Uitgave Van Inhoud Inhoudsopgave En Medewerkers

Kouwe Drukte

jaargang 14 - nummer 39 - oktober 2010 uitgave van Inhoud Inhoudsopgave en medewerkers ...... 2 Omslagillustraties ...... 3 Aanvullingen (3) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw ...... 3 Voorjaarsbijeenkomst op zaterdag 24 april 2010 ...... 4 en 21 Vraag over Friese schaats AW ...... 5 Halsversieringen op schaatsen (3) ...... 6 Schaatsbibliotheek (15) ...... 8 Mijn schaatsen achterna...... 12 en 24 De winter in de naïeve schilderkunst – 1 ...... 15 en 22 Mijn aanwinst……...... 18 Toch interessant zulke oude nummers van de Leeuwarder Courant ! (1) ...... 25 Aanvullingen (4) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw ...... 27 Ten IJse 7 – Schaatstechniek anno 1534 ...... 28 IJswegenkaarten (9) - De IJskaarten Noord-Holland boven het IJ uit 1941 ...... 32 Rook & roll ...... 36 Posten en stempels (12) ...... 38 Boek en Zopie ...... 40 Schaatsen, ‘a way of life’ ...... 41 Aanvullingen (5) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw ...... 41 Poolsterpuzzel 5 ...... 42 Poolsterpuzzel 6 ...... 42 Colofon ...... 43 Achterpagina ...... 44

Medewerkers Martin van der Bij, Hedman Bijlsma, Anrie Broere, Harry Karssies, Matthy van Klaveren, Theodoor van der Kooi, Niko Mulder, Minne Iedes Nieuwhof, Jos Pronk, Ben Remie, Huub Snoep, Caroline van Staaveren, Ben Treijtel.

ISSN 1572-4476

2 jaargang 14 - nummer 39 - oktober 2010 Kouwe Drukte Omslagillustraties p de voorpagina een detail van een Op de achterzijde ‘The Dutch Roll’, naar Ouniek schilderij van Jannie Kuiper uit aanleiding van een prentbriefkaart Nieuwe Niedorp. Uniek, want zij ingezonden door Ben Treijtel uit schilderde ‘Toertocht door West- Ilpendam. Bens kaart is uit 1904, toen dit Friesland’ in 2004 in opdracht van en type kaarten erg populair was. voor Jos Pronk, oud-directeur van de De twee mannen in het midden dragen Jaap Edenbaan. een kruik jenever in of onder de armen. De schilderes behoort tot de zo- De meest linkse schaatser heeft hem net genaamde naïeve schilders, een kunst- te barsten laten vallen. Hij was de sigaar, stroming die vaak herkenbaar is aan een mogelijk omdat hij geen sigaar in het wat ‘gebrekkige’ perspectiefvoering en hoofd had zoals de anderen. andere stijlfiguren die niet stroken met de Aangezien de kaart van Ben wat vlek- werkelijkheid. Een mooi voorbeeld daar- kerig is, hebben we dezelfde afbeelding van is het contrast tussen de vlag van de van een andere kaart (uit 1905) gebruikt. koek-en-zopie, die strak naar links waait, Daarop staat rechtsonder de naam van en de rook uit de schoorstenen, die recht de kunstenaar: Edmund G. Fuller, een omhoog kringelt. Weerman Erwin Kroll Brit, wat ook de Engelstalige titel enigs- zou er van in extase raken … zins verklaard. De Dutch roll stond bij In het kleurrijke schilderij heeft Jannie ons toen bekend als ‘buitenover’ rijden, Kuiper een aantal persoonlijke de techniek die de schaatser die als elementen opgenomen, die ook op de tweede van links rijdt zo goed toepast. In omslag zijn terug te vinden. Jos vertelt deze Kouwe Drukte leest u meer over de erover in een boeiend relaas elders in dit Dutch roll en … over sigaren, die zelfs nummer, het eerste deel van de serie ‘De als reclame-object voor de Elfstedentocht winter in de naïeve schilderkunst’. Foto: werden gebruikt. Huub Snoep.

Aanvullingen (3) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw 9. C. Boersma, Koudekerk De Rijnbode 5 januari 1890. Komt niet als schaatsenmaker voor bij Wiebe.

Ben Remie

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 3 Voorjaarsbijeenkomst op zaterdag 24 april 2010 et was gezel- Hlig druk bij Schaats-en muts- museum ‘Koud aan de Dijk’ van Toon en Wil van Kempen in De Hoef.

En prima gere- geld allemaal in de voormalige rietdekkerswerk- plaats: een stra- lende dag, parke- ren op het weiland, cake-en- zopie, lekker bijpraten in een ontspannen sfeer. Oud-marathonrijder Marcel Kooy als gastspreker met trage start op het bruggetje bij ‘Bartlehiem’, daarna lunch in het zonnetje op het terras. Niko Mulder liet een paar eeuwen halsversieringen op schaatsen de revue passeren en voorzitter Huub Snoep rondde af met rooksignalen van de IJs- landse vulkaan met de moeilijke naam. Had niets met schaatsen te maken maar op dat moment actueel en heel interessant.

Een reactie achteraf van één van de aanwezigen: Het was een bijzonder geslaagde bijeenkomst in De Hoef. Mijn complimenten voor de keuze van de locatie en het programma. Toon en Wil van Kempen hartelijk dank. Wil van Kempen in haar 'koek-en-zopie' Het bestuur

(foto-impressie pag. 21) 4 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Vraag over Friese schaats AW

nlangs trof ik in het noorden van Wim maakte me er op attent dat er wel OFriesland op een zolder een kistje degelijk initialen gebruikt worden in met vooral Friese schaatsen aan. Ik Friese schaatsen, maar deze zijn dan mocht er van de eigenaar in kijken en meestal voor in de hals van het ijzer te heb er twee paar schaatsen uitgehaald vinden. Dit merk staat echter in de zijkant die ik van hem kon overnemen. Eén paar geslagen. We komen bij Hollandse trok direct mijn belangstelling omdat het schaatsen wel initialen tegen, maar in en mooi gaaf en oud paar Friese Friesland is dit zeer ongebruikelijk. schaatsen betrof. Na enige bestudering Zijn er mensen die dit merkteken kwam er een merkteken onder de roest herkennen? vandaan dat ik niet kon thuisbrengen. Inmiddels heb ik van Jitze Hotsma, Wim Molenveld en Tom Clardij de nodige reacties gekregen, maar ben nog niet heel veel verder als het gaat om de herkomst. Het gaat om een paar oude ranke Friese schaatsen (circa 1880) met een Friese binding en een hakschroef die aan- gedraaid kan worden met een schroevendraaier. In het ijzer zijn de letters AW in een gestanst kader te vinden. Volgens Tom is het merk warm Harry Karssies geslagen. De rechterpoot van de A is tevens het begin van de letter W.

Heeft u ook vragen over een schaats of een ander verzamelobject? Leg ze voor aan de lezers van Kouwe Drukte.

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 5 Halsversieringen op schaatsen (3) adat Bert van Voorbergen in KD37 ontlenen. Op voorhand valt uit de Nhad geopperd dat het aanbrengen halsversieringen zelf nog weinig te van halsversieringen op schaatsen zeggen over de herkomst. Toch vallen er vooral (maar niet uitsluitend) een Duitse bij de ingezonden schaatsen een aantal gewoonte was, heb ik deze voor- dingen op: onderstelling in KD 38 enigszins ge- nuanceerd door aannemelijk te maken - de Breinermoors (7 paar) zijn zeer dat dit met name gebeurde ten behoeve herkenbaar, want altijd voorzien van van de Nederlandse markt. een halsversiering en knop en Vervolgens is er in Kouwe Drukte en op vrijwel altijd gestempeld. Ze zijn voor de voorjaarsbijeenkomst een oproep het onderzoek echter wat minder gedaan aan verzamelaars om foto’s van interessant, omdat ze voor zover schaatsen met halsversieringen toe te bekend niet in Nederland werden sturen om te kijken of er uit de vorm van gemaakt. Er kan dus geen twijfel deze halsversieringen kan worden over de herkomst bestaan: zonder opgemaakt of ze uit Nederland of meer Duits; Duitsland komen. Aan deze oproep - als we de Breinermoors buiten hebben slechts drie verzamelaars gehoor beschouwing laten, zijn er van de gegeven, namelijk Frits Locher, Karen resterende 32 paar schaatsen 6 Davidse en Teun Wanink. Een zeer teleurstellende res- pons, die zich niet makkelijk laat verklaren.

Met de schaatsen van Bert en mezelf Krulschaats erbij komen we in G = Gerrit Riethorst, totaal op 39 ver- Hardinxveld-Giessendam schillende ‘hals- collectie KD versieringen’, een veel te klein aantal om valide paar te kwalificeren als zeker Duits, (betrouwbare) resultaten aan te vanwege het stempel, 5 paar is (zo goed als) zeker Nederlands; - van 21 paar blijft de herkomst ongewis omdat ze niet zijn gestempeld (13 paar) of omdat de maker achter het stempel niet bekend is (7 paar). - alle 6 zeker Duitse ‘halsversieringen’ zijn gestempeld in de zijkant van de schenkel; - van de 5 paren waarvan praktisch vaststaat dat ze afkomstig zijn van een Nederlandse maker, zijn er 4 Breinermoor - IFF - collectie BvV gestempeld in de voorzijde van de 6 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte krul; - 7 paar schaatsen met stempels van onbekende makers zijn eveneens gestempeld op de voorzijde van de krul. Slechts 1 maal is het onbekende stempel aangebracht op de zijkant van de schenkel. Deze schaats is vanwege zijn merkteken (wijzerplaat zonder wijzers) en een geut in de zijkant van Krulschaats met onbekend merkteken en geut in de de schenkel vrijwel zijkant van de schenkel zeker Duits. Collectie NM

Op grond van de hierboven beschreven kenmerken lijkt het mij de moeite waard om ook krul- of puntschaatsen zonder halsversiering, maar mét stempel, op te nemen in het onderzoek. Mogelijk kunnen we uit een aantal aspecten, zoals bijvoorbeeld de Krulschaats H.Deiour, Darß, Duitsland positie van het stempel, Collectie FL een bepaalde samen- hang herleiden, die een indicatie kan Er is dus sprake van opmerkelijke ver- geven over de herkomst van een schillen, waaraan vanwege de kleine schaats. Zelfs al leidt het resultaat niet aantallen echter nog geen harde con- tot zekerheden, maar ‘slechts’ tot clusies mogen worden verbonden. Ze aannemelijkheden, hebben we toch een vragen echter wel om nader onderzoek. grote stap in de goede richting gemaakt. Niko Mulder Overzicht ingezonden schaatsen met halsversieringen uitgezonderd Breinermoors Zeker Duits ? Onbekend ? Zeker Nederlands 21 6 Zonder stempel: 13 5 Onbekend stempel: 8 Stempel in zijkant schenkel Stempel in voorzijde van de krul 617 4

