XX ƏSR ŞƏKİ ƏDƏBİ –MƏDƏNİ MÜHİTİ (1900-2000-Ci Illər) I Kitab
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI ŞƏKİ REGİONAL ELMİ MƏRKƏZİ KAMİL FİKRƏT oğlu ADİŞİRİNOV XX ƏSR ŞƏKİ ƏDƏBİ –MƏDƏNİ MÜHİTİ (1900-2000-ci illər) I Kitab BAKI-2015 Mərhum akademik Bəkir Nəbiyevin və professor Yaşar MÜNDƏRICAT Qarayevin əziz xatirəsinə ithaf olunur Giriş ———————————————————————————— Elmi redaktoru: Məhərrəm Paşa oğlu Qasımlı ——————————————————- filologiya üzrə elmlər doktoru, professor I Fəsil. Şəki ədəbi-mədəni mühiti XX əsrin I yarısında (1900-1940-cı illər ).... 1.1. Molla Cümənin elmi-tərcümeyi halının bəzi maraqlı məqamları. XX Rəyçilər: Nadir Baloğlan oğlu Məmmədli əsrin birinci yarısında Şəkidə aşıqsənəti——————————————— filologiya üzrə elmlər doktoru, professor ————-———————— 1.2. XX əsrin əvvəllərində və Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti illərində Məhəmmədəli Bayram oğlu Mustafayev Şəkidə ədəbi-mədəni inkişaf: (1900-1920-ci illər)——————————— ————————— filologiya üzrə elmlər doktoru 1.3. 1920-40- ci illərdə Şəkidə ədəbi- mədəni mühit: ————————— ————————— Adişirinov K.F. XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti: Mono- 1.4.Şəkidə ədəbi təşkilatlanma: “Qızıl Qələmlər Cəmiyyəti” nin Şəki qrafiya. Bakı: Elm və təhsil, 2015, bölməsinin yaranması və fəaliyyəti————————————————— ——————————————————- 1.5.Şəkidə dövlət teatrının yaranması ədəbi-mədəni mühitin inkişafına təsir edən əsas mədəni hadisə kimi ( 1920-1950-ci illər)——-———————— ——————————— II Fəsil. Şəki ədəbi-mədəni mühiti XX əsrin II yarısında (1950-1980-ci Kitabda XX əsrdə Şəkidə keçilmiş ədəbi- mədəni yola nəzər salınır, bütöv illər)—- bir yüzillikdə yaşanmış ədəbi-mədəni hadisələr təhlil süzgəcindən keçirilir. 2.1. “Şəki fəhləsi” qəzeti “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvlərinin əsas tribunası Uzun illərin axtarışı və gərgin əməyin məhsulu olan bu əsərdə müəllif kimi və qəzetin ideya-siyasi və ədəbi-mədəni məzmunu (1921-1991-ci çoxsaylı ədəbi- tarixi mənbələri oxucuların diqqətinə çatdırmaqla işin nə illər)———————2.2.“Səbuhi”ədəbi məclisinin inkişafının I mərhələsi: qədər maraqlı və ağır olduğunu vurğulayır. Monoqrafiyada ilk dəfə XX əsrdə əsas nümayəndələri—————-2.3.“Səbuhi”ədəbi məclisindənkənar və Şəkidə ədəbi-mədəni mühit geniş aspektdə araşdırılır, 30 nəfərədək yaradıcı məclislə bağlı yazıb- yaradanlar——————-2.4. Şəki folklor mühitində qələm sahibinin həyat və yaradıcılığı haqqında geniş şəkildə söhbət açılır. aşıq sənətinin inkişafı və el aşıqları ———————————— Yetmiş illik sovet dönəminin ədəbi həyata təsiri məsələləri tədqiqatçının diqqət III Fəsil: Müstəqillik illərində Şəkidə ədəbi proses və mədəni mühit( mərkəzində saxlanılmaqla obyektiv dəyərləndirmə aparılır. Sözügedən 1991-2000-ci illər)———————————————————-———— dönəmdə “ Səbuhi” ədəbi məclisi və onun üzvlərinin həyat və yaradıcılıq yolu, ——————————————————3.1 “Səbuhi”- “Müştaqi” ədəbi Şəkinin teatral inkişafı, “ Şəki fəhləsi” qəzeti və ədəbi inkişaf məsələləri məclisinin inkişafının II mərhələsi və əsas nümayəndələri———————— monoqrafiyanı maraqlı edən tərəflər kimi diqqətçəkicidir. ——————————————————————————————— Kitab XX əsrdə Şəkidə ədəbi-mədəni mühiti öyrənmək istəyən bütün —— qrup oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur. Əsərdən ali məktəblərin filologi 3.2.XX əsrin 60-90-cı