Udhëzues për Qasje në Dokumente Publike: Përmbledhje e Procesit, me Raste për Studim dhe Rekomandime Autorët dhe kontribuesit

Admirim Luboteni Si të kërkoni qasje në dokumentet publike?

Adelina Ahmeti Si u zbulua se grantet nga Ministria e Bujqësisë po ndaheshin për persona jo-meritor?

Saranda Ramaj Si u shpërfaq Depoja e Keqpërdorimeve Farmaceutike?

Gramos Buçinca Si filloi të rritet transparenca e kualifikimeve në Universitetin e Prishtinës?

Kelmend Hapciu Përkthim në gjuhën shqipe dhe Lektorim në gjuhën shqipe, angleze dhe serbe

Admirim Luboteni Përkthim në gjuhën angleze

Annea Hapciu Kurimi i udhëzuesit

Dizajni 2vo Botuar në: Janar 2021, Prishtinë, Kosovë

Projekti “Promovimi i Edukimit Medial dhe Forcimi i Gazetarisë së Pavarur në Ballkanin Perëndimor” financohet nga Ministria e Punëvë të Jashtme, Komonuelthit dhe Zhvillimit të Mbretërisë së Bashkuar përmes Ambasadës Britanike në Prishtinë.

Përmbajtja e këtij botimi është përgjegjësi vetëm e autorëve dhe nuk pasqyron domosdoshmerisht pikëpamjet e Ministrisë së Punëve të Jashtme, Komonuelthit dhe Zhvillimit të Mbretërisë së Bashkuar ose Albany Associates, Media Centar Sarajevo, apo Fondacionit për Informim, Media, Dialog dhe Edukim KosovaLive (KosovaLive/ KIMDE).

Citimi i udhëzuesit: Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike: Përmbledhje e Procesit, me Raste për Studim dhe Rekomandime. Fondacioni për Informim, Media, Dialog dhe Edukim KosovaLive (KosovaLive/KIMDE), 2021.

Të drejtat autoriale © 2021. Fondacioni për Informim, Media, Dialog dhe Edukim KosovaLive (KosovaLive/KIMDE) Të gjitha të drejtat e rezervuara. Përveç citimeve të pasazheve të shkurtra për qëllim të kritikës dhe rishikimit, asnjë pjesë e këtij publikimi nuk mund të riprodhohet, të ruhet në ndonjë sistem të rikthimit të të dhënave, ose të transmetohet në çfarëdo forme apo mjeti, elektronik, mekanik, fotokopjues, regjistrues ose tjetër, pa lejen paraprake të Fondacioni për Informim, Media, Dialog dhe Edukim KosovaLive (KosovaLive/KIMDE). Pse u krijua ky udhëzues?

Ky udhëzues është krijuar për të lehtësuar qasjen në dokumente publike për gazetar, hulumtues, student të gazetarisë dhe qytetarë. Udhëzuesi e spjegon të gjithë procesin që një person mund ta ndjek nëse është i interesuar të ketë qasje në dokumente publike, dhe ofron raste për studim, që ilustrojnë procesin në praktikë. Angazhimi qytetar në llogaridhënie dhe transparencë është baza e secilit shtet demokratik, që siguron funksionalitet dhe qëndrueshmëri shoqërore e ekonomike. Ky udhëzues ka për qëllim të lehtësoj angazhimin qytetar dhe të gazetarëve në kërkimin e llogaridhënies dhe transparencës nga institucionet publike.

Si të kërkoni qasje në dokumentet publike?

Çdo qytetar i Republikës së Kosovës ka të drejtë të kërkojë qasje në dokumente publike. Parashtruesi i kërkesës nuk ka nevojë ta arsyetojë atë, sepse qasja Shembuj të kërkesave janë: ndryshimi në dokumente publike garantohet me i planit urbanistik, faturat e drekave Kushtetutë dhe me ligjet në fuqi. zyrtare, biletat e aeroplanit apo CV-të e të emëruarve në bordet e ndërmarrjeve Qasja mund të kërkohet në dokumente publike. publike si: vendime, kontrata, fatura, buxhet, konkurse, projekte, statistika, Zakonisht institucionet kanë një raporte, etj. formular që duhet plotësuar për të kërkuar qasje në dokumentet publike Ju mund të kërkoni qasje në të institucionit. Gjeni formularin në dokumentet publike të institucioneve webfaqen e institucionit (zakonisht qendrore e lokale, agjencive të në rubrikën Kontakti), shkarkojeni pavaruara publike, ndërmarrjeve dhe plotësojeni atë. Dërgojeni kopjen publike apo komunale, spitaleve, fizike të formularit të plotësuar në shkollave, ndërmarrjeve lokale, etj. institucionin përkatës.

4 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Nëse uebfaqja e institucionit nuk Për shembull, nëse institucioni përmban një formular të shkarkueshëm, fotokopjon një dokument, pagesa shkruani një letër të shkurtër ku e nuk duhet të tejkalojë shpenzimet e shënoni emrin dhe kontaktin tuaj dhe e fotokopjimit të dokumentit. specifikoni dokumentin (dokumentet) të cilin po e kërkoni dhe dërgojeni te Institucionet janë të obliguara të institucioni. Secili institucion duhet përgjigjen për 7 ditë. Procesi mund të të ketë një person përgjegjës për zgjasë deri në 15 ditë, nëse kërkohen komunikim me qytetarët te i cili/cila informata shtesë ose informatat nuk mund ta adresoni kërkesën. Të dhënat gjenden brenda institucionit. e personit përgjegjës zakonisht gjenden në rubrikën Kontakti të institucionit Në rast se jeni të pakënaqur me përkatës. përgjigjen, kërkesat për rishqyrtim duhet të shtrohen brenda 15 ditëve prej Bëhuni sa më specifik rreth përgjigjes së pakënaqshme. Institucioni dokumentit që e kërkoni, në mënyrë duhet të përgjigjet brenda 7 ditëve. që institucionet ta identifikojnë atë. Për shembull, në vend se të shkruani Kërkesa për qasje në dokumente “Ju lutemi na dërgoni shpenzimet publike mund të refuzohet për disa e kryeministrit gjatë vizitës së tij në arsye, si: privatësia, siguria kombëtare, Uashington” shkruani “Ju lutemi na marrëveshjet ndërkombëtare apo dërgoni faturat e akomodimit dhe sekretet tregtare, etj. shpenzimet e udhëtimit të faturuara Në rast të injorimit ose refuzimit të në kartelat zyrtare bankare nga vizita e vazhdueshëm dhe të paarsyetuar për Kryeministrit në Uashington më datën qasje në dokumente publike, ju mund të 11.11.2020.” bëni ankesë te institucioni përkatës, te Në disa raste, institucioni mund të Zyra e Avokatit të Popullit ose të filloni imponojë një pagesë tek parashtruesi proces gjyqësor në gjykatën relevante. i kërkesës. Pagesa për qasje në Rastet e ankesave për mosqasje në dokumente publike duhet të jetë e dokumente publike mund të shqyrtohen arsyeshme dhe nuk mund të tejkalojë nga Gjykata Supreme ose nga Gjykatat shpenzimet e riprodhimit dhe furnizimit Komunale, nëse për këtë pajtohet të dokumentit. Gjykata Supreme.

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 5 Si u zbulua se grantet nga Ministria e Bujqësisë po ndaheshin për persona jo-meritor

Adelina Ahmeti REALIZIMI I HULUMTIMIT Në muajin prill të vitit 2019, platforma Në prill, KALLXO.com pranoi një online e KALLXO.com e cila jep mundësinë informacion anonim se grantet/ që të raportosh edhe në mënyrë subvencionet që janë ndarë nga ana e anonime, pranoi një informacion se në Komunës së Malishevës dhe Ministrisë Komunën e Malishevës, kishte ndarje të së Bujqësisë, për cilësinë e qumështit, subvencioneve nga Ministria e Bujqësisë për persona të cilët nuk ishin adekuat për nuk i kanë marrë njerëzit që e meritojnë të marrë të njëjtat grante. por i kishin marrë bujq që nuk kishin pasur asnjë lopë e fermë. Ministria e Bujqësisë çdo vit lëshon mijëra euro grante në subvencione për bujqit. Fillimisht, gazetarja Adelina Ahmeti Këto subvencione ndahen për bujqit me pati hulumtuar se si bëhej ndarja e anë të disa kërkesave për subvencionim, subvencioneve për cilësinë e qumështit varësisht prej rasteve. dhe si dallon çmimi sipas cilësisë.