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 7 SCHAATSBIBLIOTHEEK Aflevering 15: Een vervolg dat geen vervolg is…

lles moet blijkbaar wijken voor die Uit een ander mapje begreep ik, dat de “Aoude vrouwen.” Ik heb het in de 2e druk van het boekje (verbeterd en afgelopen maanden druk gehad. Nu aangevuld) niet in 1947, maar in 1948 is heeft deze 65-plusser meestentijds toch verschenen. Die tweede versie eindigt al een overvolle agenda, maar ditmaal met de prestaties van de kortebaan- was het helemaal raak. Zelfs zodanig dat rijdsters in het schaatsseizoen 1946/’47. het Aly - die normaliter uitstekend kan leven met de hobby c.q. passie van haar Diezelfde Miedema volgde de hard- man - enkele keren té gortig werd. rijderijen voor vrouwen daarna nog zo’n “Vandaag hebben die oude vrouwen twintig jaar van heel nabij. Wat heet: de eens geen voorrang.” jaren veertig, vijftig en zestig leverden Tweeënhalf jaar geleden schreef ik in stof te over op voor zijn krant. Nog altijd aflevering 10 over het boekje Vrouwen in kom ik mensen tegen die dankzij de de Hardrijdersbaan van D.M. van der krantenverslagen moeiteloos allerlei Woude (één van de pseudoniemen van coryfeeën uit die gloriejaren weten op te de Heerenveense journalist Douwe sommen: Ike Nienhuis, Joke Hoekstra, Miedema). Ik citeer: Het is jammer dat Annie van der Meer, Tine de Vries, Douwe Miedema bij zijn leven niet de Martha Wieringa, Grietje Oosterhof, Atje kans heeft gekregen een vervolg te Deelstra, Rinske Zeinstra en ga zo maar schrijven. Dat vervolg is er nu wel en door. De komst van de kunstijsbanen en tegelijkertijd ook weer niet… de onmiddellijk daarmee verband houdende groeiende populariteit van de Vrouwen in de Hardrijdersbaan langebaan betekenden in feite het einde In een al verloren gewaand schrift met van dat tijdperk. dagboekachtige notities uit de oorlogs- jaren vond ik recentelijk deze (vrij In allerlei doosjes en mapjes verzamelde vertaalde) aantekening van Miedema uit Douwe Miedema knipsels over elke 1944: 13 Nov. mijn boekje ontvangen. vrouwenrijderij in die periode. Ook ging Ben er ergens in April 1943 mee hij nog zeker tien jaar door met het in begonnen en in Juli opgestuurd naar de schriftjes noteren van de randverschijn- uitgever. Kopij is ongeveer een jaar lang selen en gebeurtenissen achter de onderweg geweest. Op 17 April ’44 de schermen. Met voortdurend in zijn eerste drukproef van het boekje achterhoofd het stellige voornemen nog gekregen. eens een vervolg op zijn informatieve boekje te schrijven. Intussen had hij het Een jaar eerder had de auteur er nog niet alleen druk met zijn journalistieke weinig fiducie in. Hij schreef toen aan de werk. Meer en meer werd ‘Omke Douwe’ oud-secretaris van de Bond van IJsclubs de mentor en vertrouwensman van de Sjollema: Dat handschrift ligt al lang op hardrijdsters. De vrouwen kwamen bij het departement, maar het moet nog hem om advies. Hij hielp hen bij diverse worden goedgekeurd. Dan moet je nog problemen, hield voor meerdere rijdsters afwachten wanneer er papier ter de plakboeken bij, etc. etc. Bovenal zag beschikking wordt gesteld. Ik ben bang, Miedema het bijna als zijn roeping om de dat de oorlog eerst afgelopen moet zijn onderlinge rivaliteit tussen de dames om voordat het wordt uitgegeven. te smeden tot hechte vriendschapsban- 8 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte den. Heel belangrijk daarbij was zijn wat mei dwaan (= Misschien kunt u er centrale rol als de rijdsters trouwden. ooit nog eens wat mee doen). Tussen 1943 en 1970 vormden de collega’s bij 47 huwelijken een poort met Reünie omhoog geheven schaatsen als één van Bijna 25 jaar na het overlijden van hen aan de zijde van de bruidegom het Douwe Miedema kondigde Gauke gemeentehuis verliet. Miedema regelde Bootsma van het Eerste Friese van alles. Hij schreef de dames aan, Schaatsmuseum bij een reünie van de zorgde voor het gezamenlijke geschenk, vrouwen van de kortebaan aan een activeerde de vrouwen hun bijdrage te nieuw boek te willen samenstellen over leveren aan het welslagen van de bruiloft de kortebaanrijdsters. Er bestaan al twee door hen pasklare toespraakjes en boeken maar daar staan lang niet alle gelegenheidsverzen aan te reiken, en ga rijdsters in, zei hij in 2001 heel ambitieus. zo maar door. Maar ook Gauke had en heeft het druk. En toch… Het geschiedde in de winter Al die activiteiten plus zijn inspanningen van 2009/2010 dat Gauke, twee oud- op andere interesseterreinen verdrongen rijdsters en ondergetekende in enkele het schrijven van een vervolg op het brainstormsessies aan een tafeltje in ‘De intussen klassiek geworden boekwerkje Friese Doorloper’ stap voor stap een naar de achtergrond. Toen ik in de jaren simpel idee (een of ander klein boekje) zeventig enkele keren met de in 1900 zagen uitgroeien tot een plan om voor de geboren Miedema in zijn woning in volgende reünie in september 2010 een Heerenveen praatte, verzuchtte hij eens: boek van zo’n 200 pagina’s uit te Ik had nog zoveel dingen willen doen. Bij brengen over ‘de vrouwen van de elk bezoek schoof hij mij enkele doosjes hardrijderij’. en mappen toe: Faaks kinne jo der ris

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 9 Als ik deze woorden schrijf, is de fase Jonkman-Nauta. Dat verhaal inspireerde drukproeven net voorbij. Vaak heb ik in me in onze wederzijdse woonplaats op de afgelopen maanden teruggedacht aan bezoek te gaan bij de inmiddels 85-jarige mijn bezoekjes aan Douwe Miedema. Jullie begrijpen inmiddels dat die man een prominente plaats heeft gekregen in het nieuwe boek. Dat overigens beslist niet een vervolgversie van Vrouwen in de Hardrijdersbaan pretendeert te zijn. De gedetailleerde aanpak van Miedema liet zich niet kopiëren omdat je dan nog veel meer uitslagenmateriaal zou moeten op- sporen. ’t Is ook maar de vraag of men nu nog op zo’n type boek zit te wachten. Wij kozen voor een andere formule (citaat flaptekst achtercover): ‘In De vrouwen van de hardrijderij bladeren we als het ware in de plakboeken van de hardrijdsters uit de periode 1943 tot 1970. Dit boek laat via documenten, foto’s, anekdotes en wetenswaardigheden een caleidoscopisch beeld zien van een unieke periode.’

Krenten Fragmentarisch vond ik ook nog wel eens enkele krenten in mijn schaatsbibliotheek. Ik neem niet aan, dat veel Poolstercollega’s de fraai vormgegeven Friese uitgave Dat wie doe sa – diel 5 Sport van Akky van der Veer & Baukje nummer twee van het Fries kam- Wytsma kennen. Daarin staat o.a. een pioenschap 1942. Ze kreeg nadien naam interview met de oud-rijdster Tsjits als de Friese dichteres Tsjits Peanstra. Dus kon ik mooi even vragen of we enkele toe- passelijke verzen mocht- en gebruiken. Zo zaten we ook in de huiskamer bij Atje Keulen-Deelstra over wie je al veel kunt vinden in Atje Keulen- Deelstra vertelt exclusief haar story van Piet Maaskant. Maar het waren steeds weer de plakboeken van de dames die niet alleen

10 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte verrassend illustratiemateriaal bevatten, Miedema zou - als hij er ooit toe was maar je ook op het spoor zetten van gekomen - zijn vervolg van Vrouwen in voorvallen en anekdotes uit een vervlo- de Hardrijdersbaan ongetwijfeld anders gen kortebaanepisode. hebben gemaakt. Maar de follow-up van zijn klassieke werkje was er nooit Omgekeerd realiseerde ik me na een gekomen zonder die inspirerende terloopse opmerking van een oud-rijdster ontmoetingen in het midden van de jaren in een telefoongesprek dat ik iets over zeventig. een andere rijdster kon vinden in het Hedman Bijlsma jubileumboekje De Lytse Reed 1919- 1994. Dus staan er al met al toch nog N.B. De vrouwen van de hardrijderij – heel wat titels op de slotpagina Geraad- uitgegeven door de Stichting pleegde bronnen. Vrienden van het Eerste Friese Schaatsmuseum – is vanaf 17 Anderen moeten straks maar beoordelen september 2010 verkrijgbaar bij het of het gelukt is dat caleidoscopisch beeld Schaatsmuseum in Hindeloopen. Het te laten zien. Niemand pakt me echter boek kost ter plaatse € 17,50. Bij een bepaald gevoel van voldoening af. toezending is de prijs (inclusief Misschien is het bijna wel een soort portokosten) € 19,95. genoegdoening. Zo’n vijfendertig jaar na dato herinner ik me soms woordelijk de gesprekken met Douwe Miedema. Op een moment dat naar zijn stellig oordeel de strijd om de kortebaan was verloren, gaf hij mij een estafettestokje door. De man die in zijn jonge jaren niets met sport had, was er in zijn werkzaam leven achter gekomen hoe belangrijk ijs en schaatsenrijden waren als onvervreemdbaar onderdeel van de Friese cultuur. Dictaatschriften, correspondentie- mappen, doosjes met knipsels, plakboeken, ongeordende velletjes papier, aantekenboekjes met talloze geboorte- en huwelijksdata, een compleet overzicht van de ‘presentielijsten’ bij 47 huwelijken, en je wilt niet weten wat al niet meer sjouwde ik destijds mee naar huis. Om er in de afgelopen negen maanden achter te komen dat je tussen al die ‘rommel’ die we viermaal mee verhuisden precies de ontbrekende puzzelstukjes zaten die het geraamte van een nieuw boek kleur gaven. Douwe

