LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie”

Lublin – Tomaszów Lubelski, 2010 rok 1

SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA (LGD) JAKO JEDNOSTKI ODPOWIEDZIALNEJ ZA REALIZACJĘ LOKALNEJ STRATEGII ROZWOJU (LSR) ……………………………………………….……………... 3 1.1. Nazwa i status prawny LGD ………………………………………………………………………………………….… 3 1.2. Opis procesu budowania partnerstwa ……………………………………………………………………………….…... 3 1.3. Charakterystyka partnerów LGD. Rozszerzenie składu LGD ……………………………………………………….…. 4 1.4. Struktura Rady LGD ………………………………………………………………………………………………….… 8 1.5. Zasady i procedury funkcjonowania LGD i organu decyzyjnego LGD …………………………………………….…. 9 1.6. Zasady funkcjonowania biura LGD. Nabór pracowników ……………………………………………………….…… 14

2. OPIS OBSZARU OBJĘTEGO LSR WRAZ Z UZASADNIENIEM JEGO WEWNĘTRZNEJ SPÓJNOŚCI…………. 15 2.1. Uwarunkowania przestrzenne …………………………………………………………………………………………. 15 2.2. Uwarunkowania geograficzne i przyrodnicze.………………………………………………………………………… 16 2.3. Uwarunkowania historyczne i kulturowe ……………………………………………………………………………... 22 2.4. Społeczność lokalna na obszarze LGD ………………………………………………………………………………... 26 2.5. Gospodarka obszaru …………………………………………………………………………………………………... 29 2.6. Specyfika obszaru objętego LSR ……………………………………………………………………………………… 31 2.7. Uzasadnienie spójności obszaru LSR …………………………………………………………………………………

3. ANALIZA SWOT DLA OBSZARU OBJĘTEGO LSR. WNIOSKI WYNIKAJĄCE Z PRZEPROWADZONEJ ANALIZY …………………………………………………………………………………….. 33

4. OKREŚLENIE CELÓW OGÓLNYCH I SZCZEGÓŁOWYCH LSR ORAZ WSKAZANIE PLANOWANYCH PRZEDSIĘWZIĘĆ SŁUŻĄCYCH OSIĄGNIĘCIU POSZCZEGÓLNYCH CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH, W RAMACH KTÓRYCH BĘDĄ REALIZOWANE OPERACJE………………………………………………………………………. 36 4.1. Struktura celów ……………………………………………………………………………………………………….. 36 4.2. Wizja rozwoju oraz cele ogólne i szczegółowe……………………………………………………………………….. 37 4.3. Opis przedsięwzięć ……………………………………………………………………………………………………. 38

5. OKREŚLENIE MISJI LGD …………………………………………………………………………………………….. 48

6. WYKAZANIE SPÓJNOŚCI SPECYFIKI OBSZARU Z CELAMI LSR ……………………………………………… 48

7. UZASADNIENIE PODEJŚCIA ZINTEGROWANEGO DLA PRZEDSIĘWZIĘĆ PLANOWANYCH W RAMACH LSR ………………………………………………………………………………………………………………………… 49

8. UZASADNIENIE PODEJŚCIA INNOWACYJNEGO DLA PRZEDSIĘWZIĘĆ PLANOWANYCH W RAMACH LSR ……………………………………………………………………………………………………………………………… 50

9. OKREŚLENIE PROCEDURY OCENY ZGODNOŚCI OPERACJI Z LSR, PROCEDURY WYBORU OPERACJI PRZEZ LGD, PROCEDURY ODWOŁANIA OD ROZSTRZYGNIĘĆ ORGANU DECYZYJNEGO W SPRAWIE WYBORU OPERACJI W RAMACH DZIAŁANIA „WDRAŻANIE LSR‖, KRYTERIÓW, NA PODSTAWIE KTÓRYCH JEST OCENIANA ZGODNOŚĆ OPERACJI Z LSR, ORAZ KRYTERIÓW WYBORU OPERACJI, A TAKŻE PROCEDURY ZMIANY TYCH KRYTERIÓW ……………………………………………………………… 51

10. OKREŚLENIE BUDŻETU LSR DLA KAŻDEGO ROKU JEJ REALIZACJI ………………………………………. 58

11. OPIS PROCESU PRZYGOTOWANIA LSR ………………………………………………………………………….. 60

12. OPIS PROCESU WDRAŻANIA I AKTUALIZACJI LSR …………………………………………………………… 61

13. ZASADY I SPOSÓB DOKONYWANIA OCENY (EWALUACJI) WŁASNEJ …………………………………….. 62

14. OKREŚLENIE POWIĄZAŃ LSR Z INNYMI DOKUMENTAMI PLANISTYCZNYMI ZWIĄZANYMI Z OBSZAREM OBJĘTYM LSR ………………………………………………………………………………………….. 65

15. WSKAZANIE PLANOWANYCH DZIAŁAŃ, PRZEDSIĘWZIĘĆ LUB OPERACJI REALIZOWANYCH PRZEZ LGD W RAMACH INNYCH PROGRAMÓW WDRAŻANYCH NA OBSZARZE OBJĘTYM LSR ………………….. 70

16. PRZEWIDYWANY WPŁYW REALIZACJI LSR NA ROZWÓJ REGIONU I OBSZARÓW WIEJSKICH ………………………………………………………………………………………………. 71

17. INFORMACJA O DOŁĄCZANYCH ZAŁĄCZNIKACH ……………………………………………………………. 72

2

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

1. CHARAKTERYSTYKA LOKALNEJ GRUPY DZIAŁANIA (LGD) JAKO JEDNOSTKI ODPOWIEDZIALNEJ ZA REALIZACJĘ LOKALNEJ STRATEGII ROZWOJU (LSR).

1.1. Nazwa i status prawny LGD

Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ jest partnerstwem trójsektorowym, składającym się z przedstawicieli: . sektora publicznego, . sektora gospodarczego, . sektora społecznego.

LGD powstało podczas zebrania założycielskiego w dniu 12 czerwca 2008 roku. Siedzibą LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ jest miasto Tomaszów Lubelski.

Data rejestracji w KRS Nr KRS Adres siedziby ul. Lwowska 68, 17 wrzesień 2008 0000313120 22-600 Tomaszów Lubelski Tabela 1.1. Metryka Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖. Źródło: opracowanie własne.

Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ jest dobrowolnym, samorządowym, trwałym zrzeszeniem osób fizycznych i osób prawnych. Celem Stowarzyszenia jest działalność na rzecz rozwoju obszarów wiejskich i ich mieszkańców, wspieranie i upowszechnianie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, budowanie partnerstwa i dialogu na rzecz zrównoważonego rozwoju wsi oraz aktywizowanie społeczności lokalnych na obszarach wiejskich, w tym przede wszystkim: . podejmowanie inicjatyw i działań mających na celu pobudzenie aktywności społeczności lokalnych oraz ich czynny udział w opracowaniu i realizacji Lokalnej Strategii Rozwoju, . promocja obszarów wiejskich położonych w obszarze działania Stowarzyszenia, . dążenie do trwałego i zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego gmin leżących na obszarze działania Stowarzyszenia, . wspieranie przedsiębiorczości, ochrona zabytków, tradycji i dziedzictwa kulturowego, . rozwój informatyzacji wsi, . poprawa warunków bytowych mieszkańców, . poprawa infrastruktury transportowo-kolejowej, . rozwój edukacji społeczeństwa i dostosowanie do potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego, . współpraca z władzami samorządowymi i państwowymi oraz organizacjami pozarządowymi, . rozwój ekologii, turystyki wiejskiej w tym agroturystyki1.

Realizując swoje cele Stowarzyszenie uwzględnia ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych, rozwój turystyki oraz popularyzację i rozwój produkcji wyrobów regionalnych.

1.2. Opis procesu budowania partnerstwa

Pierwsze pomysły utworzenia LGD pojawiły się w połowie maja 2007 roku. Głównymi inicjatorami tego działania byli wicestarosta powiatu tomaszowskiego Jan Wojtowicz oraz Wójtowie gmin: Bełżec, Krynice, Lubycza Królewska, Susiec, Tarnawatka i Tomaszów Lubelski. Doszli oni do wniosku, że warto wykorzystać ogromne zasoby turystyczno – kulturowo – historyczne gmin powiatu tomaszowskiego, a także duży potencjał ludzki. W okresie tym brakowało jednak liderów wiejskich społeczności i pomysłów, które ukierunkowałyby społeczny i gospodarczy rozwój obszarów wiejskich.

Początkiem prac nad powstaniem LGD było podjęcie wspólnej decyzji przez Wójtów w/w gmin powiatu tomaszowskiego o zainicjowaniu prac nad tworzeniem trójsektorowego partnerstwa. Rozpoczęły się pierwsze

1 § 5 pkt 1 Statutu stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie". 3 rozmowy z władzami gmin, przewodniczącymi rad oraz lokalnymi liderami. Na sesjach rad gmin prezentowane były założenia programu Leader i od 28 listopada 2007 do 29 kwietnia 2008 roku zapadały stosowne uchwały o przystąpieniu tych gmin do LGD. W dniu 12 czerwca 2008 roku odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskiej‖. Wzięły w nim udział 53 osoby reprezentujące trzy sektory: publiczny, społeczny i gospodarczy. Ostatecznie członkami założycielami zostały osoby prawne i fizyczne z następujących gmin powiatu tomaszowskiego: Bełżec, Krynice, Lubycza Królewska, Susiec, Tarnawatka oraz Tomaszów Lubelski.

Podkreślić należy, iż w procesie formowania Stowarzyszenia brali udział mieszkańcy wszystkich gmin uczestniczących w LGD poprzez partycypowanie w spotkaniach informacyjnych i szkoleniach dla grup liderów. Realizowane były również prace w zespołach roboczych, mające na celu określenie kierunków działań oraz struktury Stowarzyszenia.

1.3. Charakterystyka partnerów LGD. Rozszerzenie składu LGD

Jak wspomniano już wcześniej, Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ jest partnerstwem złożonym z przedstawicieli trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Zgodnie z wymogami Osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013 każdy z tych sektorów powinien mieć w swoim składzie odpowiednią liczbę reprezentantów. Do sektora publicznego zalicza się, m.in. jednostki samorządu terytorialnego, jednostki im podległe, państwowe szkoły wyższe, samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, państwowe lub samorządowe instytucje kultury. Natomiast sektor społeczny powinien być reprezentowany, np. przez stowarzyszenia, fundacje, związki zawodowe, rady sołeckie, koła gospodyń wiejskich. Natomiast w odniesieniu do sektora gospodarczego przedstawicielami mogą być, np. przedsiębiorcy.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖, realizując cele statutowe, opiera się na pracy społecznej członków. Członkowie stowarzyszenia wg Statutu dzielą się na: . członków zwyczajnych, . członków wspierających, . członków honorowych2.

Członkiem zwyczajnym Stowarzyszenia może być: osoba fizyczna, która spełnia warunki określone w ustawie Prawo o stowarzyszeniach i złoży deklarację członkowską lub osoba prawna, w tym jednostka samorządu terytorialnego, która przedstawi uchwałę organu stanowiącego zawierającą: deklarację przystąpienia do Stowarzyszenia i poprzez wskazanie osoby do reprezentującej osobę prawną Stowarzyszenia.

Członkiem wspierającym może być osoba fizyczna, prawna lub jednostka samorządu terytorialnego, chcąca przekazać środki finansowe, darowiznę rzeczową, majątkową lub inny rodzaj pomocy na rzecz Stowarzyszenia, nie starając się o członkostwo zwyczajne. O przyjęciu w poczet członków wspierających decyduje zarząd, podejmując stosowaną uchwałę. Członek wspierający jest zwolniony z obowiązku płacenia składek członkowskich.

Natomiast członkiem honorowym może zostać osoba fizyczna lub prawna, która w sposób szczegółowy zasłużyła się dla Stowarzyszenia lub realizowanych przez niego celów. Nadanie członkostwa honorowego następuje w drodze uchwały Walnego Zebrania, za zgodą osoby, której członkostwo honorowane ma być nadane. Członkowie honorowi są zwolnieni z obowiązku płacenia składek.

Członek zwyczajny Stowarzyszenia jest obowiązany propagować cele Stowarzyszenia i aktywnie uczestniczyć w ich realizacji, przestrzegać postanowień Statutu, opłacać składki członkowskie oraz brać udział w Walnych Zebraniach Członków. Natomiast do jego podstawowych praw należy: . osobiście lub przez swoich przedstawicieli wybierać i być wybieranym do władz Stowarzyszenia, . składanie Zarządowi Stowarzyszenia wniosków dotyczących działalności Stowarzyszenia, . udział w organizowanych przez Stowarzyszenia przedsięwzięciach o charakterze informacyjnym lub szkoleniowym, . wstęp na organizowane przez Stowarzyszenia imprezy kulturalne.

2 Ibidem, § 10. 4

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Członek wspierający ma obowiązek brania czynnego udziału w realizacji celów statutowych Stowarzyszenia, przestrzegania Statutu Stowarzyszenia oraz uchwał jego władz, wywiązywania się z zadeklarowanej pomocy merytorycznej, rzeczowej lub finansowej dla Stowarzyszenia, dbania o dobre imię Stowarzyszenia oraz wzrost jego roli i znaczenia. W związku z powyższym członek wspierający ma prawo uczestniczenia w zebraniach oraz innych imprezach i działaniach wynikających z realizacji celów Stowarzyszenia, korzystania z pomocy Stowarzyszenia według zasad określonych każdorazowo w uchwale o przyjęciu członka, zgłaszania opinii, wniosków i postulatów do władz Stowarzyszenia, udziału w Walnym Zebraniu Członków z głosem doradczym, inspirowania działań Stowarzyszenia i korzystania z doświadczeń zrzeszonych w nim organizacji.

Z kolei członek honorowy Stowarzyszenia ma prawo uczestniczenia w zebraniach oraz innych imprezach i działaniach wynikających z realizacji celów Stowarzyszenia, zgłaszania opinii, wniosków i postulatów do władz Stowarzyszenia oraz udziału w Walnym Zebraniu Członków z głosem doradczym 3.

W skład Stowarzyszenia wchodzi 61 członków, reprezentujących trzy sektory. Ich udział przedstawia się następująco: . Sektor publiczny: 6 podmiotów (10%). . Sektor społeczny: 44 podmiotów (73%). . Sektor gospodarczy: 10 podmiotów (17%).

Przedstawiony powyżej skład spełnia warunki określone w § 2 Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 maja 2008 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007—20134.

W poniższym zestawieniu przedstawione zostały najważniejsze informacje dotyczące członków Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖.

Imię/imiona i nazwisko Rodzaj prowadzonej Lp. Sektor Funkcja w LGD członka albo nazwa partnera działalności Członek Rady 1. Gmina Bełżec Publiczny JST Stowarzyszenia Członek Rady 2. Gmina Krynice Publiczny JST Stowarzyszenia Członek Rady 3. Gmina Lubycza Królewska Publiczny JST Stowarzyszenia Członek Rady 4. Gmina Susiec Publiczny JST Stowarzyszenia Członek Rady 5. Gmina Tarnawatka Publiczny JST Stowarzyszenia Członek Rady 6. Gmina Tomaszów Lubelski Publiczny JST Stowarzyszenia Organizacja 7. Stowarzyszenie „Czajnia‖ Społeczny Członek stowarzyszenia pozarządowa Lokalna Organizacja Członek Rady Organizacja 8. Społeczny Turystyczna „Roztocze‖ Stowarzyszenia pozarządowa Stowarzyszenie na rzecz Członek Rady Organizacja 9. Społeczny Rozwoju Gminy Tarnawatka Stowarzyszenia pozarządowa Stowarzyszenie na rzecz Członek Zarządu Organizacja 10. Rozwoju Gminy Tomaszów Społeczny Stowarzyszenia pozarządowa Lubelski Stowarzyszenie na Rzecz Członek Zarządu Organizacja 11. Rozwoju Wsi Siedliska „Nasze Społeczny Stowarzyszenia pozarządowa Siedliska‖

3 Ibidem, § 15. 4 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 maja 2008 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007—2013, Dz.U.08.103.659. 5

Fundacja Rozwoju Prezes Zarządu Organizacja 12. Społeczny Lubelszczyzny Stowarzyszenia pozarządowa Stowarzyszenie „Zielony Członek Zarządu Organizacja 13. Społeczny Domek‖ Stowarzyszenia pozarządowa Organizacja 14. GLKS „Spartakus‖ Szarowola Społeczny Członek stowarzyszenia pozarządowa Zakład Mechaniki Pojazdowej Członek Zarządu Działalność 15. Przedsiębiorca – Marynicz Kazimierz Stowarzyszenia gospodarcza Edukacja i Rozwój – Rechulicz Członek Zarządu Działalność 16. Przedsiębiorca Marcin Stowarzyszenia gospodarcza F.H.U.M. EUROCAMP – Członek Rady Działalność 17. Przedsiębiorca Naklicki Zbigniew Stowarzyszenia gospodarcza P.P.H.U. „JACKER – Sikora Członek Rady Działalność 18. Przedsiębiorca Jacek Stowarzyszenia gospodarcza „AGRO BUD‖ – Kozyra Członek Rady Działalność 19. Przedsiębiorca Lucyna Stowarzyszenia gospodarcza P.P.H.U. ROLMOS Sp. z o.o. – Działalność 20. Przedsiębiorca Członek stowarzyszenia Grad Mieczysław gospodarcza Sklep Spożywczo – Działalność 21. Przedsiębiorca Członek stowarzyszenia Przemysłowy – Hałasa Mariusz gospodarcza Usługi Tartaczne Wyrób i Działalność 22. Przedsiębiorca Członek stowarzyszenia Sprzedaż Tarcicy – Bujara Piotr gospodarcza Usługi Geodezyjne – Śmiech Członek Rady Działalność 23. Przedsiębiorca Marek Stowarzyszenia gospodarcza Wytwórnia Wód Gazowanych – Działalność 24. Przedsiębiorca Członek stowarzyszenia Piotr Walewander gospodarcza Członek Rady 25. Basak Antoni Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 26. Babiarz Irena Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Rady 27. Kuśmierczak Jacek Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia Członek Zarządu 28. Basiński Michał Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 29. Łagowski Krzysztof Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

30. Dziuba Andrzej Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Zarządu 31. Smoląg Maria Kazimiera Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 32. Wójcik Marian Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Zarządu 33. Machalski Tomasz Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 34. Kulas Magdalena Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

35. Krawczyk Adam Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Komisji 36. Wacko Alina Społeczny Osoba fizyczna Rewizyjnej Stowarzyszenia 37. Piechnik Kazimierz Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Zarządu 38. Kuczmaszewski Józef Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 39. Najda Janusz Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Komisji 40. Przytuła Barbara Społeczny Osoba fizyczna Rewizyjnej Stowarzyszenia Członek Zarządu 41. Kopczan Alicja Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia Członek Komisji 42. Krzych Piotr Społeczny Osoba fizyczna Rewizyjnej Stowarzyszenia

6

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Członek Rady 43. Żołądek Lech Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 44. Mikuła Ewa Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

45. Herda Barbara Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

46. Wujec Sławomir Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

47. Wójtowicz Adam Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

48. Wójtowicz Katarzyna Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

49. Kawalec Teresa Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

50. Gniwek Jacek Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

51. Kellner Małgorzata Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

52. Malec Konrad Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

53. Gardiasz Marzena Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

54. Kellner Marek Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Członek Zarządu 55. Przybysz Krystyna Społeczny Osoba fizyczna Stowarzyszenia 56. Bogdan Chmielnicki Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

57. Andrzej Czerniatowicz Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

58. Andrzej Kudlicki Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

59. Dawid Hałasa Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna

60. Łukasz Żelazko Społeczny Członek stowarzyszenia Osoba fizyczna Tabela 1.2. Lista członków Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖. Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentacji LGD.

W zestawieniach poniższych przedstawione zostały podstawowe informacje na temat poszczególnych gmin wchodzących w skład Partnerstwa.

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Bełżec Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Andrzej Adamek – Członek Rady Stowarzyszeniu/ funkcja: Stowarzyszenia Charakter gminy: wiejska Powierzchnia (km2): 28,66 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 3 012 Tabela 1.3. Gmina Bełżec. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Krynice Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Janusz Bałabuch – Członek Rady Stowarzyszeniu/ funkcja: Stowarzyszenia Charakter gminy: wiejska Powierzchnia (km2): 73,58 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 3 764 Tabela 1.4. Gmina Krynice. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

7

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Lubycza Królewska Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Tomasz Leszczyński– Członek Rady Stowarzyszeniu/ funkcja: Stowarzyszenia Charakter gminy: wiejska Powierzchnia (km2): 212,10 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 7 210 Tabela 1.5. Gmina Lubycza Królewska. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Susiec Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Franciszek Kawa – Członek Rady Stowarzyszeniu/ funkcja: Stowarzyszenia Charakter gminy: wiejska Powierzchnia (km2): 190,52 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 7 998 Tabela 1.6. Gmina Susiec. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Tarnawatka Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Piotr Pasieczny – Członek Rady Stowarzyszenia Stowarzyszeniu/ funkcja: Charakter gminy: wiejska Powierzchnia (km2): 82,66 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 4 163 Tabela 1.7. Gmina Tarnawatka. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

Nazwa Partnera lub Członka: Gmina Tomaszów Lubelski Osoba reprezentująca Partnera lub Członka w Wójt Antoni Wawryca – Członek Rady Stowarzyszeniu/ funkcja: Stowarzyszenia Charakter gminy: miejska Powierzchnia (km2): 170,78 Liczba mieszkańców (31.12.2006) 10 861 Tabela 1.8. Gmina Tomaszów Lubelski. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD oraz dane GUS (www.stat.gov.pl).

Statut Stowarzyszenia przewiduje możliwość rozszerzenia lub zmiany składu LGD. Kompetencja ta została przydzielona Zarządowi5, który podejmuje stosowną uchwałę na podstawie deklaracji członkowskiej, złożonej przez potencjalnego kandydata na członka Stowarzyszenia.

Przyjęcia nowych członków zwyczajnych dokonuje Zarząd, w głosowaniu jawnym, uchwałą podjętą w czasie pierwszego posiedzenia od chwili złożenia pisemnej deklaracji członkowskiej. W razie odmowy przyjęcia w poczet członków, zainteresowany ma prawo w terminie jednego miesiąca od daty jej doręczenia, złożyć za pośrednictwem Zarządu odwołanie do Walnego Zebrania. Walne Zebranie rozpatruje odwołanie podczas najbliższych obrad. Stanowisko Walnego Zebrania jest ostateczne.

Natomiast skreślenie z listy członków Stowarzyszenia następuje uchwałą Zarządu Stowarzyszenia podejmowaną w przypadku: . pisemnej rezygnacji złożonej Zarządowi, . złożenia Zarządowi skutecznego prawnie oświadczenia właściwego organu osoby prawnej o wystąpieniu ze Stowarzyszenia, . działalności niezgodną ze Statutem lub uchwałą władz Stowarzyszenia, . pozbawienia praw publicznych w wyniku prawomocnego orzeczenia sądu.

Z kolei wygaśnięcie członkostwa następuje wskutek śmierci osoby fizycznej lub likwidacji osoby prawnej będącej członkiem Stowarzyszenia.

5 Ibidem, § 12. 8

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

1.4. Struktura Rady LGD

Organem decyzyjnym Stowarzyszenia jest Rada. Zgodnie z zapisami Statutu jest ona wybierana przez Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia spośród członków tego zebrania. Skład Rady liczy od 10 do 18 osób (obecnie w jej skład wchodzi 15 osób), w tym Przewodniczącego i dwóch Wiceprzewodniczących i jest wybierany przez Walne Zebranie Członków spośród przedstawicieli wszystkich trzech sektorów: społecznego, gospodarczego i publicznego. Skład tego organu został przedstawiony w poniższym zestawieniu:

L.p. Imię i nazwisko Podmiot delegujący Miejsce zamieszkania Sektor

1. Andrzej Adamek Gmina Bełżec Gmina Bełżec publiczny

2. Janusz Bałabuch Gmina Krynice Gmina Krynice publiczny

Gmina Lubycza Tomasz Leszczyński Gmina Lubycza Królewska publiczny 3. Królewska

4. Franciszek Kawa Gmina Susiec Gmina Susiec publiczny

Piotr Pasieczny 5. Gmina Tarnawatka Gmina Tarnawatka publiczny

Gmina Tomaszów Antoni Wawryca Gmina Tomaszów Lubelski publiczny 6. Lubelski

Gmina Lubycza 7. Lech Żołądek Osoba fizyczna społeczny Królewska

8. Antoni Basak Osoba fizyczna Gmina Krynice społeczny

9. Jacek Kuśmierczak Osoba fizyczna Gmina Bełżec społeczny

Stowarzyszenie na rzecz Helena Olchawa Gmina Tarnawatka społeczny 10. Rozwoju Gminy Tarnawatka

Lokalna Organizacja Turystyczna Gmina Tomaszów Jan Wójtowicz społeczny 11. „Roztocze‖ Lubelski

„Usługi Geodezyjne – Śmiech Marek Śmiech Gmina Krynice gospodarczy 12. Marek‖

P.P.H.U. „JACKER – Sikora Gmina Tomaszów Jacek Sikora gospodarczy 13. Jacek Lubelski

14. Lucyna Kozyra „AGRO BUD‖ Gmina Susiec gospodarczy

15. Zbigniew Naklicki F.H.U.M. EUROCAMP Gmina Susiec gospodarczy

Tabela 1.10. Struktura Rady. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD. 9

W skład Rady wchodzą przedstawiciele wszystkich trzech sektorów: . społecznego – 5 osób (33%), . gospodarczego – 4 osób (27%), . publicznego – 6 osób (40%).

Ponad połowę członków Rady stanowią partnerzy gospodarczy i społeczni, w tym organizacje pozarządowe, osoby fizyczne (lokalni liderzy) oraz podmioty gospodarcze funkcjonujące na obszarze działania LGD. Należy jeszcze uzupełnić, iż zgodnie ze Statutem Stowarzyszenia, członkowie Rady nie mogą być jednocześnie członkami Zarządu Stowarzyszenia i Komisji Rewizyjnej. Rada działa na podstawie Statutu oraz Regulaminu, zatwierdzanego przez Walne Zebranie Członków.

1.5. Zasady i procedury funkcjonowania LGD i organu decyzyjnego LGD

Lokalna Grupa Działania realizuje zadania na podstawie Statutu oraz następujących aktów prawnych: . Ustawy z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach6. . Ustawy z 7 marca 2007 o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich7. . Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich8.

Realizując swoje cele Stowarzyszenie uwzględnia ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych, rozwój turystyki oraz popularyzację i rozwój produkcji wyrobów regionalnych. Natomiast instrumenty realizacji celów Stowarzyszenia przedstawiają się następująco: 1. Opracowanie Lokalnej Strategii Rozwoju zwanej dalej LSR i przystąpienie do konkursu na jej realizację, organizowanego przez samorząd województwa. 2. Upowszechnianie informacji o warunkach i zasadach udzielania pomocy na realizację projektów przedkładanych przez wnioskodawców, kryteriach wyboru projektów oraz sposobie naboru wniosków o pomoc w ramach realizacji LSR. 3. Rozpowszechnianie założeń zatwierdzonej LSR na obszarze działania Stowarzyszenia. 4. Prowadzenie doradztwa w zakresie przygotowywania projektów inwestycyjnych związanych z realizacją LSR. 5. Współpracę i wymianę doświadczeń z podmiotami sektorów: społecznego, gospodarczego i publicznego, działającymi w zakresie objętym celami Stowarzyszenia na poziomie krajowym i międzynarodowym. 6. Prowadzenie działalności szkoleniowej, wydawniczej, handlowej, informacyjnej i turystycznej. 7. Przedsięwzięcia o charakterze informacyjnym, szkoleniowym, doradczym, kulturalnym i promocyjnym. 8. Prowadzenie innych działań przewidzianych dla LGD w przepisach PROW 2007-2013. 9. Podejmowanie działań w kierunku wsparcia osób niepełnosprawnych oraz ich funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim. 10. Prowadzenie działań w kierunku pozyskiwania środków finansowych na realizację zadań w tym: a) poprawę stanu środowiska naturalnego i infrastruktury, b) poprawę warunków bytowych mieszkańców z terenu objętego działaniem LGD, c) poprawę infrastruktury drogowo-kolejowej, d) rozwój i poprawa infrastruktury turystycznej i około turystycznej.

Stowarzyszenie realizując swoje cele może prowadzić działalność gospodarczą w zakresie: . Pozostała sprzedaż detaliczna prowadzona poza siecią sklepową, straganami i targowiskami (47.99.Z). . Wydawanie książek, gazet, czasopism i pozostałych periodyków, pozostała działalność wydawnicza (58.11.Z, 58.13.Z, 58.14.Z, 58.19.Z ). . Pozostałe doradztwo w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zarządzania (70.22.Z).

6 Prawo o stowarzyszeniach, Dz. U.01.79.855, z późn. zm. 7 Ustawa z 7 marca 2007 o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dz.U.07.64.427. 8 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dz. Urz. UE L 277 z 21.10.2005. 10

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

. Badanie rynku i opinii publicznej (73.20.Z). . Działalność organizatorów turystyki (79.12.Z). . Działalność wspomagająca edukację (85.60.Z). . Działalność związana z wystawianiem przedstawień artystycznych, wspomagająca wystawianie przedstawień, artystyczna i literacka działalność twórcza (90.01.Z, 90.02.Z, 90.03.Z). . Pozostała działalność rozrywkowa i rekreacyjna (93.29.Z)9.

Władzami Stowarzyszenia wg Statutu są: . Walne Zebranie Członków; . Rada; . Zarząd; . Komisja Rewizyjna.

Kadencja Zarządu, Komisji Rewizyjnej oraz Rady wynosi 4 lata. Wybory do władz Stowarzyszenia odbywają się w sposób jawny. Uchwały Władz Stowarzyszenia zapadają zwykle większością głosów, przy obecności co najmniej połowy członków uprawnionych do głosowania10.

Najwyższą władzą Stowarzyszenia jest Walne Zebranie Członków, które może być zwoływane w trybie zwyczajnym i nadzwyczajnym. Zwyczajne Walne Zebranie Członków zwołuje Zarząd jako sprawozdawcze raz do roku, a jako sprawozdawczo - wyborcze raz na cztery lata. Natomiast nadzwyczajne Walne Zebranie Członków zwoływane jest przez Zarząd z własnej inicjatywy, na Wniosek Komisji Rewizyjnej bądź Rady lub na wniosek 1/3 ogółu członków. Nadzwyczajne Walne Zebranie Członków odbywa się nie później niż w ciągu miesiąca od złożenia wniosku lub podjęcia uchwały i obraduje nad sprawami, dla których zostało zwołane.

Zarząd powiadamia o terminie, miejscu i propozycjach obrad Walnego Zebrania Członków wszystkich członków listami poleconymi, pocztą elektroniczną lub w każdy inny skuteczny sposób, co najmniej 14 dni przed terminem rozpoczęcia obrad. W Walnym Zebraniu Członków mogą uczestniczyć zwyczajni członkowie Stowarzyszenia oraz z głosem doradczym członkowie wspierający i honorowi, a także zaproszeni przez Zarząd goście.

Do kompetencji Walnego Zebrania Członków należy w szczególności: 1. uchwalanie kierunków i programu działania Stowarzyszenia, 2. ustalanie liczby członków Rady, Zarządu i Komisji Rewizyjnej, 3. wybór i odwołanie członków Rady Programowej, Zarządu i Komisji Rewizyjnej, 4. udzielanie absolutorium ustępującemu Zarządowi, 5. uchwalanie zmian Statutu, 6. rozpatrywanie i zatwierdzanie sprawozdań Rady Programowej, Zarządu i Komisji Rewizyjnej, 7. podejmowanie uchwał w sprawie rozwiązania Stowarzyszenia, 8. rozpatrywanie odwołań od uchwał Zarządu, Komisji Rewizyjnej oraz Rady wniesionych przez członków Stowarzyszenia, 9. uchwalanie regulaminu funkcjonowania Stowarzyszenia11.

Uchwały Walnego Zebrania Członków zapadają zwykle większością głosów przy obecności w pierwszym terminie co najmniej ½ ogólnej liczby jego uczestników, w drugim terminie – bez względu na liczbę uprawnionych do głosowania. Podjęcia uchwały w sprawie odwołania członków Zarządu, Komisji Rewizyjnej lub Rady wymaga bezwzględnej większości głosów, przy obecności co najmniej połowy członków Walnego Zebrania. Każdemu członkowi zwyczajnemu Stowarzyszenia przysługuje jeden głos na Walnym Zebraniu Członków12.