Ndarja e më shumë se 60 milion eurove Gjatë hulumtimit Adelina gjeti se nga Qeveria e Kosovës për subvencionimin grantet për cilësinë e qumështit ndahen e bujqësisë kishte hapur derë atë kohë për në tri kategori: 2 centë, 4 centë dhe 6 përfitimet nga aferat e korrupsionit. centë. Çmimi i qumështit për litër varet Hulumtimi disa javor i BIRN-it, e nga cilësia e qumështit, ndërsa në platformës KALLXO.com, zbardhi se bazë të informacioneve që kishte marrë si fondet e ministrisë për cilësinë e nga bujq të ndryshëm, Ahmeti kishte qumështit kanë shkuar në xhirollogarinë mësuar se janë të rrallë përfituesit për e një bujku që nuk posedonte as edhe një litrin e qumështit i cili është 6 centë për lopë. shkak se cilësia duhet të jetë shumë e mirë. INDIKATORËT E PËRDORUR: Pasi Ahmeti ishte njoftuar se si bëhet • Kërkesa për qasje në dokumente ndarja për cilësinë e qumështit si dhe publike në Komunën e Malishevës si paguhet cilësia, ajo kishte kërkuar • Listat përfituese të subvencioneve se kur ishin ndarë ato subvencione nga për cilësinë e qumështit nga Ministria ana e Ministrisë së Bujqësisë. e Bujqësisë • Takimi me bujkun që përfitoi grante Pasi hapi ueb-faqen e Ministrisë së • Intervistimi i Drejtorit të Bujqësisë në Bujqësisë dhe te kategoria e shpalljes, Komunën e Malishevës gjeti se në vitin 2018, Ministria e • Kërkesa për shpjegim të ndarjes Bujqësisë kishte ndarë subvencione së subvencioneve nga Ministria e për 742 bujq/fermerë për cilësinë e Bujqësisë qumështit. • Kërkesa se a janë kthyer mjetet e përfituara pa meritë nga fermeri.

6 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Thuajse gjysmë milioni ishin ndarë për se 1 mijë e 300 eurove nga Ministria e këta bujq në mënyrë që të përfitonin Bujqësisë, asnjëherë nuk kishte kërkuar të gjithë aq sa kishin qumësht dhe subvencion ndonjë lopë apo fermë. varësisht nga cilësia e tij. Kjo kishte ngritur dyshimet se një bujk Pas analizimit të të gjithë listës së i tillë asnjëherë nuk ka bërë kërkesë përfituesve, kishte pranuar edhe një për ndihmë me subvencione ndërsa në informatë anonime se një person (me anën tjetër kishte përfituar grant për emër dhe mbiemër) kishte përfituar cilësi të qumështit. subvencione në vlerë të 1 mijë e 813 eurove. Menjëherë pas informacionit Pasi kishte marrë informacionin bazë, Ahmeti iu drejtua Drejtorisë së Bujqësisë Ahmeti ishte nisur për në Komunën e në Komunën e Malishevës, për të Malishevës për të takuar përfituesin. kërkuar të gjitha listat e përfituesve Pasi arriti të kuptonte përmes banorëve të granteve të ministrisë për cilësi të të cilët gjendeshin në Malishevë se qumështit. ku jetonte përfituesi, shkoi ta vizitojë fermën ku “mbante lopët” por Fillimisht kishte kërkuar listat e përfituesin nuk e gjetën në shtëpi. Kur përfituesve për lopë e fermë nga ana u pyetën familjarët e tij se ku gjendet e Komunës së Malishevës. Komuna e ferma me lopë, të njëjtit thanë se Malishevës në disa kërkesa të KALLXO. nuk kanë një të tillë. Kjo forcoi më com, për të cilat kishte kërkuar shumë dyshimet dhe Ahmeti kërkoi sqarime se si ishte bërë ndarja për nga familjarët e përfituesit numër cilësi të qumështit, kishte thënë se kontakti të përfituesit. Pas marrjes së për të aplikuar për grantet për cilësi të kontaktit u nis drejt një restauranti qumështit një person duhet të ketë të ku përfituesi ishte aksionar në atë paktën 300 deri në 500 lopë. restaurant. Fillimisht ai nuk pranoi të prezantohet dhe dha një emër tjetër jo Në rastet kur bëhet ndarja e granteve atë të vërtetin dhe pasi që iu drejtuan dhe subvencioneve nga ministritë dhe se po kërkojnë përfituesin për cilësi të komunat, ata të cilët nuk arrijnë të qumështit dhe se i njëjti nuk kishte lopë, përfitojnë grante janë të dëshpruar dhe ai iu drejtua me një gjuhë kërcënuese. pas kësaj ata dëshirojnë që të tregojnë Ekipi nuk u shmang sepse vazhdimisht se si persona të ndryshëm marrin e mbante kamerën të ndezur dhe grante pa i merituar ato. incizonte të gjithë situatën që po krijohej. Derisa ata po largoheshin, Pas kërkesës për listat e personave përfituesi i thërret sërish dhe u thotë se përfitues të granteve të komunës pranon të flas, por jo në kamerë vetëm fillimisht dhe pas pranimit të të gjitha jozyrtarisht. Ekipi hyn në veturë dhe nuk dokumenteve Ahmeti kishte arritur e ndal kamerën, e mban të ndezur që të të sigurohej se përfituesi i më shumë dokumentojë komunikimin me të.

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 7 Ai pranon se nuk kishte lopë, fermë Pasi nuk kishte marrë përgjigje ashtu siç ndërsa nuk kishte aplikuar fare për kishte kërkuar, pra në mënyrë urgjente, grante për cilësi të qumështit por për kishte bërë ri-kërkesë në ministri për subvencione për të korra të grurit. përgjigje, ndërsa disa ditë më pas kishte pranuar përgjigjen se ishte bërë gabim Pasi u mor konfirmimi se ai nuk teknik në sistemin që përdorin tek kishte pasur asnjë lopë e fermë, ekipi kalkulimet e pagesave. drejtohet në Komunën e Malishevës më saktësisht në Drejtori të Bujqësisë për të Ministria e Bujqësisë kishte falënderuar parë se ku ishte gabimi, në komunë apo ekipin e KALLXO.com për identifikimin në ministri. e problemit dhe ministria i kishte thënë KALLXO.com se menjëherë do të bënte Drejtori i Drejtorisë së Komunës së kërkesën për kthimin e parave shtesë Malishevës pranon në emisionin e që i ka marrë përfituesi pa ndonjë arsye. KALLXO.com se gabimi ishte bërë në Ishte vetë fermeri që kishte treguar për Ministri të Bujqësisë. KALLXO.com se mjetet e tepruara që i kishte marrë i ka kthyer. Pas trajtimit të rastit, Ahmeti kishte marrë të gjitha informacionet edhe Vetëm pak ditë më pas, KALLXO.com nga përfituesi edhe nga Drejtoria e kishte marrë një informatë nga Ministria Shëndetësisë në Malishevë dhe i ishte e Bujqësisë se fermeri kishte kthyer drejtuar Ministrisë së Bujqësisë. paratë si dhe kishte dhënë dëshmi për KALLXO.com për kërkesën për kthim të mjeteve dhe transferin bankar për kthimin e mjeteve nga ana e përfituesit.

8 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Si u shpërfaq Depoja e Keqpërdorimeve Farmaceutike

Saranda Ramaj

INFORMATAT E PËRDORURA NË HULUMTIM: • Kërkesa për qasje në dokumente rritjen e çmimeve të barnave deri në 800 publike në Ministrinë e Shëndetësisë; për qind më shumë se çmimi i tyre real.

