97399 ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΛΗ ΜΗΛΙΑ.Pdf.Pdf

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών

Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων

Διπλωματική Εργασία

Ο «πολιτισμός του νερού» στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Πολιτιστικοί περίπατοι και εκπαιδευτικά προγράμματα στους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία του Δήμου Άργους-Μυκηνών για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Μηλιά Γιαννακούλη

Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ελένη Τζουμάκα

Άργος, Ιούλιος 2019

Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία της φοιτήτριας Μηλιάς Γιαννακούλη που την εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ, μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού, παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή, αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση» (downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών του δικαιωμάτων.

Μηλιά Γιαννακούλη

Επιτροπή Επίβλεψης Διπλωματικής Εργασίας

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Συν-Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Ελένη Τζουμάκα Αντωνία Ζερβάκη Μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ Μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ

Άργος, Ιούλιος 2019

Μηλιά Γιαννακούλη, Ο «πολιτισμός του νερού» στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Πολιτιστικοί περίπατοι και εκπαιδευτικά προγράμματα στους αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία του Δήμου Άργους –Μυκηνών για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Αφιερώνεται στη μνήμη του πατέρα μου.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα ήθελα να ευχαριστήσω κατ’αρχάς, από βάθους καρδιάς, την επιβλέπουσα της παρούσας διπλωματικής εργασίας κa Ελένη Τζουμάκα για την καθοδήγηση, την υποστήριξη, για τις ακριβείς και εξονυχιστικές παρατηρήσεις της, καθώς και για την ευγένεια και υπομονή που επέδειξε σε όλη τη διάρκεια της μεταξύ μας συνεργασίας. Επίσης και την συνεπιβλέπουσα κa Αντωνία Ζερβάκη για τις πολύτιμες τελικές παρατηρήσεις της.

Στη συνέχεια εκφράζω ειλικρινείς ευχαριστίες σε όλους όσους συνέβαλαν καθοριστικά, ο καθένας με τον τρόπο του, στην ολοκλήρωση αυτής της διπλωματικής εργασίας: α) στην κa Ελένη Πανάγου, στη Δρα Άλκηστη Παπαδημητρίου, και στους κoυς Σχοινοχωρίτη Παναγιώτη, Αντωνιάδη Χαράλαμπο και Σκούρτη Μιχάλη για το χρόνο που διέθεσαν με ευγένεια και ενδιαφέρον για να μου παραχωρήσουν συνεντεύξεις, κείμενα και οτιδήποτε άλλο χρειάστηκα κατά τη διάρκεια της ποιοτικής έρευνας. β) στην κa Αναστασία Βασιλείου, αρχαιολόγο, για τις χρήσιμες υποδείξεις της για τα εκπαιδευτικά προγράμματα. γ) στον κo Δημήτρη Καρυάμη, υπεύθυνο ψηφιοποίησης αρχείου & βιβλιοθήκης Συλλόγου Αργείων Δαναός, για τη βοήθειά του στη βιβλιοθήκη του Συλλόγου.

Τέλος θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω την ειλικρινή ευγνωμοσύνη μου σε όλους όσους με στήριξαν ηθικά, με υπομονή και κατανόηση, στη μακροχρόνια και επίπονη προσπάθεια ολοκλήρωσης του μεταπτυχιακού προγράμματος «Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων» του ΕΑΠ και ιδιαίτερα της παρούσας διπλωματικής εργασίας, στην οικογένεια μου, σε ορισμένους εκλεκτούς συναδέρφους μου στη ΔΕΥΑΑΡΜ καθώς και σε λίγες αγαπητές μου φίλες. Χωρίς τη δική τους αγάπη και ενδιαφέρον δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί αυτό το πόνημα, που ελπίζω να αποδειχθεί χρήσιμο κυρίως για τα παιδιά του Δήμου Άργους- Μυκηνών και για τα παιδιά όλου του κόσμου.

Διπλωματική Εργασία iv

Περίληψη

Η πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου, μέρος της οποίας είναι και ο πολιτισμός του νερού, αποτελεί σπουδαίο απόθεμα για την ανθρωπότητα. Η ορθολογική διαχείρισή της οφείλει να απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας και πρωταρχικά στα παιδιά. Ειδικότερα τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε μουσεία και οι πολιτιστικοί περίπατοι σε σχετικούς χώρους αποτελούν βασικά εργαλεία για την προσέγγιση του παιδικού κοινού.

Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα διπλωματική εργασία επιχειρεί να παρουσιάσει την έννοια του πολιτισμού του νερού, τη διαχείριση του στο εξωτερικό και την Ελλάδα, καθώς και την αξιοποίηση του με τη χρήση εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πολιτιστικών περιπάτων για την προσέγγιση του νεανικού κοινού. Ως μελέτη περίπτωσης επιλέγεται ο Δήμος Άργους-Μυκηνών και συγκεκριμένα δύο εμβληματικές περιοχές του, το Άργος και οι Μυκήνες.

Σκοπός της εργασίας είναι να παρουσιάσει μια ολοκληρωμένη πρόταση για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στην περιοχή αυτή. Προσδοκία αποτελεί η συγγραφή ενός βοηθήματος για πολιτιστικούς οργανισμούς, ιδρύματα, επιχειρήσεις με συναφές αντικείμενο και για εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η εργασία φιλοδοξεί να γίνει μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για την ανάπτυξη του αναξιοποίητου πολιτιστικού αποθέματος των τοπικών κοινωνιών μέσα από καινοτόμες μεθόδους και την ανάπτυξη του πολιτιστικού, εκπαιδευτικού τουρισμού σε τοπικό επίπεδο.

Η μεθοδολογική προσέγγιση του θεωρητικού μέρους πραγματοποιείται με τη μελέτη σχετικής βιβλιογραφίας και τη διαδικτυακή έρευνα. Η μελέτη περίπτωσης στηρίζεται στη διαδικτυακή έρευνα, στη χρήση δομημένων συνεντεύξεων καθώς και στην επιτόπια παρατήρηση των χώρων, μνημείων, κατασκευών που σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού.

Η εργασία ολοκληρώνεται με την παρουσίαση συμπερασμάτων και προτάσεων για τη βελτίωση της υπάρχουσας κατάστασης.

Διπλωματική Εργασία v

Λέξεις - Κλειδιά Πολιτισμός, Πολιτιστική επικοινωνία, Διαχείριση πολιτιστικής κληρονομιάς, Πολιτισμός του νερού, Παιδικό κοινό, Εκπαιδευτικά προγράμματα, Πολιτιστικοί περίπατοι

Διπλωματική Εργασία vi

The "water civilization" in the Μunicipality of Argos-Mycenae. Cultural walks and educational programs in the archaeological sites and museums of the Municipality of Argos-Mycenae for primary school students.

Milia Giannakouli

Διπλωματική Εργασία vii

Abstract

The cultural heritage of a place, the “water civilization” being part of it, is a great resource for mankind. Its rational management should be of concern to the society as a whole and, primarily, to children. In particular, educational museum programs and cultural walks in relevant places are key tools to attract children.

In this context, this thesis attempts to present the concept of water culture, its management in Greece and in other countries as well as its utilization through of educational programs and cultural walks, aiming to attract children. The Municipality of Argos and Mycenae is selected as a case study, and namely the two emblematic areas of Argos and Mycenae.

The purpose of this paper is to present a comprehensive proposal for the management of water culture in this area. It is expected to constitute a guide for cultural organizations, institutions, businesses with a relevant subject and for primary school teachers. This project aspires to become part of a greater effort to develop unexploited cultural resources of the local communities with the use of innovative methods and to promote the cultural and educational tourism at local level.

The methodological approach of the theoretical part consists in studying relevant bibliography and web research. The case study is based on web research, on structured interviews and on-site observation of monuments and structures that are part of the water culture.

The paper cocludes by presenting suggestions in order to improve the current situation.

Keywords Culture, Cultural communication, Cultural heritage management, Water civilization, Children, Educational programs, Cultural walks

Διπλωματική Εργασία viii

Περιεχόμενα

Περίληψη ...... vi Abstract..…………………………………………………………………………………viii Περιεχόμενα ...... ix Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων ...... x Κατάλογος Πινάκων ...... xii Συντομογραφίες & Ακρωνύμια…………………………………………………….…….xiii Εισαγωγή………………………………………………..………………………………...14 1.Πολιτισμός ...... 19 1.1 Πολιτισμική κληρονομιά ...... 20 1.1.1 Διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς ...... 21 1.2 Πολιτιστική επικοινωνία και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ...... 23 1.2.1 Πολιτιστική επικοινωνία και προσέγγιση του παιδικού κοινού………………...24 1.2.2 Εκπαιδευτικά προγράμματα για το παιδικό κοινό……………………………..25 1.2.3 Πολιτιστικοί περίπατοι για το παιδικό κοινό………………………………….28 2. Ο Πολιτισμός του νερού ...... 31 2.1 Εισαγωγή…………………………………………………………………………..31 2.2 Ορισμός του πολιτισμού του νερού ...... 32 2.3 Διαχείριση του πολιτισμού του νερού με στόχο το παιδικό κοινό ...... 36 2.3.1 Μουσεία νερού στο εξωτερικό ...... 36 2.3.2 Μουσεία νερού και άλλες σχετικές δράσεις στην Ελλάδα……………………40 3. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 3.1 Εισαγωγή…………………………………………………………………………..47 3.2 Υδρογεωλογία Δήμου Άργους-Μυκηνών………………………………………...47 3.3 Ο πολιτισμός του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών……………………………49 3 .3.1 Οι μύθοι του νερού στο Άργος και στις Μυκήνες…………………………………49 3.3.2 Κτίσματα του νερού στο Άργος και στις Μυκήνες…………………………….51 4. Μεθοδολογία της έρευνας ……………………………………………………………..55 4.1 Διαδικτυακή έρευνα ………………………………………………………………….55 4.2 Συνεντεύξεις ………………………………………………………………………56 4.3 Επιτόπια παρατήρηση……………………………………………………………...57 5. Αποτελέσματα της έρευνας ……………………………………………………………58 5.1 Αποτελέσματα της διαδικτυακής έρευνας και των συνεντεύξεων ……………….58 5.2 Αποτελέσματα της επιτόπιας παρατήρησης……………………………………….69 6. Συμπεράσματα………………………………………………………………………….71 7. Προτάσεις ……………………………………………………………………………...76 7.1 Πολιτιστικοί περίπατοι και εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης………………………………………….76 7.1.1 Στο Άργος ………………………………………………………………………….76 7.1.2 Στις Μυκήνες…………………………………………………………………..81 Βιβλιογραφικές αναφορές ……………………………………………………………. 87 Παράρτημα Α: Εικόνες………………………………………………………………...100 Παράρτημα Β: Ερωτηματολόγια συνεντεύξεων ...... 123 Παράρτημα Γ: Πίνακες………………………………………………………………..127

Διπλωματική Εργασία ix

Κατάλογος Εικόνων / Σχημάτων

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η αρίθμηση του καταλόγου εικόνων /σχημάτων έχει ως πρόθεμα τον αύξοντα αριθμό του τρέχοντος κεφαλαίου της εργασίας. Για τα κεφάλαια 1, 4 και 6 δεν επιλέγονται εικόνες, γι’αυτό και ο κατάλογος εικόνων δεν έχει ενιαία αρίθμηση. Ξεκινά μετά την εικόνα του εξώφυλλου, από 2-1 ως 2-5. Συνεχίζει 3-1 ως 3-7, 5-1 ως 5-4 και καταλήγει 7-1 ως 7-16 και οι αριθμοί 2, 3, 5 και 7 αναφέρονται στα αντίστοιχα κεφάλαια της εργασίας.

ΕΙΚ.ΕΞΩΦ/ΛΟ: Θέρμες, Αρχαίο Θέατρο, Άργος ΕΙΚΟΝΑ 2-1: Μουσείο Ύδρευσης, Θεσ/νίκη………………………………………...40

ΕΙΚΟΝΑ 2-2: Μύλος Ματσόπουλου, Τρίκαλα…………………………………...... 41

ΕΙΚΟΝΑ 2-3: Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, Δημητσάνα……………………...... 41

ΕΙΚΟΝΑ 2-4: Μουσείο Περιβάλλοντος, Στυμφαλία…………………………………42

ΕΙΚΟΝΑ 2-5: ΕΥΔΑΠ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Παρέα με τον Σταγονούλη»………………………………………....44

ΕΙΚΟΝΑ 3-1: Κεφαλάρι Άργους Ι.Ν.Ζωοδόχου Πηγής. Ερασίνος Ποταμός…………………………….48

ΕΙΚΟΝΑ 3-2: Ερασίνος, Βάλτος Άργους…………………………………………...... 48

ΕΙΚΟΝΑ 3-3: Χάρτης Άργους……………………………………………………... .49

ΕΙΚΟΝΑ 3-4: Ακρόπολη Μυκηνών, Αεροφωτογραφία……………………………...49

ΕΙΚΟΝΑ 3-5 : Κριτήριο/Νυμφαίο, Άργος ……………………………………………52

ΕΙΚΟΝΑ 3-6: Σαραπείο, Ασληπιείο, Θέρμες Α΄, Άργος……………………………..53

ΕΙΚΟΝΑ 3-7: Υπόγεια Δεξαμενή Μυκηνών, Είσοδος……………………………...... 54

ΕΙΚΟΝΑ 5-1: ΚΠΕ Ν.Κίου. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας»…………………………...64

ΕΙΚΟΝΑ 5-2: ΕΦΑ ΑΡΓ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Διαβάζουμε το Άργος»……………………………………………….65

ΕΙΚΟΝΑ 5-3: ΕΦΑ ΑΡΓ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Τα ψηφιδωτά του κήπου»…………………………………………….61

Διπλωματική Εργασία x

ΕΙΚΟΝΑ 5-4: ΚΠΕ Ν.Κίου και ΕΦΑ ΑΡΓ. Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές 2019: «Περίπατος στον Ποντίνο ποταμό και την Αλκυονία Λίμνη»………….65

ΕΙΚΟΝΑ 7-1: Σκίτσο πολιτιστικού περιπάτου, Άργος…………………… …………..76

ΕΙΚΟΝΑ 7-2: «Το Ποτάμι», Πλατεία Αγίου Πέτρου, Άργος ………………………...76

ΕΙΚΟΝΑ 7-3: Αυλή Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους……………………………...77

ΕΙΚΟΝΑ 7-4: Άγαλμα Αδριανού, αυλή Αρχ. Μουσείου Άργους ……………………77

ΕΙΚΟΝΑ 7-5: Παραδοσιακή Κρήνη, πλατεία Δικαστηρίων, Άργος …………………77

ΕΙΚΟΝΑ 7-6: Πηγάδι, αυλή Βυζαντινού Μουσείου, Άργος ………………………...77

ΕΙΚΟΝΑ 7-7: Βυζαντινό Μουσείο Άργους, εξωτερικά ……………………………...80

ΕΙΚΟΝΑ 7-8: Βυζαντινό Μουσείο Άργους, ενότητες της έκθεσης ………………….80

ΕΙΚΟΝΑ 7-9: Βυζαντινό Μουσείο Άργους, το βυζαντινό σπίτι …………………… 80

ΕΙΚΟΝΑ 7-10: Βυζαντινό Μουσείο Άργους. Εκπαιδευτικά προγράμματα …………...80

ΕΙΚΟΝΑ 7-11: Σχεδιάγραμμα πολιτιστικού περιπάτου. Κάτοψη Ακρόπολης Μυκηνών………………………………………...82

ΕΙΚΟΝΑ 7-12: Πύλη Λεόντων, Μυκήνες……………………………………………...82

ΕΙΚΟΝΑ 7-13: Υπόγεια Δεξαμενή, Μυκήνες………………………………………….83

ΕΙΚΟΝΑ 7-14: Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών…………………………………….85

ΕΙΚΟΝΑ 7-15: Είδωλα, Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών ………………………...... 85

ΕΙΚΟΝΑ 7-16: Τοιχογραφία «Η Μυκηναία», Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών …...85

Διπλωματική Εργασία xi

Κατάλογος Πινάκων

Πίνακας 1 Μουσεία νερού ανά την υφήλιο

Πίνακας 2 Διαδικτυακή έρευνα. Διαχείριση πολιτισμού νερού στο Δήμο Άργους – Μυκηνών

Πίνακας 3 Διαδικτυακή έρευνα. Συνεντεύξεις. Ποσοτικά στοιχεία

Πίνακας 4 Συνεντεύξεις. Οι σημαντικότερες δράσεις-εκπαιδευτικά προγράμματα για διαχείριση πολιτισμού νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών

Πίνακας 5 Διαδικτυακή έρευνα. Συνεντεύξεις. Ελλείψεις

Διπλωματική Εργασία xii

Συντομογραφίες & Ακρωνύμια

ΔΕΥΑΑΡΜ Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης Αποχέτευσης Άργους-Μυκηνών ΕΦΑ ΑΡΓ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας ΙΕΠ Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής ΚΕΔΑΜ Κοινωφελής Επιχείρηση Δήμου Άργους- Μυκηνών ΚΔΑΠ Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Παίδων ΚΠΕ Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ΠΕ Περιβαλλοντική Εκπαίδευση ΤΑΠΑ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων & Απαλλοτριώσεων ΥΠΠΟΑ Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Διπλωματική Εργασία xiii

Εισαγωγή

Η παρούσα διπλωματική εργασία εκκινεί από την επαγγελματική ενασχόληση μου. Ως αρχαιολόγος είχα την ευκαιρία να γνωρίσω ακαδημαϊκά τον πολιτισμό του νερού στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο. Εργαζόμενη ως αρχαιολόγος στη ΔΕΥΑΑΡΜ, τουλάχιστον δεκαπέντε έτη, σε άμεση συνεργασία με την ΕΦΑ Αργολίδας, είχα τη δυνατότητα να γνωρίσω από την ανασκαφική έρευνα στα ορύγματα των έργων της ΔΕΥΑΑΡΜ τον πολιτισμό του νερού της περιοχής και να κατανοήσω τη σημασία του νερού για την περιοχή και στη σύγχρονη εποχή. Τέλος ασχολήθηκα με πολιτιστικές δραστηριότητες σχετικές με το νερό και τον πολιτισμό του, όπως με τη συμμετοχή στο Διεθνές Συνέδριο «Το αρχαιολογικό έργο στην Πελοπόννησο», (Τρίπολη 2012) και την παρουσίαση ομιλίας στην ειδική ενότητα «Υδάτινοι Πόροι», καθώς και τη διοργάνωση Ημερίδας της ΔΕΥΑΑΡΜ για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Νερού, τον Μάρτιο του 2014.

Παράλληλα, η διαβίωση στην πόλη του Άργους με ορατά, καθημερινά, σημαντικά τεχνικά έργα και κατασκευές του παρελθόντος, όπως οι Ρωμαϊκές Θέρμες, το Αδριάνειο Υδραγωγείο, τα βυζαντινά πηγάδια, οι παραδοσιακές κρήνες, ενισχύει την πεποίθηση μου για το χαρακτηρισμό της πόλης ως ζωντανoύ μουσείου του «πολιτισμού του νερού». Η παραμονή ευρύτερα στο Δήμο Άργους-Μυκηνών, του οποίου η οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το νερό, τον πολιτισμό και τη διαχείρισή του πιστοποιεί τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου φυσικού πόρου για την περιοχή.

Ωστόσο, η διαμονή και η δραστηριοποίηση μου στο συγκεκριμένο Δήμο έχει επιτρέψει και την κατανόηση των παρακάτω διαπιστώσεων: α) η τοπική κοινωνία δε γνωρίζει ουσιαστικά το εύρος του πολιτισμού του νερού της περιοχής, με συνέπεια ο πολιτισμός του νερού να μην αποτελεί αντικείμενο γνώσης και παρακαταθήκης για τα παιδιά, τους νέους και τις ερχόμενες γενιές β) το συγκεκριμένο πολιτιστικό απόθεμα παραμένει ουσιαστικά αναξιοποίητο, με αποτέλεσμα να μην εκτιμάται και να μην προβάλλεται η αξία του επαρκώς από τους αρμόδιους φορείς.

Διπλωματική Εργασία 14

Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η ανάδειξη της σημασίας του πολιτισμού του νερού, δηλαδή του πολιτισμού που προέρχεται από το νερό και διαμορφώνεται από αυτό σε όλα τα επίπεδα ζωής, συναντάται σε όλες τις εποχές και σε όλες τις κοινωνίες, με πολλές διαφορετικές μορφές και αποτελεί μέρος της τοπικής και παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Σκοπός της εργασίας είναι η μελέτη μεθόδων διαχείρισης του πολιτισμού του νερού με τη βοήθεια της πολιτιστικής επικοινωνίας και συγκεκριμένα με την αξιοποίηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και των πολιτιστικών περιπάτων, με κύριους αποδέκτες τους μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Προσδοκία αποτελεί η συγγραφή ενός πρωτότυπου και ενδιαφέροντος βοηθήματος για εκπαιδευτικούς αλλά και για πολιτιστικούς οργανισμούς, ιδρύματα και επιχειρήσεις που ασχολούνται με τη διαφύλαξη και την προβολή του νερού και του πολιτισμού του και επιθυμούν να προβάλλουν το σχετικό πολιτιστικό απόθεμα για εκπαιδευτικούς και αναπτυξιακούς λόγους.

Επιμέρους στόχοι είναι η συμβολή στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τομέα των τοπικών κοινωνιών μέσα από καινοτόμες μεθόδους επικοινωνίας και η προβολή νέων αναπτυξιακών πρακτικών για την προσέλκυση κοινού συγκεκριμένης ομάδας (targetgroup), η ενίσχυση της πολιτιστικής και οικολογικής συνείδησης και η συνεισφορά στην αειφορία και την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού της περιοχής, καθώς και η διατήρηση της πολιτιστικής μνήμης και παράδοσης.

Το κεντρικό ερευνητικό ερώτημα είναι: Υπάρχει σημαντικός πολιτισμός του νερού στο Δήμο Άργους Μυκηνών, πώς αξιοποιείται προς όφελος του παιδικού κοινού και πώς μπορεί να αξιοποιηθεί καλύτερα; Τα επιμέρους ερωτήματα είναι: - Ποιος είναι ο ρόλος των φορέων διαχείρισης του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών; - Ποια είναι η συμβολή των μύθων, της ιστορίας και της περιήγησης στην άτυπη εκπαίδευση παιδιών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης;

Διπλωματική Εργασία 15

- Ποια είναι η σημασία της ουσιαστικής και συστηματικής διαχείρισης του πολιτισμού του νερού για τα παιδιά, για την τοπική και παγκόσμια κοινότητα;

Η πρωτοτυπία της παρούσας διπλωματικής εργασίας συνίσταται στην προσπάθεια που καταβάλλει για μια συνολική θεώρηση του πολιτισμού του νερού και της σημασίας της διαχείρισής του. Δεν εξετάζει ένα μουσείο που ασχολείται με το νερό ή την αλλαγή χρήσης ενός κτίσματος νερού σε πολυχώρο πολιτισμού ή μια σχετική πολιτιστική εκδήλωση. Επιχειρεί στο μέτρο του δυνατού, με την παρουσίαση ενός παραδείγματος μιας τοπικής κοινωνίας, να φωτίσει πανανθρώπινα και διαπολιτισμικά ερωτήματα για τη σημασία του νερού και του πολιτισμού του, για το εύρος του συγκεκριμένου πολιτιστικού αποθέματος. Εστιάζει στο παιδικό κοινό, διότι θεωρεί ότι η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας πρέπει να ξεκινά από τη βάση της. Τέλος προσπαθεί να συνεισφέρει με τη βοήθεια της πολιτιστικής επικοινωνίας στην παγκόσμια εκστρατεία για τη διαφύλαξη του νερού και γενικότερα του περιβάλλοντος.

Η μεθοδολογία που ακολουθείται στην εκπόνηση της εργασίας, όσον αφορά στο θεωρητικό μέρος, όπου επιχειρείται εννοιολογική προσέγγιση όλων των όρων που θα μας απασχολήσουν στη μελέτη περίπτωσης, είναι η επιστημονική τεκμηρίωση του μέσα από πρωτογενείς πηγές, όπως είναι οι αποφάσεις των διεθνών οργανισμών και της ελληνικής νομοθεσίας, αλλά και δευτερογενείς πηγές, όπως οι επιστημονικές μελέτες και τα άρθρα.

Στο δεύτερο μέρος, η μελέτη περίπτωσης αφορά στον πολιτισμό του νερού και στη διαχείριση του προς όφελος του παιδικού κοινού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε με διαδικτυακή αναζήτηση, παρατήρηση και επικοινωνία με τους αντίστοιχους αρμόδιους φορείς του Δήμου, αλλά και με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Έγινε προσπάθεια να καταγραφούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα του νερού, τη διαχείρισή του στο Δήμο Άργους- Μυκηνών, τις υπάρχουσες υποδομές, μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους.

Διπλωματική Εργασία 16

Η διαδικτυακή έρευνα ήταν πολύ κατατοπιστική για τη διαχείριση του νερού ως φυσικού και πολιτιστικού στοιχείου. Τέλος η ποιοτική έρευνα με τη διενέργεια προσωπικών συνεντεύξεων με πρόσωπα που ασχολούνται με την διαχείριση του πολιτισμού του νερού στην περιοχή ή την διαχείριση του νερού ως φυσικού στοιχείου, η επιτόπια παρατήρηση των χώρων, μνημείων, κατασκευών που σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών και η επίσκεψη στα μουσεία της περιοχής αποτυπώνουν την υφιστάμενη κατάσταση. Παράλληλα αποτελούν πηγή έμπνευσης για σχετικούς πολιτιστικούς περίπατους, καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της τοπικής και παγκόσμιας κοινότητας.

Τα συμπεράσματα της έρευνας οδήγησαν στη διασαφήνιση της πραγματικότητας, στον εντοπισμό προβλημάτων και περιορισμών και τελικά στις προτάσεις για τη βελτιστοποίηση της κατάστασης.

Σχετικά με τη δομή η παρούσα εργασία διαρθρώνεται σε δύο μέρη, στο θεωρητικό και στο πρακτικό.

Το θεωρητικό μέρος αποτελείται από δύο κεφάλαια (κεφάλαια 1 έως 2). Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια σύντομη προσέγγιση των εννοιών του πολιτισμού, της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς και της πολιτιστικής επικοινωνίας. Εξετάζεται η χρήση δύο βασικών εργαλείων της πολιτιστικής επικοινωνίας, των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και των πολιτιστικών περιπάτων για τη διαχείριση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και ιδιαίτερα για την προσέγγιση του παιδικού κοινού.

Το δεύτερο κεφάλαιο ασχολείται με τον πολιτισμό του νερού. Επιχειρείται προσδιορισμός της έννοιάς του, ως πολυδιάστατου στοιχείου που επιδρά σε ποικίλους τομείς της άυλης και υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς ενός τόπου. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη διαχείρισή του ως πολιτιστικού στοιχείου στο εξωτερικό και την Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα σε μουσεία νερού που χρησιμοποιούν εκπαιδευτικά προγράμματα και βιωματικές εμπειρίες για παιδιά και σε άλλες συναφείς δράσεις.

Διπλωματική Εργασία 17

Το δεύτερο μέρος της διπλωματικής εργασίας, η μελέτη περίπτωσης, διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια (κεφάλαια 3 ως 7).

Το τρίτο κεφάλαιο είναι εισαγωγικό για το Δήμο Άργους-Μυκηνών και για τον πολιτισμό του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Εξετάζει θέματα που αφορούν στη γεωμορφολογία, στην υδάτινη κατανομή, στο πρόβλημα του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Καταγράφει τα σημαντικότερα δομικά στοιχεία του πολιτισμού του νερού της συγκεκριμένης περιοχής, άυλα και υλικά που αφορούν στους μύθους και στα κτίσματα του νερού.

Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Αναλύεται η μέθοδος της έρευνας για τη συλλογή στοιχείων για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών.

Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας. Καταγράφονται η υφιστάμενη κατάσταση, οι υπάρχουσες δομές-θεσμοί που ασχολούνται με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού, οι σημαντικότερες σχετικές εκδηλώσεις της τελευταίας δεκαετίας τουλάχιστον, οι ελλείψεις που παρατηρούνται, οι προσπάθειες που βρίσκονται σε εξέλιξη.

Το έκτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα συμπεράσματα της έρευνας και τις απαντήσεις στα βασικά και επιμέρους ερωτήματά της.

Τέλος στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι προτάσεις της γράφουσας. Πρόκειται για πολιτιστικούς περιπάτους και εκπαιδευτικά προγράμματα σε χώρους και μουσεία στο Άργος και στις Μυκήνες για παιδιά νηπιαγωγείου και Δημοτικού σχολείου.

Διπλωματική Εργασία 18

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

1. Πολιτισμός

Το εγχείρημα ορισμού της έννοιας του πολιτισμού συνιστά μια σημαντική πρόκληση. Η έννοια επαναπροσδιορίζεται συνεχώς από το 18ο αι, που πρωτοεμφανίστηκε ως τις μέρες μας, λόγω σημαντικών αλλαγών στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική ζωή. Αντιδιαστέλλεται αρχικά με τον όρο κουλτούρα, η οποία τελικά περιλαμβάνει την παράδοση και την καινοτομία, την επίσημη ή «υψηλή» τέχνη και τις καθημερινές συνήθειες και τη δημοφιλή ή μαζική κουλτούρα, τις συλλογικές αξίες και πεποιθήσεις και την προσωπική, ιδιόμορφη έκφραση και δημιουργία (Πασχαλίδης, 2002: 49).

Στις μέρες μας η έννοια του πολιτισμού έχει πολλές διαστάσεις, χρήσεις και σημασίες. Ο Γ. Μπαµπινιώτης, µε τον όρο αυτό, αναφέρεται στα εκλεπτυσµένα ήθη και στην πνευµατική ανάπτυξη, στη συµπεριφορά, στις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, στην αισθητική έκφραση και στον τρόπο ζωής ενός κοινωνικού συνόλου (Μπαμπινιώτης, 1998). Επιπλέον, η έννοια του πολιτισμού συνδέεται με τις έννοιες «της παιδείας, της επιμόρφωσης, της ψυχαγωγίας, της πνευματικής και ψυχικής αναβάθμισης, της κοινωνικής συμμετοχής και της πολιτικοκοινωνικής ανάπτυξης» (Ψύλλα, 1992) καθώς και με την αρχαιολογική και αρχιτεκτονική κληρονομιά, την καλλιτεχνική δημιουργία, την εκπαίδευση, την επικοινωνία, το περιβάλλον, τον τουρισμό, την οικονομική ανάπτυξη και τις διεθνείς σχέσεις, την πολιτιστική διπλωματία (Αθανασοπούλου, 2002: 138).

Ειδικότερα η διεύρυνση της έννοιας του πολιτισμού περιλαμβάνει και τη σχέση του με το περιβάλλον. Ο φυσικός πλούτος ενός τόπου είναι μέρος του πολιτισμού του και ο πολιτισμός καθορίζεται από ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον. Οι έννοιες του πολιτισμού και του περιβάλλοντος συνδέονται με την έννοια της αειφορίας και του πολιτιστικού τουρισμού. Οι σύγχρονοι πολιτιστικοί οργανισμοί προσπαθούν να συμβάλλουν στην οικονομική βιωσιμότητα, στην εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας, στην ανάπτυξη μιας κουλτούρας αειφορίας, στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου και στην προστασία του περιβάλλοντος (Σταματέλου, 2014). Ο πολιτιστικός

Διπλωματική Εργασία 19

τουρισμός επιδιώκει την αξιοποίηση του πολιτιστικού πλούτου μίας περιοχής, χρησιμοποιώντας στοιχεία της πολιτισμικής κληρονομιάς της τοπικής κοινωνίας (Icomos, Γενικές Αρχές Χάρτας Πολιτιστικού Τουρισμού).

1.1 Πολιτιστική Κληρονομιά

Με την έννοια του πολιτισμού συνδέεται άμεσα η έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς (patrimoine culturel, cultural heritage). Η πολιτιστική κληρονομιά συνιστά φορέα ιστορικής συνείδησης και τεκμήριο ιστορικής συνέχειας, ενώ αποτελεί το κύριο συστατικό της πολιτιστικής ταυτότητας των κατοίκων ενός τόπου.