illərində Şəki ədəbi-mədəni mühitində teatr və dra- fakültələrinin tələbələri, magistr və doktorantlar zəngin və maraqlı faktları maturgiya məsələləri—————————————————————— özündə əks etdirən ədəbi mənbə kimi daha çox faydalana bilərlər. ————————————————————- İstifadə olunmuş ədəbiyyat——————————————————— —————————————- 3 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti tərzi, milli mənlik, demokratik fikir gətirən həmin ziyalılar, yara- Giriş dıcı şəxsiyyətlər, yaşadıqları dövrün ictimai-siyasi hadisələrini, insanların sosial durumunu və əhvali-ruhiyyəsini müxtəlif ədəbi XX əsrin 90-cı illərinədək əyalət ədəbiyyatının öyrənilməsinə formalarda əks etdirərək haqsızlıqları tənqid atəşinə tutmaqdan sovetizmdən miras qalmış ögey münasibət uzun illər Azərbaycan çəkinməmiş, klassik şeirin qəzəl janrı da daxil olmaqla dram, ədəbiyyatşünaslığında da özünü göstərmiş, nəticədə milli satira və digər janrlarda, ayrı-ayrı üslublarda yazıb-yaratmışlar. ədəbiyyatın inkişafını və formalaşmasını təmin edən region Onların əsərləri “Şəki fəhləsi”, “İpəkçi”, “Region-Şə ki”, ”Azər - ədəbiyyatının öyrənilməsi diqqətdən kənarda qalmışdır. Belə ki, bay can”, “Elm və həyat”, “Kirpi”, “Azərbaycan müəl limi”, “Ədə - bu istiqamətdə aparılacaq tədqiqatlara vurulan “qeyri-aktuallıq” biyyat və incəsənət”, “Sovet kəndi”, “Kommunist”, “İnşaatçı”, damğası uzun müddət ədəbiyyatşünaslığımızda hökmran rol “Azərbaycan gəncləri” və s. kimi nüfuzlu yerli və mərkəzi ədəbi, oynamışdır. ictimai- siyasi məzmunlu dövri nəşrlərdə dərc olunmuşdur. Lakin İctimai və bədii fikir tariximizə nəzər saldıqda görürük ki, tari- vaxtında ictimai-siyasi hadisələri dərk edərək xalqa sözünü xin bütün dövrlərində Şəki Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial- çatdırmış və xalqın istəklərini bədii formada bəyan etmiş bu mədəni həyatında mühüm rol oynamış, zəngin və möhtəşəm yaradıcı şəxsiyyətlərin bəziləri sovet ideologiyasının təzyiqlərinə ədəbiyyat və pedaqoji fikir tariximizə bu bölgədən çıxmış görkəm- rast gəlmişlər. Təəssüf ki, sovet ideologiyasının şəxsiyyətə zidd li şəxsiyyətlər bəxş edilmişdir. Bu gün müstəqil ədəbiy - tələb və normaları XX əsr Şəki ədəbi- mədəni mühitinin tədqiqinə yatşünaslığın yaratmış olduğu imkanlardan istifadə edərək XX də ağır zərbə vurmuş, 1900-1950-ci illərdə istər yaradıcı əsrdə Şəkidə keçilmiş ədəbi-mədəni yola nəzər salmaq, burada şəxsiyyətlər, istərsə də onların ədəbi-bədii fəaliyyəti araşdırılıb yazıb-yaradan sənətkarların həyat və yaradıcılığını tədqiq etmək, öyrənilməmişdir. Bu baxımdan çox təəssüfləndirici haldır ki, onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini ədəbi-nəzəri kontekstdən Salman Mümtaz kimi ədəbi şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin Şəki dəyərləndirmək müstəqil ədəbiyyatşünaslığımıza ediləcək töhfə mərhələsi qaranlıq səhifələrdə qalmış, Şəkinin təhsil və ədəbi fikir kimi olduqca aktual bir məsələdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas tarixində silinməz iz buraxmış Rəcəb Əfəndizadə kimi bir alimlərimizin tədqiqatlarından məlumdur ki, Azərbaycan şəxsiyyət Stalin repressiyası xofundan qorxaraq 1950-ci ildə se- ədəbiyyatının əhəmiyyətli tərkib hissələrindən biri kimi, Şəkidə vimli müəllimi Firidun bəy Köçərlinin ədəbiyyat və ictimai fikir ədəbi inkişaf uzun və zəngin bir tarixi inkişaf yolu keçmiş, burada tariximiz