• Kërkesa për Qasje në Dokumente Artikulli i parë për këtë çështje është Publike në ShSKUK dhe spitale; botuar saktësisht me datën 20 maj • Pyetje në Ministrinë e Shëndetësisë, 2016, pak muaj pasi ka filluar skandali dhe spitale rajonale, i MSh-së me blerjen e barnave. Ramaj pati raportuar vitin paraprak për • Krijimi i në databaze personale dhe çmimet e dy produkteve dhe në vitin krahasimi i çmimit të barnave nga 2018 kur fillimisht i kishte parë çmimet viti në vit për një periudhë 36 mujore; e kontraktimit dyshoi që është gabim • Takime dhe biseda me sinajlizues të teknik, megjithatë më pas, pasi siguroi brendshëm dhe të jashtëm. dosjet e vërejti që kishte rritje enorme të çmimeve.

REALIZIMI I HULUMTIMIT Atë kohë gazeta “Koha Ditore” pati Në vitin 2018, Saranda Ramaj si paralajmëruar se blerjet e tilla përveç gazetare në grupin medial “Koha” që mund të humbnin miliona euro të ka realizuar dokumentarin “Depoja buxhetit publik, mund të boshatisnin e Keqpërdorimeve Farmaceutike”, i spitalet nga barnat. shfaqur në emisionin Interaktiv të KTV- së me datën 29 Maj, 2018. Për shkak se Ministria e Shëndetësisë në fund të vitit 2016 pati bllokuar në Përkundër se hulumtimi për blerjen e mënyrë të tërësishme qasjen e gazetës barnave nga Ministria e Shëndetësisë ka në të dhënat e shpenzimit të parave nisur në vitin 2016, Ramajt i janë dashur përmes prokurimit kur ishte fjala për fiks dy vite që të zbërthejë këtë problem blerjen e barnave, dhe të dhënat që i botonte gazeta i mohonin në mënyrë Kësisoj hulumtimi ka pasur shumë faza kategorike, Ramaj në konsultim me të punës. gazetën në fund të vitit 2016 pati Për shkak të dyshimeve fillestare për vendosur që të hulumtojë gjithë blerjen keqpërdorime të kryera në Ministrinë e Listës Esenciale (400 produkte), duke e Shëndetësisë, Ramaj në maj të vitit i analizuar e hulumtuar çmimet një për 2016 ka publikuar disa hulumtime për një.

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 9 Kësisoj si gazetare e “Kohës Ditore”, profilizimin e gazetarëve në sektorë të Ramaj u angazhua nga Instituti caktuar, e jo raportim sektorial varësisht “Columbus” që të bëjë hulumtimin e të prej ditës. Sipas saj, profilizimi në radhë gjitha blerjeve për periudhën maj 2016 të parë mundëson identifikimin më të deri në prill 2018. Sipas Ramajt, është lehtë të temave dhe krijon mundësinë shumë e rëndësishme që të përmendet që të bashkëjetosh me sektorin. Një gjë fakti se është lënë qëllimshëm periudha e tillë të bënë adresë të sinjalizuesve kaq e gjatë e hulumtimit sepse pas brenda institucionit. raportimeve në gazetë se produkte të caktuara po blihen me çmime abuzive Besimi është proces gradual që përmes mashtrimeve të kompanive ndërtohet me kalimin e kohës. farmaceutike të dëshmohej se rritja Jashtëzakonisht e rëndësishme është e çmimit të disa produkteve nuk ka që burimet të sfidohen për vërtetësinë, të bëjë me rastësi e as me rritje nga ashtu siç edhe gazetarët sfidohen kompanitë prodhuese, por është pjesë e nga ta me informata që thuhet të mos një skeme të madhe mashtrimi mund të publikohen e që bëhen me qëllim për dekonspirohej vetëm pas hulumtimit të të parë se nëse këto informata do t’i blerjeve një për një të të gjitha barnave shpërndani pavarësisht paralajmërimit të destinuara për spitale publike e të tyre për të mos e bërë. Qendra të Mjekësisë Familjare. Përveç në raste të jashtëzakonshme, Paralelisht gjatë punës në hulumtimin e jo çdo informatë që e keni publikohet. “Columbus” në vitin 2017 dhe në pjesën Nëse duhet të publikohet atëherë e parë të vitit 2018, Ramaj ka trajtuar informata e burimit duhet të shërbejë blerjet e barnave në mënyrë abuzive si për orientim, por duke e shmangur përpjekje që ta vetëdijësonte opinionin secilën lidhshmëri me informatorin. publik për atë çfarë ishte duke ndodhur. Sipas Ramajt, pas profesionalizmit, Në fund të muajit maj të vitit 2018, gazetari duhet të jetë i sinqertë me Ramaj e përfundoi analizën e gjithë burimet. P.sh Ramaj ua përseritë Listës Esenciale. (Sipas Ramajt, informatorëve se në çdo moment kur MSh-ja i ka censuruar të dhënat dhe ajo mund të ketë informatë inkriminuese për këtë shkak hulumtimi ka qenë për ta do ta publikojë atë. Përsëritjen e jashtëzakonisht më i vështirë për shkak vazhdueshme të kësaj fjalie më shumë se është dashur të sigurohen kontratat se si paralajmërim e bën për ta mbajtur për rreth 400 produkte përmes rrugëve distancën dhe besimin e ndërsjellë në jozyrtare). të njëjtën kohë. Prandaj, është shumë e rëndësishme që besimi i burimit të I gjithë procesi i hulumtimit kërkon fitohet duke mos e konsideruar atë pjesë ndërtim të besimit me palë. Një gjë të një kampi, por informator informata e të tillë, Ramaj e ka ndërtuar fillimisht të cilit do të kontrollohet e rikonfirmohet duke rritur profesionalizmin dhe para plasimit. njohuritë në sektor. Ramaj e konsideron jashtëzakonisht të rëndësishëm

10 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Pas analizës së më shumë se 800 Këtu ka përfunduar pjesa e Ramajt kontratave, Ramaj e ka publikuar si gazetare dhe profesioniste në hulumtimin “Depoja e Keqpërdorimeve hulumtimin e abuzimit të çmimeve. Farmaceutike”. (Për të nxjerrë saktë vlerën e humbjeve për secilin produkt Ditën e publikimit të hulumtimit dhe të MSh-së është dashur të analizohen shfaqjes se dokumentarit, atëbotë kontratat për barna të njëjta në dy Ministri i Shëndetësisë, Uran Ismaili i ka periudha, pra para vitit 2016 kur nuk pranuar gjetjet. ka pasur abuzime të çmimeve në këtë Por një ditë pas publikimit të hulumtimit masë dhe nga viti 2016 kur “Koha dhe shfaqjes së dokumentarit, kanë Ditore” e ka identifikuar fenomenin e nisur punën institucionet e drejtësisë. abuzimit). Edhe Ministria e Shëndetësisë është Në ditën e njëjtë me publikimin e zotuar se do të ndalojë kontratat raportit nga “Columbus”, autore e të abuzive. Nga kontrata që janë ndërprerë cilit është Ramaj, u shfaq dokumentari pas publikimit të hulumtimit, shteti i televiziv me të njëjtin titull në Kosovës ka kursyer 6 milionë euro vetëm televizionin nacional “Kohavision”, për vitin 2018. konkretisht në emisionin “Interaktiv”, një nga emisionet më të shikuara në Aktualisht blerjet e MSh-së nga Lista Kosovë. Autore e dokumentarit poashtu Esenciale janë duke u audituar edhe nga është Ramaj. Të dhënat e botuara ZKA-ja. Kjo e fundit në një hulumtim përmes hulumtimit kanë zbuluar të tregut për nevojat e MSH-së ka abuzime edhe më të mëdha se sa pati konstatuar se MSH-ja ka kontraktuar identifikuar fillimisht “Koha Ditore”. produkte me çmime abuzive.