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 11 Mijn schaatsen achterna... De ontvangst in het museum de n het aprilnummer heb ik al even volgende dag was allerhartelijkst. Dit Iaangestipt dat ik in het volgende museum The National Gallery of Art is nummer nog wat uitgebreider op mijn één van de topmusea van de wereld, te Washington avontuur zou terugkomen. Ik vergelijken met het Louvre in Parijs. Een schrijf met opzet avontuur, want zo prachtig, geheel uit marmer gebouwd voelde ik het wel. Misschien werd het wel kunstpaleis. Buitengewoon smaakvol een angstig , in ieder geval een span- ingericht met vooral veel geweldige nend avontuur: er werd nogal wat van mij boeketten. Deze bloemenzee werd verwacht. Ik moest daar een lecture regelmatig vernieuwd en betaald door (lezing) en verschillende talks houden. hele grote sponsors. De toegang tot dit Een talk hield in dat ik bij de ten- zeer indrukwekkende en mooie museum, toonstelling van de schilderijen van gebouwd in de veertiger jaren van de Hendrick Avercamp aanwezig moest zijn vorige eeuw, was gratis. Dit geldt en in het voorkomende geval vragen trouwens ook voor de andere musea beantwoorden en wat uitleg geven bij de gelegen aan de National Mall vlakbij het daarbij tentoongestelde schaatsen. Alles Capitool. Het geheel is te vergelijken met de Champs Elysee in Parijs. Bijzonder indrukwekkend waren het Museum van de Amerikaanse Indianen en het Air and Space Museum. Nog bijzonder- der is misschien wel dat al deze musea gratis zijn. Zou dit zijn om de bezoekers het gevoel te geven: wij kunnen ons dit permitteren, want wij zijn geheel informeel, dat wel, zoals Arthur een wereldmacht. Toch Wheelock me verzekerde. Gelukkig hoef- denk ik dat dit eerder gedaan wordt om de ik niet alleen te reizen; twee conser- alle Amerikanen de gelegenheid te vatoren van het Rijksmuseum - Pieter geven hun cultureel erfgoed te laten be- Roeloefs en Bianca Mortier - ontfermden wonderen. Je zag dan ook opmerkelijk zich over me, zodat de reis voorspoedig veel gezinnen en ook jonge mensen in verliep. de musea. Naast de pracht en de praal van deze In Washington werden we opgewacht musea waren de Memorials van de door Arthur Wheelock, de expert van 16e Wereldoorlog 1 en 2 en het Vietnam- en en 17e eeuwse Hollandse schilderkunst Korea Memorial indrukwekkend. Zullen en organisator van deze tentoonstelling. de Irak en Afghanistan Memorials over Ook nog enkele stafleden, waaronder de enkele tientallen jaren even indruk- directeur van het Rijksmuseum, voegden wekkend zijn? Maar niet te veel politiek zich bij ons. Al met al een zware in dit verslag. Nederlandse delegatie. Je kunt je De opening van de tentoonstelling op voorstellen hoe ik me voelde. dinsdag was feestelijk en ongedwongen.

12 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Ik kreeg steeds meer de indruk dat de zien. organisatie mij ook tot de V.I.P.s Er moest ook nog gewerkt worden. De rekende. Ik kreeg een gereserveerde talks waren een succes. De bezoekers, plaats toebedeeld naast de museum- die uit heel Amerika kwamen, waren erg directeur en werd gebombardeerd tot de belangstellend en ik kreeg heel wat Dutch collector of antique skates. Ik vragen te beantwoorden evenals de moest zelfs gaan staan en werd twee conservatoren van het Rijks- toegeklapt. Dan gaat er toch wel wat museum. De mooiste reactie was wel die door je heen. En dan te bedenken dat ik op de eerste dag na de opening van de ongeveer 40 jaar geleden als schaats- tentoonstelling. Er kwam een rijzige man verzamelaar begonnen ben en ze je de zaal binnen die zich voorstelde als vreemd aankeken als je op rommel- Awercamp. Zijn voorouders waren heel markten om oude schaatsen vroeg. Je lang geleden al naar Amerika hoorde ze denken: die loopt met geëmigreerd en hadden alleen van de molentjes. Het kan verkeren, zei de achternaam de v in een w veranderd. dichter Bredero al. Geen Avercamp dus, maar Awercamp. Hij was speciaal uit Arizona gekomen om De dag van de opening had nog meer in deze tentoonstelling te bezichtigen. Later petto: de staf van het Rijksmuseum, bedacht ik me dat het wel aardig gweest waar ik ook onder viel, was uitgenodigd zou zijn zijn naamkaartje bij wijze van voor een diner op de Hollandse ambas- curiositeit te vragen. Vooral Arthur sade. De sympathieke en enthousiaste Wheelock was heel enthousiast toen hij ambassadeur, een charmante dame, dit verhaal hoorde. Hij was toch de grote wilde zelfs met zo’n crazy collector op de promotor van deze tentoonstelling. foto. Tot het rijden van een scheve schaats is het echter niet gekomen. De Ook bij de andere talks waren de sfeer was zo ongedwongen dat ik wel, reacties hartverwarmend en werden vele onder grote hilariteit, een demonstratie vragen gesteld. Ondanks het feit dat ik van droogschaatsen heb gegeven. wel behoorlijk moe werd van alle indrukken en het Engels praten kreeg je Je kunt wel zeggen dat het ijs op een toch wel een bijzonder gevoel over je. goede manier gebroken was. Mijn Je ging beseffen dat je met een heel zelfvertrouwen was toegenomen en dat bijzondere week bezig was en je voelde gaf mij de kracht om de komende talks het ook als een bekroning van je en lecture met vertrouwen tegemoet te activiteiten als verzamelaar.

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 13 Dit werd enige tijd geleden nog eens Pieter Roelofs, conservator van het bevestigd door twee brieven die ik uit Washington ontving. Eén van de museumdirectie, de ander van Arthur Wheelock. Daarin werd nog eens onderstreept dat de schaatsen die bij de schilderijen lagen (en hingen) een meerwaarde vormden bij de prachtige schilderijen:

My colleagues and I are grateful for your generous loans, which added enormously to our appreciation of this Dutch artist and we are extremely grateful for your support of this exhibition. Rijksmuseum, die zich verdiept heeft in Tegen de lezing zag ik nog het meeste leven en werk van Avercamp en een op. Gelukkig kreeg ik veel steun van de prachtig essay heeft geschreven in de museumstaf en heb ik nog een keer in tentoonstellingscatalogus, is vol lof over de zaal kunnen oefenen. Het aantal het boek De stomme van Kampen van belangstellenden was wel niet zo Thea Beckman. geweldig, maar die er waren, waren wel vol aandacht. Ik heb daar geen technisch U kunt zich voorstellen dat de week verhaal gehouden, maar heb geprobeerd omvloog en voor ik het wist moesten we onder woorden te brengen wat al weer inchecken. Gelukkig had ik in schaatsen voor Nederlanders betekent deze week nog heel wat vrije uurtjes en en dat het primair een authentiek heb al wandelend deze wereldstad op volksvermaak is en geen sport voor de mij in laten werken. Het meest happy few. indrukwekkend vond ik de stille demon- Ik hoop dat ik daarin geslaagd ben. Ook stratie tegen de oorlog in Afghanistan. aan de hand van dia’s heb ik wat verteld Tegenstanders van deze oorlog hadden over kortebaanwedstrijden en de Elf- op een grasveld van de Mall net zoveel stedentocht. Ik had zelfs wat kleding witte paaltjes in de grond geslagen als meegenomen die ik droeg bij de tocht dat er soldaten gesneuveld waren. Het van ’63. Vooral de dames hadden daar waren er duizenden. Ook dat is Amerika. veel belangstelling voor. Ze wilden graag kopieën hebben van stempelkaarten die Op maandagochtend stapte ik weer uit ik meegenomen had. de trein in Didam en kon ik mijn vrouw Bijzonder was dat er ook een doventolk weer in de armen sluiten. De kring was was die mijn verhaal ‘vertaalde’ in rond. Wel vermoeid, maar met het goede gebaren. Dit was speciaal gedaan omdat gevoel dat ‘de reepjes ijzer gevat in bij de Amerikanen heel goed bekend is simpele houtjes’ of wel houten schaatsen dat Avercamp doofstom was en als een steentje hebben bijgedragen aan het bijnaam ‘de stomme van Kampen’ heeft. welslagen van deze tentoonstelling. Het museum had ter gelegenheid van Anrie Broere deze tentoonstelling ook een soort samenwerkingsverband met het (zie ook de foto’s op pagina 24) Doveninstituut in Washington gesloten. 14 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte De winter in de naïeve schilderkunst – 1: Jannie Kuiper – ‘Toertocht door West-Friesland’ (2004, olieverf, 80 x 50 cm)

ijdens de bijeenkomst van De slagen daarop is een utopie. Het TPoolster bij Toon en Wil van uitbreiden van kennis door je Kempen in De Hoef raakte ik in gesprek verzameling als naslagwerk te met Niko Mulder over mijn verzameling gebruiken en er tevens van te genieten ansichtkaarten. Met als gevolg deze is weer een andere aanvullende bijdrage over de winter in de naïeve dimensie. Soms komt de gedachte kunst van Jannie Kuiper. daarbij op: wat zou het bijzonder zijn als ik zelf zo’n echt uniek winterlandschap Gedurende vele jaren verzamel ik thuis had hangen. Helaas is het niet kaarten, posters, stickers en dergelijke voor een ieder weggelegd iets dergelijks met afbeeldingen van schaatstaferelen. te kopen. De wens is de vader van de Soms zijn het foto’s, soms (spot- gedachte. Waar zou dan de wens naar )prenten uit kranten of kalenderbladen. uitgaan binnen een besteedbaar Het merendeel bestaat uit afbeeldingen budget? van schilderijen. Vooral rond de jaarwisseling kwam ik ze tegen, kocht De naïeve kunst ze of kreeg ze van vrienden en In 1978 kocht ik het boek: “Naïeve bekenden. schilders zien ons land” (1) en werd mijn Ik heb ze ingedeeld op basis van de aandacht gevestigd op deze bijzondere tijdsperiode waarin de schilders leefden, kunststroming en de veelzijdige omdat langs die lijn ook het beste de uitdrukkingsvormen die zich hierbinnen kunststroming tot uitdrukking komt. manifesteren. Het leven van alle dag Mijn kennis en mijn verzameling kaarten wordt treffend en kleurrijk aan het doek heb ik weten uit te breiden door een toevertrouwd. Het blijkt dat de meeste bezoek te brengen aan tentoon- schilders uit deze kunststroming geen stellingen met een winters thema; van kunstacademische scholing genoten ‘Koud tot op het bot’ in 1977 tot hebben, terwijl toch de professionaliteit recentelijk in het Rijksmuseum: vaak van het schilderstuk af spat. De Hendrick Avercamp: ‘Meester van het onbevangenheid, het plezier, de IJsgezicht’. Daarnaast leverden kleurenpracht, het perspectief van het kunsthistorische boeken, maar ook laten zien zoals ze de werkelijkheid zelf catalogi van bekende kunsthandelaren zien, deze werkelijkheid tartend maar zoals Simonis en Buunk een waarde- toch zo treffend en invoelend volle bijdrage aan het proces van weergegeven, maakt elk van deze catalogiseren van de aanwinsten. schilderijen tot bijzondere borduur- werken. Ook het autodidactische maakt Het boeiende van verzamelen is de de worsteling van de kunstenaar met het toenemende kennis omtrent de (kunst-) onderwerp en het materiaal zo bijzonder historie, de geschiedenis, de rol en en zo zichtbaar treffend. Een uiteraard de betekenis van het professionele leerschool zou pas echt schaatsen door de eeuwen heen. Het een ‘gekunsteld’ beeld van de verzamelen van afbeeldingen van werkelijkheid hebben opgeleverd. Het schilderstukken maakt dit mede gaat bij hen immers niet “om de mogelijk. Uiteraard is er het streven werkelijkheid van het zichtbare” zoals dat naar volledigheid, maar de kans van eeuwenlang heeft plaatsgevonden.