Σε θεσμικό επίπεδο, σύμφωνα με το Άρθρο 1 της Σύµβασης για την Προστασία της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς της UNESCO, που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1972 ορίζονται ως "πολιτιστική κληρονομιά": τα μνημεία, οι ομάδες κτιρίων και οι τοποθεσίες που έχουν εξαιρετική καθολική και παγκόμια αξία από άποψη ιστορική, αισθητική, επιστημονική εθνολογική ή ανθρωπολογική (UNESCO, conventiontext, article 1). Ενώ στο Άρθρο 2 ορίζονται ως "φυσική κληρονομιά": τα φυσικά χαρακτηριστικά, οι γεωλογικοί και φυσιογραφικοί σχηματισμοί και οι εκτάσεις που αποτελούν τον οικότοπο των απειλούμενων ειδών ζώων και φυτών, οι φυσικές τοποθεσίες ή οριοθετημένες φυσικές περιοχές με εξαιρετική διατήρηση και παγκόσμια αξία από αισθητική ή επιστημονική άποψη (UNESCO, conventiontext, article 2). Επομένως η πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει όλα τα αγαθά που είναι αποτέλεσμα της διάδρασης ανθρώπων και περιβάλλοντος στο πέρασμα του χρόνου, δηλαδή τα πολιτιστικά αγαθά.

Τέλος, με τη Σύμβαση για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του 2003 παγιώθηκε και ο όρος της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Περιλαμβάνει: α) προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις, συμπεριλαμβανομένης και της γλώσσας (παραμύθια, μύθους, διηγήσεις, αφηγηματικά τραγούδια) β) τις τέχνες του θεάματος, το χορό, τη μουσική και το θέατρο γ) κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες και εορταστικές εκδηλώσεις δ) γνώσεις και πρακτικές που αφορούν στη φύση και το σύμπαν

Διπλωματική Εργασία 20

ε) τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία1.

Τα πολιτιστικά αγαθά διαθέτουν συμβολική σημασία «μεταβιβάζουν αίσθηση ομορφιάς και αρμονίας, πνευματική αίσθηση εσωτερικών κοινών ιδιοτήτων της ανθρώπινης ύπαρξης και εμπεριέχουν διαφορετικότητα αισθητικών αντιλήψεων και πνευματικών αναζητήσεων» (Γκαντζιάς, 2008). Eνισχύoυν τη διαμόρφωση της προσωπικής ταυτότητας, της υπερηφάνειας και της αίσθησης του ανήκειν, τις γνώσεις για τον πολιτισμό και για την τοπική ιστορία καθώς και την επικοινωνία και το σεβασμό ανάμεσα στις γενιές.

1.1.1 Διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς

Ένα από τα σημαντικότερα θέματα που σχετίζονται με την πολιτιστική κληρονομιά είναι η διαχείρισή της που στοχεύει στην προβολή της σηµασίας της, ώστε να καταστεί προσιτή στα µέλη της τοπικής κοινότητας και τους επισκέπτες (Venice Charter, 1964).

Η Ντόρα Κόνσολα (2006) αναφέρει ότι διαχείριση της πολιτιστικής κληρονοµιάς είναι η προστασία, διατήρηση, ερµηνεία, ανάδειξη, προβολή και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της πολιτιστικής ποικιλίας κάθε περιοχής ή χώρας. Είναι η συστηµατική, η συνολική και ολοκληρωµένη αντιµετώπιση και προστασία της που αναλύεται σε σειρά εξειδικευµένων διαδικασιών, επιστηµονικού, τεχνικού, διοικητικού και νοµικού χαρακτήρα. Η διαχείριση είναι έννοια που διευρύνεται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια, δίνοντας έµφαση και στη διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς.

Σύµφωνα με τον Πούλιο (2015: 35-36) η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονοµιάς αποτελεί ένα νέο επιστηµονικό και επαγγελµατικό κλάδο, ο οποίος εφαρµόζει αρχές και πρακτικές αναγνωρισµένες και καθιερωµένες διεθνώς. Τα σηµαντικότερα

1 http://ayla.culture.gr/orismos-apk/

Διπλωματική Εργασία 21

µοντέλα διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονοµιάς που ισχύουν σε παγκόσµιο επίπεδο είναι το υλικο-κεντρικό, το αξιοκεντρικό και το µοντέλο της «ζώσας πολιτισµικής κληρονοµιάς».

Οι οργανωμένες κοινωνίες πάντα είχαν την ανάγκη να διαφυλάξουν το παρελθόν και οδηγήθηκαν στη δημιουργία μουσείων και στην καταγραφή των στοιχείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς πραγματοποιείται συστηματικά σε παγκόσμιο, πανευρωπαϊκό και πανελλήνιο επίπεδο. Παγκόσμιοι οργανισμοί όπως η UNESCO και τα Συμβουλευτικά όργανα της, το ICOMOS (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τόπων), το ICOM (Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων), η Παγκόσμια Ένωση για την Συντήρηση και το Διεθνές Κέντρο για την Μελέτη της Διατήρησης και της Αναστήλωσης των Πολιτιστικών Αγαθών (ICCROM) (Ελληνική Επιτροπή για την UNESCO 2014) αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση εφαρμόζουν προγράμματα για την ανάδειξη της.

Το Σύνταγμα της Ελλάδας προβλέπει ότι η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του κράτους (Πολυμέρου-Καμηλάκη, 2014) που διατηρεί σχεδόν αποκλειστικά το δικαίωµα της διαχείρισης και της αξιοποίησης της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Σε διεθνές επίπεδο στις δράσεις αυτές εμπλέκεται όλο και περισσότερο ο ιδιωτικός τομέας. Στην Ελλάδα αυτό γίνεται περισσότερο αναγκαίο λόγω της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών, που συρρίκνωσε τους πόρους και τις δυνατότητες του δημόσιου τομέα.

Η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί θεμελιακή υποχρέωση του ανθρώπου προς την ιστορία, τη φύση, το περιβάλλον και τον πολιτισμό. Στην εποχή της ολοένα αυξανόµενης παγκοσµιοποίησης, η προστασία, η διατήρηση, η ερµηνεία και η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονοµιάς και της πολιτιστικής ποικιλίας κάθε περιοχής ή χώρας αποτελούν µια σηµαντική πρόκληση για τον κόσµο όλο (ICOMOS, Γενικές αρχές Χάρτας Πολιτιστικού Τουρισμού). H φυσική και πολιτιστική κληρονομιά συνδέονται παράλληλα με τη βιώσιμη ανάπτυξη μιας χώρας. Μπορούν να επιδράσουν στον περιβαλλοντικό/οικολογικό τομέα, δεδομένου ότι το περιβάλλον

Διπλωματική Εργασία 22

είναι και φυσικό και πολιτιστικό, ή στον κοινωνικό τομέα ή και στον ίδιο τον πολιτιστικό (Πούλιος κ.ά., 2015).

1.2 Πολιτιστική επικοινωνία και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς

Επικοινωνία είναι η διαδικασία που συντελείται όταν μια πηγή (πομπός), στέλνει ένα μήνυμα απλό ή σύνθετο κι αυτό προσλαμβάνεται από το δέκτη (κοινό) με τη βοήθεια ενός μέσου (Καστόρας, 2002: 39-41). Οι βασικοί παράγοντες της επικοινωνίας υφίστανται και στην πολιτιστική επικοινωνία που αναφέρεται στους πολιτιστικούς οργανισμούς και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς τους και εργαλείο για την επίτευξη των στόχων τους. Περιλαμβάνει τις ανθρώπινες δραστηριότητες και τα μέσα που προβάλλουν όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού και αποσκοπεί στην διάδοσή τους.

Στις αρχές του 21ου αι. ο ρόλος των χώρων πολιτισμού έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά και διευκολύνεται με τη χρήση της πολιτιστικής επικοινωνίας. Εξελίχθηκαν από χώρους συλλογής αντικειμένων και παρουσίασης εκδηλώσεων σε περιβάλλοντα υποδοχής, ανοικτά στο κοινό και κυρίως σε εναλλακτικούς χώρους εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας εφαρμόζοντας το τρίπτυχο: Ευαισθητοποίηση/ συμμετοχή και συνειδητοποίηση του κοινού (Αθανασοπούλου, 2003: 114-129).

Το κοινό αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ύπαρξη των πολιτιστικών οργανισμών. Ο εκάστοτε πολιτιστικός οργανισμός οφείλει να αναγνωρίσει τους τρόπους με τους οποίους θα επικοινωνήσει το περιεχόμενο και τις δραστηριότητές του με το κοινό. Προκειμένου να το προσελκύσει και να το διεκδικήσει από άλλους ανταγωνιστές εφαρμόζει επικοινωνιακή στρατηγική σχεδιασμού συγκεκριμένων επικοινωνιακών δράσεων (Καστόρας, 2002: 77-80). Προσπαθεί επίσης να αξιολογεί τις εμπειρίες και τα αγαθά που προσφέρει κατά την επίσκεψη του κοινού και να τις βελτιώνει (Μπαντιμαρούδης, 2011: 110, 95-115).

Διπλωματική Εργασία 23

Βασικός πολιτιστικός οργανισμός παραμένει στην εποχή μας το μουσείο. Επιδιώκει μια ολιστική προσέγγιση του κοινού και ειδικότερα την προσέλκυση πολλών διαφορετικών ανθρώπων τους οποίους κατατάσσει σε ομάδες επικέντρωσης (target groups) με κοινά χαρακτηριστικά, γνωρίσματα, ανάγκες και προσδοκίες (Πικοπούλου-Τσολάκη, 2002:60,70-71). Από τη φύση του εμπλέκεται στην επικοινωνιακή διαδικασία αλλά με την εισαγωγή βασικών εργαλείων στρατηγικού σχεδιασμού και μάρκετινγκ τη θέτει στον πυρήνα όλων των δράσεων του (Desvallées & Mairesse, 2014) και αναπτύσσει την εκπαιδευτική πολιτική του.

Το μουσείο χρησιμοποιεί και την ψηφιακή τεχνολογία για να διευρύνει το κοινό του. Προβάλλοντας ψηφιακά τα εκθέματά του ως μέσα παιδείας, προσφέρει νέους ορίζοντες για την εκπαίδευση και την επιστημονική συνεργασία, ενώ με τις ξεναγήσεις, τα εκπαιδευτικά προγράμματα, τις ομιλίες ειδικών και τις συζητήσεις ομάδων επιτυγχάνει την κατ’ ενώπιον επικοινωνία. Αποτέλεσμα αυτής της δραστηριοποίησης του μουσείου είναι και η ενεργητικότερη συμμετοχή του κοινού που δεν είναι πλέον παθητικός αποδέκτης πληροφοριών, αλλά συμμετέχει σε όλες τις δράσεις του (Πικοπούλου-Τσολάκη, 2002).

1.2.1 Πολιτιστική επικοινωνία και προσέγγιση παιδικού κοινού

Στις αρχές του 21ου αιώνα, η θέση του παιδιού στις κοινωνίες των αναπτυγμένων χωρών έχει βελτιωθεί και έχει αυξηθεί η συμμετοχή του σε όλες τις δράσεις τους. Ειδικότερα η συμμετοχή του παιδικού κοινού στις πολιτιστικές δραστηριότητες είναι τόσο αυξημένη, ώστε αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επικοινωνιακή πολιτική των πολιτιστικών οργανισμών. Στην Ελλάδα, από έρευνες της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, από αναφορές των οικονομικών υπηρεσιών του ΤΑΠΑ (Ταμείο Αρχαιολογικών πόρων & απαλλοτριώσεων) και από καταλόγους διακίνησης επισκεπτών των μουσείων γίνεται κατανοητό ότι μια πολύ σημαντική κατηγορία κοινού των μουσείων είναι τα παιδιά (Πικοπούλου-Τσολάκη, 2002: 35).

Σύμφωνα με τον Μπαντιμαρούδη (2011: 107-109) το παιδικό κοινό είναι κοινό στρατηγικής επιλογής για τους πολιτιστικούς οργανισμούς. Η προσέλκυσή του πρέπει να γίνεται από την πρώιμη παιδική ηλικία, αφού τα παιδιά αποτυπώνουν

Διπλωματική Εργασία 24

διαφορετικές πληροφορίες και υιοθετούν αξίες με μεγαλύτερη άνεση από ότι οι ενήλικοι. Επιπλέον σήμερα διαθέτουν καταναλωτικές δυνατότητες και ανεξαρτησία και είναι οι καταναλωτές του μέλλοντος που θα ακολουθήσουν τις καταναλωτικές τάσεις και επιλογές εμπειριών της νεανικής ηλικίας.

Οι πολιτιστικοί οργανισμοί πρέπει να σχεδιάζουν προϊόντα και υπηρεσίες που απευθύνονται αποκλειστικά στα παιδιά. Ο γενικός σχεδιασμός μιας έκθεσης και τα επεξηγηματικά κείμενα είναι κατά πρώτον σημαντικά. Επίσης, τα εκπαιδευτικά προγράμματα, τα εργαστήρια-σεμινάρια, οι πολιτιστικοί περίπατοι, η ανάγνωση παραμυθιών και ανάλυση μύθων, η μοντελοποίηση και το πωλητήριο για παιδιά, ηθοποιοί ως οδηγοί, οι θεατρικές παραστάσεις για παιδιά, η δραματοποίηση, το παιχνίδι ρόλων ή το θεατρικό παιχνίδι (Κακούρου-Χρόνη, 2002: 142-143), καθώς και οι χειροτεχνίες και η ένταξη των εκθεμάτων στο περιβάλλον τους συντελούν στην αποτελεσματική προσέγγιση των παιδιών. Ιδιαίτερα σημαντικά για τα παιδιά του 21ου αι, που βιώνουν έντονα «την ψηφιο-επικοινωνιακή πραγματικότητα» (Γκαντζιάς, 2007) είναι τα διαδραστικά παιχνίδια και η πρόσβαση στο διαδίκτυο (Μπαντιμαρούδης, 2011: 107-109).

Τα μουσεία οφείλουν να οργανώσουν την επικοινωνιακή στρατηγική τους λαμβάνοντας υπόψη: α) Τη φύση, τις ανάγκες (κίνηση, άνεση, οικειότητα) και τα ενδιαφέροντα των παιδιών καθώς και β) ότι τα παιδιά είναι οι αυριανοί ενήλικες και πρέπει να έχουν ποιοτική εμπειρία από τα μουσεία (Μπαντιμαρούδης, 2011: 107- 109), να μπορούν να συνδέσουν το προς γνώση αντικείμενο με τη ζωή, τις μνήμες, τις αξίες, τα ενδιαφέροντα και τις γνώσεις τους. Τα παιδιά, τα οποία πρέπει να αντιμετωπίζονται ως άτομα με ξεχωριστή προσωπικότητα, δεν χρειάζεται να μάθουν λεπτομέρειες, αρκεί να βιώσουν, να συγκινηθούν και να αγαπήσουν το χώρο, να ενθαρυνθούν να εκφράσουν τα δικά τους συναισθήματα και ιδέες (Hooper-Greenhill E., 1998).

1.2.2. Εκπαιδευτικά προγράμματα για το παιδικό κοινό

Βασικό εργαλείο της πολιτιστικής επικοινωνίας του μουσείου είναι η διοργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές του σχολείου, που επισκέπτονται τον χώρο με τη συνοδεία δασκάλων ή των καθηγητών αλλά και για οργανωμένες ομάδες

Διπλωματική Εργασία 25

ενηλίκων (Αθανασοπούλου, 2003:147). Με τον όρο «εκπαιδευτικό πρόγραμμα» εννοούμε ένα κύκλο δραστηριοτήτων μιας μικρής ομάδας με συγκεκριμένη ηλικία που διοργανώνεται στο μουσείο ή σε έναν αρχαιολογικό χώρο (Εκπαιδευτικά προγράμματα Αρχαιολογικού μουσείου Άργους, 2019).

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα στα μουσεία εμφανίζονται κυρίως στη δεκαετία του 1980. Πρωτοπόροι ήταν τα σκανδιναβικά ανοικτά λαογραφικά μουσεία και κυρίως τα αμερικανικά και αγγλικά. Στην Ελλάδα εκπαιδευτικά προγράμματα εφάρμοσαν αρχικά το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα (Αθανασοπούλου, 2003: 31). Από τη δεκαετία του 1990 και εξής τα εκπαιδευτικά προγράμματα γίνονται βασικά συστατικά της επικοινωνιακής στρατηγικής του μουσείου (Αθανασοπούλου, 2003: 158-160) παγκόσμια και στην Ελλάδα.

Η μουσειοπαιδαγωγική ή μουσειακή αγωγή καλλιεργεί την κουλτούρα των παιδιών και των εκπαιδευτικών για επίσκεψη σε μουσεία, καθώς και τον σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σχεδιάζει εκπαιδευτικά προγράμματα που προσφέρουν θεματικές ενότητες, τις οποίες μπορούν να αξιοποιήσουν οι εκπαιδευτικοί στο σχολείο. Τέλος διαχειρίζεται δημιουργικά τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μουσεία και τα μνημεία (Λαμπριανού, 2015).

Το σχολείο και το μουσείο, αφού διέγραψαν έναν πλήρη κύκλο εξέλιξης τον 20ο αι, στις αρχές του 21ου αι. αλληλοπροσεγγίζονται. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα, που είναι οργανωμένοι τρόποι απόκτησης μουσειακής εμπειρίας, έχουν μετατραπεί σε συνδετικό κρίκο μεταξύ τους καθώς και με το κοινό (Αθανασοπούλου, 2003: 144- 147). Για την επιτυχή προσέγγιση του κοινού πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα βασικά χαρακτηριστικά του: ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, κοινωνική και γεωγραφική προσέλευση, ειδικές οργανικές και πνευματικές ανάγκες (Πίνη Εύη, 2002).

Η προετοιμασία ενός εκπαιδευτικού προγράμματος απαιτεί την ύπαρξη διεπιστημονικής ομάδας μουσειολόγων και εκπαιδευτικών, την επιλογή ενός συγκεκριμένου θέματος, που μπορεί να αφορά σε ένα μνημείο, σε μία έκθεση, στην

Διπλωματική Εργασία 26

ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης ή στην τοπική ιστορία (Πίνη Εύη, 2002). Η θεματολογία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων διαμορφώνεται με βάση τις προτιμήσεις των εκπαιδευτικών και τα ενδιαφέροντα των μαθητών-επισκεπτών (Αθανασοπούλου, 2003). Καθοριστικός είναι και ο ρόλος της ψηφιακής τεχνολογίας στη διαμόρφωση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αλλά και το αναλογικό εποπτικό και εκπαιδευτικό υλικό (Σηφάκης & Σηφάκης, 2007).

Τα βασικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι οι σαφείς στόχοι (γνωστικοί, εκπαιδευτικοί, ψυχοκινητικοί), η συγκεκριμένη δομή και διάρκεια, η ενασχόληση με ένα θέμα και η επιλογή συγκεκριμένων αντικειμένων που προκαλούν το ενδιαφέρον και την ερευνητική διάθεση των παιδιών (Εκπαιδευτικά προγράμματα Αρχαιολογικού μουσείου Άργους, 2018-2019).

Οι κυριότερες μορφές ενός εκπαιδευτικού προγράμματος περιλαμβάνουν δημιουργικό, θεατρικό παιχνίδι, καλλιτεχνική δημιουργία, ασκήσεις με τη βοήθεια εντύπων και παιχνίδια ανακάλυψης. Τα μεθοδολογικά εργαλεία του είναι οι ερωτοαποκρίσεις, ο διάλογος, η μαιευτική μέθοδος, τα παιχνίδια ρόλων και ο περίπατος (Σκούρτης, Ξυπνητού, Κυριάκου, 2018).

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιλαμβάνει τρία στάδια: α) πριν την επίσκεψη στο μουσείο, με συγκέντρωση πληροφοριών και ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των παιδιών, β) κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, όποτε και γίνεται εφαρμογή του προγράμματος και γ) μετά την επίσκεψη στο σχολείο, όπου μπορούν να πραγματοποιηθούν διάφορες εκδηλώσεις και δράσεις.

Η μεγάλη σημασία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων έγκειται στο γεγονός ότι συνδέονται με την άτυπη, βιωματική εκπαίδευση που αντιδιαστέλλεται με την τυπική, η οποία παρέχεται στο πλαίσιο του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος. Η άτυπη εκπαίδευση χρησιμοποιεί ως παιδαγωγικά μέσα τα αυθεντικά αντικείμενα, τα έργα τέχνης και τη γενικότερη πολιτιστική κληρονομιά και προσφέρει στα παιδιά αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση και αυτοπραγμάτωση (Κακούρου-Χρόνη, 2002:125- 126).

Διπλωματική Εργασία 27

1.2.3 Πολιτιστικοί περίπατοι για το παιδικό κοινό

Άλλο ένα βασικό εργαλείο της πολιτιστικής επικοινωνίας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προσέγγιση του παιδικού κοινού είναι οι πολιτιστικοί περίπατοι. Πρόκειται για περιορισμένης διάρκειας περιηγήσεις με τα πόδια σε χώρους ιδιαίτερης πολιτιστικής σημασίας ή διαφορετικά πολιτιστικά αξιοθέατα μιας τοπικής κοινότητας, για παρατήρηση και αναζήτηση της γνώσης που μπορούν να προσφέρουν.

Ο περίπατος χρησιμοποιήθηκε ως παιδαγωγικό μέσο. Στην αρχαία Αθήνα, περίπατος ονομαζόταν η σχολή του Αριστοτέλη, το Λύκειο, όπου δίδασκε τους μαθητές του περπατώντας και συζητώντας (Ο πάνσοφος του αρχαίου κόσμου Αριστοτέλης, 2013). Στις αρχές του 20ου αι., το προοδευτικό παιδαγωγικό κίνημα του Αλέξανδρου Δελμούζου και του Μίλτου Κουντουρά, υιοθετεί την επαφή με τη φύση, τους περιπάτους και τις εκδρομές, στοιχεία που μπορούν να θεωρηθούν πρωτόλειες μορφές της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Μπλιώνης, 2012).

Στη σύγχρονη εποχή, στην Ελλάδα, ο σχολικός περίπατος θεωρείται αναγκαίο συμπλήρωμα της αγωγής των μαθητών και μαθητριών (Εφημερίδα Κυβερνήσεως, Απόφ. Αριθμ 33120/ΓΔ/2017). Επίσης η εφαρμογή προγραμμάτων της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία συνέβαλε στην ευαισθητοποίηση των παιδιών σε θέματα προστασίας και ανάδειξης του φυσικού περιβάλλοντος και του πολιτιστικού πλούτου μιας περιοχής. Στο ίδιο πνεύμα κυμαίνεται και η διεξαγωγή της δράσης «Πράσινες Πολιτιστικές διαδρομές» του ΥΠΠΟΑ που διοργανώνει και πολιτιστικούς περιπάτους για παιδιά σε περιοχές που συνδυάζουν ενδιαφέροντα στοιχεία της ανθρώπινης δραστηριότητας και του φυσικού περιβάλλοντος.

Τέλος ο πολιτιστικός περίπατος είναι μια πρακτική προσέγγισης του κοινού και του παιδικού στο πλαίσιο του πολιτιστικού τουρισμού, που καθιερώθηκε ευρέως μετά τη δεκαετία του 1990 με τον εκδημοκρατισμό του τουρισμού και τη σταδιακή διεύρυνση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Πρόκειται για επίσκεψη συγκεκριμένων χώρων μνημείων ή εκδηλώσεων πολιτιστικού χαρακτήρα, που προσφέρουν «ψυχαγωπαιδεία», ένα συνδυασμό εκπαιδευτικών και ψυχαγωγικών λειτουργιών (Πασχαλίδης & Χαμπούρη-Ιωαννίδου, 2002).

Διπλωματική Εργασία 28

Οι πολιτιστικοί περίπατοι δεν πρέπει να συγχέονται με τις πολιτιστικές διαδρομές, που είναι συναφείς αλλά διαφοροποιούνται στη διάρκεια και στο μέσο διεξαγωγής τους. Δηλαδή είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν και με οχήματα, λόγω των μεγάλων αποστάσεων που καλύπτουν και της μεγάλης χρονικής διάρκειας τους. Διαθέτουν ανάλογη θεματική, σχεδιασμό και μέθοδο με τους πολιτιστικούς περιπάτους. Μια πολιτιστική διαδρομή είναι «μια καθορισμένη πορεία σε μνημεία φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς, μέσα σε ένα καθορισμένο θεματικό, ιστορικό ή εννοιολογικό πλαίσιο» (Καραβασίλη & Μικελάκης, 1999).

Η πολιτιστική διαδρομή2 είναι ένα επώνυμο τουριστικό προϊόν, το οποίο διαμορφώνεται με βάση ένα συγκεκριμένο κεντρικό θέμα /συνεκτικό στοιχείο, σε μια προσδιορισμένη χωρικά περιοχή. Στοχεύει στην προσέλκυση επισκεπτών, στη δημιουργία ευκαιριών για τους τοπικούς παραγωγούς και στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου.

Οι προϋποθέσεις για την επιτυχία μιας πολιτιστικής διαδρομής είναι η ύπαρξη σημαντικών αξιοθεάτων και συναφών υποδομών, όπως μνημεία, μουσεία, χώροι περιήγησης και υποδομές υποστήριξης αυτών, καθώς και υποδομές σύνδεσης των επί μέρους σημείων περιήγησης. Απαραίτητες είναι όμως οι συνέργειες για το σχεδιασμό και την υλοποίηση μιας πολιτιστικής διαδρομής. Ως σύνθετο εγχείρημα προϋποθέτει τη συνεργασία ποικίλων φορέων και της τοπικής κοινωνίας. Αναγκαία είναι η ύπαρξη επεξεργασμένων προτάσεων και η κατανομή αρμοδιοτήτων καθώς και ο καθορισμός του Φορέα Διαχείρισης.

Ανάλογες διαδικασίες αλλά σε μικρότερη κλίμακα απαιτούνται για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτιστικών περιπάτων για παιδιά. Η ύπαρξη μίας διεπιστημονικής ομάδας που θα θέσει τους στόχους, θα προχωρήσει στο σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός πολιτιστικού περιπάτου είναι αναγκαία. Ο πολιτιστικός περίπατος περιλαμβάνει μια εκπαιδευτική ξενάγηση με συγκεκριμένες στάσεις σε σημεία ενδιαφέροντος που επιλέγονται με βάση συγκεκριμένα κριτήρια, όπως η σχετικότητα με το θέμα, η καλή διατήρηση μνημείων και η διαχρονικότητα, η διαπολιτισμικότητα

2 http://www.diazoma.gr/site-assets/peloponnese.pdf

Διπλωματική Εργασία 29

του θέματος. Πολλές φορές εκτός από την περιήγηση σε υπαίθριους χώρους, συμπεριλαμβάνεται και επίσκεψη σε μια σχετική έκθεση.

Σύμφωνα με το Ι.Ε.Π (Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής) κρίνεται σκόπιμο από παιδαγωγική, πολιτιστική και εθνική πλευρά όλοι οι μαθητές να διευκολυνθούν κατά τη διάρκεια της υποχρεωτικής φοίτησης να επισκεφθούν χώρους και κορυφαία μνημεία της εθνικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Στόχος είναι να προσεγγίσουν την εθνική πολιτιστική κληρονομιά, να τη γνωρίσουν, να την αγαπήσουν και να τη σεβαστούν (ΙΕΠ, 2017). Αυτός είναι και ο κύριος στόχος ενός πολιτιστικού περιπάτου: η κατανόηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ως μέθοδοι διδασκαλίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν η μαιευτική για τους μαθητές δημοτικού και η αφήγηση παραμυθιών για μαθητές νηπιαγωγείου, μαζί με το κατάλληλο εποπτικό υλικό (χάρτες, φωτογραφίες). Απαραίτητη κρίνεται η συζήτηση στο τέλος του πολιτιστικού περιπάτου και πιθανόν μία δημιουργική δραστηριότητα (π.χ.φωτογράφηση από τους μαθητές). Επιπλέον στη σχολική τάξη, οι εκπαιδευτικοί δίνουν περαιτέρω πληροφορίες και διευκρινίσεις και αξιολογείται η επίτευξη στόχων του πολιτιστικού περιπάτου (Πολιτιστικός περίπατος στον Άγιο Λαυρέντιο Πηλίου- εκπαιδευτικός σχεδιασμός, 2018).

Διπλωματική Εργασία 30

2. Ο Πολιτισμός του νερού

2.1 Εισαγωγή

Το νερό3 είναι ένας πολυδιάστατος φυσικός πόρος και ταυτόχρονα το πολυτιμότερο αγαθό που κυριολεκτικά με την έλλειψη ή την περίσσεια του καθορίζει την ύπαρξη της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη γη, που ονομάζεται και γαλάζιος πλανήτης, αφού το 70% της επιφάνειας του καλύπτεται από αυτό. Έχει αποτελέσει και εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο μελέτης των επιστημών, των τεχνών και της εκπαίδευσης, της οικονομίας, της πολιτικής τοπικής και παγκόσμιας, ιδιωτικών φορέων και παγκόσμιων οργανισμών.

Οι μορφές του είναι στερεή (πάγος), υγρή (νερό) ή αέρια (υδρατμοί). Η αξία του μπορεί να είναι υδρευτική, αρδευτική, αναψυχής, ιαματική, μεταφορική, πολιτιστική, εκπαιδευτική και επιστημονική ανάλογα με τις υπηρεσίες και τα αγαθά που προσφέρει. Καθορίζει το κλίμα, τη γεωργία, την αλιεία, την κτηνοτροφία μιας περιοχής. Είναι ζωτικής σημασίας για τη σωματική ζωή, αλλά διατηρεί και την ψυχική και πνευματική υπόσταση του ανθρώπου (Η2Ο –the mystery, art & science of water, 1999).

Προστατεύεται από διεθνείς φορείς και οργανισμούς, όπως η UNESCO4, ειδικευμένη οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών. Ο ΟΗΕ όρισε την 22α Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα για το Νερό5. Η UNESCO ασχολείται με το νερό ως φυσικό στοιχείο, λόγω της σπουδαιότητάς του και της αυξημένης αναγκαιότητας για ορθολογική χρήση του, τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ταυτόχρονα, επειδή υπηρετεί τη διάσωση όλων των μορφών της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενδιαφέρεται και για την πολιτιστική διάσταση του νερού.

3 Νερό(ν) < νηρόν Ουδέτερο του μεταγενέστερου επιθέτου νηρός, «πρόσφατος, φρέσκος», συνηρημένος τύπος του αρχαίου νεαρός. Η λέξη απέκτησε τη σημερινή της σημασία από τη συνεκφορά νεαρόν / νηρόν ῾ύδωρ, στην οποία το επίθετο υπερίσχυσε του ουσιαστικού και το αντικατέστησε στην καθημερινή ομιλία. (Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας) 4 http:whc.unesco.org 5 https://en.unesco.org/themes/water-security

Διπλωματική Εργασία 31

Σε αυτόν τον «πολιτισμό του νερού» επικεντρώνεται και η παρούσα διπλωματική εργασία. Επιχειρεί να στοιχειοθετήσει τον ορισμό του και κυρίως να εξετάσει τη διαχείρισή του με εκπαιδευτικά προγράμματα και πολιτιστικούς περιπάτους για το παιδικό κοινό.

2.2 Ορισμός του πολιτισμού του νερού

Η παρούσα διπλωματική εργασία χρησιμοποιεί τον όρο «πολιτισμός του νερού» αναζητώντας μια ανάλογη της αγγλικής έκφρασης “Water Civilization” ή της γερμανικής “Wasserkultur” και προσπαθώντας να αποτυπώσει ένα μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς που οφείλει την ύπαρξη και την ανάπτυξή του στο νερό. . Μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση οδηγεί στη διαπίστωση ότι αποτελεί αντικείμενο μελέτης, διαμάχης και συγκρούσεων, σύμβολο, πηγή έμπνευσης, τομή της σχέσης του πολιτισμού και της φύσης (Κόφι Άναν 2018) αλλά κυρίως τη βάση για την απαρχή του ανθρώπινου πολιτισμού.

Πολλοί μεγάλοι πολιτισμοί της ανθρωπότητας, όπως της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, της Ινδίας και της Κίνας ακόμα αναπτύχθηκαν κοντά στο νερό και κυρίως κοντά σε μεγάλους ποταμούς. Τα ποτάμια εξασφάλιζαν νερό πόσιμο και χρήσιμο για την καλλιέργεια της γης και την εξασφάλιση τροφής (Drops of Water 5). Oδήγησαν σταδιακά στη μόνιμη εγκατάσταση, στην οργάνωση της κοινωνίας, στη δημιουργία κρατών και πολιτισμών (Water and Civilization, 2009). Κάποιοι άλλοι πολιτισμοί όπως και της Αρχαίας Ελλάδας εξελίχθηκαν σε παραθαλάσσιες και παράκτιες περιοχές. Οι υδάτινοι δρόμοι της θάλασσας, συνέβαλαν στη διάδοση των πολιτιστικών αγαθών, διά μέσω του εμπορίου και στη διαπολιτισμική επικοινωνία.