9 Ibidem, § 8. 10 Ibidem, § 16-17. 11 Ibidem, § 18 pkt 8. 12 Ibidem, § 18 in fine. 11

Zarząd składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza i od 9 do 11 innych członków Zarządu wybieranych i odwoływanych przez Walne Zgromadzenie Członków. Kadencja Prezesa trwa 4 lata, może być on wybierany na kolejne kadencje. Do kompetencji Zarządu należy: 1. Przyjmowanie nowych członków Stowarzyszenia; 2. Reprezentowanie Stowarzyszenia na zewnątrz i działanie w jego imieniu; 3. Kierowanie i koordynacja bieżącej pracy Stowarzyszenia związanej z realizacją celów statutowych; 4. Zwoływanie Walnego Zebrania; 5. Ustalenie wysokości składek członkowskich; 6. Podejmowanie uchwał w sprawie przystąpienia i wystąpienia Stowarzyszenia do innych organizacji; 7. Powoływanie i odwoływanie Kierownika Biura Stowarzyszenia oraz zatrudnianie innych pracowników tego Biura; 8. Ustalanie wysokości zatrudnienia i zasad wynagradzania pracowników Biura Stowarzyszenia; 9. Ustalanie regulaminu Biura Stowarzyszenia; 10. Wykonywanie działań wymaganych przepisami, związanych z realizacją LSR w ramach osi LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich; 11. Nadzór nad prowadzoną działalnością gospodarczą i przestrzeganiem Statutu13.

Dla ważności oświadczenia woli, pism i dokumentów w przedmiocie praw i obowiązków majątkowych Stowarzyszenia wymagane są podpisy: Prezesa lub Wiceprezesa oraz jednego członków Zarządu. Dla ważności innych pism wymagany jest podpis Prezesa lub Wiceprezesa. Ważność dokumentów finansowych potwierdza podpis Prezesa lub Wiceprezesa oraz Skarbnika.

W sytuacjach, gdy zebranie się Zarządu jest utrudnione, dopuszczalne jest podejmowanie decyzji na piśmie, w formie obiegowej. W takim przypadku dla ważności decyzji wymagane opowiedzenie się za nią przez co najmniej 2/3 członków Zarządu. Miejsce L.p. Imię i nazwisko Podmiot delegujący Sektor zamieszkania

Ewa Piwko – Witkowska Fundacja Rozwoju Gmina Tomaszów 1. społeczny (Prezes Zarządu) Lubelszczyzny Lubelski

Michał Basiński Gmina Tomaszów 2. Osoba fizyczna społeczny (Wiceprezes Zarządu) Lubelski

Stowarzyszenie na Rzecz Gmina Tomaszów Waldemar Miller Rozwoju Gminy Tomaszów społeczny 3. (Wiceprezes Zarządu) Lubelski Lubelski

Robert Kuźniarz Stowarzyszenie „Zielony Gmina Tomaszów 4. społeczny (Skarbnik) Domek‖ Lubelski

Gmina Tomaszów Piotr Wójtowicz Stowarzyszenie „Czajnia‖ społeczny 5. (Sekretarz) Lubelski

Kazimierz Marynicz 6. Zakład Mechaniki Pojazdowej Gmina Bełżec gospodarczy

Gmina Lubycza 7. Krystyna Przybysz Osoba fizyczna społeczny Królewska

Stowarzyszenie na Rzecz Gmina Tomaszów 8. Elżbieta Matyjanka Rozwoju Wsi Siedliska „Nasze społeczny Lubelski Siedliska‖

9. Tomasz Machalski Osoba fizyczna Gmina Susiec społeczny

13 Ibidem, § 19 pkt 4. 12

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Józef Kuczmaszewski 10. Osoba fizyczna Gmina Tarnawatka społeczny

Gmina Tomaszów Marcin Rechulicz „Edukacja i Rozwój‖ gospodarczy 11. Lubelski

Gmina Lubycza Marek Kellner Osoba fizyczna społeczny 12. Królewska

Maria Smoląg 13. Osoba fizyczna Gmina Krynice społeczny

Tabela 1.11. Struktura Zarządu. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji przekazanych przez Partnerów LGD.

Rada działa na podstawie Statutu oraz Regulaminu14, zatwierdzanego przez Walne Zebranie Członków. Liczy ona od 10 do 18 osób (obecnie 15 osób), a jej członkowie wybierani są przez Walne Zebranie Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖, spośród członków Stowarzyszenia. W skład Rady wchodzą: . Przedstawiciele wszystkich trzech sektorów: społecznego, gospodarczego i publicznego, w proporcjach wynikających ze składu członków LGD z zastrzeżeniem, iż: . Obligatoryjnie przedstawiciel jednostki samorządu terytorialnego, będącej członkiem Stowarzyszenia. . Minimum 50% członków Rady stanowić muszą podmioty, o których mowa w art. 6 ust. 1 lit b i c rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 roku w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, czyli partnerzy gospodarczy i społeczni oraz inne odpowiednie podmioty reprezentujące społeczeństwo obywatelskie, organizacje pozarządowe, w tym organizacje zajmujące się zagadnieniami z zakresu środowiska naturalnego, oraz podmiotami odpowiedzialnymi za promowanie równości mężczyzn i kobiet.

Do wyłącznej kompetencji Rady należy wybór operacji, zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1), które mają być realizowane w ramach opracowanej przez LGD Lokalnej Strategii Rozwoju15.

Posiedzenia Rady są zwoływane odpowiednio do potrzeb, lecz nie rzadziej niż raz na rok. Zwoływane są przez Przewodniczącego Rady, po uzgodnieniu miejsca, terminu i porządku posiedzenia z Zarządem i Biurem LGD. W przypadku dużej ilości spraw do rozpatrzenia, Przewodniczący Rady może zwołać posiedzenie trwające dwa lub więcej dni. Posiedzenia Rady są jawne.

Członkowie Rady powinni być pisemnie zawiadomieni o miejscu, terminie i porządku posiedzenia Rady najpóźniej 14 dni przed terminem posiedzenia. W tym czasie powinni mieć możliwość zapoznania się ze wszystkimi materiałami i dokumentami związanymi z porządkiem posiedzeń, w tym z wnioskami, które będą rozpatrywane podczas posiedzenia. Materiały i dokumenty w formie kopii mogą być przesłane łącznie z zawiadomieniem o posiedzeniu lub udostępnione do wglądu w Biurze LGD.

Członkowie Rady mają obowiązek uczestniczenia w posiedzeniach Rady. W razie niemożności wzięcia udziału w posiedzeniu, jej członek jest zobowiązany zawiadomić o tym przed terminem posiedzenia Przewodniczącego Rady.

Komisja Rewizyjna składa się z Przewodniczącego i dwóch Członków wybieranych i odwoływanych przez Walne Zebranie Członków. Członkiem Komisji Rewizyjnej nie może być osoba skazana prawomocnym

14 Regulamin Rady Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ stanowi załącznik do niniejszej LSR. 15 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1). 13 wyrokiem sądu za przestępstwo popełnione umyślnie. Członkowie Komisji Rewizyjnej nie mogą pozostawać w stosunku małżeńskim, ani też w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub podległości z tytułu zatrudnienia z członkami Rady i Zarządu Stowarzyszenia. Do kompetencji Komisji Rewizyjnej należy: . kontrola bieżącej działalności Stowarzyszenia, . ocena prac i składanie wniosków w przedmiocie udzielenia absolutorium dla Zarządu na Walnym Zebraniu Członków; . występowanie z wnioskiem o zwołanie Walnego Zebrania Członków, . dokonywanie wyboru podmiotu mającego zbadać sprawozdanie finansowe Stowarzyszenia zgodnie z przepisami o rachunkowości16.

Miejsce L.p. Imię i nazwisko Podmiot delegujący Sektor zamieszkania

Gmina Tomaszów 1. Alina Wacko Osoba fizyczna społeczny Lubelski

2. Barbara Przytuła Osoba fizyczna Gmina Bełżec społeczny

Gmina Lubycza 3. Piotr Krzych Osoba fizyczna społeczny Królewska Tabela 1.12. Struktura Komisji Rewizyjnej.

Majątek Stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, dotacji, zapisów, subwencji, dochodów z własnej działalności oraz ofiarności publicznej. Funduszami i majątkiem Stowarzyszenia zarządza Zarząd17.

1.6. Zasady funkcjonowania Biura LGD. Nabór pracowników

Biuro Stowarzyszenia jest jednostką administracyjną Stowarzyszenia, kieruje pracami organizacyjnymi i przygotowawczymi18.

LGD dla efektywnego i sprawnego wykonywania swoich zadań podjęło szereg kroków w celu zapewnienia właściwych warunków technicznych i lokalowych funkcjonowania biura. W procesie wyboru jego lokalizacji stosowano następujące kryteria: . możliwość przyjmowania interesantów oraz zapewnienie im wygodnego i łatwego dostępu, . stworzenie klimatu i atmosfery pozwalającej na efektywną pracę pracowników na rzecz realizacji LSR, . właściwe zabezpieczenie, przechowywanie i archiwizowanie wytworzonej dokumentacji.

Obiekt, w którym będzie miało siedzibę Biuro LGD położony jest w centrum miejscowości. Posiada dogodny dojazd, własny parking, oraz windę wewnątrz budynku. Biuro LGD oraz zasady jego funkcjonowania zostały szczegółowo opisane w załączniku do wniosku.

16 § 22 Statut stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ 17 Ibidem, § 25. 18 § 22 Statutu stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Ziemi Tomaszowskiej".

14

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

2. OPIS OBSZARU OBJĘTEGO LSR WRAZ Z UZASADNIENIEM JEGO WEWNĘTRZNEJ SPÓJNOŚCI

2.1. Uwarunkowania przestrzenne

Lokalna Grupa Rozwoju „Roztocze Tomaszowskie‖ obejmuje obszar 765 km2, zlokalizowany na południowo – wschodnim krańcu województwa lubelskiego (mapa 2.1.). W całości leży na terenie powiatu tomaszowskiego, zajmując jego większą, zachodnią część (51,38% powierzchni).

Mapa 2.1. Lokalizacja LGD w województwie lubelskim. Źródło: opracowanie własne

W skład obszaru LGD wchodzi 6 jednostek administracyjnych – gmin wiejskich: . Gmina Bełżec, . Gmina Krynice, . Gmina Lubycza Królewska, . Gmina Susiec, . Gmina Tomaszów Lubelski, . Gmina Tarnawatka.

Podział administracyjny, sieć osadnicza

Województw

tomaszow

Tarnawatka

Królewska

Tomaszów Tomaszów

o lubelskie o

Jednostka Jednostka

Lubelski

Lubycza Lubycza

Krynice

Powiat Powiat Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina

Bełżec

Susiec

miary

LGD

ski

ha 2512249 148891 2918 7355 21241 19077 8287 17591 76469 Powierzchnia km2 25122 1489 29 74 212 191 83 176 765 Sołectwa jedn. 3706 222 5 16 24 21 14 29 109 Miejscowości jedn. 4157 246 3 16 27 21 16 26 109 Tabela 2.1. – Podział administracyjny, sieć osadnicza, Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl

Obszar LGD nie obejmuje miasta Tomaszów Lubelski, które zgodnie z zapisami „Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 – 2013‖, jako gmina miejska licząca więcej, niż 5 tys. mieszkańców zameldowanych 15 na pobyt stały nie może wejść w skład lokalnej grupy działania. Jednak z uwagi na to, iż miasto to jest siedzibą władz powiatowych, a także znaczącym lokalnym ośrodkiem gospodarczym i społecznym, bez wątpienia oddziałującym na otaczający je obszar LGD, musi być brane pod uwagę w niniejszej strategii. Nie ma to jednak istotnego wpływu na spójność przestrzenną LGD „Roztocze Tomaszowskie‖, która przejawia się w następujących elementach: . spójność administracyjna – położenie na terenie tego samego powiatu w znacznym stopniu ułatwia prowadzenie działań formalnych i prawnych dotyczących realizacji inwestycji i innych działań wymagających uzyskania opinii lub pozwolenia wydawanego przez urząd powiatowy, . spójność obszarowa – gminy wchodzące w skład LGD tworzą zwarty blok (znajdują się w jednym obrysie), bezpośrednio ze sobą sąsiadują, co powoduje podobieństwo obserwowanych zjawisk społecznych i gospodarczych, wraz z całym spektrum obszarów, które można zaliczyć zarówno do prorozwojowych, jak i do dziedzin o niekorzystnym oddziaływaniu.

Mapa 2.2. – obszar LGD19, Źródło: opracowanie własne

LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ od południowego wschodu sąsiaduje z Ukrainą (obwód Lwowski; przejście graniczne w Hrebennem), od południowego zachodu z województwem podkarpackim (powiat lubaczowski), od zachodu z powiatem biłgorajskim, od północy z powiatem zamojskim, a od wschodu z gminami Rachanie, Jarczów i Ulhówek, które wchodzą w skład LGD „G6 Grzędy Sokalskiej‖.

2.2. Uwarunkowania geograficzne i przyrodnicze

Obszar LGD niemal w całości położony jest na terenie Roztocza Środkowego20, od wschodu łączy się z Grzędą Sokalską i Równiną Bełską (część gminy Krynice, Tomaszów Lubelski i Lubycza Królewska), od południa z Roztoczem Wschodnim zwane Roztoczem Południowym (część gminy Lubycza Królewska), od zachodu o Równinę Biłgorajską (zachodnia część gminy Susiec), od północy graniczy z Padołem Zamojskim, a od wschodu z Roztoczem Zachodnim.

19 W skład Lokalnej Grupy Działanie „Roztocze Tomaszowskie‖ nie wchodzi gmina miejska Tomaszów Lubelski. 20 Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski wg Jerzego Kondrackiego (31. Niż Środkowoeuropejski; 343. Wyżyna Lubelsko – Lwowska; 343.2. Roztocze; 343.22. Roztocze Środkowe (Roztocze Tomaszowskie))

16

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Mapa 2.3. – Obszar LGD na tle krain geograficznych, Źródło: opracowanie własne wg Jerzego Kondrackiego

Opisywany obszar ma urozmaiconą rzeźbę terenu. W przeważającej większości jest wyżyną zbudowaną z piaskowców mioceńskich i wapieni litotamniowych, zwykle bez pokrywy lessowej. Najwyższe wzniesienia, to Wapielnia (386,2 m n.p.m.) – trzecie co do wysokości wzniesienie polskiego Roztocza oraz Biała Góra (349 m n.p.m.) – najwyższe wzniesienie Grzędy Sokalskiej. Roztocze Środkowe przecinają podłużne doliny górnych odcinków rzek. Obszar LGD w całości leży w zlewni Wisły. Główną osią wodną jest rzeka Huczwa (wypływający w okolicach Justynówki dopływ Bugu) ze swoimi dopływami. A także Sołokija (wypływa na północ od Tomaszowa Lubelskiego), Wieprz (bierze swój początek z Jeziora Wieprzowego, gmina Tarnawatka) oraz Tanew z malowniczymi Szumami. U podnóża Roztocza występują liczne źródła, które dają początek potokom i rzekom o charakterystyce rzek górskich. Doliny rzek są w dużej części zabagnione. Na terenie objętym niniejszą strategią występują zbiorniki wodne i stawy rybne, wśród których największe to: zbiornik retencyjny w Krynicach na rzece Kryniczka o powierzchni 50 ha lustra wody i w Majdanie Sopockim na rzece Sopot o powierzchni 16 ha lustra wody.

Klimat tutaj jest przejściowy, kształtowany przez zmienny w swym zasięgu napływ mas powietrza morskiego lub kontynentalnego, przy przewadze wpływów kontynentalnych. Wielkość opadów z wielolecia waha się od 600 (Krynice) do 705 mm (Lubycza Królewska). Dzięki dość znacznym opadom Roztocze obfituje w wodę. Jednakże budowa geologiczna sprawia, że mało jest wód powierzchniowych. Przepuszczalne podłoże ułatwia wodzie opadowej przenikanie w głąb, toteż w wielu miejscach woda podziemna występuje na dużych głębokościach, ponad 50, a nawet ponad 100 m. Średnia temperatura roczna wynosi 7,0 °C (Tomaszów Lubelski), a średnie temperatury miesięczne wahają się od -4,9 °C (styczeń) do 18,2 °C (lipiec). Dość niekorzystne dla wegetacji są późnowiosenne i wczesnojesienne przymrozki występujące dość powszechnie na Roztoczu. Średnia liczba dni z przymrozkami w okresie od 1 kwietnia do 31 października wynosi 21,4. Głównie występują one w kwietniu i październiku, ale zdarzają się także w czerwcu i we wrześniu. Ilość dni wegetacji z temperatura minimalna > 5 °C wynosi 207. Pokrywa śnieżna zalega średnio 80 - 90 dni, zaś w wyższych partiach nawet do 100 dni. Zima i lato są stosunkowo długie (ponad 100 dni), bardzo krótkie natomiast pory przejściowe - przedwiośnie i przedzimie. Należy podkreślić, iż nasłonecznienie w tym regionie należy do największych w Polsce.

Roztocze znajduje się w strefie zazębiania się obszaru występowania czarnoziemów z terenami o przewadze gleb brunatnych i bielicowych. Garb Roztocza budują skały górnokredowe piętra kampanu i mastrychtu, pod względem litologicznym są to opoki i opoki margliste, a w części płd. gezy. Utwory trzeciorzędowe reprezentują wapienie detryczne, litoamniowe i rafowe, oraz - głównie w dolinach - piaski i piaskowce. Ponad wierzchowiny wznoszą się wzgórza o charakterze ostańcowym.

Gleby na omawianym obszarze zaliczyć można do dobrych, średnio dobrych i średnich. Obszary dobre dla produkcji rolniczej znajdują się na terenie gmin: Krynice i Lubycza Królewska. Obszary średnio dobre to gminy Bełżec, Tarnawatka i Tomaszów Lubelski, zaś średnie – to obszar gminy Susiec. Obszar tej gminy jest też najbardziej zalesiony. Blisko 55% jej powierzchni stanowią grunty leśne. Duża lesistość to cecha wyróżniająca dla całego opisywanego obszaru. Aż 32,36% powierzchni zajmują tu lasy, przy 21,34% dla powiatu tomaszowskiego i 22,5% dla województwa lubelskiego. Leśnictwo Powierzchnia gruntów leśnych w ha

ogółem prywat

Powier

grunty grunty

zchnia zchnia w tym w tym grunty leśne publiczne

leśne

lasy własność w tym w ne Lesistość

Gmina własność Skarbu Zarządzie Lasów razem w %

gminna Państwa Państwowych Bełżec 2918 1 124,0 749,0 748,0 73,50 822,49 324,0 38,50 Krynice 7355 869,1 417,2 409,2 4,00 421,23 455,0 11,80 Lubycza 21241 5 706,9 5 477,6 5 464,6 0,80 5 478,36 361,00 26,90 Królewska

17

Susiec 19077 10 405,8 7 486,7 7 479,7 30,00 7 516,67 3 073,00 54,50 Tarnawatka 8287 2 096,2 1 891,9 1 886,9 0 1 891,90 256,0 25,30 Tomaszów 17591 4 539,5 2 826,9 2 810,9 0 2 826,86 1 788,0 25,80 Lubelski LGD 76469 24 741,6 18 849,2 18 799,2 108,3 18 957,51 6 257,0 32,36 Powiat 148891 31 769,1 24 464,6 24 402,6 136,80 24 601,40 7 772,0 21,34 tomaszowski Województwo 351 2512249 565 632,7 350 846,0 330 921,9 981,10 222 210,8 22,50 lubelskie 827,06 Tabela 2.2 Leśnictwo, Źródło: opracowanie własne na podstawie www.stat.gov.pl

Największe kompleksy leśne omawianego obszaru to parki krajobrazowe: Krasnobrodzki, Puszczy Solskiej oraz południoworoztoczański.

Krasnobrodzki Park Krajobrazowy utworzony został w 1988 roku w celu zachowania unikalnych wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych Roztocza Środkowego. Park zajmuje powierzchnię 9390 ha, wraz z otuliną 30794 ha. Na terenie LGD znajduje się płd-wsch część Parku (2700 ha) ze wzniesieniem Wapielnia. W rzeźbie Parku dominują pasma wzgórz o wysokości do 350 m n.p.m. Urozmaiceniem krajobrazu są paraboliczne wydmy i głębokie wąwozy; ponad połowę powierzchni Parku zajmują lasy, głównie bór świeży, w którym przeważa sosna (ok. 75%) a także jodła (ok. 16%) i buczyna karpacka. W runie występują rzadkie rośliny górskie jak: widłak wroniec, narecznica szerokolistna, przytulia okrągłolistna a także gatunki środowisk torfowiskowych i kserotermicznych. Pod względem faunistycznym teren Parku jest słabo rozpoznany. Z leśnych ssaków kopytnych występują tu: jeleń, sarna, i dzik. Ssaki drapieżne reprezentują m.in.: borsuk, gronostaj, jenot, kuna leśna, kuna domowa, łasica i tchórz. Z rzadszych gatunków ptaków stwierdzono tu gniazdowanie orlika krzykliwego, bociana czarnego, kraski i pliszki górskiej.

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej zajmuje powierzchnię 28980 ha, z czego 9205 ha na terenie LGD „Roztocze Tomaszowskie‖. Utworzono go w maju 1988 r. Park obejmuje strefę borów sosnowych Równiny Puszczańskiej i południowo-zachodniej krawędzi Roztocza Środkowego. Wspomniana krawędź Roztocza jest tworem geologicznym unikalnym w skali kraju. Przez nią, w pięciu miejscach, przełamują się doliny roztoczańskich rzek: Szumu, Niepryszki, Sopotu, Jelenia i Potoku Łosinieckiego. Z krawędzi wypływa też szósta rzeka - Różaniec. Przełomowe i źródliskowe odcinki rzek posiadają wybitne walory krajobrazowe, bowiem tworzą tu one system niewielkich wodospadów zwanych "szumami", "sopotami" lub "szypotami". Rzeki są w strefie krawędziowej dodatkowo zasilane przez liczne źródła zlokalizowane w ich korytach. Najpiękniejsze fragmenty strefy krawędziowej objęto ochroną, tworząc rezerwaty przyrody: Szum, Czartowe Pole i Nad Tanwią. Głównym walorem przyrody ożywionej Parku nie są drzewostany, gdyż dominują tu na ogół dość młode monokultury sosnowe (85%), lecz bardzo liczne śródleśne torfowiska, bagna i bory bagienne ciągnące się wzdłuż całego Parku w jego południowej i zachodniej części. Rośnie tu wiele rzadkich gatunków jak: rosiczka okrągłolistna i długolistna, widłak torfowy, tłustosz pospolity, nasięźrzał pospolity, kruszczyk błotny, kossaciec syberyjski, storczyk drobnokwiatowy i inne. Spotkać można również rzadkie ptaki, jak: bączek, czapla siwa, bocian czarny, kania rdzawa i czarna, orlik krzykliwy, żuraw i głuszec. Spośród ssaków na uwagę zasługuje: kilka gatunków nietoperzy, żołędnica, wydra, łoś i wilk. Z płazów i gadów żyje: salamandra plamista, padalec, zaskroniec, gniewosz plamisty i żmija zygzakowata. W lasach Puszczy Solskiej podczas ostatniej wojny działały liczne oddziały partyzanckie. Na terenie Parku znajdują się liczne cmentarze i mogiły z II wojny światowej, do których prowadzą szlaki turystyczne.

Południoworoztoczański Park Krajobrazowy zajmuje powierzchnię 20.376 ha, z czego 4.019 ha na terenie LGD. Park został utworzony w 1989 r. i w 1991 r. (w był. woj. zamojskim). Celem ochrony Parku jest zabezpieczenie unikalnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych Roztocza Południowego z naturalnymi fragmentami buczyny karpackiej. Jest to jeden z najpiękniejszych fizjograficznie subregionów Roztocza. Występują w nim liczne pagórki, garby i stromościenne wąwozy oraz trzy najważniejsze (w granicach Polski) wzniesienia Roztocza: Wielki Dział (390 m n.p.m.) oraz Długi i Krągły Goraj. Niezwykle interesująca jest krawędź tektoniczna Roztocza z wystającymi tu i ówdzie ostańcami wapiennymi. Różnice wysokości sięgają 80-200 m, a spadki terenu - 45%. Obszar ten , to jeden z najobfitszych w środkowowschodniej Polsce - rejonów źródliskowych. Biorą tu początek Tanew, Łówcza, Rata, Brusienka, Świdnica i Sołotwa, a w pobliżu granicy parku przepływa Sołokija. W południowej części wstępują źródła wód mineralnych. Dominującym elementem Parku są lasy, zajmują one 67% ogółu powierzchni, zaś w woj. Lubelskim udział ich przekracza 77%. Znaczną ich część stanowi bardzo cenna buczyna karpacka, której największe płaty zachowały się na zachód od Hrebennego oraz na północ i wschód od Nowin Horynieckich. Na płaskich wierzchołkach garbów występuje grąd lipowo-grabowy, ale najcenniejszymi zbiorowiskami są bory jodłowe oraz suboceaniczny bór świeży. 18

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Osobliwości flory: paprotnik kolczysty, żywiec gruczołowaty, widłak wroniec, rosiczka pośrednia, storczyki. Osobliwości fauny: bocian czarny, bocian biały, orzeł włochaty, dudek, puchacz. Roztocze Południowe, położone w strefie przygranicznej Polski i Ukrainy, mimo swych bardzo cennych walorów przyrodniczych i turystycznych, jest rejonem niemal zupełnie nieznanym i turystycznie nie zagospodarowanym21.

Na terenie LGD licznie występują też rezerwaty przyrody22 (patrz: mapa 2.4): "CZARTOWE POLE" - rezerwat krajobrazowy o powierzchni 63,71 ha, utworzony w 1958r. w pobliżu miejscowości Hamernia, na pograniczu gmin Susiec i Józefów. Powierzchnia 26,66 ha jest objęta ochroną ścisłą (Leśnictwo Hamernia), reszta 37,05 ha podlega ochronie częściowej (Leśnictwa Karczmisko). Utworzony celem zachowania w naturalnym stanie odcinka potoku Sopot, w miejscu jego przełomu przez strefę krawędziową Roztocza Środkowego, wraz z pięknymi wodospadami, wypłukanymi przez wodę w piaskowcu trzeciorzędowym. Kaskady te są odmienne od spotykanych w rezerwacie "Nad Tanwią". Trudno się w nich bowiem doszukać jakiejkolwiek regularności. Działanie wody na różnej odporności podłoże doprowadziło do silnego postrzępienia krawędzi wodospadów, nadając im niepowtarzalny charakter. Niemal całe dno doliny porastają naturalne lasy łęgowe, jedynie na małych wylesionych płatach zastąpione przez podmokłe łąki. Niższe partie zboczy pokrywa wilgotny bór sosnowo-jodłowo-świerkowy, w wyższych strefach przechodzący w jodłowy z domieszką sosen i świerków. Wierzchowiny zajmują bory sosnowe z udziałem mniej dorodnych jodeł i świerków. Z rzadkich roślin spotyka się m. in.: zanokcicę skalną i zieloną, narecznicę szerokolistną, paprotnik kolczysty, kruszczyk szerokolistny, storczyk plamisty, parzydło leśne, paprotkę zwyczajną, zachyłka Roberta. Z interesujących przedstawicieli fauny występuje tu płochacz pokrzywnica, pliszka górska.

"NAD TANWIĄ" - rezerwat ścisły, krajobrazowy, o powierzchni 41,33 ha, utworzony w 1958r. koło wsi Rebizanty, w gminie Susiec. Utworzony dla zachowania naturalnego stanu malowniczego i charakterystycznego krajobrazu doliny rzeki Tanew i potoku Jeleń, w miejscu ich przełomu przez strefę krawędziową Roztocza Środkowego. Największą osobliwością rezerwatu jest ciąg 24 progów powstałych w skalistym korycie, na zaledwie 200 m zakolu Tanwi. Tworzą one bardzo widowiskowe , choć niewielkie wodospady, zwane tu "szumami" lub "szypotami". Są to wypłukane wodą progi tektoniczne, o wysokości kilkudziesięciu centymetrów, ułożone bardzo regularnie, zgodnie z kierunkiem spękań utworów kredowych Roztocza. Największy z nich znajduje się w sąsiedztwie rezerwatu na Jeleniu i ma ok.1,5 m wysokości. Bardzo malownicze są całe doliny obu płynących tu rzek. Dna dolin porastają łęgi olszynowe oraz miejscami olsy z udziałem jodły i świerka. Niższe partie zboczy porastają bory mieszane, wilgotne, jodłowo-świerkowe z dużą domieszką sosny, które w wyższych partiach stoków przekształcają się w bór jodłowy ze znaczną domieszką świerka i sosny. Wierzchowiny porasta bór sosnowy. Z gatunków chronionych i rzadkich występuje tu, rosnący dywanowo, widłak jałowcowaty oraz bez koralowy i porzeczka alpejska. Na torfowiskach przejściowych i niskich , przy ujściu Jelenia do Tanwi, można spotkać: przygiełkę białawą, bagnicę torfową, turzycę bagienną i strunową i rosiczki (okrągłolistną, długolistną i pośrednią). W rezerwacie gnieździ się wiele gatunków rzadkich ptaków, jak: pliszka górska, płochacz pokrzywnica, zimorodek i bocian czarny.

"NOWINY" - rezerwat częściowy, torfowiskowy utworzony w 1999r., o powierzchni 3,80 a, w pobliżu wsi Nowiny, w gminie Susiec. Rezerwat utworzony w celu zachowania roślinności wodnej i torfowiskowej bagienek śródleśnych. Obejmuje szereg niewielkich, bardzo płytkich jeziorek śródleśnych, otoczonych wąskim pasem torfowisk przejściowych. Jego sąsiedztwo stanowią młode drzewostany sosnowe. Z roślin chronionych i rzadkich występują tu: grzybień północny, rosiczki (okrągłolistna, pośrednia i długolistna), bagno zwyczajne, turzyca bagienna, bagnica torfowa, bobrek trójlistkowy.

"PIEKIEŁKO" - rezerwat ścisły, geologiczny, o powierzchni 1,24 ha, utworzony w 1962 roku w pobliżu miejscowości Łaszczówka, w gminie i nadleśnictwie Tomaszów Lub. Utworzony dla zachowania skupiska 68 głazów narzutowych (piaskowce krzemieniowe) przyniesionych przez lodowiec. Największe z nich mają do 10 m obwodu. Powierzchniowe badania archeologiczne wykazały, iż jest to prawdopodobnie prasłowiańskie miejsce kultowe. Ma ono charakter budowli ziemnej, w postaci wałów o wysokości od 4 do 6 m, które obecnie mają u podstawy 20 do 30 m szerokości. Usypane są z piasku i otaczają pierścieniem pole o średnicy ok. 50m. Na nim, a częściowo i na wałach, pozornie bezładnie, spoczywają głazy. Na części z nich widoczne

21 http://www.roztocze.info/component/content/article/55.html 22 Opisy rezerwatów pochodzą z http://www.powiat-tomaszowski.com.pl/index.php?przyroda,0,0,0,pl,0.html 19 są miseczkowate zagłębienia, mogące być wynikiem ludzkiej działalności. Miejsce to nazwane jest przez miejscową ludność "Piekiełkiem" lub "Uroczyskiem".

"SKRZYPNY OSTRÓW" - rezerwat częściowy, florystyczny , o powierzchni 1,77 ha utworzony w 1967 r. w nadleśnictwie Tomaszów Lub., w pobliżu siedziby leśnictwa Skrzypny Ostrów (2km), w gminie Tarnawatka. Został utworzony w celu zachowania fragmentu starego lasu naturalnego pochodzenia, ze stanowiskiem modrzewia polskiego. Znajdujące się tu skupisko modrzewia jest stanowiskiem kresowym, jednym z najdalej wysuniętych na wschód. Liczy 18 modrzewi o obwodach od 32 do 92 cm i wysokości od 29 do 36 m. Jest zagrożone sukcesją buczyny, ponieważ obecne warunki siedliskowe znacznie utrudniają naturalne odnowienia. Dopiero w roku 1990, po raz pierwszy w historii rezerwatu, zaobserwowano naturalne odnowienia modrzewia, co daje nadzieję na zachowanie go w rezerwacie. Rezerwat położony jest w obrębie kompleksu leśnego Werechanie. W drzewostanie przeważają: buk pospolity, dąb szypułkowy i sosna pospolita, w domieszce występuje: osika, grab zwyczajny, jodła pospolita i brzoza brodawkowata. Na wschód od rezerwaty przebiegają granice naturalnego, gromadnego zasięgu jodły (w odległości ok. 3 km) i buka (ok. 15 km).

"JALINKA" - rezerwat zlokalizowany w miejscowości Siedliska (gm. Lubycza Król.) w kompleksie leśnym przylegającym do granicy Państwa. Powierzchnia 3,80 ha. Ochroną objęte naturalne stanowisko grądowe z udziałem jodły, rzadkich i chronionych gatunków runa oraz licznie występującymi skamieniałymi drzewami - leśna ostoja genowa.

"ZAROŚLE" - rezerwat leśny, o powierzchni 64,02 ha, utworzony w 1998 roku w miejscowości Ulów, w gminie Tomaszów Lub. Utworzony celem ochrony lasów jodłowo-bukowych (starodrzewu jodły 110- letniego , pojedyncze okazy do 130 lat), z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy.

Na opisywanym obszarze licznie występują też użytki ekologiczne - zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamienie itp23.

"BIAŁA GÓRA" - użytek zlokalizowany na południowym stoku wzgórza między miejscowościami Justynówka i Majdan Górny (gmina Tomaszów Lub.). Powierzchnia użytku - 20 ha. Jest to zbiorowisko roślinności kserotermicznej (popularnie nazywanej kresową) z licznymi gatunkami rzadkimi i chronionymi. Występuje tu między innymi: wisienka karłowata, miłek wiosenny, len złocisty, zawilec wielkokwiatowy, powojnik prosty, ożota zwyczajna, ostrożeń panoński, oman wąskolistny.