Kësisoj nga e gjithë Lista Esenciale Prokuroria e Shtetit ka avancuar në hulumtimi ka dëshmuar se 205 produkte hetime në lidhje me këtë rast. Nga janë blerë me çmime astronomike e Departamenti i Përgjithshëm, hetimi të abuzuara. Dëmi i këtyre blerjeve ka kaluar në Departamentin e Krimeve sipas hulumtimit kap vlerën 16 milionë të Rënda në Prokurorinë Themelore në euro. Abuzim i çmimeve, siç edhe e Prishtinë. Prokuroria vazhdimisht kërkon ka argumentuar hulumtimi, nis nga informata nga hulumtimet në lidhje me çmimet 100 për qind deri në 2000 (dy këtë çështje. mijë) për qind më të larta se çmimet reale të 205 produkteve. (Sipas Ramajt, Përveç humbjeve marramendëse nga është e rëndësishme të sqarohet që blerjet e barnave me çmime abuzive, për shkak të numrit shumë të madh të hulumtimet e Ramajt kanë dëshmuar barnave që hulumtimi ka argumentuar nevojën për një Listë të re Esenciale që se janë blerë me çmime të abuzuara, në nuk është për interesa të kompanive hulumtim fare nuk është përfshirë rritja farmaceutike. e çmimeve të produkteve deri në 100 për qind, por vetëm nga 100 për qind e më shumë).

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 11 Rasti për studim: Si filloi të rritet transparenca e avancimeve të profesorëve dhe protokollimit të ankesave në Universitetin e Prishtinës?

Gramos Buçinca kujdes fare paraqitjes së publikimeve HAPA PËR HULUMTIM: shkencore mbi të cilat e bazonte • Krahasimi i CV-ve të profesorëve, me hulumtimin ORCA. legjislaturën në fuqi ORCA konsideroi që ky moskujdes • Rekomandimet direkte për zgjedhjen paraqet mungesë të transparencës e profesorëve të rinj institucionale dhe vendosi që kur ta • Pranimi i ankesave të kandidatëtve publikonte raportin të fliste për këtë, për profesor, të eliminuar pasi që sipas Statutit të Universitetit padrejtësisht të Prishtinës dhe rregullores për • Dërgimi i ankesave në emër të procedurat përzgjedhëse lidhur me kandidatëve emërimin, riemërimin dhe avancimin e stafit akademik në Universitetin e • Përmirësimi i praktikës institucionale Prishtinës kjo duhet të bëhej.

Raporti Integriteti Akademik i Stafit REALIZIMI I HULUMTIMIT Menaxhues të Universitetit të Prishtinës Në vitin 2016, ORCA filloi hulumtimin tregoi se 49% e stafit menaxherial e CV-ve të publikuara nga stafi (rreth 70 profesorë) të UP-së, nuk menaxhues i UP-së siç është rektori i justifikonin titujt e tyre akademik, me prorektorët, dekanët, senatorët, ndërkohë që UP financohej me për të parë se sa i plotësojnë kriteret rreth 30 milionë euro në vit (rreth për titujt akademik profesorial që i 75% të buxhetit total) nga paratë e mbanin (profesor asistent, profesor i taksapaguesve. Ky lajm rezonoi te stafi asocuar dhe profesor i rregullt), sipas akademik i UP-së shumë më tepër se sa rregullativës në fuqi, e cila nuk kishte që pritej nga ORCA. ndryshuar shumë ndër vite. ORCA dërgoi kërkesë për përditësimin Sipas Ligjit për Qasje në Dokumente dhe futjen e CV-ve që mungonin të Publike dhe Ligjit për Procedurën e stafit akademik, sepse kësaj radhe do Përgjithshme Administrative, për titullin t’i shikonte të gjithë, jo vetëm stafin profesor asistent nevojitej një publikim menaxherial. Realizimi i kësaj kërkese në revista shkencore ndërkombëtare, do të mundësonte që secili qytetar, për profesor të asocuar nevojiteshin dy, gazetar e aktivist i shoqërisë civile, të dhe për profesor të rregullt tre dhe një ketë qasje të menjëhershme në CV, mentorim i doktoraturës nga ku mund të kuptonte përgatitjen e mësimdhënësve në universitetin më të CV-të ishin veçse të publikuara në madh publik në vend. uebfaqen zyrtare të UP-së. Shumica e tyre ishin të papërditësuara dhe shihej Në fund të vitit 2017, kur ORCA i mati se profesorët nuk i kishin kushtuar të gjithë profesorët (afër 500 persona)

12 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike doli se 72% prej tyre nuk e arsyetonin Këtë më së miri e ilustron rasti i një titullin akademik. Kjo e shtyri ORCA-n kandidateje për profesor asistent, së që të ndërhynte direkt në procesin e cilës ia mohuan të drejtën e ankesës, zgjedhjes së profesorëve të rinj dhe të në zyrën e protokollit në UP. Nuk ishte avancimit të atyre të vjetër. hera e parë që në ORCA dëgjonin për një praktikë të tillë. Institucionet ishin Profesorët në UP zgjidheshin e mësuar t’ua mohonin qytetarëve avancoheshin me njëfarë procesi protokollimin e kërkesave për qasje goxha automatik, me disa përjashtime në dokumente publike, ankesave etj., të rralla kur ndonjë rektor i caktuar me pretekstin se “gabim e ki pru”, si me të drejtë i refuzonte gati të gjithë. rrjedhojë duke i rrezikuar afatet ligjore ORCA vendosi që secilin kandidat i cili në proceset e mëtutjeshme. propozohej prej fakultetit për çfarëdo titulli profesorial, ta hulumtonte në ORCA u detyrua që të nisej në zyrën për detaje nëse i plotëson kriteret ligjore protokollim të UP-së për ta dorëzuar për titullin e propozuar akademik dhe parashtresën në emër të kandidates përmes rekomandimeve të ORCA-s, në fjalë, qoftë edhe nëse lindte nevoja që tregonte se cilët kandidatë nuk për ta thirrur policinë për të raportuar i plotësonin kriteret, ta ndalonte keqpërdorimin e detyrës zyrtare të zgjedhjen/avancimin e profesorëve jo zyrtarëve të protokollimit. E kundërta kompetent. ndodhi. Zyrtarët ishin plotësisht profesional dhe e pranuan ankesën Nuk shkoi shumë kohë, edhe kandidatët pa hezitimin më të vogël, për shkak të e tjerë, të cilët nuk propozoheshin nga frikës nga turpërimi publik, për të cilin fakultetet, filluan të vinin në ORCA ORCA ishte e famshme. me shpresën se mund t’i ndihmonin në përpjekjen e tyre për t’u zgjedhur Fatmirësisht ankesa u vlerësua si profesor. Shumica e tyre i kishin dy pozitivisht dhe për herë të parë në kërkesa – si ta përgatisin ankesën ndaj histori të UP-së, u vendos me shumicë vendimit, dhe a mund të bënte ORCA të ngushtë votash që kandidatja në presion mbi UP për zgjedhjen e tyre. Kjo fjalë të zgjidhet profesor asistent, dhe e fundit mohohej menjëherë, por për të kandidati që u propozua nga fakulteti, parën ORCA tentonte t’u ndihmonte. që ishte më i dobët, të refuzohet.

Sipas Ligjit për Qasje në Dokumente Sot të gjithë profesorët e rinj që Publike, secili person në Kosovë, ka zgjidhen, dhe ata të vjetrit që të drejtë dorëzimin e parashtresës avancohen, të paktën i plotësojnë (kërkesë, ankesë, njoftim etj.) në kriteret formale për titullin e caktuar çfarëdo institucioni publik që ai/ajo akademik. Ende, 55% e profesorëve në beson se është i duhuri. Është detyrë UP nuk i plotësojnë kriteret, në krahasim e zyrtarëve të atij institucioni publik, me 72% sa ishte në 2017. Në ndërkohë që ta protokollojnë parashtresën dhe që 25% e krejt punimeve shkencore në t’i përgjigjen personit qoftë edhe duke UP janë publikuar në 3 vitet e fundit, ia hedhur si të pabazë, kështu duke që përkon me themelimin dhe punën e e hapur rrugën për përshkallëzimin e ORCA-s. mjeteve ligjore nëse është nevoja deri në gjykatë.