Διαχρονικά η διαχείριση του νερού αποτέλεσε μέτρο για το επίπεδο ανάπτυξης ενός πολιτισμού. Όλοι oι αρχαίοι πολιτισμοί ανέπτυξαν διάφορες τεχνικές για την συγκέντρωση, την αποθήκευση, τη διανομή και την αποχέτευση του νερού, ενώ κατασκεύασαν πολλά υδραυλικά και εγγειοβελτιωτικά έργα (Η2Ο –the mystery, art

Διπλωματική Εργασία 32

& science of water, 1999). Οι Σουμέριοι, οι Χετταίοι, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν σημαντικά υδραγωγεία (Drops of Water 5). Οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν μνημειώδεις κρήνες και επιβλητικά υδραγωγεία, δημόσια πολυτελή λουτρά και ενδιαφέθηκαν για την εξασφάλιση επαρκούς ποσότητας πόσιμου νερού για στρατιωτικές ανάγκες (Η2Ο –the mystery, art & science of water, 1999).

Με τη μετάβαση από την αρχαιότητα στο Μεσαίωνα, η παροχή ύδατος γίνεται πιο περιορισμένη. Οι ισλαμικές κοινωνίες, όμως, από τον 9ο ως το 16ο αι, από την Ισπανία ως το Ομάν, ανέπτυξαν την επιστήμη, την τεχνολογία και την υδρολογία. Οι Άραβες, οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Χμέρ, οι Ενετοί και οι Ολλανδοί διαχειρίστηκαν διαχρονικά πολύ προσεκτικά το νερό. Μπορούσαν να ανακατευθύνουν την πορεία των ποταμών, να χτίσουν φράγματα και τεχνητές λίμνες, να χρησιμοποιούν λεκάνες αποθήκευσης νερού (Drops of Water 5).

Από τα τέλη του 15ου μέχρι το 18ο αιώνα, την εποχή των μεγάλων εξερευνήσεων, το νερό αποτέλεσε το μέσο για τη γρήγορη σχετικά μεταφορά.Υπήρξε σημαντική πηγή εξουσίας κατά την περίοδο πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση και βασικό μέσο σε όλες τις διαδικασίες παραγωγής ακόμη και μετά τη χρήση του ατμού.

Στον 20ο ως τις αρχές του 21ου αιώνα η αυξημένη αστικοποίηση καθόρισε και τη σημασία των υπηρεσιών ύδρευσης για την ανάπτυξη των πόλεων (A Brief History of Water and Health from Ancient Civilizations to Modern Times, 2019). Διαμορφώνονται επίσης η σύγχρονη τεχνολογία αποχέτευσης και ύδρευσης, κατασκευής φραγμάτων και δεξαμενών, υδροηλεκτρικών σταθμών, άρδευσης, πλοήγησης σε ποτάμια και κανάλια και θεμελιώνεται η επιστήμη της υδρολογίας (Water and Civilization, 2009).

Εκτός όμως από γενεσιουργό αιτία πολιτισμών, το νερό συνιστά και το ίδιο δομικό στοιχείο του πολιτισμού. Παρεμβαίνει στην ανθρώπινη πράξη και τη μετατρέπει σε πολιτισμικό φαινόμενο ιδιαίτερου χαρακτήρα, διαμορφώνει την ανθρώπινη συνείδηση που με τη σειρά της δημιουργεί έναν πολιτισμό με ιδιαίτερη σημασία.

Διπλωματική Εργασία 33

Στην ουσία επιδρά καθοριστικά στην οικονομική ζωή, στην οργάνωση χώρου, στη σχέση ανθρώπου και φύσης και στην ιδεολογία (Χουρμουζιάδης, 1999). Συνδέεται με τη μυθολογία, την ιστορία, την αρχαιολογία, τη λαογραφία και με τις παραδοσιακές οικονομικές δραστηριότητες, δηλαδή την γεωργία, την εκτροφή ζώων, την ανέγερση κτισμάτων, την αλιεία, την οικοτεχνία. Σχετίζεται με την άυλη (μύθοι, παραμύθια, τραγούδια, προφορικές παραδόσεις, έθιμα) αλλά και την υλική (τόποι, φυσικά τοπία, κτίσματα, μνημειώδη τεχνικά έργα, αντικείμενα, κατασκευές) πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας.

Αναλυτικότερα αποτελεί:  κοινό τόπο στη μυθολογία όλων των λαών και στην ελληνική. Από την προϊστορική περίοδο του απόδωσαν θεϊκή υπόσταση, το παρουσίασαν ως ένα από τα βασικά στοιχεία της κοσμογονίας (Η2Ο –the mystery, art & science of water, 1999). Στην ελληνική μυθολογία αποτελεί ακόμα και στοιχείο σύγκρουσης για τους θεούς που ορκίζονται στα φοβερά νερά της Στυγός. Ο Ωκεανός, ο Δίας και κυρίως ο Ποσειδώνας συνδέονται με το υγρό στοιχείο.  σημαντικό στοιχείο στη θρησκεία τόσο στην προϊστορική όσο και στην ιστορική εποχή. Χρησιμοποιούνταν σε σπονδές, ραντίσματα, πλύσεις και σε τελετουργικά λουτρά. Έχει μεγάλη σημασία για όλες τις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες. Στη χριστιανική θρησκεία χρησιμοποιείται στο μυστήριο του Βαπτίσματος, συναντάται σε παραβολές και θαύματα του Χριστού, ενώ τελείται και αγιασμός των πιστών και των κτηρίων (Η2Ο –the mystery, art & science of water, 1999).  αποτυπώθηκε στη γλώσσα, από τη φαντασία, την ποιητική αλλά και σατιρική διάθεση των λαών, σε παροιμίες, αινίγματα, μεταφορικές εκφράσεις. Επέδρασε επίσης στον κόσμο της λογοτεχνίας.  αντικείμενο μελέτης της φιλοσοφίας και ιδιαίτερα των προσωκρατικών, φυσικών αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Θεωρήθηκε η πηγή του κόσμου, (Αναξιμένης) ένα από τα τέσσερα στοιχεία της ζωής (Εμπεδοκλής), ενώ ο Θαλής υποστηρίζει ότι «το νερό είναι η πηγή των πάντων».  στοιχείο της λαογραφίας, αφού συνδέεται με πολλές λαϊκές δοξασίες για την αρχέγονη λατρεία, με μύθους για δράκους, τέρατα, νεράϊδες, καθώς και με

Διπλωματική Εργασία 34

πολλά έθιμα που επιβιώνουν στις παραδόσεις των λαών. Είναι το αμίλητο, το αθάνατο νερό.  συνδέθηκε με την Αρχιτεκτονική στο αστικό και φυσικό τοπίο. Οι δραστηριότητες οικιστικής ανάπτυξης σχετίζονται άρρηκτα µε την αφθονία ή την έλλειψη των υδάτινων πόρων, αλλά και συγκεκριμένα τεχνικά έργα, όπως γέφυρες και υδραγωγεία, δεξαμενές συλλογής βρόχινου νερού, στέρνες και πηγάδια. Το Αιγυπτιακό Malquaf και τα σιντριβάνια είναι τεχνικές δροσισμού οικιών και εξωτερικών χώρων αντίστοιχα. Επίσης πολλά παραδείγματα εντοπίζονται στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, όπως το “Fallingwater” του Frank Lloyd Wright (2003), το «Water Temple» στο Hyogo της Ιαπωνίας του Tadao Ando ή το «Church on the water» στο Hokkaido της Ιαπωνίας.  εργαλείο, έμπνευση, αλλά και χώρος εκτέλεσης στον κόσμο της μουσικής. Διαμόρφωσε το συναίσθημα των χορογράφων, των ζωγράφων, των γλυπτών και όλων των καλλιτεχνών (Η2Ο –the mystery, art & science of water, 1999). Σημαντικοί ζωγράφοι εμπνεύστηκαν από το νερό, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci, 500 years of genius, 2019) που το μελέτησε εξονυχιστικά ως επιστήμονας και ως καλλιτέχνης (Studies of water, 2019). Στην εποχή μας το νερό χρησιμοποιείται σε σύγχρονες μορφές τέχνης όπως είναι οι Water Art Installations. Αναφέρω το «Πλοίο-Φάντασμα» στο Κανάλι του Amsterdam, μια τρισδιάστατη ψευδαίσθηση της μορφής ενός πλοίου του 17ου αιώνα (Amsterdam Light Festival 2014) ή το Water Wall (Light City, Baltimore, 2018), μια υδάτινη «οθόνη» από τα νερά του Λιμανιού της Βαλτιμόρης που φιλοξενεί μια σειρά από φωτεινές κινούμενες προβολές.

Η ποικιλία των θεμάτων που σχετίζονται με το νερό παρέχει δυνατότητες για γλωσσική, πολιτισμική, διαπολιτισμική, καλλιτεχνική, αισθητική και ιστορική αξιοποίηση. Η διαχείρισή του γενικά ως πολιτιστικού στοιχείου μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό παραγωγικό συντελεστή και συγκριτικό πλεονέκτημα για την κάθε περιοχή, συμβάλλοντας στην οικονομική ανάπτυξη. Ειδικότερα η διαχείρισή του προς όφελος του παιδικού κοινού δύναται να αποτελέσει τη βάση για την καλλιέγεια πολιτιστικής και οικολογικής συνείδησης και κατά αυτό τον τρόπο να συμβάλλει θετικά στην αναβάθμιση του συνόλου της κοινωνίας και της ποιότητας ζωής.

Διπλωματική Εργασία 35

2.3 Διαχείριση του πολιτισμού του νερού με στόχο το παιδικό κοινό

Ο πολιτισμός του νερού υφίσταται από τις απαρχές της ανθρωπότητας και καθορίζει το μέλλον της, γι’αυτό και είναι θεμελιώδης ο συσχετισμός και η εκπαιδευτική αξιοποίηση του για όλες τις ηλικιακές ομάδες και κυρίως για τα παιδιά και τους νέους. Από τη διαδικτυακή έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο πολιτισμός του νερού έχει αξιοποιηθεί ποικιλότροπα στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα, τόσο από δημόσιους φορείς όσο και από την ιδιωτική πρωτοβουλία ή και σε συνεργασία των δύο.

2.3.1 Μουσεία νερού στο εξωτερικό Ενδιαφέρον σχετικά με τον πολιτισμό του νερού έχει εκδηλωθεί σε όλη την Υφήλιο και κυρίως στις χώρες του αναπτυγμένου κόσμου, αφού στις χώρες του αναπτυσσόμενου στερούνται πολλές φορές το ίδιο το αγαθό του νερού. Λόγω της ευρύτητας του θέματος και της πολυπλοκότητας της διαχείρισης του πολιτισμού του νερού παγκόσμια, η έρευνα στην παρούσα διπλωματική περιορίστηκε στα μουσεία νερού (water museums) (βλ.Πίνακα 1, Παράρτημα Γ).

ΕΥΡΩΠΗ

α) Το Μουσείο Νερού στην Αγία Πετρούπολη, Ρωσία.6 Εντάσσεται στην προσπάθεια του τσάρου Μεγάλου Πέτρου να μετατρέψει την ελώδη τοποθεσία της πόλης σε «Βενετία του Βορρά». Βρίσκεται σε πρώην πύργο νερού του 1860. Η έκθεση είναι σύγχρονη και χρησιμοποιεί υψηλή τεχνολογία. Οι βιωματικές εμπειρίες για τους επισκέπτες περιλαμβάνουν συναρμολόγηση υδραυλικού συστήματος και λειτουργία αντλιών. Γίνεται ενημέρωση για τις λειτουργίες του φράγματος και της ατμομηχανής που αντλεί το νερό στον πύργο.

β) Το Μουσείο νερού στο Κίεβο, Ουκρανία. Παρέχει πληροφορίες για τους υδάτινους πόρους και την ορθολογική κατανάλωσή τους. Περιέχει εκθέσεις, πάρκα

6 http://www.saint-petersburg.com/museums/museum-water/)

Διπλωματική Εργασία 36

και θέατρα και μια παιδική χαρά (The museum of water-water information centre, 2012).

γ) Το Μουσείο Υδάτων της Στοκχόλμης, Σουηδία. Iδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Χαρακτηριστικό του Μουσείου είναι η αναδημιουργία της ατμόσφαιρας των διαφορετικών κλιματικών ζωνών σε διαφορετικές αίθουσες και η γνωριμία με τους κατοίκους των επτά θαλασσών, των τροπικών δασών και των σκανδιναβικών λιμνών (Aquaria water museum, 2012).

δ) Το Υδατικό Μουσείο, Arnhem, Ολλανδία. Είναι σύγχρονο και διαδραστικό μουσείο. Οι εκπαιδευτικοί στόχοι συνίστανται στον εμπλουτισμό των γνώσεων για το πόσιμο νερό, τα υπόγεια ύδατα και τη σημασία των ολλανδικών αναχωμάτων. Οι βιωματικές εμπειρίες περιλαμβάνουν βόλτα με καραβάκι και πειράματα νερού για τα παιδιά (The Netherlands Water museum, 2019).

ε) Το Μουσείο Νερού της Γρανάδα, Ισπανία. Βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Lanjarón. Περιλαμβάνει δύο οπτικοακουστικά δωμάτια και ένα τρίτο κτίριο για τις εκθέσεις του μουσείου. Διαθέτει μια γυάλινη επιφάνεια που χρησιμοποιείται για προβολές. Στο νέο περίπτερο αναδεικνύει τους ήχους ροής του νερού. Μια λωρίδα νερού κυματίζει στο πάτωμα και υποβάλλει συναισθήματα ανάλογα των ισλαμικών λουτρών (hammams) (Argyriades, 2011).

στ) Το Μουσείο Νερού και Κέντρο Ανάπτυξης Υδατικής Συνείδησης, στη Λεμεσό, στην Κύπρο.7 Στεγάζεται στο παλιό αντλιοστάσιο, τη λεγόμενη Νερομηχανή. Μέσα από διάφορες θεματικές ενότητες που υποστηρίζονται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό αλλά και από μια σύντομη ταινία, τονίζεται η σημασία του υδάτινου στοιχείου στην Κύπρο αλλά και σε ολόκληρο τον πλανήτη. Διαθέτει πλoύσιο φωτογραφικό υλικό, προγράμματα ξενάγησης και ένα ολοήμερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το νερό και την ιστορία του.

7 https://www.wbl.com.cy/el/page/water-museum?mid=38

Διπλωματική Εργασία 37

ΑΜΕΡΙΚΗ α) Το Μουσείο Νερού Laredo.8 Είναι το τρίτο του είδους στο Τέξας και ένα από τα λίγα στη χώρα. Παρουσιάζει κυρίως τη διαδικασία ροής του νερού από τον ποταμό Rio Grande ως τα σπίτια, την πλούσια οικολογία του ποταμού και την ιστορία των παραποτάμιων κοινοτήτων Δείχνει τη διαδικασία επεξεργασίας και καθαρισμού νερού και προσομοιώνει το σύστημα διανομής του σε ένα σπίτι δίνοντας συμβουλές για την εξοικονόμηση του.

β) Το Μουσείο Νερού της Νέας Υόρκης ( NYMW).9 Είναι ένα κέντρο ανακάλυψης που προσφέρει πειράματα για τη γνωριμία με τη γέννηση της ζωής και παιχνίδια με συναρπαστικές δοκιμασίες γνώσης. Είναι ένας χώρος διασκέδασης για όλη την οικογένεια. Υπόσχεται μοναδικές εμπειρίες, όπως μια έκθεση σχετικά με το φαινόμενο των κρυστάλλων, έναν υπολογιστή κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από το νερό, πρωτοποριακές ταινίες.

γ) Η Γκαλερί Νερού, τμήμα του Καναδικού Μουσείου Φυσικής ιστορίας. Δίνει τη δυνατότητα μέσα από διαδραστικές οθόνες, μοντέλα και βίντεο για εκπαίδευση και ψυχαγωγία όλων των επισκεπτών. Επιτρέπει τη διασύνδεση όλων των συστημάτων ύδρευσης και όλης της ζωής στη Γη και την προβολή κρίσιμων ζητημάτων για το περιβάλλον και το νερό (Water gallery, 2019).

ΑΣΙΑ α) Το Εθνικό Μουσείο Νερού, Hangzhou, Κίνα (NWMC) (βλ. ΕΙΚ.2-5. Παράρτημα Α). Ιδρύθηκε το 2010, βρίσκεται στη νότια όχθη του ποταμού Qiantang. Παρουσιάζει την ιστορία της κινεζικής διαχείρισης του νερού και ιδέες εξοικονόμησης του. Περιλαμβάνει τις εξής εκθέσεις: την Έκθεση του Νερού και των Ανθρωπίνων Πολιτισμών, την έκθεση της ιστορίας 5000 χρόνων της κινεζικής διαχείρισης των υδάτων και την έκθεση του δράκου που φέρνει την άφθονη βροχή (National Water Museum of China, Hangzhou, China, 2019).

8 https://www.visitlaredo.com/p/about/laredo-water-museum 9 http://nymw.org/

Διπλωματική Εργασία 38

β) Tο Μουσείο Επιστήμης Υδάτων, Τόκυο, Ιαπωνία. Είναι ένα μεγάλο δωρεάν εκπαιδευτικό μουσείο για παιδιά. Διαθέτει πισίνα για παιχνίδια στο νερό, διαδραστικά ψηφιακά παιχνίδια, βίντεο για τη ροή του νερού από το δάσος μέσω μιας μονάδας καθαρισμού νερού στη βρύση του σπιτιού. Στο εργαστήριο γίνονται πειράματα νερού και υπάρχει μια μεγάλη οθόνη φιλτραρίσματος του. Μια σειρά από εκθέματα εξηγούν από προέρχεται το νερό και πώς μεταφέρεται στο σπίτι (The Tokyo Water Science Museum – A Fun Hands-on Educational Museum, 2019).

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η διαχείριση του πολιτισμού του νερού με την ίδρυση και λειτουργία μουσείων νερού είναι μια προσφιλής μέθοδος για όλες τις αναπτυγμένες κοινωνίες, που έχουν κατανοήσει τη θεμελιώδη σημασία του και προσπαθούν να τη μεταδώσουν και στις ερχόμενες γενιές. Τα Μουσεία νερού ανά την Υφήλιο παρουσιάζουν μια ενδιαφέρουσα ποικιλία τόσο στη μορφή τους όσο και στις βιωματικές εμπειρίες και τα εκπαιδευτικά προγράμματα που προσφέρουν στα παιδιά. Η μορφή και η λειτουργία τους επηρρεάζονται άμεσα από την ιστορία και την οικονομία της χώρας όπου βρίσκονται, καθώς και από την αποστολή και τη στοχοθεσία τους.

Χρησιμοποιούν διάφορα μέσα και κυρίως την τεχνολογία για να υπηρετήσουν την εκπαίδευση και ταυτόχρονα την ψυχαγωγία των παιδιών. Διαθέτουν πάρκα, θέατρα, πισίνες, διαδραστικές οθόνες, βίντεο. Προσφέρουν ποικίλες βιωματικές εμπειρίες, που η πρωτοτυπία και η μοναδικότητά τους είναι χαρακτηριστικές και οπωσδήποτε θελκτικές για το παιδικό κοινό. Αν και εστιάζουν σε διαφορετικά εκπαιδευτικά θέματα, όλα ενδιαφέρονται για την ορθολογική κατανάλωση του νερού και για τα κρίσιμα ζητήματα της εποχής μας που αφορούν στο περιβάλλον και το νερό.

Διπλωματική Εργασία 39

2.3.2 Μουσεία νερού και άλλες σχετικές δράσεις στην Ελλάδα Η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στην Ελλάδα υλοποιείται μετά τη δεκαετία του 1990, κυρίως σε μεγάλες πόλεις και σε περιοχές όπου το νερό διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Συνίσταται: α) στη δημιουργία και λειτουργία μουσείων νερού β) στη διοργάνωση δράσεων από το ΥΠΠΟΑ γ) στη συνδιοργάνωση εκπαιδευτικών δράσεων από τις κατά τόπους Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης –Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ) και δ) στα εκπαιδευτικά προγράμματα των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Κ.Π.Ε.). Η έρευνα περιορίζεται σε επιλεκτικά παραδείγματα.

Μουσεία νερού α) Το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης (βλ. ΕΙΚ.2-1. Παράρτημα Α). Στεγάζεται στο παλιό Κεντρικό Αντλιοστάσιο του τέλους του 19ου αιώνα. Το 2000 ολοκληρώθηκε η μετατροπή του σε μουσείο-χώρο πολιτισμού. Διαθέτει εξειδικευμένη βιβλιοθήκη για το νερό και τα υδραυλικά έργα και ένα μοναδικό αρχείο ιστορικών χαρτών, σχεδίων έργων ύδρευσης του 19ου και του 20ού αιώνα, παλιές φωτογραφίες και σπάνια ντοκουμέντα. Στο Πάρκο του Νερού του Μουσείου εκτίθενται ιστορικά αντλητικά συγκροτήματα και αγωγοί νερού.

Το Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης προβάλλει βιωματικά την ιστορία της υδροδότησης της Θεσσαλονίκης και συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση των μαθητών για το νερό και το περιβάλλον. Υλοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα με θέμα το νερό και την ύδρευση γενικότερα και προβάλλει ταινίες σχετικά με την ύδρευση της Θεσσαλονίκης (Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης, 2019).

β) Το Υπαίθριο Μουσείο Νερού στην Έδεσσα. Είναι μια πρότυπη διατηρητέα περιοχή που περιλαμβάνει αναστηλωμένες βιοτεχνίες και βιομηχανίες των αρχών του 20ου αιώνα που έκλεισαν οριστικά το 1962. Πρόκειται για την παλιά βιομηχανική υδροκίνητη ζώνη των Μύλων της Έδεσσας, μοναδική σε έκταση και σημασία στον ελλαδικό χώρο. Σταδιακά από το 1991 ως το 1993 μετατράπηκε σε Υπαίθριο Μουσείο Νερού. Το Μουσείο περιλαμβάνει τρεις νερόμυλους, τρεις βιομηχανίες που στεγάζουν Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών και έδρα του Κέντρου Περιβαλλοντικής

Διπλωματική Εργασία 40

Εκπαίδευσης Έδεσσας, το Κανναβουργείο της Έδεσσας και άλλους χώρους με διάφορες χρήσεις (Υπαίθριο Μουσείο Νερού Έδεσσας, 2019).

γ) Το Βιομηχανικό Μουσείο Αγροτικής Ζωής του Μύλου Ματσόπουλου10 (βλ. ΕΙΚ.2- 2. Παράρτημα Α). Βρίσκεται στην πόλη των Τρικάλων, ανατολικά του Αγιαμονιώτη ποταμού. Η σπουδαιότητα του ως ιστορικό διατηρητέο οφείλεται στο σημαντικό του κέλυφος, στην άριστη διατήρηση, insitu, του μηχανολογικού εξοπλισμού, στη συλλειτουργία των δύο ενεργειακών δυναμικών (υδραυλικής και θερμικής) και στην άμεση εφαρμογή της στο παρακείμενο μακαρονοποιείο. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών στα τέλη του 2016, τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με την αγροτική ζωή και την τεχνική εξέλιξη του νερόμυλου από τα τέλη του 19ου αιώνα. Αξιοποιείται και ως πολυχώρος τέχνης και πολιτισμού, από το Δήμο Τρικαίων για τις καλλιτεχνικές και εκπαιδευτικές δράσεις του Δημοτικού Θεάτρου (Δημοτικό Θέατρο Τρικάλων, 2018) και του Δημοτικού Κινηματογράφου (Παιδικές ταινίες στο Δημοτικό Κινηματογράφο Τρικάλων, 2019) και κυρίως ως το μεγαλύτερο Χριστουγεννιάτικο θεματικό πάρκο της Ελλάδας, ο Μύλος των Ξωτικών.11

δ) Το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, στη Δημητσάνα12 (βλ. ΕΙΚ.2-3. Παράρτημα Α). Ανήκει στο Δίκτυο Ομίλου Πειραιώς και περιλαμβάνει έναν αλευρόμυλο, ένα βυρσοδεψείο και ένα μπαρουτόμυλο. Το Μουσείο διαθέτει βιωματικές εμπειρίες για παιδιά: άλεσμα καλαμποκιού σε αλεύρι, παρακολούθηση της κίνησης του μπαρουτόμυλου. Επίσης πραγματοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα με παιχνίδια και δραστηριότητες, όπως το πρόγραμμα «Με τη δύναμη του νερού» και οπτικοακουστικές παραγωγές για παιδιά, σχετικά με τη λειτουργία των υδροκίνητων εργαστηρίων στην κοιλάδα του Λούσιου ποταμού. Για το Νηπιαγωγείο υπάρχει η δυνατότητα διεξαγωγής προγραμμάτων στο σχολείο.

10http://mylosmatsopoulou.gr/ 11 http://www.milosxotikon.gr/home/ 12 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/Mouseio-Ydrokinisis/to-mouseio.aspx

Διπλωματική Εργασία 41

ε) Το Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας13 (βλ. ΕΙΚ.2-4. Παράρτημα Α). Ανήκει στο Δίκτυο Ομίλου Πειραιώς. Βρίσκεται στην πλαγιά ενός από τους λόφους που περιβάλλουν τη Λίμνη Στυμφαλία. Διαθέτει πλούσιο εποπτικό υλικό εκπαιδευτικού χαρακτήρα, μακέτες, πρωτότυπες ψηφιακές αναπαραστάσεις, ταινίες τεκμηρίωσης. Στον εσωτερικό χώρο του υπάρχει ένα μοναδικό ανοιχτό ενυδρείο που αναπαριστά σε τομή τη λίμνη, με ζωντανά ψάρια και φυτά της περιοχής. Οι βιωματικές εμπειρίες για παιδιά περιλαμβάνουν βόλτα με τη βάρκα. Διαθέτει ψηφιακές αναπαραστάσεις σχετικά με τη ζωή γύρω από τη λίμνη Στυμφαλία και εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και ομαδικές επισκέψεις, όπως το πρόγραμμα «Παιχνίδια μυστικά, στης λίμνης τα νερά».

στ) Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (Μ.Γ.Φ.Ι.). Βρίσκεται στην Κηφισιά. Είναι το πρώτο του είδους του που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα το 1964 και το πρώτο που έθεσε τα θεμέλια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Οι σχετικές δράσεις του για το νερό και τον πολιτισμό του είναι η ίδρυση του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων-Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) στην Θεσσαλονίκη, το 1991 και η δημιουργία του Κέντρου Περιβαλλοντικής Έρευνας και Εκπαίδευσης ΓΑΙΑ, το 1999 (Ταυτότητα /Ιστορία Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, 2019). Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας περιλαμβάνει αίθουσα εκθεμάτων για την υδροβιολογία. Ασχολείται όπως και το Κέντρο Γαία με την εκπαίδευση, κυρίως παιδιών σχολικής ηλικίας. Τέλος το Κέντρο Γαία διεξάγει έρευνα των φυσικών πόρων (Το Μουσείο σήμερα, 2019).

Δράσεις του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού Χαρακτηριστικά παραδείγματα για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού είναι οι ακόλουθες δράσεις:  «Φωνές Νερού μυριάδες» και  «Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές»

Ο τίτλος της δράσης «Φωνές νερού μυριάδες», 2010-11, ήταν εμπνευσμένος από το στίχο του Οδυσσέα Ελύτη, «Μικρές κυανές φωνές μυριάδες…» από το Άξιον Εστί, Δοξαστικόν. Εντασσόταν στον ετήσιο εορτασμό της ευρύτερης δράσης «Περιβάλλον και

13 http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/Mouseio-Periballontos-Stymfalias/to-mouseio.aspx

Διπλωματική Εργασία 42

Πολιτισμός» που στοχεύει στην ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και στην ενεργοποίηση για την προστασία της.

Για το 2010-11, θεματικός άξονας των εκδηλώσεων σε όλη τη χώρα ήταν το νερό και περιλάμβανε σχετικές εκδηλώσεις, περιηγήσεις και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Ο λογότυπος της δράσης σηματοδοτούσε τα επιλεγμένα έργα στις προθήκες των μουσείων, στους αρχαιολογικούς χώρους και στα μνημεία που συμμετείχαν στον εορτασμό (Φωνές Νερού μυριάδες ΥΠ.ΠΟ.Τ.- Τ.ΑΠ., 2010). Συμμετείχαν 150 αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία, μνημεία της επικράτειας και χώροι πολιτισμού, για τέσσερις μέρες, κατά τη διάρκεια του ωραρίου λειτουργίας τους, με δωρεάν είσοδο και διάθεση ενημερωτικού έντυπου υλικού (Φωνές Νερού μυριάδες, 2010) .

Οι «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές» είναι η σημαντικότερη επικοινωνιακή δράση που σχεδιάστηκε από τη Διεύθυνση Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων στο πλαίσιο της συμμετοχής στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εκπαίδευση στην Αειφόρο Ανάπτυξη. Σκοπός της είναι η προαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης με την εκπαίδευση των πολιτών σε θέματα προστασίας και ανάδειξης του πολιτιστικού πλούτου και του φυσικού περιβάλλοντος της χώρας, ανάμεσα στα οποία είναι το νερό και ο πολιτισμός του. Η δράση εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 2012. Συνεχίστηκε όλα τα επόμενα χρόνια. Το 2019 διοργανώνεται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα με συμμετοχή ποικίλων φορέων και περιλαμβάνει ενημερωτικές παρουσιάσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, θεματικές ξεναγήσεις, περιηγήσεις, περιπάτους, πεζοπορίες, ποδηλατικές διαδρομές, καλλιτεχνικά δρώμενα κ.ά. (Πράσινες Πολιτιστικές διαδρομές, 2019).

ΔΕΥΑ (Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης –Αποχέτευσης)

Οι ΔΕΥΑ είναι θεσμικοί φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που έχουν ως κύριο αντικείμενο τους τη διαχείριση και προστασία του νερού ως φυσικού στοιχείου (Ν.1069/1980, ΦΕΚ Α-191). Η ενασχόλησή τους με πολιτιστικές δραστηριότητες, σχετικές με το νερό, πραγματοποιείται συστηματικά υπό το πρίσμα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Οι ΔΕΥΑ κυρίως των μεγάλων Δήμων και οι Εταιρείες Υδάτων των δύο μεγαλύτερων πόλεων της χώρας, Αθήνας και Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και τα τμήματα σχολικών δραστηριοτήτων της

Διπλωματική Εργασία 43

Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Διεύθυνσης Εκπαίδευσης προσπαθούν να αξιοποιήσουν τον πολιτισμό του νερού. Αναλυτικότερα:

α) Η ΕΥΔΑΠ (Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης Αττικής). Υποστηρίζει σχετικές δράσεις που αφορούν στον πολιτισμό, όπως οι ακόλουθες: Οργάνωση και διαχείριση του Ιστορικού αρχείου της ΕΥΔΑΠ., μέριμνα για τη διάσωση και αναπαραγωγή κινηματογραφικού υλικού από τα αρχεία της ULEN και τη δημιουργία ιστορικού ντοκιμαντέρ, λειτουργία του μικρού μουσείου στο Φράγμα Μαραθώνα (ΕΥΔΑΠ Κοινωνία –Πολιτισμός, 2019). Επίσης πραγματοποιεί το περιβαλλοντικό πρόγραμμα «Ο Σταγονούλης», για μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (βλ. ΕΙΚ.2-5. Παράρτημα Α). Παρουσιάζει τη σχέση ανθρώπου με το νερό, το φυσικό κύκλο του νερού, το πρόβλημα της λειψυδρίας και την ορθολογική χρήση του νερού καθώς και μια ιστορική αναδρομή στην ύδρευση και στην αποχέτευση της πόλης των Αθηνών από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα (ΕΥΔΑΠ-Εκπαιδευτικό Περιβαλλοντικό πρόγραμμα, 2019).

β) Η ΕΥΑΘ. Α.Ε. (Εταιρεία Ύδρευσης Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης Α.Ε.). Υποστηρίζει τη λειτουργία του Μουσείου Ύδρευσης, ενημερωτικές δράσεις για τους καταναλωτές, τη συμμετοχή στον διεθνή εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Νερού και της Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλλοντος, τις δράσεις τοπικών φορέων και οργανώσεων που σχετίζονται με το περιβάλλον και το νερό, παρουσίαση του προγράμματος στα σχολεία με τίτλο «Ο κύκλος της αποχέτευσης στη Θεσσαλονίκη» και εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης (ΕΥΑΘ.ΑΕ-Εταιρική κοινωνική Ευθύνη, 2019).