"JEDLINA" - użytek zlokalizowany w miejscowości Potoki, w gminie Lubycza Królewska, w Nadleśnictwie Tomaszów Lub.. Powierzchnia 13,92 ha. Celem ochrony jest zachowanie drzewostanów jodłowych i bukowo- jodłowych o charakterze zbliżonym do naturalnego, położonych przy północno-wschodniej granicy ich zasięgu występowania w Europie. Występuje tu ponad 100-letni drzewostan jodłowy.

"JAŁOWCE" - użytek zlokalizowany w miejscowości Huta Lubycka, w gminie Lubycza Królewska, w Nadleśnictwie Tomaszów Lub. Powierzchnia 35,07 ha. Ochroną objęte halizny i płazowiny porośnięte w około 70% jałowcem pospolitym, często pomnikowych wymiarów (do 7 m wysokości i 40 lat).

"MACHNOWSKA GÓRA" - użytek zlokalizowany w gminie Lubycza Królewska na północno-zachodnim stoku Machnowskiej Góry. Powierzchnia 25,30 ha. Ochroną objęte stanowisko roślinności kserotermicznej - florystyczna ostoja genowa.

"ŻURAWCE" - użytek zlokalizowany na północno-zachodnim stoku Machnowskiej Góry w gminie Lubycza Królewska. Powierzchnia 3,45 ha. Ochroną objęte stanowisko roślinności kserotermicznej - florystyczna ostoja genowa.

"STAWY ŁASZCZOWIECKIE" - użytek zlokalizowany na gruntach wsi Łaszczów i Nadolce (gm. Łaszczów). Powierzchnia 103,27 ha. Ostoja fauny wodno-błotnej.

23 Za: http://www.powiat-tomaszowski.com.pl/index.php?przyroda,0,0,0,pl,0.html 20

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

"KORHYNIE" - użytek zlokalizowany na granicy gmin Jarczów i Lubycza Królewska na lewym zboczu doliny Sołokiji. Powierzchnia 5,74 ha. Ochroną objęte zbiorowiska roślinności kserotermicznej z bardzo bogatym stanowiskiem obuwika.

"STAWY W TARNAWATCE" - użytek zlokalizowany w gminie Tarnawatka. Powierzchnia 500ha. Ochroną objęty kompleks stawów - ostoja fauny wodno-błotnej.

Na terenie LGD znajdują się 5 obszarów chronionych w ramach sieci NATURA 200024: - Zarośle (PLH060028) o powierzchni 379,9 ha, położony na terenie Gminy Tomaszów Lubelski (specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa)); Ostoja obejmuje rozległe obniżenie o charakterze suchej doliny oraz wzniesienia po obu jej stronach. Większość obszaru pokrywają lasy.

Na terenie ostoi znajdują się cenne przyrodniczo naturalne lasy bukowo-jodłowe z udziałem sosny, świerka, grabu i lipy. Występują tu fragmenty starodrzewu jodłowego oraz powierzchnie, na których jodła naturalnie się odnawia. Występują tu trzy rodzaje siedlisk ważnych w skali Europy zajmujące w sumie 65% powierzchni ostoi. Są to: żyzne buczyny, wyżynny jodłowy bór mieszany i grąd środkowoeuropejski. O wysokich walorach przyrodniczych ostoi świadczy występowanie wielu chronionych i rzadkich w regionie roślin, takich jak: pluskwica europejska, turówka leśna, widłak wroniec oraz bezzieleniowy storczyk - gnieźnik leśny.

- Żurawce (PLH060029), położony na terenie gminy Lubycza Królewska specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa Siedliskowa), leżący na wysokości 280 m n.p.m. obejmuje 3 wydłużone pagórki, zbudowane z margli górnokredowych, wznoszące się wśród pól uprawnych, po lewej stronie doliny Sołokiji. Wzgórza pokryte są przez murawy i zarośla kserotermiczne. Jest to jeden z najcenniejszych na Lubelszczyźnie płatów roślinności kserotermicznej - rodzaju siedliska chronionego dyrektywą siedliskową, z bogatą florą storczykowatych, m. in. liczną populacją obuwika pospolitego - gatunku chronionego z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz storczyka purpurowego (ponad 200 os.). Ostoja jest miejscem występowania rzadkiej kserotermicznej fauny, występuje tu m.in. rzadki gryzoń - smużka stepowa (pierwsze odnalezione stanowisko w Polsce, położone na granicy zasięgu). Na terenie tym można także spotkać 3 gatunki ptaków chronione w Europie - trznadla ortolan, dzierzbę gąsiorek i pokrzewkę jarzębatą. Siedliska leśne zajmują 1% obszaru, siedliska łąkowe i zaroślowe zajmują 60%, a siedliska rolnicze - 39%. Obszar nie jest objęty ochroną prawną - obejmuje on natomiast 3 użytki ekologiczne: Korhynie, Machnowską Górkę i Żurawce.

- Puszcza Solska (PLB060008), obszar o powierzchni 79349,1 ha, położony na terenie LGD (Gmina Susiec – 8544,3 ha), obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia). Obszar obejmuje kompleks leśny, w przeważającej mierze tworzony przez lasy iglaste. Położony jest na styku Roztocza i Kotliny Sandomierskiej w rejonie, w którym zachował się jedyny w Europie fragment granicy między fałdową Europą Zachodnią a płytową Europą Wschodnią. Strefa graniczna ma szerokość kilku kilometrów i składa się z krawędzi wewnętrznej, piaszczystego pasa obniżeń oraz zalesionych i podmokłych wzgórz zewnętrznych, z widocznymi w formie ostańców skałami trzeciorzędowymi. Na terenie ostoi dość licznie występują obszary bagienne, szczególnie w części zachodniej i południowej. Obszar przecięty jest rzeczkami, na których tworzą się niewielkie wodospady (tzw. szumy). W skład ostoi weszły również stawy rybne w Rudzie Różanieckiej oraz tereny łąkowe i rolne. Obszar ma status ostoi ptaków o randze europejskiej. Stwierdzono tu 135 gatunków ptaków lęgowych, przynajmniej 30 z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 13 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. na obszarze lęgnie się przynajmniej 1% krajowej populacji bociana czarnego, gadożera, orlika krzykliwego, trzmielojada, bielika, puchacza, głuszca, cietrzewia, żurawia, derkacza i zimorodka. Jest to także ważna ostoja innych gatunków zwierząt. Zanotowano tu występowanie 3 gatunków ssaków, 1 płaza i 1 rośliny naczyniowej z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Ponadto znajduje się tu jedyne polskie stanowisko pluskwiaka Nobis major. Rozpoznano tu również przynajmniej 23 gatunki roślin prawnie chronionych.

- Roztocze (PLB060012), obszar o powierzchni 103503,3 ha, na terenie LGD – 29877,54 ha; Rozległy obszar obejmujący Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze Środkowe i Południowe. Roztocze to pas łagodnych wzniesień ciągnących się z północnego-zachodu na południowy-wschód. Około 70% powierzchni stanowią lasy, między którymi występują wąskie pasy pól uprawnych oraz wsie i niewielkie miasta. Znaczna

24 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000; 2004 Dz. U. Nr 92 poz. 880 ze zm. 21 część lasów ma charakter zbliżony do naturalnego. Dominują bory sosnowe, ale też spory udział mają mieszane bory jodłowe i buczyna karpacka. Sieć wód powierzchniowych jest dość uboga. Główną rzeką jest Wieprz. Ponadto z południowych stoków Roztocza spływają w kierunku Kotliny Sandomierskiej Tanew, Sopot i Szum. W dolinach Wieprza, Sołokiji i Topornicy znajdują się stawy rybne. Występują następujące formy ochrony: Park Narodowy: Roztoczański (8482,0 ha) Park Krajobrazowy: Krasnobrodzki (9390,0 ha) Południoworoztoczański (20376,0 ha) Szczebrzeszyński (20209,0 ha) Puszczy Solskiej (28980,0 ha) Rezerwat Przyrody: Debry (179,62 ha) Hubale (35,0 ha) Nowiny (3,8 ha) Szum (16,96 ha) Święty Roch (202,6 ha) Wieprzec ( 31,9 ha) Zarośle (64,02 ha) Sołokija (7,4 ha) Wielki Dół (9,4 ha) Minokąt (22,9 ha) Źródła Tanwi (186,5 ha) Jalinka (3,8 ha) Obszar Chronionego Krajobrazu: Roztoczański (31147,9 ha); - Dolina Sołokiji (PLB060021); obszar 13677,8 ha, na terenie LGD – 12746,7 ha; Ostoja leży w granicach mezoregionu Roztocze Środkowe i Równina Bełzka. Obejmuje dolinę rzeki Sołokiji od Tomaszowa Lubelskiego do granicy z Ukrainą. Sołokija płynie naturalnym korytem, zachowało się szereg meandrów i starorzeczy. W odcinku przygranicznym jej dolinę wypełniają rozległe, nieużytkowane łąki i ugory. Lasy zajmują ponad 1/4 powierzchni ostoi. Występują w mozaikowym układzie z gruntami rolnymi, głownie z prawej strony dorzecza, pozostając w ekologicznej łączności z lasami Roztocza. Przeważają drzewostany sosnowe z domieszką liściastych (głównie dębu i olchy). Wzdłuż koryta rzeki zachowały się dosyć duże płaty olsów oraz podmokłych borów sosnowych. Ostoja obejmuje również 5 kompleksów stawów rybnych oraz kilka małych, śródleśnych stawów. Rolnictwo jest intensywne.

Ochrona środowiska (stan na 31.12.2007 r.)

Tarnawatk

Królewska

Tomaszów Tomaszów

Jednostka Jednostka

Lubelski

Lubycza Lubycza

Krynice

Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina

Bełżec

Susiec

miary

LGD

a

Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej Obszary prawnie chronione ogółem ha 0 0 4 154,5 9 208,8 494,0 1 778,9 15636,2 parki narodowe ha 0 0 0 0 0 0 0 rezerwaty przyrody ha 0 0 29,1 108,8 1,8 65,2 204,9 parki krajobrazowe razem ha 0 0 4 019,0 9 205,0 0 1 680,0 14904 parki krajobrazowe rezerwaty i pozostałe formy ha ochrony przyrody 0 0 3,8 105,0 0 0 108,8 obszary chronionego krajobrazu ha 0 0 0 0 0 użytki ekologiczne ha 0 0 110,2 0 492,2 33,7 636,1 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ha 0 0 0 0 0 0 0 pomniki przyrody szt. 5 7 7 7 2 6 34 Tabela 2.3 – Ochrona środowiska. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl

W granicach LGD wyodrębniony w ramach Krajowej Sieci Ekologicznej (ECONET-PL) jest Roztoczański Obszar Węzłowy – o kluczowym znaczeniu dla polityki rolnej – zasobny w krajobrazy rolnicze, o bogatej strukturze ekologicznej, ekstensywnych formach gospodarki i tradycyjnej kulturze agrarnej25.

Zasoby naturalne występujące na terenie LGD to głównie surowce mineralne /pospolite/ takie, jak: . kamień budowlany i drogowy – udokumentowane jedno złoże w Hucie Lubyckiej o pow. 1,63 ha i zasobie 120 tys. ton -złoże nie jest eksploatowane, . wapienie i margle przemysłu cementowego - w latach siedemdziesiątych rozpoznano wstępnie złoże margli dla przemysłu cementowego ŻURAWCE, gm. Lubycza Król. i gm. Jarczów. Złoże to ma powierzchnię 745,96 ha. Jego zasoby wynoszą 1.242.804 tys. ton. Złoże nie jest eksploatowane. Nie uzyskało tzw. wstępnej zgody na eksploatację ze względu na grunty rolne kl. II i III na powierzchni około 480 ha i lasy o powierzchni około 240 ha, . kruszywa naturalne - na terenie LGD udokumentowano 13 złóż kruszywa naturalnego. Są to piaski drobnoziarniste w wielu wypadkach zanieczyszczone nadające się na podsypki drogowe. Eksploatowane są złoża: BEŁŻEC-PODLESINA i ZAWADKI gm. Susiec, . piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej - występuje jedno złoże. Jest ono eksploatowane przez ZWP w BEŁŻCU gm. Bełżec. Powierzchnia tego złoża wynosi 17,40 ha, a zasoby geologiczne 2.057 tys. m3. Rocznie eksploatuje się 20 tys. m3 piasku. Zasoby przemysłowe wynoszą 694 tys. m3 (dla pola B), . surowce ilaste ceramiki budowlanej. Na terenie LGD rozpoznano 7 złóż tego surowca.

25 Stosowna mapa stanowi załącznik do Strategii. 22

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Obecnie eksploatowane są złoża: IRYNÓWKA, SABAUDIA I i SABAUDIA II (gm. Tomaszów Lub.) oraz BUDY na terenie gm. Krynice.

Na terenie LGD brak jest uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych. Jednak wobec trwającego procesu uruchamiania Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK WISŁOSAN Podstrefy

Tomaszów Lubelski na terenie Gminy Tomaszów Lubelski nie można wykluczyć powstania takich zakładów.

Obszar LGD cieszy się dobrą dostępnością komunikacyjną. Choć leży w dużej odległości od większych ośrodków miejskich (najbliższe miasto wojewódzkie - Lublin 122 km, najbliższe lotnisko międzynarodowe - Rzeszów 130 km, Warszawa - 294 km, Lwów (Ukraina) - 86km), to przebiegająca przez teren LGD droga krajowa Nr 17 (na kierunku północ - południe od przejścia granicznego w miejscowości Hrebenne przez Tomaszów Lubelski - Zamość - Lublin do Warszawy) wraz z drogami wojewódzkimi: Nr 850, 852 łączącą Tomaszów Lubelski z Hrubieszowem, Nr 853 do Biłgoraja, Nr 865 odchodząca od drogi krajowej nr 17 w Bełżcu w kierunku województwa podkarpackiego (Narol-Jarosław) i Nr 868 odchodząca od drogi krajowej w kierunku województwa podkarpackiego (Horyniec - Lubaczów) zapewnia znakomity i dogodny dojazd.

Mapa 2.8. Źródło: opracowanie własne

2.3 Uwarunkowania historyczne i kulturowe

Jak podaje szereg źródeł, w tym strategie rozwoju gmin położonych na obszarze LGD, we wczesnym średniowieczu obszar LGD wchodził w skład Grodów Czerwieńskich. Ich ośrodkiem administracyjnym był Czerwień, utożsamiany bądź z grodem Czermno, bądź z grodem Czerniejewo k Chełma. Grody Czerwieńskie zdobyte na ,,Lachach" w r. 981 przez Włodzimierza, księcia kijowskiego, odebrane w r. 1018 przez Bolesława Chrobrego, ponownie zajęte w r. 1031 przez Jarosława Mądrego, księcia kijowskiego, stały się odtąd terenem spornym pomiędzy Polską i Rusią, należąc kolejno do księstwa wołyńskiego (włodzimierskiego), czerwińsko- bełskiego (powstałego najprawdopodobniej w drugiej połowie XII w.) i halicko-włodzimierskiego, utworzonego przez Daniela Romanowicza na początku XIII w. (w tym czasie krótko w posiadaniu Leszka Białego). Pod koniec XIII w. obszar ten został włączony do księstwa ruskiego z siedzibą w Przemyślu. Po skrytobójczym zgładzeniu w 1340 r. księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II (przybrane imię piastowicza mazowieckiego Bolesława Trojdenowicza), w wyniku wcześniej zawartych z nim układów Kazimierz Wielki wystąpił jako sukcesor i po walkach (m.in. z Litwą) przyłączył w 1366 r. księstwo chełmsko- bełskie (dawne Grody Czerwieńskie) do Polski. Po kolejnych sporach z Węgrami księstwo zostało ponownie przyłączone w 1387 r. do Korony przez Królową Jadwigę. Jednak już w następnym roku Władysław Jagiełło przekazał je, jako wiano swej siostry Aleksandry, księciu mazowieckiemu Ziemowitowi. Księstwa bełskie i chełmskie powróciły na stałe do Korony w 1462 r. i wówczas pierwsze z nich otrzymało status województwa, drugie zaś jako ziemia weszło w skład województwa ruskiego z siedzibą we Lwowie. Obszar dawnego powiatu tomaszowskiego pozostał w granicach województwa bełskiego do pierwszego rozbioru Polski (1772). 23

W zaborze austriackim ustanowiony został cyrkuł bełski (z siedzibą w Zamościu) oraz od 1776 r. dystrykt w Tomaszowie. W okresie Księstwa Warszawskiego (od 1809 r.) obszar LGD należał do departamentu (województwa) lubelskiego, a w obrębie Królestwa Kongresowego (od 1816 r.) znalazł się w obwodzie hrubieszowskim województwa lubelskiego, jednak bez miasta Tomaszowa, które wraz z najbliższymi gromadami weszło w skład powiatu zamojskiego.

W latach 1837-1842 zmieniono nazwy województw na gubernie (lubelska), obwodów na powiaty (hrubieszowski), a powiatów na okręgi (tomaszowski). Podział administracyjny wprowadzony przez władze carskie w 1866 r. reaktywował powiat tomaszowski w którego skład weszła większość obszaru LGD. Po utworzeniu w 1912 r. guberni chełmskiej obszar został wcielony do niej w 1915 r. Wśród pierwszych pięciu województw, których granice zostały określone od razu w 1919 r. przez władze niepodległej Polski, znalazło się też województwo lubelskie, z powiatem tomaszowskim. W okresie dwudziestolecia międzywojennego do powiatu doszła część gminy Majdan Sopocki. W 1944 r. reaktywowano powiat, powiększając równocześnie jego obszar o gminy Bełżec i Lubycza Królewska (teren LGD), należące do 1939 r. do powiatu rawsko-ruskiego (województwo lwowskie). Do 1975 r. przeprowadzano drobne korekty granic, m.in. wyłączono gromady Kotlice i Niewirków, a dołączono sołectwa Budynin, Machnówek, Nabróż, Oserdów (z powiatu hrubieszowskiego) oraz część gmin Lipsko i Płazów (z powiatu lubaczowskiego). Powiat tomaszowski graniczył od północy z powiatem zamojskim, od zachodu z biłgorajskim, od południa z lubaczowskim, od północo-wschodu z hrubieszowskim, a od południowego wschodu granica powiatu była zarazem granicą państwową. Po reformie administracji kraju w 1975 roku obszar LGD znalazł się w całości w granicach nowego województwa zamojskiego. Reforma administracyjna z roku 1998 ponownie przywróciła Tomaszowowi Lubelskiemu status miasta powiatowego, a jego granicach administracyjnych znalazł się cały obszar LGD. Pełne zawirowań dzieje miejscowości i gmin obszaru LGD znajdują odbicie w zabytkach materialnych znajdujących się na tym terenie. Pograniczny charakter tych ziem objawia się również w zróżnicowaniu struktury etnicznej i kulturowej ludności. Ziemie te zamieszkiwali Rusini, Polacy, Ormianie, Tatarzy, Żydzi i Niemcy. Bardzo silnie odczuwalne są też wpływy kultury ukraińskiej. Bardzo dużo ludności tej narodowości zostało wysiedlone z terenu LGD w ramach powojennej akcji Wisła. Nie zerwała ona jednak kontaktu z tym terenem często odbywając sentymentalne podróże do miejscowości, skąd wywodzą się ich rodziny, a nawet organizując zjazdy potomków całych miejscowości, jak np. w Hucie Lubyckiej.

Najważniejsze zabytki występujące na terenie LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ ilustruje mapa 2.9, stanowiąca załącznik nr 2.

Gmina Bełżec: . zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski, obejmujący murowany kościół z lat 1911 - 1912 w granicach cmentarza kościelnego o pow. 0,67 ha. Zespół wpisano do rejestru zabytków pod nr ZA/454; najciekawszym elementem wyposażenia są relikwiarze z XVII w. przeniesione z Żółkwi; . drewniana cerkiew grecko - katolicka pod wezwaniem św. Bazylego z 1756 r. wraz z cmentarzem przycerkiewnym o pow. 0,21 ha. Obiekt wpisano do rejestru zabytków pod nr A/157. Obecnie cerkiew wykorzystywana jest w celach kulturowych jako obiekt wystawienniczy , nazywa się „ Galeria Cerkiewka‖ . cmentarz wojenny z I wojny światowej, nieczynny, o pow. 0,03 ha, na tzw. "Szczetach", wpisany do rejestru zabytków pod nr ZA/433; . cmentarz wojenny z I wojny światowej nieczynny - wpisany do rejestru zabytków pod nr ZA/417; . teren byłego obozu zagłady Żydów, Cyganów i Polaków o pow. 3,91 ha, wpisany do rejestru zabytków pod nr ZA/512.

Gmina Lubycza Królewska: . Hrebenne - cerkiew greckokatolicka z 1600 roku i drewniana dzwonnica z XVIII wieku, . Kornie - cerkiew greckokatolicka z 1910 roku i drewniana dzwonnica z XVIII wieku, . Kniazie – ruiny murowanej cerkwi z 1806 roku, . Lubycza Królewska - kościół murowany z 1903 roku z obrazem Matki Bożej Różańcowej z XVI wieku, . Siedliska - kościół murowany z 1903 roku, cerkiew unicka z 1901 roku i dzwonnica Muzeum "Skamieniały Las" w Siedliskach Kapliczka Św. Huberta w Siedliskach; Wiekowy dąb w Siedliskach. . Wierzbica - dwór majątku Lutyńskich z początku XX wieku i kaplica grobowa z 1860 roku, . Żurawce - cerkiew unicka z 1912 roku, . Bunkry Lini Mołotowa z lat 1939 – 1941, . Mosty Małe – dzwonnica z końca XIX wieku, . Machnów Stary – murowana cerkiew greckokatolicka z 1900 roku, 24

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

. Ruda Żurawiecka – młyn wodny na rzece Sołokija z 1884 roku.

Gmina Krynice: . kościół parafialny rzym.-kat. p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja w Dzierążni ; Murowany w 1769-1774r.,z fundacji Antoniego Węgleńskiego; dzwonnica mur. 1817r.; 4 kapliczki mur.1905r., pomnik nagrobny 1898r.; plebania mur. 1934r.; cmentarz przykościelny z XVIII w. wraz z drzewostanem; . zespół pałacowy w Dzierzążni; Pałac murowany parterowy, cz. piętrowy, eklektyczny, ok. 1890 r. ob. Mieszkania, oficyna dworska, mur. k. XVIII w, ob. Mieszkania, park ok. 4,5ha krajobrazowy z k. XVIII w. z drzewostanem; . zespół dworski w Krynicach; Ruina klasycystycznego dworu, mur. 1 poł. XIX w.; park krajobrazowy 3,95ha z 1 poł. XIX w. z drzewostanem; . zespół dworski w Źwiartowie; Ruina dworu,mur.1 poł. XIX w., spichlerz klasycytyczny, mur. 1842., park krajobrazowy pow. 1,4ha., 1 poł. XIX w. z drzewostanem;

Gmina Tarnawatka: . Pańków; Układ gruntów i zabudowy wsi Pańków (I poł. XVI w.) (ochronie podlegają: wody, drogi wiejskie, układy działek własnościowych przyzagrodowych), . Tarnawatka; Kościół paraf. Rzymsko-Katolickiej pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła; pochodzący z końca XIX w; . Tarnawatka: Zespół dworski (międzywojnie XX wieku): dom administratora, budynek d. garażu, altana, park, trzy budynki gospodarskie, stajnia z wozownią, obora, spichlerz z towarzyszącą zielenicą; wymaga gruntownej renowacji; . Tarnawatka; Zajazd składający się z karczmy i dziedzińca (XIX wiek); . Tarnawatka; Drewniany spichlerz w granicach ścian zewnętrznych (lata 20. XIX wieku); wymaga renowacji.

Gmina Susiec: . Kościół pw. Opieki Św. Józefa i Św. Michała Archanioła w Łosińcu z dzwonnicą; dawna cerkiew pounicka, ufundowana przez ordynatów zamojskich w 1793r. Od 1919r. pełni funkcję kościoła rzymsko- katolickiego; Dzwonnica z I połowy XVIII w. – drewniana o konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana z listwowaniem i arkadowaniem. Jest czworoboczna, o trzech wydzielonych zadaszeniem kondygnacjach. Dach dzwonnicy ma charakter namiotowy, pokryty jest gontem, zwieńczony krzyżem. Dzwon wiszący w dzwonnicy odlany był w Szczecinie w 1828r., poświęcony został w 1946r. Znajdują się tam również 3 ikony, prawdopodobnie z XVIII w; . Kościół pw. Św. Jana Nepomucena w Suścu z dzwonnicą; wzniesiony został w latach 1862-1868 z elementów pochodzących z rozebranej cerkwi unickiej znajdującej się niegdyś na wzgórzu Zamczysko. W ołtarzu głównym znajduje się obraz patrona kościoła pochodzący prawdopodobnie z I połowy XIX w. i MB Częstochowskiej z 1960r. W ołtarzu bocznym zobaczyć możemy obraz MB Nieustającej pomocy oraz zabytkowy obraz św. Mikołaja z XVIII w. W świątyni znajduje się chrzcielnica z 1966r. oraz organy 8-głosowe. W kościele znajdują się urny z ziemią pochodzącą z miejsc bitew okresu II wojny światowej; dzwonnica z II połowy XIX w.; . Kościół pw. Św. Tomasza Apostoła w Majdanie Sopockim; jest to dawna cerkiew pounicka z 1835r. ufundowana przez Zamojskich. Od 1839r. funkcjonowała jako prawosławna. W 1919r. przejął ją kościół katolicki; budynek wymurowany z cegły i otynkowany. Na chórze są 6-głosowe organy; . Grodzisko zwane „Kościółkiem”; jest to wzniesienie położone w widłach dolin Tanwi i Jelenia. Porośnięte jest lasem mieszanym i otoczone wałem ziemnym grodziska, które pochodzi z XII – XIII w. Prawdopodobnie miejsce to nie było stale zamieszkiwane, a służyło jedynie za schronienie w czasie najazdów nieprzyjaciół. Ślady osadnictwa datuje się na VIII – IX w. Według legendy stał tam potężny zamek zbudowany przez rycerza o imieniu Gołdap, który miał bardzo ładną córkę – Tanewę. Podczas nieobecności Gołdapa zamek został podstępnie zdobyty przez Tatarów. W XVIII w. na terenie grodziska istniał klasztor bazylianów i cerkiew unicka ufundowane przez Zamojskich. Później cerkiew zamieniono na kościół rzymskokatolicki, ale z powodu odległego miejsca nie cieszył się dużą frekwencją i w 1796r. został rozebrany. Podczas powstania styczniowego oraz ostatniej wojny na wzgórzu ukrywali się powstańcy i partyzanci. Wydarzenia te upamiętnia krzyż i pomnik, znajdujące się na szczycie Kościółka; 25

. Strażnica graniczna w Paarach; wzniesiona została ok. 1876r. na zlecenie władz carskich z przeznaczeniem na siedzibę straży granicznej (Galicja – Kongresówka). Tędy przebiegała granica austriacko-rosyjska. Królestwo Polskie było wówczas pod zaborem rosyjskim, a Galicja pod austriackim. Jest to budynek drewniany, parterowy, o 8-osiowej fasadzie z 2 gankami, szalowany. Od zakończenia I wojny światowej do 1954r. strażnica pełniła funkcję szkoły podstawowej. Przez ostatnie lata drewniany budynek stał pusty. Ostatni raz remontowana była w latach 50-60 tych XX w. W 2006 r. strażnica została kupiona przez osobę prywatną. Nowy właściciel jest historykiem i chce odnowić strażnicę tak, by wyglądem przypominała tę z drugiej połowy XIX w; . Zespół kopców ziemnych tworzących cmentarzysko kurhanowe w Łosińcu; Cmentarzysko liczy ok. 30 kopców na działkach leśnych. Kopce są prawdopodobnie mogiłami pochodzącymi z okresu wczesnośredniowiecznego.

Gmina Tomaszów Lubelski: . Kościół parafialny Rzym-kat. wraz z wyposażeniem wnętrza w Podhorcach; Neobarokowy kościół parafialny z 1926 roku z częściowym wyposażeniem z XVIII wieku; Wpisany do rejestru zabytków; . Grodzisko na wzniesieniu Biała Góra; Miejsce usytuowania średniowiecznego grodziska Medno utożsamianego z Grodami Czerwieńskimi; . Kaplica Świętego Jacka w Majdanie Górnym (murowana); Wzniesiona w roku 1910; . Kapliczka św. Jan Nepomucena w Majdanie Górnym (drewniana); Wzniesiona ok. 1900 roku;

Placówką, która zajmuje się dokumentowaniem dziejów okolic Tomaszowa Lubelskiego jest Muzeum Regionalne im. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim. W skład zgromadzonej tam kolekcji wchodzą eksponaty regionalne, zabytki sztuki sakralnej, m.in. ewangeliarze cerkiewne z XIX wieku, ikony, a także liczne pamiątki archeologiczne26.

Wśród placówek muzealnych działających na terenie LGD należy wspomnieć Muzeum Skamieniałych Drzew w Siedliskach, gdzie oprócz fragmentów skamieniałych drzew znajdują się zabytki etnograficzne, ekwipunek myśliwski i liczne trofea pozyskane w okolicach.

Przez teren LGD przebiegają liczne szlaki turystyczne. (Mapa 2.10. stanowiąca załącznik nr 5). Ogromny potencjał turystyczny gmin LGD wynikający z bogactwa przyrodniczego i kulturowego nie jest, niestety, w pełni wykorzystywany przez społeczność lokalną. Świadczy o tym liczba przygotowanych miejsc noclegowych oraz podmiotów świadczących usługi turystyczne. Jedynie Gmina Susiec w stopniu dobrym przygotowuje się na przyjęcie turystów. Jednak brak wsparcia ze strony ościennych miejscowości uniemożliwia rozwój turystyki na tym terenie. OBIEKTY ZBIOROWEGO ZAKWATEROWANIA

Wojewó

Gmina BełżecGmina

Gmina SusiecGmina

Tarnawatka

Królewska

Tomaszów

Jednostka

lubelskie

Lubelski

Lubycza

Krynice

Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina

miary

LGD

dztwo

Obiekty ogółem wg miesięcy obiekty ogółem VII ob. 314 0 0 0 10 0 1 11 obiekty całoroczne VII ob. 182 0 0 0 1 0 1 2 miejsca noclegowe ogółem VII miejsce 19042 0 0 0 883 0 13 896 miejsca noclegowe całoroczne VII miejsce 10727 0 0 0 196 0 13 209 korzystający z noclegów ogółem I-XII osoba 564472 0 0 0 8 747 0 196 8943 korzystający z noclegów turyści zagraniczni I-XII osoba 99702 0 0 0 8 0 18 26 wynajęte pokoje w hotelach, motelach, pensjonatach ogółem I-XII pok. 350718 0 0 0 0 0 0 0 wynajęte pokoje w hotelach, motelach, pensjonatach turystom zagranicznym I-XII pok. 79249 0 0 0 0 0 0 0

26 Strategia rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2007-2020 26

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

32 udzielone noclegi ogółem I-XII nocleg 1286645 0 0 0 742 0 787 33529 udzielone noclegi turystom zagranicznym I-XII nocleg 154630 0 0 0 24 0 31 55 Tabela 2.4. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Na terenie LGD działają liczne gospodarstwa agroturystyczne. Większość z nich jest zrzeszona w Roztoczańskim Stowarzyszeniu Agroturystycznym w Suścu (26 gospodarstw; 329 miejsc noclegowych)27.

2.4. Społeczność lokalna na terenie LGD

Według danych GUS na obszarze LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ w dniu 31.12.2006 roku zamieszkiwało 37 177 osób, z czego 18 607 osób (50%) to kobiety. Na 1 km2 powierzchni przypadło 48,62 osoby, co jest wartością dużo niższą od średniej dla powiatu tomaszowskiego (60,12) i województwa (86,74). Ludność wg miejsca zameldowania (stan na 31.12.2006 r.)

(km

erzch

Powi

nia Ludność Kobiety na

Gmina 2 100 ) Mężczyźni Kobiety Ogółem na 1 km2 mężczyzn Bełżec 29 1 557 1 534 3 091 105,93 98,5 Krynice 74 1 827 1 873 3 700 50,31 102,5 Lubycza Królewska 212 3 596 3 575 7 171 33,76 99,4 Susiec 191 4 013 3 960 7 973 41,79 98,7 Tarnawatka 83 2 072 2 083 4 155 50,14 100,5 Tomaszów Lubelski 176 5 505 5 582 11 087 63,03 101,4 LGD 765 18 570,0 18 607,0 37 177 48,62 100,2 Powiat tomaszowski 1489 44 086 45 425 89 511 60,12 103,0 Województwo 2 179 098 86,74 106,1 lubelskie 25122 1 057 443 1 121 655 Tabela 2.5. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Struktura wiekowa ludności z obszaru LGD nie odbiega zasadniczo od średniej dla województwa lubelskiego. W 2006 roku na terenie LGD odnotowano ujemny przyrost naturalny. Na 366 urodzeń przypadło 420 zgonów. Ujemny wskaźnik utrzymał się też w 2007 roku (-17). W 2006 roku saldo migracji dla omawianego obszaru w liczbach bezwzględnych wyniosło -73 (od -3 do -4,5 na 1000 ludności). I należy do najwyższych w województwie lubelskim.