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 13 Rekomandime

1. Të zhvillohen trajnime për 8. T’i jepet fund praktikës së shërbyesit civilë në institucionet favorizimit të kërkesave të e Republikës së Kosovës rreth shtypura dhe të pranuara fizikisht. të drejtave të qytetarëve për Kërkesat me email të trajtohen si qasje në dokumentet publike dhe plotësisht të barabarta. mënyrës më efektive për zgjidhjen e kontesteve. 9. Pranimi i kërkesave të konfirmohet menjëherë përmes emailit ose 2. Lehtësimi i koordinimit ndërmjet postës, pa marrë parasysh institucioneve të ndryshme për meritat e kërkesës dhe përgjigjen kërkesat për qasje në dokumente përfundimtare. publike. 10. Të krijohet një tiketë për kërkesat 3. Standardizimi i ueb faqeve dhe i që do të mundësonte përcjelljen e formularëve për kërkesa në qasje progresit të kërkesës online. në dokumente publike. 11. Hapja proaktive e sa më shumë 4. Ofrimi i informatave të plota të dokumenteve publike duke u kontaktit për personat përgjegjës bazuar në praktikat më të mira në institucione. të qeverisjes së hapur do të lehtësonte dhe përshpejtonte 5. Inkurajimi i komunikimit të qartë: procesin e përgjigjes ndaj përdorimi i gjuhës së thjeshtë kërkesave për qasje. dhe të kuptueshme nga të gjithë qytetarët, evitimi i zhargonit 12. Të rishqyrtohet pagesa për qasje juridik. në dokumente publike.

6. Krijimi i një ueb portali qendror 13. Të inkuadrohet procesi për që do të përmbante dokumentet qasje në dokumente publike në e qasshme publikisht dhe në të kurrikulën e mësimit për degët e cilin do të kishin qasje të gjitha gazetarisë, medias, komunikimit institucionet publike. masiv, administratës publike, etj. nëpër universitetet publike dhe 7. Krijimi i mekanizmave private. institucionalë për shqyrtimin e ankesave, që do ta bënin të panevojshme përfshirjen e gjykatave.

14 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Duke përdorur mediat innovative të komunikimit, KosovaLive punon në krijimin e aftësive për mendim kritik dhe edukimin medial te të rinjtë, gratë, shërbyesit civil, zyrtarët e lartë dhe gazetarët. Projektet ndërthurin një gamë të gjerë të temave nga Fakenews, Përmes programeve inovative Dezinformimi, Votimi, Angazhimi për rritjen e barazisë sociale, Publik, Fuqizimi i Grave, ekonomike dhe gjinore, Ekonomia Qarkore, Mendimi KosovaLive përmireson jetrat Dizejnues, Ndërmarresia Sociale. e mijëra personave anembanë Partneritetet me dekada, me vendit. Byroja edukativo- institucionet e edukimit të profesionale e vajzave, lartë në Kosovë dhe SHBA., fituese e shumë çmimeve i mundësojnë KosovaLive-it vendore dhe ndërkombëtare, të edukojë dhe të angazhojë GlobalGirl Media, fokusohet individë me prapavijë të KosovaLive punon në ndërtimin ne fuqizimin e grave përmes e mirëkuptimit, bashkëpunimit ndryshme në aktivitete, ngjarje, programeve mediale, që programe dhe iniciativa dhe paqes afatgjate, përmes përmirësojnë pjesëmarrjen dizajnimit të projekteve që shumëgjuhëshe dhe multi- publike dhe ekonomike të grave. nacionale. ndërlidhen me përdorimin e Partneritetet me organizata e medias si mjet dialogu ndërmjet media të udhëhequra nga gratë komuniteteve ndëretnike brenda anembanë botës, i mundësojnë vendit dhe rajonit. Nga forumet KosovaLive-it ngritjen e zërit të e nivelit të lartë, që përfshijnë vajzave dhe grave në diskursin politikanë, gazetar, liderë të global, duke rritur vëmendjen komunitetit dhe personaliteteve, për çështjet më të rëndësishme deri te konferencat dhe për rritjen e barazisë anembanë shkëmbimet e gazetarëve, botës. KosovaLive ka qenë dhe mbetet lider në thyerjen e akullit në bisedimet ndër-etnike, që nga ditët e hershme të kohës pas konfliktit në rajon.

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 15 Shtojcë A Shembull i një kërkese për qasje në dokumente publike

Nga: (Emri i organizatës mediale ose i individit dhe adresa) Për: Ministria e Punëve të Jashtme, ndërtesa e Qeverisë së Republikës së Kosovës, Sheshi Nëna Terezë, 10,000 Prishtinë, Republika e Kosovës Data: 11 nëntor 2020

Kërkesë për qasje në dokumente publike

I/e nderuar,

Në pajtim me Ligjin për Qasje në Dokumente Publike, kërkojmë të na mundësohet qasja në këto dokumente: - Shpenzimet e ministrit të Punëve të Jashtme të Republikës së Kosovës, të paguara nga kartela zyrtare bankare, gjatë drekave zyrtare në periudhën 1 tetor 2020 deri më 1 nëntor 2020. - Kopje të faturave për këto shpenzime.

Ju lutemi që këto dokumente të na dërgoni me e-mail në (email adresa juaj), përmes postës ose të na ftoni t’i marrim në zyret tuaja.

Ju faleminderit, (Emri i personit që e dërgon kërkesën dhe pozita)

16 Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike Shtojcë B Shembull i formularit Burimi: Kuvendi i Kosovës

Udhëzuesi për Qasje në Dokumente Publike 17

anual or ess to Publi Douments Overview of Process, with Sample Case Studies and Recommendations Authors and contributors

Admirim Luboteni How to request access to public documents?

Adelina Ahmeti How was it uncovered that grants from the Ministry of Agriculture were being awarded to undeserving persons?

Saranda Ramaj How was the Repository of Pharmaceutical Abuse repository unveiled?

Gramos Buçinca How did the transparency of qualifications at the University of Prishtina start to increase?

Kelmend Hapciu Albanian translation and proofreading in Albanian, English and Serbian

Admirim Luboteni English translation

Annea Hapciu Guide curation

Design 2vo Published: January 2021, Prishtina, Kosovo

The Project “Promoting Media Education and Strengthening Independent Journalism in the Western Balkans” is funded by the Foreign, Commonwealth and Development Office through the British Embassy in Pristina.

The contents of this publication are the sole responsibility of the authors and do not necessarily reflect the views of the Foreign, Commonwealth and Development Office or Albany Associates, Media Centar Sarajevo or Foundation for Information, Media, Dialogue and Education KosovaLive (KosovaLive/KIMDE)

Guide citation: Manual for Access to Public Documents: Overview of Process, with Sample Case Studies and Recommendations. Foundation for Information, Media, Dialogue and Education KosovaLive (KosovaLive/KIMDE), 2021.

Copyright © 2021. Foundation for Information, Media, Dialogue and Education KosovaLive (KosovaLive/KIMDE) All rights reserved. Except for quotations of short passages for the purpose of criticism and review, no part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of Foundation for Information, Media, Dialogue and Education KosovaLive (KosovaLive/KIMDE). Why was this guide created?

This guide was created to facilitate access to public documents for journalists, researchers, journalism students and citizens. The guide explains the whole process a person can follow if they are interested in accessing public documents, and provides case studies that illustrate the process through practical examples. Civic engagement in accountability and transparency is the bedrock of every democratic state, which ensures functionality and social and economic stability. This guide aims to facilitate the engagement of citizens and journalists in seeking accountability and transparency from public institutions.

How to request access to public documents?

Every citizen of the Republic of Kosovo has the right to request access to enterprises, hospitals, schools, local public documents. The applicant enterprises, etc. does not need to justify the request, Examples of requests are: changes in because access to public documents urban planning, official lunch receipts, is guaranteed by the Constitution and airline tickets or CVs of appointees on applicable laws. boards of public enterprises. Access can be requested to public Institutions usually have a form that documents such as: decisions, needs to be filled out to request contracts, invoices, budgets, job access to the respective institution’s openings, projects, statistics, reports, public documents. Find the form on etc. the institution’s website (usually in You can request access to the the Contact section), download and public documents of central and complete it. Send the physical copy local institutions, independent of the completed form to the relevant public agencies, public or municipal institution.