γ) Η Δημοτική Επιχείρηση ΄Υδρευσης και Αποχέτευσης Λάρισας (ΔΕΥΑΛ). Υλοποιεί δράσεις ενημέρωσης του κοινού για την προστασία του περιβάλλοντος και τη διαχείριση του νερού ενώ προσπαθεί να δημιουργήσει ένα μουσείο νερού (ΔΕΥΑΛ, 2019). Η σχετική προκαταρκτική μελέτη προβλέπει την κατασκευή του στα παλιά και μη χρησιμοποιούμενα πλέον κτίρια της ΔΕΥΑΛ και τη δημιουργία μόνιμης εκπαιδευτικής έκθεσης (ΔΕΥΑΛ-Μουσείο Νερού, 2019).

Διπλωματική Εργασία 44

Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (Κ.Π.Ε.)14

Ξεκίνησαν τη λειτουργία τους το 1993 και αριθμούνται σήμερα σε 53. Βασικός στόχος των Κ.Π.Ε. είναι η υποστήριξη της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Π.Ε.) σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ασχολούνται με την υλοποίηση προγραμμάτων για όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και τη στήριξη των αντίστοιχων σχολικών προγραμμάτων, σε συνεργασία με τους Υπευθύνους Π.Ε. των Διευθύνσεων Εκπαίδευσης, την παραγωγή εκπαιδευτικού – υποστηρικτικού υλικού, την οργάνωση εκδηλώσεων και δράσεων για το περιβάλλον, την προώθηση της έρευνας στον χώρο της Π.Ε. Η θεματολογία των δράσεων που υλοποιούνται στα Κ.Π.Ε. εξαρτάται από τις ιδιαιτερότητες του φυσικού περιβάλλοντος των περιοχών στις οποίες βρίσκονται τα Κέντρα. Στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των μαθητών σε θέματα ΠΕ, στην ενεργή τους συμμετοχή στη βελτίωση της ποιότητας ζωής, στην επιμόρφωση και στην ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών σε θέματα ΠΕ και στην αξιοποίηση του υπάρχοντος εκπαιδευτικού υλικού.

Συμπερασματικά:

α) Από το μικρό δείγμα έξι μουσείων νερού στην Ελλάδα, καταλήγουμε ότι ο ρόλος τους είναι σημαντικός για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού για το παιδικό κοινό. Τα μουσεία έχουν δημιουργηθεί από εταιρείες διαχείρισης υδάτων (Θεσ/νίκη), από κρατική πρωτοβουλία (Έδεσσα, Τρίκαλα) και από ιδιωτική πρωτοβουλία (Όμιλος Πειραιώς και Μουσείο Γουλανδρή). Κάποια από αυτά στεγάζονται σε προβιομηχανικά κτίρια (Μουσείο Ύδρευσης Θεσ/νίκης, Έδεσσα και Τρίκαλα) που σχετίζονται με το νερό και λειτουργούν ως πολυχώροι. Τα μουσεία του Ομίλου Πειραιώς διαθέτουν οργανωμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και βιωματικές εμπειρίες για τα παιδιά, ενώ το Μουσείο Γουλανδρή είναι μοναδικό στο είδος του και συνδυάζει, σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα, έρευνα, εκπαίδευση και αναψυχή. Όλα τα μουσεία διαθέτουν εξωτερικά πλούσια βλάστηση, κανάλια με νερά και χώρους αναψυχής.

Ωστόσο καλό θα ήταν να δημιουργηθούν και κάποια επιπλέον μουσεία, -έστω και ψηφιακά- τόσο σε περιοχές άνυδρες (νησιά του Αιγαίου) όσο και περιοχές με πλούσιο υδάτινο απόθεμα (Ήπειρος). Στόχοι τους θα μπορούσε να είναι η μεγαλύτερη

14 www.inedivim.gr/προγράμματα-δράσεις/κέντρα-περιβαλλοντικής-εκπαίδευσης-κπε-πρώην-κδβμπα

Διπλωματική Εργασία 45

ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με το νερό και το περιβάλλον και η αξιοποίηση πολλών σημαντικών προβιομηχανικών κτιρίων νερού που παραμένουν ως σήμερα αναξιοποίητα.

β) Σημαντική είναι και η δράση του Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού «Πράσινες Πολιτιστικές διαδρομές», διότι επιτρέπει τη συνεργασία πολλών φορέων προς όφελος του παιδικού κοινού και αξιοποιεί και το τοπικό πολιτιστικό απόθεμα.

γ) Οι ΔΕΥΑ οφείλουν να διευρύνουν το αντικείμενό τους, να εκσυγχρονιστούν, να υιοθετήσουν το πνεύμα της Εταιρικής κοινωνικής Ευθύνης, να επεκτείνουν τις συνεργασίες με άλλους φορείς για να συμβάλλουν στην αξιοποίηση του πολιτισμού του νερού της περιοχής τους.

δ) Τέλος ο ρόλος των ΚΠΕ είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τη διαχείριση του νερού ως πολιτιστικού στοιχείου. Είναι ο κατεξοχήν πόλος έλξης των παιδιών. Η πολιτεία, η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι λοιποί φορείς οφείλουν να συνεργάζονται μαζί τους ή τουλάχιστον να διευκολύνουν το έργο τους.

Διπλωματική Εργασία 46

3. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ

3.1 Εισαγωγή

Η παρούσα διπλωματική εργασία εξετάζει ως μελέτη περίπτωσης τον πολιτισμό του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών και τη διαχείρισή του με τη συμβολή της πολιτιστικής επικοινωνίας. Συγκεκριμένα εστιάζει σε δύο περιοχές του δήμου, που διαθέτουν πλούσιο πολιτιστικό απόθεμα σχετικά με το νερό: στην πόλη του Άργους και στην Ακρόπολη των Μυκηνών. Επιλέγονται χάρη στη γεωγραφική τους θέση, στα σημαντικά υδραυλικά έργα που εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή τους και σε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους που τις καθιστούν ενδιαφέρουσες για τη μελέτη.

Η έρευνα θα προσπαθήσει να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα: α) πόσο σημαντικός είναι ο πολιτισμός του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών και συγκεκριμένα στο Άργος και στις Μυκήνες β) πώς γίνεται η διαχείριση του, από ποιους φορείς, με ποιες δράσεις προς όφελος του παιδικού κοινού και ποιες ελλείψεις παρατηρούνται, παρά τις προσπάθειες αυτές και γ) με ποιους τρόπους θα μπορούσε να βελτιστοποιηθεί η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στις συγκεκριμένες περιοχές.

3.2 Υδρογεωλογία Δήμου Άργους-Μυκηνών

Ο Δήμος Άργους-Μυκηνών, προήλθε το 2009 από τη συνένωση, στο πλαίσιο του «Καλλικράτη», πέντε πρώην μικρότερων δήμων (Άργος, 2008). Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νομού Αργολίδας και στα βορειοανατολικά της Πελοποννήσου, στη νότια Ελλάδα και στη νοτιοανατολική Ευρώπη.

Η υδάτινη κατανομή στο Δήμο Άργους -Μυκηνών διαχρονικά διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη γενικότερη οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη του. Ο Δήμος προς νότο περικλείεται από τη θάλασσα, τον Αργολικό κόλπο, που λειτουργεί ως δίοδος επικοινωνίας με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο γενικότερα.

Διπλωματική Εργασία 47

Στο κέντρο του βρίσκεται μια πεδιάδα που περιβάλλεται από όρη προς βόρεια και βορειοδυτικά, τα οποία εμποδίζουν την υγρασία των ανέμων να εισέλθει σε αυτήν. Το κλίμα εξάλλου είναι μεσογειακό, με θερμά καλοκαίρια, παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και χαμηλό ποσοστό βροχοπτώσεων, οι οποίες δεν επαρκούν πάντοτε για να μετατρέψουν σε ποτάμια τους ξεροπόταμους της πεδιάδας (Λυριτζής & Ραυτοπούλου, 2011).

Οι σημαντικότεροι χείμαρροι είναι ο Ίναχος (Πάνιτσα) και ο Χάραδρος (Ξεριάς) που διασχίζουν την αργολική πεδιάδα και συμβάλλουν στη γονιμότητά της με τις προσχώσεις και τις πλημύρρες τους. Άλλοι ξεροπόταμοι είναι ο Χάβος νοτιοανατολικά από την Ακρόπολη των Μυκηνών, ο Αστερίων στο Ηραίο του Άργους. Ο Ερασίνος στο Κεφαλάρι και ο Ποντίνος στη Λέρνη διαθέτουν σχεδόν σε όλη τη διάρκεια του χρόνου μεγάλες ποσότητες νερού (Δάρμος, 2013).

Η αργολική πεδιάδα έχει κατά τόπους τριμέρια15 που ισοσκελίζουν τη συνήθη ξηρασία της και την καθιστούν εύφορη (Τσακόπουλος, 1978). Αρδεύεται από γεωτρήσεις και κυρίως από τον Ανάβαλο, την αρχαία Δίνη του Παυσανία, (Παπαχατζής, 1999) πηγή με γλυκό νερό που αναβλύζει άφθονο μέσα στον αργολικό κόλπο, μέρος του οποίου με κατάλληλα τεχνικά έργα διοχετεύεται στις πλούσιες καλλιέργειες της πεδιάδας.

Η μεγαλύτερη συγκέντρωση νερού παρατηρείται στα βορειοδυτικά του Δήμου Άργους- Μυκηνών, στα σύνορα με το νομό Αρκαδίας, όπου εντοπίζονται βουνά με πλούσιες πηγές υδάτων, όπως μαρτυρούν και τα τοπωνύμια της περιοχής (Κεφαλόβρυσο, Κρυονέρι, Κρύα Βρύση). Επίσης στα δυτικά του δήμου βρίσκονται οι περιοχές Κεφαλάρι (βλ. ΕΙΚ.3-1. Παράρτημα Α) και ο ποταμός Ερασίνος (βλ. ΕΙΚ.3-2. Παράρτημα Α) καθώς και οι Μύλοι, ο ποταμός Ποντίνος και οι πλούσιες πηγές της Λέρνης και της Αμυμώνης που υδρεύουν τις δύο μεγάλες πόλεις του Νομού Αργολίδας, το Άργος και το Ναύπλιο. Στα όρια με το Δήμο Ναυπλιέων βρίσκεται ο υδροβιότοπος της Ν.Κίου, που είναι σημαντικός λόγω της πλούσιας βιοποικιλότητάς του.

15 Τριμέρια είναι πλημμυρικά φαινόμενα στην αργολική πεδιάδα κατά τα οποία υπερχειλίζουν από τρία μέρη τα υπόγεια φρέατα, στα οποία καταλήγουν ύδατα από τα βουνά της Αργολίδας και της Αρκαδίας ανά 60 έτη κατά τον Τσακόπουλο (1978) και ανά 15 ή 20 έτη κατά τον Μηλιαράκη (1886) .

Διπλωματική Εργασία 48

Συμπερασματικά, ο Δήμος Άργους-Μυκηνών ευνοείται από την υδάτινη κατανομή μόνο στο δυτικό του τμήμα και αντιμετωπίζει έντονο υδατικό πρόβλημα στην πεδιάδα του. Ωστόσο η άνιση κατανομή του νερού και ο αγώνας των κατοίκων για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας αποτελούν τις κυριότερες αιτίες για τη δημιουργία ενός σημαντικού πολιτισμού του νερού στην ευρύτερη περιοχή.

Ειδικότερα η πόλη του Άργους, η μεγαλύτερη του νομού Αργολίδας, κατοικείται συνεχώς από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, λόγω της γεωγραφικής της θέσης (βλ. ΕΙΚ.3-3. Παράρτημα Α). Εκτείνεται στην πεδιάδα, ανατολικά από δύο χαμηλούς λόφους, την απόκρημνη Λάρισα (289μ.) και το λόφο της Ασπίδας (84μ.) που την προστατεύουν από δυτικά (Άργος, 2008). Βόρειο και ανατολικό της όριο της είναι ο χείμαρρος Χάραδρος. Επίνειο της πόλης του Άργους ήταν ανέκαθεν το Τημένιο.

Τέλος η επιλογή της θέσης της Ακρόπολης των Μυκηνών (βλ. ΕΙΚ.3-4. Παράρτημα Α) οφείλεται στη φυσική οχυρότητα του χώρου που ενισχύεται από βορρά και νότο από δύο απόκρημνους λόφους και δύο βαθιές χαράδρες που την περιβάλλουν, με πρόσβαση μόνο από τα δυτικά καθώς και στη δυνατότητα εποπτείας των χερσαίων οδών από την Κορινθία προς την αργολική πεδιάδα και τη θάλασσα (Δάρμος, 2013). Ωστόσο καθοριστικός παράγοντας είναι η ύπαρξη της Περσείας πηγής, σε μικρή απόσταση, 360 μ προς τα ανατολικά, στις υπώρειες του προφήτη Ηλία, που εξασφάλιζε νερό για τη βιωσιμότητα του πληθυσμού (Παπαδημητρίου, 2015). Η Περσεία πηγή είχε το πλεονέκτημα - μειονέκτημα σε περίπτωση πολιορκίας- να βρίσκεται ψηλότερα από το λόφο της Ακρόπολης των Μυκηνών. Το νερό μεταφερόταν με φυσική ροή από την πηγή στην ακρόπολη με λιθόκτιστο υδραγωγείο στη βόρεια πλαγιά της.

3.3 Ο πολιτισμός του νερού στο Δήμο Άργους -Μυκηνών

3.3.1 Οι μύθοι του νερού στο Άργος και στις Μυκήνες Οι μύθοι του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών σχετίζονται με διάφορες υδρογεωλογικές αλλαγές που συνέβησαν στην περιοχή από την Εποχή του Χαλκού και μετά. Επιχειρούν να εξηγήσουν την παρατεταμένη ξηρασία, την ανυδρία, την ύπαρξη σημαντικών πηγών της περιοχής και την κατασκευή μεγάλων υδραυλικών έργων

Διπλωματική Εργασία 49

(Βασιλείου, 2016). Με τη μυθολογία του νερού στο Άργος συνδέονται ο Ίναχος, ο Δαναός με τις πενήντα κόρες του τις Δαναΐδες, και ο Περσέας, ιδρυτής των Μυκηνών.

Ο Ίναχος είναι γιος του Ωκεανού, σύζυγος της Ωκεανίδας Μελίας και στην εξέλιξη του μύθου προάγεται σε ποτάμια θεότητα. Είναι ο γενάρχης των Αργείων, που πρώτος συγκεντρώνει και οργανώνει τους διασκορπισμένους πληθυσμούς στην Αργολίδα αμέσως μετά τον κατακλυσμό. Αποστραγγίζει τον αργολικό κάμπο από τα λιμνάζοντα νερά και χαράσσει την κοίτη ποταμού. Στο μύθο αυτό εκφράζεται η τοπική κοσμογονία άμεσα συνδεδεμένη με το υγρό στοιχείο (Λυριτζής & Ραυτοπούλου, 2011). Στη συνέχεια κλήθηκε να κρίνει τη διαμάχη μεταξύ Ποσειδώνα και Ήρας για την εξουσία στο Άργος. Όταν κατακύρωσε την Αργολίδα στην Ήρα, προκάλεσε την οργή του Ποσειδώνα που τον καταράστηκε, τον στέρεψε, η Αργολίδα έγινε άνυδρη και το Άργος πολυδίψιον (Μπανάκα, 2010). Οι απόγονοι του Ινάχου – δεύτερης γενιάς ο Φορωνέας και ενδέκατης γενιάς ο Δαναός – συνδέονται με τη δημιουργία και την εξέλιξη του αργολικού πολιτισμού.

Το πρόβλημα της λειψυδρίας του Άργους αντιμετωπίζεται από τον Δαναό στέλνοντας τις κόρες του να βρουν κάποια πηγή. Σε μια από τις πολλές παραλλαγές του μύθου, μία από αυτές, η Αμυμώνη δέχτηκε επίθεση από ένα Σάτυρο, ο Ποσειδώνας την έσωσε και την οδήγησε να βρει την πηγή της Λέρνας. Ο μύθος παραπέμπει στα τέσσερα ιερά φρέατα του Άργους και πιθανόν σε κάποια αρδευτικά έργα του βασιλιά Δαναού (Μπανάκα, 2010).

Στην αντιμετώπιση της λειψυδρίας με τη διάνοιξη και κατασκευή φρεάτων παραπέμπει και ο μύθος των Δαναΐδων, των πενήντα κορών του Δαναού, που σκότωσαν με την προτροπή του πατέρα τους τους συζύγους τους, την πρώτη νύχτα του γάμου τους, όλες πλην της Υπερμνήστρας. Καταδικάστηκαν στη μάταιη προσπάθεια να γεμίζουν στον κάτω κόσμο με νερό ένα τρύπιο πιθάρι, τον λεγόμενο «Πίθο των Δαναΐδων» (Μπανάκα, 2010).

Όσο για την πηγή της Λέρνης και την ευρύτερη περιοχή της σχετίζεται με το μύθο της Λερναίας Ύδρας, τέρατος με εννέα φιδίσια κεφάλια, που κατοικούσε στη λίμνη της

Διπλωματική Εργασία 50

περιοχής και κατάκαιγε τα πάντα στο πέρασμά του. Ο Ηρακλής με τη βοήθεια του ανιψιού του Ιόλαου και της θεάς Αθηνάς κατάφερε να το εξοντώσει.

Στο Άργος γεννήθηκε και ο Περσέας, από την ένωση του Δία, που μεταμορφώθηκε σε χρυσή βροχή, με τη Δανάη, την κόρη του βασιλιά Ακρίσιου. Όταν τελικά σκότωσε άθελά του τον παππού του, ο Περσέας έφυγε από το Άργος, ήρθε στις Μυκήνες. Ανακάλυψε την Περσεία πηγή κάτω από τη ρίζα ενός μανιταριού, ενός μύκητος, που ξερίζωσε για να πιει νερό. Η ύπαρξη της πηγής τον οδήγησε να χτίσει εκεί τις Μυκήνες και να γίνει ιδρυτής Δυναστείας (Παυσανίας).

Τέλος, το νερό, ως στοιχείο εξαγνισμού και κάθαρσης, συνδέθηκε με ιεροτελεστίες και τελετές καθαρμού, όπως το λουτρό του λατρευτικού αγάλματος της Ήρας στο νερό της πηγής Κανάθου, πλησίον του Ηραίου, του επίσημου ιερού του Άργους. Γιορτές που σχετίζονταν με το νερό στο Άργος ήταν τα Αδώνια, τα Ηραία και τα Λέρναια (Μπανάκα, 2010).

3.3.2 Κτίσματα του νερού στο Άργος και στις Μυκήνες Οι πρώτες σημαντικές κατασκευές που σχετίζονται με το νερό στο Άργος ήταν τα φρέατα (πηγάδια), που εκμεταλλεύονταν τον πλούσιο υδροφόρο ορίζοντα της περιοχής που ήταν τότε σε μικρό βάθος (3-5μ). Αριθμούνται περίπου σε 25-30 πηγάδια ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Ήταν μέσο αντιμετώπισης της λειψυδρίας στο Άργος, σε όλη την μακραίωνη ιστορία του (Σπαθάρη, 2000).

Ωστόσο τα περισσότερα κτίσματα, κατασκευές και έργα υποδομής που σχετίζονται με το νερό και τον πολιτισμό του εντοπίζονται στο χώρο της αρχαίας Αγοράς. Η αρχαία Αγορά άρχισε να κατασκευάζεται στα τέλη των αρχαϊκών χρόνων, σε μια φυσική κοιλότητα, όπου κατέληγαν τα όμβρια ύδατα του παρακείμενου λόφου Λάρισας αλλά και της Ασπίδας. Για την αποστράγγιση του χώρου κατασκευάστηκε στα τέλη 6ου αι π.Χ. ένας μεγάλος συλλεκτήριος, ανοικτός αγωγός. Τον 4ο αι π.Χ. μετατράπηκε σε τριπλό, κτιστό, σκεπασμένο υπόνομο (Piérart & Touchais, 1996).

Διπλωματική Εργασία 51

Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια έγινε μια νέα εκτεταμμένη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου στο Άργος. Την εποχή αυτή πολλαπλασιάστηκαν οι μνημειώδεις κρήνες και κατασκευάστηκαν μεγάλα υδραυλικά έργα για τη διοχέτευση νερού στις δεξαμενές και τις θέρμες. Το γεγονός αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί «ιδιαίτερη ευεργεσία σε μια πόλη με μεγάλες περιόδους αφόρητης ζέστης» (Σπαθάρη, 2000).

Τα σημαντικότερα από αυτά είναι: Το «Κριτήριο» που εντοπίζεται στις ανατολικές υπώρειες του λόφου της Λάρισας και σε μικρή απόσταση από το αρχαίο Θέατρο, διαμορφώθηκε σε Νυμφαίο16 το 123/4 μ. Χ., όταν ο ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός επισκέφθηκε το Άργος. Αποτελείται από δυο δεξαμενές νερού σκαλισμένες στο βράχο (βλ. ΕΙΚ.3-5. Παράρτημα Α). Εδώ πιθανότατα ήταν στημένο σε κόγχη και το άγαλμα του Αδριανού, που άφηνε το νερό να τρέχει ως θεϊκό δώρο από την παλάμη του αριστερού χεριού του (Μπανάκα, 2010).

Στο Νυμφαίο κατέληγε το νερό από το βόρειο Υδραγωγείο της πόλης του Άργους, το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Διανύοντας διαδρομή περίπου 30 χλμ από την ορεινή Αργολίδα έφερνε το νερό που διοχετευόταν σε σκεπαστό αγωγό για την ύδρευση της πόλης, η οποία ενισχύονταν και από το νότιο υδραγωγείο που τροφοδοτούνταν από τις πηγές του Κεφαλαρίου. Τα καλύτερα σωζόμενα λείψανα του Αδριάνειου, σε μήκος 650 μ. περίπου, διατηρούνται στις ανατολικές υπώρειες της Λάρισας (Σπαθάρη, 2000).

Σημαντικά είναι και τα λουτρικά συγκροτήματα που εντοπίστηκαν κοντά στο Κριτήριο /Νυμφαίο ή γύρω στην Αγορά και στο Θέατρο. Το εντυπωσιακότερο λουτρικό συγκρότημα είναι το Σαραπείο-Ασκληπιείο-Θέρμες Α, κτίριο μοναδικό στον Ελληνικό χώρο (Ginouvès, 1955). Είναι ένα κτίσμα μνημειακών διαστάσεων, με μήκος περισσότερο από 55μ και ορατό σε πλάτος 36μ., από το οποίο σώζεται ως σήμερα ένας πλινθόκτιστος τοίχος σε ύψος 11 μ. Στο χώρο αυτό πρέπει να προϋπήρχε κατά το 2ο αι. π.Χ. ένα ιερό του αιγυπτιακού θεού Σάραπι. Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού (117-136 μ.Χ.) εγκαταστάθηκε ένα συγκρότημα λουτροθεραπείας υπό την

16 Νυμφαία οι αρχαίοι Έλληνες χαρακτήριζαν τόπους ιερούς και τα αψιδωτά οικοδομήματα που στέγαζαν τις κρήνες των πόλεων που ήταν αφιερωμένα στις νύμφες των πηγών. (https://argolikivivliothiki.gr/2013/09/09/criterion/)

Διπλωματική Εργασία 52

αιγίδα του Ασκληπιού. Το 2ο-3ο αι. μ.Χ. μετατρέπεται σε Θέρμες, δημόσιο λουτρικό συγκρότημα που περιλαμβάνει: χώρο για δημόσιες συγκεντρώσεις και κοινωνικές συναναστροφές, αποδυτήριο, αίθουσα ψυχρού (frigidarium) και θερμού λουτρού (caldarium), με υπόκαυστα17 και αποχωρητήριο. Διέθετε αίθουσες με πλούσια διακοσμημένες με αγάλματα κόγχες, μαρμάρινους λουτήρες και τα περίτεχνα ψηφιδωτά (Σαραπείο-Ασκληπιείο-Θέρμες Α, Άργος, 2019). Στα δυτικά των Θερμών υπήρχε παλαίστρα και μνημειώδης κλίμακα στα ανατολικά. (βλ. ΕΙΚ.3-6. Παράρτημα Α)

Σημαντικές ήταν και οι κρήνες της Αγοράς:

 Το κυκλικό νυμφαίο της Αγοράς προέρχεται από τη μετατροπή στα τέλη του 2ου αι, της θόλου της Αγοράς, ενός κυκλικού οικοδόμηματος με ανωδομή εξ ολοκλήρου από μάρμαρο. Η θόλος είχε κατασκευαστεί στα τέλη του 1ου αι. πάνω σε υπόγεια κρύπτη που αντιστοιχούσε πιθανόν σε ένα από τα τέσσερα ιερά φρέατα του Άργους (Σπαθάρη, 2000).  Το τετράγωνο μικρό οικοδόμημα – κρήνη C στο κέντρο της αγοράς ιδρύθηκε από μέλη μιας ρωμαϊκής οικογένειας, στις αρχές του 2ου μ.Χ. Μοιάζει με τάφο αλλά χρησίμευε ως κρήνη. Ήταν επενδεδυμένο με πλάκες μαρμάρου και το πλαισίωνε μια δεξαμενή (Piérart & Touchais, 1996).

Στη νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου της Ασπίδας ή Προφήτη Ηλία, στα δυτικά της πόλης του Άργους, εντοπίστηκαν ιερά κτισμένα σε τέσσερα άνδηρα, ανάμεσά τους και ναός του Απόλλωνος Δειραδιώτη, πιθανόν του 4ου αι.π.Χ. Με το ναό του Απόλλωνα και με Ασκληπιείο συνδέονταν βαθειά δεξαμενή, λαξευμένη στο βράχο που τροφοδοτούνταν από πηγάδι και ενδιαφέρουσα υδραυλική εγκατάσταση (Χλέπα, 2002).

Στον εξωτερικό και στον εσωτερικό περίβολο του Κάστρου Λάρισας εντοπίστηκαν Κινστέρνες, υπόγειες υδατοδεξαμενές που εξασφάλιζαν την απαραίτητη ποσότητα νερού για τους κατοίκους του ( Βασιλάτος, 1994).

Στα νεώτερα χρόνια, μέσα στην πόλη του Άργους και στην ευρύτερη περιοχή εντοπίζονται πολλές παραδοσιακές κρήνες. (Μπαρδάκος & Τότσικας, 1989) και άλλες

17 Το υπόκαυστο είναι σύστημα θέρμανσης που διοχετεύει, σε χαμηλό υπόγειο χώρο κάτω από δάπεδο δωματίου, καυτό αέρα που παράγεται από μια εστία φωτιάς. Στις ρωμαϊκές Θέρμες (λουτρά) οι χώροι αυτοί δημιουργούνταν με την υπερύψωση δαπέδου με τη βοήθεια πλίνθινων, συνήθως, κιονίσκων.

Διπλωματική Εργασία 53

υδραυλικές κατασκευές (μύλοι και πηγάδια) που αποτυπώνονται στο πολύμορφο έργο του Γιώργου Αντωνίου (Γιώργος Αντωνίου, 2008).

Τα σημαντικότερα κτίσματα που σχετίζονται με το νερό και τον πολιτισμό του στην Ακρόπολη των Μυκηνών είναι τα ακόλουθα: Η υπόγεια δεξαμενή της ακρόπολης των Μυκηνών (βλ. ΕΙΚ.3-7. Παράρτημα Α.) Είναι έργο που αγγίζει τα όρια της μοναδικότητας στην προϊστορική εποχή για τη σύλληψη του σχεδίου και την πραγματοποίηση του (Παπαδημητρίου, 2015) και μπορεί να συγκριθεί με τα σύγχρονα συστήματα υδροδότησης των πόλεων (Παλαιολόγου & Αγγελίδου & Μαυροθαλασσίτη, 2012). Χρονολογείται στα τέλη του 13ου αι.πΧ., εποχή που και τα ανακτορικά κέντρα στην Ακρόπολη των Αθηνών και στην Τίρυνθα ενισχύθηκαν με ανάλογες κατασκευές που εξασφάλιζαν την άνετη και ασφαλή ύδρευση των φρουρίων σε περίπτωση μακροχρόνιας πολιορκίας (Ιακωβίδης, 1970).

Στις Μυκήνες, η οχύρωση επεκτάθηκε στα βορειοανατολικά για να συμπεριληφθεί υπόγεια δεξαμενή. Η είσοδος της κλίμακας προς τη δεξαμενή, με μορφή οξυκόρυφης καμάρας διαπερνούσε το βόρειο τείχος και κατέληγε μέσα από ένα σύστημα σε τρία επίπεδα, 99 τουλάχιστον σκαλοπατιών, σε μια καμαροσκεπή δεξαμενή, βάθους 5 μέτρων. Η δεξαμενή είχε στην οροφή της ένα κατακόρυφο φρεάτιο με αραιά τοποθετημένους λίθους που λειτουργούσαν σαν φίλτρα. Εδώ κατέληγε ο υπόγειος αγωγός που γέμιζε το φρέαρ και το κατώτερο τμήμα της κλίμακας ανάλογα με την ποσότητα νερού (Παλαιολόγου κ.ά., 2012).

Η Περσεία κρήνη αναφέρεται από τον Παυσανία, που επισκέφθηκε τις Μυκήνες το 2ο μ.Χ. αιώνα. Πιθανόν πρόκειται για βρύση ελληνιστικής θεμελίωσης, τα λείψανα της οποίας σώζονται λίγο δυτικότερα από την Πύλη των Λεόντων. Προμηθευόταν νερό από την Περσεία πηγή με τη βοήθεια λιθόκτιστου αγωγού (Παπαχατζής, 1999).

Το πιθανολογούμενο λουτρό του Αγαμέμνονα θεωρείται δωμάτιο στα ιδιωτικά διαμερίσματα του ανακτόρου, χωρίς να σώζονται σχετικά λείψανα, σε αντίθεση με άλλα ανάκτορα, όπως στην Πύλο και στην Τίρυνθα που είναι σαφής η θέση τους (Ιακωβίδης, 1993).

Διπλωματική Εργασία 54

4. Μεθοδολογία της έρευνας

Η μεθοδολογία για τη μελέτη περίπτωσης περιλαμβάνει τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας, τη διαδικτυακή έρευνα και τη διενέργεια έρευνας, με τη μορφή δομημένων συνεντεύξεων με εκπροσώπους φορέων που συνδέονται με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών. Επιπλέον συγκεντρώθηκαν στοιχεία από επιτόπια παρατήρηση στις περιοχές του Δήμου που επιλέχθηκαν, στο Άργος και τις Μυκήνες.

Αρχική πρόθεση ήταν η σύνταξη και διάθεση ερωτηματολογίων σε σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης του Δήμου Άργους- Μυκηνών, τόσο σε μαθητές, όσο και σε εκπαιδευτικούς. Για διάφορους λόγους δεν κατέστη δυνατόν να πραγματοποιηθεί και επιλέχθηκε η ποιοτική έρευνα με τη χρήση συνεντεύξεων που προσπάθησε να φωτίσει το θέμα στο μέτρο του δυνατού.

Τέλος, επισημαίνεται ότι η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση του θέματος, σε πεπερασμένο χρονικό διάστημα και με αδυναμία προσέγγισης όλων των πτυχών του. Επιχειρεί να αποδώσει μια σαφή εικόνα της διαχείρισης του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους -Μυκηνών.

4.1 Διαδικτυακή έρευνα

Η διαδικτυακή έρευνα αποτελεί την αρχή της έρευνας για την παρούσα διπλωματική εργασία. Εξετάζονται οι επίσημες ιστοσελίδες ή blogs των φορέων που διαχειρίζονται το νερό ως φυσικό και πολιτιστικό στοιχείο στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Καταγράφονται τα στοιχεία που αφορούν στις δράσεις, στις εκδηλώσεις και στις δομές που απευθύνονται στο παιδικό κοινό κυρίως.

Σε περίπτωση που δεν εντοπίζεται κάποια εξειδικευμένη δράση για παιδιά καταγράφονται όλες οι σχετικές προσπάθειες διαχείρισης του πολιτισμού του νερού ανεξάρτητα από το κοινό που απευθύνονται. Επίσης παρουσιάζονται οι ελλείψεις που εντοπίζονται στον τρόπο διαχείρισης του πολιτισμού του νερού.

Διπλωματική Εργασία 55

4.2 Συνεντεύξεις

Σύμφωνα με τον Earl Babbie (2011) η συνέντευξη είναι μια εναλλακτική μέθοδος συλλογής δεδομένων δειγματοληπτικών ερευνών που διεξάγεται συνήθως πρόσωπο με πρόσωπο. Έχει αυστηρή δομή αλλά διαθέτει ευελιξία όσον αφορά στη δειγματοληψία και στις ειδικές παρατηρήσεις. Οι περισσότερες έρευνες που γίνονται μέσω συνεντεύξεων απαιτούν περισσότερους από ένα συνεντευκτές, αν και ο ερευνητής μπορεί μόνος του να πραγματοποιήσει μιας μικρής κλίμακας έρευνα με συνεντεύξεις. Οι ερευνητές πρέπει να υποθέσουν ότι ένα στοιχείο του ερωτηματολογίου θα σημαίνει το ίδιο πράγμα για διαφορετικούς ερωτώμενους. Οι ερωτήσεις οφείλουν να περιέχουν σαφή και ακριβή στοιχεία και να εμποδίζουν τις μεροληπτικές απαντήσεις. Σε ερωτήσεις ανοικτού τύπου, ο συνεντευκτής πρέπει να καταγράψει ακριβώς την απάντηση όπως δίνεται.