Struktura wiekowa ludności LGD na tle powiatu i województwa (stan na 31.12.2006 r.) w wieku Ludność przedprodukcyjnym (17 lat i produkcyjnym (18-59 lat w wieku poprodukcyjnym mniej) kobiety, 18-64 lata mężczyźni) nieprodu

mężczyźni mężczyźni mężczyźni kcyjnym

kobiety kobiety kobiety Gmina Ogółem razem razem razem na 100 osób w % % %

wieku

produkc yjnym Bełżec 3 025 342 332 674 22,28 1032 865 1897 62,71 144 310 454 15,01 59,46 Krynice 3 629 386 355 741 20,42 1140 924 2064 56,88 275 549 824 22,71 75,82 Lubycza 7 144 875 877 1752 24,52 2371 1971 4342 60,78 337 713 1050 14,7 64,53 Królewska Susiec 7 761 849 839 1688 21,75 2557 2023 4580 59,01 513 980 1493 19,24 69,45 Tarnawatka 4 041 507 466 973 24,08 1278 1083 2361 58,43 246 461 707 17,5 71,16 Tomaszów 10 865 1320 1248 2568 23,64 3533 2955 6488 59,71 576 1233 1809 16,65 67,46 Lubelski LGD 37 177 4279 4117 8396 22,6 11911 9821 21732 58,5 2091 4246 6337 17 67,79 Powiat 88 199 9915 9382 19297 21,88 28491 24903 53394 60,54 5090 10418 15508 17,58 65,19 tomaszowski Województwo 2 172 766 233884 222804 456688 21 701643 651264 1352907 62,3 118245 244926 363171 16,7 60,60 lubelskie

27 Szczegółowy wykaz Gospodarstw agroturystycznych oraz miejsc noclegowych na terenie LGD stanowi załącznik do niniejszej Strategii. 27

Tabela 2.6. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Liczba mieszkańców powiatu tomaszowskiego w latach28: Rok Liczba mieszkańców Rok Liczba mieszkańców 2001 92310 2005 90171 2002 91843 2006 89511 2003 91279 2007 88854 2004 90787

Analizując powyższe dane widać tendencję spadkową liczby ludności powiatu tomaszowskiego, co jest też charakterystyczne dla obszaru LGD. W latach 2001 – 2007 liczba mieszkańców powiatu spadła o 3456 osób. Procesy demograficzne na terenie LGD w większości odzwierciedlają tendencje, które są obserwowane na terenie województwa. W najbliższych kilkunastu latach przewiduje się niekorzystne zmiany demograficzne prowadzące do szybkiego procesu starzenia się społeczeństwa i stopniowego spadku liczby ludności w województwie. W 2020 roku mniej więcej co piaty mieszkaniec województwa lubelskiego będzie miał 60 i więcej lat. Dalsze utrzymywanie się obecnej tendencji zagraża pojawieniem się w niedalekiej przyszłości niekorzystnych dla rynku pracy deformacji struktury wieku ludności oraz zmniejszeniem podaży siły roboczej. Narastać mogą również problemy społeczne związane z przyrostem ludności w wieku poprodukcyjnym. Według prognozy GUS w najbliższych latach województwo nadal będzie się zaliczało do obszarów odpływu ludności. Łącznie w okresie 2005 - 2015 z tytułu migracji zagranicznych i miedzywojewódzkich ubędzie około 1,6% mieszkańców Lubelszczyzny.

Pod względem wykształcenia mieszkańców opisywany obszar wypada bardzo słabo na tle powiatu i województwa. Odsetek osób z wykształceniem wyższym, jest ponad dwukrotnie niższy, niż liczony dla województwa lubelskiego. Zwraca uwagę też wysoki wskaźnik osób z wykształceniem niższym, niż średnie. Aż 61,68% mieszkańców terenu LGD nie posiada wykształcenia średniego (53,55% mieszkańców powiatu tomaszowskiego i 46,46% - województwa).

Tabela 2.7. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Aktywność społeczną mieszkańców terenu LGD i powiatu tomaszowskiego należy ocenić jako niższą od przeciętnej. Obserwując frekwencję w wyborach powszechnych zarządzanych w ostatnich latach widać tendencję obniżania się odsetek osób biorących w nich udział, w porównaniu z danymi dla województwa i kraju. Co prawda, w wyborach samorządowych w 2006 roku frekwencja ta była wyższa, niż przeciętna w województwie i w Polsce, to jednak w pozostałych była niższa, a w ostatnich wyborach parlamentarnych – niższa o ponad 7% od średniej dla województwa lubelskiego i ponad 10% - dla kraju.

Frekwencja wyborcza Wybory powiat tomaszowski województwo lubelskie Polska Wybory do Sejmu i Senatu w 2007 roku 42,86% 50,00% 53,88% Wybory samorządowe w 2006 roku 49,79% 48,56% 45,99% Wybory Prezydenta RP w 2005 roku 45,30% 45,46% 49,74% Wybory do Sejmu i Senatu w 2005 roku 38,44% 40,99% 40,57% Wybory do Sejmu i Senatu w 2001 roku 48,17% 47,44% 46,29% Tabela 2.8. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PKW

28 Na podstawie: http://www.stat.gov.pl/bdr_n/app/wybrane_cechy.wymiary 28

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Na obszarze objętym LSR działa 197 organizacji pozarządowych, z czego 102 to Ochotnicze Straże Pożarne. Na uwagę zasługuje działalność Kół Gospodyń Wiejskich, których wkład w kultywowanie lokalnych tradycji i animowanie działalności społecznej trudno przecenić.

Na terenie LGD organizowanych jest szereg imprez rekreacyjnych i sportowych. Wśród nich należy wymienić zawody strażackie, turnieje halowej piłki nożnej, turnieje tenisa stołowego, gminne święta sportu, rozgrywki OZPN oraz organizowane już od kilku lat zawody w biegu narciarskim w stylu klasycznym o „Puchar Gryfa‖ – impreza popularyzująca narciarstwo biegowe wśród dzieci i młodzieży (trasa: Tomaszów Lubelski – Susiec).

Roztocze Tomaszowskie ze względu na położenie geograficzne stwarza wszechstronne możliwości aktywnego wypoczynku zarówno w okresie letnim jak i zimowym. W Tomaszowie Lubelskim funkcjonuje Ośrodek Sportu i Rekreacji „TOMASOVIA‖ z kompleksem sportowym, halą sportową, siłownią, dwoma boiskami piłkarskimi, kortami tenisowymi oraz hotelem. W okresie zimy istnieją doskonałe warunki do uprawiania sportów zimowych. W obrębie Siwej Doliny wytyczone są trasy narciarskie działa także wyciąg narciarski na Białej Górze. Wydaje się jednak, iż nie w pełni jest wykorzystany potencjał obszaru w tym zakresie. Innym przejawem aktywności społecznej są organizowane na obszarze LGD cykliczne imprezy kulturalne i turystyczne o charakterze ponadlokalnym.

Wśród najważniejszych, należy wymienić: Nazwa imprezy Charakter imprezy Miejsce i termin Roztoczański Rajd Rowerowy Rajd rowerowy po Roztoczu maj Krynice Wędkarska Sobótka Rodzinne zawody wędkarskie i festyn sportowy czerwiec Spotkanie kulturalno - integracyjne, promocja trzeźwego trybu Tarnawatka Dzień Kultury Chrześcijańskiej życia czerwiec Ruda Żurawicka Noc Świętojańska Festyn rekreacyjno – ludowy czerwiec Susiec Otwarcie letniska Otwarcie sezonu wakacyjnego. Festyn ludowy i koncerty lipiec Lubycza Królewska Dni Lubyczy Królewskiej Festyn rodzinny lipiec Impreza promująca dziedzictwo kulturowe i turystyczne regionu Transgraniczny Festiwal Susiec Roztocza. Biorą w niej udział zespoły śpiewacze miast i gmin Pieśni o Roztoczu ostatnia niedziela lipca Roztocza oraz z Ukrainy. Machnów Nowy Dni Machnowa Nowego Festyn rodzinny sierpień Bełżec Jarmark Św. Wawrzyńca Tradycyjny festyn z jarmarkiem i sztuką sierpień Festyn ku uciesze wypoczywających na Roztoczu turystów i Majdan Sopocki Sopockie lato okolicznych mieszkańców sierpień Festiwal Polskich Środowisk Podhorce Festyn rekreacyjno-ludowy Przygranicznych wrzesień

Dla pełnego obrazu imprez kulturalnych związanych z opisywanym obszarem należy wspomnieć o wydarzeniach organizowanych przez Tomaszowski Dom Kultury. Jest to instytucja kultury prowadzona przez samorząd miasta Tomaszów Lubelski, który nie jest członkiem LGD, lecz jego działalność w dużym stopniu stanowi o atrakcyjności kulturalnej terenu LGD. Wśród najważniejszych imprez należy wymienić:

2.5. Gospodarka obszaru

Obszar LGD należy w całości do powiatu tomaszowskiego i gospodarczo jest spójny z pozostałym terenem powiatu. Z uwagi na szczegółowość dostępnych danych charakterystyka gospodarcza tego obszaru w części będzie przeprowadzona na poziomie powiatu, co nie ma negatywnego wpływu na zobrazowanie stanu gospodarki opisywanego obszaru.

29

Powiat Tomaszowski należy do grupy powiatów tworzących podregion lubelski i PKB na 1 mieszkańca tego obszaru wyniosło w 2005 roku 19557 zł (dla województwa lubelskiego wynosi 17591 zł), przy średniej dla Polski 25767 zł. Kategoria: RACHUNKI REGIONALNE PRODUKT KRAJOWY Grupa: BRUTTO Produkt krajowy brutto Podgrupa: ogółem Wymiary: Zakres przedmiotowy, Lata produkt krajowy brutto na 1 produkt krajowy brutto ogółem mieszkańca Jednostka terytorialna 2003 2004 2005 2003 2004 2005 [mln zł] [mln zł] [mln zł] [zł] [zł] [zł] Podregion 9 - lubelski 20 972 22 642 23 716 17 241 18 648 19 557 Tabela 2.9. Źródło: Analiza atrakcyjności inwestycyjnej. Powiat tomaszowski

Stopa bezrobocia w powiecie tomaszowskim w roku 2006 wynosiła 18,1%, przy poziomie 15,5% tego wskaźnika w województwie Lubelskim i 14,8% w kraju. 77 % bezrobotnych stanowili mieszkańcy wsi. W 2007 roku wskaźnik bezrobocia dla powiatu zmalał i wynosił 15,6%29, przy 12,7% dla województwa i 11,2% dla kraju. W 2007 r. wyłączono z ewidencji Powiatowego Urzędu Pracy 7547 osób, w tym z powodu: · podjęcia pracy – 2704 osoby · rozpoczęcia szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego – 1288 osób · nie potwierdzenia gotowości do pracy – 2329 osób · dobrowolnej rezygnacji ze statusu bezrobotnego– 713 osób · inne przyczyny– 513 osób.

Stopa bezrobocia 2004 2005 2006 2007 Razem lubelskie 17,8 17,0 15,5 12,7 Powiat tomaszowski 19,9 18,9 18,1 15,6 Tabela 2.10. Źródło: Analiza atrakcyjności inwestycyjnej. Powiat tomaszowski.

W porównaniu do lat 2004 i 2005 daje się zauważyć tendencję spadkową, charakterystyczną dla całego kraju i województwa. Nie zmienia to jednak faktu stale wyższej stopy bezrobocia od przeciętnej dla województwa lubelskiego. Obserwowany obecnie spadek bezrobocia wynika nie tylko z coraz lepszej koniunktury gospodarczej w kraju i regionie, ale w dużej mierze związany jest z emigracją zarobkową młodych ludzi za granicę. Liczba bezrobotnych Bezrobotni udział w stosunku do Gmina wzrost/spadek liczby 31.12.2006 31.12.2007 ogółu bezrobotnych w bezrobotnych powiecie (%) Bełżec 377 336 -41 5,2 Krynice 243 208 -35 3,2 Lubycza Królewska 864 757 -107 11,8 Susiec 705 619 -86 9,6 Tarnawatka 421 376 -45 5,9 Tomaszów Lubelski 805 675 -130 10,5 LGD 3415 2971 -444 46,2 Powiat tomaszowski 7268 3593 -842 100 Tabela 2.11. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PUP w Tomaszowie Lubelskim.

W typowo rolniczym rejonie, jakim jest powiat tomaszowski, a także obszar LGD o bardzo dużym udziale zawodowo czynnych w rolnictwie indywidualnym, tak obliczona stopa nie odzwierciedla rzeczywistej skali problemu. Istnieje problem ukrytego bezrobocia zniekształcający rzeczywisty obraz rynku pracy. Wśród podstawowych branż, mających wpływ na poziom zatrudnienia, wymienić należy: przemysł i budownictwo; usługi;

29 Według stanu na dzień 30.11.2007 r. 30

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo.

W powiecie tomaszowskim, w sektorze usług zatrudnionych jest blisko 70% wszystkich pracujących. Odmiennie niż w całym województwie w powiecie tomaszowskim wśród pracujących więcej jest mężczyzn, niż kobiet. Najwięcej miejsc pracy w regionie generują tzw. usługi nierynkowe, które obejmuje m.in. szkoły, urzędy, służby mundurowe, czy służbę zdrowia. Spowodowane jest to z jednej strony bliskością granicy i funkcjonowaniem przejścia granicznego w Hrebennem, a z drugiej słabością lokalnej gospodarki, w szczególności sektora prywatnego. Struktura pracujących wg podstawowych sekcji PKD ogółem sektor publiczny sektor prywatny LUBELSKIE 2004 2005 2006 2004 2005 2006 pracujący pracujący pracujący pracujący pracujący pracujący RAZEM 190 148 189 815 190 179 149 847 155 547 161 057 Powiat tomaszowski 5 872 5 806 5 676 4 890 5 060 5 394 [wg. faktycznego miejsca pracy; bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób oraz pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, w zakresie jednostek sfery budżetowej - niezależnie od liczby pracujących] Tabela 2.12. Źródło: Analiza atrakcyjności inwestycyjnej. Powiat tomaszowski

Działem gospodarki mającym ogromny wpływ na dochody ludności jest rolnictwo. Blisko 60% obszaru LGD to powierzchnia użytków rolnych.

Rolnictwo (stan na 31.12.2005 r.)

Tarnawatk

Królewska

Tomaszów Tomaszów

Jednostka Jednostka

Lubelski

Lubycza Lubycza

Krynice

Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina Gmina

Bełżec

Susiec

miary

LGD

a

ha 2918 7355 21241 19077 8287 17591 76469 Powierzchnia km2 29 74 212 191 83 176 765 Powierzchnia użytków rolnych ha ogółem 1 527 5 990 13 645 7 749 5 093 11 166 45170 Grunty orne ogółem ha 1 394 5 103 10 240 6 856 3 906 9 757 37256 Sady ogółem ha 21 116 27 26 27 98 315 Łąki ogółem ha 80 642 2 421 26 981 976 5126 Pastwiska ogółem ha 32 129 957 393 179 335 2025 Lasy i grunty leśne ogółem ha 1 072 919 5 965 10 275 2 189 4 732 25152 Pozostałe grunty i nieużytki ha 267 449,00 1 600 1 028 984 1 180 55,68 % powierzchni użytków rolnych % 52,33 81,44 64,24 40,62 61,46 63,48 59,07 Tabela 2.13. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.stat.gov.pl

Przeważają tutaj grunty orne, na których dominujące uprawy to: - zboża (68,8%) - rośliny strączkowe jadalne na ziarno (5,9%) - ziemniaki - 4,1%. Wśród upraw znaczną powierzchnię zajmują również uprawy ogrodnicze (warzywa i owoce). Największą powierzchnię zajmuje: truskawka (w gminach: Tomaszów Lubelski, Susiec, Bełżec) i porzeczka (w gminie Tomaszów Lubelski). Rolnicza przestrzeń produkcyjna "Ziemi Tomaszowskiej" stanowi obszar należący do obszarów o najwyższych możliwościach rozwoju produkcji rolniczej w Polsce; szczególnie cenny dla upraw ekologicznych teren. Argumentem dla rozwoju tego typu upraw jest niewielki areał gospodarstw rolnych, wśród których dominują małe, liczące poniżej 5 ha użytków rolnych (67,58%) gospodarstwa, z czego aż 41,06% ma mniej niż 2 ha.

Gospodarstwa wg rodzaju i grup obszarowych użytków rolnych gospodarstwa rolne ogółem gosp.rol. 16 092 100,00%

31

do 1 ha włącznie gosp.rol. 4 149 25,78% powyżej 1 do mniej niż 2 ha gosp.rol. 2 459 15,28% od 2 do mniej niż 5 ha gosp.rol. 4 219 26,22% od 5 do mniej niż 7 ha gosp.rol. 1 796 11,16% od 7 do mniej niż 10 ha gosp.rol. 1 559 9,69% od 10 do mniej niż 15 ha gosp.rol. 1 049 6,52% od 15 do mniej niż 20 ha gosp.rol. 407 2,53% od 20 do mniej niż 50 ha gosp.rol. 388 2,41% od 50 do mniej niż 100 ha gosp.rol. 32 0,20% 100 ha i więcej gosp.rol. 34 0,21% Tabela 2.14. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Na terenie powiatu tomaszowskiego działalność prowadzi ponad 6 tys. podmiotów gospodarczych. 96% to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, z czego większość w zakresie handlu i napraw. Są to najczęściej zakłady małe, jedno lub kilkuosobowe. Do największych zakładów terenu LGD należą: Zakłady Przerobu Drewna "NATURA" w Bełżcu, "Eurodom" Sp. z o.o. w Tarnawatce-Tartak, Przetwórnia SVZ Poland sp. z o.o. w Tomaszowie Lubelskim. Należy zauważyć, iż tempo rozwoju przedsiębiorczości na terenie powiatu tomaszowskiego należy do największych w województwie. Pod tym względem powiat zajmuje szóste miejsce w województwie lubelskim.

Strukturę gospodarki oszaru LGD wg sekcji PKD przedstawia poniższa tabela. GOSPODARKA (STAN W DNIU 31 XII 2006) – obszar LGD „Roztocze Tomaszowskie” ogółem jed.gosp. 1 767 sektor publiczny jed.gosp. 94 sektor prywatny jed.gosp. 1 673 Podmioty gospodarcze wg sekcji PKD Sekcja A - Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo jed.gosp. 127 Sekcja B - Rybactwo jed.gosp. - Sekcja C - Górnictwo jed.gosp. - Sekcja D - Przetwórstwo przemysłowe jed.gosp. 161 Sekcja E - Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę jed.gosp. 6 Sekcja F - Budownictwo jed.gosp. 215 Sekcja G - Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego jed.gosp. 658 Sekcja H - Hotele i restauracje jed.gosp. 48 Sekcja I - Transport, gospodarka magazynowa i łączność jed.gosp. 114 Sekcja J - Pośrednictwo finansowe jed.gosp. 45 Sekcja K - Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej jed.gosp. 92 Sekcja L - Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne jed.gosp. 72 Sekcja M - Edukacja jed.gosp. 67 Sekcja N - Ochrona zdrowia i pomoc społeczna jed.gosp. 38 Sekcja O - Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała jed.gosp. 124 Sekcja P - Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników jed.gosp. - Sekcja Q - Organizacje i zespoły eksterytorialne jed.gosp. - Tabela 2.15. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

2.6. Specyfika obszaru Jak wynika z powyższego opisu, obszar LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ niemal w całości położony jest w obrębie jednej jednostki fizyczno–geograficznej – Roztocza Środkowego, zwanego też Roztoczem Tomaszowskim. Taka lokalizacja stanowi o zbliżonych warunkach rozwoju fauny i flory, co nie jest bez znaczenia przy ocenie spójności geograficznej i przyrodniczej. Wszystkie gminy wchodzące w skład Stowarzyszenia położone są na terenie powiatu tomaszowskiego, co w istotny sposób ułatwia przeprowadzenie czynności prawnych i organizacyjnych dotyczących np. realizacji inwestycji. Ponadto tworzą one zwarty blok, sąsiadując bezpośrednio ze sobą (znajdują się w jednym obrysie, poza miastem Tomaszów Lubelski), co powoduje zbieżność obserwowanych tutaj zjawisk społecznych i gospodarczych wraz z całym spektrum czynników, które można zaliczyć do potencjałów rozwojowych i tych, o niekorzystnym oddziaływaniu. Opisywany obszar posiada doskonałe powiązania zewnętrzne w układzie regionalnym i krajowym, które tworzone są przez liczne szlaki drogowe (zwłaszcza drogę krajową nr 17) oraz infrastrukturę przejścia granicznego w Hrebennem (Rawie Ruskiej). Położenie przy granicy z Ukrainą jest znaczące i charakterystyczne 32

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju dla całego obszaru LGD w kontekście uwarunkowań rozwoju gospodarczego, dziedzictwa kulturowego oraz turystyki.

Inną cechą charakterystyczną, spójną dla całej LGD, jest czysta przyroda, w dużej części objętą różnymi formami ochrony, co z jednej strony stanowi o jej unikalności i atrakcyjności, a z drugiej ogranicza prowadzenie działań inwestycyjnych (rezerwaty przyrody i obszary NATURA 2000). Duża lesistość (32,36% powierzchni), bardzo małe zagęszczenie sieci osadniczej, obfitość w zbiorniki i cieki wodne oraz ciekawa rzeźba terenu stanowią znakomitą podstawę do rozwoju turystyki, zwłaszcza skierowanej do osób poszukujących aktywnego wypoczynku i czystego, niezurbanizowanego otoczenia. Obszar Roztocza Tomaszowskiego jest jednym z najchętniej odwiedzanych terenów Lubelszczyzny i z tej racji posiada ogromny potencjał do rozwoju turystyki wiejskiej, opartej na małych firmach świadczących usługi turystyczne oraz gospodarstwach agroturystycznych.

Wartym podkreślenia jest przygraniczny charakter obszaru, charakteryzujący się mozaiką kulturową oraz narodowościową. Ten swoisty tygiel różnych kultur obfitujący w materialne świadectwa różnorodności tych terenów, a także przejście graniczne w Hrebennem i bliskość Lwowa, będącego celem wypraw turystycznych wielu Polaków stanowi doskonałe uzupełnienie walorów przyrodniczych w kontekście rozwoju turystyki obszaru. Niewątpliwym atutem jest specyficzny klimat „Roztocza Tomaszowskiego‖ charakteryzujący się wysokim stopniem nasłonecznienia oraz dosyć dużym zaśnieżeniem w miesiącach zimowych. Eliminuje to zagrożenie jednosezonowością powstających usług turystycznych i pozwala na prognozowanie czerpania z niej dochodów w sezonie letnim i zimowym. Warto też wspomnieć, iż Lubelszczyzna, obok województwa świętokrzyskiego cieszy się największym powodzeniem wśród turystów korzystających z urlopów jesienią. Inny aspekt wyróżniający opisywany obszar stanowi gospodarka terenów wiejskich i potencjał dla rozwoju rolnictwa ekologicznego. Wobec bardzo dobrego nasłonecznienia, bardzo dobrych i dobrych warunków glebowych, dużego areału upraw, a przy tym ograniczeń wynikających ze stref ochrony przyrody rolnictwo ekologiczne oraz wykorzystanie naturalnych i odnawialnych źródeł energii stanowić może olbrzymią szansę na aktywizację gospodarczą obszaru.

Z jednej strony dobra dostępność komunikacyjna, a z drugiej dość duże odległości do większych ośrodków miejskich i wymiany towarów powinny stanowić bodźce do rozwoju powiązań kooperacyjnych zmierzających do obniżenia kosztów, wspólnego marketingu i podniesienia jakości wytwarzanych produktów. Wydaje się, iż czynnikiem wzmacniającym powstawanie powiązań kooperacyjnych oraz rozwój gospodarczy winna być tomaszowska podstrefa Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK WISŁOSAN.

Dosyć mały areał gospodarstw rolnych jest przyczyną niskich dochodów rolników i rodzi potrzebę dywersyfikacji źródeł dochodu oraz specjalizację produkcji. Stąd można wywodzić wnioski o istniejącym potencjale do rozwoju gospodarstw agroturystycznych, usług turystycznych i gospodarstw ekologicznych.

Uwagę zwraca również niski poziom wykształcenia ludności, a zwłaszcza brak tzw. kompetencji kluczowych (znajomość języków obcych, umiejętność obsługi komputera, przedsiębiorczość). Spowodowane jest to odpływem młodych, wykształconych ludzi do większych ośrodków miejskich. Bez podniesienia kluczowych kompetencji trudno myśleć o poprawie jakości kapitału ludzkiego Lubelszczyzny (15. miejsce na 16 regionów w Polsce) oraz o budowie innowacyjnej gospodarki.

Również aktywność społeczna mieszkańców opisywanego obszaru wydaje się niewykorzystanym do końca potencjałem rozwojowym. Spośród 197 istniejących na terenie LGD organizacji pozarządowych30 aż 102 to Ochotnicze Straże Pożarne, a aktywność większości pozostałych często ogranicza się do organizacji jednego bądź kilku spotkań w roku.

2.7. Uzasadnienie spójności obszaru LSR

Obszar objęty niniejszą Strategią posiada wiele spójnych, unikatowych w skali regionu i kraju, cech świadczących o jego wyjątkowości. Wynikają one zarówno z położenia Roztocza Tomaszowskiego,

30 Dane Starostwa Powiatowego w Tomaszowie Lubelskim 33 jak i uwarunkowań kulturowych, przyrodniczych, historycznych i środowiskowych. Świadczą one o jego spójności opartej na: - spójności przestrzennej, - spójności geograficznej, - spójności historycznej, - spójności kulturowej, - spójności przyrodniczej.

Rodzaj spójności Uzasadnienie spójność przestrzenna . gminy wchodzące w skład LGD pod względem obszarowym tworzą zwarty blok (znajdują się w jednym obrysie; enklawa – miasto Tomaszów Lubelski), sąsiadują bezpośrednio ze sobą, co powoduje zbieżność zachodzących zjawisk społecznych i gospodarczych i współzależność rozwojową, . wszystkie gminy należą do jednego powiatu (powiat tomaszowski), co w istotny sposób ułatwia przeprowadzenie czynności prawnych i organizacyjnych dotyczących np. realizacji inwestycji; spójność geograficzna . położenie w strefie przygranicznej (granica z Ukrainą), . położenie wszystkich gmin wchodzących w skład LGD na terenie jednej krainy geograficznej – Roztocza Środkowego, . doskonałe powiązania zewnętrzne w układzie komunikacyjnym (główny szlak komunikacyjny – droga krajowa Nr 17 biegnąca wzdłuż obszaru LGD) tworzonym przez liczne szlaki drogowe oraz infrastrukturę przejścia granicznego w Hrebennem, spójność historyczna . w średniowieczu cały obszar LGD wchodził w skład Grodów Czerwieńskich, . występowanie licznych zabytków sakralnych i świeckich, potwierdzających bogatą historię obszaru, . silnie odczuwalna wielokulturowość obszaru wywodząca się z historycznego dziedzictwa krainy pogranicza, spójność kulturowa . pograniczny charakter opisywanego obszaru; zróżnicowanie struktury etnicznej ludności, a co za tym idzie zróżnicowanie religijne i kulturowe (silne wpływy prawosławne). Ziemie te zamieszkiwali Rusini, Polacy, Ormianie, Tatarzy, Żydzi i Niemcy, pozostawiając po sobie liczne zabytki kultury materialnej (krzyże bruśnieńskie, cerkwie itp.). . bardzo silnie odczuwalne są wpływy kultury ukraińskiej (doroczne zjazdy potomków osób wysiedlonych w latach 40. XX wieku), . duża aktywność społeczna w zakresie pielęgnowania kultury i dziedzictwa kulturowego – działalność Kół Gospodyń Wiejskich, organizacja licznych wydarzeń kulturalnych, zabaw, plenerów, festynów, festiwali itp., . organizacja dużych wydarzeń kulturalnych propagujących dziedzictwo kulturowe obszaru LGD, np. Międzynarodowy Festiwal Folkloru ROZTOCZE, Festiwal Polskich Środowisk Przygranicznych, Transgraniczny Festiwal Pieśni o Roztoczu spójność przyrodnicza . zbliżone warunki rozwoju fauny i flory na obszarze LGD ze względu na położenie w obrębie tej samej krainy geograficznej –Roztocze Środkowe, . bardzo dobrze rozwinięty system obszarów chronionych świadczący o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych (liczne rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu) oraz obszarów zaliczonych do sieci NATURA 2000, . gęsta sieć wód powierzchniowych; cały obszar LGD położony w zlewni Wisły, . specyficzny klimat – duże nasłonecznienie oraz długie zaleganie pokrywy śnieżnej; krótkie pory przejściowe –przedwiośnie i przedzimie; . zróżnicowana szata roślinna.

34

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

3. ANALIZA SWOT DLA OBSZARU OBJĘTEGO LSR; WNIOSKI WYNIKAJĄCE Z PRZEPROWADZONEJ ANALIZY.

W niniejszym opracowaniu jako podstawową metodę analizy strategicznej wykorzystano analizę SWOT, która jest sposobem pozycjonowania i oceny zalecaną w tworzeniu długoletnich planów rozwoju oraz planów restrukturyzacyjnych. Stosowana była ona także w ewaluacji realizacji programów funduszy strukturalnych w latach 2004 - 2006. Zgodnie z rozporządzeniem 1260/99 oraz dokumentem roboczym nr 2, analiza SWOT winna być wykorzystana przy prowadzeniu ewaluacji ex-ante programów strukturalnych, planów rozwoju, jednolitych dokumentów programowych, programów operacyjnych i uzupełnień programów operacyjnych31. Jest ona więc instrumentem służącym przede wszystkim do prowadzenia ewaluacji globalnej i pozycjonowania strategicznego. W związku z tym metoda ta jest powszechnie wykorzystywana przy opracowaniu regionalnych i lokalnych strategii rozwoju społeczno – gospodarczego.

Nazwa metody jest akronimem pochodzącym od angielskich słów: Strength (siła), Weakness (słabość), Opportunity (szansa) oraz Threat (zagrożenie). Głównym celem metody, w przypadku programów o charakterze społeczno – gospodarczym, jest diagnoza czynników wpływających na rozwój danej struktury – w tym przypadku LGD i na tej podstawie opracowanie strategii najkorzystniejszej z punktu widzenia przyszłego rozwoju. Diagnoza ta dotyczy zarówno czynników pozytywnych (silnych stron), jak również czynników negatywnych (słabych stron). W następnym etapie prac silne i słabe strony LGD skonfrontowane zostaną z czynnikami zewnętrznymi, pozostającymi poza kontrolą władz odpowiedzialnych za realizację strategii, które w pozytywny (szanse) lub negatywny (zagrożenia) sposób mogą wpływać na jej rozwój.

Diagnoza sytuacji, zwana pozycjonowaniem strategicznym, stanowi punkt wyjścia do opracowania programów rozwoju oraz instrumentów, które zostaną wykorzystane przy ich wdrażaniu. W zależności od przyjętej filozofii działania (zwanej często: intencją strategiczną), instrumenty te mogą być ukierunkowane dwojako: stawiać głównie na wykorzystywanie zidentyfikowanych szans i wzmacnianie silnych stron LGD, bądź też likwidować zdiagnozowane słabe strony i minimalizować zagrożenia. W praktyce najczęściej stosuje się oba podejścia, ale przy obligatoryjnym zachowaniu odpowiedniej konfiguracji zbioru instrumentów.