22 Manual for Access to Public Documents If the institution’s website does not the payment should not exceed the contain a downloadable form, write cost of photocopying the document. a short letter stating your name and contact details and specifying the Institutions are obliged to respond document(s) you are requesting within 7 days. The process can take up and send it to the institution. Each to 15 days if additional information is institution should have a person in required or the requested information is charge of communicating with citizens not found within the institution. to whom you can address the request. The details of the person in charge are In case you are dissatisfied with the usually found in the Contact section of response, appeals must be submitted the relevant institution’s website. within 15 days of the unsatisfactory response. The institution must respond Be as specific as possible about the within 7 days. document you are looking for, so that the institutions can identify it. E.g., The request for access to public instead of writing “Please send us the documents can be denied for several Prime Minister’s expenses during his reasons, such as: on the grounds of visit to Washington” write “Please privacy, national security, international send us the accommodation and travel agreements or trade secrets, etc. expenses charged on the official credit In case of persistent and unreasonable cards from the Prime Minister’s visit to stonewalling or refusal to access Washington on 11.11.2020.” public documents, you can appeal In some cases, the institution may to the relevant institution, to The impose a fee on the applicant. The fee Ombudsperson Institution of Kosovo, for access to public documents must or initiate legal proceedings in the be reasonable and cannot exceed the relevant court. Cases related to public costs of reproducing and supplying documents may be heard by the the document. For example, if the Supreme Court or by the Municipal institution photocopies a document, Courts, if the Supreme Court consents.

Manual for Access to Public Documents 23 How was it uncovered that grants from the Ministry of Agriculture were being awarded to undeserving persons

Adelina Ahmeti

In April 2019, the online platform KALLXO. • Request for explanation on the allocation of subsidies from the com, which provides the opportunity to Ministry of Agriculture send news tips anonymously, received information according to which the • Request on whether the funds obtained without merit were Ministry of Agriculture was giving returned by the farmer subsidies to persons in the Municipality of Malisheva who were not deserving of the grants in question. HOW THE RESEARCH WAS CONDUCTED: The Ministry of Agriculture annually In April, KALLXO.com received awards thousands of euros in grants and anonymous information to the effect subsidies to farmers. These subsidies are that grants /subsidies awarded by given to farmers through several subsidy the Municipality of Malisheva and the applications, depending on the case. Ministry of Agriculture, destined for milk quality, were not received by people The allocation of more than 60 million who deserved them but by farmers euros by the Government of Kosovo for who did not even own a single cow or agricultural subsidies had opened the a farm. door at that time to benefitting from corruption scandals. Initially, the journalist Adelina Ahmeti The research that was conducted over researched how subsidies for milk several weeks by BIRN and KALLXO. quality are allocated and how the price com revealed how the ministry’s funds differs according to quality. destined for milk quality ended up in the account of a farmer who did not even own During the course of the initial a cow. research, Ahmeti found that grants for milk quality are divided into three categories: 2 cents, 4 cents, and 6 cents. The price of milk per liter INDICATORS USED: depends on the quality of milk, and • Request for access to public based on the information she received documents at the Municipality of from various farmers, Ahmeti learned Malisheva that the beneficiaries for the 6 cents • Beneficiary lists of subsidies for per liter category are rare because the milk quality from the Ministry of quality must be very good in order to Agriculture qualify for it. • Meeting with the farmer who received grants After Ahmeti familiarized herself with • Interview with the Director of the way the breakdown by quality Agriculture in the Municipality of of milk works and how payments Malisheva are made according to quality, she

24 Manual for Access to Public Documents searched for the time period when When grants and subsidies are awarded those subsidies were given by the by ministries and municipalities, usually Ministry of Agriculture. many of those who fail to receive grants are disgruntled and want to prove how After opening the website of the certain people have received grants Ministry of Agriculture, she found in without merit. the announcements section that in 2018 the Ministry of Agriculture had Having requested the lists of given subsidies for milk quality to 742 beneficiaries of municipal grants farmers. and after receiving all the relevant documents, Ahmeti managed to Almost half a million euros were given ascertain that the beneficiary of more to these farmers in order to benefit than 1,300 euros from the Ministry of them all according to the amount of Agriculture had never requested a milk they had at their disposal and subsidy for any cow or farm. depending on its quality. This had raised suspicions that the After analyzing the entire list of farmer had received a grant for milk beneficiaries, Ahmeti received an quality despite the fact that he never anonymous tip according to which applied for subsidies. a person (identified by name and surname) had received subsidies After receiving the basic information, in the amount of 1 thousand 813 Ahmeti went to the Municipality of euros. Immediately after receiving Malisheva to meet the beneficiary. the information, Ahmeti contacted She managed to find out through the Directorate of Agriculture in the inhabitants of Malisheva where the Municipality of Malisheva, in order to beneficiary lived and went to visit the request all the lists of beneficiaries of farm where he “kept the cows”, but the Ministry grants for milk quality. the beneficiary was not found at home. When his family members were asked Initially, Ahmeti requested the lists of where the cow farm is located, they beneficiaries for cows and farms from said they did not have one. the Municipality of Malisheva. The Municipality of Malisheva responded This further strengthened the to requests of KALLXO.com for suspicions and Ahmeti asked the clarifications on how the allocation beneficiary’s relatives for the for milk quality was made, by saying beneficiary’s contact number. After that in order to apply for grants for milk receiving the contact details, she went quality a person must own from 300 up to a restaurant where the beneficiary to 500 cows. was a shareholder. Initially he refused to identify himself and used a fake name and after being confronted with

Manual for Access to Public Documents 25 the fact that that they were looking for After reviewing the case, Ahmeti the person who was the beneficiary received all the requested information of a grant for milk quality despite not from both the beneficiary and the owning any cows, he addressed them Health Directorate in Malisheva and with threatening language. The team she turned to the Ministry of Agriculture did not shy away from constantly next. keeping the camera on him and recording the entire situation as it was After not receiving a response as she unfolding. As they were leaving, the had requested, i.e. urgently, she made beneficiary called them again and a new request to the ministry for a told them that he agreed to speak, but response and after a few days received not on camera, and only unofficially. a response saying that a technical error The team gets in the car and does had been made in the system used for not turn off the camera, in order to the calculation of payments. document the communication with him. He admits that he did not own a The Ministry of Agriculture thanked the cow or a farm and that he did not apply KALLXO.com team for identifying the for grants for milk quality at all but for problem and the ministry told KALLXO. subsidies for wheat harvest instead. com that it would immediately make a request for a refund of the money After the confirmation was received received by the beneficiary without that he did not own any cows or farms, merit. The farmer himself told KALLXO. the team went to the Municipality com that he had returned the excess of Malisheva, more precisely to the funds he had received. Directorate of Agriculture to check where the error lay: in the municipality Only a few days later, KALLXO.com or the ministry. received further confirmation from the Ministry of Agriculture that the farmer The Director of the Directorate in the had returned the money and produced Municipality of Malisheva admits evidence of the request for return of on the KALLXO.com show that the funds and the bank transfer for return of mistake was made by the Ministry of funds by the beneficiary. Agriculture.