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 15 Naïeve schilderkunst is niet iets van werken van schilders uit binnen- en deze of de vorige eeuw. Reeds in de buitenland (België, Italië, Duitsland, loop van de 18e eeuw zijn er naïeve Polen, Kroatië en zelfs de V.S.) hadden schilderijen te bewonderen. Voor zover één of meerdere van hun werken mij bekend echter geen geëxposeerd. Zeker de helft van de winterlandschappen. werken had betrekking op de winter. Ook in ons land heeft deze ‘volkskunst’, Onder de exposanten waren ook Jannie zich mede onder de invloed van Kuiper en Wim van Rompuy (B.). Vooral expressionisten, fauvisten en met de laatste werd vanaf 1999 kunstuitingen van ‘primitieve’ volken, regelmatig contact gehouden en mijn ontwikkeld. Een bijzonder boeiende vrouw en ik zijn diverse malen bij zijn historische schets wordt in voormeld ‘vernissages’ geweest. Het is en blijft boek aan het papier toevertrouwd door prachtig werk. Uiteindelijk toch niets de voormalige directeur van het gekocht, omdat ik de directe Westfries Museum te Hoorn, de heer betrokkenheid bij het schaatsen W.A. Braasem. In dit museum is een enigszins miste. Het werk van Jannie collectie opgenomen van de ‘Westfriese Kuiper boeide me vanaf het begin meer, Naïeven’. Om onverklaarbare redenen het was meer mijn belevingswereld die heeft West-Friesland veel naïeve zij ‘schetste’. Zowel haar winter- als schilders opgeleverd met werken van haar zomerschilderijen zijn niet alleen hoge kwaliteit. De werken zijn zeker niet verhalend, sprankelend en kleurrijk zo naïef als de naam zou doen maar stralen vooral plezier uit. In die vermoeden. Uiteraard behandelt gemoedstoestand moet de schilderes voormeld boek de meest uiteenlopende verkeerd hebben, maar tekenend is dat kunstenaars en de desbetreffende ze dit in haar schilderijen ook wist vast aandachtsgebieden door de eeuwen te leggen. Ze weet een snaar bij de heen. Vaak zijn de teksten gelardeerd kijker te raken. Vanaf dat moment wist ik met verhaaltjes en rijmpjes uit ver dat als ik ooit een winterschilderij zou vervlogen tijden die de schilderijen kunnen kopen, het werk van haar een illustreren alsof deze vanuit de poëzie grote kans zou maken. tot een naïeve werkelijkheid werden. Sinterklaas, St. Maarten, een kermis, In 2003 werd de wens bewaarheid. Ik een rondvaart, een arrensleetocht: niets nam afscheid als directeur van de is de naïeve kunstenaar te gek om aan Kunstijsbaan Jaap Eden. Een de historie toe te voegen. Waarderende cadeausuggestie kwam ter sprake. Een aandacht wordt besteed aan Jannie passender geschenk dan een bijdrage Kuiper. Het Westfries Museum bezit dan aan een kunstwerk met winterse ook diverse werken van haar. uitstraling zou ik niet kunnen bedenken. De receptie leverde een dusdanig Schilderij op bestelling bedrag op dat het mogelijk zou moeten De expositie in De Rode Toren te zijn een werk uit de naïeve kunst te Zutphen getiteld ‘Naïeve Kunst, kunst kopen. Al snel is toen contact gezocht met een glimlach’ (nov./dec. 1998) was met Jannie Kuiper. Een hartelijke voor mij een ‘eyeopener’. Hier maakte ik ontvangst baande de weg tot een pas echt kennis met een kunststroming boeiend inhoudelijk gesprek waarbij ik die niet alleen het volkse weerspiegelde, en mijn echtgenote (die uiteraard daarbij maar voor mijn gevoel ook nauw was omdat zij er immers ook jarenlang aansloot bij mijn beleving. Een veertigtal met plezier naar zou moeten kijken) te

16 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte kennen gaven dat een werk van haar 2CV voor de garage. Als de lezer zou kopen één is, maar als zij een werk zou denken dat de opdracht-gever de enige kunnen en willen schilderen in de is die per- belevenis van ‘mijn schaatsen’ dit het soonlijke ken- summum van mijn wensen zou zijn. Dát merken wil schaatsen is het natuurijsschaatsen, het laten vastleg- tochten rijden. Als kind en als gen dan geldt sportdocent aan de Vrije Universiteit dat ook vaak heb ik daar zelf zo van genoten en voor kunst- anderen van laten genieten. Haar enaars zelf. schilderij dat in Zutphen werd Tijdens het geëxposeerd ‘Elfstedentocht bij ge-sprek dat Dokkum’ had mij als Elfstedentochtrijder ik met Jannie Kuiper mocht voeren ten geraakt, had al mijn zintuigen behoeve van dit geprikkeld. Een tocht met een artikel liet ze me stempelpost, een bruggetje, koek-en- ook weten dat zopie, een wijds landschap en ook een zij altijd schoon- dorpje!!! Dat zou het moeten worden. Ik rijders of een herinner me nog goed dat de arrenslee (in de kunstenares geenszins uit het lood was zomer paarden) geslagen door deze enorme wensenlijst. vereeuwigt. De Ze kon zich er als liefhebster van eerste omdat zij schaatsen wel wat bij voorstellen. Echt deze sport jaren verdere wensen had ik niet, of het op zeer ver- moest zijn of ze er enkele persoonlijke dienstelijk ni- aspecten in wilde verwerken. Ook dat veau heeft be- paste in het beeld en na vier maanden oefend. In 1968 ontving ik een telefoontje dat de was zij ‘bestelling’ gereed was. Met als Nederlands resultaat het in dit artikel getoonde kampioen schoonrijden voor paren schilderij. Bijzonder is ook in dit geworden (2, p. 67). De tweede omdat schilderij de detaillering en het ze dol was op paardrijden. Door een wat verhalende. Alles wat zich op of rondom naïeve woordspeling is hier dus sprake het ijs kan voordoen wordt aan de hand van een lotsverbondenheid in één van bijna 150 persoon vereeuwigd: paar(d)rijden. figuurtjes ver- Jos Pronk teld. Enkele persoonlijke (zie ook pagina 22 en 23) kenmerken werden vereeuwigd: zoals In KD40 aandacht voor ‘Kermis op een foto van mij De Rijd’, een ander winterschilderij met mijn oudste van Jannie Kuiper, en voor haar zoon op de levensgeschiedenis. arm, het beeld van het ‘schaat- sertje’ in de achtertuin en niet te vergeten de Citroën

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 17 Geraadpleegde werken: 2. 100 jaar IJs en Volksvermaak 1. Naïeve schilders zien ons land. De Rijd/Nieuwe Niedorp. 1886- Boek van de Maand: Uitgave 1986. Freek Koorn en Hans onder auspiciën van de Stammes. Collectieve Propaganda voor 3. Internet: Jannie Kuiper e.a. en het Nederlandse Boek. ISBN het Westfries Museum 90 216 0450 7. Foto’s: Huub Snoep

Mijn aanwinst…….. Dé plek om uw nieuwe aanwinst te presenteren. Deze keer het verhaal van Th. van der Kooi en zijn zoektocht naar antwoorden.

at. Onlangs heb ik een sluitzegel verzameling over de Elfstedentocht. Wgekocht van het merk: De Elf Opmerkelijk zijn: Steden. Voor mij een interessant item Beide Elfstedentochten op de maar tegelijkertijd roept het ook veel schaats en op de fiets komen vragen op. Speurwerk was nodig om tezamen in één afbeelding. In meer aan de weet te komen. Ook dit is combinatie ken ik niet heel veel een leuke kant van verzamelen. andere voorbeelden. Behalve dan Een sluitzegel kan het best worden het Elfstedenbrevet voor degene die vergeleken met een (zeer) klein affiche. hem hebben geschaatst, gefietst en De oudst bekende sluitzegel is een zegel gewandeld. uitgegeven ter gelegenheid van de Het formaat van de zegel is nogal wereldtentoonstelling in Londen in 1851. klein, iets groter dan die van een Kort daarna ontstonden er ook zegels postzegel: 3,5 x 5 cm. Het is met reclame voor producten en propa- daarmee één van de kleinste ganda voor opvattingen en meningen. (reclame-)objecten met de route van De sluitzegel werd eerst vooral gebruikt de tocht. om enveloppen mee dicht te plakken (als De zegel moet vrij oud zijn. De voortzetting op het lakzegel). Later werd Afsluitdijk was nog niet aangelegd deze ook gebruikt voor het verzegelen (pas in 1932). De Lauwerszee was van de verpakking als fabrieksgarantie nog niet afgesloten (pas in 1969) en voor de kwaliteit van de de Noordoostpolder inhoud (fiscaal sluitzegel). bestond toen nog niet Verzamelwoede vormde een (pas in 1942). belangrijke impuls voor het De associatie van een uitgeven van alsmaar meer sigaar met sport. In zegels met als hoogtepunt die tijd werd er nogal de jaren 1920-1930. eens een sigaar opgestoken, niet Waarom. Hoewel ik alleen door notabelen helemaal niets heb met maar ook door ‘roken’, heb ik wel iets met sporters. Dat roken het schaatsen en fietsen van schadelijk was voor de Elfstedentocht. Het is de gezondheid, was daarom een welkome toen nog niet zo aanvulling op mijn bekend. Nu weten