31 Rozporządzenie Rady (WE) NR 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. ustanawiające ogólne przepisy w sprawie Funduszy Strukturalnych. 35

Wyniki analizy przedstawione zostały w formie tabelarycznej (macierz), gdzie opisano słabe i mocne strony LGD oraz szanse i zagrożenia dla jej rozwoju. Analiza SWOT w takiej formie jest uzupełnieniem opisu aktualnej sytuacji oraz związanych z nią danych statystycznych. Duża zaletą tej metody jest przede wszystkim syntetyczne ujmowanie głównych czynników warunkujących rozwój. Mocne Strony Słabe Strony 1. Niska aktywność społeczna młodzieży. 2. Zanikające więzi sąsiedzkie. 1. Położenie gmin – członków LGD na terenie tego samego 3. Niedostateczna ilość liderów lokalnych i animatorów powiatu, w zwartym układzie, kultury lokalnej. 2. Duże zróżnicowanie kulturowe obszaru – 4. Niedostateczna liczba inicjatyw lokalnych; brak wiary charakterystyczne dla pogranicza. we własne siły. 3. Aktywność kulturalna społeczności lokalnych (Koła 5. Niewystarczający dostęp do Internetu; niski poziom Gospodyń Wiejskich, stowarzyszenia religijne, itp). kompetencji kluczowych. 4. Funkcjonowanie amatorskich zespołów ludowych. 6. Niski poziom wykształcenia mieszkańców. 5. Tradycja organizacji transgranicznych imprez 7. Niewystarczająca ilość i zły stan obiektów kultury i kulturalnych (np. Transgraniczny Festiwal Pieśni życia publicznego; Istniejące świetlice wiejskie Roztocza). wymagają remontu lub modernizacji 6. Organizacja licznych imprez lokalnych promujących 8. Przestrzeń publiczna w miejscowościach jest słabo region (Noc Świętojańska – Ruda Żurawiecka, rajdy zagospodarowana; nie spełnia swoich funkcji. rowerowe, dożynki, Jasełka itp.). 9. Brak placów zabaw dla dzieci. 7. Współpraca kulturalna z Ukrainą. 10. Słaba i nieskoordynowana promocja lokalnych atrakcji 8. Bogactwo produktów lokalnych (pieróg ziemniaczany z turystycznych. kaszą pieczony w piecu chlebowym itp.). 11. Słabo rozwinięta baza noclegowa. 9. Aktywni rzemieślnicy (kowal, kołodziej, zdun, garncarz, 12. Słabo rozwinięta infrastruktura gastronomiczna. cieśla, wyrób oleju świątecznego) i twórcy ludowi 13. Niewystarczająca ilość instytucji obsługi turystyki. (rzeźbiarz, bukieciarski, hafciarki). 14. Słaba infrastruktura sportowa; zły stan istniejących 10. Kultywowanie tradycji prania ręcznego i obróbki konopii obiektów sportowych. 11. Wyznaczone szlaki turystyczne (piesze i rowerowe) i 15. Niezagospodarowane i zaniedbane tereny zielone ścieżki edukacyjne. (parki). 12. Funkcjonowanie Muzeum Skamieniałych drzew w 16. Lokalna gospodarka oparta na rolnictwie. Siedliskach. 17. Rozdrobione i słabe ekonomicznie rolnictwo. 13. Istniejące obiekty gotowe do zagospodarowania na cele 18. Brak powiązań kooperacyjnych rolników; grup społeczne (świetlice wiejskie, stare szkoły). producenckich. 14. Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu (38 000 19. Brak organizacji zbytu produktów rolnych. odwiedzających w 2004 roku). 20. Niski poziom przedsiębiorczości - wśród podmiotów 15. Tworząca się podstrefa ekonomiczna. gospodarczych dominują mikroprzedsiębiorstwa 16. Wysokie tempo rozwoju przedsiębiorczości. (96%) 17. Brak uciążliwego przemysłu. 21. Ograniczenia inwestycyjne wynikające z dużej 18. Czyste środowisko naturalne; duża lesistość. powierzchni terenów chronionych. 19. Otwartość władz na inicjatywy mieszkańców. 22. Mała liczba miejsc pracy. 20. Doświadczenie w aplikowaniu o środki unijne i 23. Słabość lokalnej gospodarki; wysoki poziom zarządzaniu projektami. zatrudnienia w usługach nierynkowych; 21. Liczne zabytki i miejsca pamięci (pomniki, cerkwie, 24. Niszczejące i niewykorzystane zabytki. dworki, kapliczki, krzyże bruśnieńskie, kapliczki na 25. Brak oznaczeń miejsc atrakcyjnych turystycznie. wodzie, Siedliska, wiatraki, Linia Mołotowa itp.) 26. Niezagospodarowane wody i źródełka (zarośnięte i 22. Bogata i różnorodna historia. zamulone) 23. Wielokulturowość (Ukraińcy, Żydzi, Rusini, Niemcy). 27. Niska świadomość ekologiczna mieszkańców. 24. Liczne tereny pod budownictwo jednorodzinne i 28. Słabe połączenia PKP i PKS z dużymi ośrodkami działalność gospodarczą. miejskimi 29. Degradacja środowiska naturalnego na skutek np. nielegalnego odprowadzania ścieków Szanse Zagrożenia 1. Obszar położony na terenie jednej krainy geograficznej – 1. Położenie na tzw. „ścianie wschodniej‖ z utrwalonymi Roztocza Środkowego. problemami strukturalnymi. 2. Naturalnie dobre warunki do uprawiania narciarstwa 2. Duża odległość do dużych ośrodków miejskich (Wapielnia, Krągły Goraj); ciekawa rzeźba terenu. (Lublin, Warszawa). 3. Warunki dogodne do rozwoju agroturystyki; jeden z 3. Starzenie się społeczeństwa – ujemne saldo migracji i najchętniej odwiedzanych terenów Lubelszczyzny. ujemy przyrost naturalny. 4. Bogactwo fauny i flory (rysie, bocian czarny, orzeł bielik, 4. Migracja młodzieży. storczyki na Górze Machnowskiej). 5. Niska opłacalność produkcji rolnej. 5. Piękna przyroda (parki krajobrazowe), lasy bez podszycia, 6. Konkurencja sąsiednich gmin w walce o turystów – rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne. podobna atrakcyjność turystyczna sąsiednich terenów. 6. Gęsta sieć rzeczna, liczne stawy i zalewy. 7. Sąsiedztwo zewn. granicy UE – położenie peryferyjne. 7. Zmiana stylu życia i wypoczynku mieszkańców miast – 8. Bardzo niska gęstość zaludnienia. 36

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

zainteresowanie wypoczynkiem na wsi; w regionach o 9. Wysoki poziom bezrobocia. czystym środowisku i zdrową żywnością. 10. Bariery formalno – prawne w kontaktach 8. Korzystny mikroklimat – duże nasłonecznienie i długo gospodarczych z Ukrainą. utrzymująca się pokrywa śniegowa w zimie. 9. Położenie przygraniczne. 10. Bliskość miast atrakcyjnych turystycznie: Lwowa i Zamościa; położenie między nimi. 11. Świetne położenie przy drodze krajowej E 17 – dobra dostępność komunikacyjna. 12. Dobre warunki glebowe. 13. Dostępność środków zewnętrznych (środki z UE) 14. Występowanie licznych stanowisk archeologicznych (cmentarzysko Herulów) w Ulowie. Tabela 3.1. Macierz SWOT dla obszaru LGD „Roztocze Tomaszowskie‖. Opracowanie własne na podstawie opisu obszaru oraz przeprowadzonych konsultacji społecznych.

Wyniki sporządzonej analizy wskazują, że obszar LGD posiada wiele silnych atutów mających bezpośrednie przełożenie na warunki rozwoju społeczno – gospodarczy. Głównym czynnikiem mającym wpływ na atrakcyjność tego terenu jest z pewnością położenie geograficzne, dzięki czemu występuje tu wiele walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Godnym podkreślenia jest atrakcyjna rzeźba terenu, klimat oraz bliskość znanych miejskich ośrodków turystycznych: Zamościa („Padwy Północy‖) i Lwowa. Tak więc szansą dla podmiotów z terenu objętych niniejszym opracowaniem jest rozwój funkcji turystycznych, czyli wciąż rozwijającej się gałęzi gospodarki. Dużym potencjałem jest też dziedzictwo kulturowe i historia, będąca składową zróżnicowanych wpływów kulturowych, charakterystycznych dla terenu pogranicza. Powinny one być w jak najszerszy sposób eksponowane i wykorzystywane w połączeniu z walorami przyrodniczymi. Szansą na promocję są tu różnego rodzaju imprezy kulturalne i turystyczne organizowane zarówno cyklicznie, jak i jednorazowo, a także realizacja projektów współpracy. Zadania te znajdują wsparcie w doskonałych powiązaniach komunikacyjnych (szlaki komunikacyjne), a także w obecności przejścia granicznego, które umożliwia zacieśnienie powiązań transgranicznych. Oddzielną grupę zagadnień stanowi stan i oznakowanie obiektów dziedzictwa kulturowego. W wielu przypadkach wymagają one pilnej interwencji, a ogromna większość z nich – udostępnienia turystom i odpowiedniego marketingu. Uwzględniając jakość i różnorodność zabytków, a także licznie obserwowane nawiązania do zróżnicowania kulturowego (obszar LGD położny jest w strefie wzajemnego przenikania się kultur), podjęcie stosownych działań stanowić będzie istotne wzmocnienie możliwych do rozwinięcia funkcji turystycznych. Analizowany teren jest typowo rolniczy, jednak ze względu na walory przyrodnicze obszaru napotyka na liczne ograniczenia. Struktura gospodarstw rolnych oraz profil ich produkcji wskazują jednoznacznie na słabość lokalnego rolnictwa. Nie sprzyja to konkurencyjności na rynku krajowym i międzynarodowym, również ze względu na dużą odległość do znaczących ośrodków zbytu. Należy założyć, iż opisywany obszar, wykorzystując swoje walory środowiskowe, ma szanse na rozwój produkcji zdrowej żywności oraz innych produktów o charakterze lokalnym, a także na wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. Szans rozwojowych należy tu upatrywać również w podjęciu działań kooperacyjnych przez producentów rolnych oraz w dywersyfikacji źródeł dochodu gospodarstw rolnych, np. poprzez inwestowanie w agroturystykę. Opisywany obszar charakteryzuje się również dość dużą aktywnością społeczną w zakresie szeroko rozumianej kultury. Jest to jego istotną siłą, niemniej wiele do poprawienia zostaje w kwestii edukacji społeczeństwa. Poziom wykształcenia miejscowej ludności jest dość niski. Problemem jest zwłaszcza brak tzw. umiejętności kluczowych, takich jak umiejętność obsługi komputera, znajomość języków obcych, czy przedsiębiorczość. Negatywnym zjawiskiem jest też odpływ młodej i wykształconej części społeczeństwa do miast, czy też za granicę, w celu zarobkowym. W związku z tym niezbędne będzie podjęcie działań zmierzających do podniesienia atrakcyjności Roztocza Tomaszowskiego jako miejsca pracy, zamieszkania i odpoczynku. Istotnym elementem planu operacyjnego powinno być też uzupełnienie i wzmocnienie podstawowej infrastruktury społecznej, a więc obiektów kultury (świetlice wiejskie) oraz jej wyposażenia, a także aktywizacja i integracja społeczności lokalnych. Należy zwrócić uwagę na podniesienie poziomu przedsiębiorczości i rozwój sektora usług okołorolniczych. Poważnym czynnikiem ograniczającym rozwój regionu, może być aktualny kryzys finansowy na rynkach światowych. Mimo, iż gospodarka krajowa rozwija się dość dobrze, to jednak w wyniku globalizacji wszystkich gałęzi życia, skutki będą widoczne także w Polsce. Może to spowodować, że trudniej będzie o uzyskanie 37 kredytu na współfinansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez prywatnych inwestorów. W związku z tym należy uznać, iż udzielanie wszechstronnego wsparcia dla lokalnych przedsiębiorców powinno być jednym z filarów niniejszej Strategii. Zauważyć przy tym należy, iż powinno się ono koncentrować na tych profilach działalności gospodarczej, które dotyczą wykorzystania zasobów własnych. Pozwoli to uzyskać efekt synergii i wzmocni poziom oraz efektywność wykorzystania naturalnych potencjałów rozwojowych. Podsumowując, należy stwierdzić, iż obecnie znaczenie ekonomiczne gmin LGD w województwie lubelskim jest zdecydowanie niewspółmierne w stosunku do posiadanego potencjału. Zwłaszcza jeśli chodzi o potencjał przyrodniczy i kulturowy. Konkludując, można powiedzieć, że rozwój gospodarczy gmin, które należą do LGD zależy od skorelowania wymienionych wcześniej funkcji i kierunków rozwoju. Autonomiczne rozwijanie przedsiębiorczości, rolnictwa, turystyki czy funkcji osadniczych prowadzić będzie do konfliktów, a w najlepszym razie do wzajemnej neutralności. W związku z tym należy określić takie podejście, by funkcje te stwarzały sobie wzajemnie szanse rozwojowe, a nie kolejne blokady. Niezbędne jest zatem stosowanie zasad rozwoju zrównoważonego i rozwoju zintegrowanego w celu zapewnienia maksymalnej efektywności przyjętych działań rozwojowych. Podkreślić należy, iż zasadniczą fazą analizy SWOT było odpowiednie kojarzenie potencjału wewnętrznego LGD i potencjału jej otoczenia. Polegało to przede wszystkim na badaniu relacji zachodzących pomiędzy każdą zidentyfikowaną parą zmiennych obu potencjałów. Pozwoliło to określić pary zmiennych obu potencjałów, wyliczyć ich siłę i uporządkować je. Efektem końcowym tych prac było opracowanie wizji i misji rozwoju obszaru LGD oraz struktury celów, które przedstawione zostały w kolejnych rozdziałach.

4. OKREŚLENIE CELÓW OGÓLNYCH I SZCZEGÓŁOWYCH LSR ORAZ WSKAZANIE PLANOWANYCH PRZEDSIĘWZIĘĆ SŁUŻĄCYCH OSIĄGNIĘCIU POSZCZEGÓLNYCH CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH W RAMACH KTÓRYCH BĘDĄ REALIZOWANE OPERACJE.

4.1. Struktura celów

Lokalna Strategia Rozwoju określona została poprzez trójszczeblowy układ celów podporządkowanych wspomaganiu rozwoju społecznego i gospodarczego obszarów wiejskich. Natomiast wybór narzędzi możliwych do zastosowania przy wspomaganiu rozwoju określony został poprzez przedsięwzięcia oraz preferowane w ich ramach operacje (projekty). Podkreślić należy, że jest to najważniejsza część dokumentu strategii określająca kierunki działań adekwatne do aspiracji rozwojowych, słabych i mocnych stron obszaru LGD oraz uwarunkowań zewnętrznych jej rozwoju. Cele zostały sformułowane w następującym układzie: . Wizja rozwoju – wskazuje pożądany stan docelowy, który winien być osiągnięty w wyniku realizacji strategii. . Misja (cel generalny) – wskazuje generalny kierunek, w którym podąża LGD. W sposób ogólny określa on, co Partnerstwo chce osiągnąć w założonym horyzoncie czasowym oraz kierunkuje działania głównie na uaktywnienie najważniejszych potencjałów rozwojowych w połączeniu ze specyficznym położeniem w regionie, kraju i w Europie. Z wizji rozwoju wynikają cele ogólne, których wspieranie jest niezbędne do zrealizowania przyjętej wizji rozwoju. . Cele ogólne – uwzględniają potrzebę likwidacji najważniejszych słabych stron opisywanego obszaru, w tym zagrożeń oraz efektywne wykorzystanie mocnych stron, w tym szans, z uwzględnieniem możliwości wsparcia finansowego przez fundusze Unii Europejskiej i inne źródła. Wybrane cele ogólne zasadniczo warunkują realizację wizji rozwoju. . Cele szczegółowe - w wybranych dziedzinach określające zadania lub grupy zadań konieczne do podejmowania na rzecz rozwoju obszaru LGD.

WIZJA

Cel ogólny I Cel ogólny II Cel ogólny III

38

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Cel szczegółowy 1.1 Cel szczegółowy 2.1 Cel szczegółowy 3.1

Cel szczegółowy 3.2 Cel szczegółowy 1.2 Cel szczegółowy 2.2

Cel szczegółowy 1.3 Cel szczegółowy 2.3

Cel szczegółowy 1.4 Cel szczegółowy 2.4

Przedsięwzięcie 1 Przedsięwzięcie 2 Przedsięwzięcie 3 Przedsięwzięcie 4

Operacje

Ryc. 4.1. Uproszczona struktura celów LSR. Źródło: opracowanie własne.

4.2. Wizja rozwoju oraz cele ogólne i szczegółowe

Wizja rozwoju: „Roztocze Tomaszowskie” – zielona, gościnna i atrakcyjna dla turystów nadgraniczna kraina rozwijająca się w oparciu o swe bogate dziedzictwo historyczne, wielokulturowość, czyste środowisko oraz aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców.

Cele ogólne i szczegółowe Realizacji powyższej wizji, określonej w oparciu o przeprowadzoną analizę SWOT i aspiracje członków Stowarzyszenia i mieszkańców obszaru objętego LSR, służą cele ogólne oraz cele szczegółowe. Zostały one sformułowane w oparciu o analizę powiązań najbardziej znaczących mocnych i słabych stron oraz pozytywnych i negatywnych warunków zewnętrznych oddziałujących na obszar LGD. Cele ogólne określają zmianę, która winna nastąpić. Nie określają działań, które mają do tego doprowadzić. Sposób realizacji celów ogólnych wskazują cele szczegółowe.

o Cel ogólny I: Poprawa atrakcyjności turystycznej  Cel szczegółowy 1.1.: Rozwój infrastruktury turystycznej  Cel szczegółowy 1.2.: Rozwój i różnicowanie usług turystycznych  Cel szczegółowy 1.3.: Rozwój współpracy transgranicznej i międzynarodowej w sferze turystyki  Cel szczegółowy 1.4.: Promocja walorów turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych o Cel ogólny II: Różnicowanie działalności rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego i przedsiębiorczości  Cel szczegółowy 2.1.: Tworzenie powiązań kooperacyjnych, specjalizacja produkcji i usług  Cel szczegółowy 2.2.: Rozwój rolnictwa ekologicznego,  Cel szczegółowy 2.3.: Dywersyfikacja działalności gospodarstw rolnych i rozwój przedsiębiorczości  Cel szczegółowy 2.4.: Podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej o Cel ogólny III: Aktywizacja mieszkańców i poprawa jakości kapitału ludzkiego  Cel szczegółowy 3.1.: Integracja i aktywizacja społeczności lokalnych  Cel szczegółowy 3.2.: Podnoszenie poziomu umiejętności społecznych i cywilizacyjnych

Proponowana powyżej struktura trzech kompleksowych i wzajemnie się uzupełniających celów ogólnych oraz służących ich realizacji 10 celów szczegółowych pozwala na wszechstronny rozwój obszaru LGD i przyczynia 39 się do realizacji sformułowanej wizji rozwoju. Ich wybór wynika z przeprowadzonych analiz możliwych procesów rozwojowych, zawartych między innymi w diagnozie strategicznej. Pozwalają one na identyfikację kluczowych elementów, których wsparcie powinno doprowadzić do zdynamizowania procesu rozwojowego. W ciągu najbliższych kilku lat kluczowymi elementami w rozwoju społeczno - gospodarczym będą z pewnością: . Rozbudowa i modernizacja infrastruktury turystycznej na obszarze LGD oraz usług związanych z obsługą turystyki. . Efektywna promocja walorów turystycznych obszaru LGD oraz podejmowanie szeroko zakrojonej współpracy w zakresie turystyki – tworzenie transgranicznych produktów turystycznych. . Rozwój nowoczesnego społeczeństwa wiejskiego zdolnego funkcjonować w gospodarce opartej na wiedzy i informacji. . Aktywizacja lokalnych zasobów ludzkich, wspomaganie rozwoju lokalnych organizacji pozarządowych oraz grup nieformalnych oraz rozwijanie kontaktów zewnętrznych podmiotów działających na terenie LGD. . Wspieranie dywersyfikacji działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, w szczególności poprzez wszechstronne wspieranie rozwoju turystyki, usług okołorolniczych, rolnictwa ekologicznego i przetwórstwa rolnospożywczego. . Wspieranie tworzenia powiązań kooperacyjnych producentów rolnych. . Odtwarzanie i ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych. . Rewitalizacja obiektów zabytkowych.

4.3. Opis planowanych przedsięwzięć

Realizacji celów ogólnych i szczegółowych będą służyć przedsięwzięcia:

. Przedsięwzięcie 1 - Poprawa dostępu do atrakcji turystycznych oraz rozwój infrastruktury turystycznej obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie" . Przedsięwzięcie 2 - Promocja i obsługa turystyczna obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie", . Przedsięwzięcie 3 – Wiejskie Centra Aktywności i rozwój przedsiębiorczości, . Przedsięwzięcie 4 – Ekologiczne Roztocze. Zostały one tutaj opisane w formie „Kart przedsięwzięcia‖:

4.3.1. Karta Przedsięwzięcia „Poprawa dostępu do atrakcji turystycznych oraz rozwój infrastruktury turystycznej obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie"”

1. Nazwa przedsięwzięcia Przedsięwzięcie 1 - Poprawa dostępu do atrakcji turystycznych oraz rozwój infrastruktury turystycznej obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie" 2. Uzasadnienie Obszar LGD posiada ogromny potencjał turystyczny. Dzięki bogatym i urozmaiconym walorom geograficznym, przyrodniczym i kulturowym jest bardzo atrakcyjny dla turystów. Aby wykorzystać w pełni zasoby turystyczne obszaru należy rozwijać ofertę turystyczną obudowując ją niezbędną do tego infrastrukturą i usługami. Stworzeniu spójnej i atrakcyjnej oferty turystycznej winny towarzyszyć działania takie, jak oznakowanie szlaków pieszych, rowerowych, konnych, narciarstwa biegowego i zjazdowego, zagospodarowanie turystyczne zbiorników i cieków wodnych. Konieczna jest też restauracja i oznakowanie istniejących zabytków oraz udostępnienie ich na cele turystyczne również poprzez włączenie w przebieg projektowanych szlaków. Przedsięwzięcie przyczyni się do realizacji: - Celu ogólnego I „Poprawa atrakcyjności turystycznej‖ - Celów szczegółowych: 1.1. „Rozwój infrastruktury turystycznej‖ 1.4. „Promocja walorów turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych‖ 3. Grupy docelowe

40

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

. Jednostki samorządu terytorialnego . Instytucje i jednostki działające w sferze kultury . Kościoły i związki wyznaniowe . Organizacje pozarządowe działające w sferze turystyki, kultury, ochrony przyrody. promujące aktywny tryb życia, . Osoby fizyczne 4. Lista rekomendowanych operacji 4.1. Odnowa wsi; minimalna liczba operacji: 7 Preferowane będą operacje dotyczące: - budowy ścieżek rowerowych, - zagospodarowania otoczenia miejsc atrakcyjnych turystycznie, - zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne zbiorników wodnych, - restauracji zabytków i udostępnienia ich na cele turystyczne 4.2. Wdrażanie LSR „Małe projekty”; minimalna liczba operacji: 9 Preferowane będą operacje dotyczące: - wyznaczania i oznakowania szlaków rowerowych, pieszych i konnych, narciarstwa biegowego - budowy innej małej infrastruktury turystycznej (punktów widokowych, miejsc biwakowych i wypoczynkowych itp.), - renowacji, zabezpieczenia i oznakowania przydrożnych kapliczek i innych miejsc charakterystycznych dla terenu LGD wraz z uporządkowaniem terenów wokół tych miejsc, - organizowania wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych związanych z historią i zabytkami oraz walorami przyrodniczymi znajdującymi się na terenie LGD. 4.5. Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania – nabywanie umiejętności i aktywizacja; minimalna liczba operacji: 6 Preferowane będą działania informacyjno - doradcze i szkoleniowe w zakresie turystyki i usług turystycznych 5. Wskaźniki Rodzaj celu Opis celu Wskaźnik realizacji Źródła weryfikacji Czynniki przedsięwzięcia zewnętrzne niezależne od LGD (założenia ryzyka) Cel ogólny Poprawa Wskaźniki oddziaływania . Dane GUS . Kryzys atrakcyjności . Dane gospodarczy, turystycznej . Wzrost ilości osób samorządów z . Klęska żywiołowa, odwiedzających terenu LGD . Niesprzyjające Roztocze . Dane Organizacji warunki Tomaszowskie Turystycznych pogodowe . Wzrost dochodów z tytułu świadczenia usług turystycznych Cele szczegółowe 1.1. Rozwój Wskaźniki rezultatu . Dane z terenu . Zainteresowanie realizowane przez infrastruktury LGD turystów innymi przedsięwzięcie turystycznej . Do roku 2015 zostanie . Sprawozdania z usługami wytyczonych i realizacji operacji turystycznymi, 1.4. Promocja oznakowanych 10 km . Bariery prawne w walorów nowych szlaków zagospodarowani turystycznych, turystycznych u zbiorników przyrodniczych i . Do roku 2015 powstaną wodnych i wielokulturowych 2 nowe kąpieliska udostępnieniu . Do roku 2015 zostaną zabytków odnowione i udostępnione na cele turystyczne 2 zabytki . Do roku 2015 zostaną opracowane 2 programy wycieczek edukacyjnych związanych z historią i 41

zabytkami na terenie LGD Odnowa wsi Utworzenie sieci Wskaźnik produktu . Dokumentacja w . Bariery prawne ścieżek siedzibie LGD rowerowych i . 7 zrealizowanych szlaków operacji turystycznych; budowa ścieżek rowerowych, zagospodarowania otoczenia miejsc atrakcyjnych turystycznie, zagospodarowanie turystyczne i rekreacyjne zbiorników wodnych, restauracja zabytków i udostępnienia ich na cele turystyczne Małe projekty Wyznaczanie i Wskaźnik produktu . Dokumentacja w . Brak środków oznakowanie siedzibie LGD finansowych na szlaków . 9 zrealizowanych wkład własny, rowerowych, operacji . Bariery prawne, pieszych i konnych, tras narciarstwa biegowego, budowa innej małej infrastruktury turystycznej (punkty widokowe, miejsca biwakowe i wypoczynkowe itp.).organizowanie wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych związanych z historią i zabytkami oraz walorami przyrodniczymi znajdującymi się na terenie LGD. Nabywanie Działania Wskaźnik produktu . Dokumentacja w . Problemy w umiejętności i informacyjno - siedzibie LGD rekrutacji aktywizacja doradcze i . 6 zrealizowanych szkoleniowe w szkoleń z zakresu zakresie turystyki i hotelarstwa i turystyki usług wiejskiej turystycznych

4.3.2. Karta Przedsięwzięcia „Promocja i obsługa turystyczna obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie"”

1. Nazwa przedsięwzięcia Przedsięwzięcie 2 - Promocja i obsługa turystyczna obszaru LGD "Roztocze Tomaszowskie" 2. Uzasadnienie 42

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Obszar LGD posiada ogromny potencjał turystyczny. Dzięki bogatym i urozmaiconym walorom przyrodniczym i kulturowym jest bardzo atrakcyjny dla turystów. Oprócz rozbudowy infrastruktury turystycznej wymaga rozwoju obsługi turystycznej i spójnej promocji opartej na lokalnych zasobach kulturowych i produktach lokalnych. Dodatkowym atutem obszaru jest położenie w bezpośrednim sąsiedztwie granicy z Ukrainą, na szlaku łączącym dwa bardzo atrakcyjne turystycznie miasta: Zamość i Lwów. Na terenie LGD znajduje się przejście graniczne w Hrebennem. Aby wykorzystać w pełni zasoby turystyczne obszaru należy odpowiednio wypromować lokalne atrakcje turystyczne, łącząc je w miarę możliwości w jedną, spójną ofertę turystyczną z Zamościem i Lwowem oraz podjąć i rozwijać współpracę z partnerami ukraińskimi. Obszar LGD może stanowić doskonałą bazę wypadową do zwiedzania obu miast.

Przedsięwzięcie przyczyni się do realizacji: - Celu ogólnego I „Poprawa atrakcyjności turystycznej‖ - Celów szczegółowych: 1.2. „Rozwój i różnicowanie usług turystycznych‖ 1.3. „Rozwój współpracy transgranicznej i międzynarodowej w sferze turystyki‖ 1.4. „Promocja walorów turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych‖ - Celu ogólnego II „Różnicowanie działalności rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego i przedsiębiorczości‖ - Celu szczegółowego 2.3. „Dywersyfikacja działalności gospodarstw rolnych i rozwój przedsiębiorczości‖ 3. Grupy docelowe . Rolnicy – zainteresowani dywersyfikacją działalności, świadczeniem usług turystycznych, agroturystyką, usługami gastronomicznymi, przewodnickich i przewozów turystycznych, . Mikroprzedsiębiorstwa działające w sektorze okołoturystycznym, świadczące usługi przewodnickie, przewozy turystyczne, itp. . Jednostki samorządu terytorialnego . Instytucje i jednostki działające w sferze kultury . Organizacje pozarządowe działające w sferze turystyki, kultury, promujące aktywny tryb życia, . Osoby fizyczne działające w sferze kultury i turystyki. 4. Lista rekomendowanych operacji 4.1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; minimalna liczba operacji: 3 Preferowane będą operacje dotyczące usług turystycznych, takich jak: - biura turystyczne, organizowanie wycieczek i świadczenie usług przewodnickich po terenie LGD, np. wycieczki tematyczne (przyrodnicze, archeologiczne, historyczne, wielokulturowe itp.), a także organizowanie turystycznych przewozów na Ukrainę (Lwów, Żółkiew itp.), - powstawanie i rozwój usług agroturystycznych, gastronomicznych oraz - operacje wskazane w Załączniku na 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. (Dz. U. z 2007 r., Nr 200, poz. 1442) z późn. zm. 4.2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw; minimalna liczba operacji: 4 Preferowane będą operacje dotyczące usług turystycznych, takich jak: - biura turystyczne, organizowanie wycieczek i świadczenie usług przewodnickich po terenie LGD, np. wycieczki tematyczne (przyrodnicze, archeologiczne, historyczne, wielokulturowe itp.), a także organizowanie turystycznych przewozów na Ukrainę (Lwów, Żółkiew itp.), - powstawanie i rozwój usług noclegowych, gastronomicznych oraz - operacje wskazane w Załączniku nr 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 lipca 2008 r. (Dz. U. z 2008 r., Nr 139, poz. 883) z późn. zm. 4.3. Wdrażanie LSR „Małe projekty”; minimalna liczba operacji: 9 Preferowane będą operacje dotyczące: - budowy i prowadzenia turystycznego portalu internetowego Roztocza (elektronicznej bazy informacji turystycznej i kulturalnej), - wydawnictw promocyjnych (foldery, pocztówki, mapy, przewodniki); również we współpracy z innymi LGD z terenu Roztocza i Urzędem Marszałkowskim, - jednolitego oznakowania i opisania zabytków i atrakcji turystycznych, - organizacji transgranicznych i międzynarodowych wydarzeń kulturalnych (festiwali, plenerów malarskich, rzeźbiarskich, fotograficznych itp.; organizacji imprez promujących roztoczańską kulturę, wielokulturowość i 43 wyroby regionalne, - kultywowania tradycyjnych zawodów i rzemiosła oraz wspierania lokalnej twórczości ludowej, 4.4. Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania – nabywanie umiejętności i aktywizacja; minimalna liczba operacji: 6 Preferowane będą działania informacyjno - doradcze i szkoleniowe w zakresie organizacji i świadczenia usług turystycznych 5. Wskaźniki Rodzaj celu Opis celu Wskaźnik realizacji Źródła weryfikacji Czynniki zewnętrzne przedsięwzięcia niezależne od LGD (założenia ryzyka) Cele ogólne 1. Poprawa atrakcyjności Wskaźniki oddziaływania: . Dane GUS, . Spadek realizowane przez turystycznej . Dane Organizacji zamożności przedsięwzięcie 2. Różnicowanie . Wzrost długości Turystycznych i z społeczeństwa, działalności rolniczej, pobytów turystów na miejsc . Kryzys rozwój rolnictwa terenie LGD, noclegowych finansowy ekologicznego i . Wzrost długości pobytu przedsiębiorczości turystów zagranicznych na terenie LGD, Cele szczegółowe 1.2. Rozwój i Wskaźniki rezultatu: . Dane od . Kryzys realizowane przez różnicowanie usług podmiotów polityczny, przedsięwzięcie turystycznych. . Do 2015 roku o 30% organizujących uszczelnienie wzrośnie liczba wyjazdy granicy z 1.3. Rozwój współpracy organizowanych z turystyczne na Ukrainą, transgranicznej i terenu LGD wyjazdów Ukrainę . Światowy kryzys międzynarodowej w sferze turystycznych na . Dane GUS finansowy turystyki. Ukrainę, . Dane otrzymane . Do 2015 roku o 20% od Gmin z terenu 1.4. Promocja walorów wzrośnie liczba miejsc LGD . Dane organizacji turystycznych, noclegowych na turystycznych przyrodniczych i terenie LGD. wielokulturowych. . Do 2015 roku o 30% wzrośnie liczba 2.3. Dywersyfikacja odwiedzających teren LGD w celach działalności gospodarstw turystycznych, rolnych i rozwój . Do 2015 roku przedsiębiorczości. powstaną i zostaną rozpowszechnione 4 wydawnictwa promocyjne Różnicowanie w Utworzenie Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się kierunku przedsiębiorstw LGD pojawić bariery działalności świadczących usługi . 3 zrealizowane prawne nierolniczej transportowe i turystyczne operacje . Kryzys na terenie LGD i Ukrainy finansowy

Tworzenie i Utworzenie Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się rozwój przedsiębiorstw LGD pojawić bariery mikroprzedsiębio świadczących usługi . 4 zrealizowane prawne rstw transportowe i turystyczne operacje; . Kryzys na terenie LGD i Ukrainy . Utworzenie 4 miejsc finansowy pracy; Małe projekty Budowy i prowadzenie Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Brak środków turystycznego portalu LGD finansowych na internetowego Roztocza . 9 zrealizowanych wkład własny. (elektronicznej bazy operacji informacji turystycznej i kulturalnej), wydawnictwa promocyjne, jednolite oznakowanie i opisanie zabytków i atrakcji turystycznych, organizacja transgranicznych i 44