Κατά τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας γρήγορα έγινε κατανοητό ότι η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών είναι ένα θέμα με εύρος και πολυπλοκότητα, για το οποίο μεγάλος αριθμός φορέων και ατόμων θα μπορούσαν να καταθέσουν την άποψή τους. Η επιλογή των προσώπων για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων δεν ήταν εύκολη. Επιλέχθηκαν τελικά επρόσωποι από τους σημαντικότερους φορείς διαχείρισης του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών.

Η έρευνα είναι μικρής κλίμακας. Αποτελείται από πέντε συνεντεύξεις από: α) την κα Πανάγου Ελένη, Εκπαιδευτικό, Υπεύθυνη ΚΠΕ Ν.Κίου β) τη Δρα Άλκηστη Παπαδημητρίου, Αρχαιολόγο, Διευθύντρια ΕΦΑ Αργολίδας γ) τον κο Χαράλαμπο Αντωνιάδη, Τοπογράφο –Μηχανικό Τ.Ε. ΕΦΑ Αργολίδας δ) τον κο Μιχάλη Σκούρτη, Ιστορικό του Ελληνικού Πολιτισμού, Συντηρητή αρχαιοτήτων ΕΦΑ Αργολίδας ε) τον κο Παναγιώτη Σχοινοχωρίτη, Οικονομολόγο, Πρόεδρο ΔΕΥΑΑΡΜ (2011-2017)

Οι συνεντεύξεις αποτελούνται από ερωτηματολόγια που ακολουθούν σε γενικές γραμμές ανάλογη σχεδόν δομή και προσαρμόζονται σε ιδιαίτερα στοιχεία του ερωτώμενου και του φορέα που εκπροσωπεί (βλ. ερωτηματολόγια των συνεντεύξεων 1-4, Παράρτημα Β).

Διπλωματική Εργασία 56

Αποτελούνται από ερωτήσεις ανοικτού τύπου. Είναι δομημένα (σχεδόν αυστηρά) σε τρία τμήματα:  σε γενικές ερωτήσεις για το φορέα που ασχολείται με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού  σε γενικές ερωτήσεις για το νερό και τον πολιτισμό του,  σε ειδικότερες ερωτήσεις, που αφορούν στη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών, για την προσέγγιση του παιδικού κοινού.

Οι συνεντεύξεις γίνονται πρόσωπο με πρόσωπο, δεν μαγνητοφωνούνται. Οι απαντήσεις αποδίδονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Για την αποφυγή οποιασδήποτε παράβλεψης ή παρανόησης, οι ερωτώμενοι διαβάζουν τα κείμενα με τις απαντήσεις τους, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην παρούσα διπλωματική εργασία μετά την ολοκλήρωση του ελέγχου και με τη σύμφωνη γνώμη τους. Τα πλήρη κείμενα είναι διαθέσιμα εφόσον ζητηθούν.

4.3 Επιτόπια παρατήρηση

Η επιτόπια παρατήρηση πραγματοποιήθηκε σε χώρους, κτίσματα και μουσεία στο Άργος και στην Ακρόπολη των Μυκηνών. Στόχος της επιτόπιας παρατήρησης ήταν η καλύτερη κατανόηση των χώρων (δυνατότητες, δυσκολίες, ελλείψεις) προκειμένου να γίνουν προτάσεις για πολιτιστικούς περιπάτους και εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με τον πολιτισμό του νερού των συγκεκριμένων περιοχών.

Στο Άργος, που είναι μονοκεντρική πόλη, η παρατήρηση έγινε στην κεντρική πλατεία και στο ιστορικό κέντρο, στην αυλή του αρχαιολογικού μουσείου που στην παρούσα περίοδο δε λειτουργεί λόγω έργων ανακαίνισης και στο βυζαντινό μουσείο της πόλης. Στις Μυκήνες κρίθηκε αναγκαία η επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης και στο αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών.

Διπλωματική Εργασία 57

5. Αποτελέσματα της έρευνας

5.1 Αποτελέσματα διαδικτυακής έρευνας και συνεντεύξεων

Τα αποτελέσματα της διαδικτυακής έρευνας και των συνεντεύξεων περιλαμβάνουν βασικές πληροφορίες για τη διαχειρίση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους- Μυκηνών και για συγκεκριμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, πολιτιστικούς περιπάτους και άλλες δράσεις. Από την επιτόπια παρατήρηση συλλέγονται δεδομένα που αφορούν μόνο στους χώρους, κτίσματα όπου πρόκειται να πραγματοποιηθούν οι πολιτιστικοί περίπατοι και τα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Αναλυτικότερα οι βασικές πληροφορίες που παρέχονται από τις συνεντεύξεις αφορούν στα ακόλουθα θέματα:  Ταυτότητα των φορέων

Το ΚΠΕ Νέας Κίου λειτουργεί, υπό την εποπτεία του υπουργείου Παιδείας, με χρηματοδότηση από Ευρωπαϊκά Προγράμματα (ΕΣΠΑ). Οφείλεται στην πρωτοβουλία του αείμνηστου Δημάρχου Nέας Κίου κ. Γιώργου Κατριλιώτη, ο οποίος από το 2004, παραχωρώντας γραφεία και ξενώνα φιλοξενίας, αιτήθηκε τη δημιουργία του στο Υπουργείο Παιδείας. Η πρωτοβουλία ενισχύθηκε από την πολιτιστική κουλτούρα των κατοίκων της Ν.Κίου, απογόνων προσφύγων από τη Μ.Ασία καθώς και την ύπαρξη δύο ποταμών και ενός σημαντικού υδροβιότοπου στην περιοχή.

Κύριος σκοπός όλων των Κ.Π.Ε. γενικώς, είναι η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των μαθητών πάνω σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος με συνδυασμό της πληροφορίας με τη βιωματική μάθηση. Συγκεκριμένα στο ΚΠΕ Νέας Κίου, που βρίσκεται σε ένα νομό με έντονη ιστορικότητα, γίνεται προσπάθεια συνδυασμού της παράδοσης, της ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος.

Διπλωματική Εργασία 58

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας είναι Περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, με έδρα το Ναύπλιο που στοχεύει στην προστασία και στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των περιοχών αρμοδιότητάς της. Η Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης (ΔΕΥΑΑΡΜ) εστιάζει αποκλειστικά στο θεσμικό της αντικείμενο, στην παροχή υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης στους κατοίκους στο δήμο Άργους-Μυκηνών. Οργανώνει σπάνια πολιτιστικές δράσεις. Ο Δήμος Άργους-Μυκηνών ασχολείται περιστασιακά με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού.

 Σημασία του νερού και του πολιτισμού του γενικά και ειδικά στο συγκεκριμένο δήμο.

Όλοι οι εκπρόσωποι των φορέων θεωρούν ότι το νερό είναι καθοριστικός παράγοντας για την ίδια τη ζωή αλλά και για τη δημιουργία πολιτισμού. Για παράδειγμα, τόσο η πόλη του Άργους, όσο και της Νέας Κίου μετέπειτα, αναπτύχθηκαν ανάμεσα σε δύο ποταμούς και η ιστορία του Ναυπλίου καθορίζεται από το ότι είναι μια παραθαλάσσια πόλη. Είναι αγαθό, που παραμένει όπως και το αίμα, πολύτιμο, αναντικατάστατο και μη παρασκευάσιμο. Είναι μία και ίσως η πρώτη γενεσιουργός αιτία της ζωής, όπως απεικονίζεται και στον αρχαιοελληνικό μύθο της Αφροδίτης, που γεννήθηκε αναδυόμενη από τον αφρό της θάλασσας.

Το νερό συνδέεται με πολλά τεχνικά έργα που με τη σειρά τους συνδέονται με τον πολιτισμό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αιγύπτου, όπου η ανάπτυξη του πολιτισμού της κορυφώθηκε μετά την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν. Επίσης οι δρόμοι των ποταμών και των θαλασσών επιτρέπουν την προμήθεια σε νερό και μέσα διατροφής, ενώ διευκολύνουν τις μετακινήσεις, το εμπόριο αλλά και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, των λαών, των πολιτισμών.

Για τον πολιτισμό του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών θεωρούν ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικός και περιλαμβάνει όλη την ιστορική πορεία του νερού στην περιοχή. Πολλά και ποικίλα είναι τα στοιχεία που τον συνθέτουν. Το Άργος των Δαναΐδων, του Ινάχου, του αυτοκράτορα Αδριανού και του κλειστού υδραγωγείου, του “κοντίτο” (condito: εγκιβωτισμένο νερό) που αποτυπώνεται στο λογότυπο της ΔΕΥΑΑΡ-Μ και στην μνήμη

Διπλωματική Εργασία 59

των κατοίκων της. Ο Πολιτισμός του νερού όμως εντοπίζεται και στις περιοχές εκτός του Άργους. Πολιτισμός νερού είναι οι νερόμυλοι των ορεινών και πεδινών χωριών του Δήμου και τα επαγγέλματα που άνθισαν και χάθηκαν δίπλα στο νερό, οι νερουλάδες, οι παγοπώλες, οι οδηγοί των υδροφόρων.

 Σχεδιασμός και σημασία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και πολιτιστικών περιπάτων για παιδιά

Τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι πολύ σημαντικά, ίσως το κυριότερο εργαλείο του Κ.Π.Ε. Βοηθούν στην αλλαγή συμπεριφορών και στάσεων και προσπαθούν να διαμορφώσουν ενεργούς πολίτες. Σχεδιάζονται σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου και τις ανάγκες των μαθητών. Προσπαθούν να έχουν ξεκάθαρους στόχους, να είναι πρωτοπόρα, να μη βασίζονται μόνο στη θεωρία αλλά και στη βιωματική μάθηση. Τα φύλλα εργασίας που τα συνοδεύουν είναι διαθεματικά, συνδυάζουν τις φυσικές επιστήμες, την ιστορία, τη μυθολογία, τον πολιτισμό, τις γνώσεις για το νερό καθώς την αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων. Αξιολογούνται καθημερινά από τους ίδιους τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς που επισκέπτονται το ΚΠΕ, από το Υπουργείο Παιδείας και ανά διετία αξιολογούνται από το ΕΣΠΑ.

Στις περιφερειακές υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού (εφορείες αρχαιοτήτων) δεν προβλέπεται η ύπαρξη τμήματος εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Ευτυχώς στην ΕΦΑ ΑΡΓ υπάρχουν εργαζόμενοι που προσπαθούν συστηματικά ή κατά περίπτωση να ασχολούνται με αυτά. Ο σχεδιασμός των προγραμμάτων γίνεται με τρόπο, ώστε να προσφέρονται στα παιδιά πνευματικά και αισθητικά ερεθίσματα και ενθαρρύνουν τον πειραματισμό και το δημιουργικό παιχνίδι. Σχετικά με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού, ευκτέο θα ήταν αν μπορούσε να πραγματοποιηθεί ένα πρόγραμμα σε κάθε σημείο νερού που σχετίζεται με μύθους του νερού, ιεροτελεστίες, γιορτές ή και άλλες σχετικές εκδηλώσεις.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι συνεντεύξεις δύο εργαζομένων της ΕΦΑ Αργολίδας που ασχολούνται με εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά, κάποια από τα οποία σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού.

Διπλωματική Εργασία 60

Ο κύριος Χαράλαμπος Αντωνιάδης ασχολείται με εκπαιδευτικά προγράμματα, κυρίως στην Ασίνη και το Βυζαντινό Μουσείο Άργους. Έχει λάβει μέρος στις Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές και σε ξεναγήσεις σε μαθητές δημοτικών σχολείων στο Ναύπλιο με θέμα την ιστορία του νερού στην πόλη. Θεωρεί ότι τα εκπαιδευτικά προγράμματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τα παιδιά και τους νέους, κυρίως τα διαδραστικά. Σήμερα μάλιστα με το πρόβλημα του θερμοκηπίου και τις κακές πολιτικές διαχείρισης του νερού, τα εκπαιδευτικά προγράμματα για την ευαισθητοποίηση των μαθητών με θέμα το νερό είναι περισσότερο αναγκαία.

Ο κύριος Μιχάλης Σκούρτης εξηγεί ότι ασχολείται μαζί με τη σύζυγό του, κυρία Μαίρη Ξυπνητού από το 2015 με εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά. Στο πλαίσιο της παρουσίασης του πολυσχιδούς έργου της αρχαιολογικής υπηρεσίας με θέμα «Άνθρωποι και μνημεία σε κίνδυνο», οργάνωσαν μία δράση σε συνεργασία με το 3ο Δημοτικό Σχολείο Άργους: «Μνημείο – Μνήμης – Πράξη» που παρουσιάστηκε στην αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού «Μέγας Αλέξανδρος», στο Άργος. Παράλληλα πραγματοποιήθηκε ένας πολιτιστικός περίπατος στις υπώρειες του λόφου της Λάρισας, από την είσοδο του 3ου Δημοτικό Σχολείου, παράλληλα προς το αρχαίο Αδριάνειο υδραγωγείο και με κατάληξη στο Κριτήριο/Νυμφαίο. Στη συνέχεια, παρουσίασαν τα προγράμματα για παιδιά: «Από την Ανασκαφή στην Έκθεση» και τα «Τα ψηφιδωτά του κήπου». (βλ. ΕΙΚ.5-3. Παράρτημα Α). Τέλος σχεδίασαν και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «ΔιαβάΖΟΥΜΕ το Άργος».

 Χρήση των μύθων στο σχεδιασμό εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά

«Τα παιδιά και οι έφηβοι αγαπούν τους μύθους» παραδέχεται η υπεύθυνη του ΚΠΕ Ν.Κίου, κυρία Ελένη Πανάγου. Οι μύθοι ήταν μια αναγκαιότητα για να ερμηνευτούν διάφορα φυσικά φαινόμενα, όταν δεν υπήρχε η απαραίτητη τεχνογνωσία για την ερμηνεία. Σήμερα με τη γεωμυθολογία, κλάδο των γεωεπιστημών -η οποία προσπαθεί να βρει τη σχέση της γεωλογίας και της μυθολογίας και εισηγήθηκε στην Ελλάδα στη δεκαετία του ‘90 από τον καθηγητή Γεωλογίας κ. Ηλία Μαριολάκο- είναι πιο εύκολο να ερμηνευτούν επιστημονικά κάποιοι μύθοι. Οι μύθοι του νερού στην Αργολίδα είναι άμεσα συνυφασμένοι με τις κλιματικές και γεωλογικές αλλαγές στην περιοχή.

Διπλωματική Εργασία 61

Στα εκπαιδευτικά προγράμματα, βασικό εκπαιδευτικό εργαλείο αποτελεί και η δραματοποίηση των μύθων, η οποία έχει πραγματοποιηθεί και μέσα στο αρχαίο θέατρο Άργους, κατόπιν άδειας και σχετικής συνεννόησης με την ΕΦΑ Αργολίδας ή στο Πνευματικό Κέντρο Ν. Κίου.

Επιπλέον όχι μόνο η δραματοποίηση των μύθων αλλά και κάποιων σχετικών ιστορικών γεγονότων θα αποτελούσε σημαντική βιωματική εμπειρία για τα παιδιά, τονίζει η προϊσταμένη της ΕΦΑ ΑΡΓ, δρ Άλκηστις Παπαδημητρίου. Για παράδειγμα είναι γνωστό ότι η σκηνή του αρχαίου θεάτρου του Άργους κατά την υστερορωμαϊκή περίοδο χρησιμοποιήθηκε, με κατάλληλες διαμορφώσεις, για την αναπαράσταση ναυμαχιών προς τέρψη του κοινού της εποχής. Στο πλαίσιο ενός βιωματικού εκπαιδευτικού προγράμματος, θα μπορούσε η σκηνή να περικλειστεί με παραπέτα, που θα αναπαριστούσαν το νερό και τα παιδιά να υποδύονταν τα πλοία που ναυμαχούσαν μέσα στη σκηνή. Με αυτό τον τρόπο θα αντιλαμβάνονταν τις διαφορετικές χρήσεις του αρχαίου θεάτρου και τη διαφορετική κουλτούρα σε διαφορετικές ιστορικές εποχές.

Είναι αναγκαίο τέλος οι νέοι να μαθαίνουν την πραγματική ιστορία, να μην εμπλέκονται σε εθνικιστικούς και αρχαιολατρικούς παροξυσμούς και να μη μεγαλώνουν με κατασκευασμένους μύθους αλλά να διδάσκονται από τους υπάρχοντες μύθους, που συνδέονται με συγκεκριμένους χώρους και γεωμορφολογικά στοιχεία μιας περιοχής, τονίζει ο κύριος Χαράλαμπος Αντωνιάδης.

 Προσέγγιση του παιδικού κοινού

Το Κ.Π.Ε. Νέας Κίου είναι σχεδόν ο αποκλειστικός φορέας στο Δήμο Άργους Μυκηνών που ενδιαφέρεται για την προσέγγιση του παιδικού κοινού. Κάθε χρόνο το επισκέπτονται περίπου 100 σχολεία και γύρω στους 3.000 μαθητές από την Αργολίδα και από όλη την Ελλάδα. Τα τρία τελευταία χρόνια δυστυχώς το ΚΠΕ Νέας Κίου είναι υποστελεχωμένο και υποχρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ, παρόλα αυτά όμως δεν υπολείπεται δράσεων, για το καλό τόσο της μαθητικής κοινότητας, όσο και της τοπικής κοινωνίας.

Διπλωματική Εργασία 62

Στο ΚΠΕ Ν. Κίου γίνεται προσπάθεια να διδαχθούν τα παιδιά την έννοια της εξοικονόμησης του νερού και ειδικά του πόσιμου νερού και της αειφορικής διαχείρισής του και να αποφεύγουν την υπερκατανάλωση του νερού. Χρησιμοποιούνται στοιχεία από επιστημονικές μελέτες, βίντεο και βιωματικά παιχνίδια. Κάτι που εντυπωσιάζει τα παιδιά και τους τονίζει την αξία της ορθολογικής χρήσης του νερού διαχρονικά είναι το πείραμα της χρήσης της κούπας του Πυθαγόρα. Με αντικατάσταση του κρασιού με νερό, τα παιδιά αντιλαμβάνονται ότι η υπερκατανάλωση του νερού οδηγεί στην έλλειψή του. Η ΕΦΑ Αργολίδας προσπαθεί τα τελευταία χρόνια να προσεγγίσει πιο συστηματικά το παιδικό κοινό. Δημιούργησε το Μουσειαγωγείο και εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά, ώστε να παρέχει γνώσεις για την τοπική ιστορία και να ενισχύει τη δημιουργική μάθηση και έκφραση.

 Αναφορά σε συγκεκριμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, πολιτιστικούς περιπάτους και άλλες δράσεις

Από τη διαδικτυακή έρευνα πληροφορούμαστε ότι: Το ΚΠΕ Ν.Κίου18 από το 2005, που εγκαινιάστηκε ως σήμερα, έχει διοργανώσει σχετικά με τον πολιτισμό του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών: α) τα ακόλουθα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά:  «Ερασίνος, ο γιος του βράχου»  «Όταν οι πηγές της Αργολίδας αναβλύζουν μύθους» (Βλάχου-Βρέτου & Γρίλλια & Πανάγου & Ζεπάτου, 2008)  «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας ποταμός»  «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας»

β) τις ακόλουθες δραστηριότητες για ενήλικες:  2011-2013: Ημερίδες Διά βίου μάθησης ενηλίκων για το νερό και γεωμυθολογία της περιοχής  2013-2019: Εκδηλώσεις για την Παγκόσμια Ημέρα Νερού και την Παγκόσμια Ημέρα περιβάλλοντος

18 http://blogs.sch.gr/kpearg (Κέντρο περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ν.Κίου)

Διπλωματική Εργασία 63

 2014-2015: Διήμερη επιμόρφωση του Γεωλογικού τμήματος ΑΠΘ «Γεωμυθολογικά-Γεωπεριβαλλοντικά μονοπάτια στην Αργολίδα. Το περιβάλλον στο χώρο και στο χρόνο»  2015-2019: Δρόμος μνήμης για τη μικρασιατική καταστροφή «Από τον Ασκάνιο στον Ερασίνο»

γ) Εργασίες σχολείων, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει και η σχετική με το θέμα: «Ο πόλεμος των νερών στις ακτές του Αργολικού (2015-2016), Γ.Ε.Λ. Αγ. Τριάδος» δ) Το Κ.Π.Ε. Ν. Κίου συμμετέχει στα παρακάτω, σχετικά με το νερό και τον πολιτισμό του, Εθνικά Θεματικά Δίκτυα:  Γεωμυθολογικά – γεωπεριβαλλοντικά μονοπάτια. ΚΠΕ Στυλίδας.  Περιβαλλοντικές διαδρομές στα ίχνη του παρελθόντος, αναζητώντας ένα βιώσιμο μέλλον. ΚΠΕ Λαυρίου.

ε) Για το 2019 οργάνωσε επίσης δράση για παιδιά με τίτλο «Περίπατος στον Ποντίνο ποταμό και την Αλκυονία Λίμνη» σε συνεργασία με την ΕΦΑ ΑΡΓ.

Από τη συνέντευξη με την κυρία Ελένη Πανάγου μαθαίνουμε ότι το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Ν.Κίου «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας», δημιουργήθηκε από την επιθυμία να παρουσιαστεί η αρχαιότερη, συνεχώς κατοικούμενη από τότε που ιδρύθηκε, πόλη της Ευρώπης (βλ. ΕΙΚ.5-1. Παράρτημα Α). Με μια περιήγηση διάρκειας δύο περίπου ωρών, ξεκινώντας από την πλατεία του Αγίου Πέτρου, ανεβαίνοντας στο Κριτήριο και καταλήγοντας στο Αρχαίο θέατρο, περνώντας μέσα από κεντρικούς δρόμους αλλά και γραφικά στενά, οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τα κρυμμένα μυστικά του Άργους. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιείται όχι μόνο από τοπικά σχολεία, αλλά και από περιβαλλοντικές ομάδες σχολείων όλης της χώρας και βασίστηκε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Από την ιστοσελίδα της ΕΦΑ Αργολίδας19 γίνεται σαφές ότι στο Δήμο Άργους- Μυκηνών: α) Εντοπίζεται πληθώρα μνημείων που σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού. Συγκεκριμένα:

19www.argolisculture.gr (Επίσημη ιστοσελίδα ΕΦΑ ΑΡΓ)

Διπλωματική Εργασία 64

 στο Άργος, στο χώρο Αρχαίας Αγοράς και Θεάτρου, στο Κάστρο Λάρισας  στο Ηραίο Άργους  στην Ακρόπολη των Μυκηνών  στην Προσύμνη  στο φρούριο των Μύλων  στο Κεφαλάρι και στη Λέρνα.

β) Στις σημαντικές σχετικές εκδηλώσεις της συμπεριλαμβάνονται:  Η συνδιοργάνωση με το Σύλλογο Γεωπόνων Αργολίδας της περιοδικής έκθεσης στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους «Άργος, το Πολυδίψιον. Ο υδάτινος πλούτος της Αργολίδας», το 2000. Η έκθεση αναφερόταν στους μύθους, τα κτίσματα και τις κατασκευές του νερού στην μακραίωνη ιστορία της περιοχής αλλά και στη σύγχρονη πραγματικότητα του νερού στο νομό Αργολίδας.  η συμμετοχή στο πρόγραμμα «Φωνές νερού Μυριάδες» (6-9 Οκτωβρίου 2011) Περιβάλλον και πολιτισμός.  Το εκπαιδευτικό βιωματικό πρόγραμμα «Διαβάζουμε το Άργος» που είναι το μόνο από τα εκπαιδευτικά προγράμματα της ΕΦΑ ΑΡΓ για παιδιά που σχετίζεται, έστω έμμεσα, με τον πολιτισμό του νερού (βλ. ΕΙΚ.5-2. Παράρτημα Α). Συνεχίζεται για τέταρτη χρονιά. Στην ενότητα «Αρχαίο Άργος» συμπεριλαμβάνονται και σημαντικά μνημεία του πολιτισμού του νερού, όπως το Κριτήριο/Νυμφαίο και οι Θέρμες.  Η συμμετοχή για τέταρτη συνεχή χρονιά στην επικοινωνιακή δράση του ΥΠΠΟΑ «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές», με τη διοργάνωση εκδήλωσης στον αρχαιολογικό χώρο της Λέρνας, σε συνεργασία με το ΚΠΕ Ν.Κίου και τις Διευθύνσεις Α΄/βάθμιας και Β΄/βάθμιας Εκπαίδευσης Αργολίδας (9-5-2019). Η εκδήλωση περιελάμβανε ξενάγηση, περίπατο των μαθητών στην Αλκυονία λίμνη και τον Ποντίνο ποταμό (βλ. ΕΙΚ.5-4. Παράρτημα Α) και βιωματικές δραστηριότητες για τα παιδιά στην περιοχή των Πηγών (ζωγραφική και πηλοπλαστική ευρημάτων σχετικών με το χώρο της Λέρνας και τους μύθους της).

Από τις σχετικές συνεντεύξεις πληροφορούμαστε ότι το πρόγραμμα «Διαβάζουμε το Άργος», της ΕΦΑ ΑΡΓ εφαρμόστηκε πιλοτικά το 2016. Από την σχολική χρονιά 2017-

Διπλωματική Εργασία 65

2018 υλοποιείται για όσα σχολεία επιθυμούσαν να το παρακολουθήσουν. Στη διάρκεια της δράσης ακολουθήθηκε η ιστορική διαδρομή των σημαντικότερων μνημείων της πόλης, πολλά από τα οποία σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού. Σχεδιάστηκε με κατάθεση ψυχής και προσωπικό χρόνο, σε συνεργασία του κου Μιχάλη Σκούρτη, της κας Μαίρης Ξυπνητού και του δασκάλου του 3ου Δημοτικού Σχολείου Άργους κου Γιάννη Κυριάκου. Περιλαμβάνει την προετοιμασία στην τάξη και επισκέψεις κατά τη διάρκεια της χρονιάς μέσα στην πόλη. Πρόκειται για ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που προσπαθεί να φέρει τα παιδιά σε επαφή με τα μνημεία και να προκαλέσει το ενδιαφέρον για την ιστορία και την προστασία τους.

Το πρόγραμμα παρουσιάστηκε από τα παιδιά στο διαδικτυακό Europian School Radio, κάνοντας μια εκπομπή μετά από κάθε περίπατο, και τέλος, στις 28 Απριλίου 2018, στο 4ο Συνέδριο του ΙΑΚΕ (Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών) στο Ηράκλειο Κρήτης. Η επιτυχία του προγράμματος εντυπωσίασε και τους γονείς των παιδιών, που ζήτησαν να λάβουν και αυτοί μέρος σε αντίστοιχο πρόγραμμα για ενήλικες στο Άργος και τις Μυκήνες.

Από τη διαδικτυακή έρευνα (Βλάχου-Βρετού κ.ά., 2008) και τη συνέντευξη του κου Χαράλαμπου Αντωνιάδη πληροφορούμασε για τη μελέτη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αργολίδας, τότε Δ΄ ΕΠΚΑ, σε συνεργασία με το Δήμο Λέρνης για την κατασκευή ενός αρχαιολογικού θεματικού πάρκου, 6,5 στρεμμάτων, στο επιχωματωμένο μέρος της Αλκυονίας λίμνης, την ενοποίηση με τον παρακείμενο αρχαιολογικό χώρο του προϊστορικού οικισμού της Λέρνας και την πραγματοποίηση πολλών παρεμβάσεων για τη γενικότερη αναβάθμιση της περιοχής.

Στόχος της μελέτης ήταν η δημιουργία μιας έκτασης πολιτισμού, μάθησης και ψυχαγωγίας με εκπαιδευτικά παιχνίδια, σε επτά σκάμματα, κυρίως puzzle με απεικονίσεις άθλων του Ηρακλή σε αγγεία και που θα αναφέρονταν σε πέντε από τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή, με κεντρική θέση στο μύθο της Λερναίας Ύδρας και puzzle αγγείων τριών διαστάσεων. Αν και η μελέτη εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και η ολοκλήρωση του έργου αναμενόταν το 2012-2013, ως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί μόνο κάποιες αρχικές επεμβάσεις διαμόρφωσης του χώρου (Κοντράρου-Ρασσιά, 2010).

Διπλωματική Εργασία 66

Από την ιστοσελίδα του Δήμου Άργους -Μυκηνών20 πληροφορούμαστε τις εκδηλώσεις που διοργανώθηκαν στο Δήμο Άργους -Μυκηνών στο χρονικό διάστημα 2012-2018:

α) Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ν. Κίου παρουσίασε το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της Ιστορίας», στην Παιδική Νεανική Βιβλιοθήκη Άργους (14 Μαϊου 2012). β) Οι μαθητές του 1ου Γυμνασίου Άργους παρουσίασαν την παράσταση στο Αρχαίο Θέατρο Άργους «Ικέτιδες, ο μύθος των Δαναΐδων», που αναφέρεται στο γενέθλιο μύθο της πόλης του Άργους, στο πλαίσιο της υλοποίησης Προγράμματος Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων και Περιβαλλοντικής Εκπ/σης των καινοτόμων Σχολικών Δραστηριοτήτων (9 Ιουλίου 2012). γ) «Γνωρίζουμε και καθαρίζουμε τον ποταμό Ίναχο» συμβολική, εθελοντική δράση για τον καθαρισμό του Ινάχου (21 Οκτωβρίου 2012). δ) Γιορτή της θάλασσας στη Ν.Κίο (1η Σεπτεμβρίου 2013)

ε) Η ΚΕΔΑΜ διοργάνωσε Έκθεση Ζωγραφικής στο παλαιό Δημαρχείο Άργους «Τα πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας» της Ελισάβετ Πετροπούλου – Δήμα (25 Οκτωβρίου - 5 Νοεμβρίου 2013).

στ) Στο 3ο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκυμαντέρ στην Αίθουσα Τέχνης και Πολιτισμού Μέγας Αλέξανδρος στο Άργος21 παρουσιάστηκε και το ντοκυμαντέρ: «Daughter of the Lake» (Η κόρη της λίμνης) του Ισπανού Sergio García Locatelli (26-28 Ιανοαρίου 2017). η) «Γη και ύδωρ. Υδάτινα σπήλαια Άργους και Αρκαδίας». Η καταδυτική ομάδα GrafasDiving, πραγματοποίησε παρουσίαση για την ανάδειξη πέντε σπηλαίων από το Δήμο Άργους – Μυκηνών και από το νομό Αρκαδίας. θ) Επίσης στην επίσημη ιστοσελίδα του Δήμου Άργους Μυκηνών στην ενότητα: «Περίπατος στο Άργος»22, που είναι μια εικονική περιήγηση στην πόλη, παρουσιάζονται σημαντικά μνημεία νερού από το χώρο της αρχαίας αγοράς και του θεάτρου.

20 www.newargos.gr/index.php 21 http://alexandros.newargos.gr/index.php/en/ (Αίθουσα Τέχνης & Πολιτισμού Μέγας Αλέξανδρος)

22 www.argos.peripatos.gr

Διπλωματική Εργασία 67

Από τη συνέντευξη του κυρίου Παναγιώτη Σχοινοχωρίτη πληροφορούμαστε ότι δεν είχε αναδειχθεί στο ελάχιστο η συνεισφορά της ΔΕΥΑΑΡΜ σε αυτό που λέμε πολιτισμό και ειδικά πολιτισμό του νερού. Ούτε οι Αργείοι γνώριζαν με πόσες προσπάθειες και με πόσο σεβασμό στην πολιτιστική κληρονομιά είχε συνεργαστεί η ΔΕΥΑΑΡ-Μ με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας κατά τη διεξαγωγή των έργων της. Τιμής ένεκεν στην κοινή αυτή προσπάθεια, στην είσοδο του παλαιού Δημαρχείου της πόλης, κατασκευάστηκε στο δάπεδο, υπόγεια γυάλινη προθήκη με αντίγραφα αγγείων και εργαλεία ανασκαφής.

