertuar əlvanlığı 1982-ci ildə teatrın repertuarı “Ömrün sorağında” (N.Hacı- üslub istiqamətini, üslub istiqaməti ilə ideya istiqamətini yev), “Dadaşbala əməliyyatı” (R.Əlizadə), “Adsız ulduz” (A.Se- müəyyənləşdirir. Teatr antipodlara, riyakarlığa, mənsəbpərəstliyə, bastian), “Sərgüzəşti vəziri xani-Lənkəran” (M.F.Axundzadə), əqi dəsizliyə, müharibə qızışdıranlara, nadanlığa qarşı mübarizə “Knyaz” (H.Cavid), “Həyatın dibində” (M.Qorki) kimi əsərlərlə platformasında dayanıb... ”[781, s.123-128]. zəngin olmuş, böyük tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır. “Şəki fəhləsi” Məlumdur ki, ailə münasibətləri, onun mənəvi möhkəmliyi qəzetinin 1982-ci il nömrələrində bu sənət əsərlərinin səhnə və saflığı mühüm sosial problem kimi hamını düşündürür, ailənin quruluşu və aktyor çıxışları ilə bağlı Məmməd Çələbiyevin formalaşması, onun mənəvi saflığı dövlətin əsas qayəsinə çev- (Şəkilinin), A.Salamovun, R,Yusifovun, A.Qafarovun, E.Ağa ye- ri lir. Azərbaycan ədəbiyyatında ailə münasibətlərinə dair çoxlu vin, Ə.Rəhimlinin resenziyaları dərc edilmişdir. əsərin yazılması da bununla bağlı olmuşdur. Teatrın yaradıcı 1982-ci il teatr mövsümündə Şəki teatrı kollektivi daha bir kollektivi bu mövzunu əsas götürərək şəkili şair, dramaturq Arif inamlı addım ataraq görkəmli dramaturq Hüseyn Cavidin “Knyaz” Abdullazadənin “Evlərin axşamları” pyesini tamaşaya qoymuşdur. əsərini səhnələşdirmişdir. Tamaşanın aktyor çıxışları uğurlu olmuş, 416 417 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Knyaz (Muxtar İbadov), Axton (Novruz Cəfərov), Jasmen Şəki teatrı nümunəvi fəaliyyəti ilə bağlı 1987-ci ildə bu (Şahzadə Babayeva), Marqo (Mahirə Əliyeva) və Jarqo (İbrahim qastrollarını Azərbaycandan kənarda keçirən iki teatrdan biri Əliyev) surətləri öz reallığı, dolğunluğu ilə tamaşaçıların olmuşdur. S.Vurğun adına Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının yaddaşına əbədilik yazılmışdır. Gənc bəstəkar Cavanşir Quliyevin kollektivi Litvanın paytaxtı Vilnüsdə, S.Rəhman adına Şəki Dövlət musiqisi əsərə xüsusi dolğunluq gətirmişdir. Dram Teatrının Kollektivi isə Tatarıstan MSSR-in paytarxı 1983-cü ildə Teatr yenidən yerli dramaturqların yaradıcılığına Kazanda səhnə sənətimizi təmsil etmişlər. müraciət etmişdir. 80-cı illərin sonlarında yenidənqurma siyasətinin abi-havası S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının M.Çələbi ye - respublikanın mədəni həyatına sirayət etdiyi kimi, Şəki ədəbi- vin (Şəkili) “Xatalı Qabil” əsərinin tamaşasına öz münasibətini mədəni mühiti və həyatı üçün də xarakterik idi. 1987-ci ilin bildirən XX əsrin görkəmli maarifçi pedaqoqu T.Qaffarov yanvarında Sovet İKP MK-nın xüsusi plenimunda irəli sürülən bu yazmışdır: “Teatr “Xatalı Qabil” əsərini tamaşaya qoymaqla yeniləşmə, yenidənqurma ideya xətti ölkənin ideoloji həyatında müasir dövr üçün sosial-mənəvi saflıq uğrunda ən aktual bir mühüm dəyişiklik yaratmışdır. “Şəki fəhləsi” qəzetinə müsahibə- məsələnin həllinə öz töhfəsini vermişdi”. sində Şəki Teatrının direktoru Nazim Bilalov: “Teatr və yenidən - 1984-cü ildə teatrın geniş tamaşaçı kütləsinin mühakiməsinə qurma. Yəqin ki, təzə mövsümdə yeniləşmənin abi-havası sizin verilmiş “Tapşırığa gedirəm” pyesi gənc nəslin vətənpərvərlik teatrda da hiss ediləcəkdir? sualını cavablandıraraq demişdir: tərbiyəsində mühüm rol oynayan əsər kimi böyük tamaşaçı “Buna şübhə ola bilməz. Artıq yeni qayda ilə işləməyə başlamışıq. rəğbəti qazanmışlar. Respublika mətbuatında bu tamaşa ilə bağlı Hazırda müasir teatr necə olmalıdır? sualı ətrafında canlı çoxlu fikirlər yazılmış, peşəkar aktyor heyətinin ünvanına xoş mübahisələr gedir. Yekdil rəy belədir: “Teatr sənəti adamların tər- sözlər deyilmişdir. Birində oxuyuruq: “Əsərin müəllifi və biyə edilməsində, onların mənən yeniləşməsində, bədii həqiqətin quruluşçu rejissoru Azərbaycan SSR əməkdar incəsənət xadimi üzə çıxarılmasında əvəzsiz rol oynayır” . H.Atakişiyevdir. Müəllif əsərdə Ə.Cəbrayılovun əmək və cəbhə 80-cı illərin sonunda Şəki teatrının aktyor və rejissor qrupu həyatından götürülmüş epizodları üzvi şəkildə birləşdirərək xeyir qardaş Türkiyə ilə ədəbi və mədəni münasibətlərin yüksək mər - və şər, vicdan və alçaqlıq, saflıq və naqislik, insana, vətənə, hələsini və cəmiyyətə olan fəal münasibəti nəzərə alaraq böyük torpağa, əməyə məhəbbət kimi həyati problemlərin həllinə türk yazıçısı Əziz Nesinin yaradıcılığına yenidən müraciət edərək çalışmışdır” [258]. onun “Böyük gülüş içərisində faciə” adlı pyesini səhnələş dir - 1985-ci ildə Şəki teatrında xüsusi dərsti -xətti olan Hüseynağa mişdir. Atakişiyev Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrına baş re- Şəki teatrı yarandığı gündən canlı həyatla yaşamış, təəssüf ki, jissor təyin olunduqdan sonra istedadlı teatrşünas Cahangir Novru- 80-cı illərin sonlarında SSRİ-də başlayan sosial-iqtisadi, mədəni zov həmin ildən Şəki teatrının baş rejissoru təyin olunur. Professor böhran və keçid dövrünün ağır çətinlikləri Şəki teatrından da yan İ.Kərimov haqlı olaraq 1983-2000-ci illəri “müasirlik və müasir keçməmişdir. Bu illərdə teatr tamaşalarına tamaşaçı gəlişi olduqca üslub anlayışları ətrafında mübahisələr dövrü” adlandırır. azalmış, ciddi maliyyə əngəllikləri yaranmışdı. Teatrın kollek- Şəki teatrının işçi qrupu repertuar seçərkən uşaq tamaşalarının tivinin əksər üzvləri maliyyə çətinlikləri ucbatından səhnədən uşaqların mənəvi aləminin zənginləşdirilməsini də hər daim əsas aralandı. Teatrın repertuarı iflic fəziyyətinə düşdü. Bu böyük sənət götürmüşdür. Bu baxımdan teatrın 1985–ci il repertuarında özünə ocağının qapıları yalnız ümumşəhər tədbirləri zamanı açıldı. yer alan Ələkbər Salahzadənin “Kölgədən qorxan” nağıl-pyesi Cəmiyyətin ədəbi-mədəni həyatında böyük nüfuzu və rolu olan mühüm əhəmiyyət daşıyır. bu mədəniyyət ocağının sükutu Şəki sənətsevərlərinin və Şəki 418 419 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şəhər İcra Hakimiyyətinin rəhbərliyini dərindən narahat etdi. “Salam Molla Nəsrəddin” əsərini səhnələşdirməsi geniş tamaşaçı Teatrın fəaliyyətinin bərpa olunması üçün ciddi tədbirlər görüldü. rəğbəti qazanmışdır. 1990-cı ildə cəmiyyətin bütün sahələrində süstlük, durğunluq baş 1997-ci ildə Şəki teatrı yeni mövsümə türk yazıçısı Nazim verməsinə baxmayaraq, Şəki Teatrının kollektivi fəaliyyətini Hikmətin “Bayramın birinci günü” dramı ilə başlamışdır. Bu əsər günün tələbləri səviyyəsində qurmağa cəhd edərək əhaliyə mədəni Şəki teatrının türk dramaturgiyası səhifəsinə yeni bir qiymətli xidmətini davam etdirmişdir. Bu fikri bizə söyləməyə əsas verən əlavəsi idi. “Bayramın birinci günü” tamaşasının quruluşçu rejis- teatrın həmin ilin iclas protokollarının məzmunudur. soru, istedadlı rejissor Mirbala Səlimov, quruluşçu rəssam isə Cəmiyyətdə baş verən siyasi yeniliklər xalqın öz tarixi Söhrab Ərəbov idi. Bu əsərdə bir çox ciddi sosial-ictimai keçmişinə qayıdışla bağlı kollektiv,həmçinin 90-cı illərin problemlər bütün kəskinliyi ilə meydana qoyulmuşdur. əvvəllərindən etibarən repertuarında tarixi mövzulu əsərlərə daha Şəki Teatrının tarixini vərəqləyəndə onun solmaz və şanlı ciddi yer verməyə başladı. Bu baxımdan kollektiv görkəmli tarixçi səhifələrində türk xalqlarının, eləcə də dünya xalqlarının dramatur - alim və yazıçı M.İsmayılovun “Hacı Çələbi xan” əsərinin giyasının bədii vüsətli, romantik pafoslu, dərin mündəricəli tamaşalaşdırılması ilə bağlı ciddi fəaliyyətə başladı. Həmçinin əsərləri diqqəti cəlb edir. Klassikliyi həmişə müasirliklə vəhdətdə cəmiyyətdə olan siyasi durğunluq motivləri ilə səsləşən əsərlərin götürən və daim yenilik axtarışlarında olan Şəki Teatrının kollek- repertuara daxil edilməsi də kollektivin mübarizlik ruhundan xəbər tivi 1998-ci ilin teatr mövsümündə Özbək dramaturqu Şərəf verən bir hal idi. Başbəyovun yaradıcılığına müraciət edərək onun “Dəmir qadın” Cəmiyyətdə siyasi və idtisadi müstəqillik uğrunda mübarizənin əsərini ilk dəfə olaraq rejissor Mirbala Səlimlinin təqdimatında kəskinləşdiyi bir zamanda Şəki Dövlət Dram Teatrının kollektivi öz repertuarına çıxartdı. Dramaturq baş qəhrəman Kuçqarın şəx- siyasi məzmunu ilə daha kəsərli səciyyələnən əsərləri səhnəyə sin də mənəviyyatı puç olan insanların faciəsini ümumiləş - gətirmişdir. 1992-ci ildə XX əsr Azərbaycan poeziyasının dahisi dirmişdir. olan B.Vahabzadənin dramaturji yaradıcılığının gözəl nümunələ - 1990-cı ildən 2000-ci ilədək Şəki teatrı respublikamızın digər rindən olan “Hara gedir bu dünya?” adlı səhnə əsəri teatr aləmində mədəniyyət ocaqları kimi ağır, iqtisadi və maliyyə çətinlikləri mühüm bir hadisəyə çevrildi. Teatrı Şəki səhnəsində seyr edən yaşadı. Teatrın direktoru Hikmət Nəbiyevin təbirincə desək, 1992- tamaşaçı İ.İsmayıl yazır: “B.Vahabzadənin “Hara gedir bu dünya?” ci ildən sonra bütün teatrlarda olduğu kimi, bizim teatrımız da tamaşasına S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrının salonunda maliyyə çətinlikləri ilə üzləşdi. Lakin teatrın yaradıcı və texniki baxanlar müəllifin əsərdə qaldırdığı problemlərə, insan mənəviy - heyəti hər şeyə dözdülər və teatrda yanan o müqəddəs şamı yatına, mühitin ağrılı cəhətlərinə etinasız qalmadılar. Həm də sönməyə qoymadılar, yaşatdılar və yaşadılar. İyirmi beş il ərzində maraqlı burasıdır ki, “Hara gedir bu dünya?” tamaşası M.Əziz bə - teatrın istər daxilində, istərsə də xaricində təmir işi aparmaqdemək yov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı kollektivinin yozu- olar ki, heç kəsi maraqlandırmadı. Lakin ümummilli liderimiz munda təqdim edilirdi”[423]. cənab Heydər Əliyevin işə qarışması ilə mədəniyyət naziri Polad 1994-95-ci illərdə S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teat - Bülbüloğlu teatrın təmirə böyük ehtiyacı ilə bağlı teatrın üst rının səhnələşdirdiyi əsərlər sırasında Əziz Nesinin “Toros cana - damının, səhnəsinin və zalının, bir çox seçlərinin əsaslı təmiri varı” (1994) və Mustay Kərimin “Ay tutulan gecə” əsərləri mühüm üçün vəsait ayrılmasına sərəncam verdi. Həqiqətən, teatr binası yer tutmuşdur. Hər iki əsər gənc və istedadlı trejissor Mirbala Sə- dövlətin qayğısı nəticəsındə dağılmaqdan xilas oldu. O zaman limli tərəfindən səhnələşdirilmişdir.1996-cı ildə onun rus dra- Şəki teatrının direktoru Nizami Abbasovun rəhbərliyi ilə teatr maturgiyasına müraciət edərək Leonid Solovyov və Vitkoviçin əsaslı təmir olundu. Şəki Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Əşrəf 420 421 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Məmmədov teatr ətrafında gözəl bir “teatr meydanı” nın salınması üçün tapşırıqlar verdi. Tez bir zaman ərzində aktyorların sözü ilə İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT desək, “evlərinin üstü” təmir olundu. Zalı, səhnəni yeni, müasir standartlara cavab verən bir üsulda təmir etdilər. 1. Abdullayev Ə.M. Nakam . “Ədəbiyyat və incəsənət”, qəz., Hazırda Şəkidə ölkə rəhbəri İlham Əliyevin xüsusi sərəncamı Bakı, 1988, 29yanvar. ilə yenidən tikilmiş gözəl və yaraşıqlı teatr binası tamaşaçıların 2. Abdullayev Ə.M. Nakam. 1841-1906 / Vərəqə. ixtiyarına verilmişdir. İstedadlı rejissor Mirbala Səlimlinin “Bilik”Cəmiyyətinin Şəki şəhər təşkilatı, Şəki. p.m. 2441. səhnələşdirdiyi aktual mövzulu əsərlərin nümayişi ilə bu gözəl 3. Abdullayev.Ə. Maarif pərvanəsi. Bakı: Maarif, 1982, 94 s. məkan tez-tez tamaşaçılarını öz qoynuna alır. 4. Abdullayev. Ə. Şəkinin 30-cu il faciəsi. “Kommunist”, qəz., Tədqiqatımıza yekun vuraraq qeyd edə bilərik ki, Şəkinin Bakı, 1989, 15 avqust teatral həyatı ilə bağlı nəinki ümumi şəkildə tədqiqat aparmaq, 5. Abdullayev. A. Telli saz : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, qətiyyətlə demək olar ki, bu teatrın hər bir inkişaf mərhələsi, 1960, 19 iyun teatrın yetirdiyi hər bir ulduz haqqında belə geniş həcmli tədqiqat 6. Abdullayev. A. Sevgi deyilsə, bəs nədir?: şeir. “ Nuxa aparmaq mümkündür. fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957,4 avqust 7. Abdullayev. A. Dostluq : təmsil. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 14 aprel 8. Abdullayev. A. Düşüncələr, Bu gecə : şeirlər. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 9 iyun 9. Abdullayev. A. Mənim ilhamım: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 18 yanvar 10. Abdullayev. C. Bilmirəm: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 14 iyun 11. Abdullayev. C. Bu vətəndə doğulmuşam: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 27 aprel 12. Abdullayev. C. A Kür: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 12 oktyabr 13. Abdullayev. C. Moskva: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 9 iyun 14. Abdullayev. C. Səs verək: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 10 mart 15. Adışirinov K.F. İsmayıl bəy Nakamın bədii irsinin tədqiqi və əsərlərinin nəşri tarixindən // AMEA-nın Xəbərləri. Human- itar elmlər seriyası, 2007, №4, s.46-56. 16.Adışirinov K.F. İsmayıl bəy Nakam: həyatı və bədii yaradıcılığı. Bakı: Nurlan, 2006, 171 s. 422 423 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 17. Adışirinov K.F. “ Fərhad və Şirin” mövzusu Nizami və 34. Adışirinov.T.K.Şeirlər.”Region-Şəki”, qəz., Şəki Nakam yaradıcılığında // Mədəni – Maarif, 2007, № 8, s. 35.Adışirinov.T.K.Şeirlər.(“Bölgələrdən gələn səslər” kitabı. I cild: 11-14 Bölgələrdə yaşayan gənc yazarların yaradıcılığından 18. Adışirinov K.F. İsmayıl bəy Nakamın həyatı // Dil və örnəklər). Bakı: Bilik, 2012, 240s ədəbiyyat, 2007, № 5 s117 -120 36. Adışirinov.T. K . Bir də gördük :şeir//Antalya sanat edebiyat 19. Adışirinov K.F. İsmayıl bəy Nakamın lirikası //Dil və dergisi, Ankara, № 2, 2013, eylül-ekim ədəbiyyat, 2007,№ 4, s. 112-115 37. Adışirinov.T. K. Bu dünyanın qapısı : şeir//Antalya sanat ede- 20. Adışirinov K.F. İsmayıl bəy Nakamın “ Məcnun və Leyli” biyat dergisi. Ankara, № 1, 2013, temmuz-ağustos. poemasının Nizami və Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərləri 38. Adışirinov. T. K. Şeirlər.”Türk dünyası şairleri antolojisi”. II ilə qarşılıqlı müqayisəsi // Dil və ədəbiyyat, 2007, № 5, s. cilddə. Cild. Ankara: Sahil kitap, 2013, 524s. 101-105 39. Adışirinov.T.K. Şeirlər.”Söz odası”, qəz., Mingəçevir, 2012, 21. Adışirinov.K.F. Qədim türk-oğuz yurdu Oxud. Bakı: Nurlan, may 2006, 232s 40. Axundov B. Nakam “Lenin bayrağı”, qəz., Şəki,1965, 4 22. Adışirinov. K. F. Məmməd Çələbiyev (Şəkili) “Region-Şəki”, iyun. qəz., Şəki, 2010, 6 oktyabr 41. Axundov. B. Mübariz maarifçi .“ Nuxa fəhləsi”, qəz., 23. Adışirinov. K. F. Əhməd Zəyzidli, “ Region-Şəki”, qəz., Şəki, Nuxa,1960, 10 aprel 2007, 7 fevral 42. Axundov. B. Nuxa maarifinin inkişafı. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 24. Adışirinov. K. F. Sadəddin Cumayev, “Region-Şəki”, qəz., Nuxa, 1967, 28 aprel Şəki, 2007, 7 may 43. Ağasıbəyli.F.Vəkil Mustafa bəy Əlibəyov: “ O, bizə şərəfdir, 25. Adışirinov. K. F. Məmmədiyə Süleymanlı, “Region-Şəki”, biz ona övlad”. Bakı: “ Xaqan” nəşriyyatı, 2001, 177 s qəz., 2007, 7 may 44. Ağayev. E. “ Aşnalar” Bakı şəhərində. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 26. Adışirinov. K. F. Tofiq Qaffarov, “ Region Şəki”, qəz., Şəki, Şəki, 1981, 22 sentyabr 2007, 7 iyun 45. Aslanov. M. Şəkililərin sevimlisi. “Şəki fəhləsi”, qəz., 27. Adışirinov. K. F. Qurtuluş Süleymanlı, “Region-Şəki”, qəz., Şəki,1975, 26 iyun Şəki, 2007, 7 iyun 46. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası/ VII cild. Bakı, 1983, 624 28. Adışirinov. K. F. Mais Səlimin həyat və yaradıcılığı. “Region- s. Şəki”, qəz., Şəki, 2007, 7 aprel 47. Azərbaycan folkloru antologiyası. IV kitab/ Şəki folkloru. I 29. Adışirinov. K. F. Yusif Şükürlünün həyat və yaradıcılığı . “Re- cild. Bakı: “Səda” nəşriyyatı, 2009,490 s. gion-Şəki”, qəz., Şəki, 2010, 5 sentyabr 48. Azərbaycan folkloru antologiyası:VI kitab. Şəki folkloru. II 30. Adışirinov. K. F. Məhşur geoloq və folklor. “ Şəki cild. Bakı: Nurlan, 2002, 493s bələdiyyəsi”, qəz., Şəki, 2013, yanvar-aprel (№1-4) 49. Azərbaycan folkloru antologiyası: XVIII kitab. Şəki folkloru. 31. Adışirinov. K. F. Telman Həmidlinin yaradıcılığı. “Region- III cild. Bakı: Nurlan, 2009, 532s Şəki, qəz., Şəki, 2007, 6 oktyabr 50. Azərbaycan qəzəlləri: qəzəllər toplusu. Bakı: Azərnəşr, 1991, 32. Adışirinov.T. K.Vaqif Aslanın yaradıcılığında ictimai və tarixi 623 s. motivlər.”Şəki təhsili”,qəz., Şəki, 2010 51. Araz Səməd. Bəyaz vərəqlərə düşən naxışlar. Masallı, 2007, 33. Adışirinov.T.K.Şeirlər.”Şəki təhsili”, qəz., Şəki, 76s 424 425 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 52. Aşıq İsmayıl. Baş əy, ana torpağa: Şeirlər. Bakı: Ünsiyyət, 70. Bilgi // M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 1569, in- 2008, 96s ventar- 1808; 1809, Nuxa, 1924, № 1-2 53. Aşıq Sirac: Gözləyən var yollarımı... (şeirlər). Gəncə, 2003, 71. Çələbiyev Faiq. Tarzən: məqalə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 359s. 1971, 28 oktyabr 54. Aşıq Sakit Köçəri. Demə ömür bu imiş: şeirlər. Bakı: Elm və 72.Çələbiyev.M.(Şəkili).Qəfil qonaq : povest.”Ədəbiyyat və təhsil, 2012, 284s incəsənət”, qəz., Bakı, 1961, 22 iyul 55. Aşıq Piri. Kolxoz. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 1938, 26 aprel 73.Çələbiyev. M. (Şəkili) Portfel Qasım: hekayə. “Azərbaycan 56. Aşıq Müğüm. Yaşasın. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 1938, 26 müəllimi”, qəz., Bakı, 1977, 29 iyul aprel 74.Çələbiyev. M. Qızlar bəzək sevir // Azərbaycan, Bakı, 1965, 57. Abbasov. M . Qəzetimizin keçib gəldiyi yol: məqalə. “ Nuxa № 5-6 fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1946, 23 oktyabr 75.Çələbiyev. M. Qızlar bəzək sevir: povestdən parça . “ Nuxa 58. Abbasov. E. “Bir yay günü” : məqalə. ”Şəki fəhləsi”, qəz., fəhləsi ”, qəz., Nuxa , 1965, 19 sentyabr Şəki,1988, 19 aprel 76.Çələbiyev.M.Təmkin: povest: //Azərbaycan, Bakı, 1971, № 59. Babayev. S. Xan sarayı: poema . “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 3, s.10-54 1938, 26 aprel 77. Çələbiyev.M. Bir yay günü. Bakı: Yazıçı, 1987, 288s. 60. Babayev. S. Bənzər: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1939, 8 78.Çələbiyev. M. Aydınlıq: hekayə, “ Lenin bayrağı” ,qəz., Şəki, mart 1963,12 aprel 61. Babayev.S.Məktəbli pionerlərə: şeir. “Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 79.Çələbiyev.M. Zoğal ağacları: povest. Bakı:Mütərcim, 1998, 1938, 15 sentyabr 180 s. 62. Babayev. S.“Danışsın”, “ Güllənir”, “ Bizdədir”, “ 80.Çələbiyev.M. Təmkin: (povest). Bakı: Yazıçı, 1983, 131 s. Duyğularım”: Şeirlər. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 1938, 24 81.Çələbiyev.M. Haronnaya gəlin gəlir. Bakı: Mütərcim, 1988,188 avqust s. 63. Babayev. S. Əzizim : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1940, 82.Çələbiyev.M. Elçilər: komediya, “ Şəki fəhləsi”,qəz.,Şəki, 8 mart 1978, 10 avqust 64. Babayev. S. Mübariz qadınlara : şeir. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 83.Çələbiyev. M. Elçilər: komediya. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1938, 9 mart 1974, 5-7-9 may 65. Babayev. S. Gənclik: şeir. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 1938, 31 ok- 84. Çələbiyev. M. “ Söz yarası”: teatr. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, tyabr 1968, 6 aprel 66. Babayev. S. İstək: poema. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 1938, 7 85. Çələbiyev. M. İki alma: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, noyabr 1961, 17-19-22-24 noyabr 67. Beqdeli. Q. “ Şərq ədəbiyyatında “ Xosrov və Şirin” mövzusu. 86. Çələbiyev. M. O, məni sevirdi: hekayə. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Bakı: Elm, 1970,369 s. Nuxa, 1961, 14-19 may 68. Bilgi // M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. DM-553, inven- 87. Çələbiyev. M. “Sən həmişə mənimləsən”: teatr- məqalə. “Şəki tar- 2708, Nuxa, 1924, № 1-2-3-4 fəhləsi”, qəz., Şəki, 1965, 9 iyul 69. Bilgi // M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 1302, in- 88.Çələbiyev.M. Bir kasa ayran: hekayə. “Lenin bayrağı” , qəz., ventar- 2913, Nuxa, 1924, № 3-4 Şəki, 1962, 15 iyul 426 427 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 89.Çələbiyev.M. Bahar çiçəkləri: hekayə, “ Nuxa fəhləsi” , qəz., 107. Çələbiyev. M. “Hökm”, “Xatalı Qabil”, “Yaşıl işıq”, “Köhnə Nuxa, 1962, 9 fevral sədrin adamları”, “Fazilə”: pyeslər. əlyazması. 90. Çələbiyev.M. Bu xına o xınadan deyil: felyeton. ”Lenin 108. Cabbarov. M. ( bax: Süleymanlı ). Nuxa gölməçələri: fe- bayrağı”, qəz., Şəki,1962, 10 iyun lyeton// Kirpi, Bakı, 1958, № 2, s 4 91. Çələbiyev.M. Qar vur, qazan dolsun: felyeton,” Lenin 109. Cabbarov. M. ( bax: Süleymanlı ). “ Toy” hazırlanır”: :eatr- bayrağı”, qəz., Şəki, 1963, 15 dekabr mədalə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1939, 4 iyul 92.Çələbiyev.M. Uşaqların atası: hekayə. “Lenin bayrağı”, qəz., 110. Cavadov.M. Qocaman pedaqoq: Məmməd Əfəndiyev Şəki, 1964, 20 noyabr haqqında. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 18 dekabr 93.Çələbiyev.M. Firuz və dostları: hekayə, “ Nuxa fəhləsi” , qəz., 111. Cəfər Xəndan. Ədəbi qeydlər. Bakı: Azərnəşr, 1966, 193 s. Şəki, 1965, 18-21 iyul 112. Cəfərov. C.Azərbaycan DramTeatrı( 1873-1941). 94.Çələbiyev.M. Bizim kirayənişin: hekayə, “Şəki fəhləsi”, qəz., Bakı:Azərnəşr, 1960, 416 s Şəki, 1968, 14- 17 sentyabr, 14 noyabr 113. Cəfərov Ramiz. Gərək: şeir, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 95. Çələbiyev. M. Səadətin sorağında: hekayə. Nuxa fəhləsi”, qəz., 30 mart Nuxa, 1967, 21 aprel 114. Cəfərov Ramiz. Sağlıq: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 96. Çələbiyev. M. Cüttəpə cığırında: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 16 mart Nuxa, 1967, 7-9-11 iyun. 115. Cəlilov. C. Ədəbi gənclik özünə tələbkar olmalıdır: məqalə. 97. Çələbiyev.M. Müdafiəçi: hekayə, “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 17 yanvar 1974, 3 - 5 dekabr 116. Cəlilov. C. El nə deyə ki?... “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 98. Çələbiyev. M. Təmkin: povestdən parça. “Nuxa fəhləsi” , qəz., 12 avqust Şəki, 1966, 13-20 fevral 117. Cəlilov. C. Bu gün : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 99. Çələbiyev. M. Sinəsi nəğmə dolu bülbül: povest. “ Şəki 1 may fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 8 - 12 dekabr 118. Cəlilov. C. Rəssamın kədəri: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 100. Çələbiyev. M. Hər damcının yeri var.“ Ədəbiyyat və 1958, 30 mart incəsənət”, qəz.,Bakı,1993, 26 fevral 119. Cəlilov. C. Unudulmaz xatirə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 101. Çələbiyev. M. Xərbalanın andı: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 24 mart Şəki, 1967, 29-31 mart 120. Cəlilov. C. Vətənim: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 102. Çələbiyev. M. Zövzi- axir: felyeton. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 18 yanvar Şəki, 1967, 19 may 121. Cəmşidov.Ş.A. Təmsillərimiz haqqında //Azərbaycan, Bakı, 103. Çələbiyev.M. Sevinc: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1974, № 8, s.188-192 1959, 12-15-17 aprel 122. Cumayev. S. “Çox xoşum gəlir”, “Qoymayın korlana 104. Çələbiyev. M. Qızıl gül olaydı: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., vətən havası”, “Ay qoca baxtım”: şeirlər. əlyazması. Şəki, 1969, 22-25 mart 123. Cumayev. S. “Görmüşəm”, “Heydər Əliyev”, “Təbii 105. Çələbiyev. M.Təhqir olunmuş məhəbbət: novella. “Şəki gözəl”, “Yaraşır”: şeirlər. əlyazması. fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 20-22 noyabr 124. Cumayev. S. “Pünhan”, “Əllər qoynunda-qoynunda”, 106. Çələbiyev. M. Şəhlanın günahı: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., “Günüdür”: şeirlər. əlyazma. Şəki, 1973, 29-31 mart 125. Cumayev. S. “Ürəyim birtəhər olur”, “A dilbər sona”, 428 429 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti “Dağlar”, “Gətir”: şeirlər. əlyazması. Şəki : Mədəniyyət, 1919, 126. Cüməzadə Osman. Felyetonların təsiri böyük idi. “Şəki 145. Əfəndiyev S. Nakam yaradıcılığına Füzulinin təsiri // fəhləsi”, qəz., Şəki,1971, 7 dekabr Azərbaycan, 1958, №12, s. 83-90 127. Cüməzadə Osman. Zim keçdi: satirik şeir // Kirpi, Bakı, 146. Əfəndiyev S. Nakam və onun lirikası // V.İ.Lenin adına APİ- 1956, № 20, səh 5 nin Elmi əsərləri, XIX c, 1961, s. 91-95 128. Dərviş Osman. Dağ çayından doğulanlar. ”Elimiz, günümüz”, 147. Əfəndiyev S. Nakamın poemaları // V.İ.Lenin adına APİ-nin qəz., 2010 iyul Elmi əsərləri, XXI c, 1962, s. 77-85 129. Dərviş Osman. Vaqif Aslan-60 //”Meydan”, 2011, aprel 148. Əfəndiyev S. İ.Nakamın “Dastani-Fərhad və Şirin” əsəri 130. Dəmirçizadə. R. Poeziyaya məhəbbət. “Şəki fəhləsi”, qəz., haqqında // V.İ.Lenin adına APİ-nin Elmi əsərləri, XXVI c, Şəki, 1973, 29 sentyabr 1963, s 108-119. 131. Dəmirçizadə. R. Poeziyaya məhəbbət. “Şəki fəhləsi”, qəz., 149. Əfəndiyev. A . Əfəndizadələr. Bakı: Azərnəşr, 2007, Şəki, 1974, 16 iyul 150. Əfəndiyev. R . Dram əsərləri/ toplayanı və tərtib edəniƏ. Ab- 132. Əbdül -Məbud Behcət: Nakam // Bilgi, 1924, №1, s. 8-11 dullayev. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1961, 167 s 133. Əbdülkərimov.D. Nuxa. Bakı: Uşaq və gənclər ədəbiyyatı 151. Əfəndiyev. İ, Salamov. F, Abbasov. M. Qocaman maarif nəşriyyatı, 1959, xadimi. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 20 oktyabr 134. Əbdülqəni. Q. Sağıcı qızlar. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 152. Əfəndiyev. S. T. Şəki mətbuatının tarixindən. “Şəki fəhləsi”, 1961,23 iyul qəz., Şəki, 1973, 22 mart 135. Əbdürəhmanov Yusif. Səadətimdir: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 153. Əfəndiyev. S. T. Krım şeirləri: şeirləri. “ Şəki fəhləsi”, qəz., qəz., Nuxa, 1961, 28 aprel Şəki, 1973, 3 fevral 136. Əbdurəhmanov Yusif. Tək qəbir: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 154. Əfəndiyev. S. T. Qoçaq: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Nuxa, 1961, 23 iyul 1958, 30 mart 137.Əbdürəhmanzadə. E. Nuxa: nəğmə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 155. Əfəndiyev. S. T. Muştuluğumu ver: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, Nuxa, 1957, 18 yanvar qəz., Şəki, 1974, 31 avqust 138. Ədəbiyyat dərnəyində. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 4 156. Əfəndiyev. S. T. Mükafat: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, mart 1967, 11-13-15 yanvar 139. Ədəbiyyat dərnəyində. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 8 157.Əfəndiyev. S. T. Müdir maşını: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., mart Şəki, 1968, 16 mart 140. Ədəbiyyat dərnəyində. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 29 158. Əfəndiyev. S. T. Hüququmuz bir deyil. Şeir // Kirpi, Bakı, may 1962, № 19, səh 7 141. Ədəbiyyat dərnəyində. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 24 159. Əfəndiyev. S. T. Nuxa Hacı Qaraları // Kirpi, Bakı, 1962, may № 13, səh 5 142. Ədəbiyyat dərnəyində “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 2 160. Əfəndiyev. S. T. ( Tahiroğlu ) . Badya: hekayə. “ Nuxa avqust fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, 20 fevral 143. Ədəbiyyat dərnəyində. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 18 161. Əfəndiyev. S. T. Zəngbazov // Kirpi, Bakı, 1956, № 3, səh 5 aprel 162. Əfəndiyev. S. T. Fərasətli feldşerin axtarışları: hekayə. “ Nuxa 144. Əfəndizadə.A. Hər ürəkdə səbt olubdur: Ya ölüm, ya Türkiyə. fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 26 noyabr 430 431 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 163. Əfəndiyev. S. T. Sərxoşun son sığınacağı: satira. “ Nuxa 1966, 23 mart fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 12 oktyabr 181. Əhməd Zəyzidli: Nə fərqi .“Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1996, 164. Əfəndiyev. S. T. Getmədi: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 3 oktyabr 1959, 18 yanvar 182. Əhməd Zəyzidli: Saxlasın . “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki ,1992, 165. Əfəndiyev. S. T. Qaz vuraq, qazan dolduraq: felyeton, “ Nuxa 20 oktyabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 31 mart 183. Əhməd Zəyzidli: Nə var bu yerlərdə şair olmağa. “Şəki 166. Əfəndiyev. S. T. ( Tahiroğlu ). Plaşlı adam : hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki,1990, 15 sentyabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, 19 oktyabr 184. Əhməd Zəyzidli: Nə dərdim. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1993, 167. Əfəndiyev. S. T. Kinoda: satirik şeir// Kirpi, Bakı, 1957, № 10 noyabr 7, səh 3 185. Əhməd Zəyzidli: Çərxi dönüb dünyanın. “Şəki fəhləsi”, qəz., 168. Əfəndiyev. S. T. Ay Sarı Əhməd: satirik şeir// Kirpi, Bakı, Şəki, 1992, 18 yanvar 1959, № 7, səh 2 186.Əhməd Zəyzidli: Gördüm .“Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1993, 8 169. Əfəndiyev. S. T. Mirpaşanın arvadı: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, noyabr qəz., Şəki, 1975, 28 yanvar 187. Əhməd Zəyzidli: Düşüb. “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki 1995, 170. Əfəndiyev.S.T. Şifahi xalq ədəbiyyatını toplamaq ən zəruri 15oktyabr məsələdir. “Ədəbiyyat və incəsənət”,qəz., Bakı, 1957, 24 188.Əhməd Zəyzidli: “Olmaz”, “Çərxi dönüb dünyanın”, “Başa avqust sal bu qanmazı”, “Sərdar”, “Saxlasın”. “Region Şəki”, qəz., 171. Əfəndiyev. S. T. Nə şeydir bir süpürgə..: satirik şeir. “ Nuxa Şəki, 2005, 8 iyun fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, may 189. Əhməd Zəyzidli: “Millət”, “Nədir?” “Şeytan dünyadır”, 172. Əfəndiyev S.T. Müdir-müdir oyunu: hekayə, “Şəki “Gördüm”. “Region- Şəki”, qəz., Şəki, 2006, 2 fevral fəhləsi”,qəz., Şəki, 1968, 26, 29 sentyabr 190. Əhməd Zəyzidli: “Nə dərdim”, “Oldu”, “Olammaz”, 173. Əfəndiyev S.T. Şəki Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin “Olardı”, “Ağlama,ana!”. “Region-Şəki”, qəz., Şəki , 2005, fəaliyyəti illərində ( 1918-1920-ci illər) . Şəki, 2003, 32s. 8 iyun 174. Əfəndiyev. S. T.( Tahiroğlu ), Nömrəbaz: satirik hekayə. “ 191. Əhməd Zəyzidli: “Qarabağım”, “Daha bəsdir”, “Ramazan”, Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, 18 sentyabr “Dönüb”, “Quruldamaqurbağa”. “Region-Şəki” , qəz., Şəki, 175. Əfəndiyev. S. T. Qəribə qonaq: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 2005, 7 sentyabr Şəki, 1973, 4 avqust 192. Əhməd Zəyzidli: “Biləydim”, “Qarabağım”, “Zəyzid” 176. Əfəndiyev. S.T. Qoçaq: şeir. “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1958, “Azərbaycan”. “Region- Şəki” , qəz., Şəki, 2010, 7 dekabr 30 mart 193. Əhməd Zəyzidli: “Dağlar”, “Oldu”. “Region-Şəki”, qəz., 177. Əfəndiyev. S.T. Baha oturar sənə : şeir. “Nuxa fəhləsi”,qəz., Şəki, 2006, 28 fevral Şəki, 1955, 9 oktyabr 194.Əhməd Zəyzidli: “Seçim”, “Yaşa Azərbaycan”, “Qalır”, 178. Əfəndiyev. B. Ötən günləri xatırlayarkən. “ Şəki fəhləsi”, “Biləydim”, qəz., Şəki, 1968, 20 aprel . “Region-Şəki”,qəz., Şəki, 2005, 8 oktyabr 179. Əzizova. V. “ Tapşırığa gedirəm”: məqalə. “ Sovet kəndi”, 195.Əhməd Zəyzidli: “Rüşvət”, “Qeybət”, “Bu dünya”. “Region- qəz., Bakı, 1985, iyun Şəki”, qəz., Şəki, 2010, 5 iyun 180. Əhmədov. A. Nuxa tətili: məqalə. “Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 196. Əhməd Zəyzidli: Köçmüşəm. “Region-Şəki”, qəz., Şəki, 432 433 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 2007, 10 yanvar Məsləhət”, “ Oğluma bir maşın vəd eləmişəm”: Satiralar. 