üçün bu gün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək məktublarını bu gün tədqiqinə çox böyük ehtiyac hiss olunan ədəbi birlik və yandırmağa məcbur olmuşdu. Deməli, mürəkkəb və ziddiyyətli məclislər fəaliyyət göstərmişdir. Bu fikri bizə söyləməyə əsas hadisələrlə zəngin olan ədəbiyyatımız XX əsrdə də çətin və verən bu bölgədə formalaşan ədəbi ənənələrdir ki, XX əsr Şəki ziddiyyətli bir yol keçmişdir. Dövlət müstəqilliyimizin bərpasına ədəbi mühiti bu ənənələr üzərində inkişaf etmişdir. Bu ədəbi qədər problemlərə milli müstəvidən deyil, ideoloji müstəvidən ənənələr Şəkidə XX yüzillikdə də davam etdirilmiş, əsrin 70-ci yanaşılması bir sıra həqiqətlərin pərdələnməsinə şərait yaratmışdır. illərindən “Səbuhi”, 90-cı illərin ortalarından Azərbaycan Yazıçılar Bu baxımdan tədqiqat işi mövzusunun “XX əsr Şəki ədəbi-mədəni Birliyinin Şəki bölməsi, XXI əsrin əvvəllərindən “Müştaqi” ədəbi mühiti”nə aid olması ilə də aktualdır. Hələlik ayrı-ayrı məqalə və məclisi fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu ədəbi birliklər kitab şəklində “XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühiti” mövzusu bu ziyalıları özündə birləşdirməklə dövrünün yaradıcı gəncliyinin də günədək ədəbiy yatşünaslığımızın xüsusi tədqiqat obyekti olma- yetişməsində mühüm rol oynamışdır. Azərbaycan ədəbi mühitinin mış, bu mühi tin özünəməxsus cəhətləri, əsas nümayəndələrinin tərkib hissəsi kimi, Şəki ədəbi-mədəni mühitinə yeni təfəkkür ya radıcılığı, ədəbi məclislərin yaranması və inkişaf mərhələləri 4 5 Kamil Adışirinov XX əsr - Şəki ədəbi-mədəni mühiti sistemli və problematik müstəvidə araşdırılmamışdır. Doğrudur, rin dən bu günədək ədəbi-mədəni prosesi ardıcıl və sistemli izlə - XX əsrin əvvəllərindən 90-ci illərinədək Şəki ədəbi-mədəni mühi - mək, ədəbi sənətkarların bədii axtarışlarının forma, məzmun və ti, onun ictimai-siyasi, nəzəri-estetik problemləri ədəbiy yat şü - mündəricəsini üzə çıxarmaq, Şəki ədəbi mühitinin Azərbaycan naslarımızı düşündürmüş, lakin bu məsələ geniş tədqiqat ədəbiyyatındakı yerini müəyyənləşdirmək, bədii mətnlərin təh li- ba xım dan öz real həllini tapmamış, bəzi tədqiqatçıların fərdi-konk - lində ümumprinsipləri əsas götürmək tədqiqatçının diqqət mər- ret istiqamətli fikirləri ilə kifayətlənilmişdir. kəzində olmuşdur. Mövzuya müasir ədəbiyyatşünaslıq elmi mizin XX əsr Şəki ədəbi-mədəni mühitinin ümumi mənzərəsinin tələbləri nöqteyi-nəzərdən yanaşılmış, əsasən, aşağıdakı vəzi - izlənilməsi, bu təcrübənin ümumiləşdirilməsi, onun yaranma və fələrin yerinə yetirilməsinə diqqət yetirilmişdir: formalaşma prosesinin işıqlandırılması, inkişafın əsas mərhələ və – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Şəki ədəbi mühitinin xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılması baxımından aparılan tədqiqat mövqeyini və rolunu aydınlaşdırmaq; xüsusi aktuallıq kəsb edir. Odur ki, bütövlükdə Azərbaycan ədə - – sovet ideologiyasının ədəbiyyata milli müstəvidən deyil, biyyatının tədqiqi baxımından Şəki ədəbi-mədəni mühitinin ideoloji müstəvidən yanaşmasının ədəbi mühitə təsirini aşkar - tədqiqi ədəbiyyatşünaslıqda vacib bir məsələ kimi diqqəti cəlb et - lamaq; miş, öz həllini gözləyən bir problemə çevrilərək hazırkı tədqiqatın – XX əsrin ayrı-ayrı dövrlərində Şəki ədəbi-mədəni mühitinin aktuallığını şərtləndirmişdir. inkişaf mərhələlərini