Την περίοδο 2011-2017, η ΔΕΥΑΑΡΜ ενδιαφέρθηκε για τον πολιτισμό του νερού με τους παρακάτω τρόπους: Επίσκεψη στα σχολεία, ενημέρωση των παιδιών και διάλογος για την σωστή χρήση και την επαναχρησιμοποίηση του νερού, εορτασμός της παγκόσμιας ημέρας νερού, αποστολή με τους λογαριασμούς του νερού οδηγίες για την εξοικονόμησή του, ανάρτηση στους αγωνιστικούς χώρους των γηπέδων του Δήμου μας, πανό με ζωγραφισμένη μια σταγόνα νερού και το μότο: έχω – προσέχω.

Το 2014, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Νερού διοργάνωσε για πρώτη φορά και σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων ημερίδα σχετικά με τον πολιτισμό του νερού, παρουσίαση του βιβλίου «Οι αρχαίοι ποταμοί της Αργολίδας» που εκδόθηκε από την Αργειακή Αρχειακή Βιβλιοθήκη, με χορηγία της ΔΕΥΑΑΡΜ και φωτογραφική έκθεση με τις παραδοσιακές κρήνες του Άργους. Η έκθεση αυτή συνεχίζει να στεγάζεται στο ταμείο και το τμήμα εξυπηρέτησης των καταναλωτών της ΔΕΥΑΑΡΜ (Εκδήλωση για την Παγκόσμια Μέρα Νερού στο Άργος, 2014).

Τέλος επαναδιαμορφώθηκε σε συνεργασία με την ΕΦΑ ΑΡΓ, μια παλιότερη του 2011 πρόταση της προϊσταμένης της Τεχνικής Υπηρεσίας κας Σωτηρίας Σωτηροπούλου για την δημιουργία και λειτουργία ενός Μουσείου νερού. Η πρόταση αναφερόταν σε μοναδικό στον Ελλαδικό χώρο μουσείο με ταυτόχρονη παρουσίαση αρχαιολογικών θησαυρών που έχουν σχέση με το νερό, αναπαραστάσεων των εφαρμογών της μηχανικής στην άντληση και διαχείρηση του νερού ανά τους αιώνες και από τη ΔΕΥΑΑΡΜ ως τις μέρες μας. Κατατέθηκε το 2015 στην Περιφέρεια Πελοποννήσου και έχει τύχει ευνοϊκής κρίσης, αλλά δυστυχώς όχι και χρηματοδότησης.

Διπλωματική Εργασία 68

Η ΔΕΥΑΑΡΜ οφείλει και πρέπει να συμμετέχει στην προβολή και προστασία του νερού ως πολιτιστικού αγαθού. Με αίσθημα ευθύνης, μέρος των εισπράξεων πρέπει να επιστρέφεται στους πελάτες-πολίτες μέσω χορηγιών σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και ανθρωπιστικές δράσεις, να υποστηρίζονται ενημερωτικές καμπάνιες, εκπαιδευτικά προγράμματα και εκδόσεις βιβλίων σε συνεργασία με άλλους φορείς της πόλης. Θα έπρεπε ίσως να υιοθετηθεί από την επιχείρηση κι ένα μνημείο (π.χ.Κριτήριο) και να γίνονται εκεί ποικίλες εκδηλώσεις με αναφορά στο νερό.

5.2 Αποτελέσματα επιτόπιας παρατήρησης

Η επιτόπια παρατήρηση οδηγεί στα ακόλουθα συμπεράσματα: Στο Άργος, με την περιδιάβαση στην κεντρική πλατεία και στο ιστορικό κέντρο, γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχουν δυνατότητες να σχεδιαστεί ένας ενδιαφέρον πολιτιστικός περίπατος από την πλατεία ως το Βυζαντινό Μουσείο.

Η ύπαρξη του ποταμού23 στην κεντρική πλατεία του Άργους και η θέα προς το Αδριάνειο Υδραγωγείο, η γειτνίαση με το κτίριο της Δημοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης και αποχέτευσης και η φωτογραφική της έκθεση για τις παραδοσιακές κρήνες, τα τοποθετημένα ταμπλό με τα μνημεία νερού της περιοχής, στον πεζόδρομο βόρεια από το αρχαιολογικό Μουσείο, το άγαλμα του Αδριανού στην αυλή του αρχαιολογικού Μουσείου, η παραδοσιακή κρήνη στην πλατεία Δικαστηρίων και το πηγάδι στην αυλή του Βυζαντινού Μουσείου είναι βασικά στοιχεία που μπορούν αξιοποιηθούν για την προβολή του πολιτισμού του νερού της περιοχής. Στο κέντρο του Άργους και σε μια πεζοδρομημένη, μικρή απόσταση είναι συγκεντρωμένες σημαντικές μαρτυρίες για τη μυθολογία και την ιστορία του νερού της περιοχής. Επίσης ευτυχής συγκυρία είναι ότι εδώ βρίσκονται τα δύο μουσεία της πόλης, αρχαιολογικό και βυζαντινό και η ΔΕΥΑΑΡΜ.

23 Στο πλαίσιο της Ανάπλασης του κέντρου του Άργους, το 2016, κατασκευάστηκε στην κεντρική πλατεία, νότια από την εκκλησία του αγίου Πέτρου μια αβαθής παραλληλόγραμμη δεξαμενή, με κατεύθυνση σχεδόν ανατολικά –δυτικά που καλύφθηκε με νερό και προσομοιάζει με ποτάμι ή λίμνη. Στο μέσο του περίπου διασχίζεται από ένα μικρό γεφυράκι. Οι κάτοικοι της περιοχής το ονομάζουν «το ποτάμι». ( https://www.naftemporiki.gr/photos/1097191/texniti-limni-stin-kentriki-plateia-tou-argous)

Διπλωματική Εργασία 69

Το νεοϊδρυθέν Βυζαντινό Μουσείο Άργους, (Βυζαντινό Μουσείο Άργους, 2019) υποστηρίζει ήδη με ποικίλα ερμηνευτικά μέσα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά και νέους. Από μια επίσκεψη στην έκθεση, είναι κατανοητό ότι μπορεί να σχεδιαστεί και να εφαρμοστεί και ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το νερό και τον πολιτισμό του κατά τη βυζαντινή περίοδο. Το πρόγραμμα μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τον προαναφερόμενο πολιτιστικό περίπατο ή και τελείως ανεξάρτητα.

Κατά την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης των Μυκηνών εντοπίζονται τα σημαντικότερα σημεία που μπορούν να ενταχθούν στον πολιτιστικό περίπατο και να συσχετιστούν με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο παρακείμενο Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο πολιτιστικός περίπατος μπορεί να συμπεριλάβει κτίσματα και κατασκευές όπου είναι προφανής η χρήση και η σημασία του νερού (Περσεία κρήνη, Υπόγεια Δεξαμενή) καθώς και επίσκεψη σε σημεία της Ακρόπολης όπου ήταν βέβαιη, επιβεβλημένη και σημαντική αλλά όχι πλέον φανερή η χρήση του νερού (ανάκτορο, θρησκευτικό κέντρο). Απαραίτητη είναι και μια στάση στο υψηλότερο σημείο της Ακρόπολης, στο Ανάκτορο.

Στο μουσείο των Μυκηνών, ήδη από την είσοδο του, υπάρχει δυνατότητα με την αξιοποίηση της μακέτας της Ακρόπολης και των απεικονίσεων των περιηγητών των περασμένων αιώνων, να υλοποιηθεί ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για «το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Μουσείο Μυκηνών». Με επιλογή, από την έκθεση του μουσείου, αντικειμένων που κατασκευάζονται με τη βοήθεια του νερού είναι δυνατόν τα παιδιά να αντιληφθούν τη σημασία του νερού στην καθημερινή ζωή των Μυκηναίων αλλά και στη δημιουργία και εξάπλωση σε ολόκληρη τη Μεσόγειο του μοναδικού Μυκηναϊκού πολιτισμού.

Διπλωματική Εργασία 70

6. Συμπεράσματα

Με τη διεξαγωγή της έρευνας αποτυπώνεται η υπάρχουσα πραγματικότητα σχετικά με τη σημασία του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους - Μυκηνών και τη διαχείρισή του σε σχέση με το παιδικό κοινό. Απαντώνται τα ερωτήματα που τέθηκαν στην εισαγωγή της μελέτης. α) πόσο σημαντικός είναι ο πολιτισμός του νερού στο Δήμο Άργους- Μυκηνών και συγκεκριμένα στο Άργος και στις Μυκήνες Όλοι οι εκπρόσωποι των φορέων που ασχολούνται με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους – Μυκηνών είναι σύμφωνοι για τη σημασία του νερού ως καθοριστικού παράγοντα για τη ζωή και για τον πολιτισμό, για τη μετάβαση από πρωτόγονες σε πιο προηγμένες μορφές κοινωνιών. Τέλος θεωρούν ότι στο Δήμο Άργους- Μυκηνών και ειδικά στο Άργος και στις Μυκήνες υπάρχει ένα σημαντικό πολιτιστικό απόθεμα που σχετίζεται με το νερό σε μύθους και μνημεία νερού που συνδέεται με τον γενικότερο πολιτισμό της περιοχής, με την ιστορία και τη λαογραφία της.

β) από ποιους φορείς και με ποιο τρόπο γίνεται η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο δήμο Άργους-Μυκηνών Η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών γίνεται με διαφορετικό τρόπο από κάθε φορέα, ανάλογα με την ταυτότητα, τη στοχοθεσία και τις ιδιαιτερότητες του (βλ. Πίνακα 2, Πίνακας 3, Παράρτημα Β).

Το ΚΠΕ Ν.Κίου έχει ως αποστολή την περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των παιδιών. Στοχεύει, ανάμεσα στα άλλα, στην ενημέρωση των μαθητών για την αειφορική διαχείριση νερού. Συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη σωστή διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Έχει οργανώσει τρία (3) εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά σχετικά με το νερό και τον πολιτισμό του από το 2005 κι εξής και εννιά (9) δραστηριότητες για ενήλικες από το 2011 κι εξής. Σήμερα είναι υποστελεχωμένο, αφού απασχολούνται τρία (3) άτομα αντί για πέντε (5), αν και δέχεται

Διπλωματική Εργασία 71

100 σχολεία το χρόνο, περίπου 3000 μαθητές. Για τη διοργάνωση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων χρησιμοποιεί τη βιωματική μάθηση και τη δραματοποίηση των μύθων νερού, συνδυάζει τις ιδιαιτερότητες του τόπου και τις ανάγκες των μαθητών. Είναι ανοικτό σε συνεργασίες με άλλους φορείς για τη διοργάνωση εκδηλώσεων. Διαθέτει ενημερωμένο blog.

Η ΕΦΑ Αργολίδας έχει ως αποστολή την προστασία και ανάδειξη αρχαιοτήτων. Στοχεύει στην προσέγγιση του πολιτισμού και της εκπαίδευσης, στη γνωριμία με τα μνημεία. Προσπαθεί να αξιοποιήσει το πολιτιστικό απόθεμα του νερού, κυρίως στο Άργος. Προβάλλει στην επίσημη ιστοσελίδα της τα σημαντικότερα μνημεία νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών. Έχει οργανώσει από το 2017 ένα σχετικό, εν μέρει, εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά, έχει λάβει μέρος σε δύο δράσεις και έχει οργανώσει μία έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους. Συνεργάζεται τα τελευταία χρόνια με την Πρωτοβάθμια εκπαίδευση και το ΚΠΕ Ν.Κίου. Στο παρελθόν είχε συνεργαστεί και με τη ΔΕΥΑΑΡΜ κυρίως για τη διαφύλαξη των αρχαιοτήτων που αποκαλύπτονταν κατά τα έργα ύδρευσης και αποχέτευσης. Απασχολεί στο Άργος τρία (3) άτομα, κατά περίπτωση ακόμα ένα, για τη διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για σχολεία πρωτοβάθμιας κυρίως εκπαίδευσης της πόλης του Άργους.

Ο Δήμος Άργους -Μυκηνών έχει διοργανώσει περιστασιακά ελάχιστες εκδηλώσεις για τον πολιτισμό νερού, επτά (7) σχετικές εκδηλώσεις, από το 2012-2019. Ενημερώνει με την ιστοσελίδα του για τις διαφορετικού χαρακτήρα σχετικές εκδηλώσεις και δράσεις για το νερό και τον πολιτισμό του. Συνεργάζεται κυρίως με τα σχολεία της περιοχής και με εθελοντικές ομάδες, ενώ έχει διοργανώσει με το προσωπικό του λίγες σχετικές εκδηλώσεις.

Η ΔΕΥΑΑΡ-Μ περιορίζεται στη διαχείριση του νερού ως φυσικό στοιχείο. Έχει λάβει μέρος σε μόνο σε μία εκδήλωση για την Παγκόσμια μέρα νερού και στη χορηγία για την έκδοση ενός βιβλίου. Δε διαθέτει ιστοσελίδα ή blog. Ο λογότυπός της που τυπώνεται σε λογαριασμούς και επίσημα έγγραφά της είναι μια σχηματική απόδοση του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Σπάνια διοργανώνει πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Διπλωματική Εργασία 72

γ) ποιες δράσεις έχουν πραγματοποιηθεί προς όφελος του παιδικού κοινού (βλ.Πίνακα 4, Παράρτημα Γ). Οι σημαντικότερες δράσεις / εκδηλώσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο Δήμο Άργους- Μυκηνών για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού είναι:  από το ΚΠΕ Ν. Κίου σημαντικά εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά που σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού από το 2005 ως σήμερα και το πρόσφατο εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας» που γνωρίζει στα παιδιά και τον πολιτισμό του νερού στο Άργος. Επίσης η συμμετοχή στη δράση «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές» που εστιάζει στην υδροχαρή Λέρνα.  από την ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ η περιοδική έκθεση «Άργος, το πολυδίψιον. Ο Υδάτινος πλούτος της Αργολίδας» (2000), το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Διαβάζουμε το Άργος» (από το 2015 κι εξής ) και η συμμετοχή (από το 2016 κι εξής) στην επικοινωνιακή δράση του ΥΠΠΟΑ «Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές», στον αρχαιολογικό χώρο της Λέρνας.  Από το Δήμο Άργους- Μυκηνών η σημαντικότερη δράση για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού, σε συνεργασία του Δήμου και της ΕΦΑ ΑΡΓ, είναι η τοποθέτηση το 2019, στον πεζόδρομο, βόρεια από την είσοδο του αύλειου χώρου του Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους, δέκα σε σειρά ταμπλό σε ξύλινες ορθογώνιες βάσεις. Στο άνω τμήμα τους ενσωματώνονται έγχρωμες απεικονίσεις σημαντικών αρχαιολογικών μνημείων και κτισμάτων του Δήμου Άργους Μυκηνών, που προστατεύονται από πλεξιγκλάς, με υπομνηματισμό στην ελληνική και αγγλική γλώσσα. Συμπεριλαμβάνονται και σημαντικά μνημεία του πολιτισμού του νερού της περιοχής (Κριτήριο/Νυμφαίο, Θέρμες, κρήνες της Αγοράς, Ρωμαϊκά Λουτρά στην Πρόσυμνα).

δ) ποιες ελλείψεις παρατηρούνται στη διαχείριση του πολιτισμού του νερού για παιδιά, παρά τις προαναφερόμενες προσπάθειες Οι πιο σημαντικές ελλείψεις σχετικά με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους -Μυκηνών αφορούν (βλ.Πίνακας 5, Παράρτημα Γ).

 στα εκπαιδευτικά προγράμματα: Στην ΕΦΑ Αργολίδας παρατηρείται έλλειψη τμήματος εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ανυπαρξία δράσεων από εθελοντές –

Διπλωματική Εργασία 73

φίλους μουσείων. Ειδικότερα δεν οργανώνονται πολιτιστικοί περιπάτοι και εκπαιδευτικά προγράμματα στις Μυκήνες. Ο Δήμος Άργους-Μυκηνών δε διοργανώνει κανένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα ή δράση για τον πολιτισμό του νερού, ούτε στους δημοτικούς θεσμούς που απευθύνονται σε παιδιά, στην Παιδική Νεανική Βιβλιοθήκη και στα ΚΔΑΠ (Κέντρα Δημιουργικής Απασχόλησης Παιδιών). Η ΔΕΥΑΑΡΜ δεν έχει αναπτυγμένη την κουλτούρα εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, ώστε να συμμετάσχει συστηματικά σε ενημερωτικές δράσεις για το νερό.  στη συχνότητα των εκδηλώσεων: Το ΚΠΕ Ν. Κίου εμφανίζει σταθερή συχνότητα εκδηλώσεων. Η ΕΦΑ ΑΡΓ διοργανώνει στο Άργος μόνο τα τελευταία τρία- τέσσερα χρόνια εκπαιδευτικά προγράμματα. Ο Δήμος Άργους-Μυκηνών διοργανώνει περιστασιακά σχετικές εκδηλώσεις.  στον τρόπο προσέγγισης, ενημέρωσης του κοινού: Όλοι οι φορείς διαθέτουν ιστοσελίδα, blog, εκτός από τη ΔΕΥΑΑΡΜ που βρίσκεται εκτός ψηφιακής πραγματικότητας.

Βέβαια οι ουσιαστικές ελλείψεις εντοπίζονται στην απουσία φορέα που θα ασχοληθεί συστηματικά με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους Μυκηνών (π.χ. Μουσείο νερού), στην απουσία σταθερής συνεργασίας μεταξύ των τριών προαναφερόμενων φορέων, στην ανυπαρξία οργανωμένου σχεδίου δράσης και πολιτιστικής επικοινωνίας, στην έλλειψη αναγκαίου προσωπικού, στην αδυναμία κάποιων από τους φορείς να συνδέσουν την εκπαίδευση με τον πολιτισμό και στην ολιγωρία να συνδεθούν με τη σύγχρονη ψηφιακή πραγματικότητα και να κατανοήσουν την κουλτούρα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης, του ρόλου του εθελοντισμού και των χορηγιών.

ε) με ποιους τρόπους θα μπορούσε να βελτιστοποιηθεί η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στις συγκεκριμένες περιοχές Αναγκαία είναι η συνεργασία των φορέων, που εκπροσωπούν την εκπαίδευση, τον πολιτισμό και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Το ΚΠΕ Ν. Κίου έχει τη γνώση και την εμπειρία δεκατεσσάρων ετών στο σχεδιασμό και υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Στα σχολεία οργανώνονται επίσης προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η ΕΦΑ ΑΡΓ έχει θεσμικά το δικαίωμα διαχείρισης του πολιτιστικού

Διπλωματική Εργασία 74

αποθέματος και ο Δήμος και η ΔΕΥΑΑΡΜ την ανάγκη προσέλκυσης πολιτιστικών τουριστών και προσαρμογής στη σύγχρονη αντίληψη της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης.

Όλοι αυτοί οι φορείς, όμως έχοντας διαφορετική αποστολή, στοχοθεσία και περιορισμένο προσωπικό για πολλές και ποικίλες αρμοδιότητες είναι αδύνατον να ασχοληθούν επαρκώς με την αξιοποίηση του πολιτισμού του νερού. Ακόμα κι αν στο πλαίσιο της μεταξύ τους συνεργασίας εξασφαλιζόταν η οργάνωση ολοκληρωμένου επικοινωνιακού σχεδίου αξιοποίησης του πολιτισμού του νερού, η αντιμετώπιση της υποστελέχωσης με ανοικτό κάλεσμα στην κοινωνία και στον εθελοντισμό, οι αναγκαίες χρηματοδοτήσεις και χορηγίες και πάλι δεν θα ήταν εύκολα εφαρμόσιμη.

Η διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους-Μυκηνών θα βελτιωνόταν σίγουρα με δημιουργία ενός φορέα με αποκλειστικό αντικείμενο τη διαχείριση αυτή. Εκτός αυτού θα μπορούσαν να οργανωθούν οι παρακάτω δράσεις: α) η δημιουργία μιας μόνιμης σχετικής έκθεσης (π.χ φωτογραφικής), που θα υποστηριζόταν παράλληλα με εκπαιδευτικά προγράμματα και πολιτιστικούς περιπάτους για το παιδικό κοινό στο κέντρο της πόλης β) η καθιέρωση πολιτιστικών διαδρομών νερού (Δρόμοι νερού) στο Δήμο Άργους- Μυκηνών, που θα περιελάμβαναν πολλούς μικρούς θεματικούς περιπάτους και θα συνοδεύονταν με ανάλογα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά αλλά και για ενήλικες.  Στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας αγοράς και του Θεάτρου στο Άργος και σε άλλες περιοχές του Δήμου όπου εντοπίζονται αρχαία κτίσματα/ κατασκευές νερού  Κατά μήκος του Αδριάνειου Υδραγωγείου, από το αρχαίο Θέατρο ως τη Δειράδα  Στα ορεινά χωριά του Δήμου, με τις πλούσιες πηγές νερού, τις παραδοσιακές κρήνες και τους νερόμυλους  Στο δυτικό, πλούσιο σε υδατικό απόθεμα τμήμα του Δήμου: Κεφαλάρι, Μύλοι, Κυβέρι, Ανάβαλος  Κατά μήκος του ποταμού Ερασίνου ως την Κίο και στον υδροβιότοπο της Ν. Κίου  Σε σύγχρονα έργα νερού (κρήνες, πηγάδια, νεροτριβές, αντλιοστάσια, υδατόπυργους στην αργολική πεδιάδα).

Διπλωματική Εργασία 75

7. Προτάσεις

Η παρούσα διπλωματική εργασία προτείνει τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού με δύο εκπαιδευτικά προγράμματα και δύο πολιτιστικούς περιπάτους αντίστοιχα, σε δύο σημαντικές περιοχές του Δήμου Άργους –Μυκηνών: στο Άργος και στις Μυκήνες. Αν και δεν είναι εύκολο να προτείνει και φορέα υλοποίησής τους, πρεσβεύει ωστόσο τη συνεργασία των υπαρχόντων φορέων και ειδικά αυτών που δεν έχουν ασχοληθεί συστηματικά και ουσιαστικά με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού.

7.1 Πολιτιστικοί περίπατοι και εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης

7.1.1 Στο Άργος

Πολιτιστικός περίπατος στην πλατεία και ιστορικό κέντρο πόλης του Άργους για μαθητές δημοτικού σχολείου:

Διάρκεια: 45΄ λεπτά Διαδρομή: Συνοπτική παρουσίαση: Σχηματικό Ποτάμι ανάπλασης → κτίριο ΔΕΥΑΑΡΜ →ταμπλό έμπροσθεν αρχαιολογικού μουσείου Άργους→αυλή αρχαιολογικού Μουσείου →πλατεία Δικαστηρίων →αυλή Βυζαντινού Μουσείου (βλ.ΕΙΚ.7-1. Παράρτημα Α)

Αναλυτική παρουσίαση της διαδρομής: Αφετηρία: Το γεφυράκι του «σχηματικού ποταμού» στην κεντρική πλατεία του Άργους, από το οποίο είναι ορατό το Κάστρο της πόλης στο λόφο Λάρισα, στις υπώρειες του οποίου βρίσκεται τμήμα του Αδριάνειου Υδραγωγείου. (βλ.ΕΙΚ.7-2. Παράρτημα Α). Στο χώρο αυτό μπορεί να γίνει εισαγωγική τοποθέτηση για το Άργος, να αιτιολογηθεί η επιλογή της θέσης της πόλης, η συνεχής κατοίκησή της και η δημιουργία σημαντικού

Διπλωματική Εργασία 76

πολιτισμού σε σχέση με την υδάτινη κατανομή της περιοχής. Επίσης να παρουσιαστεί το Άργος ως πόλη που υποφέρει από τη λειψυδρία ανά τους αιώνες και προσπαθεί να την αντιμετωπίσει με διάφορους τρόπους.

Στάση πρώτη: Το κτίριο της ΔΕΥΑΑΡΜ που βρίσκεται πλησίον του ποταμού, ανατολικά από την εκκλησία του αγίου Πέτρου και διαθέτει μια μικρή φωτογραφική έκθεση με τις παραδοσιακές κρήνες της πόλης. Στην αυλή του παλαιού Δημαρχείου, όπου στεγάζεται η ΔΕΥΑΑΡΜ έχει διαμορφωθεί κήπος, όπου μπορεί να εξεταστεί το θέμα του νερού στη σύγχρονη εποχή και να γίνει σύντομη αναφορά στα έργα της ΔΕΥΑΑΡΜ για την ύδρευση και την αποχέτευση.

Στάση δεύτερη: Βορειοδυτικά της Εκκλησίας του Αγίου Πέτρου και στον πεζόδρομο, βόρεια από την είσοδο του αύλειου χώρου του Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους, στα τοποθετημένα ταμπλό με τις απεικονίσεις σημαντικών μνημείων του πολιτισμού του νερού της περιοχής. Η υπαίθρια αυτή «φωτογραφική έκθεση» μπορεί να αποτελέσει βάση για μια σύντομη παρουσίαση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών.

Στάση τρίτη: Στην αυλή του παρακείμενου αρχαιολογικού μουσείου εκτίθεται το άγαλμα του Αδριανού, που προέρχεται από το Κριτήριο/Δεξαμενή του Αδριάνειου Υδραγωγείου και επιτρέπει την αναφορά στα σημαντικά υδραυλικά έργα της ρωμαϊκής εποχής στο Άργος. (βλ.ΕΙΚ.7-3, 7-4, Παράρτημα Α).

Στάση τέταρτη: Στην πλατεία Δικαστηρίων, δυτικά από το αρχαιολογικό μουσείο είναι τοποθετημένη μια παραδοσιακή κρήνη, με τέσσερις υδρορροές με τη μορφή λεοντοκεφαλών (βλ.ΕΙΚ.7-5. Παράρτημα Α).

Κατάληξη της διαδρομής: Στην αυλή του Βυζαντινού μουσείου που στεγάζεται στη δυτική πτέρυγα των Στρατώνων του Καποδίστρια, απέναντι από την πλατεία Δικαστηρίων. Εδώ βρίσκεται ένα πηγάδι που μπορεί να αποτελέσει αφορμή για μια σύντομη παρουσίαση των πηγαδιών σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της πόλης. (βλ.ΕΙΚ.7-6.

Διπλωματική Εργασία 77

Παράρτημα Α). Ο πολιτιστικός περίπατος είναι δυνατόν να κλείσει με μια σύντομη αναφορά στον πολιτισμό του νερού στο Άργος και στην ανάγκη σεβασμού προς το υδάτινο στοιχείο.

Φύλλο εργασίας:

 Φωτογραφίζω την κρήνη στην πλατεία Δικαστηρίων και το πηγάδι στην αυλή του Βυζαντινού Μουσείου  Σχεδιάζω ένα παιχνίδι για τα μνημεία νερού στο Άργος  Λύνω ένα σταυρόλεξο για τον πολιτισμό του νερού στο Άργος

Εκπαιδευτικοί στόχοι:  Κατανόηση της σημασίας του νερού  Γνωριμία με τον πολιτισμό του νερού στην πόλη του Άργους

Πολιτιστικός περίπατος για μαθητές νηπιαγωγείου

Διάρκεια: 30΄ λεπτά

Διαδρομή: Συνοπτική παρουσίαση: Σχηματικό Ποτάμι→ταμπλό έμπροσθεν αρχαιολογικού μουσείου Άργους→αυλή αρχαιολογικού Μουσείου →πλατεία Δικαστηρίων →αυλή Βυζαντινού Μουσείου

Αναλυτική παρουσίαση της διαδρομής: Αφετηρία: Ο πολιτιστικός περίπατος ξεκινά και για τα παιδιά του νηπιαγωγείου από το γεφυράκι του «σχηματικού ποταμού», στην κεντρική πλατεία του Άργους. Γίνεται μια σύντομη παρουσίαση του νερού, των μορφών του και της σημασίας του. Στη συνέχεια τίθενται τα ερωτήματα στα παιδιά: Τι είναι το ποτάμι και ποιος ήταν ο Ίναχος, ο βασιλιάς – ποταμός του Άργους. Παρουσιάζεται ο μύθος του Ινάχου και η διαμάχη Ποσειδώνα – Ήρας.

Στάση πρώτη: Έμπροσθεν στα τοποθετημένα στον πεζόδρομο, βόρεια του Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους, ταμπλό με τις εικόνες των σημαντικών μνημείων της

Διπλωματική Εργασία 78

περιοχής, ξετυλίγεται η ιστορία του νερού στο Άργος σαν παραμύθι, όπου ο βασιλιάς Αδριανός έφερε νερό στην πόλη με το μεγάλο Αδριάνειο Υδραγωγείο, έκτισε τη Δεξαμενή στο Κριτήριο και βοήθησε στην κατασκευή άλλων σημαντικών έργων νερού (λουτρά, κρήνες). Με απλότητα και ακρίβεια εξηγούνται στα παιδιά και οι έννοιες: υδραγωγείο, δεξαμενή, λουτρά, κρήνες.

Στάση δεύτερη: Στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου εκτίθεται το άγαλμα του Αδριανού, που ήταν τοποθετημένο στο Κριτήριο. Στην αρχική του θέση από τα χέρια του βασιλιά έτρεχε νερό, ως δώρο στην πόλη.

Στάση τρίτη: Στη πλατεία Δικαστηρίων, κοντά στο Αρχαιολογικό μουσείο, τα παιδιά μπορούν να δουν μια παραδοσιακή κρήνη και να αντιληφθούν τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο σύστημα υδροδότησης της πόλης, που είναι αποτέλεσμα μεγάλης και μακροχρόνιας προσπάθειας.

Κατάληξη της διαδρομής: Στην αυλή του Βυζαντινού Μουσείου, γύρω από το πηγάδι, τα παιδιά θα κατανοήσουν τη σημασία αυτής της κατασκευής για τη ζωή και τον πολιτισμό στο Άργος. Τέλος θα ακούσουν το μύθο του Δαναού και των Δαναΐδων, που σχετίζονται άμεσα με την κατασκευή πηγαδιών στο Άργος.

Φύλλο εργασίας:  Ζωγραφίζω το ποτάμι στην πλατεία του Άργους ή την κρήνη στην πλατεία Δικαστηρίων  Σημειώνω τρία ποτάμια της περιοχής  Σημειώνω τρεις μύθους του νερού

Εκπαιδευτικοί στόχοι:  Σημασία του νερού  Πρώτη γνωριμία με τη μυθολογία και ιστορία του νερού στο Άργος  Γνωριμία με κτίσματα /κατασκευές νερού (κρήνη, πηγάδι, υδραγωγείο, δεξαμενή)

Διπλωματική Εργασία 79

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Βυζαντινό Μουσείο Άργους «Το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Βυζαντινό Μουσείο Άργους» για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Βυζαντινό Μουσείο Άργους» εξελίσσεται ανάλογα με τις ενότητες του Βυζαντινού Μουσείου(βλ.ΕΙΚ.7-7. Παράρτημα Α). Οι στάσεις στην έκθεση είναι ίδιες για τα παιδιά του νηπιαγωγείου και του δημοτικού σχολείου. Επίσης είναι δυνατόν να παρουσιαστούν και στις δύο ηλικιακές ομάδες τα ίδια θέματα σχετικά με το νερό, αλλά πολύ πιο απλοποιημένα στα παιδιά του νηπιαγωγείου. Αποτελείται από τέσσερα μέρη και περιλαμβάνει στάσεις – σχολιασμό σε κάθε ενότητα του Μουσείου. ( Ενότητες Βυζαντινού Μουσείου Άργους, 2019) (βλ.ΕΙΚ.7-8. Παράρτημα Α).

Στάση πρώτη: στην πρώτη ενότητα με τίτλο «Μια αυτοκρατορία γεννιέται» «Νέα θρησκεία: Ο χριστιανισμός» εξετάζεται ο ρόλος του νερού στη νέα θρησκεία, παραβολές – θαύματα με αναφορά στο νερό.

Στάση δεύτερη: στη δεύτερη ενότητα με τίτλο «Μετάβαση στον Μεσαίωνα και στις συνθήκες ανασφάλειας» (Μέσα 7ου- μέσα 9ου αιώνα), παρουσιάζεται η ιστορία του Σπήλαιου της Ανδρίτσας και το νερό ως βασική πηγή ζωής, καθώς και διάφορα αγγεία πόσεως.

Στάση τρίτη: στην τρίτη ενότητα με τίτλο «Η Μεσοβυζαντινή Αργολίδα» και συγκεκριμένα στην υποενότητα «Εκκλησία, το κέντρο της δημόσιας ζωής» επισημαίνεται ο ρόλος του νερού στο Μυστήριο της Βάπτισης και στον Αγιασμό. Στη δεύτερη υποενότητα «Στην αγορά της Βυζαντινής Αργολίδας» παρουσιάζεται η σημασία του νερού σε συγκεκριμένα επαγγέλματα της εποχής, όπως του κτίστη, του ζωγράφου και του κεραμέα, καθώς και ο ρόλος της θάλασσας για την ανάπτυξη του εμπορίου. Στην τρίτη υποενότητα «το βυζαντινό σπίτι», τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν το ρόλο του νερού στην καθημερινή ζωή, καθώς και τα σχετικά αντικείμενα καθημερινής χρήσης. (βλ.ΕΙΚ.7-9, 7-10. Παράρτημα Α).