197. Əhməd Zəyzidli: “Payız”, “Qalandır”. “Region-Şəki” , qəz., Əlyazması. Şəki, 2005, 7 dekabr 216. Ələşrəf Şayan. “ Toyuq zövqü”, “Qohumdur mənə”, “Xoruz 198. Əhməd Zəyzidli: “Var”, “Olsun”. “Region-Şəki”, qəz., Şəki, andı”, “Xoruzlanan xoruz”, “ Çaqqala xasiyyətnamə”, 2012, 6 yanvar “Kələz hədə qorxusu”, “ Tısbağa və dovşan”: Təmsillər. 199. Əhməd Zəyzidli: “Şəhid əsgər”. “Region-Şəki” , qəz., Şəki, Əlyazması. 2012, 7 fevral 217. Ələşrəf Şayan: Gəncin zövqü:şeir, “Nuxa fəhləsi” , qəz., 200. Əhməd Zəyzidli: “Ər oğlusan, Ərdoğan”. “Region-Şəki”, Şəki, 1954, 9 aprel qəz., Şəki, 2010, 7 aprel 218. Ələşrəf Şayan: Gəlsin, gəlməsin? (şeir). “Nuxa fəhləsi” , qəz., 201. Əhməd Zəyzidli: “Şəfiqə”, “Arzu”, “Mən olum”, “Yük Şəki, 1957, 15 dekabr əyəndə”, “Oğluma”. “Region-Şəki”, qəz., Şəki, 2011, 6 219. Ələşrəf Şayan: Gəlir: şeir, “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1964, noyabr 20 aprel 202. Əhməd Zəyzidli. “İndi”, “Dərdi yaz”: şeirlər. əlyazma. 220. Ələşrəf Şayan: Uşaq ədəbiyyatına diqqət. “Ədəbiyyat və 203. Əhməd Zəyzidli. Satılır: satirik şeir. əlyazma. incəsənət”, qəz., Bakı, 1957, 24 avqust 204. Əhmədoğlu Yusif. Qanımızla yazmışıq: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 221. Ələşrəf Şayan: Qatarda söhbət : şeir, “Nuxa fəhləsi, qəz., qəz., Nuxa, 1961, 6 noyabr 1957, 24 mart 205. Əhmədov. H, Əfəndiyev.S. 150 yaşlı Şəki məktəbi. Bakı: 222. Ələşrəf Şayan .Durnalar: şeir”Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Maarif, 94s. 1946, 17 mart 206. Əhmədov Əkrəm. Müttəhimin ittihamı: hekayə. “ Şəki 223. Ələşrəf Şayan: Yoldaşlıq : hekayə, “Nuxa fəhləsi” , qəz., fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 8- 12 may Şəki, 1958, 30 mart 207. Əhədov.Y, Xəlilov. T. Cəsarət: novella. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 224 . Ələşrəf Şayan: Qoca kümçü və nəvəsi: hekayə, “Azərbaycan Şəki, 1969, 19 iyul pioneri”, qəz., Bakı, 1959, 22 dekabr 208. Əmbala.A. Həsrətim: şeirlər. Bakı: “TƏ-HPM” , 2000, 64 s. 225. Ələşrəf Şayan: Möhtərəm xalanın təbrikləri: hekayə.“ Şəki 209. Əmbala.A. Üzünü sıxma köksümə: şeirlər. Bakı: “Ağrıdağ” fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 11-13 avqust nəşriyyatı, 2005, 86s. 226. Ələşrəf Şayan. Bir hekayə haqqında: məqalə. “ Nuxa fəhləsi”, 210. Ələsgərov. Y. Görkəmli alim. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, qəz., Nuxa, 1957, 1 noyabr 25 sentyabr 227. Ələşrəf Şayan. “Gözlənilməyən hədiyyə”, “Qərargah rəisi”, 211. Ələşrəf Şayan. Dəstədə sohbət: şeir, “Nuxa fəhləsi” , qəz., Həyat məktəbi”: hekayələr. əlyazması. Şəki,1957,13 noyabr 228. Ələşrəf Şayan. “Vicdan əzabı”, “Zaqs müdiri”, “Zəhmət 212. Ələşrəf Şayan. “Silahım”, “Moskvanın göyü azaddır”, “Qanlı haqqı”, “Aldanmış kəvakib”: hekayələr. əlyazması. səhnə”: şeirlər. əlyazması. 229. Ələşrəf Şayan. “Ədəbiyyat ustası”, “Zaqsın qapısında”, 213. Ələşrəf Şayan. “ Sevirəm mən”, “Vətən görürəm”, “ Dostlar”, “Nınımin qeydləri”: hekayələr. əlyazması. “ Göy göl”: Şeirlər. Əlyazması. 230. Ələşrəf Şayan. “Bülbül kimi”, “Etibarın itməsi”, “Yoxdur”: 214. Ələşrəf Şayan. “ Şaxta baba”, “ Etiraf”, “ Sual”, “ Vətən hekayələr. əlyazması. torpağında izin var sənin”: Şeirlər. Əlyazması. 231. Ələşrəf Şayan. İlk imtahan: hekayə. “Nuxa fəhləsi” , qəz., 215. Ələşrəf Şayan. “ Nə çətin oldu”, “ Hayıf ki, çoxdur”, “ Şəki, 1960, 4-6-8 mart 434 435 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 232.Ələşrəf Şayan. Yoldaşlıq: hekayə.“ Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 250. Ələşrəf Şayan:Palazın qüruru : təmsil. “ İnşaatçı”, qəz., Bakı, 1958, 2 aprel 1987, 23 iyun 233. Ələşrəf Şayan: Kosmonavt qardaşlara: şeir. “Lenin bayrağı”, 251. Ələşrəf Şayan: Qırxayaq iftixarı : təmsil. “Şəki fəhləsi”, qəz., qəz., Şəki, 1963, 12 aprel Şəki, 1975, 23 avqust 234. Ələşrəf Şayan: Süfrə başında: şeir. “Lenin bayrağı”, qəz, 252. Ələşrəf Şayan: Sərxoş dovşan: təmsil. “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1963, 1 yanvar Şəki, 1975, 23 avqust 235. Ələşrəf Şayan: Xalq namizədi: şeir. “ İpəkçi”, qəz., Şəki, 253. Ələşrəf Şayan: Sarı xurniyin öyünməsi: təmsil . “ Şəki 1963, 8 mart fəhləsi”, qəz., Şəki, 1976, 22 may 236. Ələşrəf Şayan: Yadigar: şeir. “Lenin bayrağı” , qəz., Şəki, 254. Ələşrəf Şayan: Bir hekayə haqqında ( Z.Qarayevin “ Başı 1963, 22 fevral papaqlılar” hekayəsi haqqında mülahizələr). “Nuxa fəhləsi”, 237. Ələşrəf Şayan: Qızıma: şeir. “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, qəz., Şəki, 1957, 1 noyabr 1976, 18 noyabr 255. Ələşrəf Şayan: Qızıl Ordu: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 238. Ələşrəf Şayan: Sevirəm baharı: şeir.“Lenin bayrağı”, qəz., 1940, 16 oktyabr Şəki, 1963, 28 aprel 256. Ələşrəf Şayan: Həyat məktəbi: hekayə. “Nuxa fəhləsi” , qəz., 239. Ələşrəf Şayan: İki ilin söhbəti : satira. “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1955, 7 oktyabr Nuxa, 1954, 1 yanvar 257. Ələşrəf Şayan : Gənclik zövqü : şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 240. Ələşrəf Şayan Komsomolçu qız: şeir. “Nuxa fəhləsi”..qəz., Şəki, 1954, 9 aprel Nuxa, 1952, 1 oktyabr 258. Ələşrəf Şayan: Səadət nəğməkarı: şeir ( N Gəncəvi 241. Ələşrəf Şayan: Neyliyə billəm? : Satira. “Lenin bayragı” , haqqında). “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1953, 15 dekabr qəz., Şəki, 1965, 31 mart 259. Ələşrəf Şayan: Azərbaycan: şeir. “Nuxa fəhləsi, qəz., Nuxa 242. Ələşrəf Şayan: Sevinc: şeir. “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1951, , 1948, 31 dekabr 18 fevral 260. Ələşrəf Şayan: Baharım: şeir .“Nuxa fəhləsi”,qəz., Nuxa , 243. Ələşrəf Şayan: Oğluma: şeir. “İnşaatçi”, qəz., Bakı, 1984, 1946, 21 aprel 22 mart 261. Ələşrəf Şayan. Neyləyə billəm?: satira. “Lenin bayrağı”,qəz., 244. Ələşrəf Şayan: Nənəmin göz yaşı: şeir. “Nuxa fəhləsi”,qəz., Şəki, 1968,31 mart. Şəki, 1955, 4 mart 262. Əli Məsud. Dost sözü. ”Zaman”, qəz., Bakı,1999, 26 iyun-3 245. Ələşrəf Şayan: Fərasətli rəis: satira . “Lenin bayrağı”, qəz., iyul Şəki, 1962, 27 may 263. Əfəndiyeva. M. Şair: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 246. Ələşrəf Şayan: Niyə deyir?: şeir “Lenin bayrağı” , qəz., Şəki, may 1963, 17 fevral 264. Əfəndiyev. P. Ş. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı: Ali 247. Ələşrəf Şayan: Soruş: şeir. “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1975, məktəblər üçün dərslik. Bakı: Maarif, 1992, 477s. 15 noyabr 265. Ələkbərov.A. Xan sarayı: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 248. Ələşrəf Şayan: Ərizə : satira, “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 1946, 17 mart 7 iyun 266. Əlizadə. Z. M. Ulularımızdan qalma öyüd-nəsihət və xeyir 249. Ələşrəf Şayan: Dövlətimin qanunu: şeir. “Nuxa fəhləsi”, dualar. Bakı, 2000, 47 s qəz., Şəki, 1950, 10 mart 267. Əlizadə. Z. M. Əcdadlarımızın tibbi bilikləri deyimlərimizdə, 436 437 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bakı, 2002, 40 s 1962, 1 aprel 268. Əlizadə. Z. M. Şəki ipəyi uzaq karvan yollarında . Bakı: 285. Həsənov. L. Ə. İki dost: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Nafta- press , 2008, 254s. 1958, 30 may, 1 iyun 269. Dağıstanlı. İ. Cəfər cabbarlı və teatr. Bak: Azərnəşr, 1960, 80 286. Həsənov. L. Ə. “ Anacan”: teatr- məqalə. “ Nuxa fəhləsi”, s qəz., Nuxa, 1958, 27 iyun 270. Dəmirçizadə.R., Salamov.A. Poeziyaya məhəbbət ( Ə. 287. Həsənov. L. Ə. Sevimli teatr: məqalə. “ Nuxa fəhləsi, qəz., Şayanın “Unutmaram” şeiri haqqında). “Şəki fəhləsi”, qəz., 1958, 6 iyul Şəki, 1985, 25 may 288. Həsənov. L. Ə. Məhbəsdə bir gecə: şeir. əlyazması. 271. Füzuli M. Əsərləri. 6 cilddə, I c. Bakı: Şərq-Qərb,2005, 400 289. Həsənov. L.Ə. Ağlaram: qəzəl. əlyazması. s. 290. Həsənov. L. Ə. “ İntiqam”, “Dayaqsız adam”, “ Günəş”, “ 272. Füzuli M. Əsərləri. 6 cilddə, II c. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 336 Okeanın o tayında”: pyeslər. əlyazması. s. 291. Həsənov. L. Ə. “ Əbədi bahar”, “ Qadınlara bir neçə söz”, “ 273. Fizuli.M. Əsərləri 5-cilddə , I cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, Dedim o sənsən”: şeirlər. əlyazması. 399 s 292. Həsənov. L. Ə. “ Bir alimə”, “ Liberal olmalısan”, “ Bir müdir 274. Hacıbaba Qazi: məqalə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, var”: satiralar. əlyazması. 17 iyun 293. Həsənov. L. Ə. Ah o gecə: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 275. Hacıyev.T.Yeni ədəbiyyat yaranır.”Xalq” qəzeti , qəz., Bakı, Nuxa, 1958, 24-26-29 oktyabr 1992, 18 aprel 294. Həsənov. L. Ə. Miniatürlər: “ Sual”, “ Qaçdılar”, “ 276. Hacıyev. N. Buz: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, Təəssürat”. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 27 oktyabr 20 dekabr 295. Həsənov. L. Ə. Rəsulov, H. “ Xallı dağın qartalı”. Teatr, “Şəki 277. Hacıyev. A. Yazıçı şəxsiyyəti və bədii qanunauyğunluq. Bakı: fəhləsi”, Şəki,1965, 14 iyul Yazıçı,1986, 264 s. 296. Həsənov. L. Ə.“ Tut ağacı”. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 278. Hacızadə. Ə. “ Zəhmətlə qazanılan pul”, “ İmamzadədən 4 may gələn məktub”: satirik hekayələr. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 297. Həsənov. L. Ə. Baş həkim: pyes. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Nuxa, 1958, 19 yanvar 1966, 16 yanvar 279. Haşımzadə. Ə. Əlaçı Faiq: uşaq şeiri. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 298. Həsənov. L. Ə. “Göz ağrısı”, “Təzə müdir və təzə bina” .// Nuxa, 1957, 18 yanvar Kirpi, Bakı, 1961, № 17, səh 6 280. Heydər Əfəndiyev haqqında xatirələr. Bakı: Elm, 2008, 308 299. Həsənov. L. Ə. Nuxada xalq teatrı. “Nuxa fəhləsi”, qəz., s. Nuxa, 1959, 18 sentyabr. 281. Həsənov.L.Ə. Onu kim öldürdü? : novella, “Lenin bayrağı”, 300. Həsənov. L. Ə. Ürəklə söhbət. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, qəz., Şəki, 1964, 19 fevral 1969, 25- 28- 30 oktyabr, 1 noyabr 282. Həsənov. L Ə. Qardaş torpağında // Azərbaycan, 1956, № 6 301. Həsənov. L. Ə. Bir məqalə haqqında. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., (6iyul) Nuxa, 1958, 24 yanvar 283. Həsənov. L. Ə. Müdir müavini: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 302. Həsənov. L. Ə. Miniatürlər: “İstək”, “Qiymətlər və sifətlər”, Nuxa, 1959, 18- 21 yanvar “ Narahat adam”. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 24 noyabr 284. Həsənov. L. Ə. Uğurlar olsun! . “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 303. Həsənov. L. Ə. İfşa: səhnəcik. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 438 439 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1973, 27 fevral Şəki, 1974, 4 yanvar 304. Həsənov. L. Ə. Xahiş: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 322. Hümmətov. N. U. Gəlmişik biz qurultaya... “ Nuxa fəhləsi”, 1971, 27 fevral qəz., Nuxa, 1961, 17 oktyabr 305. Həsənov. L. Ə. “ Canfəşanlıq”, “ Baş tutmadı”, “ Yolda 323. Hümmətov. N. U. Çöllərdə bahar, ürəklərdə bahar. “ Nuxa söhbət”: hekayələr. “ Şəki fəhləsi”, qəz. Şəki, 1968,3 fevral fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 28 aprel 306. Həsənov. L. Ə. Cərrah dostuma: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 324. Hümmətov. N. U. Yekəldi...Düzəldi: satira. “ Nuxa fəhləsi”, Şəki, 1970, 20 iyun qəz., Nuxa, 1961, 307. Həsənov L. Ə. Qəribə idi: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 325. Hümmətov. N. U. Körpə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1970, 22-24-26 dekabr 1958, may 308. Həsənov. L. Ə. Mingəçevir işıqları yanarkən: şeir. “ Nuxa 326. Hümmətov. N. U. Sədrin hörməti: satira. “ Nuxa fəhləsi”, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1956, 11 mart qəz., Nuxa, 1961, 28 may 309. Həsənov. L. Ə. Saxta məhəbbət: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, 327. Hümmətov. N. U. Ana vətənim oldu. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., qəz., Nuxa, 1956, 4-8-11-13 aprel Nuxa, 1961, 14 aprel 310. Həsənov. L. Ə. Etiraf : hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 328. Hümmətov. N. U. Öz komsomol bileti ilə. “ Nuxa fəhləsi”, 1971, 10 mart qəz., Nuxa, 1961, 22 fevral 311.Həsənov. L. Ə. Axırı nə oldu: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 329. Hümmətov. N. U. Həyat eşqi: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Nuxa, 1960, 5 fevral 1967, 6 avqust 312. Həsənov. L. Ə. Ata və oğul: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 330. Hümmətov. N. U. Vicdan: novella. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Nuxa, 1961, 12-14 aprel 1974, 12 fevral 313. Həsənov. L. Ə. Xasiyyətnamə: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 331. Hümmətov. N. U.Surağat Qurbani: məqalə. “Nuxa fəhləsi” , Şəki, 1971, 13 mart qəz., Şəki, 1961, 6 oktyabr 314. Həsənov. L. Ə. “ Bu, faciədir”: pyes. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 332. Hümmətov. N.U.Kolxozçu qız : şeir, “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 20-22 sentyabr Şəki, 1946, 17 mart 315. Həsənov. L. Ə. Zərintac: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 333. Hümmətov. N. U. “ Kölgə”, “Bircə ildə”, “ Tərif”, “ Mən 1961, 9 - 12- 14-16-19 iyul yanıram”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 6 iyul 316. Həsənov. L. Ə. Nişan üzüyü qayıtdı: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, 334. Hümmətov. N.U. Kənddən məktub: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 21 avqust qəz., Nuxa, 1956, 11 may 317. Həsənov. L. Ə. Səhnəyə həsr olunmuş həyat. “ Şəki fəhləsi”, 335. Hümmətov. N. U. Bahar: şeir. “Nuxa fəhləsi , qəz., Nuxa , qəz., Şəki, 1 avqust 1966, 1 may 318. Həmidov. Ə. Əhmədağa. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 336. Hümmətov. N. U. Şərəşürov: satirik şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 26yanvar. qəz., Nuxa, 1966, 18- 21 sentyabr 319. Həmidov. Ə. Unudulmaz tarzən. “Şəki fəhləsi”, qəz., 337. Hümmətov. N. U. Böyük təəssürat :”Azərbaycan müəllimi”, Şəki,1966, 29 iyul qəz., Bakı, 1967, 27 yanvar 320. Həmidov. Ə.Ürəklərdə yaşayan xanəndə. “Şəki fəhləsi”, qəz., 338. Hümmətov. N.U. Qarğa və bülbül : təmsil “Nuxa fəhləsi”, Şəki,1968, 29 iyun qəz., Şəki, 1958, 30 mart 321. Hümmətov. N. U. Arzular oğlu: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 339. Hümmətov. N. U. Göy çəməndə gəzən zaman: şeir, “Nuxa 440 441 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti fəhləsi”, qəz., Şəki, 1946, 21 aprel 357. Hümmətov. N. U. Xalq yazıçısı: məqalə. “Şəki fəhləsi”, qəz., 340. Hümmətov. N. U. Düşüncələr: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 22 aprel Şəki, 1974, 9 may 358. Hümmətov. N. U. Şeir zəhmətlə yaranır: məqalə. “Şəki 341. Hümmətov. N. U. Səs verirəm: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 9 avqust Nuxa, 1962, 18 mart 359. Hümmətov. N.U. Saatlar, ay saatlar: satirik şeir// Kirpi, 342. Hümmətov. N. U. Fəhlə haqqında şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Bakı,1962, № 6, səh 7 Şəki, 1969, 8 iyul 360. Hümmətov. N. U. Qaranquş və pişik: Təmsil. “ Nuxa fəhləsi”, 343. Hümmətov. N. U. İki məzar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, qəz., Nuxa, 1959, 20 dekabr 1974, 21 may 361. Hümmətov. N. U. Gül açdı: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 344. Hümmətov. N. U. Məntəqədə iclas : şeir, “Nuxa fəhləsi”, 1974, 13 aprel qəz., Şəki, 1950, 10 mart 362. Hümmətov. N. Qarğa və bülbül: təmsil. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 345. Hümmətov. N.U. Gül açdı : şeir “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Nuxa, 1958, 30 mart 1974, 13 aprel 363. Hümmətov. N. U. Cavab: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 346.Hümmətov.N.U.“İstəyirəm yazam mən”,“Dinc qoymayır ürək 1960, 20 may məni”,“Vicdan” : şeirlər. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 364. Hümmətov. N. U. Ananın arzusu: (“ Kəndin baharı” 13 dekabr poemasından bir parça) . “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 347. Hümmətov. N. Paşazadə. M. Alim, maarif xadimi, təşkilatçı. 5 aprel “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970,22 avqust 365. Hüseyn Kişli. 15 yaşında: şeir. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 348. Hümmətov. N. U. Doktor kömək istəyirəm: şeir. “Nuxa 1935, 30 dekabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961,13 sentyabr 366. Hüseynova Z, Maarif T. Yandı ki, yansın. Bakı: Araz, 2001, 349. Hümmətov. N. U. Səs veririk səadətə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 112 s. Şəki, 1970, 13 iyun 367. Həbillah Kamil. Nə yaxşı ki. Bakı: Şur, 2008, 191s. 350. Hümmətov. N. U. Ana torpaq. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 368. Həsənoğlu.M. Ön söz. /Q. Süleymanlı .İnsan ol. Bakı, 1970, 4 oktyabr “Avropa” nəşriyyatı, 2004, 120 s. 351. Hümmətov. N. U. Müəllim. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 369. Həmidli.T Seçilmiş əsərləri: Iicild. Mingəçevir Poliqrafiya 7 dekabr Müəssisəsi, 2007, 226s. 352. Hümmətov. N. U. Montyor oğlan : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 370. Həmidli. T. Narahat adam. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, Nuxa, 1965 , 28 iyun 19 oktyabr 353. Hümmətov. N. U. Hörmət: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 371. Həmidov. A. Məhəbbətin müjdəçisi: şeir. “ Şəki fəhləsi”, 1974, 30 mart qəz., Şəki, 1960, 20 may 354. Hümmətov. N. U. “ İtirmərəm gümanımı”, “Ürək, dil”, “ 372. Həmidov. A. Kəndim. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 20 Düşmən”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1966,31 iyul noyabr 355. Hümmətov. N. U. Getmə, a ceyran: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 373. Həmidov. A. Oğulun cavabı: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 18 oktyabr Nuxa, 1961, 23 iyul 356. Hümmətov. N. U. Ana laylası: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 374. Həmidov. A. Ana qayğısı. “ Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 1971, Nuxa, 1959, 12 aprel 3 avqust 442 443 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 375. Həmidov. A. Nədir üzündəki o kədər izi?: şeir. “ Nuxa 9 iyul fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 20 dekabr 393. Hikmət Ziya. Qarğa və çinar: təmsil. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 376. Həmidov. A. Qardaşıma məktub: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, Şəki, 1968, 2 noyabr qəz., Nuxa, 1960, 14 fevral 394. Hikmət Ziya. Qısa təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 377. Həmidov. A. Traktoçu qardaşıma: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 9 avqust qəz., Nuxa, 1959, 14 iyun 395. Hikmət Ziya. Sovet Azərbaycanı. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 378. Həmidov.Ə. (Mete) . O torpağın övladları. Bakı: Nurlan, 1970, 2 oktyabr 2006, 598s 396. Hikmət Ziya. Lenin deyəndə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 379. Hüseynov.Ş.Mənəvi irsimiz və gerçəklik. Bakı, 2004, 1970, 21 aprel 380. Hüseynov. Ş. Torpağa və millətə sahib çıxan “Hürriyyəti- 397. Hikmət Ziya. Yeni il teleqramları: təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, Maarif Cəmiyyəti”. “Günay”, qəz., Bakı, 2004, 21 avqust. qəz., Şəki, 1970 1 yanvar 381. Hüseynzadə.A. Dövrümüzün mühüm mövzusu .( Ə. Şayanın 398. Hikmət Ziya. Təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 26 “Palazın qüruru” təmsili haqqında). “ İnşaatçı”, qəz., Bakı, avqust 1984, 26 yanvar 399.Xalisbəyli T.T.Nizami Gəncəvi və Azərbaycan 382. Hüseynzadə.A. Şeirdə həyatın nəfəsi duyulmalıdır. Redak- qaynaqları.Bakı: Azərnəşr, 1991, 296 s. siyaya daxil olan şeirlərin icmalı. “İnşaatçı” , qəz., Bakı, 400. Xanəliyev. E. İdeal şair. “Həqiqətlər və faktlar”, qəz., Bakı, 1986, 10 aprel 2000, 8 dekabr 383. Hüseynzadə.A. Mövzu rəngarəngliyi, ifadə əlvanlığı. 401. Xəlilzadə. F. Qədim Şəkinin ədəbiyyat dastanı. “İnşaatçı”, qəz., Bakı, 1988, 16 dekabr “Azərbaycan”, qəz., 2009, 7 oktyabr 384. Hümmətov.N.U. Ay kişi: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 402. Xəlilov.T. Ruhlar öyüd verir. “Şəkinin səsi”,qəz., Şəki, 1998, 1982, 9 yanvar 2 fevral 385. Hüseynov. A. Müxtəlifliyin birliyi. Bakı: Yazıçı, 1983, 214 403. Xəlilov. T. “ Vətən və qürbət”: tənqid və biblioqrafiya. “ Nuxa s. fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 29 avqust 386. Hikmət Ziya. Təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 404. Xəlilov. T. Nuxa avtobusları: satirik şeir . // Kirpi, Bakı, 1964, 28 may № 16, səh 3 387. Hikmət Ziya. Üç təmsil. “Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 1967, 30 405. Xəlilov. T. Özgəyə quyu qazan özü düşər: felyeton. “ Nuxa iyun fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 23 iyul 388. Hikmət Ziya. Qısa təmsillər.” Şəki fəhləsi, qəz., Şəki, 14 406. Xəlilov. T. Boxçadakı üzləri göründü: felyeton. “ Nuxa dekabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 15 may 389. Hikmət Ziya. Qısa təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, qəz, Şəki, 1971, 407. Xəlilov. T. Müdir, nə müdir: felyeton.“Nuxa fəhləsi”, qəz., 4-23 fevral Nuxa , 1965, 21 noyabr 390. Hikmət Ziya. “Şəki fəhləsi”nə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 408. Xəlilov. T. Süleyman rola girir: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, Şəki,1971, 7 dekabr qəz., Nuxa, 1961, 9 iyun 391. Hikmət Ziya. Qısa təmsillər. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 409. Xəlilov. T. Vəzifəbaz müəllim: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, 14 sentyabr qəz., Nuxa, 1965, 28 noyabr 392. Hikmət Ziya. Qısa təmsillər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 410. Xəlil Rza.( Xəlilzadə ) . Sən yanırsan: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 444 445 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qəz., Nuxa, 1959, 20 dekabr 429.İlməddinoğlu.R.Yer kimi müqəddəs, göy kimi təmiz əməllər 411. Xəlil Rza. ( Xəlilzadə ). Ləkə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., sahibi. ”Elimiz,günümüz”, qəz. , Bakı, 2011, yanvar Nuxa, 1959, 12 aprel 430. İsmayılov.Y. Zəfər bayramı . “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 412. Xəlil Rza. ( Xəlilzadə ). Mənim sevdiyim: şeir . “ Nuxa 1957, 13 noyabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 20 may 431. İsmayılov.Y. Ölkəmdə : şeir, “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 413. Xəlil Rza.( Xəlilzadə ) Sənin dostların: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 1954, 9 aprel qəz., Nuxa, 1959, 18 yanvar 432. İsmayılov.Y. Ölməz bur sənət: şeir, “ Nuxa fəhləsi” ,qəz., 414. Xəlil Xəlilzadə. ( Rza ). İşıqlı zirvələrə!: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, Şəki, 1957, 15 dekabr qəz., Nuxa, 1958, 12 avqust 433. İsmayılov.Y. Bədii dilimizdə xəlqilik əsas şərtdir. “Ədəbiyyat 415. Xəlilov Xəlil. Dost nəfəsi : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, və incəsənət” ,qəz., Bakı,1957, 24 avqust 1957, 4 avqust 434. İsmayılov.Y. Gəncliyi düşünərkən; şeir, “Nuxa fəhləsi” 416.İnqilab və mədəniyyət məcmuəsi, 1928, №10, s 45-46 ,qəz.,1957, 24 mart 417. İbrahimov. M. Gözəl Nuxa: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 435. İsmayılov.Y. Ey gözəl: şeir. “Nuxa fəhləsi” ,qəz.,Şəki,1946, 1958, may 17 mart 418. İdrisov.Ş. Cavadoğlu: sənədli povest// Azərbaycan, 1992, 436. İsmayılov. Y. C. Cabbarlı hekayələrində qadın azadlığı Bakı, № 1, səh məsələləri. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 17 fevral 419. İsayev İsa. “ Daha payızdı”, “ İki dənə”: şeirlər. “ Şəki 437. İsmayıl Valehoğlu. Səndən küsmürəm. Şəki, 2003, 48 s fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968,2 noyabr 438. İsmayılov.Y. Mingəçevirdə: şeir “Nuxa 420. İsayev İsa. And. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 23 noyabr fəhləsi”,qəz.,Şəki,1955, 7-9-12 oktyabr 421. İsayev İsa. “ Qonaq gəl”, “ Könlümə köçdü”: şeirlər. “ Nuxa 439. İsmayılov.Y. Ölkəmdə: şeir. “Nuxa fəhləsi” ,qəz.,Şəki,1954, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, 18 dekabr 9 aprel 422. İsayev İsa. Azərbaycanam. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 440. İsmayılov.Y. Göyərçinim: şeir, “Nuxa fəhləsi”,qəz.,Şəki, 7 noyabr 1946, 21 aprel 423. İsmayıl . İ Hara gedir bu dünya?. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 441. XX əsr Azərbaycan yazıçıları: ensiklopedik məlumat kitabı.( 1992, 4 fevral təkmilləşdirilmiş üçüncü nəşri).Bakı: “Nurlar” Nəşriyyat 424. İsmayılzadə.İ. Ruhunuz şad olsun ölüm daşları. “Yeni fikir”, Poliqrafiya Mərkəzi, 2004, 984s. qəz., Bakı, 1992, 18 aprel 442. Kərimova.F. Təmsillərin tərbiyəvi əhəmiyyəti. “Azərbaycan 425. İsmayılov. M.Şəki (tarixi oçerk). Bakı: Azərnəşr, 1982, 150 müəllimi”, qəz., Bakı,1988, 10 iyun s. 443. Köçərli F.Ə. Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə, I c. Bakı: 426. İsmayılov.H. Çağdaş türkün poetik dünyası (Vaqif Avrasiya-press, 2005,506 s. Aslanın “Qanımdan rəng alan gül” kitabına ön söz). 444. Köçərli F.Ə. Azərbaycan ədəbiyyatı,2 cilddə, II c. Bakı: Bakı, 2002, Avrasiya-press, 2005, 464 s. 427. İlməddinoğlu. R. Nakam məhəbbətin yubileyi:Povest və 445.Qasımzadə F.Ə.XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi:Ali hekayələr. Bakı: NPM “Təhsil”, 2014, 184 s. məktəblər üçün dərslik.Bakı: Maarif, 1974, 487 s. 428. İlməddinoğlu. R. Sevilməkdən korluq çəkməyən şair. “ 446.Qasımzadə F.Ə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına dair Elimiz,günümüz ”, qəz., Bakı, 2010,iyul tədqiqlər. Bakı, 1960,161 s. 446 447 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 447. Qarayev.Y. Epitafiya, yaxud baş daşına oxunan 464. Qarayev. Z. Mənzər xala: hekayə. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, mahnı.”Ədəbiyyat qəzeti”, qəz., Bakı, 1993, 23 aprel 1959, 17-20-22-24 may 448. Qarayev.Y. Prototip-şəkilidir, yaxud nəfəsdə zümzümə, 465. Qarayev. Z. Gənc ədəbiyyat həvəskarlarına böyük qayğı. “ tələffüzdə rəqs- Şəki şivəsi/ Azərbaycan folklor antologiyası. Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 23 yanvar IV kitab: Şəki folkloru. I cild. Bakı: “Səda” nəşriyyatı, 2009, 466. Qarayev. Z. Cadugər: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 490 s. 1960, 20 may 449. Qarayev. Z . Təmizlik kağızı: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 467. Qarayev. M. Səadət nəğməsi: şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 28-30 avqust Nuxa, 1958, 7 noyabr 450. Qarayev. Z. Canavar duası: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 468. Qarayev. M. Müəllim: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, Nuxa, 1959, 14 iyun 12 oktyabr 451. Qarayev. Z. Qonağım ol: “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 469. Qarayev. M. Kənddə qış: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 20 dekabr. 1959, 18 yanvar 452. Qarayev. Z. Payız xəzəlləri: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 470. Qarayev. M. Unudulmaz sənətkar: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 12 oktyabr Nuxa, 1961, 10 mart 453. Qarayev. Z. Sədrin “ köməyi”: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 471. Qarayev. M. Yadigar ev. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, Nuxa, 1960, 19 iyun 23 iyul 454. Qarayev. Z. Qəmdağıdan: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 472. Qarayev. M. Səadət nəğməsi: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, Nuxa, 1958, 7 noyabr 455. Qarayev. Z. Qaranlıq bir gecədə: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, 473. Qarayev. M. Sənətkara: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, qəz., Nuxa, 18 yanvar 1958, may 456.Qarayev. Z. Cadugər: hekayə. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 474. Qarayev. M. Böyük illər: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Nuxa,1960, 22 may 1959, 12 aprel 457. Qarayev. Z. Töhmət: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 475. Qarayev. M. Doğma vətənim: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 21 iyul 1960, 20 may 458. Qarayev. Z. Papaq : hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 476. Qarayev.M. Fermada hadisə: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 1958, 12 avqust Nuxa, 1956, 29 iyun 459. Qarayev. Z. Başıpapaqlılar: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 477. Qaffarov. A. Yeni mövsümün qayğıları. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 6-9-11oktyabr Şəki, 1987, 11 avqust 460.Qarayev. Z. Kürən: hekayə. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 478.Qaffarov.T. Sovet ordusu: şeir, “Nuxa fəhləsi” ,qəz., Nuxa 16-21 iyun ,1954, 9 aprel 461. Qarayev. Z. Qonağım olun: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 479. Qaffarov. T. “ Qızıl külçəsi kimi”, “ Müəllim”, “ Balalara”, “ Nuxa, 20 dekabr Uşaq olmaq istəyirəm”, “ Azəri oğlanları”: şeirlər. əlyazması. 462. Qarayev. Z. Əvəzçilər: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 480. Qaffarov. T. “ Hayıf”, “ Dünyanın axırı”, “ Düşmür mənə 1966, 8 may niyyət bala”: satirik şeirlər. əlyazması. 463. Qarayev. Z. Seyid Rəfi: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 481. Qaffarov. T. Doğşan qeyrəti: təmsil. əlyazması. 1970, 21 mart 482. Qaffarov. T. Qızın xəyalı: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 448 449 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1958, 12 avqust 501. Qaffarov. T. Balaca Səlim: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 483. Qaffarov. T. Müəllimlərin mühakiməsi: hekayə. “ Şəki Nuxa, 1961, 25-27 avqust fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 14-17 iyun 502. Qaffarov. T. Güllərə qərq olub: M.F.Axundzadənin 70 484.Qaffarov.T . Parıltı : təmsil. “İpəkçi” , qəz., Şəki,1974,12 yan- illiyinə; şeir, “Şəki fəhləsi”,qəz.,Şəki,1982, 19 oktyabr var 503. Qaffarov. T. Zəlil : hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 485. Qaffarov. T. Ceyran: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 3-6-8 mart 12 oktyabr 504. Qaffarov. T. Müdafiə: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 486. Qaffarov. T. Acı təbəssüm: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1966, 2-6 fevral 1967, 28 may 505. Qaffarov. T. Boğulan gülüşlər: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 487.Qaffarov.T. Tülkünün qudurğanlığı. “Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1971, 26-29 iyun Şəki,1969, 18 yanvar 506. Qaffarov. T. Gözəllik aşiqi: şeir . “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 488.Qaffarov.T.Baş girləyən eşşək. “ İpəkçi”, qəz., Şəki,1970,12 1969, 24 oktyabr noyabr. 507. Qaffarov. T. Şiş : hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 489.Qaffarov.T.Kərtənkələ humanizmi. “ İpəkçi”,qəz., 20-23 iyul Şəki,1970,12 noyabr. 508. Qaffarov. T. Bığ: hekayə: əlyazması. 490.Qaffarov. T. Dəvəquşu igidliyi. “İpəkçi” , qəz., Şəki, 1968,20 509. Qaffarov. T. Dünya uzunsov olsa: satirik şeir. Əlyazması. noyabr. 510. Qaşqay.M.