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

międzynarodowych wydarzeń kulturalnych i promocyjnych, organizacja imprez promujących roztoczańską kulturę, wielokulturowość i wyroby regionalne, kultywowanie tradycyjnych zawodów i rzemiosła oraz wspieranie lokalnej twórczości ludowej, Aktywizacja i Działania informacyjno - Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Problemy w nabywanie doradcze i szkoleniowe w LGD rekrutacji; brak umiejętności zakresie organizacji i . 6 zrealizowanych zainteresowania świadczenia usług szkoleń turystycznych

4.3.3. Karta Przedsięwzięcia „Wiejskie Centra Aktywności i rozwój przedsiębiorczości”

1. Nazwa przedsięwzięcia Przedsięwzięcie 3 - Wiejskie Centra Aktywności i rozwój przedsiębiorczości 2. Uzasadnienie Cechą charakterystyczną obszaru LGD jest niski poziom wykształcenia ludności, a także niski poziom tzw. umiejętności kluczowych. Powszechne jest zjawisko zanikania więzi sąsiedzkich, niskiej aktywności społecznej młodzieży oraz niedostateczna liczba inicjatyw lokalnych. Dostęp do Internetu oceniany jest jako niewystarczający. Brakuje obiektów kultury i życia publicznego, a istniejące wymagają remontu lub modernizacji oraz zakupu wyposażenia. Gospodarka obszaru oparta jest na małych, nierentownych gospodarstwach rolnych i usługach nierynkowych. Istniejące podmioty gospodarcze to w przeważającej większości mikroprzedsiębiorstwa nastawione na prowadzenie na małą skalę handlu lub usług na rynku lokalnym, z rzadka ze sobą współpracujące. Te wszystkie zjawiska wpływają na niską jakość kapitału ludzkiego i niski poziom przedsiębiorczości. Równocześnie powszechnie występują niezagospodarowane budynki remiz strażackich, świetlic wiejskich, czy też starych szkół, które można wykorzystać do podniesienia jakości kapitału ludzkiego (miejsca szkoleń, dostęp do Internetu) i integracji środowisk lokalnych wokół wspólnych działań. Istniejące warunki gospodarcze wymuszają tworzenie powiązań kooperacyjnych oraz specjalizację produkcji i usług; tworzenie swoistych klastrów rolniczych i przetwórstwa rolnego. Dzięki temu możliwe będzie przezwyciężenie istniejących barier do rozwoju przedsiębiorczości, zwłaszcza przewagi rynkowej dostawców i odbiorców. Przedsięwzięcie przyczyni się do realizacji: Celu ogólnego II „Różnicowanie działalności rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego i przedsiębiorczości‖ - Celów szczegółowych: 2.1. „Tworzenie powiązań kooperacyjnych, specjalizacja produkcji i usług‖ 2.3. „Dywersyfikacja działalności gospodarstw rolnych i rozwój przedsiębiorczości‖

- Celu ogólnego III „Aktywizacja mieszkańców i poprawa jakości kapitału ludzkiego‖ - Celów szczegółowych: 3.1. „Integracja i aktywizacja społeczności lokalnych‖ 3.2 „Podnoszenie poziomu umiejętności społecznych i cywilizacyjnych‖ 3. Grupy docelowe . Rolnicy – zainteresowani dywersyfikacją działalności, świadczeniem usług okołorolniczych, przetwórstwem płodów rolnych, kooperujących z innymi producentami rolnymi z terenu LGD, . Mikroprzedsiębiorstwa działające w sektorze okołorolniczym, zajmujące się przetwórstwem płodów rolnych, . Jednostki samorządu terytorialnego . Instytucje i jednostki działające w sferze kultury, edukacji i szkoleń 45

. Organizacje pozarządowe zajmujące się aktywizacją społeczności lokalnych, rozwojem i kultywowaniem kultury, podnoszeniem jakości kapitału ludzkiego. 4. Lista rekomendowanych operacji 4.1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; minimalna liczba operacji: 3 Preferowane będą operacje dotyczące: - tworzenia przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem płodów rolnych, świadczących usługi „okołorolnicze‖, zwłaszcza w kooperacji z innymi producentami rolnymi z terenu LGD oraz - operacje wskazane w Załączniku na 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. (Dz. U. z 2007 r., Nr 200, poz. 1442) z późn. zm. 4.2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw; minimalna liczba operacji: 5 Preferowane będą operacje dotyczące: - tworzenia i rozwoju przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem płodów rolnych, świadczących usługi „okołorolnicze‖, zwłaszcza w kooperacji z innymi producentami rolnymi z terenu LGD oraz - operacje wskazane w Załączniku nr 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 lipca 2008 r. (Dz. U. z 2008 r., Nr 139, poz. 883) z późn. zm. 4.3. Odnowa wsi; minimalna liczba operacji: 6 Preferowane będą operacje dotyczące: - zagospodarowania centrów miejscowości i istniejących budynków publicznych (remizy, świetlice) na cele publiczne – Wiejskie Centra Aktywności (szkoleniowe, kulturalne, rekreacyjne), np. budowa placów zabaw, remont lub modernizacja świetlic wiejskich, urządzanie sal szkoleniowych, pracowni itp.) 4.4. Wdrażanie LSR „Małe projekty”; minimalna liczba operacji: 10 Preferowane będą operacje dotyczące: - promocji i rozwoju lokalnej aktywności, lokalnych produktów, organizacji wiejskich festynów ludowych i świąt lokalnych, odnowienia lokalnych tradycji, zwyczajów, potraw i zawodów, - inicjowania powstawania, przetwarzania, wprowadzania na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług opartych na lokalnych zasobach, a zwłaszcza produktach rolnych i leśnych oraz tradycyjnych sektorach gospodarki, - poprawy dostępności do komputerów i Internetu, organizacji szkoleń i warsztatów podnoszących poziom umiejętności cywilizacyjnych (szkolenia komputerowe, przedsiębiorczości, językowe itp.), - organizacji szkoleń i warsztatów mające na celu wyłonić i wzmacniać lokalnych liderów, 4.5. Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania – nabywanie umiejętności i aktywizacja; minimalna liczba operacji: 6 Preferowane będą działania informacyjno - doradcze oraz szkoleniowe w zakresie aktywizacji społeczności lokalnych, wsparcia lokalnych liderów, ubiegania się o środki pomocowe, tworzenia powiązań kooperacyjnych, np. grup producenckich itp. 5. Wskaźniki Rodzaj celu Opis celu Wskaźnik realizacji Źródła weryfikacji Czynniki przedsięwzięcia zewnętrzne niezależne od LGD (założenia ryzyka) Cele ogólne 2. Różnicowanie działalności Wskaźniki oddziaływania: . Dane GUS, . Spadek realizowane przez rolniczej, rozwój rolnictwa . Dane LGD, zamożności przedsięwzięcie ekologicznego i . Wzrost ilości i jakości . Dane ze społeczeństwa przedsiębiorczości. powiązań kooperacyjnych Starostwa . Kryzys przedsiębiorstw Powiatowego w finansowy 3. Aktywizacja mieszkańców działających w sektorze Tomaszowie i poprawa jakości kapitału rolnictwa, Lubelskim. ludzkiego. . Wzrost ilości komputerów . Ankiety z dostępem do Internetu przeprowadzon gospodarstwach e u uczestników domowych na obszarze szkoleń 6 LGD, miesięcy po ich . Wzrost ilości organizacji zakończeniu pozarządowych działających na terenie LGD Cele szczegółowe 2.1. „Tworzenie powiązań Wskaźniki rezultatu: . Dane od . Kryzys realizowane przez kooperacyjnych, specjalizacja podmiotów polityczny, 46

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju przedsięwzięcie produkcji i usług‖ . Do 2015 roku o 20% organizujących uszczelnien wzrośnie liczba szkolenia. ie granicy z 2.3. „Dywersyfikacja przedsiębiorstw . Dane GUS Ukrainą, Działalności gospodarstw świadczących usługi . Dane . Światowy rolnych i rozwój okołorolnicze otrzymane od kryzys przedsiębiorczości‖ . Do 2015 roku 200 osób z Gmin z terenu finansowy terenu LGD nabędzie LGD 3.1. „Integracja i aktywizacja umiejętności obsługi . Dane komputera i dostępu do organizacji społeczności lokalnych‖ Internetu. pozarządowych . Do 2015 roku zostanie . 3.2 „Podnoszenie poziomu zidentyfikowanych i umiejętności społecznych i zarejestrowanych 5 cywilizacyjnych‖ produktów regionalnych. . Do 2015 roku o 10% wzrośnie liczba projektów finansowanych z EFS, realizowanych na terenie LGD. Różnicowanie w Utworzenie przedsiębiorstw Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się kierunku zajmujących się LGD pojawić działalności przetwórstwem płodów . 3 zrealizowane operacje bariery nierolniczej rolnych, świadczących usługi prawne „okołorolnicze‖, zwłaszcza w . Kryzys kooperacji z innymi finansowy producentami rolnymi z terenu LGD Tworzenie i rozwój Utworzenie przedsiębiorstw Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się mikroprzedsiębiors zajmujących się LGD pojawić tw przetwórstwem płodów . 5 zrealizowanych bariery rolnych, świadczących usługi operacji; prawne „okołorolnicze‖, zwłaszcza w . Utworzenie 6 miejsc . Kryzys kooperacji z innymi pracy; finansowy producentami rolnymi z terenu LGD Odnowa wsi Zagospodarowanie centrów Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się miejscowości i istniejących LGD pojawić budynków publicznych . 6 zrealizowanych bariery (remizy, świetlice) na cele operacji; prawne publiczne – Wiejskie Centra . Utworzenie 6 Wiejskich Aktywności (szkoleniowe, Centrów Aktywności. . Kryzys kulturalne, rekreacyjne), finansowy budowa placów zabaw,

remont lub modernizacja świetlic wiejskich, urządzanie sal szkoleniowych, pracowni itp.) Małe projekty Promocja i rozwój lokalnej Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Brak aktywności, lokalnych LGD środków produktów, organizacja . 10 zrealizowanych finansowyc wiejskich festynów ludowych operacji. h na wkład i świąt lokalnych, odnowienie . Organizacja 20 szkoleń własny. lokalnych tradycji, komputerowych, zwyczajów, potraw i językowych lub zawodów. Inicjowanie przedsiębiorczości. powstawania, przetwarzania, wprowadzania na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług opartych na lokalnych zasobach, a zwłaszcza produktach rolnych 47

i leśnych oraz tradycyjnych sektorach gospodarki. Poprawa dostępności do komputerów i Internetu, organizacja szkoleń i warsztatów podnoszących poziom umiejętności cywilizacyjnych (szkolenia komputerowe, przedsiębiorczości, językowe itp.). Organizacja szkoleń i warsztatów mających na celu wyłonić i wzmacniać lokalnych liderów. Aktywizacja i Działania informacyjno - Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Problemy nabywanie doradcze oraz szkoleniowe w LGD w umiejętności zakresie aktywizacji . 6 zrealizowanych szkoleń rekrutacji; społeczności lokalnych, brak wsparcia lokalnych liderów, zaintereso ubiegania się o środki wania pomocowe, tworzenia powiązań kooperacyjnych, np. grup producenckich itp.

4.3.4. Karta Przedsięwzięcia „Ekologiczne Roztocze”

1. Nazwa przedsięwzięcia Przedsięwzięcie 4 - „Ekologiczne Roztocze‖ 2. Uzasadnienie Istotnymi barierami rozwoju gospodarczego obszaru LGD są ograniczenia inwestycyjne wynikające z dużej powierzchni terenów chronionych (NATURA 2000). Z drugiej strony czyste środowisko naturalne może być doskonałym argumentem promocyjnym dla produkowanej tutaj ekologicznej żywności. Istniejące na terenie objętym LSR gospodarstwa rolne charakteryzują się z jednej strony dobrymi warunkami glebowymi, a z drugiej – małym areałem upraw. Wszystko to sprawia, iż wskazane jest podjęcie wysiłku rozwoju ekologicznego rolnictwa i przetwórstwa ekologicznych płodów rolnych, a także rozwoju i promocji energii odnawialnej. Działania te winny być wsparte szkoleniami z zakresu ekologii i kształtowaniem postaw ekologicznych. Hasło „Ekologia‖ może być też wykorzystane do promocji turystycznej obszaru LGD. Przedsięwzięcie przyczyni się do realizacji: - Celu ogólnego 1 „Poprawa atrakcyjności turystycznej‖ - Celu szczegółowego: 1.4. „Promocja walorów turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych‖ Celu ogólnego 2 „Różnicowanie działalności rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego i przedsiębiorczości‖ - Celów szczegółowych: 2.2. „Rozwój rolnictwa ekologicznego‖ 2.4. „Podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej‖ 3. Grupy docelowe

48

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

. Rolnicy – zainteresowani dywersyfikacją działalności poprzez wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych, . Mikroprzedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem energii ze źródeł odnawialnych. . Jednostki samorządu terytorialnego . Instytucje i jednostki działające w sferze ekologii i edukacji ekologicznej . Organizacje pozarządowe zajmujące się ekologią i edukacją ekologiczną, organizacją imprez kulturalnych. 4. Lista rekomendowanych operacji 4.1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej; minimalna liczba operacji: 1 - operacje dotyczące tworzenia przedsiębiorstw zajmujących się odnawialnymi źródłami energii, lub wyrobami ekologicznymi bazującymi na naturalnych surowcach oraz - operacje wskazane w Załączniku na 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. (Dz. U. z 2007 r., Nr 200, poz. 1442) z późn. zm. 4.2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw; minimalna liczba operacji: 1 - operacje dotyczące tworzenia przedsiębiorstw zajmujących się odnawialnymi źródłami energii, lub wyrobami ekologicznymi bazującymi na naturalnych surowcach oraz - operacje wskazane w Załączniku nr 1 do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 lipca 2008 r. (Dz. U. z 2008 r., Nr 139, poz. 883) z późn. zm. 4.3. Wdrażanie LSR „Małe projekty”; minimalna liczba operacji: 10 Preferowane będą operacje dotyczące: - inicjowania powstawania, przetwarzania, wprowadzania na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług opartych na naturalnych surowcach występujących na terenie LGD, - organizacji szkoleń i warsztatów ekologicznych, - organizacji konkursów i imprez ekologicznych ( np. sadzenie lasu, sprzątanie Roztocza, festiwale piosenki przyrodniczej), oznakowanie pomników przyrody i miejsc atrakcyjnych przyrodniczo, wyznaczenie i oznakowanie przyrodniczych ścieżek dydaktycznych, organizowanie wycieczek przyrodniczych, 4.4. Funkcjonowanie Lokalnej Grupy Działania – nabywanie umiejętności i aktywizacja; minimalna liczba operacji: 6 Preferowane będą działania szkoleniowe i informacyjno - doradcze w zakresie edukacji ekologicznej i odnawialnych źródeł energii. 5. Wskaźniki Rodzaj celu Opis celu Wskaźnik realizacji Źródła weryfikacji Czynniki przedsięwzięcia zewnętrzne niezależne od LGD (założenia ryzyka) Cele ogólne 1. Poprawa atrakcyjności Wskaźniki oddziaływania: . Dane GUS, . Spadek realizowane przez turystycznej. . Dane LGD, zamożności przedsięwzięcie . Wzrost zainteresowania społeczeństwa 2. Różnicowanie pozyskiwania energii ze . Kryzys działalności rolniczej, źródeł odnawialnych. finansowy rozwój rolnictwa . Wzrost poziomu ekologicznego i świadomości przedsiębiorczości. ekologicznej i troski o zachowanie miejscowych zasobów przyrodniczych. Cele szczegółowe 1.4. „Promocja walorów Wskaźniki rezultatu: . Dane od . Światowy realizowane przez turystycznych, podmiotów kryzys przedsięwzięcie przyrodniczych i . Do 2015 roku o 20% organizujących finansowy wielokulturowych‖ wzrośnie liczba szkolenia. . Bariery budynków korzystająca . Dane GUS prawne 2.2. „Rozwój rolnictwa z odnawialnych źródeł . Dane ekologicznego‖ energii otrzymane od . Do 2015 roku 200 osób Gmin z terenu 2.4. „Podnoszenie z terenu LGD weźmie LGD 49

poziomu świadomości udział w warsztatach, . Dane ekologicznej‖ szkoleniach lub organizacji akcjach ekologicznych. pozarządowych . Do 2015 roku zostanie . oznakowanych 20 miejsc atrakcyjnych przyrodniczo . Do 2015 roku powstanie 5 km przyrodniczych ścieżek dydaktycznych Różnicowanie w Utworzenie Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się kierunku działalności przedsiębiorstw LGD pojawić nierolniczej zajmujących się . 1 zrealizowana bariery zajmujących się operacja prawne odnawialnymi źródłami . Kryzys energii lub wyrobami finansowy ekologicznymi bazującymi na naturalnych surowcach Tworzenie i rozwój Utworzenie Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Mogące się mikroprzedsiębiorstw przedsiębiorstw LGD pojawić zajmujących się . 1 zrealizowana bariery zajmujących się operacja; prawne odnawialnymi źródłami . Utworzenie 1 miejsca . Kryzys energii lub wyrobami pracy; finansowy ekologicznymi bazującymi na naturalnych surowcach Małe projekty Powstawanie, Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Brak przetwarzanie, LGD środków wprowadzanie na rynek . 10 zrealizowanych finansowych oraz podnoszenie jakości operacji. na wkład produktów i usług własny. opartych na naturalnych

surowcach występujących na terenie LGD. Organizacja szkoleń i warsztatów ekologicznych,

Organizacja konkursów i imprez ekologicznych ( np. sadzenie lasu, sprzątanie Roztocza, festiwale piosenki przyrodniczej), oznakowanie pomników przyrody i miejsc atrakcyjnych przyrodniczo, wyznaczenie i oznakowanie przyrodniczych ścieżek dydaktycznych, organizowanie wycieczek przyrodniczych, Aktywizacja i Działania szkoleniowe i Wskaźniki produktu: . Dokumentacja . Problemy w nabywanie informacyjno - doradcze LGD rekrutacji; umiejętności w zakresie edukacji . 6 zrealizowanych brak ekologicznej i szkoleń zainteresow odnawialnych źródeł ania energii.

50

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

5. OKREŚLENIE MISJI LGD.

Misja jest sensem istnienia organizacji, określeniem powodu, dla którego została powołana. Misja LGD stanowi swoiste credo partnerstwa, jego myśl przewodnią, jest nadrzędnym celem istnienia Stowarzyszenia. Nawiązuje do jego fundamentalnych założeń i wartości.

Misją Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ jest

zrównoważony i trwały, służący poprawie jakości życia mieszkańców rozwój społeczno - gospodarczy Roztocza Tomaszowskiego oparty o bogactwo przyrodnicze, kulturowe i turystyczne, wykorzystujący potencjał społeczny oraz nadgraniczne położenie.

51

6. WYKAZANIE SPÓJNOŚCI SPECYFIKI OBSZARU Z CELAMI LSR.

Specyfika obszaru objętego niniejszą LSR wynika z następujących czynników: . położenie we wschodniej części Polski, przy granicy z Ukrainą, peryferyjność obszaru, . wielokulturowość będąca pochodną pogranicznego charakteru opisywanego obszaru i wieloetnicznością jego dawnych i obecnych mieszkańców (liczne zabytki kultury materialnej i duchowej), . wysoka jakość i duża różnorodność środowiska naturalnego (duża powierzchnia obszarów chronionych i wysoki wskaźnik lesistości), . specyficzna rzeźba terenu, duża liczba wód powierzchniowych i mikroklimat wyróżniające obszar pod względem atrakcyjności turystycznej, . niska jakość kapitału ludzkiego (niski poziom wykształcenia, ujemne wskaźniki demograficzne, niski poziom umiejętności cywilizacyjnych, niska aktywność społeczna), . dobre warunki glebowe przy jednoczesnym rozdrobnieniu rolnictwa (małe gospodarstwa rolne), . słabo rozwinięta sieć osadnicza; niska gęstość zaludnienia, . niski poziom rozwoju przedsiębiorczości.

Po analizie wyżej wymienionych czynników zidentyfikowano następujące potencjały rozwojowe: bogactwo przyrodnicze, kulturowe i turystyczne oraz istniejący potencjał społeczny. Przyjęto, iż w oparciu o te zasoby będzie budowany zrównoważony i trwały rozwój obszaru służący poprawie jakości życia jego mieszkańców. W związku z tym sformułowano spójne z tym założeniem i specyfiką obszaru cele ogólne oraz służące ich realizacji cele szczegółowe strategii. I tak:

1) Cel ogólny I: Poprawa atrakcyjności turystycznej i służące jego realizacji cele szczegółowe:  Cel szczegółowy 1.1.: Rozwój infrastruktury turystycznej  Cel szczegółowy 1.2.: Rozwój i różnicowanie usług turystycznych  Cel szczegółowy 1.3.: Rozwój współpracy transgranicznej i międzynarodowej w sferze turystyki  Cel szczegółowy 1.4.: Promocja walorów turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych opierają się na specyficznych dla obszaru zasobach turystycznych, przyrodniczych i wielokulturowych oraz wykorzystują położenie przygraniczne.

2) Cel ogólny II: Różnicowanie działalności rolniczej, rozwój rolnictwa ekologicznego i przedsiębiorczości oraz cele szczegółowe:  Cel szczegółowy 2.1.: Tworzenie powiązań kooperacyjnych, specjalizacja produkcji i usług  Cel szczegółowy 2.2.: Rozwój rolnictwa ekologicznego,  Cel szczegółowy 2.3.: Dywersyfikacja działalności gospodarstw rolnych i rozwój przedsiębiorczości  Cel szczegółowy 2.4.: Podnoszenie poziomu świadomości ekologicznej skupiają się na zniwelowaniu zidentyfikowanych specyficznych słabych stron obszaru, takich jak niski poziom przedsiębiorczości, mała powierzchnia gospodarstw rolnych, ograniczenia inwestycyjne wynikające z dużej powierzchni terenów chronionych, niska świadomość ekologiczna mieszkańców przy pomocy szans rozwojowych takich, jak: istnienie warunków dogodnych dla rozwoju turystyki i popularność obszaru wśród turystów, wzrastające zainteresowanie ekologiczną i czystą żywnością, dobre warunki glebowe obszaru oraz dostępność środków zewnętrznych (UE).

3) Cel ogólny III: Aktywizacja mieszkańców i poprawa jakości kapitału ludzkiego i cele szczegółowe:  Cel szczegółowy 3.1.: Integracja i aktywizacja społeczności lokalnych  Cel szczegółowy 3.2.: Podnoszenie poziomu umiejętności społecznych i cywilizacyjnych służą podniesieniu jakości kapitału ludzkiego obszaru oraz aktywizacji i integracji społeczności lokalnych. Cele te skonstruowano w oparciu o przekonanie, iż świadome i dobrze wyedukowane społeczeństwo jest obecnie najważniejszym zasobem gospodarki opartej na wiedzy. Dalszy rozwój edukacji i podnoszenie jakości i efektywności kształcenia jest kluczowym warunkiem trwałego i zrównoważonego rozwoju obszaru LGD. Podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności mieszkańców obejmować będzie przede wszystkim proces kształcenia w systemie pozaszkolnym (szkolenia, doradztwo itp.).

52

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Kapitał społeczny jest pojęciem obejmującym zasoby umiejętności, informacji, kultury, wiedzy i kreatywności jednostek oraz związki pomiędzy ludźmi i organizacjami. Wysokie zasoby kapitału społecznego determinują w bezpośredni sposób zdolność do tworzenia się społeczeństwa wiedzy: innowacyjnego, tolerancyjnego, otwartego na zmiany, zdolnego do wykształcenia trwałych więzi społecznych. Dzięki zaufaniu, zrozumieniu i umiejętności współdziałania można uzyskać efekt synergiczny realizowanych przedsięwzięć. Dlatego też cechy te stanowią wymierną wartość ekonomiczną, a także są podstawą budowania społeczeństwa obywatelskiego.

Należy również podkreślić, iż wszechstronna aktywizacja mieszkańców będzie miała bezpośrednie przełożenie na wykorzystanie potencjałów obszaru LGD. Wynika to z faktu, iż aktywna i współpracująca w różnych dziedzinach społeczność lokalna ma większe szanse na rozwój oraz wdrażanie nowoczesnych rozwiązań, zarówno w sferze działalności gospodarczej, jak i w sferach społecznych. W związku z tym zaplanowano również działania, które zapewnią zaplecze lokalowe i techniczne do realizacji inicjatyw obywatelskich.

53

7. UZASADNIENIE PODEJŚCIA ZINTEGROWANEGO DLA PRZEDSIĘWZIĘĆ PLANOWANYCH W RAMACH LSR.

Przy planowaniu przedsięwzięć, które zostały zapisane w Lokalnej Strategii Rozwoju kierowano się podejściem zintegrowanym. Wynikało to z przekonania, iż tylko w sytuacji, gdy współdziałają ze sobą różne elementy i różne podmioty, reprezentujące różne zasoby wiedzy, umiejętności i doświadczeń można uzyskać trwały i wymierny efekt działań. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, iż zintegrowany charakter strategii oznacza kompleksowe podejście do rozwiązywania problemów poprzez wieloaspektowe działania w sferze społecznej, gospodarczej, kulturowej i środowiskowej prowadzone przez wszystkie podmioty zainteresowane rozwojem społeczno – gospodarczym obszaru LGD, reprezentujące sektory: społeczny, publiczny i gospodarczy.

Dla realizacji celów ogólnych przewidziano zarówno działania inwestycyjne, jak i „miękkie‖. Dzięki ich wzajemnemu uzupełnianiu się i wzmacnianiu, tworzą logiczną całość i umożliwiają osiągnięcie efektu synergii. Analiza przyjętych celów i planowanych do zrealizowanych w ich ramach operacji wskazuje, iż każdy podmiot uczestniczący w Partnerstwie pozostaje w wyraźnej korelacji z innymi.

Zasada ta została zapisana w Statucie, a przejawia się uczestnictwem w poszczególnych organach Stowarzyszenia przedstawicieli wszystkich sektorów Partnerstwa. Również plan operacyjny został skonstruowany w taki sposób, aby każdy sektor miał możliwość realizacji projektów. Dotyczy to każdego z obszarów priorytetowych (celów ogólnych).

Grupy docelowe, które będą ubiegały się o wsparcie w ramach wdrażania LSR, również obejmują podmioty pochodzące z każdego z sektorów tworzących Partnerstwo. W związku z tym należy stwierdzić, iż realizacja Strategii przyniesie konkretne korzyści wszystkim mieszkańcom Roztocza Tomaszowskiego. Będą to zarówno przedsiębiorcy, którzy będą mogli uzyskać dotacje na rozwój swoje działalności, osoby fizyczne, dla których rozwój obszaru będzie warunkował poziom życia, a także sektor publiczny, który uzyska dodatkowe wsparcie finansowe na realizację zadań. Istotne wsparcie udzielone zostanie również lokalnym organizacjom pozarządowym, które skorzystają z pomocy finansowej i organizacyjnej dla realizacji swych celów. Tak więc należy stwierdzić, iż każda zainteresowana osoba lub podmiot będą mogły partycypować w realizacji Strategii oczywiście pod warunkiem, iż będzie ona służyła realizacji przyjętych celów.

Należy również zauważyć, iż planowane do realizacji przedsięwzięcia wykorzystują zasoby własne obszaru objętego niniejszą LSR, w tym: . zasoby przyrodnicze, . zasoby kulturowe, . zasoby turystyczne oraz . potencjał społeczny.

Wpływają też na rozwój różnych sektorów gospodarki: rolnictwa, turystyki i usług.

Istotny jest również fakt, że często będzie miała miejsce sytuacja, gdy planowane przedsięwzięcia lub ich etapy będą realizowane przez podmioty z różnych sektorów, a niekiedy również o odmiennych profilach działalności, co będzie miało miejsce w przypadku podmiotów gospodarczych i organizacji pozarządowych. Podejście takie umożliwia „uspołecznienie Strategii‖ i zaangażowanie w jej wdrażanie maksymalnie szerokiego spektrum podmiotów i osób fizycznych zainteresowanych poprawą sytuacji społeczno – gospodarczej na obszarze działania LGD.

Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, iż podejście zintegrowane do planowanych przedsięwzięć obejmuje szeroki zakres zagadnień. Widoczne jest ono na następujących poziomach funkcjonowania Partnerstwa: . Opracowanie Lokalnej Strategii Rozwoju. . Opracowanie planu operacyjnego, którego realizacja przyniesie efekt synergii. . Proces decyzyjny wdrażania LSR. . Dostęp do środków finansowych dystrybuowanych w ramach wdrażania LSR. . Wszechstronne wykorzystanie zasobów własnych obszaru działania LGD do stymulowania rozwoju społeczno – gospodarczego.

54

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

8. UZASADNIENIE PODEJŚCIA INNOWACYJNEGO DLA PRZEDSIĘWZIĘĆ PLANOWANYCH W RAMACH LSR.

Innowacyjność to zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji, a także faktyczna umiejętność wprowadzania nowych i zmodernizowanych produktów, nowych lub zmienionych procesów technologicznych lub organizacyjnych. Należy przy tym zauważyć, iż nie ma znaczenia, że produkty czy technologie (jako metody wytwarzania lub organizacji) znane są gdzie indziej. Dla danej społeczności, która ich wcześniej nie znała, są one bez wątpienia innowacjami. W związku z tym na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, iż innowacją jest nie tylko to, co jest absolutną nowością w skali krajowej czy międzynarodowej, ale to, co jest nowością dla społeczeństwa zamieszkującego obszar LGD i zaangażowanego w realizację Strategii.

Innowacyjność dotycząca przedmiotowej Lokalnej Strategii Rozwoju zauważalna jest już na poziomie tworzenia dokumentu. Związane jest to z organizacją szeroko zakrojonych konsultacji społecznych dotyczących badań i oceny najważniejszych potrzeb i oczekiwań mieszkańców obszaru LGD. Również liczba uczestników konsultacji sięgająca kilkuset osób była imponująca. Tak więc można stwierdzić, iż działania związane z opracowaniem LSR przeprowadzone zostały w skali niespotykanej dotąd na tym terenie.

Należy ponadto zauważyć, iż do tej pory nie podjęto próby zinwentaryzowania zasobów przyrodniczych, kulturowych i historycznych w celu stworzenia spójnej oferty turystycznej. Nie istniała żadna spójna strategia rozwoju obszaru pod kątem rozwoju turystyki poprzez wykorzystanie zasobów własnych. Każda gmina realizowała niezależnie swoje zadania w tym zakresie, co powodowało, iż oddziaływanie tych operacji było niewielkie. Konsultacje społeczne prowadzone podczas przygotowywania LSR pokazały, w jak niewielkim stopniu wykorzystywane są lokalne zasoby przyrodnicze. Do tej pory obszary chronione były w większości postrzegane jako przeszkoda w realizacji inwestycji niż atrakcja terenu LGD. Lokalna Strategia Rozwoju zakłada podjęcie działań mających na celu przemyślane i zgodne z ich charakterem zagospodarowanie posiadanych walorów przyrodniczych. Podobna sytuacja dotyczy również zasobów kulturowych. Większość działań w tym zakresie miała dotychczas tylko lokalny charakter. Dopiero proces wdrażania LSR przyczyni się do stworzenia i wypromowania spójnej oferty kulturalnej obejmującej cały obszar LGD.

Niezwykle ważnym, zasługującym na szczególne podkreślenie, elementem innowacyjnym w niniejszej Strategii są działania przyczyniające się do wzrostu jakości kapitału społecznego. Dotychczas problem ten na ogół był niedoceniany i rzadko występował w lokalnych inicjatywach na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Podkreślić przy tym należy, iż rozwój kapitału ludzkiego w ramach niniejszej LSR zaplanowany został zarówno na poziomie infrastrukturalnym (obiekty świadczące usługi kulturalne, elementy infrastruktury sportowo – rekreacyjnej), jak i działań „miękkich‖ (wydarzenia kulturalne, szkolenia, doradztwo itp.). Warto też zwrócić uwagę na zaplanowanie działań zmierzających do innowacyjnego na tym terenie wykorzystania zastanych warunków rolnych – wykreowania produktów ekologicznych i wykorzystania odnawialnych źródeł energii.

Podkreślić należy, iż wdrażane innowacje uwzględniają charakterystyczne cechy obszaru LGD. Niemniej wypracowane rozwiązania będzie można po drobnej adaptacji organizacyjnej i merytorycznej przenieść na inne tereny. Tak więc stworzenie wzoru do naśladowania – tzw. dobre praktyki – należy uznać za wartość dodaną opisywanej inicjatywy.

Podsumowując należy stwierdzić, iż innowacja niniejszej Strategii nie dotyczy tylko planowanych przedsięwzięć. Przejawia się ona we wszystkich jej elementach, dotyczy to zarówno etapu opracowania, jak i wdrażania.

55

9. OKREŚLENIE PROCEDURY OCENY ZGODNOŚCI OPERACJI Z LSR, PROCEDURY WYBORU OPERACJI PRZEZ LGD, PROCEDURY ODWOŁANIA OD ROZSTRZYGNIĘĆ ORGANU DECYZYJNEGO W SPRAWIE WYBORU OPERACJI W RAMACH DZIAŁANIA „WDRAŻANIE LSR”, KRYTERIÓW, NA PODSTAWIE KTÓRYCH JEST OCENIANA ZGODNOŚĆ OPERACJI Z LSR, ORAZ KRYTERIÓW WYBORU OPERACJI, A TAKŻE PROCEDURY ZMIANY TYCH KRYTERIÓW.