18 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte we wel beter en is roken moeilijk verschenen? Bestaat er ook een meer te verenigen met sport. sigarenbandje van dit merk? Heeft Eerdmans ook meegedaan aan de tocht Datering. Alleen op basis van de per schaats? Zijn er nog andere informatie op de sluitzegel was mijn sluitzegels met een link naar de eerste inschatting dat de zegel van ná schaatssport? Wie het weet, mag het 1912 (ter info: de eerste Fietselfsteden- zeggen. Alle reacties zijn welkom (email: tocht is verreden op pinkerstermaandag [email protected]). 27 mei 1912; de route was: Bo, Ha, Fr, Dk, Lw, ev.) en van vóór 1932 moest Tot slot. Wel kan worden vastgesteld zijn. De route op de zegel is dus niet die dat de route van de schaatstocht model van de Fietselfstedentocht maar die van heeft gestaan voor de sluitzegel. Dat de Elfsteden Schaatstocht in o.a. 1909 Eerdmans zich betrokken heeft gevoeld en 1912. bij de tocht langs de elf steden, vooral op Na wat speurwerk op internet ben ik de fiets. En dat hij er bovendien iets aan uiteindelijk terecht gekomen bij de wilde verdienen. Een vooruitziende blik Stichting Nederlandse Tabakshistorie. en commercieel inzicht kunnen hem dan De secretaris wist mij mee te delen dat ook niet worden ontzegd. Of de sigaar het merk “De Elf Steden” (toen nog een succes is geworden, is nog maar de zonder afbeelding) als wettig vraag. Ook de fietstocht is in die begintijd gedeponeerd merk geregistreerd was op niet altijd verreden. Zo heeft de tocht stil 19 augustus 1910 door M.B. Eerdmans gelegen tussen 1916 en 1928. uit Bolsward. Dus ná de eerste Elfsteden Schaatstocht in 1909, maar nog vóór de Nog even dit: tijdens de afsluitende eerste officiële Fietselfstedentocht. Met feestavond van de Fietselfstedentocht in deze informatie heb ik verder gezocht en 1916 werd namens de firma Adler, dat heeft nog het volgende aan fabrikant van de Hyma-rijwielen, aan de interessante wetenswaardigheden opge- deelnemers een sigaar aangeboden. leverd: Niet de Elf Stedensigaar maar een Hyma-sigaar. Op 1 mei 1916 heeft Eerdmans een Theodoor van der Kooi huis gekocht in Bolsward en is er een sigarenzaak begonnen. Bronnen: Ook komt Eerdmans voor op de Archief LC; deelnemerslijst van de Fietselfste- Reitsma, D.Th. -- “Friese Elfsteden Rij- dentocht van 1912 en 1914. wieltocht 1912-2002” (2002); www.tabakshistorie.nl Vragen. Er blijven ook nog vraagtekens, zoals: Wanneer is de sigaar op de markt Waar: Internet Wanneer: maart 2010 Aankoopbedrag: € 4,50

Opmerking van de redactie: De kop is er af. Theodoor hartelijk dank voor de lancering van de nieuwe rubriek Mijn aanwinst. Wie volgt?

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 19 20 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Schaatspraat: Toon, Wiebe, Frits, Karen en Jitze

Marcel Kooy met Huub op het bruggetje

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 21 22 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 23 Avercamp tentoonstelling in the National Gallery of Art, Washington, met schaatsen van Anrie Broere’

24 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Toch interessant zulke oude nummers van de Leeuwarder Courant ! (1) e oude tijd kleermakersknechts, DVoor mij ligt de Leeuwarder Courant wagenmakersknechts, kuipersknechts, van vrijdag 11 februari 1870 met twee beroepen die we vandaag aan de dag bijvoegsels. In deze bijvoegsels vinden niet meer kennen. De krant ademt een we niet-zwart omrande rouwadverten- heel andere wereld dan die waarin we nu ties, die opvallen doordat het vaak jonge leven. kinderen betreffen. Verder veel aankondigingen van verkopingen, boelgoeden It friest dat it ongelet! en van toneelvoorstellingen, de laatste Maar voor dit soort interessantigheden soms in het Fries. Ook worden middeltjes koop je toch niet zo’n oude saaie krant tegen alle mogelijke kwalen aan- zonder een enkele illustratie?! Natuurlijk geboden, zoals de bekende Lofodinsche niet, maar er staan ook heel wat

levertraan van Draisma van Valkenburg, aankondigingen van schaatswedstrijden dat vies smakende spul waarmee ook in. Het is begin februari en het vriest dat mijn lieve ouders mij al kokhalzend door het kraakt. Er worden tal van hard- de winter probeerden te loodsen. De rijderijen aangekondigd. De meeste voor heren Huisman en Stapert bevelen zich mannen, vaak aangeduid als mans- vriendelijk aan voor het leveren van personen, soms voor mans-en vrouws- “Plaatsvervangers en Nummerver- personen, waarmee paarwedstrijden zijn wisselaars voor de nationale militie, bedoeld. In Oldeboorn wordt een wed- ligting 1870, belovende eene prompte strijd gehouden voor jongelingen en bediening”. Verder worden gevraagd en jonge dochters boven de zestien jaar en bieden zich aan molenaarsknechts, wonende in Utingeradeel, en op een

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 25 andere plaats een wedstrijd voor jongens melden bij Niehof (geen familie), Blauwe beneden de 14 jaar. Er worden geen Paard. Waar dat ligt is mij niet bekend. wedstrijden voor alleen vrouwen aange- Lijkt mij meer een naam voor een kondigd. Waren die in die tijd nog niet zo uitspanning. Ook de premiewinnaars in zwang of is dat alleen maar toeval? konden nog een behoorlijk bedrag in de Dat laatste zal het geval zijn. Want uit de wacht slepen. Op enkele plaatsen was annalen is bekend dat op verschillende de prijs lager, zoals in Grou waar de plaatsen wel wedstrijden voor vrouwen deelnemers zich konden melden bij werden gehouden. De bekendste is de D. Dorhout, ongetwijfeld een voorzaat vrouwenwedstrijd die in 1805 in Leeu- van de vrouw van Bart van de Peppel die warden plaats vond. Maar er bestonden de uit deze plaats komt en ook een Dorhout ook in de zeventiger jaren van de 19 is en een Doeke in de familie heeft.. eeuw nogal eens bezwaren tegen Niet alleen het slijk der aarde, maar ook vrouwenwedstrijden, soms bij de clubs kostbaarheden konden gewonnen wor- maar soms ook bij de overheid. In den. Zoals in Leeuwarden een fraai paarwedstrijden die op veel plaatsen gouden horloge, dat was aangeboden werden gehouden stonden ze in die door de beschermheer Z.K.H. den Prins jaren wel hun mannetje. van Oranje en een zwaar gouden ket- Op Snakkerburen onder Lekkum bij ting. Te Lekkum waren de prijzen een Leeuwarden kunnen alleen personen gouden horloge, een gouden slot met meedoen die “geen geadverteerden Prijs koralen, een sigarenkoker met zilveren hebben gewonnen”. Op andere plaatsen beslag en een flacon met gouden dop. wordt de eis gesteld dat ze geen Leuke prijzen, maar of de winnaars daar “Stadsprijs of Stadspremie” mogen nu altijd zo ingenomen mee waren kun je hebben gewonnen. Zo kregen ook je afvragen. Het waren vaak tijden met minder prominente schaatsers een kans. schrijnende armoede en dan heb je als In sommige advertenties wordt van de eenvoudige rijder uit de heffe des volks deelnemers inleggeld gevraagd, 0,50 of vaak meer aan een geldprijs waar je 1 gulden, maar wanneer de eerste rit moeder de vrouw 's avonds blij mee kunt gewonnen wordt ontvangt de winnaar maken. vaak het dubbele van dit bedrag terug. Bezoekers moesten vaak entree betalen. Schaatsen uit die tijd Om te voorkomen dat men niet betaalde Voor de schaatsenmakers waren deze werd in Leeuwarden als bewijs van winters ook gouden tijden. Het spreekt toegang een lint gegeven, dat men vanzelf dat hun producten ook per zichtbaar moest dragen. Het valt op dat advertentie werden aangeprezen, maar de wedstrijden op zaterdag of op het dient gezegd dat het maar beschei- maandag en dinsdag plaats vonden, den aankondigingen zijn. In één kleine maar niet op zondag. Was dat in die advertentie worden de Wargaster jaren geen gewoonte? schaatsen van Hoekstra genoemd en in drie advertenties IJlster schaatsen, en Vette prijzen daarnaast “Beste en Ordinaire De prijzen bestonden meestal uit Schaatsen”. Een Leeuwarder zaak atten- geldprijzen en die logen er niet om. Op deert de liefhebbers van schaatsenrijden veel plaatsen bedroegen die voor de op haar voorraad “ korte jacquets, eerste prijs 100 gulden en meer. Topper palletotjes, korte macheste broeken en was een prijs van 160 gulden voor een vesten met twee rijen knopen”. Tot zover wedstrijd waarvoor je je aan moest

26 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte enige impressies van het schaatsen in een relaas over een Leeuwarder Courant het jaar Onzes Heren 1870 en de sfeer negen jaar later. daar omheen. In een volgende bijdrage Minne Iedes Nieuwhof

Aanvullingen (4) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw 10. W. de Vries, Bozum Leeuwarder Courant 24 december 1887 De Vries in Bozum komt niet voor bij Wiebe.

11. Stomkoppen Een nieuwe type schaats?? Uit: De Zierikzeesche Nieuwsbode van 24 januari 1917

Ben Remie

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 27 Ten IJse 7 – Schaatstechniek anno 1534 e stad kan mij niet houden … Misschien zit er ruis in de vertaling, maar Dschreef Hadrianus Marius Nicolai in opeens kunnen we ons maar moeilijk een brief aan zijn broer Janus Secundus een voorstelling maken van wat er wordt in Spanje. Het was januari 1534 en pittig bedoeld. Vrij vertaald naar Van Buttingha koud. Toch had Marius geen zin om Wichers: … we houden de voeten in en maar wat te dommelen bij het haardvuur. richten de tenen, en plotseling om- Hij moest en zou naar buiten. Het huis kerende trekken we met gedruis een uit, Mechelen uit, op zoek naar ijs. Kon er brede kring in het ijs. Van Buttingha al worden gereden? Wichers verwijst daarbij naar de prent van Breugel uit 1558, die in zijn boek Zijn brief was een gedicht in het neo- staat afgebeeld (afb. 1, detail). Latijn, de taal der geleerden. De titel was: De crepidis ferreis quibus glacies percurritur (Over ijzeren platijnen om mee over het ijs te vliegen). Al kun je met 1 het Latijn soms alle kanten op, zoals we nog zullen zien, dankzij dit gedicht weten we in ieder geval een klein beetje hoe het er destijds aan toeging op de schaats.