Ə. Heydər Əfəndiyevin elmi, elmi-təşkilati və 491.Qaffarov.T. İlan və qurbağa. “İpəkçi”, qəz., Şəki,1968, 20 pedaqoji fəaliyyəti haqqında/ Heydər Əfəndiyev haqqında noyabr. xatirələr. Bakı: Elm, 2008, 308 s. 492.Qaffarov. T. İlbiz özü haqqında. “ İpəkçi”, qəz.,Şəki, 1974,12 511. Qaşqaçaylı. M. Ola bilməz: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, yanvar. 1959, 18 yanvar 493. Qafarov. T. Gənə: təmsil. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 512. Qaşqaçaylı. M. Çoban: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 22 iyun 1958, 12 oktyabr 494.Qaffarov .T.Ulağ rəyi. “İpəkçi”, qəz., Şəki, 1974, 12 yanvar. 513. Qədirov. Ə. Qurultaya hədiyyə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 495. Qaffarov.T. Tük, yoxsa üzük: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 15 oktyabr Şəki, 1968, 20 fevral 514. Qədirov.Ə. Bənna qardaşım: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 496.Qaffarov.T. Müdircan: hekayə. “Şəki fəhləsi” 1961, ,qəz.,Şəki,1970, 26 may 515. Qədirli Camal . Gülnaz : hekayə. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 497.Qaffarov.T. Qapaz: hekayə. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 1938, 9 mart 1-3 fevral 516. Qızıl Qələm Ədəbi Cəmiyyətinin Şəki şöbəsi // M. Füzuli 498. Qaffarov. T. Nişan kələyi: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, adına Əlyazmalar İnstitutu, DM-527, inventar - 534, Bakı, 1969, 14 oktyabr 1927, № 4 499.Qaffarov.T. Mənəvi saflıq uğrunda, “Şəki fəhləsi” , 517. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- qəz.,Şəki,1983, 24 fevral 2482, inventar- 1521, Bakı, 1924, № 1 500.Qaffarov.T. Aravuran: satira.”Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki,1974, 518. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 56, 26 fevral inventar- 2188, Bakı, 1924, № 1-2-3-4-5 450 451 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 519. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 1959, 1may 2353, inventar- 8257, Bakı, 1924, 11 ədəd 538. Qiyasi Valeh. İran şahına: Satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 520. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 1959, 14 iyun 2356, inventar- 9438, Bakı, 1924, № 4 539. Qiyasi Valeh. Oğul: şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz. Nuxa, 1959, 521. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 19 iyul 2355, inventar- 16302, Bakı, 1924, № 3 540. Qurbani.S. Dövlətimin qırx yaşı var : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 522. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- qəz., Şəki, 1957, 13 noyabr 2172, inventar- 4373, Bakı, 1924, № 5 541. Qurbani.S. İlham çeşməsi: şeir . “Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 523. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 1961, 6 oktyabr 1885, inventar- 4373, Bakı, 1924, № 1-4 542. Qurbani. S. Sabirə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 524. Qızıl Qələm// M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, DM- 543. Qurbani.S. “ Tellərin”, “ Dünyada” : şeirlər. “ Nuxa fəhləsi”, 814, inventar- 2184, Bakı, 1924, № 1-2-3-4 qəz., Nuxa, 1961, 15 yanvar 525. Qiyasbəyli. M. Rəcəb Əfəndiyev. Bakı: Çaşıoğlu, 2001, 260s 544. Qurbani.S. İnciməzmi? : şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 526. Qiyasi Muxtar. Hörüklər: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Şəki,1961, 6 oktyabr 1960, 545.Qurbani.S. Məni unutmayın, dağlar: şeirlər. Bakı: “Asel” çap 527. Qiyasi Muxtar. Nuxanın dağları: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., evi, 2009, 68 s. Nuxa, 1959, 18 yanvar 546.Qurbani.S. Ana hədiyyəsi: şeirlər: Bakı: Yazıçı,1983, 63 s. 528. Qiyasi Muxtar. Füzuli: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 547.Qurbani.S. Yarpaqlar pıçıldaşır: şeirlər. Bakı, 1958, 12 avqust Azərnəşr,1966 529. Qiyasi Muxtar. Gözəl şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 549.Qurbani.S. Yarpaqlar: şeir// Azərbaycan, 1975, №10, (ok- 12 oktyabr tyabr) 530. Qiyasi Muxtar. Qızıl gül: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 550. Qurbanov ( Qurbani ). S. Olmaz: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 1960, 14 fevral Nuxa, 1958, may 531. Qiyasi Muxtar. Bənövşə: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 551. Qurbanov. ( Qurbani ). S. Metro: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 1959, 12 aprel Nuxa, 1957, 9 iyun 532. Qiyasi Valeh. A daxma: Şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 552. Qurbanov. ( Qurbani ) . Dostuma: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 1959, 18 yanvar Nuxa, 1958, 12 oktyabr 533. Qiyasi Valeh. Durma kişi: satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 553. Qurbani. S. “Şairlər”, “ Müharibə başlanarkən”, “ Xəstəlik”, 1959, 31 may “Kəndim”, “Saz”: şeirlər. əlyazması. 534. Qiyasi Valeh. Ana ürəyi: şeir, “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 554. Qurbani. S. “Yar yardan ayrılanda”, “Olmaz”, “Sənin”, 1960, 14 fevral “Sevgilim”: şeirlər.əlyazması. 535. Qiyasi Valeh. Ümidimiz son bahara var hələ: felyeton. “ Nuxa 555. Qurbani. S. “Təkcə sənsən”, “Bil ki..”, “Baxa-baxa”, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 29 mart “Səninlə”, “Bir qşz, bir şeir oxudu”: şeirlər. əlyazması. 536. Qiyasi Valeh. Bulaq: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 556. Qurbani. S. “Sən mənim”, “Sənin gözəlliyin”, “Kim qırdı?!”, 20 dekabr “Olarmı?”: şeirlər. əlyazması. 537. Qiyasi Valeh. Bir may: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 557. Qurbani. S. “Yar səni sevməsəydim”, “Sən oldun”, “Sənin 452 453 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti baxışında”, “Yuxuda gördüm səni”: şeirlər. əlyazması. 1958, 10 yanvar 558. Qurbani. S. “Söylə görüm”, “Mənə ögey demə”, “Heç 576.Qurbani.S. Lirik sətirlər. “Azərbaycan müəllimi”, qəz., Bakı, zaman”, “Sənə yalvarıram”: şeirlər. əlyazması. 1958, 13 iyul 559. Qurbani. S. “Sənin”, “Səndən savayı”, “Səni görəndə”, 577.Qurbani.S. Səni görəndə: şeir. “Şən həyat”, qəz., Balakən, “Səndən ötrü, səndən ötrü”: şeirlər. əlyazması. 1969, 19 fevral 560.Qurbani. S. “Dedim, dedi”, “Gülə-gülə”, “Niyə getdin”, 578.Qurbani.S. Gəlin mənim ulduzlarım: şeir, “Şən həyat”, qəz., “Küsüb barışınca”: şeirlər. əlyazması. Balakən, 1961, 31 avqust 561.Qurbani.S. “Necə sevim mən?”, “Gözlərini görəndə”, 579. Quluzadə. M. Füzulinin lirikası. Bakı, 1965, 476 s. “Səndən xoşum gəlir”, 580.Manaflı.H.Türkün əzəməti haqqında dastan. “Şəki”, qəz., “Təkcə sən itməyəsən”, “Heç zaman”: şeirlər. əlyazması. Şəki,1998, 24 aprel 562. Qurbani. S. “Oğlanlar, kəndə gəlin”, “Ayrılma”, “Oğluma”, 581. Manaflı.H.Öyünc və güvənc qaynağı. Bakı: Nuran, 2007, “İlahə”, “Ana”: şeirlər. əlyazması. 224s. 563. Qurbani. S. “İlanə və İslam”, “Bizim analar”, “Arzu”, “ Adam 582. Manaflı.H. Şəki üsyanı: tarixi faktlar və həqiqətlər. Bakı: Uni- var”: şeirlər. əlyazması. Print, 2010, 160s. 564.Qurbani. S. “Təndir çörəyi”, “Sənin yaxşılığın”, “Torpağın 583. Mayis Səlim. Ruhlarla söhbət. “ Zaman”, qəz., Bakı, 1997, qüdrəti”, “ Ürək”, 20 noyabr “Müəlliməm mən”: şeirlər. əlyazması. 584. Mayis Səlim. Dəniz ömrü: şeirlər .”Mingəçevir Poliqrafiya 565.Qurbani. S. “ Söylə görüm”, “Olmaz”: qəzəllər. əlyazması. Müəssisəsi” MMC, 2005, 125 s 566.Qurbani. S. “Rüşvətin”, Lovğa”: satirik şeirlər. əlyazması. 585. Mayis Səlim. Mən haradan biləydim?.”Mingəçevir 567.Qurbani.S. “Gözəllikdir” “Təbiətin keşiyində” : şeirlər. Poliqrafiya Müəssisəsi” MMC,1998, “Qırmızı bayraq”, qəz., Zaqatala, 1971, 26 iyun 586. Mayis Səlim. Qayıdaq o illərə. ( Şeirlər). Bakı: Elm və təhsil, 568. Qurbani.S. Ana nəfəsində, ana səsində: şeir, “Şən həyat” , 2013, 184s. qəz., Balakən, 1981, 31 yanvar 587.Mayis Səlim. Ana dilim:( müxtəlif yaşlı məktəblilər üçün 569. Qurbani.S.”Analar, analar” “Qar”: şeirlər. “Şən həyat”,qəz., şeirlər). Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi, 2008, 32s. Balakən, 1981, 31 yanvar 588.Məhərrəmli.Q. Kamilliyin poeziyası : (Həbillah Kamilin “Nə 570. Qurbani.S. Atalar: şeir. “Şən həyat”, qəz., Balakən, 1980, 6 yaxşı ki” kitabına ön söz). Bakı: Şur, 2008, 193s dekabr 589. Məmməd Musaoğlu. Axşamınız xeyir: felyeton. “ Şəki 571. Qurbani.S. “Ana”, “Gəncliyin”: şeirlər. “Qırmızı bayraq”, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 17 noyabr qəz., Balakən, 1970, 7 may 590. Məmmədşah. M. Xoşdur zəmanəmiz. “ Nuxa fəhləsi”,qəz., 572. Qurbani.S. Gəldi: şeir. “Şən həyat”, qəz., Balakən, 1971, 16 Nuxa, 1946, 17 mart may 591. Məmmədov Ramazan. Düşüncələr : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 573. Qurbani.S. Dünyada: şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1956, Şəki, 1974, 30 mart 17 avqust 592. Məmməd Arif. “ İntizar”: teatr məqalə. “ Ədəbiyyat və 574. Qurbani.S. Çoxarvadlılar : satira. “ Nuxa fəhləsi ” , qəz., incəsənət”, qəz., Bakı, 1970 Nuxa, 1956, 20 sentyabr 593. Məmmədzadə. A. “Aydın” poeması haqqında bir neçə söz. “ 575. Qurbani.S. Mənim: şeir. “Azərbaycan gəncləri” , qəz., Bakı, Şəki ”, qəz., Şəki, 1994, 13 aprel 454 455 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 594. Məmmədov. A. M. Qələm dostumuz Vaqif Aslan. “ Şəki 611. Məmmədkərimov Ş.M. Buludlar: şeir, “Şəki fəhləsi” , qəz., fəhləsi”, qəz., Şəki,1976, 9 oktyabr Şəki, 1973, 15 dekabr. 595. Məmmədoğlu. N. Kəşf. “ Elimiz, günümüz ”, qəz., Bakı, 612. Məmmədkərimov. Ş. Gəlir bahar: şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 2010, avqust Nuxa, 1961,13 sentyabr 596. Məmmədkərimov Ş.M. Oxucu qəlbindən gələn səslər. “ Şəki 613. Məmmədkərimov Ş.M. Uşaqlığım: şeir. “Region-Şəki”, qəz., təhsili ”,qəz., Şəki, 2010, iyul Şəki, 2005, 15 aprel 597. Məmmədkərimov Ş.M. “Məhəbbətlər arasında”. Mingəçevir: 614. Məmmədkərimov Ş.M. “Dünya”, “Olardımı?”: şeirlər. “Şəki “Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi”, 2006, 108s təhsili”, qəz., Şəki, 2005, yanvar 598. Məmmədkərimov Ş.M. Araz kənarında: şeir. “Nuxa fəhləsi”, 615. Məmmədkərimov Ş.M. “Mən”, “Dünyaya xitab”, “Həqiqət qəz., Nuxa, 1960, 25 aprel olaydı”: şeirlər. “Zaman”, qəz., Bakı, 2001, may 599. Məmmədkərimov Ş.M. Onun gözəl bəzəyi: şeir. “Nuxa 616. Məmmədkərimov Ş.M. Olardımı?. “Şəki”, qəz., Şəki, 2005, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 25 may 21 yanvar 600. Məmmədkərimov Ş.M. Şair və qızılgül: şeir. “Nuxa fəhləsi”, 617. Məmmədkərimov Ş.M. Tut ağacı: şeir, “Şəki təhsili”, qəz., qəz., Nuxa , 1961, 21 may Şəki, 2007, 23 iyun 601. Məmmədkərimov Ş.M. Arzu: şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 618. Məmmədkərimov Ş.M. “Qabların dərdi”, “Bəs niyə?”: Nuxa, 1960, 19 avqust şeirlər. “Şəki təhsili”, qəz., Şəki, 2007, 4 oktyabr 602. Məmmədkərimov Ş.M. Öyrənmişəm: şeir. “Nuxa fəhləsi”, 619. Məmmədkərimov Ş.M. “İtrilmiş ölçülər”, “O bir damla göz qəz., Nuxa, 1960, 30 noyabr yaşım”, “İstəyim”: şeirlər. “Elitar-press”, qəz., Bakı, 2007, 602. Məmmədkərimov Ş.M. Bayram günü: şeir. “Nuxa fəhləsi”, 28 may qəz., Nuxa, 1960, 8 noyabr 620. Məmmədkərimov Ş.M. “İstək”, “Qızlar....qızlar”, 603. Məmmədkərimov. Ş. M. Buludlar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., “Sarılmayınca”, “Bir güllə səsi” :şeirlər. “Ədəbiyyat və Şəki, 1973, 15 dekabr İncəsənət”, qəz., Bakı, 2008 604. Məmmədkərimov Ş.M. Alverçinin dedikləri: şeir. “Nuxa 621. Məmmədkərimov Ş.M. “Yaşamaq həvəsi” , “Ömrümüzün fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 9 noyabr yolları”, “Deyirlər, deyirəm” : şeirlər. “Şəki təhsili”, qəz., 605. Məmmədkərimov Ş.M. Ananın cavabı : şeir. “ Nuxa fəhləsi Şəki, 2008, 29 sentyabr ”, qəz., Nuxa, 1961, 08 mart 622.Məmmədkərimov Ş.M. “Birlikdə”, “Haklayır”, “Deyir”, 606. Məmmədkərimov Ş.M. Göz calağı: şeir. “ Nuxa fəhləsi “Bulaq”, “Alaqaranlıq”: şeirlər. “Elimiz, Günümüz”, qəz., ”,qəz., Nuxa, 1962, 7 yanvar Bakı, 2010, 7 iyul 607. Məmmədkərimov Ş.M. Tər: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 623. Məmmədkərimov Ş.M. Ərizənin cavabı: poema // Ulduz, 1967, 2 iyun Bakı, 2012, № 10 608. Məmmədkərimov Ş.M. Təkəm otaqda : şeir. “ Nuxa fəhləsi 624. Məmmədkərimov Ş.M. Axşam düşüncələri: poema, “Şəki ”, qəz., Şəki, 1967, 1 oktyabr təhsili”, qəz., Şəki, 2010, 1 yanvar 609. Məmmədkərimov Ş.M. Danışmadı: şeir. “ Nuxa fəhləsi ”, 625. Məmmədkərimov Ş.M. Bahar çiçəyi kimi : məqalə “Şəki qəz., Şəki, 1967, 15 oktyabr bələdiyyəsi”, qəz., Şəki, 2010, fevral 610. Məmmədkərimov Ş.M. Ləkə: şeir, “ Lenin bayrağı”, qəz., 626. Məmmədkərimov Ş.M. Tövbə duaları və oxucu düşüncələri Şəki, 1965, 14 mart .“Ədəbiyyat və mədəniyyət”, qəz., Şəki, 2009, yanvar. 456 457 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 627. Məmmədkərimov Ş.M. Arxadan gələn səs: hekayə, 645. Məmmədiyyə Nəsibli. Düşərgəmiz. “ Şəki fəhləsi, qəz., Şəki, “Ədəbiyyat qəzeti”, qəz., Bakı, 2013, 24 may 1968, 3 fevral 628. Məmmədkərimov. Ş. M. Danışmadı: şeir. “ Şəki fəhləsi”, 646. Məmmədiyyə Nəsibli. Nuxada: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., qəz., Şəki, 1967, 18 oktyabr Şəki, 1965, 18 iyul 629. Məmmədkərimov.Ş. M. 40 baharın bəhrəsi. “ Nuxa fəhləsi”, 647. Məmmədli. Q. Salman Mümtaz. “ Şəki fəhləsi”, qəz., qəz., Nuxa, 1960, 29 aprel Şəki,1974, 4 iyul 630. Məmmədkərimov. Ş. M. Tülkü və dovşan: təmsil. “ Nuxa 648. Məmmədzadə Sabir. 28 aprel. “Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961 1938, 26 aprel 631. Məmmədkərimov. Ş. M. Qurultayın səsi: şeir. “ Nuxa 649. Mikayılzadə. Ə. Nuxa tüfeyliləri . // Kirpi, Bakı, 1963, № fəhləsi”, qəz., Nuxa , 1961 1noyabr 21, səh 5 632. Məmmədkərimov. Ş. M. Pərdə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 650. Mirzəyeva Təhminə. Ana qanı: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, 1971, 12 oktyabr qəz., Şəki, 1970, 21-26 noyabr 633. Məmmədkərimov. Ş. M. “ Ay həkim”, “ Hörüklər”. “ Şəki 651. Mirzəyeva. T. Həqiqət: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 18 yanvar 1958, 12 avqust 634. Məmmədkərimov Ş.M. “Onun səadəti”: oçerk, “Nuxa 652. Musaoğlu. M. Qəzəbli direktor: felyeton. “Şəki fəhləsi”, qəz., fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 5 fevral Şəki, 1965, 8 oktyabr 635. Məmmədkərimov Ş.M. “Görüş”: oçerk “Nuxa fəhləsi”, qəz., 653. Musaoğlu. M. Qonağa get deməzlər: felyeton. “ Nuxa Şəki, 1967, 5 fevral fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961 29 dekabr 636. Məmmədkərimov. Ş.M. “Gülpəri” :oçerk, “Nuxa fəhləsi”, 654. Musaoğlu. M , Bal da acı dadarmış: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 4 aprel qəz., Nuxa, 1968, 27 yanvar 637. Məmmədkərimov. Ş.M. Bayatı oxumaqdan: felyeton, “Nuxa 655. Musaoğlu. M. Əyri oturaq, düz danışaq: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 28 may fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 3 noyabr 638. Məmmədkərimov. Ş. M. “ Dəyişmədi”, “ Bilmirdi”: şeirlər. 656. Musayev Musa . Jurnalist: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1966, 31 iyul 1977, 5 may 639. Məmmədkərimov Ş.M. Tanrı pıçıltıları : şeirlər və poemalar. 657. Musayev Musa. Təzə il: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, “ Mingəçevir Poliqrafiya Müəssisəsi ”, 2013, 200 s. 1974, 26 fevral 640. Məmmədkərimov. Ş. M. Onun gözəl bəzəyi: şeir. “ Nuxa 658. Mustafayev. Ə. M. (Mirzəoğlu). Alqış partiyaya: şeir, “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 20 may fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 13 noyabr 641. Məmmədkərimov. Ş. M. Araz kənarında: şeir. “ Nuxa 659. Mustafayev. Ə. M. Nuxa bayatıları: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 25 aprel qəz., Nuxa, 1959, 24 may 642. Məmmədov. H. Çox istəyən azdan da olar: felyeton. “ Nuxa 660. Mustafayev. Ə. M. Ferma müdirinin qışdan gileylənməsi: fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 14 aprel satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 19 yanvar 643. Məmmədiyyə Nəsibli. Burokrat: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 661. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Poçtalyon. “ Şəki fəhləsi”, Şəki, 1974, 16 mart qəz., Şəki, 1969, 17 iyul 644. Məmmədiyyə Nəsibli. Bulaq. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 662. Mustafayev. Ə. M. Görəndə: şeir. “ Nuxa fəhləsi ”, qəz., 1966, 31 iyul Şəki, 1957, 15 dekabr 458 459 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 663. Mustafayev. Ə. M. Ceyran: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, fevral. 1958, 12 avqust 680. Mustafayev. Ə. M. “Dəniz küçəmizə gəlir”: məqalə. “Şəki 664. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Gülbənizəm mən: şeir. “ fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 11 yanvar Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 27 sentyabr 681. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Bir arıq üç yaz uşağa: satira. 665. Mustafayev. Ə. M. Rübailər: , “Çiçəklər”. “Şəki fəhləsi”, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 24 avqust qəz., Şəki, 1964, 20 aprel 682. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Qoyma, gəldi: satira. “ Şəki 666. Mustafayev. Ə. M. Şirin sevgi alovunu söndürərmi su? : şeir, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 31 may “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1957, 24 mart 683. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). “ Sona bülbüllər”in 667. Mustafayev. Ə. M . Telli sazım: şeir, “Şəki fəhləsi” , qəz., bülbülünə: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 23 may Şəki, 1971, 3 avqust 684.Muatafayev. Ə. M. “ Şəkim”, “ Toxucu qız”: şeirlər. “ Şəki 668. Mustafayev. Ə. M . Rübailər. “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1971, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 6 yanvar 3 avqust 685. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Dördlüklər: şeir. “ Şəki 669. Mustafayev. Ə. M. Sizin şeirləriniz: məqalə. “Şəki fəhləsi”, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 31 avqust qəz., Şəki, 1970, 19 may 686. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Kef bu ticarətdədir: satira. 670. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). “Dağlar”, “Stolumdan “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 13 mart atdılar” : şeir və satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 11 687. Mustafayev. Ə. M. “Qar- çiçək”, “ Kiçik ulduz” : mənsur avqust şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 18 yanvar 671. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Qayib yazma jurnala: satira. 688. Mustafayev. Ə. M. Görürəm: satirik şeir. əlyazması. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 6 yanvar 689. Mustafayev. Ə. M. “Eşşəyin əmri”, “Tülkü siyasəti”: 672. Mustafayev. Ə. M.( Mirzəoğlu ). Səngərdədi Hanoy, Hayfon. təmsillər. əlyazması. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 20 yanvar 690. Mustafayev. Z. “ Arşın mal alan”: Teatr-məqalə. “Şəki 673. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Bizim babalar: Şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 18 yanvar. fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 20 yanvar 691. Mustafayev.M , Rəsulov. H . Yeni yazanların şeirləri. 674. Mustafayev. Ə. M. ( Mirzəoğlu ). Pullarını “Vodka”ya ver: “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1955, 18 may satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 4 avqust 692. Müseyib. S. Oynasın: şeir. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 1938, 675. Mustafayev. Ə. M, Süleymanlı M . “Yoldaşlıq” hekayəsi 23 avqust haqqında. “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1958, 21 may 693. Mürşüdova.U. B. Rəşid bəy Əfəndizadə və folklor. Bakı: “ 676. Mustafayev. Ə. M . Var: satira .“Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, Kooperasiya” nəşriyyatı, 2004, 104 s. 1976, 18 noyabr 694. Molla Cümə: Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 648 s. 677. Mustafayev. Ə. M. “ Meymun və şəkli”, “ Sarmaşıq”, “ 695. “Molla Nəsrəddin” Şəki haqqında. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Xoruzun etirazı”, “Qarğanın bəxti”: təmsillər. “ Nuxa 1967,4 iyun fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, 27 mart 696. Məhərrəmov T. Əmir Xosrov Dəhləvinin “Məcnun və Leyli” 678. Mustafayev. Ə. M. Mənim rüşvətim: satira. “ Nuxa fəhləsi”, poeması. Bakı: Elm, 1970, 152 s. qəz., Nuxa, 1960, 20 may 697. Mirbağırov K.M. Füzuli və XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyat 679. Mustafayev. Ə. M . “Montyor qız” , “Səbri də əlimdən // Azərbaycan, 1958, №12. s. 60-65 almısan”: şeirlər. “Lenin bayrağı”, qəz., Şəki, 1963, 17 698.Mirbağırov K.M. Seyid Əzim Şirvani. Bakı, 1959, 236 s. 460 461 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 699.Mikayılov Ş. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi: Dərs vəsaiti. Bakı: 718. Kərimov. İ. Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf Maarif, 1986,188 s. mərhələləri, Bakı: Maarif, 2002, 576 s. 700.Nakamİ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına 719. Nəbiyev. N. Qoyunun kəraməti: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, Əlyazmalar İnstitutu, B – 2708, №7595 qəz., Nuxa, 1961, 28 iyun 701. Nakam İ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına 720. Nəbiyev. Ə. Şəkidə maarifin tarixindən. “Şəki fəhləsi”, qəz., Əlyazmalar İnstitutu, M – 39, № 2645 Şəki,1970, 14 mart 702. Nakam İ.S. Fərhad və Şirin. Bakı: Nurlan, 2008, 68 s. 721. Nəbiyev. N. Xumar: hekayə .”Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1971, 703.Nakamİ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına 11-16 fevral Əlyazmalar İnstitutu, 722. Nəbiyev. N. Miniatürlər: “Kişi”, “ Yaxşı adam”, “ Atanı dərin M– 41, № 90-85 getsin”, “ Dünya nə şirindir”, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 704. Nakamİ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına 1973, 20 yanvar Əlyazmalar İnstitutu, M –58, № 11561 723. Nəbiyev. N. “ Bağışla məni, əzizim”: teatr- məqalə. “ Nuxa 705. Nakamİ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 11 avqust Əlyazmalar İnstitutu, B – 1599, № 7601 724. Nəbiyev. N. Təmənnasız yaxşılıq: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, 706.Nakamİ.S. Divan əlyazması, Məhəmməd Füzuli adına qəz., Şəki, 1970, 4 iyun Əlyazmalar İnstitutu, 725. Nəbiyev. N. Mənimdir: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, B– 1623, № 8942 1970, 3- 9 sentyabr 707. Nakamİ.S. Cüng, Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İn- 726. Nəbiyev. N. İki ata, iki oğul: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., stitutu, C – 217,№ 7770 Şəki, 1966, 31 iyul, 3 avqust 708. Nakamİ.S. Cüng,Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnsti- 727. Nəbiyev. N. Kəndirbaz: hekayə. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, tutu, A – 418, № 13662 1968, 26-28 -30 mart, 2 aprel 709. Nakamİ.S.Şeirlər, Məhəmməd FüzuliadınaƏlyazmalar İn- 728. Nəbiyev. N. Yaylıq: hekayə, “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, stitutu, B – 2912, № 7352. 16 dekabr 710. Nakamİ. S. “Gəncineyi - ədəb”, Məhəmməd Füzuli adına 729. Nəbiyev. N. Səhnə ulduzu: məqalə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Əlyazmalar İnstitutu, B – 672, № 9087. 1965, 15 avqust 711.Nakamİ.S. “Dastani - Məcnun və Leyli”, Məhəmməd Füzuli 730. Nəbiyev. N. Yuxu: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1966, adına Əlyazmalar İnstitutu, B – 1609,№ 7656. 16 oktyabr 712. Nakam. İ . S. Seçmə parçalar / tərtib edəni: Əliabbas Müznib. 731. Nəbiyev. N. İflic: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 4 Bakı, Azərnəşr, 1928, 105 s. iyun 713. Nakam İ.S. Məcnun və Leyli. Bakı: Nurlan, 2007, 190 s. 732. Nəbiyev. N. Bizimtək çibqırxan olmaz: satirik şeir. “ Nuxa 714. Nizami G. Məqalələr məcmuəsi. Bakı, 1940, 250 s. fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 2 iyun 715. Nizami G. Almanax. Bakı: Elm, 1991, 228 s. 733. Nəbiyev. N. Məhəbbətin gücü: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 716. Nizami G. Xosrov və Şirin. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, 392 Nuxa, 1966, 27 fevral, 4-7 mart s. 734. Nəbiyev. N. Namərd telefon: hekayə. “Şəki fəhləsi” , qəz., 717.Nizami G. Leyli və Məcnun, Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, 287 Şəki, 1971, 9 dekabr s. 735. Nəbiyev. N. Nəzərimdəsən: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 462 463 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Şəki, 1969, 18 yanvar 756. Paşazadə. M. Evdən qaçanlar. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 736. Nəbiyev. N. Gürzə balası: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1960, 18 sentyabr 1967, 17-19 mart 757. Paşazadə. M . İki üsul. “Nuxa fəhləsi” , qəz., Şəki, 1960, 18 737. Nəbiyev. N. “ Baş həkim”: teatr- məqalə. “Şəki fəhləsi”, qəz., sentyabr Şəki, 1966, 8 aprel 758 . Paşazadə. M. Kəndin yeni həyatı. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 738. Nəbiyev. N. Səhnəmizin ağsaqqalı. “Şəki fəhləsi”, Şəki,1966, Nuxa, 1947, 1 noyabr 15 aprel 759. Paşazadə. M. Atmacalar. “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1970, 739. Nəbiyev. N. Qonşular: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 18 avqust 1965, 14- 19 noyabr 760. Paşazadə. M. Böyük qayğı : oçerk. “Nuxa fəhləsi” , qəz., 740. Nəbiyev. N. “ Məhsəti Gəncəvi”: teatr-məqalə. “Şəki fəhləsi”, Nuxa, 1948, 31 dekabr qəz., Şəki, 1968, 10 sentyabr 761. Paşazadə. M. Qiymətli tapıntı. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 741. Nəbiyev. N. Çağlayan çeşmə kimi: məqalə. “ Nuxa fəhləsi”, 1967, 5 may qəz., Nuxa, 1961,13 dekabr 762. Paşazadə. M. “ Yeni toylar”, Gəzirlər boylana- boylana”. “ 742. Nəcəfov. N. H. Salman Mümtazın ədəbi və elmi fəaliyyəti. Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 3 avqust Bakı: Maarif, 1987, 99 s. 763. Paşazadə. M. Zəyzid faytonçuları: satira “ Şəki fəhləsi”, qəz., 743. Nəsir. Nuxa teatrı: məqalə. “ Gənc işçi”, qəz., Bakı, 1933, 28 Şəki, 1969, 25 yanvar dekabr 764. Paşazadə. M. Yalan qalxar, yeriməz: felyeton. “ Nuxa 744. Namizəd Xalidoğlu. “Çəkil bağları”, “Xatirə”, “Bara- fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, 14 iyun maqurdu”: şeirlər. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1982, 22 may 765. Paşazadə. M. Qəribə əhvalatlar: satira, “ Şəki fəhləsi”, qəz., 745. Nuxa Hürriyyəti Maarif. Nuxa: Mədəniyyət, 1919, 12 s Şəki, 1969, 10 aprel 746.”Nuxa işçisi”, qəz., Şəki, 1938, 10-12-13 yanvar 766. Paşazadə. M. Qəribə əhvalat: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 747.”Nuxa işçisi”, qəz., Şəki, 1938, 10 mart Şəki, 1969, 5 avqust 748.”Nuxa işçisi”, qəz., Şəki, 1938, 6 fevral 767. Paşazadə. M. Köhnə hamam, köhnə tas: bəhri- təvil. “ Nuxa 749.”Nuxa işçisi”, qəz., Şəki, 1938, 2 oktyabr fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 4 iyun 750. Nuxa ipəkçilərinin 1912-ci il tətili. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 768. Paşazadə. M. Quyruğu natəmiz xötək...: satira. “ Şəki Nuxa, 1957, 17 aprel fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 16 avqust 751. Nuxa teatrosunun yaşamağa haqqı var. “ Yeni yol”, qəz., 769. Paşazadə. M. Zərli- zorlu müdir: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, Bakı, 1933, 6 sentyabr qəz., Nuxa, 1957, 17 may 752. Nuxa yazıçıları komsomolun 20 illiyinə. “ Nuxa işçisi”, qəz., 770. Paşazadə. M. Satıcılar üz- üzə: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1938, 26 avqust Şəki, 1969, 21 avqust 753. XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası.Bakı: Şərq- Qərb, 771. Paşazadə. M. Gənc istedadların məktəbi: məqalə. “ Nuxa 2005, 424 s fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1946, 25 oktyabr 754. Orucəli.H. Gənc Nuxa yazıçıları. “Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 772. Paşazadə. M. Evlikən subay: felyeton. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1938, 4-6 sentyabr Şəki, 1973, 17 iyul 755. Paşayev Sədniq. Aşıq Doni. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 773. Piriyev Y. İsmayıl bəy Nakam // Ulduz, 1969, №8, s 62-63. 18 iyul 774. Piriyev Y. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı. 464 465 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Bakı: Yazıçı, 1988, 184s. 793. Ramiz Orsər. Qocalan yox, ucalan poeziya. “ Elimiz, 775.Poetik məclislər / toplayan və tərtib edəni. N.Qarayev. Bakı: günümüz ”,qəz., Bakı, 2011, iyul Yazıçı,1987,526s. 794. Rəsulov Niyazi. Miniatürlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 776. Piriyeva. M. Xəzərin qoynunda: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 16 mart Nuxa, 1961, 26 noyabr 795. Rəhimov. R. Bakı: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, 777. Piriyeva . M. “Bahar küləyi”, “Yarpaqlar”, “Körpə”: şeirlər. 30 mart “Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1962, 1 aprel 796. Rüstəm Kamal. Nəfəs və söz halallığı.(Vaqif Aslanın “ 778. Piriyeva. M. İydə ağacı: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Qanımdan rəng alan gül” kitabına daha bir ön söz) 1959, 20 dekabr Bakı,2002, 779. Piriyeva. M. Yada düşür keçən günlər: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 797. Rüstəmli A. Səmimi hisslər, saf duyğular poeziyası. “ 525-çi qəz., Nuxa, 1959, 14 iyun qəzet ”,qəz., Bakı, 2000, 7 sentyabr 780. Rəhimli. İ. Şəki teatrı qonağımızdır: məqalə. “ Kommunist”, 798. Rüstəmli A. Sözün közü və düzü. “ 525-çi qəzet ”, qəz., Bakı, qəz., Bakı, 1977, 15 yanvar 2013, 5 sentyabr 781. Rəhimli. İ. Dramaturgiya və teatr. Bakı: gənclik, 1988 799. Rüstəmli. A. Müdriklik mücəssəməsi. Bakı: Elm və təhsil, 782. Rəsulov. H. “Günəş” pyesi Kirovobad Dram Teatrı 2014, 476 s. səhnəsində. “Nuxa fəhləsi” ,qəz., Şəki, 1957, 21 noyabr 800.Rüstəmova A.C. Füzuli və Nizami “Leyli və Məcnun”ları 783. Rəsulov. H. Qohumlar: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, “Ədəbiyyat və incəsənət”qəz., Bakı, 1958, 12 aprel. 1957, 24-27-29-31 mart 801. Rüstəmova A.C. Azərbaycan epik şeirinin inkişaf yolları 784. Rəsulov. H. Mən qəlbimdə alqışlayırdım: hekayə. “ Nuxa (XII-XVII əsrlər). fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 23-25 iyun Bakı, 1975, 286 s. 785. Rəsulov. H. Gənc ədəbi quvvələrə qayğı göstərməli. “ Nuxa 802. Rövzət. D. Lövhələr:şeir .“Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1964, fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 20 aprel 786. Ramiz. Orsər. Vətən nəğməsi. Bakı: Oğuz eli, 2004, 224 s. 803. Rövzət. D. Yol gedirəm : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 787. Ramiz Orsər. “Aydın” poemasında ulu öndərin aydın obrazı. 1967, 23 iyul “Azərbaycan təhsili”, qəz., 2011, 24 noyabr 804. Rövzət. D. Lenin. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 29 788. Ramiz Orsər. “Aydın” haqqında bəzi aydınlıqlar. “ 525-çi sentyabr qəzet”,qəz., Bakı, 2012, 28 aprel 805. Rövzət. D. Lay- lay. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 27 iyun 789. Ramiz Orsər. “Aydın” haqqında bəzi aydınlıqlar. “Elimiz, 806. Rövzət. D. Ağaclar. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 20 ok- günümüz”,qəz., Bakı, 2012, yanvar, fevral, mart. tyabr 790. Ramiz Orsər. “Aydın” haqqında bəzi aydınlıqlar. “525-çi 807. Rövzət. D. Gecələr :şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 15 qəzet”, qəz., Bakı, 2012, 5 may noyabr 791. Ramiz Orsər. “Aydın” haqqında bəzi aydınlıqlar. “525-çi 808. Rövzət. D. Ürək və ağıl: şeir. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, qəzet”, qəz., Bakı, 2012, 12 may 14 sentyabr 792. Ramiz Orsər. “ Dədə Qorqud”dan qor alıb qutlanan şair 809. Rövzət.D. “ İşıqlar”, “ Özüm haqda”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, (Vaqif Aslanın “ Oğuz elinə salam” kitabına ön söz) 1969, 17 iyun Bakı,1999, 810. Rövzət. D. Lövhələr. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 21 466 467 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti dekabr Şəki, 1975, 1-4-6-8-13- mart 811. Rövzət. D. Səmimiyyət: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1965, 829. Rövzət. D. Qarlı zirvə : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 18 iyul 2 aprel 812. Rövzət. D. Su axır. şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 30 830. Rövzət. D. Gəmilər yola düşür . “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, noyabr 1967, 18 oktyabr 813. Rövzət. D. Əziz müəllimlərə: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 831. Rövzət. D. Düşüncələr. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 12 1973, 31 iyul oktyabr 814. Rövzət. D. İz qoyaq: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 832. Rövzət. D. “ Ümid”, “ Dəhşət”. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 22 iyun 1971, 13 mart 815. Rövzət. D. “ Xatirə”, “ Sevinc”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 833. Rövzət. D. Gül əkən qız. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 2 aprel Şəki, 1974, 26 fevral 834. Rövzət. D. May gəlir: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 816. Rövzət. D. Şəki: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 15 1may yanvar 835. Rövzət. D. Əsgər: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 9 817. Rövzət. D. “ İnsanın istəyi”, “ Gülab”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, may qəz., Şəki, 1969, 18 yanvar 836. Rövzər. D. Xoş gəlmisiniz: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 818. Rövzət. D. “ Dəniz kimi”, “ Qalalar”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, 1975, 4 oktyabr qəz., Şəki, 1971, 3 avqust 837. Rövzət. D. Qələbə yolu: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 819. Rövzət. D. “ Qu gölü”, “ Rəqs meydanı”. “ Şəki fəhləsi”, 15 noyabr qəz., 1971, 20 noyabr 838. Rövzət. D. ”Ağac”,” Dağlar, yolçular”: şeirlər, “Şəki fəhləsi”, 820. Rövzət. D. Dayaq nöqtəsi: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, qəz., 1971,26 yanvar 1974, 12 oktyabr 839. Rövzət. D. İnsan düşünür. “Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 1969, 9 821. Rövzət. D. Babamı öldürdü dövran, ehtiyac: şeir. “ Nuxa avqust fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1960, 19 iyun 840. Rövzət. D. “ Dülgər”, “ İnsanpərvərlik”, “ Haqqı var”. “ Şəki 822. Rövzət. D. “Ağac”, “ Qurban olum” : şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, fəhləsi”, qəz., Şəki, 2 noyabr qəz., Şəki, 1974, 12 noyabr 841. Rövzət. D. Barmaqlar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 823. Rövzət. D. Çili : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 30 31 avqust aprel 842. Rövzət. D. Zirvələr: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 20 824. Rövzət. D. Haqqı var. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 27 yanvar sentyabr 843. Rövzət. D. Nar : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 13 825. Rövzət. D. Ağartmışam: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, mart 1966, 27 mart 844. Rövzət. D. Yolda : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 24 826. Rövzət. D. “ Çatışmaz”, “ İşıqlar”: şeirlər, “ Nuxa fəhləsi”, mart qəz., Nuxa, 1966, 30 sentyabr 845. Rövzət. D. Qısa sətirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 21 827. Rövzət. D. İllər keçir: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, iyul 1 yanvar 846. Rövzət. D. “ Sel”, “ Səhər”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 828. Rövzət. D. Zirvələrə doğru: poema. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1973, 14 aprel 468 469 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 847. Rövzət. D. Gözələ : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 26 Şəki, 1973, 27 avqust may 866. Rövzət. D. Sükut: şeir. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 17 848. Rövzət. D. “ Adsız şeir”, “ Özgə dərdi”: tərcümələr. “ Şəki noyabr fəhləsi, qəz., Şəki. 1975, 25 sentyabr 867. Rövzət. D. Olmusan : şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 849. Rövzət. D. Həyat:tərcümə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 28 yanvar 27 sentyabr 868. Sabit Rəhman. Əliqulu evlənir.Bakı, 1962, 850. Rövzət. D. Ev: tərcümə. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 30 869. Sadiq Qara. Təsəlli. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1967, 2 aprel sentyabr 870. Salamoğlu. T.Ən yeni Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri: 851. Rövzət. D. Yaxşılar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, Monoqrafiya və ədəbi-tənqidi məqalələr. II nəşr.Bakı: “ E.L.” 852. Rövzət. D. Qospitaldan çıxanda: tərcümə. “ Şəki fəhləsi”, NPŞ MMS, 2009, 480s. qəz., Şəki, 1975, 20 dekabr 871.Salman Mümtaz: Aşıqlar haqqında qeydlər//M.Füzuli adına 853. Rövzət. Qara gözlər: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, Əlyazmalar İnstitutu, F-24, saxlama vahidi- 88 20 dekabr 872. Salman Mümtaz: Aşıq Əhməd: şeirlər// M. Füzuli adına 854. Rövzət. D. Bahar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 29 Əlyazmalar İnstitutu, F-24, saxlama vahidi-129 mart 873.Salmanov.Ş. Tarixlə, yaddaşla dialoq. “Ədəbiyyat qəzeti”, 855. Rəşidov. Ə. Ellərim çox bəxtiyardır: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Bakı, 1998, 17 iyul qəz., Nuxa, 1946, 9 yanvar 874. Salamov. Ə. (Davudoğlu). Xoşbəxt pişik balaları: hekayə . 856. Rəşidov. Ə. Yeni il :şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1946, //Azərbaycan qadını, Bakı, 1989, №4, 1 yanvar 875. Salamov. Ə. Xoşbəxt pişik balaları: hekayə . //Gənclik, Bakı, 857. Rövzət. Dəniz kimi: şeir “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, 1971, 1990, № 3, 3 avqust. 876. Salamov. Ə. Urvatsız: hekayə . // Ulduz, Bakı, 1998, №4, 858. Rəhimova.R. Dalğalar qoynunda: şeirlər və hekayələr: 877. Salamov.Ə. Bənövşə ətri: hekayələr. Bakı, 2013, Bakı: Öndər, 2007, 878. Salamov. A. Ağ çiçəklər: novella. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 859. Rövzət. D. Qara gözlər:6 şeir. “Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1975, 1973, 27 avqust 20 dekabr 879. Salamov. A. Ürəyin ilhamlı çağları: məqalə. “ Şəki fəhləsi”, 860. Rövzət. D. Aldanış: şeir. “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, 1975, 23 qəz., Şəki, 1975, 4 fevral avqust 880. Salamzadə. A. Ürəyimi oğurlamısan: hekayə. “ Şəki fəhləsi”, 861. Rövzət. D. “İşıqlar”, “Çatışma”, : şeirlər. “Şəki fəhləsi”,qəz., qəz., Şəki, 1975, 16 yanvar Şəki, 1966, 30 sentyabr 881. Salamov. A. Miniatürlər: “ Kolxoz yığıncağında”, “ Fikir 862. Rövzət. D. Söz işığında. “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, 1982, 13 eləmə”, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 29 mart fevral 882. Salamov. A. Banderollar: Felyeton əvəzi. “ Şəki fəhləsi”, 863. Rövzət. D. Xəyalpərvər: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, qəz., Şəki, 1977, 8 fevral 1977, 22 sentyabr 883. Seyidov. F.Ə. Qori seminariyası və onun məzunları. Bakı: 864. Rövzət. D. Poeziyaya məhəbbət: məqalə. “ Şəki fəhləsi”, Maarif, 1988, 298 s. qəz., Şəki, 1975, 16 yanvar 884. Səfiyev. A. Sabit Rəhman. ( dramaturqun komediya 865. Rövzət. D. “ Olmasın”, “ Krım”: Şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., yaradıcılığı). Bakı: Yazıçı,1987, 197 s. 470 471 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 885. Səfərov.İ. Böyük alim haqqında kitab. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 903. Səlimov. M. Dönür: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1959, Nuxa, 1969, 8 mart 12 aprel 886. Səfərov.İ. Nuxa tarix-ölkəşünaslıq muzeyi. “Şəki fəhləsi”, 904.Səmədov. S. Vüqarımızdır: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, qəz., Nuxa, 1967, 28 iyun 1960, 14 fevral 887. Səfərov. S . O, teatrdan ayrılmayıb. “ Ədəbiyyat və 905. Səmədov. S. Onun xatirəsi: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, incəsənət”, qəz., Bakı, 15 iyul 1960, 19 iyun 888. Səlimov. M. Gəzdirir: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 906. Səmədov. S. Həkim qız: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 11 iyun 1959, 14 iyun 889. Səlimov. M. Səni axtarıram : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 907. Süleymanov. B. Ön söz: (Mayıs Səlimin “Mən hardan 1961, biləydim” kitabına). Bakı, 1998, 890. Səlimov. M. Fit səsi: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 908. Süleymanov. Q. “Alov” xalq teatrında. “Şəki fəhləsi”, qəz., 1960,19 iyun Şəki, 1971, 24 iyun 891. Səlimov. M, Hacızadə. Ə. Qaraquzunun işdəkləri: felyeton. 909. Süleymanov. Q. Düşüb eşqin bəlasına: felyeton . // Kirpi, “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 5 noyabr Bakı, 1956, №19,səh 4 892. Səlimov. M. Məhəmməd Xətiboğlunun hikmət xəzinəsindən 910. Süleymanov. Q. “Hacı Qənbər”. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, müxtəsər parçalar. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 24 aprel 1974, 19 oktyabr 893. Səlimov. M. Xətiboğlu kimdir?. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 911. Süleymanlı.Q. İstərəm: şeir “Şəki fəhləsi” , qəz., Şəki, 1982, 1973, 23 yanvar 20 noyabr 894. Səlimov. M. Xətiboğlu kimdir?. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 912. Süleymanlı.Q. Sünbüllər baş əyəndə: şeir, “Şəki fəhləsi” , 1973, 25 yanvar qəz., Şəki, 1982, 20 noyabr 895. Səlimov. M. “Fərəhnamə” qədim sənət abidəsidir. “Şəki 913. Süleymanlı.Q. Şəkim mənim. Bakı, “Avropa” nəşriyyatı, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 9 sentyabr 2007, 184 s. 896. Səlimov. M. “ Fərəhnamə” qədim sənət abidəsidir. “Şəki 914. Süleymanlı. Q. Ana: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1958, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971,7 sentyabr 30 mart 897. Səlimov. M. “Fərəhnamə” qədim sənət abidəsidir. “Şəki 915. Süleymanlı. M. Universal müəllim . // Kirpi, Bakı, 1967, № fəhləsi”, qəa., Şəki, 1971, 2 sentyabr 12, səh 4 898. Səlimov. M. Xətiboğlu söz haqqında. “ Şəki fəhləsi”, qəz.. 916. Süleymanlı. M. Yuxu çin oldu: felyeton. // Kirpi, Bakı, 1954, Şəki, 1971, 7 yanvar № 4, səh 4 899. Səlimov. M. Xətiboğlu söz haqqında. “Şəki fəhləsi”, qəz., 917. Süleymanlı. M. Sual- cavab: satirik şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 9 yanvar Nuxa, 1957, 31 mart 900. Səlimov. M. “Fərəhnamə”. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki,1969, 918. Süleymanlı. M. İxtisar: hekayə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 11 dekabr 1958, may 901. Səlimov. M. “Fərəhnamə”. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969,13 919. Süleymanlı. M. Baş tutmayan alver: felyeton. // Kirpi, Bakı, dekabr 1954, №12, səh 5 902. Səlimov. M. Gül suyu:şeir. “ Nxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 920. Süleymanlı.M. Şaxta baba (ssenari) .”Nuxa fəhləsi” ,qəz., 13 sentyabr Nuxa, 1957, 15 dekabr 472 473 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 921. Süleymanlı. M. “Hörmət”, “Zərbəçinin türküsü”, “Azərbaycan”: şeirlər. əlyazması. “Duyğularım”, “Haray”: şeirlər. əlyazması. 939. Şeyxzadə. E. “Müşfiqimi qaytar mənə”, “Nənəmin sandığı”, 922. Süleymanlı.M. “Vuruş”, “Komsomol”, “Bu gün”, “İnqilab”, Oğul gözləyir ana”: şeirlər. əlyazması. “Qalibiyyətə doğru”: şeirlər. əlyazması. 940. Şeyxzadə. E. “Yalançı qəhrəman”, “Vüqarın arzusu”, “Günəş 923. Süleymanlı. M. “Mən kiməm”, “Kolxozçunun şərqisi”, “On də ağlayarmış”: uşaq şeirləri. əlyazması. beş”, “Partiya”: şeirlər. əlyazması. 941 .Şəki: Alim və ziyalılar. Bakı: 2002, 581 s. 924. Süleymanlı. M. “Sağ ol, rəhbər”, “Azərbaycan”, “Qadın”, 942. Şirvanı S.Ə. Əsərləri: 3 cilddə, I c. Bakı: Avrasiya-press, “Sona”, “Salamlar”: şeirlər. əlyazması. 2005, 400 s. 925. Süleymanlı.M.Nuxa aşıqlarının konferensiyası.”Nuxa 943. Şair Bəxtiyar Vahabzadə: məqalə. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., fəhləsi”, qəz., Şəki,10 mart Nuxa, 1960, 29 may 926. Süleymanlı. M. Yarımçıq Həmid: felyeton. // Kirpi, Bakı, 944. Şair Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüş: məqalə. “Nuxa fəhləsi”, 1956, № 16,səh 5 qəz., Nuxa, 1957, 8 mart 927. Süleymanlı. M. Köhnə dələduzun təzə nömrələri: felyeton. 945. “Şəki”, qəz., Şəki, 1993, 27 yanvar əlyazması. 946. Şəki “Molla Nəsrəddin” səhifələrində. “Şəki fəhləsi”, qəz., 928. Süleymanlı. M. “ Firuzənin qəhrəmanlığı”, “Mehriban”, Şəki, 1966, 4 noyabr “Cəzalandılar”, “Direktor Daşdəmirov”: hekayələr. 947. Şəki Regional Elmi Mərkəzi 30 ildə. Bakı: “ İsmayıl” əlyazması. Nəşriyyat Poliqrafiya Müəssisəsi, 2005, 180 s 929. Sabit Rəhman və B. Vahabzadə Nuxada. “Nuxa fəhləsi” , 948. Şəki Regional Elmi Mərkəzinin dünəni, bu günü və sabahı. qəz., Nuxa, 1960, 20 noyabr Bakı: Nurlan, 2007, 236 s 930. Süleymanlı.Q. İnsan ol. Bakı: “Avropa” nəşriyyatı, 2004, 949. Şəki Regional Elmi Mərkəzi 40 ildə. Bakı: Nafta- press, 120 s. 2012, 931. Süleymanlı.Q. Dili şeirli, qəlbi günəşli insan. “Şəkinin səsi” 950. Şəkidə məhəllə adları, soylar və ləqəblər: I kitab. ( Qoruq , qəz., Şəki, 2005, 30 dekabr ərazisi ). Bakı: Nafta- press, 2004, 346 s 932. Süleymanov. Q. Ananın həsrəti: mahnı. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 951. Şəkidə məhəllə adları, soylar və ləqəblər (II kitab)/ tərtib Nuxa, 1958, may edənlər: Z. Mabudoğlu, U. Bəşirqızı, K. Adışirinov. Bakı: “ 933. Süleymanlı.Q. Günəşli dünyam:şeirlər. Bakı, 2003, 120s. Nafta-Press” nəşriyyatı, 2009,605 s. 934. Seyidov Y.Q, Əlizadə S.Q. Klassik Azərbaycan şairləri söz 952. Salamoğlu. A.(mühəndis). Bayquş evi: təmsil. “ Şəki fəhləsi”, haqqında: XI qəz., Şəki, 1977, 20 yanvar XVII əsrlər. Bakı: Gənclik, 1977, 111 s. 953. Söz, söz, .... Söz: Almanax: birinci buraxılış: Şəki, Master, 935. Şeyxzadə. E. “Namərdə mərd töhfəsi”, “Ana laylası”, Xocalı 2006, 288s. faciəsi”: poemalar. əlyazması. 954. Şakir Xəyal. Salam, ay Bahar. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 936. Şeyxzadə. E. “Meşəqıranla balıqçının hekayəti”, “Şah və 1968, 23 aprel 7 mart meyxoşun hekayəti”, “İtirilmiş inam”: poemalar. əlyazması. 955. Şakir Xəyal. Ana laylası. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 937. Şeyxzadə. E. “Sönən çıraqlar”, “Xeyirsiz sərvət”, “İstiqlal”: 956. Şakir Xəyal. Evlənim, evlənməyim?: satirik şeir. “ Şəki poemalar. əlyazması. fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 18 yanvar 938. Şeyxzadə. E. “Oğul deyərım sənə”, “Oğullar əsgər gedir”, 957. Şakir Xəyal. Mən, Lenin əsrinin komsomoluyam. “ Şəki 474 475 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 29 oktyabr 1968, 23 aprel 958. Şakir Xəyal. Vaqifin: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1968, 977. Yaqub Mahir. Dedilər: satirik şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 7 sentyabr 1974, 26 fevral 959. Şakir Xəyal. 50- ci bayram : şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 978. Yaqub Mahir. Nəfsə görə : satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Nuxa, 1967, 7 noyabr 1974, 12 yanvar 960. Şuşalı İsa. Yanaşdı: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 20 979. Yaqub Mahir. Avtobus: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, yanvar 1974, 16 mart 961. Şuşalı İsa. Ürəklə yaşayaq, ürəklə quraq: şeir. “ Şəki fəhləsi”, 980. Yaqub. Mahir. Muzdlu nökər axtarır: satira. “Nuxa fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 22 iyun qəz., Şəki, 1957, 15 dekabr 962. Şuşinski.F. Şəkili Ələsgər. “Bakı”, qəz., Bakı,1968, 11mart. 981. Yaqub. Mahir . Vallahi: satira. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 963. Şükürlü. Y .H Çəhrayı gödəkcə. Bakı: “Tural” NPM, 2004, 1964, 20 aprel 232s. 982. Yaqub Mahir. Tükəzban bacı: Satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 964. Şükürlü. Y.H. Yetti: elmi-fantastik povest, Bakı: Ozan, 1998, Nuxa, 1958, 12 avqust 965. Şükürlü. Y. H. Ay bənövşə: şeir. əlyazması. 983. Yaqub Mahir. Saqqalı yoluq kişi: satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 966. Şükürlü. Y. H. “Libeksin”, “Çapa”, “Körpü tələsi”: hekayələr. Nuxa, 1961, əlyazması. 984. Yaqub Mahir. Qzümü öyənəm mən: satira. “ Şəki fəhləsi”, 967.Tağıyev Ə. Azərbaycanda məktəb tarixi: XIX əsrin sonu, XX qəz., Şəki, 1975, 7 yanvar əsrin əvvəlləri. Bakı: Maarif, 1993, 113 s. 985. Yaqub Mahir. Qumarbaz imiş: satira. “Nuxa fəhləsi” qəz., 968. Tağızadə. A. Tanış olun. “ Bilik”, qəz., ADXDİ- nin orqanı, 1971,26 yanvar 1972. 986. Yaqub Mahir. Dur gedək : satira. “ Şəki fəhləsi, qəz., Şəki, 968. Tağıyev. R. Mənalı həyat. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 1970, 23 iyun 30 noyabr 987. Yaqub Mahir. Pis olarmı?: satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 969. Tahirzadə.Ə. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı: Master, 2005, 1957, 18 yanvar 256 s. 988. Yaqub Mahir. Mənim: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz.. Şəki, 1970, 970. Tahirzadə. Ə. Salman Mümtaz.( Tərcümeyi-hal oçerki ) Bakı: 11 avqust “ Kür” nəşriyyatı, 2002, 18 s. 989. Yaqub Mahir. A yoldaş sədr: satira . “ Nuxa fəhləsi”,qəz., 971. Tahirzadə. Ə. Mustafa bəy Əlibəyov şəxsiyyəti sənədlərin Nuxa, 1957, 14 iyul güzgüsündə. “525-ci qəzet”, qəz., Bakı, 2007, 17 fevral. 990. Yaqub Mahir. Qurban sənə: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 972. Yarəhmədov. M. Molla Cümə. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 26 iyun 1969, 15 may 991. Yaqub Mahir. Çoxarvadlılar : satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 973. Yaqub. Mahir . Mahirnamə: “Mingəçevir Poliqrafiya Nuxa, 1960, 24 yanvar Müəssisəsi”, MMC , 2004, 200s. 992. Yaqub Mahir. Xalqımız. şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970, 974. Yaqub. Mahir. Şəkililər: şeirlər və satiralar. Bakı: Qafqaz, 24 mart 1998, 140 s. 993. Yaqub Mahir. Sataşdın: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 975. Yaqub Mahir. Şəki gözəli: şeirlər. Bakı, 2013, 120 s. 1970, 5 noyabr 976. Yaqub Mahir. Rüşvətin: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 994. Yaqub Mahir. Get, evdən gəl: satirik şeir. “ Nuxa fəhləsi”, 476 477 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti qəz., Nuxa, 1960, 14 fevral 1013.Yaqub. Mahir Mənim: satira. “Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1970, 995. Yaqub Mahir. “Görmüşəm”, “Fermada”, “ Get gəz hələ sən”: 11 avqust satiralar. əlyazması. 1014. Yaqub.Mahir Səmədim: şeir, “ Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 996. Yaqub Mahir. “Gəlsin”, “Qeyri”, “Sevirəm”: qəzəllər. 1976, 18 noyabr əlyazması. 1015.Yaqub Mahir. Dedilər: satira, “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, 997. Yaqub Mahir. “Gözəl”, “Qurban”: qoşmalar. əlyazması. 1974, 26 fevral 998. Yaqub Mahir. Qeyrətə gəl!: felyeton. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., 1016. Yaqub Mahir. “Qürur və xəcalət”, “Dolu və boş şüşə səsi”, Nuxa, 1962, 18 fevral “Pərsəngli tərəzi”: təmsillər. əlyazması. 999. Yaqub Mahir. Qoyma gəlsin : satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1017. Yaqub Mahir. “Arı pərtliyi”, “Barsız nar ağacı”, “Rüşvətxor Şəki, 1970, 17 dekabr pişik”: təmsillər. əlyazması. 1000. Yaqub Mahir. Kef damağın olsun: satira. “ Şəki fəhləsi”, 1018. Yaqub Mahir. “Adamlı buğa”, “Həyasız çaqqal”, “Bulaşıq qəz., Şəki, 1970, 13 oktyabr çömçə”: təmsillər. əlyazması. 1001. Yaqub Mahir. Təlimatdan: satirik şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1019. Yaqub Mahir. “Nəhayətsiz karvan yolu”, “Səndən mədəd”: Şəki, 1975, 22 mart şeirlər. əlyazması. 1002.Yaqub Mahir. A Molla: satirik şeir. “Nuxa fəhləsi”, qəz., 1020. Yaqub İsgəndərli. Şəhərimə :şeir. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, Nuxa, 1960,7 fevral 1935, 30 dekabr 1003. Yaqub Mahir. İşləmərəm mən yenə : satira. “ Nuxa fəhləsi”, 1021. Yaqublu. N . Ağrılı ömürlər. Bakı: Yazıçı,1990, 269 s. qəz., Nuxa, 1957, 25 avqust 1022.Yazıçılarla Nuxa zəhmətkeşlərinin görüşləri. “Nuxa fəhləsi”, 1004. Yaqub Mahir. Dul arvatdadı : satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., qəz., Şəki, 1954, 28 may 1971, 20 noyabr 1023.Yusifli. V. Sənət məbədimiz. “525-ci qəzet”, qəz., Bakı, 1005. Yaqub Mahir. Tərifbazov: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 2009, 16 dekabr. 1977, 8 fevral 1024. Vaqif Aslan: Gülə-gülə: şeir. “Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1976, 1006. Yaqub Mahir ( Alxasov ). Daim xəcalətdəsən: satirik şeir. // 18 noyabr Kirpi, Bakı, 1956, № 21, s 4 1025. Vahabzadə. B. Ahəng. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1969, 9 1007. Yaqub. Mahir .Xalqımız: şeir, “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, avqust 1970, 24 mart 1026. Vahabzadə. B. Baş: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1970,14 1008. Yaqub Mahir. O araqdan: satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, fevral 1973, 17 noyabr 1027. Vahabzadə. B. “ Siz nə gözəlsiniz”, “ Gecə bulaq başında”: 1009.Yaqub Mahir. Dedilər: satira, “Şəki fəhləsi” ,qəz., Şəki, şeirlər. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1957, 30 iyun 1974, 26 fevral 1028. Vahabzadə. B. “ Ehramların önündə”, “ Sən bilirsən, mən 1010. Yaqub Mahir. Belələri də var : satira. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., duyuram”, Dünyamı, mənmi?”: şeirlər. “ Nuxa fəhləsi”, Nuxa, 1961, 15 oktyabr qəz., Nuxa, 29 may 1011. Yaqub Mahir. Ay bala.... “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 1961, 1029. Vahabzadə. B. Ana dili: şeir, “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, 18 iyun 1956, 6 aprel 1012. Yaqub Mahir. Şikayətnamə:Satira. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1030. Vahabzadə. B. Ədəbaz. // Kirpi, Bakı, 1956, № 2, səh 3 Şəki, 1971, 7 oktyabr 1031. Vahabzadə. B. Rəis və stol: satirik şeir. // Kirpi, Bakı, 1960, 478 479 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti № 11, səh 6 görmə bucağı: Adanalı şair-tədqiqatçı Ahmet Kaytançının 1032. Vahabzadə. B. Xain: satirik şeir. // Kirpi, Bakı, 1960, № 23, “Haçın oldu kanlı kuyu” əsərinə rəy, məqalə. “Menzil səh 3 qazetesi”, qaz.,Türkiyə, 2008, 31 aralık, 2009 , 14-21 ocak. 1033. Vahabzadə. B. “ Özüdür”. “ Usta Niyaziyə”, “ Getməz söz 1051. Vaqif Aslan. Şəki ədəbi mühiti. //Azərbaycan Müəllimlər yarası”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, 21 mart İnstitutunun Xəbərləri, Bakı, 2008, № 3-4-5 1034. Vaqif Aslan Yaşamaram: şeir, “Şəki fəhləsi”,qəz., Şəki, 1052. Vaqif Aslan. Rumi və folklor. //Azərbaycan Müəllimlər İn- 1974, 13 aprel stitutunun Xəbərləri, Bakı, 2012, № 2, səh 14-17 1035. Vaqif Aslan.XVIII-XIX əsrlərdə Şəki ədəbi mühiti. // Elm 1053. Vaqif Aslan. Yunus İmrənin XI qəbri. //Azərbaycan və həyat, 2012, №4, səh 49-51 Müəllimlər İnstitutunun Xəbərləri, Bakı, 2011, №2, səh 39- 1036. Vaqif Aslan. Səyahətnamə. Bakı: Elm, 1994, 124 s 43; № 3, səh 35-42 1037. Vaqif Aslan. Ruhlarla söhbət: Poema və şeirlər. Bakı: Ozan, 1054. Vaqif Aslan.Yunus İmrənin XI qəbri. “Elimiz, 1997, 148 s günümüz”,qəz., Bakı, 2011, mart, aprel, iyun, iyul, avqust 1038. Vaqif Aslan. Qanımdan rəng alan gül: Lirik şeirlər və dram 1055. Vaqif Aslan. Heydər Əliyev: Mənəviyyat, mənəvi dəyərlər, əsərləri. Bakı: Səda, 2003, 260s mənəvi tərbiyə. // Azərbacan Müəllimlər İnstitutunun 1039. Vaqif Aslan. Oğuz elinə salam. Bakı: Mütərcim, 2000, 148s Xəbərləri, Bakı, 2012, № 4, səh 17-23 1040. Vaqif Aslan,Məmmədova G. Kiş kəndi və onun məbədi. 1056. Vaqif Aslan. Gülə-gülə: Şeir. “Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, Bakı: Çaşıoğlu, 2003, 32s 1976, 18 noyabr 1041. Vaqif Aslan. Seçilmiş əsərləri: Şeirlər. IV cilddə, cild I .Bakı: 1057. Vaqif Aslanov. Qoy əməl insana baş daşı olsun: şeir. “ Şəki “Uni Print” nəşriyyatı, 2009, 718 s fəhləsi”, qəz., Şəki, 1972, 26 may 1042. Vaqif Aslan.Seçilmiş əsərləri: Poemaları və dram əsərləri. 1058. Vaqif Aslanov. Nə lazım?: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, IV cilddə. cild II. Bakı: “Təhsil” NPM, 2009, 350 s 1973, 22 sentyabr 1043. Vaqif Aslan. Seçilmiş əsərləri: Tərcümələr. IV cilddə. Cild 1059. Vaqif Aslanov. Bulaq: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, III. Bakı: “Təhsil” NPM, 2009, 539 s 12 noyabr 1044. Vaqif Aslan. Seçilmiş əsərləri: Məqalələr. IV cilddə. Cild 1060. Vaqif Aslanov. Dağ dağa çıxmaz: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., IV. Bakı: “Təhsil” NPM, 2010, 539 s Şəki, 1974, 30 mart 1045. Vaqif Aslan.Şəkinin tarixi yer adları və onların söz açımı. 1061. Vaqif Aslanov. Düşüncələr: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, //Azərbaycan folkloru. Bakı: “Sabah” nəşriyyatı, 1993, səh 1975, 15 noyabr 104-109 1062. Vaqif Aslanov. Təzad: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1977, 1046. Vaqif Aslan, İsayeva X. Mifik alma. //Dədə Qorqud, 2004, 20 yanvar №4, 1063. Vaqif Aslanov. “ Ömür”, “ Dünya”: şeirlər. “ Şəki fəhləsi”, 1047. Vaqif Aslan. Görəsən, nə baş verib?. “Yeni Azərbaycan”, qəz., Şəki, 1975, 29 mart qəz, Bakı, 2003, 29 iyun, 6-13 iyul 1064. Vaqif Aslanov. Beşiyimi istəyirəm: şeir. “ Şəki fəhləsi”, 1048. Vaqif Aslan. Ruhlar və teatr ruhu. “Yeni Azərbaycan”, qəz, qəz., Şəki, 1977, 2 aprel Bakı, 2001, 3 yanvar 1065. Vaqif Aslanov . İnsan sevindirmişəm: şeir. “ Şəki fəhləsi”, 1049. Vaqif Aslan. Teatr və zaman. // Ulduz, Bakı, 2005, № 8 qəz., Şəki, 1973 , 27 oktyabr 1050. Vaqif Aslan: “Yer kürəsi”: İnsana baxış və insanın insanı 1066. Vaqif Aslanov. Həkim bıçağı: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 480 481 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti 1973, 15 dekabr 1083. Veysəl Çərkəz. “ Ulduzlar”, “ Dağlar”: şeirlər. “ Şəki 1067. Vaqif Aslanov. Dağlar qızı: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 3 avqust 1975, 6 sentyabr 1084. Unudulmaz illər. Bakı: Qismət, 2007, 200 s. 1068. Vaqif Aslanov. “ Qısqanclıq”, “İncimişəm”: şeirlər. “ Şəki 1085. Zamanov.A. Axtarış yollarında. “ Kommunist”, qəz., Bakı, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 21 iyul 1977, 30 yanvar 1069. Vurğun. S. Seçilmiş əsərləri: 5-cilddə. II cild. Bakı: Şərq- 1086. Zeynallı. Z. Əsmayə: oçerk. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, Qərb, 2005, 248 s. 1938, 26 aprel 1070.Vurğun S. Əsərləri: 5 cilddə, IV c. Bakı: Şərq-Qərb, 2005. 1087. Zeynallı. Z. İspaniya: poema. “ Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, 318 s. 1938, 16-17-18 iyun 1071.Yarəhmədov M. Bir daha Molla Cuma haqqında// 1088. Zeynallı. Z. Könül arzusu: şeir, “Nuxa işçisi”, qəz., Nuxa, Azərbaycan, 1988, №1,s.177 1938, 18 sentyabr 1072.Vəliyev.T.T.1912-1915-ci illərdə Nuxa fəhlələrinin tətil 1089. Zeynallı. Z. Bəxtəvərlər söhbəti: şeir. “ Nuxa işçisi”, qəz., mübarizəsi// Azərbaycan SSR EA Xəbərləri.İctimai elmlər Nuxa, 1938, 28 iyun bölməsi, Bakı,1965,№1, səh 27-30. 1090. Zeynallı. Z. Mənim dediklərim. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 1938, 1073. Umarova. S Yazıçı, dramaturq, jurnalist, “Şəki 1may fəhləsi”,qəz., Şəki, 1991, 31 dekabr 1091. Zeynallı. Z. Qəti zəfər bizimdir. “ İpəkçi”, qəz., Nuxa, 1938, 1074. Veysəl Çərkəz. Çoban: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1971, 9 mart 13 mart 1092. Zeynallı. Z. Yaz gələr, yonca bitər: (bəhri-təvil). // Kirpi, 999. Veysəl Çərkəz. Yarım əsr: şeir. “ Nuxa fəhləsi”, qəz., Nuxa, Bakı, 1968, № 5, səh 6 1967, 7 noyabr 1093. Zeynallı. Z. Başqa zamandır!: ( bəhri-təvil ).// Kirpi, Bakı, 1075. Veysəl Çərkəz. Dərələr: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1960, № 17, səh 6 1973, 13 mart 1094. Zəkəriyyə Mabudoğlu, Hədiyyə Şəfagül. Ulularımızın 1076. Veysəl Çərkəz. Bahar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1974, öyüd- nəsihət və xeyir- duaları. // Dirçəliş XXI əsr jurnalı, 31 avqust Bakı, 2001, № 42, səh 92-100 1077. Veysəl Çərkəz. Yuxularda qayıdan oğullar: şeir. “ Şəki 1095. Zəkəriyyə Mabudoğlu, Hədiyyə Şəfagül. Ulularımızın fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 7 iyun öyüd- nəsihət və xeyir duaları. // Dirçəliş XXI əsr jurnalı, 1078. Veysəl Çərkəz. “ Körpə”, “ Küçəsüpürən və oğlu”: şeirlər. Bakı, 2001, № 45, səh 193-196 “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1973, 10 fevral 1096. Zəkəriyyə Mabudoğlu, Hədiyyə Şəfagül. Ulularımızın 1079. Veysəl Çərkəz. Əsgər qəbirləri haqqında ballada: şeir. “ Şəki öyüd- nəsihət və xeyir- duaları. // Dirçəliş XXı əsr jurnalı, fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 15 noyabr Bakı, 2001, № 43, Bakı, 2001, səh 108-109 1080. Veysəl Çərkəz. Kənddə bahar: şeir. “ Şəki fəhləsi”, qəz., 1097. Zəkəriyyə Əlizadə. İpəkçilik mədəniyyətinin folklorda Şəki, 1977, 2 aprel inikası. // Folklor və etnoqrafiya, Bakı, 2007, № 2, səh 39- 1081. Veysəl Çərkəz. “ Mənim evim”, “ Təyyarədə”: şeirlər. “ Şəki 55 fəhləsi”, qəz., Şəki, 20 yanvar Türk dilində 1082. Veysəl Çərkəz. Şəki: şeir, “ Şəki fəhləsi”, qəz., Şəki, 1975, 1098. Agah Sirri Ləvənd. Ərəb, fars və türk ədəbiyyatında “ Leyli 16 yanvar və Məcnun” hekayəsi. Ankara, 1959, 390 s. 482 483 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti Rus dilində Qeyd: 1099. Адыширинов К. Ф. Исследование художественного ______наследия Исмаил ______бек Накама и история издания его произведений // Даге- ______станский Государственный Университет. Вестник ка- ______федры литератур народов Дагестана и Востока / ______выпуск 7. Махачкала, 2009, ст.71-81. ______1100.Адыширинов К.Ф. Литературное наследие Исмаила бека ______Накама в Азербайджанском, русском и Турецском лите- ______ратуроведение // Актуальные проблемы гуманитарных и ______естественных наук, № 6, Москва: Институт Стратегиче- ______ских Исследований, 2010, ст. 127-132 ______1101. Алиев. Г.Ю. Легенда о Хосрове и Ширин в литературах ______народов Востока. М., 1960. 168 c. ______1102.Гусейнов Ш.A. Нравственное наследие и современность. ______Баку: Чанлибел, 2007, 528 ст. ______1103.Курганов С. Основоположник национального пробужде- ______ние. «Бакинский рабочий». газ., Баку, 1939, 6 января. ______1104. Города России в 1910 г., стр 960-961 ______1105. Памятная книга Елизаветпольской губернии на 1914 г., ______стр. 377 ______1106. Кавказский календарь на 1858 г. стр. 484. ______1107. Юбилейный сезон Шекинского театра, газ., « Вышка», ______Баку, 1984, 11 августа ______484 485 Kamil Adışirinov ______Директор: проф. Нadir Мяммядли ______Компцтер дизайнери: Защид Мяммядов ______Техники редактор: Tцnzalя Taьыyeva ______Чапа имзаланмыш 22.07.2015. ______Шярти чап вяряги 13,5. Сифариш № 248. ______Каьыз форматы 60х84 1/16. Тираж 500. ______486 XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti

Китаб "Elm vя tяhsil" няшриййат-полиграфийа мцяссисясиндя щазыр диапозитивлярдян чап олунмушдур. E-mail: [email protected] Тел: 497-16-32; 850-311-41-89 Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4.

489