26 Manual for Access to Public Documents How the Repository of Pharmaceutical Abuse was unveiled

Saranda Ramaj

INFORMATION USED IN THE RESEARCH: The first article on this issue was • Request for access to public published on May 20, 2016, a few documents in the Ministry of Health; months after the start of the MoH drug procurement scandal. Ramaj had • Request for Access to Public reported the previous year on the prices Documents in the University Clinical of two products and in 2018 when she Center of Kosovo and hospitals; initially saw the contract prices she • Questions sent to the Ministry of suspected that it was a technical error. Health and regional hospitals, However, upon securing the files, she noticed that there was an enormous • Creation of personal databases and increase in prices. comparison of year-to-year prices of drugs for a period of 36 months; At the time, the daily newspaper Koha Ditore had warned that such purchases, • Meetings and conversations with in addition to the millions of euros in internal and external whistleblowers; losses to the public budget, could also empty hospitals of medicines. HOW THE RESEARCH WAS CONDUCTED: In 2018, Saranda Ramaj, a journalist Owing to the fact that the Ministry with the media group “Koha”, created of Health at the end of 2016 had the documentary “Repository of completely blocked the newspaper’s Pharmaceutical Abuses”, which aired access to data on money spent on KTV’s show Interaktiv on May 29, through procurement of drugs and 2018. they categorically denied the data Despite the fact that the research on published by the newspaper, Ramaj in the procurement of medicines by the consultation with the newspaper at the Ministry of Health started in 2016, it end of 2016 had decided to research took Ramaj two years to untangle this the entire purchase of the Essential problem. List (400 products), analyzing and researching prices one by one. Thus the research consisted of many phases of work. Thus, as a journalist of “Koha Ditore”, Due to initial suspicions of misuse Ramaj was commissioned by the organized in the Ministry of Health, Columbus Institute to research all Ramaj in May 2016 published research purchases for the period May 2016 to on drug price increases of up to 800 April 2018. According to Ramaj, it is percent higher than their real price. very important to highlight that the

Manual for Access to Public Documents 27 period of research was deliberately long to coexist with the beat you cover. because after reports in the newspaper That makes you the go-to address for that certain products were being whistleblowers within the institution. procured at abusive prices through scams of pharmaceutical companies Ramaj argues that trust is a gradual there was a need to prove that the process that builds over time. It is increase in the price of products was extremely important that sources neither a coincidence nor an increase are challenged for veracity, just as by manufacturing companies but part journalists are challenged by them of a large fraud scheme that could only by checking whether you will publish be deconstructed after researching information that they demanded to be purchases of all drugs destined for kept off the record. public hospitals and Family Medicine Except in extraordinary cases, not every Centers, one by one. piece of information you have will be In parallel, while working on Columbus’ published. If it has to be published then research in 2017 and the first half of the source of the information should 2018, Ramaj treated abusive drug serve as a guide, while avoiding any purchases in an attempt to raise public connection to the informant. awareness of what was occuring. According to Ramaj, apart from At the end of May 2018, Ramaj professionalism, the journalist should completed the analysis of the entire also be honest with the sources. For Essential List. (According to Ramaj, example, Ramaj reiterates to the the MoH has censored the data and informants that at any moment when therefore the research has been she may have incriminating information extremely more difficult because about them, she would publish it. She contracts had to be secured for constantly repeats this sentence to about 400 products through informal keep the distance and mutual trust channels). at the same time, rather than as a warning. Therefore, it is very important The whole research process requires to gain the trust of the sources by not building trust with the parties involved. considering them as part of the same Ramaj achieved this initially by camp, but simply as informants whose advancing professionalism and her information will be double-checked and knowledge of the sector. She considers verified before publication. it extremely important for journalists to specialize in certain areas, rather After analyzing more than 800 than reporting depending on the day. contracts, Ramaj published the According to her, specialization in the research entitled “Pharmaceutical first place enables easier identification Abuse Repository.” (In order to of topics and creates the opportunity accurately derive the value of losses for each product of the MoH, it was

28 Manual for Access to Public Documents necessary to analyze the contracts On the day of the publication of the for the same drugs in two periods, i.e. research and the screening of the before 2016 when there were no price documentary, the then-Minister of abuses in this regard and from 2016 Health, Uran Ismaili, accepted the when “Koha Ditore” had first identified findings. the phenomenon of abuse). A day later, the justice institutions On the same day with the publication started working on the case. of the report by Columbus Institute, whose author is Ramaj, a television The Ministry of Health has also pledged documentary with the same title aired to ban abusive contracts. From the on the national television “Kohavision”, contracts that were terminated after specifically in the show “Interaktiv”, one the publication of the research, the of the most watched shows in Kosovo. state of Kosovo has saved 6 million The author of the documentary is also euros during the year 2018 alone. Ramaj. Currently, MoH purchases from the The data published through the Essential List are being audited by research have revealed even greater the National Audit Office. The latter abuses than those initially identified by in a market research conducted for “Koha Ditore”. the needs of the MoH has found that the MoH has procured products with Thus, from the entire Essential List, abusive prices. research has shown that 205 products have been purchased at astronomical The State Prosecutor’s Office has and abusive prices. According to the advanced investigations into the case. research, the cost of the damage The investigation was transferred from these purchases amounts to 16 from the General Department to the million euros. Price abuses range from Serious Crimes Department of the 100 percent to 2000 (two thousand) Basic Prosecution in Prishtina. The percent more than the real prices of prosecution is constantly seeking 205 products. (According to Ramaj, it is information from Ramaj’s research important to clarify that due to the very related to this matter. large number of drugs that the research In addition to the dizzying losses has shown were purchased at abusive from the procurement of drugs at prices, the research did not include abusive prices, Ramaj’s research has at all the price increases of up to 100 demonstrated the need for a New percent but only those of 100 percent or Essential List that is not for the narrow more). interests of pharmaceutical companies. That is where Ramaj’s role as a journalist and professional researching price abuses ended.

Manual for Access to Public Documents 29 How did the transparency of professors’ promotions and recording of complaints at the University of Prishtina begin to improve?

Gramos Buçinca

RESEARCH STEPS: • Comparison of the CVs of professors, apparent that the professors did not according to applicable laws pay any attention to the presentation of • Direct recommendations for the scientific publications on which ORCA selection of new professors based its research. ORCA considered that this negligence represents a • Accepting the complaints of the lack of institutional transparency and candidates for professor, unjustly decided to address this on the report, eliminated because this had to be done according • Submitting complaints on behalf of to the Statute of the University of the candidates Prishtina and the regulation on selection procedures regarding the • Improving institutional practices appointment, reappointment and promotion of academic staff at the University of Prishtina. HOW THE RESEARCH WAS CONDUCTED: In 2016, ORCA began researching CVs The report entitled The Academic published by the managing staff of Integrity of the Management Staff of the University of Prishtina, such as the University of Prishtina showed that the Rector and Vice-Rectors, deans, 49% of the managerial staff (around senators, and looked at whether they 70 professors) of UP could not justify met the criteria for the academic their academic titles, even as UP was titles they held (assistant professor, being funded with about 30 million associate and full professor), according Euros per year (about 75% of its total to the applicable regulations, which budget) from the taxpayers’ money. had not changed much over the years. This news resonated with the academic staff of UP much more than ORCA had According to the law on access to expected. public documents and the law on general administrative procedure, the ORCA sent a request for updating title of assistant professor required one and inserting the missing CVs of the publication in international scientific academic staff, because this time it journals, associate professors needed would look at everyone, not just the two, and full professors needed to managerial staff. The fulfillment of have three publication and one PhD this request would enable every citizen, mentorship. journalist and civil society activist to have immediate access to the CVs, The CVs were already published on from which they could understand the the official website of the UP. Most qualifications of lecturers in the largest of them were out of date and it was public university in the country.