Marius vertelt hoe een liefhebber eerst het ijs test met een stok of met stenen om er vervolgens een stukje op te glijden. Het moet glad zijn als een spiegel, niet verpest door sneeuw of hagel. Dan pakt hij zijn houten en met ijzer beslagen platijnen voor de dag. Hij bindt ze zo goed vast dat hij niet kan schuiven of zwikken op het tweesnijdend ijzer. Tweesnijdend! Marius beschrijft de kantenwisseling uitgebreid: afzetten met de binnenkant van je ijzer en dan Hij doelt kennelijk op de rijder hierboven, overhellen naar de buitenkant van de de enige figuur die in aanmerking komt. glijder onder je andere been en verder Wat mij betreft iemand die de controle zwieren. Beurtelings links en rechts je over zijn schaatsen even kwijt is en van sporen trekken in het ijs. Eeuwen later schrik achterover duikelt. Het is ook bijna zouden buitenlanders het de Dutch roll niet voor te stellen dat Marius en zijn noemen. tijdgenoten, die volgens zijn eigen Marius weer: als je voldoende vaart hebt beschrijving een beetje zwierden en dan gemaakt, zet je je voeten naast elkaar op voortgleden op twee benen, zo’n het ijs en laat je je lekker uitbollen. moeilijke rem- en draai-techniek zouden hebben toegepast. Wat ook te denken Tot zover kunnen we de jonge rechts- geeft is dat deze spectaculaire houding geleerde, met wortels in Zeeland en Den nadien ruim 250 jaar lang niet is Haag, moeiteloos volgen. Maar dan, bij afgebeeld in de kunst. Pas rond 1800 het stoppen of keren, gaat het mis. behoort de spreadeagle of révérence tot

28 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte het repertoire van de kunstrijders (afb. 2). Circa 1325, omgeving Gent. Een Daar zal heus wel een langdurige voorzichtig balancerende jongeling op ontwikkeling aan vooraf zijn gegaan, prikschaatsen (afb. 3, detail) maar of men hem in de zestiende eeuw al onder de knie had, betwijfel ik ten zeerste. 4 2

Circa 1490, omgeving Gent-Brugge. Een rijder op snavelschaatsen met handen op Laten we ter verduidelijking eens heuphoogte (afb. 4, detail). terugkijken hoe het schaatsen vanaf Deze houding keert vaker terug op circa 1300 is geëvolueerd. miniaturen in deze periode. Wellicht reed gravin Maria van Bourgondië in 1481

3 5

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 29 haar baantjes op het ijs tussen de Gent- Circa 1520. Schaapherderskalender, en de Kruispoort in Brugge ook op deze Antwerpen. De handen in de zij, manier. misschien ontleend aan boerendansen uit die tijd, lijkt de nieuwe rage op het ijs Ca. 1480-1510. Tuin der lusten van (afb. 7). Jeroen Bosch. Museo Nacional del Prado, Madrid. Afwisselende inzet van Dezelfde houding linker- en rechterarm (afb. 5, detail) vinden we namelijk ook weer terug in de Calendrier à éphéri- médes. Circa 1520. Frankrijk 6 of Vlaanderen? (afb. 8, detail) 8 9 1498, Schiedam. Een zwierende schaatser met de armen over elkaar geslagen (afb. 6, detail). Bijna vier eeuwen later raakt het publiek nog altijd begeesterd als William Fuller in praktisch dezelfde houding rondrijdt in het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. Zie Rook & Roll in dit nummer. 7

Circa 1530. Omgeving Leiden? De verzoeking van de heilige Antonius door Lucas van Leyden. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Brussel. Weliswaar een vreemde vogel, maar wel de eerste rijder met goede hoeken in zijn knieën (afb. 9, detail). Met deze techniek kon er een stuk harder worden gereden.

30 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Daarmee zijn we weer aangeland in of zich laten duwen. Daarbij stonden ze 1534, de winter van Hadrianus Marius. los op plankjes met dubbele ijzers. Hij is de eerste die ze beschrijft. Pas rond Terugblikkend zien we in 200 jaar tijd 1559 verschijnen ze op prenten naar een gestage, bijna trage ontwikkeling in Pieter van der Borcht IV, die net als de schaatshouding en –techniek. Zo Marius ook een inwoner van Mechelen hebben we bijvoorbeeld nog niemand de was (afb. 10, detail van Apen op het ijs). armen op de rug zien leggen. Of zien Op deze gravure en op zijn IJsvermaak remmen of keren. bij Mechelen uit 1559 (afb. 11, details) zien we schaatsers niet alleen lange Hadrianus Marius ‘remde’ in zijn gedicht slierten maken, maar in tegenstelling tot met de hielen bij elkaar en beschreef Brueghel’s prent uit Antwerpen (afb. 1), daarbij met veel lawaai een grote kring. ook met diepe zit en met de handen op Het lijkt er op dat hij doelt op het de rug rijden. Ja, zelfs al figuren maken oplichten van de schaatspunten, ver- die tegenwoordig bij Holiday on Ice nog volgens met het lichaam overhellen naar altijd niet misstaan. één zijde om zo met een grote boog te draaien. Hoe dan ook, van overstappen was dus zeker nog geen sprake. Dat zal met terugwerkende kracht ook hebben gegolden voor de hardrijderij die in 1466 in het naburige Brussel aan het hof van Filips de Goede werd gehouden: geen pootje-over!

Ook vrouwen schaatsten en hadden volgens Marius de keus tussen zelf rijden 10 11

De toegenomen capaciteiten laten zich gemakkelijk verklaren. In de loop van de 16e eeuw werden de winters gemiddeld kouder. De Kleine IJstijd begon echt door

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 31 te zetten. Er kon veel vaker worden onze schaatsende dichter, zou eind 1534 geschaatst. worden benoemd tot advocaat bij deze vermaarde instelling. Toch lijkt Mechelen wel voorop te lopen in de schaatskunst en dat was eigenlijk Het ijsvermaak op de prenten van Van niet zo verwonderlijk. De stad was vanaf der Borcht en later op die van Hans Bol het begin van de eeuw uitgegroeid tot de toont aan dat ook na Marius het politieke en culturele hoofdstad van de Mechelse milieu van dans, muziek en lage landen. Dat kwam vooral omdat andere schone kunsten, op het ijs zijn Margaretha van Oostenrijk zich er weerslag vond. vestigde als landvoogdes van de op dat Niko Mulder moment vijftien provinciën der Neder- landen. Zij was de dochter van Maria van Bronvermelding: Bourgondië, die enthousiaste schaatsen- -Nelly Moerman – Het ijsgezicht nader rijdster uit 1481, en tante van (de latere bekeken, 2008 keizer) Karel de Vijfde. Met de politiek -De Jongh, Luijten – Spiegel van alledag, bloeiden ook de kunsten onder de 1997 bescherming van Margaretha. Hoewel -Guépin – De drie dichtende broers, het hof na haar dood in 1530 verhuisde 2000 naar Brussel, bleef de Grote Raad, het -Van Buttingha Wichers – hoogste rechtscollege van het land, nog Schaatsenrijden, 1888 lang zitting houden in Mechelen. Marius, -Diverse websites

IJswegenkaarten (9) – De IJskaarten Noord-Holland boven het IJ uit 1941 n 1941 gaf de IJsbond Hollands naamswijzigingen zijn op bevel van de INoorderkwartier, in samenwerking met nazi’s doorgevoerd. de Algemene Nederlandsche Wielrijders Bond (ANWB), een serie nieuwe In een WaterKampioen uit 1942 stond ijskaarten uit. Waarschijnlijk mede als het volgende stukje over de gevolg van de oorlogsomstandigheden ijswegenkaarten: waren de kaarten eenvoudig van opzet. Er zijn ook sporen van de bezetting op Vele watersportmenschen zijn ook ’s de kaarten aanwezig, zo staat op iedere winters op het water te vinden, wanneer kaart namelijk K-92 gedrukt. Dit was een dat in de ban van het ijs ligt. Zij zullen nummer van de Kulturkammer. Iedere daarom met vreugde de verschijning van schrijver of kunstenaar die geen lid werd een drietal ijskaarten van Noord-Holland van de Kulturkammer kon zijn werk niet begroeten, die door de Nederlandschen in openbaarheid uitvoeren. De naam Toeristenbond A.N.W.B., samen met de IJsbond Hollands Noorderkwartier is IJ.H.N., zijn uitgegeven. Deze laatste gewijzigd in IJsvereniging Hollands initialen beteekenen IJsvereniging Noorderkwartier. Deze naam staat zo Hollands Noorderkwartier, d.i. de ook op de ijswegenkaarten opgenomen. bekende IJsbond, die ons ’s winters op Niet lang daarna wordt de naam zulke mooie steden- en dorpentochten gewijzigd naar Provinciale IJsvereeni- vergast. Als twee zulke lichamen ging voor toerisme op de schaats. Deze samenwerken, mogen wij iets goeds verwachten en zoo is het. De kaarten zijn

32 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte eenvoudig en daardoor goedkoop, maar IJswegen Amsterdam – Zaandam naar zij geven juist wat de ijstoerist noodig Marken – Volendam en Waterland heeft. De kaarten heeten: “Waterland, De ‘Waterlandkaart’ geeft het gebied ten IJswegen Amsterdam-Zaandam naar noorden van het Noordzeekanaal. De lijn Marken-Volendam”, “Noord Holland I, Uitgeest – Spijkerboor-Middelie, dus net IJswegen Alkmaar-Hoorn naar ten noorden van de Zaanstreek en Purmerend-Zaanstreek”, en Purmerend, vormt de noordzijde van de “Westfriesland, IJswegen Hoorn naar kaart. De polder ten westen van Enkhuizen-Medemblik”. De prijs is per Assendelft geeft de westgrens aan. stuk f 0.35, per stel f 0.75, althans voor Verder wordt het hele Waterland getoond leden van de A.N.W.B. en IJ.H.N., voor inclusief de banen naar het eiland niet leden het dubbele. Zij zijn Marken. Marken was toen nog een echt verkrijgbaar bij alle bondsbureaux. eiland en pas in 1957 wordt er een dam aangelegd. Door het bovenstaande weten we de Een stippellijn geeft de ijswegen aan, die prijs van de kaarten, die bovendien niet onderhouden werden, zoals over het uitgevoerd zijn op een schaal van Alkmaardermeer en de brede sloten in 1:50.000. Zoals reeds eerder opgemerkt het Westzijderveld tussen Zaandam en waren ze eenvoudig van opzet. In Westzaan en de banen ten oosten en donkerblauw staan de ijswegen in westen van Jisp, waarop tegenwoordig onderhoud bij de ijsverenigingen die lid de befaamde Bannetocht wordt gereden. waren van de bond aangegeven. In lichtblauw de overige wateren, waarop IJswegen Alkmaar – Hoorn naar soms de ijswegen met stippellijnen staan Purmerend – Zaanstreek, Noord- die niet in onderhoud van een ijsvere- Holland I niging van de bond waren. Dit was het De kaart van de IJswegen Alkmaar – geval als de baan over een breed water Hoorn naar Purmerend – Zaanstreek, of meer liep. De ondergrond van de Noord-Holland I heeft dezelfde opzet als kaart is wit; hierop zijn alle topografische de bovengenoemde ‘Waterland-kaart’. gegevens over wegen, dijken, polders, De noordelijkste lijn van de kaart loopt landwegen, spoor- en tramwegen, van Bergen naar Broek op Langedijk, stations, dorpen, steden, kerken, molens, Heerhugowaard tot Noordermeer en gemalen, sluizen en pontveren Zwaagdijk in West-Friesland. aangegeven. Ook is er een windroos op De onderste lijn loopt over Wormerveer de kaart aanwezig. Over de drukker van ten zuiden van Purmerend en Edam tot de kaart is niets bekend, maar het IJsselmeer. aannemelijk is dat de A.N.W.B. of hun huisdrukker dit heeft verzorgd. Over de IJswegen Hoorn naar Enkhuizen – oplage heb ik geen gegevens kunnen Medemblik, West-Friesland achterhalen. De derde kaart van de IJsvereeniging Hollands Noorderkwartier en de De drie kaarten brengen Noord-Holland Nederlandsche Toeristenbond ANWB in beeld boven het Noordzeekanaal, toont vrijwel heel West-Friesland, waaruit maar uitgezonderd een smalle strook we leren dat hier alle belangrijke langs de kust en de kop van Noord- doorgaande routes door de ijsclubs in Holland. De kaarten hebben wel een ‘onderhoud waren genomen’. overlap, zodat je gemakkelijk van kaart Inclusief de marge heeft deze kaart het naar kaart kon schaatsen. formaat 36,5 x 52 cm en is daarmee een