Prawa i obowiązki członków Rady Rada Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ wybierana jest przez Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia. Składa się z 10 – 18 członków. Na pierwszym posiedzeniu nowowybrana Rada wybiera ze swego grona Przewodniczącego i dwóch Wiceprzewodniczących.

Sposób funkcjonowania Rady reguluje Statut Stowarzyszenia LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ oraz Regulamin Pracy Rady Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖.

Członkowie Rady mają obowiązek uczestniczenia w jej posiedzeniach. W razie niemożności wzięcia udziału w posiedzeniu, jej członek jest zobowiązany zawiadomić o tym przed terminem posiedzenia Przewodniczącego Rady.

Funkcjonowanie Rady Do wyłącznej kompetencji Rady należy wybór operacji, zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1), które mają być realizowane w ramach opracowanej przez LGD Lokalnej Strategii Rozwoju32.

Rada pracuje na posiedzeniach zwoływanych przez Przewodniczącego lub jednego z Wiceprzewodniczących Rady zgodnie z postanowieniami § 21 pkt. 9 Statutu a w przypadku prowadzonych procedur: oceny zgodności operacji z LSR, odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji na pisemny wniosek Kierownika Biura.

Posiedzenia są zwoływane odpowiednio do potrzeb, lecz nie rzadziej niż raz na rok, po uzgodnieniu miejsca, terminu i porządku posiedzenia z Zarządem i Biurem LGD. W przypadku dużej ilości spraw do rozpatrzenia, posiedzenie może trwać kilka dni. Posiedzenia Rady są jawne. Członkowie Rady powinni być pisemnie zawiadomieni o miejscu, terminie i porządku posiedzenia Rady najpóźniej 14 dni przed terminem posiedzenia.

W tym czasie powinni mieć możliwość zapoznania się ze wszystkimi materiałami i dokumentami związanymi z porządkiem posiedzeń, w tym z wnioskami, które będą rozpatrywane podczas posiedzenia. Materiały i dokumenty w formie kopii mogą być przesłane łącznie z zawiadomieniem o posiedzeniu lub udostępnione do wglądu w Biurze LGD. Za powiadomienie członków Rady o terminie, miejscu i propozycji porządku posiedzenia oraz projektach podejmowanych uchwał odpowiada Przewodniczący Rady. Prezes Zarządu powinien być pisemnie poinformowany o terminie, miejscu, porządku posiedzenia oraz o projektach podejmowanych uchwał w terminie 14 dni przed terminem posiedzenia. W przypadku posiedzeń dotyczących rozpatrzenia odwołania od podjętych rozstrzygnięć w sprawie wyboru operacji – w terminie 3 dni.

W posiedzeniach biorą udział członkowie Rady oraz Prezes Zarządu lub wyznaczony przez niego inny członek Zarządu z głosem doradczym. W posiedzeniach Rady mogą uczestniczyć także członkowie Zarządu, Komisji Rewizyjnej oraz zaproszeni eksperci (z głosem doradczym). Biorą oni udział w dyskusji prowadzonej w ramach Posiedzenia na równych prawach z członkami Rady. Listę osób, które wezmą udział w posiedzeniu Prezes Zarządu przekazuje Przewodniczącemu Rady nie później niż na dzień przed terminem posiedzenia.

Posiedzenia prowadzi Przewodniczący lub jeden z Wiceprzewodniczących. Członkowie Rady powinni potwierdzić swą obecność na posiedzeniu wpisem na liście obecności.

Za przygotowanie i obsługę Posiedzenia odpowiada Kierownik Biura. On, lub wyznaczona przez niego osoba

32 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1). 56

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju sporządza protokoły z każdego posiedzenia. Decyzje Rady zapadają w formie uchwał, które posiadają charakter odrębnego dokumentu. Opatruje się je kolejnym numerem, cyframi arabskimi łamane przez rok. Uchwały Rady podpisuje prowadzący Posiedzenie. Oryginały uchwał rady ewidencjonuje się i przechowuje wraz z protokołami posiedzeń w Biurze Stowarzyszenia. Dokumentacja ma charakter jawny i jest udostępniana do wglądu wszystkim zainteresowanym. Jest też zamieszczana na stronie internetowej Stowarzyszenia.

Uchwały Rady podejmowane są w głosowaniu jawnym zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy członków uprawnionych do głosowania Rady. Podczas głosowań jednemu członkowi Rady przysługuje tylko jeden głos. W przypadku równej liczby głosów decyduje głos prowadzącego Posiedzenie. Regulamin Rady przewiduje odrębne procedury dla wyboru operacji przez LGD, odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji w ramach działania „Wdrażanie LSR‖, a także procedury zmiany lokalnych kryteriów wyboru operacji.

Procedury W przypadku Posiedzeń prowadzonych w ramach procedur: oceny zgodności operacji z LSR i jej oceny wg lokalnych kryteriów wyboru, odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji, wszyscy członkowie Rady wypełniają oświadczenie o bezstronności. Oświadczenie zawiera w szczególności informację o: - składaniu oświadczenia przez osobę świadomą odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań, - znajomości zasad bezstronności w ocenie operacji określonych w Regulaminie Rady, - deklarację bezstronnej oceny złożonych wniosków, - listę wszystkich wniosków przeznaczonych do rozpatrzenia w ramach konkursu zawierającą: numer wniosku, pełną nazwę wnioskodawcy. Członkowie Rady, którzy nie są bezstronni w podjęciu decyzji o wsparciu podmiotu ubiegającego się o dofinansowanie operacji, zostają wykluczeni z głosowania nad danym wnioskiem, zachowując jednocześnie prawo do udziału w posiedzeniu z głosem doradczym. W przypadku wykluczenia z głosowania prowadzącego posiedzenie, zobowiązany jest on do przekazania prowadzenia posiedzenia na czas głosowania Wiceprzewodniczącemu, a w przypadku jego nieobecności lub wykluczenia z głosowania - osobie niewykluczonej, najstarszej wiekiem spośród członków Rady obecnych na posiedzeniu. Wykluczenie z głosowania członka rady dotyczy przypadków, gdy podejmowana jest decyzja o wsparciu operacji, o którą ubiegają się: . członkowie rady lub osoby, z którymi członkowie rady pozostają w związku małżeńskim albo w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej, pokrewieństwa lub powinowactwa w linii bocznej do drugiego stopnia albo są związani z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, . osoby prawne, których pracownikami bądź członkami są członkowie rady, . osoby, wobec których członkowie Rady pozostają w stosunku podległości służbowej.

Jeżeli członek Rady zatai fakt niepozostawania bezstronnym, Przewodniczący zobowiązany jest zwołać posiedzenie w celu rozstrzygnięcia o bezstronności członka Rady, któremu zarzucono jej brak, najpóźniej w ciągu 7 dni od posiedzenia, na którym podejmowana jest decyzja o wyborze operacji. W przypadku stwierdzenia stronniczości członka Rady i zatajenia tego faktu, Przewodniczą Rady powiadamia Zarząd o zaistniałej sytuacji. Zarząd zobowiązany jest zwołać Nadzwyczajne Walne Zebranie Stowarzyszenia w celu odwołania tego członka Rady w ciągu 21 dni od otrzymania od Przewodniczącego powiadomienia.

Procedura oceny zgodności operacji z LSR Procedura ta, wraz z załącznikiem graficznym i tabelarycznym stanowi załącznik do Regulaminu Pracy Rady Stowarzyszenia. Rozpoczyna się od złożenia przez członków Rady na ręce Przewodniczącego oświadczeń o bezstronności w podejmowaniu decyzji. Przewodniczący swoje oświadczenie składa na ręce Prezesa Zarządu. Na podstawie złożonych oświadczeń przygotowywana jest lista biorących udział w głosowaniu (bezstronnych członków Rady) przy podejmowaniu decyzji o dofinansowaniu poszczególnych operacji. Lista ta stanowi załącznik do uchwały o wykluczeniu z głosowania. Przed przystąpieniem do oceny Kierownik Biura przekazuje Radzie na pierwszym spotkaniu prowadzonym w ramach niniejszej procedury karty oceny operacji. Wzór karty został określony w Regulaminie Pracy Rady LGD „Roztocze Tomaszowskie‖, będącym załącznikiem do niniejszej Strategii. Członkowie Rady mają prawo do wglądu w biurze Stowarzyszenia do każdego złożonego wniosku od dnia następnego po zakończeniu naboru do dnia przekazanie pełnej dokumentacji 57

Instytucji Wdrażającej.

Poszczególne wnioski rozpatrywane są w oddzielnych dyskusjach moderowanych przez Przewodniczącego, a w przypadku jego nieobecności - Wiceprzewodniczącego, albo innego Członka Rady posiadającego pisemne upoważnienie Przewodniczącego. Moderatorem dyskusji musi być osoba będąca bezstronna wobec rozpatrywanego wniosku.

Dyskusje rozpoczynają się od zreferowania wniosku przez pracownika Biura. Ma on nie więcej niż 10 min. na przedstawienie swojego stanowiska.

Prowadzący dyskusję udziela głosu zgodnie z kolejnością zgłaszania się zainteresowanych.

Osoba biorąca udział w dyskusji na swoją pierwszą wypowiedź ma nie więcej niż 5 min, a na każdą kolejną – 3 minuty. Czasu wypowiedzi poszczególnych osób pilnuje moderujący dyskusją, który ma prawo odebrania głosu w przypadku rażącego przekroczenia dopuszczalnego czasu.

Dyskusję zamyka moderujący w momencie, gdy nikt z biorących w niej udział nie wniesie nowych znaczących faktów.

Po zamknięciu dyskusji Rada przechodzi do głosowania nad zgodnością operacji z LSR. Na podstawie wyników głosowania, tworzona jest lista operacji niezgodnych z LSR, którą Rada zatwierdza podejmując odpowiednią uchwałę. Projekty uznane w głosowaniu, za zgodne z LSR poddawane są ocenie według lokalnych kryteriów wyboru operacji.

Procedura oceny operacji wg lokalnych kryteriów wyboru Ocena operacji z według kryteriów wyboru operacji dokonywana jest przez członków Rady biorących udział w głosowaniu na podstawie kryteriów lokalnych, które zamieszczono poniżej:

Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej Liczba Nazwa kryterium Punktacja punktów 1.Wnioskodawca jest członkiem LGD „Roztocze Tak – 3 pkt Tomaszowskie‖ Nie – 0 pkt 2.Wnioskodawca posiada udokumentowaną wiedzę lub Tak – 1 pkt doświadczenie w zakresie projektowanej działalności Nie – 0 pkt 3.Operacja dotyczy usług turystycznych, Tak – 3 pkt agroturystycznych rekreacyjnych, gastronomicznych, Nie – 0 pkt rękodzieła lub rzemiosła 4.Operacja dotyczy przetwórstwa płodów rolnych, Tak – 3 pkt świadczenie usług „okołorolniczych‖ Nie – 0 pkt 5.Operacja zakłada kooperację z innymi producentami Tak – 3 pkt rolnymi z terenu LGD Nie – 0 pkt 6.Operacja dotyczy odnawialnych źródeł energii, lub Tak – 3 pkt wyrobów ekologicznych, bazujących na naturalnych Nie – 0 pkt surowcach 7.Realizacja operacji spowoduje utworzenie, w Nie dotyczy - 0 pkt przeliczeniu na pełne etaty średniorocznie 1 miejsce pracy – 2 pkt 2 - 3 miejsca pracy - 3 pkt 4 miejsca pracy – 4 pkt

58

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Za każde dodatkowe miejsce pracy - 1 pkt

8.Działalność, której dotyczy operacja jest oparta o Tak – 2 pkt wykorzystanie lokalnych zasobów albo lokalnego Nie – 0 pkt dziedzictwa kulturowego, historycznego lub przyrodniczego 9.Wnioskowana kwoty pomocy wynosi Do 50 000,00 zł – 3 pkt Powyżej 50 000,00 zł – 0 pkt

SUMA PUNKTÓW 10. Czy w wyniku oceny operacja otrzymała nie mniej niż 6 punktów? (ww. liczba punktów stanowi minimalne wymaganie, którego spełnienie jest (wpisać ‘tak’ niezbędne do wybory operacji przez LGD) lub ‘nie’)

Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw Liczba Nazwa kryterium Punktacja punktów 1.Wnioskodawca jest członkiem LGD „Roztocze Tak – 3 pkt Tomaszowskie‖ Nie – 0 pkt 2.Wnioskodawca posiada udokumentowaną wiedzę lub Tak – 2 pkt doświadczenie w zakresie projektowanej działalności Nie – 0 pkt 3.Operacja dotyczy usług turystycznych, Tak – 3 pkt agroturystycznych rekreacyjnych, gastronomicznych, Nie – 0 pkt rękodzieła lub rzemiosła 4.Operacja dotyczy przetwórstwa płodów rolnych, Tak – 3 pkt świadczenie usług „okołorolniczych‖ Nie – 0 pkt 5.Operacja zakłada kooperację z innymi producentami Tak - 3 pkt rolnymi z terenu LGD „ Roztocze Tomaszowskie‖ Nie – 0 pkt 6.Operacja dotyczy odnawialnych źródeł energii, lub Tak – 3 pkt wyrobów ekologicznych, bazujących na naturalnych Nie - 0 pkt surowcach 7.Realizacja operacji spowoduje utworzenie, w 1 miejsce pracy – przeliczeniu na pełne etaty średniorocznie 2 pkt 2 - 3 miejsca pracy - 3 pkt 4 miejsca pracy – 4 pkt Za każde dodatkowe miejsce pracy – 1 pkt 8.Działalność, której dotyczy operacja jest oparta Dotyczy – 2 pkt 59 o wykorzystanie lokalnych zasobów albo lokalnego Nie dotyczy – 0 pkt dziedzictwa kulturowego, historycznego lub przyrodniczego 9.Wnioskowana kwoty pomocy wynosi: Do 50 000,00 zł – 2 pkt Powyżej 50 000,00 zł – 0 pkt 10.Operacja dotyczy utworzenia mikroprzedsiębiorstwa Tak – 2 pkt Nie – 0 pkt

SUMA PUNKTÓW 11. Czy w wyniku oceny operacja otrzymała nie mniej niż 6 punktów? (ww. liczba punktów stanowi minimalne wymaganie, którego spełnienie jest (wpisać niezbędne do wybory operacji przez LGD) ‘tak’ lub ‘nie’)

Odnowa i rozwój wsi Liczba Nazwa kryterium Punktacja punktów 1.Wnioskodawca jest członkiem LGD „Roztocze Tak – 3 pkt Tomaszowskie‖ Nie – 0 pkt 2.Operacja dotyczy lub ma bezpośredni wpływ na rozwój turystyki na obszarze LGD (budowy ścieżek rowerowych, zagospodarowania otoczenia miejsc atrakcyjnych Dotyczy – 3 pkt turystycznie, zagospodarowania turystycznego i Nie dotyczy – 0 pkt rekreacyjnego zbiorników wodnych, restauracji zabytków i udostępnienia ich na cele turystyczne) 3.Operacja dotyczy zagospodarowania centrów miejscowości i istniejących budynków publicznych Tak – 1 pkt (remizy, świetlice) na cele publiczne (szkoleniowe, Nie – 0 pkt kulturalne, rekreacyjne) – Wiejskie Centra Aktywności, np. budowa placów zabaw, remont lub modernizacja świetlic wiejskich, urządzanie sal szkoleniowych, pracowni itp. 4.Wnioskowana kwoty pomocy wynosi: Poniżej 100 000,00 zł – 3 pkt 100 000,00 – 199 999,99 zł – 2 pkt 200 000,00 – 299 999,99 zł – 1 pkt 300 000,00 zł i więcej – 0 pkt 5.Wysokość wkładu własnego wynosi: 20,0 % kosztów kwalifikowalnych operacji – 0 pkt 20,1 – 40,0 % kosztów kwalifikowalnych operacji – 2 pkt 60

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

40,1 – 50,0% kosztów kwalifikowalnych operacji – 3 pkt 50,1% kosztów kwalifikowalnych operacji i więcej – 4 pkt

SUMA PUNKTÓW 6. Czy w wyniku oceny operacja otrzymała nie mniej niż 3 punkty? (ww. liczba punktów stanowi minimalne wymaganie, którego spełnienie jest (wpisać niezbędne do wybory operacji przez LGD) ‘tak’ lub ‘nie’)

Małe Projekty Liczba Nazwa kryterium Punktacja punktów 1. Wnioskodawca jest członkiem LGD „Roztocze Tak – 3 pkt Tomaszowskie‖ Nie – 0 pkt 2. Wnioskodawca posiada udokumentowaną wiedzę lub Tak – 2 pkt doświadczenie w zakresie projektowanej działalności Nie – 0 pkt 3. Podmiot składający wniosek zamieszkuje, posiada Tak – 3 pkt siedzibę lub biuro na obszarze objętym LSR lub na terenie Nie – 0 pkt miasta Tomaszów Lubelski 4. Operacja dotyczy: rozwoju turystyki na obszarze LGD (wyznaczanie i oznakowanie szlaków rowerowych, pieszych lub konnych, tras narciarstwa biegowego, budowa innej małej infrastruktury turystycznej (punktów widokowych, miejsc biwakowych i wypoczynkowych itp.), renowacja, zabezpieczenie i oznakowanie przydrożnych kapliczek i Tak – 3 pkt innych miejsc charakterystycznych dla terenu LGD wraz Nie – 0 pkt z uporządkowaniem terenów wokół tych miejsc, organizowanie wydarzeń kulturalnych i edukacyjnych związanych z historią i zabytkami oraz walorami przyrodniczymi znajdującymi się na terenie LGD) 5. Operacja dotyczy: budowy i prowadzenia turystycznego portalu internetowego Roztocza (elektronicznej bazy informacji turystycznej i kulturalnej), wydawnictw promocyjnych (foldery, pocztówki, mapy, przewodniki); również we współpracy z innymi LGD z terenu Roztocza Tak – 3 pkt i Urzędem Marszałkowskim, jednolitego oznakowania i opisania Nie – 0 pkt zabytków i atrakcji turystycznych, organizacji transgranicznych i międzynarodowych wydarzeń kulturalnych (festiwali, plenerów malarskich, rzeźbiarskich, fotograficznych, itp.; organizacji imprez promujących roztoczańską kulturę, wielokulturowość i wyroby regionalne, kultywowania tradycyjnych zawodów i rzemiosła oraz wspierania lokalnej twórczości ludowej 6. Operacja dotyczy: - promocji i rozwoju lokalnej aktywności, lokalnych produktów, 61 organizacji wiejskich festynów ludowych i świąt lokalnych, odnowienia lokalnych tradycji, zwyczajów, potraw i zawodów - inicjowania powstawania, przetwarzania, wprowadzania na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług opartych na lokalnych zasobach, a zwłaszcza produktach rolnych i leśnych oraz Tak – 3 pkt tradycyjnych sektorach gospodarki, Nie – 0 pkt - poprawy dostępności do komputerów i, organizacji szkoleń i warsztatów podnoszących poziom umiejętności cywilizacyjnych (szkolenia komputerowe, przedsiębiorczości, językowe itp.), - organizacji szkoleń i warsztatów mające na celu wyłoni i wzmocni lokalnych liderów 7. Operacja dotyczy: - inicjowania powstawania, przetwarzania, wprowadzania na rynek oraz podnoszenia jakości produktów i usług opartych na naturalnych surowcach występujących na terenie LGD, - organizacji szkoleń i warsztatów ekologicznych, - organizacji konkursów i imprez ekologicznych ( np. sadzenie lasu, Tak – 3 pkt sprzątanie Roztocza, festiwale piosenki przyrodniczej), oznakowanie Nie – 0 pkt pomników przyrody i miejsc atrakcyjnych przyrodniczo, wyznaczenie i oznakowanie przyrodniczych ścieżek dydaktycznych, organizowanie wycieczek przyrodniczych 9. Miejsce realizacji operacji Miejscowość – 0 pkt Gmina – 2 pkt Obszar LGD (więcej niż 1 gmina) – 3 pkt 10. Wysokość wkładu własnego wynosi Do 30,0% kosztów kwalifikowalnych operacji - 0 pkt 30,1 – 40,0% kosztów kwalifikowalnych operacji - 1 pkt 40,1 – 50,0% kosztów kwalifikowalnych operacji - 2 pkt 50,1% kosztów kwalifikowalnych operacji i więcej - 3 pkt

SUMA PUNKTÓW 11. Czy w wyniku oceny operacja otrzymała nie mniej niż 6 punktów? (ww. liczba punktów stanowi minimalne wymaganie, którego spełnienie jest (wpisać ‘tak’ niezbędne do wybory operacji przez LGD) lub ‘nie’)

62

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Oddanie głosu w sprawie oceny operacji według lokalnych kryteriów LGD polega na wypełnieniu tabeli zawartej na „Karcie oceny operacji według lokalnych kryteriów LGD‖ (zawartej w Regulaminie Pracy Rady LGD „Roztocze Tomaszowskie‖, będącym załącznikiem do niniejszej Strategii), która jest odpowiednia do typu ocenianej operacji. Wszystkie rubryki zawarte w tabeli muszą być wypełnione, w przeciwnym razie głos uważa się za nieważny. W trakcie zliczania głosów komisja skrutacyjna jest zobowiązana sprawdzić, czy łączna ocena punktowa operacji zawarta w pozycji „SUMA PUNKTÓW" została obliczona poprawnie.

W przypadku stwierdzenia błędów i braków w sposobie wypełnienia karty oceny operacji według lokalnych kryteriów LGD Komisja skrutacyjna wzywa członka Rady, który wypełnił tę kartę do złożenia wyjaśnień i uzupełnienia braków. W trakcie wyjaśnień członek Rady może na oddanej przez siebie karcie dokonać wpisów w pozycjach pustych, oraz dokonać czytelnej korekty w pozycjach wypełnionych podczas głosowania, stawiając przy tych poprawkach swój podpis. Jeżeli po dokonaniu poprawek i uzupełnień karta nadal zawiera błędy w sposobie wypełnienia, zostaje uznana za głos nieważny. Wynik głosowania w sprawie oceny operacji według lokalnych kryteriów LGD dokonuje się w taki sposób, że sumuje się oceny punktowe wyrażone na kartach stanowiących głosy oddane ważnie w pozycji „SUMA PUNKTÓW" i dzieli przez liczbę ważnie oddanych głosów. Wyniki głosowania ogłasza Kierownik Biura. Na podstawie wyników głosowania w sprawie oceny operacji według lokalnych kryteriów LGD sporządza się listę operacji wybranych do finansowania. Karta zgodności operacji wg lokalnych kryteriów stanowi załącznik do LSR.

Na podstawie oceny, o której jest mowa w ust. 3, tworzona jest lista rankingowa operacji, którą Rada zatwierdza stosowaną uchwałą. W przypadku wniosków, które otrzymały jednakową liczbę punktów o miejscu na liście rankingowej decyduje data i godzina wpływu wniosku.

Procedura odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji W ramach tej procedury rozpatrywane są odwołania od decyzji Rady, które są prawidłowe pod względem formalnym, czyli takie, które: - wpłyną do Biura Stowarzyszenia w terminie nie późniejszym niż 7 dni od daty pisemnego zawiadomienia wnioskodawcy o wynikach wyboru operacji przez Radę, - zostaną złożone na formularzu, którego wzór stanowi załącznik do niniejszej procedury, - zawierać będą: pisemne uzasadnienie odwołania oraz nr wniosku nadany na etapie rejestracji w ramach procedury wyboru, - zostały podpisane przez osoby uprawnione do składania wniosku o dofinansowanie operacji w ramach LSR bądź przez osoby posiadające pełnomocnictwo podpisane przez osoby uprawnione do reprezentowania wnioskodawcy.

Biuro LGD sprawdza zgodność odwołań pod względem formalnym.

Każde, poprawne pod względem formalnym odwołanie jest rejestrowane i otrzymuje numer, który używany jest w trakcie jego rozpatrywania.

Kierownik Biura występuje do Przewodniczącego z wnioskiem o zwołanie posiedzenia dotyczącego rozpatrzenia odwołań od podjętych rozstrzygnięć w sprawie wyboru operacji. Do wniosku dołączone są prawidłowe pod względem formalnym odwołania od podjętej przez Radę decyzji.

Przewodniczący zwołuje posiedzenie Rady zgodnie z Regulaminem pracy Rady. Kierownik Biura informuje pisemnie odwołującego się o odrzuceniu z powodów formalnych.

Pismo o odrzuceniu odwołania z powodów formalnych winno zawierać następujące informacje: - numer pod jakim odwołanie zostało zarejestrowane, - podstawę odrzucenia odwołania.

W szczególnych wypadkach informacje te mogą zostać przekazane wnioskodawcy pocztą elektroniczną lub faksem.

63

Odwołanie wraz z uzasadnieniem referuje Kierownik Biura lub wskazany pracownik.

Od decyzji podjętej w ramach Procedury nie ma odwołania. Przewodniczący pisemnie informuje wnioskodawców o podjętej decyzji przekazując informacje wymagane Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 lipca 2008 roku w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju‖ objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013 o braku prawa do kolejnego odwołania.

Na stronie Internetowej publikowane są listy odwołań rozpatrzonych pozytywnie, negatywnie i odrzuconych z powodów formalnych.

Na podstawie Listy odwołań rozpatrzonych pozytywnie tworzona jest Ostateczna lista rankingowa, która jest publikowana na stronie internetowej LGD oraz wraz z dokumentacją wymaganą rozporządzeniem dotyczącym wdrażania LSR przekazywana jest do Instytucji wdrażającej.

Procedura zmiany lokalnych kryteriów wyboru operacji Uprawnienia do wystąpienia o zmianę lokalnych kryteriów wyboru ma Rada, Zarząd lub występujący łącznie w formie pisemnej 15 członków Stowarzyszenia. Wszyscy uprawnieni zgłaszają, za pośrednictwem Prezesa Zarządu propozycję zmian lokalnych kryteriów w formie pisemnej, wraz ze szczegółowym uzasadnieniem, w szczególności zawierającym odniesienie do dotychczas osiągniętych rezultatów realizacji LSR. Propozycję zmian są rozpatrywane na najbliższym Walnym Zebraniu Członków, które może podjąć uchwałę o zmianie lokalnych kryteriów wyboru. W przypadku zmiany lokalnych kryteriów wyboru będą one obowiązywać dla konkursów ogłoszonych po dniu zatwierdzenia zmian. Biuro Stowarzyszenia przygotowuje nowe Karty oceny wniosków w oparciu o wprowadzone zmiany. Procedura została załączona do niniejszej Strategii.

64

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

10. OKREŚLENIE BUDŻETU LSR DLA KAŻDEGO ROKU JEJ REALIZACJI.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 maja 2008 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, całkowity budżet Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ ramach Osi 4 LEADER wynosi: 5 502 196,00. Wielkość niniejszego budżetu wynika z iloczynu liczby mieszkańców zameldowanych na terenie LGD na pobyt stały w dniu 31 grudnia 2006 roku wg GUS i kwoty:

. 116 zł – dla działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju‖. . 3 zł – dla działania „Wdrażanie projektów współpracy‖. . 29 zł – dla działania „Funkcjonowanie LGD, nabywanie umiejętności, aktywizacja‖33.

Wyliczenie kwoty budżetu na lata 2009 - 2015

Ludność LGD Gmina (stan na (liczba Wdrażanie 31.12.2006r.) ludności) Wdrażanie Funkcjonowanie Projektów LSR LGD współpracy Razem Bełżec 3 091 Krynice 3 700 Lubycza 7 171 Królewska 1 078 133 37 177 4 312 532 zł 111 531 zł 5 502 196 zł Susiec 7 973 zł Tarnawatka 4 155 Tomaszów 11 087 Lubelski

LGD w ramach wdrażania Lokalnej Strategii Rozwoju organizowała będzie nabory wniosków w trybie konkursowym. Realizowane one będą wg harmonogramu zamieszczonego poniżej:

rok 2009 rok 2010 rok 2011 IV I II III IV I II III IV Działanie I kw II kw III kw kw kw kw kw kw kw kw kw kw Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw Odnowa i rozwój wsi

Małe projekty

33 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 maja 2008 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz.U.08.103.659, par. 2, pkt. 5 a, 5b, 5c). 65

rok 2012 rok 2013 rok 2014 I II III I II III IV Działanie kw kw kw IV kw kw kw kw kw I kw II kw III kw IV kw Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw Odnowa i rozwój wsi

Małe projekty

Tab. 10.1. – Harmonogram ogłaszania naborów wniosków w trybie konkursowym. Opracowanie własne.

W 2015 roku nie przewiduje się naboru wniosków.

Tab. 10.2. – Budżet LGD Roztocze Tomaszowskie w podziale na przedsięwzięcia

66

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

Tab. 10.3. – Budżet LGD Roztocze Tomaszowskie w podziale na działania i rodzaj wydatków.

Tab. 10.4. – Harmonogram realizacji LSR.

67

11. OPIS PROCESU PRZYGOTOWYWANIA I KONSULTOWANIA LSR

W proces przygotowywania Lokalnej Strategii Rozwoju zaangażowane były wszystkie podmioty mające istotny wpływ na rozwój obszaru objętego planowaniem. W pracach nad Strategią brali udział przedstawiciele różnych środowisk lokalnych oraz wszystkich gmin z obszaru LGD. W celu umożliwienia udziału w procesie tworzenia LSR mieszkańcom obszaru LGD, zorganizowano szereg spotkań informacyjnych. Przeprowadzono także badania ankietowe. Podczas akcji informacyjnej duże zaangażowanie wykazały poszczególne urzędy gmin, które zachęcały mieszkańców do jak najszerszego uczestnictwa. Wszystkie spotkania, po przeprowadzeniu części informacyjnej, miały charakter spotkań dyskusyjnych. Uczestnicy aktywnie brali w nich udział, wyrażali swoje opinie, komentarze, wypełniali ankiety. Podkreślić należy dużą rolę tego ostatniego narzędzia, gdyż ankiety pozwoliły poznać opinię mieszkańców na temat warunków życia na obszarze LGD, a także uzyskać informacje na ogół niedostępne w tradycyjnych źródłach (GUS, UG, WIOŚ itp.). Jednocześnie uczestnicy spotkań wskazali potrzebę realizacji konkretnych projektów. Przez cały okres prac nad przygotowywaniem Strategii czynny był punkt informacyjny, mieszczący się w siedzibie Filii Fundacji Rozwoju Lubelszczyzny w Tomaszowie Lubelskim. Każda zainteresowana osoba mogła tu uzyskać wszelkie niezbędne informacje o powstałym LGD oraz o przygotowywanej Strategii. Nad częścią merytoryczną opracowywanej Strategii czuwał ekspert zewnętrzny. Strategia była tworzona zgodnie z wytycznymi zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 maja 2008 roku w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Dokumenty analityczne dotyczące obszaru LGD pozyskano przy współpracy z przedstawicielami wszystkich gmin. W ten sposób sprawnie zebrano m.in. dokumenty o znaczeniu strategicznym dla obszaru LGD. Stanowiły one podstawę diagnozowania sytuacji społeczno - gospodarczej obszaru LGD. Posłużono się tu również danymi z Głównego Urzędu Statystycznego i danymi przygotowywanymi przez poszczególne gminy. Opierano się również na ankietach przeprowadzonych wśród społeczności lokalnej. Stanowiły one bogate źródło informacji o obszarze. Mieszkańcy uczestniczący w tym procesie wskazali, iż za najważniejsze problemy obszaru LSR należy uznać: . brak miejsc pracy, . zły stan dróg, . słabo rozwiniętą sieć kanalizacyjną, . nieopłacalność rolnictwa, . słabo rozwiniętą bazę turystyczną i rekreacyjno - wypoczynkową. Natomiast jako najważniejsze kierunki rozwoju obszaru najwięcej ankietowanych zaznaczyło: . podejmowanie przez mieszkańców wsi działalności pozarolniczej, w tym: zakładanie firm i agroturystykę, . wsparcie firm działających lokalnie w celu tworzenia nowych miejsc pracy, . wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich, . działania wspierające jakość edukacji na wsiach, poprawę poziomu dostępności do usług społecznych i kulturalnych. Zaznaczyć należy, iż rozkład procentowy wymienionych propozycji był zbliżony, w związku z tym wszystkie powyższe wskazania należy uznać za równie ważne. Fakt ten był niezwykle istotny na poziomie określania typu strategii i konstruowania struktury celów, gdyż jednoznacznie wskazywał na konieczność opracowania Strategii o charakterze zintegrowanym.

Po opisaniu sytuacji społeczno - gospodarczej obszaru przeprowadzona została analiza SWOT, polegająca na zdiagnozowaniu oraz zinterpretowaniu wpływu różnego rodzaju czynników oddziałujących na badany obszar. Pozwoliła ona ocenić rodzaj i wartość zasobów, a także umożliwiła określenie głównych kierunków rozwoju. Pomogła też w identyfikowaniu mocnych i słabych stron determinujących rozwój i określeniu zagrożeń oraz szans, wynikających z uwarunkowań zewnętrznych. Podobną metodę przyjęto przy określaniu struktury celów niniejszej Strategii oraz wyborze przedsięwzięć do realizacji.