Διπλωματική Εργασία 80

Στάση τέταρτη: Στην Τέταρτη ενότητα «Αργολίδα: ένα σταυροδρόμι πολιτισμών» παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο οι λαοί που έφτασαν στην Αργολίδα, Σλάβοι, Φράγκοι, Βενετοί, Αρβανίτες, Οθωμανοί χρησιμοποίησαν το νερό στην καθημερινή τους ζωή.

Διάρκεια: 40΄ λεπτά

Εκπαιδευτικοί Στόχοι: Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Βυζαντινό Μουσείο Άργους» επιχειρεί να διδάξει στα παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (νηπιαγωγείου και δημοτικού) τη σημασία του νερού και του πολιτισμού του νερού κατά τη Βυζαντινή περίοδο στην Αργολίδα. Μέσα από ένα «κυνήγι θησαυρού», όπου ο θησαυρός είναι το νερό, τα παιδιά ανακαλύπτουν το ρόλο του στο δημόσιο και ιδιωτικό βίο, στην εκκλησία, στην αγορά, στην καθημερινή ζωή του σπιτιού. Μαθαίνουν να βλέπουν πίσω από τα αντικείμενα και να αναπαραστούν την πραγματικότητα της βυζαντινής εποχής, που ενώ αρχικά φαίνεται μακρινή και άγνωστη στο τέλος του εκπαιδευτικού προγράμματος αποδεικνύεται κατανοητή, οικεία σχεδόν ολοζώντανη.

Φύλλο εργασίας:  για τα παιδιά του νηπιαγωγείου: η κατασκευή μιας στάμνας με πλαστελίνη  για τα παιδιά του δημοτικού: σχέδιο αγγείων που σχετίζονται με το νερό (στάμνα, φλασκί, ασκοδάβλα)

7.1.2 Στις Μυκήνες Η Ακρόπολη των Μυκηνών έχει ανακηρυχθεί, από το 1999, μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO24 κι είναι ένας χώρος με πολύ σημαντική επισκεψιμότητα, πραγματική και ψηφιακή. Ο προτεινόμενος πολιτιστικός περίπατος στο χώρο της Ακρόπολης και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Μουσείο επιχειρούν μια διαφορετική προσέγγιση του χώρου, της έκθεσης του μουσείου και γενικότερα του μυκηναϊκού πολιτισμού, μέσα από το ρόλο του νερού στη συγκεκριμένη περιοχή και τη

24 http://odysseus.culture.gr/h/2/gh21.html

Διπλωματική Εργασία 81

συμβολή του στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Η ψηφιακή απεικόνισή τους θα έδινε τη δυνατότητα και στα παιδιά της παγκόσμιας κοινότητας να γνωρίσουν την Ακρόπολη των Μυκηνών και την έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου μέσα και από αυτή την σκοπιά, από δράσεις «τοπικής υπεροχής και παγκόσμιας προβολής». (Γκαντζιάς, 2007)

Πολιτιστικός περίπατος στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης Μυκηνών για μαθητές δημοτικού σχολείου:

Διάρκεια: 45΄ λεπτά

Διαδρομή Συνοπτική παρουσίαση: Περσεία κρήνη → Πύλη Λεόντων → θρησκευτικό κέντρο → Ανάκτορο/λουτρό Αγαμέμνονα → Υπόγεια Δεξαμενή → Βόρεια Πύλη (βλ.ΕΙΚ.7-11. Παράρτημα Α).

Αναλυτική παρουσίαση της διαδρομής: Αφετηρία: Ο πολιτιστικός περίπατος ξεκινάει από την Περσεία κρήνη, έξω από την Ακρόπολη των Μυκηνών. Στο χώρο αυτό μπορεί να γίνει εισαγωγική τοποθέτηση για τους μύθους του νερού στις Μυκήνες. Δυνατή είναι και μια πρώτη αναφορά στην ύδρευση του ανακτόρου.

Στάση πρώτη: Στην Πύλη των Λεόντων είναι απαραίτητη μια πρώτη παρουσίαση του μυκηναϊκού πολιτισμού. (βλ.ΕΙΚ.7-12. Παράρτημα Α). Πρόκειται για έναν πολιτισμό που βασίστηκε στη θάλασσα, η οποία αποτέλεσε δίοδο επικοινωνίας με το Μινωικό πολιτισμό στην Κρήτη και με όλους τους λαούς της Μεσογείου, Αιγύπτιους, Φοίνικες, Χετταίους, με τους οποίους εδραίωσε εμπορικές και πολιτιστικές συναλλαγές.

Στάση δεύτερη: Στο θρησκευτικό κέντρο, στα νοτιοδυτικά της Ακρόπολης και συγκεκριμένα στο ναό ή κτήριο των ειδώλων και στο ναό ή δωμάτιο της τοιχογραφίας. Αναπτύσσεται ο ρόλος του νερού, των ιερών πηγών, της φύσης και της δεντρολατρείας στη θρησκεία των Μυκηναίων. Παράλληλα αναφέρεται η χρησιμότητα του νερού στην

Διπλωματική Εργασία 82

κατασκευή των ειδωλίων αλλά και στην τεχνική κατασκευής των Μυκηναϊκών τοιχογραφιών.

Στάση τρίτη: στο Ανάκτορο, στην κορυφή της ακρόπολης. Αναλύεται η σημασία της θέσης της ακρόπολης Μυκηνών, ο έλεγχος των χερσαίων οδών και γίνεται αναφορά στην καθημερινότητα του μυκηναϊκού ανακτόρου και στο ρόλο του νερού (ύδρευση- αποχέτευση, καλλωπισμός).

Στάση τέταρτη: Ο περίπατος ολοκληρώνεται στην είσοδο της Υπόγειας Δεξαμενής, σημαντικό υδραυλικό έργο που αντιπαραβάλλεται με άλλα ανάλογα της εποχής κατασκευής της. (βλ.ΕΙΚ.7-13. Παράρτημα Α). Η είσοδος στο εσωτερικό, που δεν είναι φωτισμένο, είναι δύσκολη έως αδύνατη σε παιδιά.

Κατάληξη της διαδρομής: Η επιστροφή στην Περσεία Κρήνη γίνεται από τη βόρεια πύλη του τείχους, εξωτερικά και παράλληλα των κυκλώπειων τειχών.

Φύλλο εργασίας:

 Σχεδιάζω την Υπόγεια Δεξαμενή της ακρόπολης των Μυκηνών  Σημειώνω τις χρήσεις του νερού στη μυκηναϊκή ακρόπολη  Σημειώνω τα επαγγελματα που χρησιμοποιούσαν νερό στη μυκηναϊκή ακρόπολη

Εκπαιδευτικοί στόχοι:  Κατανόηση της σημασίας του νερού για την επιλογή θέσης της μυκηναϊκής ακρόπολης και της θάλασσας για την ανάπτυξη του μυκηναϊκού πολιτισμού  Κατανόηση σημαντικών υδραυλικών έργων της μυκηναϊκής εποχής (υπόγειες δεξαμενές)

Διπλωματική Εργασία 83

Πολιτιστικός περίπατος στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης των Μυκηνών για μαθητές νηπιαγωγείου:

Διάρκεια: 45΄ λεπτά

Διαδρομή: Συνοπτική παρουσίαση: Περσεία κρήνη → Πύλη Λεόντων→ Ανάκτορο/λουτρό Αγαμέμνονα → Υπόγεια Δεξαμενή → Βόρεια Πύλη

Αναλυτική παρουσίαση της διαδρομής: Αφετηρία: Ο πολιτιστικός περίπατος ξεκινάει από την Περσεία κρήνη. Στο χώρο αυτό μπορεί να γίνει εισαγωγική τοποθέτηση για το μύθο του Περσέα, τους Ατρείδες, τον Αγαμέμνονα και τον Τρωϊκό πόλεμο.

Στάση πρώτη: Στην Πύλη Λεόντων, με αφορμή την ανάγλυφη παράσταση των λιονταριών τα παιδιά μαθαίνουν για το ισχυρό βασίλειο των Μυκηνών, για τα ταξίδια με τα πλοία τους στη Μεσόγειο, για τους λαούς που γνώρισαν. Επίσης γίνεται μια σύντομη περιγραφή των κτιρίων και της ζωής μέσα στην Ακρόπολη των Μυκηνών.

Στάση δεύτερη: Στο Ανάκτορο. Παρουσιάζεται με τη μορφή παραμυθιού ο μύθος του Αγαμέμνονα, του Αίγισθου και της Κλυταιμνήστρας.

Στάση τρίτη: Έξω από την Υπόγεια Δεξαμενή τα παιδιά πληροφορούνται πώς ερχόταν το νερό μέσα στην Ακρόπολη, γιατί χτίστηκε η δεξαμενή υπόγεια και περιγράφεται αδρά ο τρόπος κατασκευής της.

Κατάληξη της διαδρομής: Η επιστροφή στην Περσεία Κρήνη γίνεται από τη βόρεια πύλη του τείχους.

Διπλωματική Εργασία 84

Φύλλο εργασίας:

 Σχεδιάζω την Πύλη των Λεόντων και την Υπόγεια Δεξαμενή της Ακρόπολης των Μυκηνών

Εκπαιδευτικοί στόχοι:  Γνωριμία με τους μύθους των Μυκηνών  Γνωριμία με την υπόγεια δεξαμενή

Προτεινόμενο εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών «Το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών» για μαθητές πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών (Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών, 2019), ενταγμένο στο φυσικό τοπίο, βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου των Μυκηνών και σε άμεση γειτνίαση με την ακρόπολη (βλ.ΕΙΚ.7-14. Παράρτημα Α).

Στάση πρώτη: Προθάλαμος. Στο κέντρο του ευρύχωρου προθάλαμου έχει τοποθετηθεί μία μακέτα της ακρόπολης, ενώ πίνακες με κείμενα και εποπτικό υλικό παρουσιάζουν τις συνδεδεμένες με τις Μυκήνες, απεικονίσεις του χώρου από περιηγητές των περασμένων αιώνων, καθώς και το ιστορικό των ανασκαφών. Η Εισαγωγή του εκπαιδευτικού προγράμματος περιλαμβάνει την αιτιολόγηση της επιλογής της θέσης της Ακρόπολης και σύντομη παρουσίαση των χώρων της Ακρόπολης (πύλη Λεόντων-Θρησκευτικό κέντρο –πομπική οδός –ανάκτορο –υπόγεια Δεξαμενή) που θα μας απασχολήσουν στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Στάση δεύτερη: Στην πρώτη αίθουσα, παρουσιάζονται εκθέματα (κεραμεική) από τη ζωή των Μυκηναίων και συγκεκριμένα, από την πρώτη χρήση του χώρου ως το τέλος των προϊστορικών χρόνων. Επιλέγονται οι χώροι για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα: η πύλη των Λεόντων, το ανακτορικό συγκρότημα, το Θρησκευτικό Κέντρο. Επίσης γίνεται επιλογή αντικειμένων από τους προαναφερθέντες χώρους π.χ ανθρωπόμορφα είδωλα από το Ναό (βλ.ΕΙΚ.7-15. Παράρτημα Α) ή κτήριο των Ειδώλων, η τοιχογραφία της Μυκηναίας, μιας γυναίκας, που κρατά ένα περιδέραιο, από το δωμάτιο της Τοιχογραφίας. (βλ.ΕΙΚ.7-16.

Διπλωματική Εργασία 85

Παράρτημα Α). Παρουσίαζεται η καθημερινή ζωή των Μυκηναίων στο θρησκευτικό κέντρο και στο ανάκτορο και οι χρήσεις του νερού στους χώρους αυτούς.

Στάση τρίτη: Η τελευταία αίθουσα είναι αφιερωμένη στις δραστηριότητες των Μυκηναίων, στις οποίες οφείλεται η μοναδικότητα του μυκηναϊκού πολιτισμού, με ενότητες που αφορούν στις βασικές δραστηριότητες των Μυκηναίων και στα επιτεύγματα του ανακτορικού συστήματος διακυβέρνησης, στη θρησκεία, το εμπόριο, την τέχνη και την τεχνολογία. (βλ.ΕΙΚ.7-22. Παράρτημα Α). Επιλέγονται και παρουσιάζονται χαρακτηριστικά αντικειμένα που συνδέονται με το νερό και τον πολιτισμό του.

Διάρκεια: 45΄ λεπτά Εκπαιδευτικοί στόχοι: Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Το κρυμμένο μυστικό του νερού στο Αρχαιολογικό μουσείο Μυκηνών» επιχειρεί να βοηθήσει τα παιδιά της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (νηπιαγωγείου και δημοτικού) να έχουν μια ουσιαστική προσέγγιση με τη μυθολογία και την ιστορία του νερού στην Ακρόπολη των Μυκηνών. Μέσα από προσεκτική επιλογή αντικειμένων της έκθεσης του μουσείου γίνεται προσπάθεια να κατανοήσουν το ρόλο του νερού στην καθημερινή ζωή των Μυκηναίων, να φανταστούν και να προσεγγίσουν τη μακρινή αυτή εποχή και να ανακαλύψουν «το κρυμμένο μυστικό του νερού» για τη μοναδικότητα και τη σπουδαιότητα του μυκηναϊκού πολιτισμού.

Φύλλο εργασίας: για τα παιδιά του νηπιαγωγείου:  κατασκευή με πηλό και νερό ενός ειδωλίου  ένα παραμύθι για την Υπόγεια Δεξαμενή των Μυκηνών

για τα παιδιά του δημοτικού:  δημιουργία ενός πίνακα αντιστοίχισης με τα αντικείμενα που σχετίζονται με το νερό και τις χρήσεις τους στους διάφορους χώρους της Ακρόπολης  κατασκευή μιας τοιχογραφίας με την τεχνική της νωπογραφίας

Διπλωματική Εργασία 86

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ελληνικές

Αθανασοπούλου Α., Γλύτση Ε. & Χαμπούρη-Ιωαννίδου Αικ. (2002). Οι διαστάσεις των πολιτιστικών φαινομένων: Πολιτιστικό Πλαίσιο. Πάτρα: ΕΑΠ.

Αθανασοπούλου Α., Δάλλας Κ., Μακρή Α., Χαμπούρη-Ιωαννίδου Αικ. (2003). Πολιτιστική Επικοινωνία: Μέσα Επικοινωνίας. Πάτρα ΕΑΠ.

Babbie, Ε. (2011). Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα, μτφ Βογιατζής Γ., Αθήνα εκδ. Κριτική

Βασιλάτος, Ν. (1994). Λάρισα, η Ακρόπολη του Άργους. Αθήνα.

Βλάχου-Βρέτου Ε., Γρίλλια Π., Πανάγου Ε., Ζεπάτου Π. (2008). Όταν οι πηγές της Αργολίδας αναβλύζουν μύθους. Η συμβολή του ΚΠΕ Νέας Κίου στην αξιοποίηση του τοπικού περιβάλλοντος προς όφελος της τοπικής κοινωνίας. 4ο συνέδριο ΠΕΕΚΠΕ. Ναύπλιο 12-14/12/08.

Γκαντζιάς, Γ. (2007). Ο Πολιτισμός στην Ψηφιο-Επικοινωνιακή Παγκοσμιοποίηση (Culture in Info-Communication Globalization), Πολιτιστικές Δραστηριότητες, Γενικό (Δημόσιο) Συμφέρον και Νέες Τεχνολογίες, 13ο Συνέδριο Εφαρμογών και Πληροφορικής και Επικοινωνιών. Θεσσαλονίκη: Πρακτικά Συνεδρίου.

Γκαντζιάς, Γ . (2008), Η διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών: Οι τεχνολογικές και οικονομικές διαστάσεις των πολιτιστικών αγαθών στην κοινωνία των πληροφοριών και της γνώσης, Εναλλακτικό Διδακτικό Υλικό: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα.

Γλύτση Ε., Ζαφειράκου Α., Κακούρου-Χρόνη Γ. & Πικοπούλου-Τσολάκη Δ. (2002). Οι διαστάσεις των πολιτιστικών φαινομένων: Πολιτισμός και Εκπαίδευση. Πάτρα: ΕΑΠ.

Διπλωματική Εργασία 87

Δάρμος, Κ. (2013). Οι Αρχαίοι Ποταμοί της Αργολίδας. Άργος: Εκδόσεις Αργειακή Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού.

Εφημερίδα Κυβερνήσεως, Αποφ.Αριθμ. 33120/ΓΔ/2017.

Fiske, J. (2010). Εισαγωγή στην Επικοινωνία. Αθήνα: Εκδ.Αιγόκερως.

Ιακωβίδης, Σπ. (1970). Οικιστική και αρχιτεκτονική κατά τον ΙΔ΄ -ΙΑ΄π.Χ. αιώνα, Ιστορία Ελληνικού Έθνους, (Τόμος Α΄) Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.

Ιακωβίδης, Σπ.(1993). Μυκήνες –Επίδαυρος-Άργος-Τίρυνθα –Ναύπλιο, Πλήρης οδηγός για τα Μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους της Αργολίδας. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.

Κακούρου-Χρόνη, Γ., (2002). «Αναλυτικό σχολικό πρόγραμμα και τέχνες, στο Πολιτισμός και εκπαίδευση» Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών Φαινομένων, Τόμος Γ, Πάτρα:ΕΑΠ.

Καραβασίλη, Μ., Μικελάκης, Εμμ. (1999), «Προς μια ερμηνευτική του πολιτισμικού τοπίου με αναπτυξιακή προοπτική Πολιτιστικές διαδρομές», Αρχαιολογία και Τέχνες: τ.71, Αθήνα.

Καστόρας, Σ. (2002). Πολιτιστική Επικοινωνία. Τόμος Α΄. Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

Κόνσολα, Ντ. (2006). Πολιτιστική Ανάπτυξη και Πολιτική. Αθήνα: εκδ. Παπαζήση.

Μηλιαράκης, Α. (1886). Γεωγραφία πολιτική νέα και αρχαία του νομού Αργολίδας και Κορινθίας. Εν Αθήναις: Βιβλιοπωλείο Εστία.

Μπαμπινιώτης, Γ.(1998). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας.

Μπαντιμαρούδης, Φ. (2011). Πολιτιστική Επικοινωνία-Οργανισμοί, θεωρίες, μέσα. Αθήνα: εκδ. Κριτική.

Διπλωματική Εργασία 88

Μπαρδάκος, Λ.& Τότσικας Α. (1989). Παραδοσιακές Κρήνες της Πελοποννήσου, εκδ. Οδυσσέας.

Ν.1069/1989 ΦΕΚ Α-191 (Ιδρυτικός Νόμος ΔΕΥΑ).

Παπαχατζής, Ν. (1999). Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Βιβλίο 2 και 3 Κορινθιακά Λακωνικά. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.

Παυσανίας, ΙΙ, 16, 2-3

Παυσανίας, ΙΙ, 16,6

Παυσανίας, ΙΙ, 38,5.

Πασχαλίδης Γρ. & Χαμπούρη-Ιωαννίδου, Αικ. (2002). Οι Διαστάσεις των πολιτιστικών φαινομένων: Εισαγωγή στον Πολιτισμό. Πάτρα: ΕΑΠ.

Πικοπούλου-Τσολάκη. Δ, (2002). «Ο πολιτισμός ως εναλλακτικός τρόπος εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας στα μουσεία. Μέθοδοι εξοικείωσης του κοινού με την τέχνη στα μουσεία.» Οι διαστάσεις των πολιτιστικών φαινομένων. Τόμος Γ΄ Πολιτισμός και Εκπαίδευση. Πάτρα : ΕΑΠ.

Πίνη, Ε. (2002). Μουσείο και εκπαίδευση ένα κοινό πεδίο δράσης. Πρακτικά από 6ο Περιφερειακό σεμινάριο, Καβάλα, 20-22 Σεπτεμβρίου 2002.

Πολυμέρου-Καμηλάκη, Α. (2014). Λαϊκός Πολιτισμός και Τοπική Ανάπτυξη. Εκπαιδευτικό Υλικό. Δράσεις συνεχιζόμενης Κατάρτισης 2014-2018. ΙΝ.ΕΠ./Ε.Κ.Δ.Δ.Α.

Σηφάκη, Ε., & Σηφάκης, Γ. (2007). Πολιτιστικό μάρκετινγκ και νέες τεχνολογίες στην υπηρεσία των πολιτιστικών οργανισμών. Από τα πρακτικά του Πανελλήνιου Συνεδρίου ‘Νέες Τεχνολογίες και Μάρκετινγκ, ΤΕΙ Κρήτης: Τμήμα Εμπορίας και Διαφήμισης, 24-25 Μαϊου 2007.

Σπαθάρη, Ελ. (2000). Άργος Το Πολυδίψιον. Ο υδάτινος κόσμος της Αργολίδας, κείμενα έκθεσης, Ματιές στην Αργολίδα, 2002, (τεύχος 8).

Τσακόπουλος, Α. (1978). Ο εν Κεφαλαρίω Άργους Ιερός ναός της Ζωοδόχου Πηγή. Αθήνα: Εκδ. Καθεδρικού Ι. Ναού Αγ. Πέτρου Άργους.

Διπλωματική Εργασία 89

Χλέπα, Ελ.Αν. (2002). Αναβάθμιση των αρχαίων μνημείων και συνόλων της πόλης του Άργους, μέτρα προστασίας, ανάδειξη και ένταξη στον πολεοδομικό ιστό. Ειδική Αρχιτεκτονική Μελέτη, Τεύχος Α΄, Άργος: Δήμος Άργους.

Χουρμουζιάδης, Γ. Χ. (1999). Λόγια από χώμα, Εκδ. Νησίδες.

Ψύλλα, Μ. (1992). Η Επικοινωνία ως Κινητήρια Δύναμη της Πολιτιστικής Ανάπτυξης στο Αστικό Περιβάλλον: Μια Πρόταση. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών.

Ξενόγλωσσες

Ginouvès, (1955). BCH 79, 238.

Hooper-Greenhill, E. (1998). Museum and Gallery Education, London, Leicester University Press,

Piérart, M. & Touchais, G. (1996). Argos, une ville grecque de 6000 ans, Paris: CNRS Editions.

Διαδικτυακές πηγές Άυλη πολιτιστική Κληρονομιά. Ανακτήθηκε από: http://ayla.culture.gr/orismos- apk/(28/6/2019)

A Brief History of Water and Health from Ancient Civilizations to Modern Times. Ανακτήθηκε από: https://www.iwapublishing.com/news/brief-history-water-and-health- ancient-civilizations-modern-times (13/5/2019)

Αίθουσα Τέχνης & Πολιτισμού Μέγας Αλέξανδρος. Ανακτήθηκε από: http://alexandros.newargos.gr/index.php/en/ (10/6/2019)

Amsterdam Light Festival. Ανακτήθηκε από: http://www.designboom.com/art/ghost-ship- visualskin-amsterdam-light-festival-12-18-2014/ (13/5/2019)

Διπλωματική Εργασία 90

Αντωνίου, Γ. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr/2008/12/24/antoniou/ (6/6/2019)

Αποφ.Αριθμ. 33120/ΓΔ Εφημερίδα Κυβερνήσεως αρ. φύλλου 681, 6 Μαρτίου 2017 Ανακτήθηκε από: https://www.minedu.gov.gr/publications/docs2017/NEA_YA_FEK681.pdf (18/6/2019)

Άργος. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr/2008/10/28/%CE%B1%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%83 / (18/6/2019)

Αργολική αρχειακή βιβλιοθήκη. Ανακτήθηκε από: https:argolikivivliothiki.gr (18/6/2019)

Argyriades, M. (2011). The Water Museum by Juan Domingo Santos. Ανακτήθηκε από: https://www.yatzer.com/The-Water-Museum-by-Juan-Domingo-Santos-in-Lanjaron- Granada (13/5/2019)

Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών. Ανακτήθηκε από: https://www.argolisculture.gr/media/1576/mykines.pdf\ (6/6/2019)

Aquaria water museum. Ανακτήθηκε από: https://www.attractionsworld.net/stockholm/aquaria-water-museum.html (5/5/2019)

Βασιλείου Μ. (2016). Πολυ(δ)ίψιον Άργος – Μυθολογία και Γεωλογία. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr/2016/12/01/argos-4/(18/6/2019)

Βυζαντινό Μουσείο Άργους. Ανακτήθηκε από: https://www.argolisculture.gr/el/lista- mnimeion/byzantino-mouseio-argolidas-argos/(18/6/2019)

Για μια πολιτιστική διαδρομή στη νότια Πελοπόννησο. Ανακτήθηκε από: http://www.diazoma.gr/site-assets/peloponnese.pdf (21/6/2019)

Desvallées, A. & Mairesse, F. (επιμ. 2014). Βασικές Έννοιες της Μουσειολογίας. Μετάφραση Σωτήρης Λάππας. Αθήνα: ICOM – Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων, Ελληνικό

Διπλωματική Εργασία 91

Τμήμα. Ανακτήθηκε από: http://icom.museum/fileadmin/user_upload/pdf/Key_Concepts_of_Museology/Museology _ WEB_greek.pdf (4/4/2019)

ΔΕΥΑΛ. Ανακτήθηκε από: http://www.deyal.gr/(13/5/2019)

ΔΕΥΑΛ –Μουσείο Νερού. Ανακτήθηκε από: http://www.deyal.gr/mouseio- nero/mouseionerou.htm l (13/5/2019)

Δημοτικό Θέατρο Τρικάλων: Το δέντρο που έδινε. Ανακτήθηκε από: http://trikkipress.gr/%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%B A%CF%8C-%CE%B8%CE%AD%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%BF- %CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CE%BB%CF%89%CE%BD- %CF%84%CE%BF-%CE%B4%CE%AD%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%BF- %CF%80/ (13/5/2019)

Δήμος Άργους-Μυκηνών. Ανακτήθηκε από: www.newargos.gr (20/6/2019)

Drops of Water 5. A river of civilization: works and symbols of water in different word cultures. Water Civilisation International Centre, Venice. Ανακτήθηκε από: www.civilacqua.org (18/6/2019)

Εκδηλώσεις Δήμος Άργους-Μυκηνών. Ανακτήθηκε από: www.newargos.gr/index.php, …(20/6/2019)

Εκδήλωση για την Παγκόσμια Μέρα Νερού στο Άργος. Ανακτήθηκε από: https://anagnostis .org/article/ekdelose-gia-ten-pagkosmia-emmera-neroy-sto-argos (18/6/2019)

Ελληνικά Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Ανακτήθηκε από: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh21.html (20/6/2019)

Διπλωματική Εργασία 92

Ενότητες Βυζαντινού Μουσείου Άργους. Ανακτήθηκε από: https://www.argolisculture.gr/media/1595/enotites-byzantinou-mouseiou-argolidas.pdf (18/6/2019)

Εκπαιδευτικά Προγράμματα Αρχαιολογικού μουσείου Άργους 2018-2019. Ανακτήθηκε από: www.argolisculture.gr (20/6/2019)

ΕΥΔΑΠ-Εκπαιδευτικό Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα. Ανακτήθηκε από:

https://www.eydap.gr/LearnAboutWater/enviromental-programms (13/5/2019)

ΕΥΔΑΠ –Κοινωνία –Πολιτισμός. Ανακτήθηκε από: www.eydap.gr/SocialResponsibility/Society/ (13/5/2019)

ΕΥΑΘ.ΑΕ- Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Ανακτήθηκε από : http://www.eyath.gr/swift.jsp;jsessionid=2C018C3D6685E2773F58DC3CDF5F2C18?CM CCode=060110&extLang= (13/5/2019)

ΕΦΑ Αργολίδας. Ανακτήθηκε από: www.argolisculture.gr (6/6/2019),

Η2Ο –the mystery, art & science of water. Ανακτήθηκε από: http://witcombe.sbc.edu/water/ (28/6/2019)

ICOMOS, Γενικές αρχές Χάρτας Πολιτιστικού Τουρισμού. Ανακτήθηκε από: https://www.icomos.org/charters/tourism_greek.pdf (28/6/2019)

ΙΕΠ. Ανακτήθηκε από: http://iep.edu.gr/el/ (28/6/2019)

Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης –Κ.Π.Ε. (πρώην Κ.Δ.Β.Μ.Π.Α.). Ανακτήθηκε από: www.inedivim.gr/προγράμματα-δράσεις/κέντρα-περιβαλλοντικής-εκπαίδευσης-κπε- πρώην-κδβμπα, (13/5/2019)

Κέντρο περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ν.Κίου. Ανακτήθηκε από:

Διπλωματική Εργασία 93

Κοντράρου-Ρασσιά, Ν.(2010). Υπαίθρια παζλ με άθλους Ηρακλή. Ανακτήθηκε από: http://www.enet.gr/?=news.el.article&id=138292 (18/5/2019)

Κόφι Άναν (2018) Παγκόσμια Ημέρα για το Νερό Γενικού Γραμματέα Ανακτήθηκε από: :/www.unric.org/el/index.php?option=com_content&view=article&id=1385&catid=19:------sg-messages&Itemid=26 (13/5/2019)

Λαμπριανού, Τ. (2015). Μουσειακή Αγωγή-Καινοτόμος Δράση του Υπουργείου Παιδείας Πολιτισμού. Διεύθυνση Δημοτικής Εκπαίδευσης. Ανακτήθηκε από: http://archeia.moec.gov.cy/mc/22/6_parousiasi_mouseiaki_agogi_kainotomos_drasi_ypp. pdf (18/6/2019)

Leonardo da Vinci, 500 years of genius. Ανακτήθηκε από: https://www.leonardodavinci.gr/part2.html (13/5/2019)

Λυριτζής, Ι. & Ραυτοπούλου, Μ. (2016). Αργολίδα: Σύνδεση των προϊστορικών μύθων με τα γεω-περιβαλλοντικά και αρχαιολογικά στοιχεία. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr (13/5/2019)

Μουσείο Νερού Αγία Πετρούπολη, Ρωσία. Ανακτήθηκε από: http://www.saint- petersburg.com/museums/museum-water/ (13/5/2019)

Μουσείο Νερού Laredo.Ανακτήθηκε από: https://www.visitlaredo.com/p/about/laredo- water-museum (13/5/2019)

Μουσείο Ύδρευσης Θεσσαλονίκης. Ανακτήθηκε από: http://www.eyath.gr/swift.jsp?CMCCode=1002&extLang(13/5/2019),

Διπλωματική Εργασία 94

Μπανάκα Αν. (2010) Οι μύθοι του νερού στην Αργολίδα. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr/2010/10/14/%CE%BF%CE%B9- %CE%BC%CF%8D%CE%B8%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CF%85- %CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%8D- %CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD- %CE%B1%CF%81%CE%B3%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CE%B4%CE%B1/ (18/6/2019)

Μπλιώνης, Γ., (2012) Η ελληνική προϊστορία της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης: Δελμούζος, Κουντουράς και η προοδευτική παιδαγωγική κίνηση του μεσοπολέμου Τεύχος: 3 (48) Ανακτήθηκε από:http://www.peekpemagazine.gr/article/%CE%B7AE (20/6/2019)

Μύλος Ματσόπουλου. Ανακτήθηκε από: http://mylosmatsopoulou.gr / (13/5/2019)

National Water Museum of China, Hangzhou, China. Ανακτήθηκε από: https://www.watermuseums.net/museum/national-water-museum-of-china/ (13/5/2019)

New York Museum of Water. Ανακτήθηκε από: http://nymw.org/, (13/5/2019)

Ο Μύλος των Ξωτικών. Ανακτήθηκε από: http://www.milosxotikon.gr/home/ (13/5/2019)

Ο πάνσοφος του αρχαίου κόσμου Αριστοτέλης. Ανακτήθηκε από: www.newsbeast.gr/portraita/arthro/584135/o-pansofos-tou-arhaiou-kosmou-aristotelis, (13/5/2019)

Παιδικές ταινίες στο Δημοτικό Κινηματογράφο Τρικάλων. Ανακτήθηκε από: https://trikala365.gr/sineak-ston-dimotiko-kinimatografo/ (14/5/2019)

Παλαιολόγου Ε., Σ. Αγγελίδου Σ., Μαυροθαλασσίτη Β. (2012). Υπόγεια Δεξαμενή Μυκηνών. Ανακτήθηκε από http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=13321 (18/6/2019)

Διπλωματική Εργασία 95

Παπαδημητρίου, Αλκ. (2015). Αποσπάσματα από την έκδοση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Λάτση. Παπαδημητρίου Άλκηστις, Μυκήνες, 2015. Ανακτήθηκε από: https://www.argolisculture.gr/media/1576/mykines.pdf\ (18/6/2019)

Περίπατος στο Άργος. Ανακτήθηκε από: http://www.peripatos.gr (13/5/2019)

ΠΙΟΠ. Δίκτυο Μουσείων.Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης. Ανακτήθηκε από: http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/Mouseio-Ydrokinisis/to-mouseio.aspx (13/5/2019),

ΠΙΟΠ. Δίκτυο Μουσείων. Μουσείο περιβάλλοντος Στυμφαλίας. Ανακτήθηκε από: http://www.piop.gr/el/diktuo-mouseiwn/Mouseio-Periballontos-Stymfalias/to- mouseio.aspx (13/5/2019)

Πολιτιστικός περίπατος στον Άγιο Λαυρέντιο Πηλίου. Εκπαιδευτικός σχεδιασμός. Ανακτήθηκε από: http://www.openvillage.gr/uploads/9/9/5/0/99506574/3%CE%B1._%CE%95%CE%BA% CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA %CF%8C%CF%82_%CF%83%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%8 3%CE%BC%CF%8C%CF%82.pdf (14/5/2019),

Πούλιος, Ι., Αλιβιζάτου, Μ., Αραμπατζής, Γ., Γιαννακίδης, Α., Καραχάλης, Ν., Μάσχα, Ε., Μούλιου, Μ., Παπαδάκη, Μ., Προσύλης, Χ., Τουλούπα, Σ. (2015). Πολιτισμική διαχείριση, τοπική κοινωνία και βιώσιμη ανάπτυξη. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ανακτήθηκε από: https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2394 (13/5/2019)

Πράσινες Πολιτιστικές διαδρομές (2019) Ανακτήθηκε από: https://www.culture.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=2734 (13/5/2019),

Σαραπείο-Ασκληπιείο-Θέρμες Α, Άργος. Ανακτήθηκε από: https://www.argolisculture.gr/el/lista-mnimeion/sarapeio-asklipieio-thermes-a-argos/ (18/6/2018)

Διπλωματική Εργασία 96

Σκούρτης Μ., Ξυπνητού Μ., Κυριάκου Γ. 2018. ΔιαβάΖΟΥΜΕ το Άργος, ξετυλίγουμε το νήμα του χρόνου και γράφουμε τη δική μας ιστορία. Ανακτήθηκε από: http://prosvasimo.iep.edu.gr/docs/pdf/6.4.2018%20programma%20(diorthomeno).pdf (18/6/2019)

Σταματέλου, Α., (2014). Μουσεία για την Αειφορία Τα Μουσεία και η Μουσειολογία στη Σύγχρονη Κοινωνία. Νέες Προκλήσεις, Νέες Σχέσεις (Μέρος Ι’ Αρχαιολογία online.) Ανακτήθηκε από: http://www.archaiologia.gr/blog/2014/11/24/τα-μουσεία-και-η- μουσειολογία-στη-σύγ-11/ (18/6/2019)

Studies of water. Ανακτήθηκε από: https://www.rct.uk/collection/912660/studies-of-water (18/6/2019)

Ταυτότητα /Ιστορία Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ανακτήθηκε από: https://www.gnhm.gr/the-museum/identity-history/ (13/5/2019)

Τεχνητή Λίμνη στην κεντρική πλατεία του Άργους. Ανακτήθηκε από: https://www.naftemporiki.gr/photos/1097191/texniti-limni-stin-kentriki-plateia-tou-argous (20/6/2019)

The museum of water-water information centre. Ανακτήθηκε από: https://www.enjoyukraine.info/article/The-museum-of-Water-Water-information- center.html (13/5/2019)

The Netherlands Water museum. Ανακτήθηκε από: https://www.holland.com/global/tourism/destinations/more-destinations/arnhem/the- netherlands-water-museum.htm (13/5/2019)

Το Μουσείο σήμερα Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ανακτήθηκε από: https://www.gnhm.gr/the-museum/the-museum-today/ (13/5/2019)

Διπλωματική Εργασία 97

The Tokyo Water Science Museum – A Fun Hands-on Educational Museum.