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 33 stukje kleiner dan de twee andere Elfstedentocht stond uiteraard – ijs en kaarten. weder dienende – al van 1909 op de Met behulp van deze kaart van West- agenda en in 1917 waren enkele Friesland kan vrij eenvoudig worden schuchtere, maar wel succesvolle, bepaald waar de wegwijzer voor pogingen in Noord-Holland ondernomen schaatsenrijders van de IJ.H.N. (zie foto) tot kortere tochten, maar daarna was er ooit moet hebben gestaan. Namelijk op stilte ingetreden. De Noordhollandse de driesprong bij Oostwoud waar De Dorpentocht van Tweede Kerstdag 1938 Twisk, De Graft en de sloot naar doorbrak die stilte. Doordat de tocht

Midwoud samenkomen (zie detail kaart). ‘slechts’ 85 kilometer lang was, werd het evenement bereikbaar voor de modale De ontwerper van de kaarten was Jan schaatsenrijder. Trouw uit Abcoude, de secretaris van de IJsbond. Hij had met Jan Werkman uit Alkmaar, net als hij bestuurslid van de IJ.H.N. op tweede Kerstdag 1938 de eerste Dorpentocht door Noord- Holland georgani-seerd. De toertocht vanuit Alkmaar, aangekondigd als 70 kilometer lang maar in werkelijkheid 85 kilometer, werd zo’n succes, dat hiermee de basis werd gelegd voor het moderne toerschaat-sen. Liefst 1500 deelnemers – voorpagina- nieuws in vrijwel alle Nederlandse kranten – uit alle delen van het land gingen van start. Dit was nog nooit eerder vertoond. Toertochten waren tot dan een grote zeldzaamheid. De

34 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Toen in 1940 opnieuw lange tijd kleinere toertochten. Het hoofdstuk geschaatst kon worden, ontstonden behandeld in 35 pagina’s de vele overal in het land van dergelijke tochten, mogelijkheden en bovendien maakt het waaraan duizenden liefhebbers deel- melding van de nieuwe ijskaarten van namen. Noord-Holland. De Noordhollandse Dorpentocht werd Tevens staan er kaartjes in het boekje een begrip en Trouw meende dat er afgebeeld met daarop de diverse toer- hoognodig nieuwe ijskaarten moesten tochtmogelijkheden genummerd van 1 - komen, zodat de schaatsliefhebber wist 27 voor Noord-Holland boven het Y, de waar hij veilige en goed onderhouden ijsbanen kon vinden. Trouw was chef van de tekenkamer van de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Amsterdam. Hij had de nodige ervaring met cartografie en de beschikking over een groot aantal kaarten. Als basis gebruikte hij de stafkaarten van het Nederlandse Ministe- rie van Oorlog voor het gebied van Noord-Holland. Deze kaarten zijn nog steeds aanwezig in het archief van het Gewest Noord-Holland/Utrecht, waarin ook vele plattegronden bewaard zijn gebleven, welke Trouw gebruikte voor het uitzetten van de Dorpentochten, die tot 1964 zouden worden georganiseerd. Een jaar later trad de 76-jarige Abcou- der, die toen nog uitsluitend secretaris nummers 28-32 beneden het Y en voor was, af en daarmee kwam een einde aan Zuid-Holland van 33-50. Het betreft dus de gezamenlijke initiatieven van de niet georganiseerde toertochten. Noordhollandse ijsclubs op het terrein Dit zal vooral in 1963 en daarna snel van het toerschaatsen. Weliswaar kwam wijzigen, ijsclubs gaan eigen tochten de Noord-Hollandtocht op het program- organiseren en gelijk daarmee alleen ma, maar het zou meer dan twintig jaar hun eigen traject onderhouden. De duren voordat die ook inderdaad ijskaart raakt uit de mode en dit is dan gereden kon worden. ook de laatstuitgegeven ijskaart. Alleen de Friese IJsbond komt na de oorlog nog In het boekje Zwerven op de schaats met ijs(wegen)kaarten van de provincie door Holland, samengesteld door K. Friesland. Sikkema is een aantal hoofdstukken Matthy van Klaveren geschreven door Jan Trouw en Jan Werkman. Jan Trouw laat in een artikel Geraadpleegde bronnen: een aantal Dorpentochten nog even de Persoonlijke archieven van Ron revue passeren en beschrijft een paar Couwenhoven, Niko Mulder en Matthy medailles, die tevens staan afgebeeld. van Klaveren Samen met Ir H. Veth behandelt hij in het Zwerven op de schaats door Holland van hoofdstuk ‘Kris-Kras door Holland’ een K.Sikkema groot aantal mogelijkheden voor Archief van de ANWB

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 35 Rook & roll erwar de Friezen niet met de Zuid- vangen vinden we terug in Schaatsen- V Hollanders schreef Charles Good- rijden van Van Buttingha Wichers (1888). man Tebbut in Skating (1892). Meer naar Mulier had het in zijn Wintersport (1894) het zuiden geven ze de voorkeur aan over blokzijlen. Tegenwoordig roepen de een dikker ijzer met meer ronding; ze schaatstrainers ‘óverkomen’ als een van schaatsen er langzamer en zwieren maar hun pupillen er teveel tussen blijft van de ene naar de andere kant op de hangen. buitenzijde van hun ijzers alsof ze zich laten sturen door hun schaatsen. De Als je zo lang op één been kon glijden Zuid-Hollander houdt zich niet aan een had je genoeg tijd voor een kunstje met rechte baan, hij geniet veel te veel van het andere been. zijn ‘Dutch roll’.

Er zijn er bij vermeldde Le Francq van Berkhey in 1775 die bij elken slag aan weerszijden, drie, vier en meer roeden konden overzwaaien … Zoals elke bloembollenteler weet is een Rijnlandse roe zo’n 3,77 meter. Dat maal drie of vier, én in een bedaard gangetje, ga er maar aanstaan.

De pastoor uit Warmond had het buitenoverrijden perfect onder de knie Net als op de kaart op de achterzijde van Tekening van Mulier uit Wintersport dit nummer wordt er op ‘Volendam’ uit De basis voor de Dutch roll was al in de 1906 weer parmantig een sigaar gerookt. vijftiende eeuw gelegd, zoals we kunnen aflezen aan de zwierige schaatser op de Dat roken was overigens niet zomaar prent met ‘Lidwina van Schiedam’ (zie een verzinsel van de kunstenaars. Zelfs Ten IJse 7 elders in dit blad). Er waren een veelbelovende jonge sporter als in de loop der jaren dan ook nogal wat Jaap Eden kon niet van de tabak namen voor bedacht: buitenoverrijden, afblijven. Mulier: Hij heeft te Hamar goed fleuren of zelfs pauwfleuren en baai- getraind, doch leeft niet bedaard genoeg

36 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte en heeft voortdurend een kolossale show. Maar het publiek bekeek zijn fancy sigaar in bewerking. skating met stoïcijnse onverschilligheid. Pas als hij zijn armen over elkaar vouw- Het roken op het ijs moet destijds een de en rustig een paar slagen maakte op massaal gebruik zijn geweest, dat door de wieltjes van zijn ‘parlor skates’, kende Frederick William Fairholt, die in 1859 het enthousiasme geen grenzen. Fuller een boek publiceerde over de geschie- heeft nooit kunnen bevatten dat de denis van de tabak, treffend is uitgebeeld mensen er zó gek waren van zo’n in zijn spotprent ‘Dutch steamers on the simpele beweging. frozen Zuyderzee’, waarin hij de pijp rokende schaatsers vergelijkt met de Was de Dutch roll voor ons misschien de stoomboten van beurtschippers. ultieme uitdaging? Om juist die eenvoudige slag tot in de perfectie te Ik dwaal af. Terug naar de Dutch roll op beheersen? Of hadden we simpelweg de kaart uit 1906. Tijd genoeg voor een ons hart verpand aan de houding die kunstje. Toch hadden Hollanders het inmiddels al eeuwenlang gebeiteld zat in helemaal niet zo op kunstige figuren. De onze genen? Amerikaanse schaatser William H. Fuller, die meer nog dan Jackson Haines de Hoe dan ook, de Dutch roll is met recht hele wereld over trok om zijn schaats- nog altijd een gevleugeld begrip, want kunsten te vertonen, begreep er in 1869 zelfs de luchtvaart kent het. Het staat al maar niets van. In Amsterdam had hij sinds 1916 voor het schommelend heen- slechts drie dagen ijs, dus trad hij op in en-weer bewegen van vliegtuigen bij de het Paleis voor Volksvlijt, the Amsterdam landing. Crystal Palace, met maar liefst 120 meter Niko Mulder lengte het perfecte podium voor zijn

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 37 Posten en Stempels (12) de tekst esqui de velocidade letterlijk en vervolg op de stroom Olympische betekent dat snelskiën. Er bestaat ook Euitgiften en niet helemaal verbazing- vergelijkbaar velletje met Shorttrack met wekkend uit Zuid Korea. Zoals je de de tekst: patinagem de velocodade sobre laatste tijd wel vaker ziet, een hulde aan pista curta; snelschaatsen op een korte de sportmannen en -vrouwen die medail- baan; dat lijkt er toch meer op! Overigens les gewonnen hebben. merk ik

Korea had nog al wat successen (allemaal bij het (kunst)schaatsen), dus zij kunnen maar liefst elf sporters op het velletje neerzetten. Onder hen: Tae Bum Mo, Sang Hwa Lee en Hoon Seung Lee. Het velletje heeft dus ook de toepas-selijke titel: Korea’s Skating Victories en is uitgekomen op 6 mei 2010.