Podsumowując należy stwierdzić, iż istotną cechą procesu powstawania LGD był udział społeczności lokalnej we wszystkich etapach budowania LSR, począwszy od pojawienia się pomysłu zbudowania partnerstwa, poprzez proces konsultacji i przygotowania LSR, aż do ustalenia zakresu przedsięwzięć wspieranych w ramach realizacji Strategii. Wszystkie prace nad Strategią i organizowane spotkania były jawne.

68

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

W prace nad przygotowaniem Strategii włączały się aktywnie podmioty zarówno z sektora społecznego, jak i gospodarczego, czego ostatecznym elementem było zatwierdzenie Lokalnej Strategii Rozwoju Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ przez Walne Zebranie Członków.

12. OPIS PROCESU WDRAŻANIA I AKTUALIZACJI LSR.

Za proces wdrażania i aktualizacji niniejszej Strategii odpowiedzialna jest Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖. Odpowiada ona za powierzone jej środki, za ich wykorzystanie zgodnie z zaplanowanym budżetem i harmonogramem. Celem wsparcia podejścia Leader jest aktywizacja lokalnej społeczności realizowana w taki sposób, aby w jak największym stopniu stymulowała ona rozwój lokalny obszaru objętego LSR. Dlatego proces wdrażania i aktualizacji LSR powinien tę zasadę realizować poprzez szerokie zaangażowanie partnerów LGD i społeczności lokalnej. Bardzo ważną rolę odegra tutaj odpowiednio przygotowana i przeprowadzona kampania informacyjno - promocyjna, która zapewni szeroki dostęp ludności do informacji i inicjatyw realizowanych przez LGD. Priorytetowym zadaniem akcji informacyjnej będzie nawiązanie kontaktu z otoczeniem, przekazywanie informacji oraz kreowanie pozytywnego wizerunku obszaru LGD, jako miejsca zamieszkania, pracy czy odpoczynku. Akcja informacyjna będzie skierowana również do osób spoza terenu LGD, aby w ten sposób promować samą LGD i jej działalność.

Zakłada się, iż najskuteczniejszym sposobem przekazywania informacji będzie strona internetowa LGD, zawierająca wszelkie niezbędne informacje, aktualności oraz dokumenty. Zainteresowane osoby znajdą informacje na temat zasad i trybu przyznawania pomocy finansowej, o możliwości składania wniosków do LGD o przyznanie pomocy w ramach działania „Wdrażanie LSR‖. Na stronie funkcjonować będzie FAQ, czyli odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania. Upowszechnianiu informacji i promocji LSR będą służyły również szkolenia, konferencje, warsztaty i inne formy nabywania wiedzy i umiejętności.

Biuro LGD będzie dostępne dla mieszkańców w dni powszednie, a zatrudnione tam osoby będą udzielały wszystkim zainteresowanym odpowiedzi i wyjaśnień, a także udostępniały materiały dokumentujące działalność LGD. Będą one również zobowiązane do przyjmowania wszelkich wniosków i postulatów dotyczących wdrażania LSR.

Podkreślić należy, iż najistotniejszym elementem informacji o wdrażaniu LSR będzie jej powszechność, jawność i otwartość na pomysły i uwagi mieszkańców.

Opisywane powyżej działania oraz zebrane informacje wykorzystywane będą do aktualizacji LSR. Będzie ona miała na celu lepsze dostosowanie założeń dokumentu do potrzeb obszaru oraz do maksymalnie efektywnego wykorzystania posiadanych środków finansowych. W procesie tym niezbędne będą również konsultacje społeczne, bowiem to uwagi i opinie mieszkańców będą podstawą wprowadzenia zmian. W tym celu wykorzystywane będą również ankiety oraz spotkania konsultacyjno – informacyjne.

Istotnym elementem procesu wdrażania LSR będzie monitoring LSR, który jest obowiązkowym elementem zarządzania środkami publicznymi. Opierał się on będzie na systematycznym zbieraniu danych dotyczących realizacji Strategii oraz wykorzystaniu ich do porównania wskaźników osiąganych z zakładanymi. Na podstawie analiz odchyleń stanu obecnego od zakładanego formułowane będą ewentualne wnioski dotyczące zmian w przyjętych założeniach. Cały proces monitoringu ma na celu zapewnienie efektywności wydatkowania środków na realizację Strategii. Umożliwia również wczesne wykrywanie ewentualnych błędów i reagowanie na nie, a także dostosowanie zapisów Strategii do zmieniających się uwarunkowań. Podstawowymi elementami systemu monitoringu będą: . instytucje zaangażowane w proces wdrażania (Biuro LGD, Zarząd). . system sprawozdawczości; . zestaw wskaźników bazowych określony dla każdego przedsięwzięcia realizowanego w ramach niniejszej LSR. Organem, który będzie odpowiadał za wprowadzanie ewentualnych zmian w LSR będzie Walne Zebranie Członków. Wszelkie wnioski dotyczące działania LGD i realizacji LSR, zgłaszane przez mieszkańców obszaru

69 i członków LGD, będą na bieżąco analizowane przez biuro LGD oraz Zarząd i, jeśli zostaną uznane za zasadne, będą wdrażane bez zbędnej zwłoki. Raz na rok planuje się organizację konferencji podsumowującej ostatni okres działania LGD. Poprzedzona ona będzie badaniami ankietowymi dotyczącymi oceny samej LGD, formuły jej działania, jak i satysfakcji z realizowanych przedsięwzięć i operacji.

13. ZASADY I SPOSÓB DOKONYWANIA OCENY (EWALUACJI) WŁASNEJ.

Lokalna Strategia Rozwoju obejmuje dość długi okres wdrażania i planowania (do roku 2015), dlatego niezwykle ważne jest przeprowadzanie ewaluacji własnej. Będzie ona realizowana na dwóch poziomach: . Poziom planowania (analiza ex-ante) - przed rozpoczęciem wdrażania poszczególnych przedsięwzięć (na poziomie tworzenia LSR) przeprowadzono diagnozę obszaru, analizę SWOT i opracowano karty działań. Pozwoliło to określić skalę potrzeb oraz wskaźniki realizacji (kwantyfikacji) przyjętych celów, zarówno w odniesieniu do celów ogólnych i szczegółowych, jak i Działań z osi III PROW na lata 2007 – 2013, realizowanych w ramach wdrażania LSR. . Poziom operacyjny – dotyczy ewaluacji realizacji przedsięwzięć w ramach LSR, która dokonywana będzie w okresach rocznych, po zakończeniu każdego roku kalendarzowego. Będzie ona polegać na dokładnym przeanalizowaniu wszystkich zrealizowanych w minionym roku kalendarzowym operacji, a jej celem będzie analiza oddziaływania przedsięwzięć, ich efektywności oraz trwałości, i ich wpływ na osiągnięcie zakładanych celów w LSR.

Zakłada się, iż tak określony system ewaluacji własnej pozwoli uzyskać odpowiedź na następujące pytania: . W jakim stopniu zrealizowano założone cele? . Jakie były zakładane a jakie są realne koszty? . Co wpłynęło na skuteczność projektu? . Jakie były zakładane a jakie są realne efekty realizacji przedsięwzięć (badanie stopnia realizacji wskaźników)?

Podkreślić należy, iż ewaluacja dotyczyć będzie nie tylko działań związanych z osiągnięciem celów LSR, ale dotyczyć będzie również innych elementów funkcjonowania LGD, takich jak: . Sprawności funkcjonowania organów LGD. . Funkcjonowanie Biura i jego pracowników. . Jakość i efektywność stosowanych procedur, przepływu informacji, sprawność podejmowania decyzji.

Informacje zebrane w trakcie procesu ewaluacji przyczynią się do kształtowania, ewentualnie zaplanowania działań korygujących i pozwolą sformułować rekomendacje na przyszłość dla innych działań.

Organem odpowiedzialnym za przeprowadzenie ewaluacji jest Zarząd. Wyniki z przeprowadzonej ewaluacji przedstawiane będą w formie sprawozdań, które zawierać będą w szczególności: . wykaz przedsięwzięć i operacji zrealizowanych w minionym roku kalendarzowym, z opisem merytorycznym i informacją finansową. . opis bezpośrednich efektów przedsięwzięć i porównanie ich z efektami, które były zakładane na etapie planowania. . analizę dotyczącą wpływu zrealizowanych przedsięwzięć na zakładane cele LSR. . wnioski i rekomendacje dotyczące zmian w sposobie funkcjonowania LGD, które zapewnią wyższą efektywność działania LGD i lepsze osiągnięcie celów zakładanych w LSR.

Ocena wyników analizy zawartej w sprawozdaniach będzie opracowana pod kątem następujących kryteriów: . Trafność - odpowiedniość celów Strategii w stosunku do problemów, jakie miała rozwiązać. . Efektywność - to stopień użytych zasobów w stosunku do osiągniętych celów. . Skuteczność - stopień realizacji założonych celów Strategii. . Oddziaływanie - skutek, jaki wywiera Strategia w szerszym środowisku, oraz jej wkład w rozwój i podniesienie konkurencyjności i atrakcyjności obszaru LGD. . Trwałość - to odpowiedź na pytanie, czy wprowadzone poprzez Strategię zmiany są trwałe.

Treść sprawozdań, zgodnie z zasadą jawności działania LGD, będzie poddawana do wiadomości publicznej. Sprawozdania będą przedstawiane do wiadomości członków LGD na dorocznym Walnym Zebraniu Członków. Treść sprawozdań będzie przedmiotem dyskusji podczas Walnego Zebrania Członków, a wynikające z niego

70

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju ewentualne decyzje w sprawie zmiany w sposobie funkcjonowania LGD będą podejmowane w formie stosownej uchwały Walnego Zebrania Członków.

14. OKREŚLENIE POWIĄZAŃ LSR Z INNYMI DOKUMENTAMI PLANISTYCZNYMI ZWIĄZANYMI Z OBSZAREM OBJĘTYM LSR.

Lokalna Strategia Rozwoju LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ opracowana została z uwzględnieniem innych dokumentów strategicznych planujących społeczno – gospodarczy rozwój tego obszaru. W szczególności wzięte zostały pod uwagę: Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 – 2020,

Strategiami rozwoju gmin objętych partnerstwem.

Poniższe zestawienie przedstawia powiązania pomiędzy niniejszą Strategią, a strategiami rozwoju gmin – członków LGD „Roztocze Tomaszowskie‖.

Cel ogólny LSR Wybrane cele dokumentów planistycznych związanych z obszarem objętym LSR (zgodność) I. Poprawa atrakcyjności Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego turystycznej Cel strategiczny 3. Wykorzystanie ekologii i turystyki jako czynnika gospodarczej aktywizacji do rozwoju turystyki i wypoczynku Zadania: Rozbudowa infrastruktury turystycznej, Rozszerzenie oferty turystycznej, Cel strategiczny 6. Nawiązanie współpracy z zagranicą Zadania: Włączenie w system międzynarodowej współpracy gospodarczej i kulturowej samorządów i jednostek gospodarczych Efektywniejsze wykorzystanie potencjalnych czynników rozwojowych tkwiących w geopolitycznym położeniu regionu. Cel strategiczny 7. Promocja walorów powiatu Zadania: Wydawanie wielojęzycznych folderów, informatorów, katalogów, Starania o utworzenie centrum informacji i promocji walorów turystycznych powiatu. Strategia Rozwoju Gminy Bełżec na lata 2007 - 2013 Priorytet 5. Kreowanie wizerunku Gminy jako obszaru o ważnych funkcjach turystyki, rekreacji i kultury, ze specjalizacją transgraniczną. Cel operacyjny 5.1. Rozwój bazy turystycznej i rekreacyjnej oraz podniesienie standardu świadczonych usług turystycznych. Cel operacyjny 5.2. Aktywizacja funkcji kulturowych Gminy. Cel operacyjny 5.3. Wdrożenie kompleksowego programu promocji Gminy Bełżec. Strategia Rozwoju Gminy Lubycza Królewska na lata 2007 - 2015 Priorytet 1. Stworzenie wizerunku Gminy jako transgranicznego ośrodka gospodarczego, turystycznego i rekreacyjnego. Cel operacyjny 1.1. Stworzenie kompleksowego Programu Promocji Gminy. 71

Cel operacyjny 1.2. Rozwój bazy turystycznej i rekreacyjnej oraz podniesienie standardu świadczonych usług turystycznych. Cel operacyjny 1.3. Ochrona walorów kulturowych gminy. Cel operacyjny 1.4. Rozwój współpracy międzynarodowej. Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości i aktywności gospodarczo – społecznej mieszkańców Gminy. Cel operacyjny 4.1. Rozwój działalności agroturystycznej. Strategia Rozwoju Gminy Krynice na lata 2007 - 2013 III Obszar priorytetowy – Infrastruktura komunikacyjna IV Obszar priorytetowy - Turystyka Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2007 – 2020 Priorytet II Poprawa warunków życia mieszkańców Cel operacyjny 2.1. Poprawa jakości infrastruktury społecznej. Cel operacyjny 2.4. Podniesienie atrakcyjności gminy pod względem różnorodności przyrodniczej i krajobrazowej. Priorytet III Aktywizacja gospodarcza i podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej gminy. Cel operacyjny 3.4. Prowadzenie współpracy trans granicznej i międzynarodowej. Priorytet IV Ochrona środowiska naturalnego oraz walorów krajobrazowych i kulturowych. Cel operacyjny 4.3. Ochrona oraz promocja dziedzictwa kulturowego i dorobku kulturalnego gminy. Cel operacyjny 4.4. Wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych dla rozwoju turystyki. Strategia Rozwoju Gminy Tarnawatka do 2010 roku Cel generalny I. Nowy wizerunek gminy. Tarnawatka – bramą do atrakcji turystycznych regionu. Strategia Rozwoju Gminy Susiec na lata 2007 – 2020 Priorytet III. Ochrona walorów przyrodniczych i kulturowych gminy. Cel operacyjny 3.1. Przygotowanie i udostępnianie terenów leśnych dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Cel operacyjny 3.3. Ochrona oraz promocja dziedzictwa kulturowego i dorobku kulturalnego gminy. Priorytet IV. Aktywizacja gospodarcza gminy poprzez wykorzystanie walorów turystycznych. Cel operacyjny 4.2. Zwiększenie atrakcyjności turystycznej gminy. Cel operacyjny 4.3. Rozwój kontaktów zewnętrznych gminy. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 – 2020. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 – 2020. Priorytet 1. Wzrost konkurencyjności regionalnej gospodarki oraz jej zdolności do tworzenia miejsc pracy. Cel operacyjny 1.3. Specjalizacja województwa w wybranych sektorach produkcji i usług cechujących się wysokim poziomem konkurencyjności.

Priorytet 3. Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej województwa lubelskiego. Cel operacyjny 3.2. Zachowanie i wzmocnienie różnorodności przyrodniczej, krajobrazowej i kulturowej Cel operacyjny 3.4. Poprawa jakości życia mieszkańców wsi oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich.

Priorytet 4. Rozwój współpracy międzyregionalnej województwa oraz poprawa skuteczności wdrażania polityki rozwoju regionu Cel operacyjny 4.1: Rozwój współpracy międzyregionalnej województwa w układzie międzynarodowym, krajowym i trans

72

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

granicznym.

II. Różnicowanie Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego działalności rolniczej, Cel strategiczny 2. Wielokierunkowy rozwój obszarów wiejskich rozwój rolnictwa 2.1. Wykorzystanie wysokiej jakości rolniczej przestrzeni ekologicznego i produkcyjnej przedsiębiorczości Zadania: Wzrost wykorzystania podstawowych czynników plonotwórczych. Dostosowywanie struktury upraw i hodowli do uwarunkowań środowiskowych i obszaru gospodarstw oraz trendów rynku rolnego. Działania wspierające rozwój i modernizację przemysłu rolno – spożywczego w tym promowanie lokalnych produktów spożywczych. Stymulowanie rozwoju przetwórstwa. Wspieranie powstawania wyspecjalizowanych grup producenckich. Tworzenie alternatywnych miejsc pracy na wsi dla odchodzących z rolnictwa. Cel strategiczny 3. Wykorzystanie ekologii i turystyki jako czynnika gospodarczej aktywizacji do rozwoju turystyki i wypoczynku Zadania: Utrzymanie wartości przyrodniczej regionu. Ukształtowanie wysokiej świadomości ekologicznej mieszkańców.

Strategia Rozwoju Gminy Bełżec na lata 2007 - 2013 Priorytet 1. Poprawa warunków i jakości życia mieszkańców Cel operacyjny 1.2. Zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego Gminy i racjonalne wykorzystywanie zasobów przyrodniczych. Priorytet 2. Stworzenie warunków restrukturyzacji rolnictwa oraz aktywizacja ludności wiejskiej Cel operacyjny 2.1. Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego. Priorytet 3. Wsparcie rozwoju przedsiębiorczości i aktywności pozarolniczej. Cel operacyjny 3.4. Dywersyfikacja gospodarstw rolnych w kierunku działalności pozarolniczej. Strategia Rozwoju Gminy Lubycza Królewska na lata 2007 - 2015 Priorytet 2. Poprawa warunków życia mieszkańców i gości Gminy Cel operacyjny 2.3. Zapewnienie bezpieczeństwa ekologicznego. Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości i aktywności gospodarczo – społecznej mieszkańców Gminy. Cel operacyjny 4.1. Rozwój działalności agroturystycznej. Gminy i racjonalne wykorzystywanie zasobów przyrodniczych. Cel operacyjny 4.4. Wzrost konkurencyjności sektora rolnego i leśnego Gminy. Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2007 – 2020 Priorytet III Aktywizacja gospodarcza i podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej gminy. Cel operacyjny 3.1. Poprawa efektywności rolnictwa. Priorytet IV Ochrona środowiska naturalnego oraz walorów krajobrazowych i kulturowych. Cel operacyjny 4.2. Edukacja ekologiczna mieszkańców. Strategia Rozwoju Gminy Tarnawatka do 2010 roku 73

Cel generalny III Wspieranie lokalnej przedsiębiorczości. Strategia Rozwoju Gminy Susiec na lata 2007 – 2020 Priorytet III Ochrona walorów przyrodniczych i kulturowych gminy. Cel operacyjny 3.1. Przygotowanie i udostępnianie terenów leśnych dla celów turystycznych i rekreacyjnych. Cel operacyjny 3.2. Budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska oraz edukacja ekologiczna mieszkańców. Priorytet IV Aktywizacja gospodarcza gminy poprzez wykorzystanie walorów turystycznych. Cel operacyjny 4.1. Stwarzanie korzystnych warunków do rozwoju przedsiębiorczości i rolnictwa. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 – 2020. Priorytet 1. Wzrost konkurencyjności regionalnej gospodarki oraz jej zdolności do tworzenia miejsc pracy. Cel operacyjny 1.2. Rozwój i podnoszenie konkurencyjności regionalnego agrobiznesu. Cel operacyjny 1.4. Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw oraz wzrost poziomu ich innowacyjności. Priorytet 3. Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej województwa lubelskiego. Cel operacyjny 3.4. Poprawa jakości życia mieszkańców wsi oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich III. Aktywizacja Strategia Rozwoju Powiatu Tomaszowskiego mieszkańców i poprawa Cel strategiczny 2. Wielokierunkowy rozwój obszarów wiejskich jakości kapitału 2.1. Wykorzystanie wysokiej jakości rolniczej przestrzeni ludzkiego. produkcyjnej Zadania: Działania wspierające rozwój lokalnych inicjatyw na wsi. Cel strategiczny 4. Podniesienie poziomu wykształcenia mieszkańców.

Strategia Rozwoju Gminy Bełżec na lata 2007 - 2013 Priorytet 1. Poprawa warunków i jakości życia mieszkańców Cel operacyjny 1.3. Budowa, remont i modernizacja obiektów użyteczności publicznej oraz uporządkowanie przestrzeni publicznej. Priorytet 2. Stworzenie warunków restrukturyzacji rolnictwa oraz aktywizacja ludności wiejskiej Cel operacyjny 2.2. Stworzenie Lokalnej Grupy Działania. Priorytet 4. Rozwój zasobów ludzkich, zwiększenie świadomości obywatelskiej i integracji społecznej. Cel operacyjny 4.4. Edukacja mieszkańców wsi oraz oddolne inicjatywy lokalne. Cel operacyjny 4.5. Podnoszenie kwalifikacji i umiejętności zasobów ludzkich – adaptacyjność pracowników. Cel operacyjny 4.6. Przeciwdziałanie marginalizacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Strategia Rozwoju Gminy Lubycza Królewska na lata 2007 - 2015 Priorytet 2. Poprawa warunków życia mieszkańców i gości Gminy Cel operacyjny 2.2. Budowa, remont i modernizacja obiektów użyteczności publicznej oraz uporządkowanie przestrzeni publicznej. Priorytet 3. Aktywizacja zasobów ludzkich Gminy, zwiększenie świadomości społecznej mieszkańców. Cel operacyjny 3.2. Podnoszenie kwalifikacji osób pełnoletnich i adaptacyjność pracowników. Cel operacyjny 3.3. Edukacja rolników.

Strategia Rozwoju Gminy Krynice na lata 2007 - 2013

74

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

II Obszar priorytetowy – Społeczeństwo 1. Nowoczesne kadry 2. Kultura i sport Strategia Rozwoju Gminy Tomaszów Lubelski na lata 2007 – 2020 Priorytet I. Wszechstronny rozwój zasobów ludzkich gminy Cel operacyjny 1.1. Aktywizacja społeczności gminnej. Cel operacyjny 1.4. Podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności mieszkańców gminy. Rozwój systemu edukacji. Priorytet II. Poprawa warunków życia mieszkańców Cel operacyjny 2.1. Poprawa jakości infrastruktury społecznej. Strategia Rozwoju Gminy Tarnawatka do 2010 roku Cel generalny II. Lepsza edukacja, realizowana w tańszym systemie. Strategia Rozwoju Gminy Susiec na lata 2007 – 2020 Priorytet I. Aktywizacja i wszechstronny rozwój mieszkańców gminy. Cel operacyjny 1.1. Podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności mieszkańców gminy. Cel operacyjny 1.3. Wspieranie inicjatyw obywatelskich. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006 – 2020. Priorytet 2. Rozwój nowoczesnego społeczeństwa i zasobów ludzkich dostosowanych do wymogów gospodarki opartej na wiedzy Cel operacyjny 2.3. Wzrost zatrudnienia oraz lepsze wykorzystanie zasobów ludzkich w regionie Cel operacyjny 2.5. Wzmocnienie i wykorzystanie kapitału kulturowego i społecznego w regionie Priorytet 3. Poprawa atrakcyjności i spójności terytorialnej województwa lubelskiego. Cel operacyjny 3.4. Poprawa jakości życia mieszkańców wsi oraz wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich.

75

15. WSKAZANIE PLANOWANYCH DZIAŁAŃ, PRZEDSIĘWZIĘĆ LUB OPERACJI REALIZOWANYCH PRZEZ LGD W RAMACH INNYCH PROGRAMÓW WDRAŻANYCH NA OBSZARZE OBJĘTYM LSR.

Ideą środków pochodzących z osi IV Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013 jest wszechstronny rozwój obszar objętego Lokalną Strategią Rozwoju. Dzięki tym funduszom obszary wiejskie mają szansę stać się konkurencyjnymi i atrakcyjnymi terenami o wysokim standardzie życia. Jednakże osiągnięcie takiego poziomu wymagało będzie od Lokalnej Grupy Działania czegoś więcej niż tylko skupienia się na poprawnym wydawaniu środków finansowych pozyskanych w ramach podejścia Leader. Z założenia bowiem środki te mają jedynie wspierać działalność LGD i stworzyć warunki do realizacji kolejnych przedsięwzięć, współfinansowanych z innych dostępnych źródeł. Taki zintegrowany charakter działań ma na celu zapewnienie bardziej wszechstronnego, a przez to skuteczniejszego rozwoju terenu LGD.

W związku z powyższym Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ planuje szereg dodatkowych operacji, które będą finansowane z innych źródeł. Ponieważ jednak może tutaj zaistnieć niebezpieczeństwo podwójnego finansowania działań (nakładania się pomocy), LGD będzie stosowało następujące mechanizmy zabezpieczające: . Prowadzenie osobnych kont/subkont dla każdego realizowanego programu. . Na wszystkich dokumentach księgowych dotyczących poniesionych kosztów będzie umieszczana informacja na temat pochodzenia środków finansowych dotyczących poniesionego kosztu. . Księgowość będzie prowadzona w sposób umożliwiający identyfikację wszystkich wydatków refundowanych z różnych źródeł. . Osoby zatrudnione przez LGD będą miały umowy zawierające szczegółowy wykaz obowiązków i zadań, ze wskazaniem programu, na rzecz, którego te zadania i obowiązki będą wykonywane oraz podaną kwotą wynagrodzenia pochodzącą ze środków tego programu.

Działania, które LGD planuje podjąć w ramach innych programów mają za zadanie przede wszystkim wspieranie realizacji LSR. Jednakże zakłada się, iż mogą one dotyczyć innych obszarów problemowych, nie uwzględnionych w założeniach niniejszego dokumentu, ale również dotyczących szeroko pojętego rozwoju lokalnego. Przykładem tego typu działań jest infrastruktura techniczna, która na opisywanym terenie wymaga wielu działań inwestycyjnych. Jednakże zauważyć należy, iż ze względu na zakres przydzielonych kompetencji, zadania tego typu realizowane będą przez jednostki samorządu terytorialnego wchodzące w skład partnerstwa, a finansowane będą z budżetów gminnych.

Trudno jednak jest wskazać na etapie prac planistycznych konkretne działania, jakie będzie podejmowało Stowarzyszenie, gdyż uzależnione to będzie od wielu aspektów, w tym: kryteriów naboru i oceny oraz terminów ogłoszenia naborów. Z całą pewnością jednym ze źródeł współfinansowania dodatkowych działań realizowanych na terenie LGD będzie Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 201334, a inicjatywy, które mogą wchodzić w obszar zainteresowania potencjalnych beneficjentów z obszaru LGD przedstawiają się następująco: . Modernizacja i rozbudowa podstawowej infrastruktury transportowej.

34 Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007 – 2013, www.rpo.lubelskie.pl. 76

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

. Infrastruktura ochrony środowiska, w tym racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi i odpadami, uporządkowanie gospodarki wodnej oraz ściekowo - kanalizacyjnej, poprawa jakości powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych oraz ich ochrona, zapewnienie ochrony przeciwpowodziowej i zwiększenie retencji wód. . Infrastruktura wykorzystywania energii odnawialnej. . Infrastruktura telekomunikacyjna i społeczeństwa informacyjnego. . Wzmocnienie funkcji najważniejszych placówek infrastruktury edukacji i ochrony zdrowia, i innych wybranych obiektów infrastruktury społecznej (w tym obiektów o znaczeniu sportowo-rekreacyjnym). . Inicjatywy społeczności lokalnych. . Infrastruktura turystyczna jako jeden z podstawowych elementów regionalnego wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (w tym opracowania programów rozwoju i promocji regionalnych i lokalnych produktów turystycznych, tworzenia systemów i centrów informacji turystycznej, rozwoju usług i kadr związanych z turystyką). . Wsparcie kultury jako czynnika wzrostu kapitału społecznego i rozwoju gospodarczego, w tym utrzymania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu regionalnym i lokalnym oraz zwiększania dostępności do kultury i jej promocji.

Z kolei istotnym źródłem dofinansowania działań dotyczących rozwoju zasobów ludzkich będzie Program Operacyjny „Kapitał ludzki”, który zarówno w komponencie krajowym jak i regionalnym może wspierać inicjatywy na rzecz wszechstronnego rozwoju mieszkańców obszaru LGD.

Natomiast w ramach osi 3, Działania „Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej‖ Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007 - 2013 możliwe będzie ubieganie się o wsparcie projektów w zakresie zaopatrzenia w wodę i gospodarki ściekowej oraz systemów zbioru, segregacji i wywozu odpadów komunalnych.

Uruchomiony już został Polsko – Szwajcarski Program Współpracy, którego budżet wyniesie 1 mld CHF (prawie połowa tych środków przeznaczonych jest dla Polski). Pomoc Szwajcarów będzie mogła być wykorzystywana na wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw, rozwój regionalny oraz ochronę środowiska naturalnego, co również doskonale wpisuje się w potrzeby i oczekiwania mieszkańców obszaru objętego niniejszym opracowaniem.

Powyższy katalog należy uzupełnić o różnego rodzaju fundusze dla organizacji pozarządowych dystrybuowane przez wskazane przez darczyńców instytucje. Dotyczą one na ogół projektów „miękkich‖, a więc doskonale wpisują się w profil Stowarzyszenia.

77

16. PRZEWIDYWANY WPŁYW REALIZACJI LSR NA ROZWÓJ REGIONU I OBSZARÓW WIEJSKICH.

Lokalna Strategia Rozwoju obejmuje swym zasięgiem obszary wiejskie znaczącej części powiatu tomaszowskiego. Wdrażanie Strategii będzie więc miało przede wszystkim wpływ na rozwój tychże obszarów, ale pośrednio rownież na rozwój całego regionu. Wpływ ten będzie naturalnym następstwem powiązania planowanych kierunków rozwoju w formie celów, przedsięwzięć i operacji określonych w LSR z celami, które zapisane zostały w dokumentach planistycznych związanych z województwem, powiatem tomaszowskim i gminami wiejskimi uczestniczącymi w partnerstwie. W związku z tym zakłada się, że realizacja przyjętego układu celów niniejszej LSR doprowadzi do „Roztocza Tomaszowskiego‖ jako zielonej, gościnnej i atrakcyjnej dla turystów nadgranicznej krainy rozwijającej się w oparciu o swe bogate dziedzictwo historyczne, wielokulturowość, czyste środowisko oraz aktywność i przedsiębiorczość mieszkańców, a więc: . Atrakcyjnego pod względem turystycznym ze względu na swe atrakcyjne położenie, wysokie walory kulturowe i środowiskowe, które jednocześnie są podstawą rozwoju gospodarczego i społecznego obszarów wiejskich. . Aktywnego gospodarczo i atrakcyjnego dla i inwestorów prowadzących działalność w oparciu o naturalne zasoby i zasadę zrównoważonego rozwoju. . Zamieszkanego przez nowoczesne i aktywne społeczeństwo, które bez trudu odpowiada na wyzwania współczesności oraz realizuje własne plany i zamierzenia samodzielnie lub w ramach silnie rozwiniętego sektora pozarządowego.

Należy oczekiwać, iż jednym z najbardziej wymiernych efektów wdrażania Lokalnej Strategii Rozowju bedzie aktywizacja mieszkanców obszaru objętego niniejszym opracowaniem. Już na etapie przygotowywania Strategii odnotowano wzrost zainteresowania mieszkańców przedmiotowym dokumentem, a przede wszystkim jego założeniami. Uruchomione zostały więc ―uśpione‖ dotychczas pokłady aktywności społecznej, a niekiedy również i ambicje, które należy rozpatrywać zarowno w kontekście osobistym, jak i różnych grup interesariuszy. W związku z tym działaność Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania ―Roztocze Tomaszowskie‖ skierowana na aktywizację, informację i wsparcie szkoleniowo - doradcze, skutkowała bedzie wzrostem liczby projektów ―miękkich‖ przygotowywanych i realizowanych na tym obszarze. Możliwość taką zapewnia komplemntarność niniejszej LSR z Programem Operacyjnym ―Kapitał Ludzki‖.

Realizacja Lokalnej Strategii Rozwoju Lokalnej Grupy Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ wpisuje się idealnie w założenia osi „LEADER‖, która z założenia charakteryzuje się podejściem wielosektorowym, przekrojowym i partnerskim, realizowanym lokalnie na określonym obszarze. Jego celem jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja poprzez włączenie lokalnych grup działania w system zarządzania danym obszarem.

78

LGD Roztocze Tomaszowskie – Lokalna Strategia Rozwoju

17. INFORMACJA O DOŁĄCZANYCH ZAŁĄCZNIKACH.

1. Mapa 2.4. – Lokalizacja parków krajobrazowych na terenie powiatu tomaszowskiego 2. Mapa 2.5 Obszary chronione OSO (Obszary Specjalnej Ochrony) i Mapa 2.6 SOO (Specjalne Obszary Ochrony) na terenie LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ 3. Mapa 2.7. Obszar LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ w sieci ECONET-PL. 4. Mapa: Najważniejsze zabytki na obszarze objętym LSR LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ 5. Mapa najważniejszych szlaków turystycznych na obszarze objętym LSR LGD „Roztocze Tomaszowskie‖ 6. Wykaz ośrodków wypoczynkowych i gospodarstw agroturystycznych Gminy Susiec 7. Regulamin Pracy Rady Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖ 8. Procedura wyboru operacji przez LGD wraz z opisem procedury w formie graficznej, tabelarycznej oraz wzorami stosowanych dokumentów. 9. Procedura oceny zgodności operacji z LSR i oceny operacji wg lokalnych kryteriów wyboru wraz z opisem procedury w formie graficznej, tabelarycznej oraz wzorami stosowanych dokumentów. 10. Procedura odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji 11. Procedura zmiany lokalnych kryteriów wyboru operacji wraz z opisem procedury w formie graficznej, tabelarycznej oraz wzorami stosowanych dokumentów.

79