Ανακτήθηκε από: https://bestlivingjapan.com/tokyo-water-science-museum/ (13/5/2019)

UNESCO.Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. (Article1, 2 ) Ανακτήθηκε από: http//whc.unesco.org/en/conventiontext Article1(4/4/2019)

UNESCO-HELLAS. Ανακτήθηκε από: http://www.unesco-hellas.gr/gr/default.htm (4/4/2019)

UNESCO. Ανακτήθηκε από: http:whc.unesco.org (13/5/2019)

Venice Charter,1964. Ανακτήθηκε από: www.icomos.org/charters/venice_e.pdf (28/6/2019)

Water and Civilization. Ανακτήθηκε από: http://www.tandfonline.com/doi/abw/10.1080/02508069208686135 (12/6/2019)

Water gallery. Ανακτήθηκε από: https://nature.ca/en/plan-your-visit/what-see-do/our- exhibitions/water-gallery(12/6/2019)

Water Museum. Συμβούλιο Υδατοπρομήθειας Λεμεσσού. Ανακτήθηκε από: https://www.wbl.com.cy/el/page/water-museum?mid=38 (13/5/2019)

Water Security, UNESCO. Ανακτήθηκε από: https://en.unesco.org/themes/water-security (13/5/2019)

Water Wall, Baltimore. Ανακτήθηκε από: http://darkroom.baltimoresun.com/2016/04/light-city-baltimore/#7) (13/5/2019)

Υπαίθριο Μουσείο Νερού Έδεσσας. Ανακτήθηκε από: https://museumfinder.gr/item/ypaithrio-moyseio-neroy-edessas/(13/5/2019)

Διπλωματική Εργασία 98

Φωνές Νερού μυριάδες. Ανακτήθηκε από: http://www.epolitismos.gr/articulos.php?lang=gr&box=1&pos=1&id=109(13/5/2019)

Φωνές Νερού μυριάδες ΥΠ.ΠΟ.Τ.- Τ.ΑΠ. Ανακτήθηκε από: https://www.culture.gr/DocLib/e_36079.pdf (13/5/2019)

Διπλωματική Εργασία 99

Παράρτημα Α: Εικόνες

ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ Ρωμαϊκά Λουτρά, Αρχαίο Θέατρο, Κάστρο Λάρισας,

Άργος.Th.Du Moncel, 1843

https://argolikivivliothiki.gr/2008/10/28/%ce%b1%cf%81%ce%b3%ce%bf%cf%83/

Διπλωματική Εργασία 100

ΕΙΚΟΝΑ 2-1: Μουσείο Ύδρευσης, Θεσ/νίκη http://www.eyath.gr/swift.jsp?CMCCode=1002&extLang (15/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 2-2: Μύλος Ματσόπουλου, Τρίκαλα http://mylosmatsopoulou.gr/%ce%bf-%ce%bc%cf%8d%ce%bb%ce%bf%cf%82/ (15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 101

ΕΙΚΟΝΑ 2-3: Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, Δημητσάνα. Άλεσμα καλαμποκιού /www.newsbeast.gr/greece/monadika-mouseia/arthro/812703/mouseio-afieromeno-stin-udrokinisi (15/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 2-4: Μουσείο Περιβάλλοντος, Στυμφαλία http://www.enallaktikos.gr/ar35939el-moyseio-perivallontos-stymfalias-i-allileksartisi-anthrwpoy-kai- fysis.html (15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 102

ΕΙΚΟΝΑ 2-5: ΕΥΔΑΠ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Παρέα με τον Σταγονούλη» https://www.cnn.gr/news/perivallon/story/121871/o-stagonoylis-to-perivallontiko-programma-tis- eydap-poy-eyaisthitopoiei-ti-nea-genia(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 103

ΕΙΚΟΝΑ 3-1: Κεφαλάρι, Άργους. Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής. Ερασίνος Ποταμός Φωτό Πάνος Καράς/Shutterstok https://www.gtp.gr/LocPage.asp?id=8978&lng=1 (15/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 3-2: Ερασίνος, Βάλτος Άργους https://blogs.sch.gr/kpearg/archives/560(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 104

ΕΙΚΟΝΑ 3-3: Χάρτης Άργους. Δηλώνονται οι θέσεις των λόφων Λάρισας (Κάστρο) και Ασπίδας (Προφήτης Ηλίας) και η θέση των χειμάρρων Ξεριά (Χάραδρος) και Πάνιτσας (Ινάχου) https://argolika.gr/2019/04/24/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%8 4%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9- %CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%BB%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE %B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9/

Διπλωματική Εργασία 105

ΕΙΚΟΝΑ 3-4: Ακρόπολη Μυκηνών https://argolikivivliothiki.gr/2016/03/02/mycenae-3/αεροφωτογραφία

Διπλωματική Εργασία 106

ΕΙΚΟΝΑ 3-5 : Κριτήριο/Νυμφαίο, Άργος https://www.argolisculture.gr/el/lista-mnimeion/adrianeio-ydragogeio-kritirio-argos/monumentPhotos

(15/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 3-6: Σαραπείο, Ασληπιείο, Θέρμες Α΄, Άργος https://www.argolisculture.gr/el/lista-mnimeion/sarapeio-asklipieio-thermes-a-argos/(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 107

ΕΙΚΟΝΑ 3-7:Υπόγεια Δεξαμενή Μυκηνών, Είσοδος https://www.slideshare.net/irinikel/ss-41089517(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 108

ΕΙΚΟΝΑ 5-1: ΚΠΕ Ν.Κίου. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας» https://www.google.gr/search?q=%CE%9A%CE%A0%CE%95+%CE%9D%CE%9A%CE%99%C E%9F%CE%A5+%CE%91%CE%A1%CE%93%CE%9F%CE%A3+%(15/7/2019) (15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 109

ΕΙΚΟΝΑ 5-2: ΕΦΑ ΑΡΓ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Διαβάζουμε το Άργος» https://www.argolikeseidhseis.gr/2018/10/3_22.html(15/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 5-3: ΕΦΑ ΑΡΓ. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Τα ψηφιδωτά του κήπου» https://www.argolisculture.gr/el/ekpaideytika-programmata/ta-psifidota-tou-kipou/(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 110

ΕΙΚΟΝΑ 5-4: ΚΠΕ Ν.Κίου και ΕΦΑ ΑΡΓ. Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές 2019. «Περίπατος στον Ποντίνο ποταμό και την Αλκυονία Λίμνη» https://www.argolikeseidhseis.gr/2019/05/2019.html (15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 111

ΕΙΚΟΝΑ 7-1:. Πολιτιστικός περίπατος. Άργος.

Σημειώνονται η αφετηρία, οι στάσεις1-4 και η κατάληξη. Σκίτσο (ιδία επεξεργασία).

Διπλωματική Εργασία 112

ΕΙΚΟΝΑ 7-2 «Το Ποτάμι», Πλατεία Αγίου Πέτρου, Άργος (Αφετηρία πολιτιστικού περιπάτου) https://www.google.gr/maps/uv?hl=el&pb=!1s0x149ffbe341b6f143%3A0xcf4e92b7d3c39a7!2m22!2m2 !1i80!2i80!3m1!2i20!16m16!1b1!2m2!1m1!1e1!2m2!1m1!1e3!2m2!1m1!1e5!2m2!1m1!1e4!2m2!1m1!1e 6!3m1!7e115!4shttps%3A%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipM3htJthFb_ZDTsuj IuHG7iuP5DDsS82k0ZZuYc%3Dw284-h160-k-no!5zz4TOvyDPgM6_z4TOsc68zrkgIM-AzrvOsc- EzrXOuc6xIM6xzrPOuc6_z4UgzqDOlc6kzqHOn86lIM6xz4HOs86_z4MgLSDOkc69zrHOts6uz4TOt 8-D Yc&sa=X&ved=2ahUKEwifpsX37LjjAhVS-qQKHQRzBOUQoiowE3oECA4QBg zrcgR29vZ2xl!15sCAQ&imagekey=!1e10!2sAF1QipM3htJthFb_ZDTsujIuHG7iuP5DDsS82k0

(15/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 113

ΕΙΚΟΝΑ 7-3: Αυλή Μουσείου Άργους (πριν τις εργασίες ανακαίνισης) https://anagnostis.org/node/33867 (16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 114

ΕΙΚΟΝΑ 7-4: Άγαλμα Αδριανού, αυλή Αρχαιολογικού Μουσείου Άργους. (Στάση 3 πολιτιστικού περιπάτου) https://anagnostis.org/node/11201(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 115

ΕΙΚΟΝΑ 7-5: Παραδοσιακή κρήνη, πλατεία Δικαστηρίων, Άργος (Στάση 4 πολιτιστικού περιπάτου). https://odosell.blogspot.com/2012/11/blog-post_6305.html(16/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 7-6 : Πηγάδι, αυλή Βυζαντινού Μουσείου, Άργος (Κατάληξη πολιτιστικού περιπάτου) https://palabourtzi.gr/2017/03/07/a%CE%BD%CE%BF%CE%AF%CE%B3%CE%B5%CE%B9- %CF%84%CE%B7-%CF%80%CE%AD%CE%BC%CF%80%CF%84%CE%B7- %CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF- %CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%8C-%CF%84%CE%BF- %CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84/#jp-carousel-8921(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 116

ΕΙΚΟΝΑ 7-7: Βυζαντινό Μουσείο Άργους https://www.tripadvisor.com.gr/Attraction_Review-g844595-d12498972-Reviews- Byzantine_Museum_of_Argos-Argos_Argolis_Region_Peloponnese.html(16/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 7-8: Βυζαντινό Μουσείο Άργους. Οι ενότητες της έκθεσης https://www.google.gr/search?q=%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%C (16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 117

ΕΙΚΟΝΑ 7-9: Βυζαντινό Μουσείο Άργους, Έκθεση, Γ3 Ενότητα, Το βυζαντινό σπίτι

https://argolikivivliothiki.gr/2017/04/25/byzantine-museum-of-argolis/ (16/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 7-10: Βυζαντινό Μουσείο Άργους. Εκπαιδευτικά προγράμματα

https://akromolio.gr/2018/03/οι-μαθητές-μαθαίνουν-για-τη-βυζαντινή-εποχή

(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 118

ΕΙΚΟΝΑ 7-11: Κάτοψη Ακρόπολης Μυκηνών. Πολιτιστικός Περίπατος Σημ. Η μοβ γραμμή υποδεικνύει την διαδρομή του πολιτιστικού περιπάτου ως την υπόγεια δεξαμενή. Η πρόταση της παρούσης διπλωματικής διαφοροποιείται στη συνέχεια. Προτείνει την έξοδο από τη Βόρεια Πύλη. http://www.hippodamos.edu.gr/topografiko.htm(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 119

ΕΙΚΟΝΑ 7-12: Πύλη Λεόντων, Ακρόπολη Μυκηνών. Στάση 1 πολιτιστικού περιπάτου. https://www.mythicalpeloponnese.gr/?p=790 (16/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 7-13:Υπόγεια Δεξαμενή Μυκηνών https://www.archaiologia.gr/blog/photo/%CF%85%CF%80%CF%8C%CE%B3%CE%B5%CE%B 9%CE%B1- %CE%B4%CE%B5%CE%BE%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%AE/(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 120

ΕΙΚΟΝΑ 7-14:Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών

https://www.2steps.gr/index.asp?xkey=403 (16/7/2019)

ΕΙΚΟΝΑ 7-15: Είδωλα από το θρησκευτικό κέντρο Ακρόπολης Μυκηνών http://wikimapia.org/5838102/el/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CE %BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C- %CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF- %CF%84%CF%89%CE%BD- %CE%9C%CF%85%CE%BA%CE%B7%CE%BD%CF%8E%CE%BD#/photo/711133 (16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 121

ΕΙΚΟΝΑ 7-16: « Η Μυκηναία». Τοιχογραφία από το Θρησκευτικό Κέντρο. https://argolikivivliothiki.gr/2016/03/02/mycenae-3/(16/7/2019)

Διπλωματική Εργασία 122

Παράρτημα Β: Ερωτηματολόγια συνεντεύξεων

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 1η ΠΑΝΑΓΟΥ ΕΛΕΝΗ Εκπαιδευτικός, υπεύθυνη ΚΠΕ Ν.ΚΙΟΥ

1) Πώς και γιατί δημιουργήθηκε το Κ.Π.Ε. στη Νέα Κίο και όχι σε κάποια άλλη περιοχή του νομού ή του τωρινού Δήμου Άργους –Μυκηνών; 2) Ποιος είναι ο σκοπός του Κ.Π.Ε. Ν.Κίου, σχετικά με τα παιδιά και τους εφήβους; 3)Πόσο σημαντικά είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα που προάγουν την περιβαλλοντική εκπαίδευση για τα παιδιά και τους νέους, με ποια κριτήρια σχεδιάζονται και πώς αξιολογούνται; 4) Η γνώμη σας για τη σημασία του νερού για την ύπαρξη της ζωής, για την καθημερινότητα και για τη δημιουργία πολιτισμού; Τι σημαίνει για σας πολιτισμός του νερού; 5) Στο blog σας http://blogs.sch.gr/kpearg/ διάβασα ότι το εκπαιδευτικό υλικό για τα προγράμματα: «Ερασίνος, ο γιος του βράχου» και «Όταν οι πηγές αναβλύζουν μύθους» δημιουργήθηκε για τις ανάγκες του Κ.Π.Ε. και για τη συμμετοχή στο Εθνικό Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης « Γεωμυθολογικά –Γεωπεριβαλλοντικά μονοπάτια». Πόσο σημαντική είναι η γνωριμία των μύθων, θρύλων του νερού για τη γνωριμία του πολιτισμού του νερού για παιδιά και εφήβους; Πόσο σημαντική είναι η δραματοποίηση των μύθων; 6) Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας» αναφέρεται στο περιβάλλον και την ιστορία του Άργους και περιέχει πολλά στοιχεία για τον πολιτισμό του νερού. Ποια ανάγκη οδήγησε στη δημιουργία του; Πόσο το γνωρίζουν οι μαθητές της περιοχής ή και άλλων περιοχών. Ποια είναι η συμβολή του στην προβολή του Άργους και στη διαχείριση του πολιτισμού του νερού;

Διπλωματική Εργασία 123

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 2η Δρ. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Αρχαιολόγος, Διευθύντρια ΕΦΑ Αργολίδας

1) Η ΕΦΑ Αργολίδας και η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς γενικά και ειδικά στο Δήμο Άργους –Μυκηνών. 2) Τα εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά και τους νέους, στις περιφερειακές υπηρεσίες του Υπουργείου πολιτισμού. Ποιοι ασχολούνται με τα εκπαιδευτικά προγράμματα, με ποια κριτήρια σχεδιάζονται; 3) Πόσο σημαντικά είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα που προάγουν την προβολή του αρχαιολογικού πλούτου και ποια είναι η συμβολή τους στην αειφορική ανάπτυξη της τοπικής και όχι μόνο κοινωνίας; 4) Η γνώμη σας για τη σημασία του νερού για την ύπαρξη της ζωής, για την καθημερινότητα και για τη δημιουργία πολιτισμού; Τι σημαίνει για σας πολιτισμός του νερού; 5) Κατά πόσο έχει ασχοληθεί ως σήμερα η ΕΦΑ Αργολίδας ( πρώην Δ΄ΕΠΚΑ) με τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού στο Δήμο Άργους –Μυκηνών; 6) Εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με τον πολιτισμό του νερού Πόσο σημαντική είναι η γνωριμία των μύθων, θρύλων του νερού για τη γνωριμία του πολιτισμού του νερού για παιδιά και εφήβους; Πόσο σημαντική είναι η δραματοποίηση των μύθων; 7) Δώστε μας την άποψή σας για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Διαβάζουμε το Άργος», που αναφέρεται στη διαχρονική πορεία της πόλης του Άργους και περιέχει ξεναγήσεις σε πολλά σημαντικά κτίσματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό του νερού. 8) Υπάρχει κάποια μέριμνα, προοπτική, για άλλες περιοχές του Δήμου Άργους –Μυκηνών που έχουν σημαντικά μνημεία του νερού για τη διαχείριση του πολιτισμού του νερού σε αυτές, όπως για παράδειγμα τη Λέρνα και τις Μυκήνες;

Διπλωματική Εργασία 124

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 3η ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Τοπογράφος –Μηχανικός T.E. ΕΦΑ Αργολίδας 1) Ο πρώτος λόγος της παρούσας συνέντευξης είναι η ενεργή ενασχόληση σας με εκπαιδευτικά προγράμματα για τα παιδιά και τους νέους, ως υπάλληλος της ΕΦΑ Αργολίδας. Από πότε ασχολείστε με εκπαιδευτικά προγράμματα, σε ποιες περιοχές; Πόσο σημαντικά είναι τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε παιδιά και νέους για την προβολή του αρχαιολογικού πλούτου και τη γενικότερη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς; 2) Είναι αναμφισβήτητη η σημασία του νερού για την ύπαρξη της ζωής, για την καθημερινότητα και για τη δημιουργία πολιτισμού. Τι σημαίνει για σας πολιτισμός του νερού; Εκτός από την ΕΦΑ Αργολίδας ποιοι άλλοι φορείς ασχολούνται με τον πολιτισμό του νερού στην περιοχή; 3) Ας εστιάσουμε στο δεύτερο και κυριότερο λόγο της παρούσας συνέντευξης στο αρχαιολογικό θεματικό πάρκο στη Λέρνα. Ποια είναι τα σημαντικά στοιχεία της σχετικής μελέτης και ποιοι οι στόχοι της και ποια η κατάληξή της;

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4η ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΚΟΥΡΤΗΣ, Ιστορικός του Ελληνικού Πολιτισμού, Συντηρητής Αρχαιοτήτων ΕΦΑ Αργολίδας 1) Πώς ξεκίνησε η ενασχόληση σας με τα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά στο πλαίσιο της εργασίας σας στην ΕΦΑ Αργολίδας 2) Ο πολιτισμός του νερού στο Άργος. Μπορείτε να μας περιγράψετε μια σχετική εκδήλωση στην οποία συμμετείχατε; 3) Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ΕΦΑ Αργολίδας «ΔιαβαΖΟΥΜΕ το Άργος». Περιεχόμενο. Ιδιαιτερότητα του προγράμματος. Συσχέτιση με τον πολιτισμό του νερού στην πόλη του Άργους. Πολιτιστικές διαδρομές νερού στο Άργος. 4) Ποια είναι η ανταπόκριση των παιδιών, των γονέων και της τοπικής κοινωνίας για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Διαβάζουμε το Άργος»;

Διπλωματική Εργασία 125

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 5η ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΧΟΙΝΟΧΩΡΙΤΗΣ Οικονομολόγος, Πρόεδρος ΔΕΥΑΑΡΜ 2011-2017 1) Η σημασία του νερού για την ύπαρξη της ζωής και για την καθημερινότητα είναι αναμφισβήτητη. Με ποιους τρόπους, δράσεις θα μπορούσε να συνεισφέρει η ΔΕΥΑΑΡΜ στην καλλιέργεια υδατικής συνείδησης ; 2) Ποια σημαντικά έργα υλοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια στο Δήμο Άργους –Μυκηνών για τη διαχείριση του νερού ως φυσικό στοιχείο; 3) Κατά τη γνώμη σας το νερό έχει και μια πολιτιστική διάσταση; Τι σημαίνει για σας πολιτισμός του νερού; 4) Η ΔΕΥΑΑΡ-Μ και η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Εταιρική κοινωνική ευθύνη. Κατά πόσο οι δημοτικές επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας μπορούν να συμμετάσχουν στη διαχείριση, προβολή και προστασία του πολιτιστικού αγαθού στην περιοχή δράσης τους και τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης ; 5) Με ποιους τρόπους θεωρείτε ότι συνεισφέρατε στη διαχείριση του πολιτισμού του νερού ως πρόεδρος της ΔΕΥΑΑΡΜ;

Διπλωματική Εργασία 126

Παράρτημα Γ:Πίνακες Πίνακας 1 Μουσεία νερού ανά την υφήλιο

Διπλωματική Εργασία 127

ΗΠΕΙΡΟΣ ΠΟΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΗ ΑΓΙΑ Βιωματικές εμπειρίες: συναρμολόγηση ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ υδραυλικού συστήματος, λειτουργία αντλιών Προγράμματα: λειτουργίες φράγματος, ατμομηχανής

ΓΡΑΝΑΔΑ Βιωματικές εμπειρίες: ήχοι ροής νερού, λωρίδα νερού στο πάτωμα, οπτικοακουστικά δωμάτια, γυάλινη επιφάνεια για προβολές ARNHEM, Εκπαιδευτικοί στόχοι: Εμπλουτισμός γνώσεων ΟΛΛΑΝΔΙΑ για νερό, υπόγεια ύδατα, σημασία ολλανδικών αναχωμάτων Βιωματικές εμπειρίες: βόλτα με καραβάκι, πειράματα νερού για τα παιδιά ΣΤΟΚΧΟΛΜΗ Εκπαιδευτικοί στόχοι: γέννηση ποταμού, παρατήρηση θαλάσσιας ζωής Βιωματικές εμπειρίες: βόλτα στη σήραγγα ενυδρείου ΚΙΕΒΟ Διαδραστικά παραδείγματα Εκθέσεις, πάρκα, θέατρα, παιδική χαρά ΛΕΜΕΣΟΣ, ΚΥΠΡΟΣ Εκπαιδευτικοί στόχοι: καλλιέργεια υδατικής συνείδησης, προγράμματα ξενάγησης, ολοήμερο εκπαιδευτικό πρόγραμμμα ΑΣΙΑ HANGZU, ΚΙΝΑ Εκπαιδευτικοί στόχοι: κινέζικη ιστορία διαχείρισης νερού, ιδέες εξοικονόμησης νερού ΤΟΚΙΟ Βιωματικές εμπειρίες: βουνό, πισίνα, διαδραστικά ψηφιακά παιχνίδια, πειράματα νερού Εκπαιδευτικοί στόχοι: ρόλος νερού στην καθημερινή ζωή

ΑΜΕΡΙΚΗ ΤΕΞΑΣ, LAREDO Εκπαιδευτικοί στόχοι: οικολογία ποταμού και ιστορία παραποτάμιων κοινοτήτων Βιωματικές εμπειρίες: προσομοίωση συστήματος διανομής νερού, διαδραστικές οθόνες

ΚΑΝΑΔΑΣ Διαδραστικές οθόνες, βίντεο

Ν.ΥΟΡΚΗ Διασκεδαστικά πειράματα, δοκιμασίες γνώσης, δημιουργίες καλλιτεχνών, μοναδικές εμπειρίες Εκπαιδευτικοί στόχοι: παρουσίαση συστημάτων ύδρευσης και πολιτισμού νερού

Διπλωματική Εργασία 128

Πίνακας 2 Διαδικτυακή έρευνα -Διαχείριση πολιτισμού νερού στο Δήμο Άργους – Μυκηνών

ΦΟΡΕΑΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗ –ΔΡΑΣΗ –ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΠΕ ΝΚΙΟΥ Εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά από το 2005 Συμμετοχή σε Εθνικά θεματικά δίκτυα Συμμετοχή στις Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές (Λέρνα) Εκπαιδευτικό πρόγραμμα σχετικό με πολιτισμό νερού : «Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας»

ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ Περιοδική έκθεση στο Αρχ. Μουσείο Άργους: «Άργος, το Πολυδίψιον. Ο υδάτινος πλούτος της Αργολίδας» Εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά σχετικό με πολιτισμό νερού : «ΔιαβάΖΟΥΜΕ το Άργος» Συμμετοχή στις Πράσινες πολιτιστικές διαδρομές (Λέρνα)

ΔΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ – ΔΗΜΟΣ ΜΥΚΗΝΩΝ Προβολή μνημείων νερού Άργους στην ιστοσελίδα «Άργος, Περίπατος» Τοποθέτηση ταμπλό με μνημεία νερού στο κέντρο της πόλης του Άργους ΔΕΥΑΑΡ-Μ Λογότυπος ΔΕΥΑΑΡ-Μ: Αδριάνειο Υδραγωγείο Εορτασμός Παγκόσμια ημέρα Νερού, (2014) Πρόταση για ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΕΡΟΥ (2015)

Διπλωματική Εργασία 129

ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΚΠΕ ΝΚΙΟΥ ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ ΔΗΜΟΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΡΓΟΥΣ – ΔΕΥΑΑΡ-Μ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΡΑΣΕΩΝ Εκπαιδευτικά Σχετικό εκπαιδευτικό Παγκόσμια προγράμματα(3) πρόγραμμα (1) μέρα νερού Δραστηριότητες «ΔιαβάΖΟΥΜΕ το Άργος» (1) για ενήλικες (9) Πράσινες πολιτ.Διαδρομές

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ΜΕ Δίκτυα(2) ΚΠΕ Ν.ΚΙΟΥ ΕΦΑ ΑΡΓ ΦΟΡΕΙΣ ΕΦΑ ΑΡΓ., Πρωτοβάθμια/ Γεωλογικό τμήμα Δευτεροβάθμια ΑΠΘ εκπαίδευση, Δήμος, ΔΕΥΑΑΡ-Μ ΕΤΗ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ Εκπ.προγράμματα Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: 2014 ΔΡΑΣΕΩΝ 2005 κι εξής πιλοτικά από 2017-2018 Για ενήλικες: 2011 Πράσινες πολιτ.Διαδρομές κι εξής (4 έτη) ΑΡΙΘΜΟΣ 3 άτομα αντί για 3 άτομα, κατά περίπτωση Περιστασιακή ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΩΝ 5(υποστελεχωμένο) ακόμα 4 ενασχόληση ΣΕ ΔΡΑΣΕΙΣ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ 100 σχολεία το -Σχολεία πρωτοβάθμιας ΚΟΙΝΟΥ (ΑΡΙΘΜΟΣ χρόνο, περίπου κυρίως εκπαίδευσης πόλης ΣΧΟΛΕΙΩΝ 3000 μαθητές Άργους ΠΑΙΔΙΩΝ)

Πίνακας 3 Διαδικτυακή έρευνα – Συνεντεύξεις. Ποσοτικά στοιχεία

Διπλωματική Εργασία 130

ΦΟΡΕΑΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗ –ΔΡΑΣΗ –ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΠΕ ΝΚΙΟΥ Εκπαιδευτικό πρόγραμμα:«Άργος, μια πόλη ταξιδευτής της ιστορίας» 2) ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ Περιοδική έκθεση: «Άργος το πολυδίψιον. Ο υδάτινος πλούτος της Αργολίδας » Μελέτη για θεματικό μυθολογικό πάρκο Λέρνης Εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Διαβάζουμε το Άργος» 3) ΔΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ – Τοποθέτηση ταμπλό με μνημεία νερού στο κέντρο πόλης Άργους

Διπλωματική Εργασία 131

ΦΟΡΕΙΣ ΚΠΕ ΝΚΙΟΥ ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ ΔΗΜΟΣ ΑΡΓΟΥΣ, ΔΕΥΑΑΡ-Μ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ - Έλλειψη - έλλειψη πολιτιστικών - ΔΗΜΟΣ: Κανένα ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ εκπαιδευτικών περιπάτων σε χώρους εκπαιδευτικό προγραμμάτων πολιτισμού πρόγραμμα σε σε συνεργασία νερού/εκπαιδευτικών Παιδική Νεανική με Δήμο Άργους προγραμμάτων για Βιβλιοθήκη, –Μυκηνών μυθολογία/ιστορία Αίθουσα τέχνης & νερού σε Άργος, πολιτισμού Μέγας - Καμία Μυκήνες Αλέξανδρος, ΚΕΔΑΜ Συνεργασία με ΕΦΑ Αργολίδας -έλλειψη τμήματος ΔΕΥΑΑΡ-Μ : για Πράσινες εκπαιδευτικών διαχείριση νερού ως πολιτιστικές προγραμμάτων φυσικό στοιχείο διαδρομές σε περ.μονάδες ΥΠΠΟ και -όχι κουλτούρα Άργος, Μυκήνες εθελοντών –φίλων εταιρικής κοινωνικής ( μόνο στη μουσείων ευθύνης σχετικά με Λέρνη) πολιτισμό νερού

ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ Σταθερή Σταθερή τα τελευταία Δήμος: ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ- συχνότητα, τέσσερα χρόνια Περιστασιακές και ΕΠΑΡΚΕΙΑ ελλιπές Προσωπικό «κατά ελάχιστες εκδηλώσεις ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ προσωπικό προαίρεση»

ΤΡΟΠΟΣ Άρτια Ιστοσελίδα Δήμος: Ιστοσελίδα ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ, ενημερωμένη ΔΕΥΑΑΡ-Μ: εκτός ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ιστοσελίδα,blog ψηφιακής ΚΟΙΝΟΥ πραγματικότητας

Πίνακας 5 Διαδικτυακή έρευνα Ελλείψεις

Διπλωματική Εργασία 132

Υπεύθυνη Δήλωση Συγγραφέα: Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά προϊόν προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία απαιτείται άδεια των δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν τους κανόνες της επιστημονικής παράθεσης.

Διπλωματική Εργασία 133