Ook in Guiné Bissau (voor de puriteinen onder ons een schadelijke uitgifte) een mooi velletje met goud- kleurige zegels. Wonderlijk maar onder de zegels staat

38 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte dat ook in China vaak skiën wordt Van 28 tot en met 30 mei was er in ’s- gebruikt voor schaatsen??? Hertogenbosch de postzegeltentoon- In Nederland blijven de uitgiften maar stelling Hertogpost. Dit jaar was er de komen, zelfs als je de persoonlijke mogelijkheid om een afstempeling te zegels niet meeneemt. krijgen met de zogenaamde schaats- Dit keer in de serie Mooi Nederland: vogel van Jeroen Bosch. De tekening Ljouwert en dan kom je natuurlijk er niet komt uit het linker gedeelte van ‘De onderuit: daar staat een gouden schaats verzoeking van de heilige Antonius’ uit op. Ook staat op dit velletje een uitleg: het Museu National de Arte Antiga in De Elfstedentocht of Álvestêdetocht is Lissabon. een bijna 200 kilometer lange schaats- Caroline van Staaveren tocht over natuurijs. Ljouwert is vanouds de start- en aankomstplaats. De Elfstedentocht werd voor het eerst georganiseerd in 1909 en werd tot nu toe vijftien maal gereden. We komen het tegen in de volgende producten: Het velletje van Ljouwert (ook een schadelijke uitgifte overigens, omdat hij alleen aan het loket in Ljouwert te koop was (dus mijn zus stond op 22 juni - de eerste dag - voor mij in de rij); De vijf steden verenigd in één velletje Mooi Nederland (allen te koop per twee); een postzegelmapje 414 en in -alweer- het 29e prestigeboekje.

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 39 Boek en Zopie uitzondering te maken. Drie van onze lblasserdamse ijsclub 125 jaar, ijs eigen Poolsterleden hebben in opdracht Aen weder dienende – Ad Korpel van de Internationale Schaats Unie dit Dit is weer een welkome aanvulling op prachtige boek samengesteld. Deze drie mijn verzameling jubileumboekjes. mannen vormen een perfecte combinatie Vijfentwintig jaar geleden kregen we al als het gaat om kennis, historie, een voorproefje van deze ijsclub. Bij het actualiteit, statistiek, foto’s en wetens- 100-jarig bestaan verscheen een waardigheden uit de schaatssport op de fotoboekje, helaas niet in mijn bezit. Nu Langebaan. dan dus een volwassen jubileumboek In dit boek staan niet de resultaten zoals een jubileumboek er uit hoort te centraal, maar de ontwikkeling van de zien. Ruim 150 pagina’s boordevol schaatssport. De kunstijsbaan, de Zam- boni, de Skinsuit, de klapschaats. Nu is dit allemaal vanzelfsprekend, maar ooit was de eerste keer. Het belang van deze, en vele andere, nieuwtjes in de schaatssport wordt op zeer leesbare wijze in dit boek duidelijk gemaakt. De grootste schaatsers uit de historie worden bovendien allemaal geëerd met een fotopagina. Kwalitatief ook een prachtig boek. Hardcover, 284 pagina’s op zware kwaliteit A4 formaat, te bestellen via www.ISU.org voor 60 Zwitserse franken. Martin van der Bij

wetenswaardigheden, foto’s en tabellen. Er wordt onder andere gememoreerd dat bij het vorige jubileum schaatsen- verzamelaar Broere een deel van zijn collectie beschikbaar stelde voor de tentoonstelling. 152 pagina’s, volledig in kleur, met hardcover. Kosten: € 24.45 ( 17.50 + 6,95 verzend- kosten), door overmaking op rek.nr. 97.83.42.445 t.n.v. Alblasserdamse IJs- club

Speed Skating, development through the ages – Huub Snoep, Marnix Koolhaas en Nol Terwindt Normaliter beperk ik deze rubriek tot boeken die in de Nederlandse taal verschijnen. Ik vind echter dat er voldoende reden is om in dit geval een 40 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Schaatsen, ‘a way of life’ oor veel Poolsterleden gaat dit op. het testen van een nieuw softwarepakket VOok voor mij. Veel van mijn vrije tijd voor schaatsstatistiek. Als het mee zit gaat op aan ´schaatsen gerelateerde dan is dat binnenkort gebruiksklaar. Dan activiteiten´. Dat is nu zo, en dat zal in zal ik daar veel tijd aan kunnen en willen de toekomst ook wel zo blijven. besteden. Dat betekent dat er ruim 125 jaar aan wedstrijduitslagen verwerkt kun- Daarnaast ben ik ook beroepsmatig 40 nen worden. Met een nieuwe winter in uur per week met schaatsen bezig. Dan aantocht heb ik daarom voor mijzelf de word je door de buitenwereld wel eens moeilijke beslissing genomen om met voor gek verklaard. En dan hebben ze mijn redactiewerk voor Kouwe Drukte te nog gelijk ook! stoppen. Ik heb dit de afgelopen jaren met veel plezier gedaan maar het is nu Nu vind ik het allemaal nog leuk, maar tijd voor vers bloed in de redactie. Wie is dat wil ik graag zo houden. Momenteel bereid het stokje over te nemen? besteed ik in mijn vrije tijd veel tijd aan Martin van der Bij

Aanvullingen (5) op het boek Van Glis tot Klapschaats van Wiebe Blauw 12. J.C. Hazebroek, Driebrugge volgens een advertentie in De De Rijnbode, 17 januari 1904 Rijnbode van 17 januari 1904. Op pag. 274 nr. 33 uit Van Glis tot Klapschaats kan voor Haze(n)broek 13. P.Kok, Oterleek de periode van schaatsenmaker In De Drie Meren van 24 april 1926 worden uitgebreid tot ruim een maand staat een artikel over de 82-jarige voor zijn overlijden in 1904. dorpssmid P. Kok uit Oterleek, die als Hij maakte ‘Eigengemaakte’ schaats- 12-jarige bij zijn vader in de smederij en van het Fries en Hollands model ging werken. ‘En menigeen zal nog in

Kouwe Drukte jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 41 het bezit zijn van schaatsen, welke door smid Kok van het beste staal nauwkeurig zijn vervaardigd.’ Zijn zoon heeft de smederij voortgezet.

14. IJ. Riemersma, Edam Prov. N.H. Courant 12 januari 1929; komt bij Wiebe niet voor.

Poolsterpuzzel 5 egen inzenders en alle negen het Na loting bleek de winnaar – net als bij Ngoede antwoord! Eén van de de vorige puzzel – Wout Griffioen uit inzenders schreef het al: Spijkenisse. Opnieuw van harte Antwoord is B. Dit haalde ik van internet. gefeliciteerd, Wout! Je krijgt binnenkort Ook anderen zullen er op die manier wel de toegezegde Foss carborundum achter komen. Er zal dus wel weer geloot slijpsteen uitgereikt uit handen van Teun moeten worden. Wanink.

‘Fjetre’ was inderdaad de boerderij bij Poolsterpuzzel 5 was dus te makkelijk. Hamar waar schaatsenrijders uit alle We gaan het voortaan zo inkleden dat windstreken naar toe kwamen om te internet geen oplossing meer kan komen trainen. De eigenaar van de bieden. Om die reden valt het sexy boerderij was Peter Sinnerud, die nog voorstel, dat door Ruud Boelens werd tegen Jaap Eden heeft gereden, zoals aangedragen, af. sommige puzzelaars wisten te vermelden.

Poolsterpuzzel 6 n de afgelopen 14 jaar zijn er al Itientallen kinderboeken besproken in Kouwe Drukte. Denkt u maar aan de destijds langlopende serie Het Krabbelbaantje van Aly en Hedman Bijlsma of meer recentelijk het vierdelige De schaatsen in kinderboeken van Marianne van Zuylen. Er zijn onder onze lezers dan ook heel wat actieve verzamelaars op dit gebied. Die jagen we nu allemaal hun boekenkast in met de simpele vraag: uit welk kinderboek komt deze (onvolledige) illustratie?

U doet het uiteraard voor de eer, maar het prijsje dat er aan vast zit voor de winnaar is dit keer natuurlijk heel voor- spelbaar …

42 jaargang 14 – nummer 39 – oktober 2010 Kouwe Drukte Kouwe Drukte Kouwe Drukte is een uitgave van Stichting “De Poolster”, verzamelkring van schaatsen en winterse objecten en verschijnt driemaal per jaar. Misdrukken, bezorgfouten en dergelijke melden bij: Wim van Herk tel. 0180 663092 e-mail: [email protected]

Redactie-adres Niko Mulder (schaatsen gerelateerde artikelen) Martin van der Bij (overigen) Schoener 48-01 Landweg 50 8243 XT Lelystad 3833 VM Leusden

Redactieleden Kouwe Drukte en website Martin van der Bij tel. 033 4948901 e-mail:[email protected] Matthy van Klaveren tel. 0251 241492 e-mail:[email protected] Niko Mulder tel. 0320 251663 e-mail:[email protected] Caroline van Staaveren (web) tel. 023 5651597 e-mail:[email protected] Nol Terwindt tel. 0485-318056 e-mail:[email protected]

Opmaak en druk Drukkerij De Gans, Amersfoort

Bestuursleden Stichting “De Poolster” Huub Snoep tel. 0252 688699 e-mail:[email protected] (voorzitter) Maarten Dijkstra tel. 072 5610916 e-mail:[email protected] (secretaris) Wim van Herk tel. 0180 663092 e-mail:[email protected] (penningmeester) Alex Kampinga tel. 0598 398002 e-mail:[email protected] (contactpersoon veilingen) Caroline van Staaveren tel. 023 5651597 e-mail:[email protected] (contactpersoon redactie)

Ledenadministratie Maarten Dijkstra, Doorntjes 9, 1861 VH Bergen (NH), tel. 072-5610916

Stichting De Poolster http://www.stichtingdepoolster.nl [email protected]

Lidmaatschap Verzamelaars of geïnteresseerden die zich willen aansluiten worden verzocht € 25,= over te maken op gironummer 4324260 t.n.v. Stichting De Poolster met vermelding van naam en lidmaatschapsgeld 2010-2011. Graag dan ook uw adresgegevens doorgeven aan [email protected].

Kopij Voor Kouwe Drukte nummer 40, december 2010, moet de kopij en oplossingen Poolsterpuzzel 6 uiterlijk 14 november 2010 binnen zijn. Bij voorkeur per e-mail (als bijlage), handgeschreven of getypt mag ook. Kleine berichtjes kunnen ook worden doorgebeld. Aanwijzingen voor het aanleveren van kopij zijn verkrijgbaar bij de redactie.

De artikelen in Kouwe Drukte mogen zonder schriftelijke toestemming van de auteurs niet worden gebruikt voor andere publikaties.

Kouwe Drukte jaargang 14 - nummer 39 - oktober 2010 43 2 jaargang 14 - nummer 39 - oktober 2010 Kouwe Drukte