30 Manual for Access to Public Documents At the end of 2017, when ORCA This is best illustrated by the case of measured all professors (close to a candidate for assistant professor, 500 people), it turned out that 72% of who was denied the right to make a them could not justify their academic complaint by the protocol office at the titles. This prompted ORCA to intervene UP. It was not the first time ORCA had directly in the process of selecting new heard of such a practice. Institutions professors and promoting old ones. were accustomed to denying citizens the recording of requests for access to Professors at the UP were selected and public documents, complaints, etc., on promoted through a rather automatic the pretext that “you made a mistake”, process, with a few rare exceptions thus endangering the legal deadlines in when a certain rector would rightly further processes. reject almost everyone. ORCA decided that each candidate nominated by ORCA was forced to go to the the faculty for any professional title UP protocol office to submit the should investigate in detail whether complaint on behalf of the candidate they meet the legal criteria for the in question, and was ready if need be proposed academic title and in this to even call the police to report the way, through ORCA recommendations abuse of office by the officials of the which indicated which candidates did protocol. The opposite happened. The not meet the criteria, put an end to the officials were fully professional and selection/promotion of incompetent accepted the complaint without the professors. slightest hesitation, for fear of public embarrassment, of which ORCA was It was not long before other candidates, famous for doling out. who were not nominated by the faculties, began coming to ORCA in the Fortunately, the complaint was hope that they might help them in their evaluated positively and for the first quest to be selected as professors. Most time in the history of the UP, it was of them had two requests from ORCA decided by a narrow majority of votes - how to prepare the appeal against that the candidate in question be the decision and whether ORCA could elected assistant professor, and the put pressure on UP for their selection. candidate proposed by the faculty, who The latter was immediately rejected, was the weakest, be rejected. but ORCA tried to help them with the former. Today all new professors who are selected, and the current ones who are According to the law on access to promoted, at least meet the formal public documents, every person in criteria for the given academic title. Kosovo has the right to submit a Despite that, 55% of professors at UP do request to any public institution that not meet the criteria, compared to 72% he/she believes is appropriate. It is in 2017. At the same time, it is worth the duty of the officials of that public mentioning that 25% of all scientific institution to record the complaint papers in the history of the UP have and respond to the person, even if by been published in the last 3 years, dismissing it as unfounded, thus paving which coincides with the establishment the way for the escalation of legal of and work done by ORCA. remedies if necessary right up to the court system.

Manual for Access to Public Documents 31 Recommendations

1. To conduct trainings for civil 8. End the practice of favoring servants in the institutions of printed requested and requests the Republic of Kosovo on the submitted in person over those rights of citizens to access public submitted online. Treat requests documents and the most effective sent by email or via forms way to resolve disputes. submitted online as completely equal. 2. Facilitate coordination between different institutions on requests 9. Acknowledgment of receipt of for access to public documents. requests should be confirmed immediately via email or physical 3. Standardization of websites and mail, regardless of the merits forms for requests for access to of the request and the final public documents. response.

4. Providing complete contact 10. Create a ticket for requests that information for people in charge would enable tracking of the of handling requests for access application progress online. to public documents within institutions. 11. Proactively opening as many public documents as possible 5. Encourage clear communication: based on the best practices of use of simple and understandable open governance would facilitate language by all citizens, and expedite the process of avoidance of legal jargon. responding to requests for access.

6. Creation of a centralized web 12. Review payment for access to portal that would contain publicly public documents. accessible documents and to which all public institutions would 13. Include the process of access have access. to public documents in the curriculum for the branches 7. Establish institutional of journalism, media, mass mechanisms for reviewing communication, public complaints, which would make administration, etc. in public and the involvement of courts private universities. unnecessary.

32 Manual for Access to Public Documents Media as a means of Media as a means of Media as a means of

By using innovative mediums of communication, KosovaLive works on building critical Media as a means of Mediathinking as a abilitiesmeans and of critical Media as a means of media literacy in youth, women, civic servants, officials, and journalists. Projects encompass a broad array of topics from Fakenews, Disinformation, Voting, Public Engagement, Women Empowerment Award winning innovative to Circular Economy, programs for increasing DesignThinking, and Social social, economic and gender Entrepreneurship. More than equality, have improved the decade long partnerships with lives of hundreds across the Media as a means of Media as a means of Media as a means of higher education institutions country. The award winning in Kosova and the U.S., enable all girls educational and KosovaLive to educate and professional bureau, part of engage individuals from various the internationally renown backgrounds in multilingual and GlobalGirl Media, focuses multinational activities, events, on women’s empowerment programs and initiatives. through programs that engage Designing projects that relate women’s public and economic to using media as a means of participation, through media. dialogue between interethnic Partnerships with organizations communities within the country and media, led by women from and the region, KosovaLive throughout the world, enable works in building long lasting KosovaLive to amplify girls’ and understanding, cooperation women’s voices in the global and peace. From high level discourse, by shedding light Kosovo-Serbia forum, involving to the most important issues politicians, journalists, for enhancing gender equality community leaders and around the world. other dignitaries, to journalist conferences and exchanges, KosovaLive has been a leader in breaking the ice in inter-ethnic communication, ever since the early days of post war.

Manual for Access to Public Documents 33 Appendix A A sample request for access to public documents

By: (Name of media organization or individual and address) To: Ministry of Foreign Affairs, Government of the Republic of Kosovo, Mother Teresa Square, 10,000 Prishtina, Republic of Kosovo Date: 11 November 2020

Request for access to public documents

Dear ______,

In accordance with the Law on Access to Public Documents, we request access to the following documents: - Expenses of the Minister of Foreign Affairs of the Republic of Kosovo, paid from the official card, during official lunches in the period October 1, 2020 to November 1, 2020. - Copies of invoices for these expenses.

Please send us these documents by e-mail to (your email address), by mail or invite us to pick them up at your offices.

Thank you, (Name of the person submitting the application and position)

34 Manual for Access to Public Documents Appendix B Sample form Source: Kosovo Parliament website

Manual for Access to Public Documents 35

Priručnik o Pristupu anim Dokumentima Rezime Procesa Primerima Studije Slučaja i Preporuke Autori i saradnici

Admirim Luboteni Kako tražiti pristup javnim dokumentima?

Adelina Ahmeti Kako je otkriveno da je Ministarstvo Poljoprivrede dodeljivalo grantove nezaslužnim licima?

Saranda Ramaj Kako je obelodanjen Farmaceutski Magazin Zloupotreba?

Gramos Buçinca Kako je povećana transparentnost kvalifikacija na Univerzitetu u Prištini?

Kelmend Hapciu Prevod na srpski i lektorisanje na albanskom, engleskom i srpskom.

Admirim Luboteni Prevod na engleski

Annea Hapciu Urednik priručnika

Dizajn 2vo Izdato: Januar 2021, Priština, Kosovo

Projekat “Promovisanje Medijske Edukacije i Jačanje Nezavisnog Novinarstva na Zapadnom Balkanu” finansira Ministarstvo za spoljne poslove i međunarodni razvoj Ujedinjenog Kraljvstva preko Britanske ambasade u Prištini.

Sadržaj ove publikacije je u isključivoj odgovornosti i autori i ne odražava nužno poglede Ministarstvo za spoljne poslove i međunarodni razvoj Ujedinjenog Kraljvstva ili Albany Associates, Media Centra Sarajevo ili KosovaLive Fondacije za informisanje, medije, dijalog i edukaciju (KosovaLive/KIMDE).

Citiranje priručnika: Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima: Rezime Procesa Primerima Studije Slučaja i Preporuke. Fondacija za informisanje, medije, dijalog i edukaciju KosovaLive (KosovaLive/ KIMDE)

Autorska prava © 2021. Fondacija za informisanje, medije, dijalog i edukaciju KosovaLive (KosovaLive/KIMDE) Sva prava rezervisana. Osim citata kraćih pasaža u cilju kritike i razmatranja, nijedan deo ove publikacije se ne može reprodukovati, sačuvati u nekom sistemu povratka podataka, ili preneti u bilo kakvom obliku ili na bilo kakvom elektronskom, mehaničkom, fotokopirajućem, snimajućem ili nekom drugom sredstvu, bez prethodne dozvole Fondacija za informisanje, medije, dijalog i edukaciju KosovaLive (KosovaLive/KIMDE). Zašto je stvoren ovaj priručnik?

Ovaj priručnik je stvoren kako bi olakšao pristup javnim dokumentima novinarima, istraživačima, studentima novinarstva i građanima. Priručnik objašnjava ceo proces koje jedno lice može da sledi ako je zainteresovano za pristup javnim dokumentima, i pruža studije slučajeva, koji ilustruju proces u praksi. Građansko angažovanje u odgovornosti i transparentnosti je osnova svake demokratske države, koji obezbeđuju društvenu i ekonomsku funkcionalnost i održivost. Cilj ovog priručnika je da olakša angažovanje građana i novinara u traženju odgovornosti i transparentnosti od javnih institucija.

Kako tražiti pristup javnim dokumentima?

Svaki građanin Republike Kosova Primeri zahteva su: izmena ima pravo da traži pristup javnim urbanističkog plana, fakture dokumentima. Podnosioc zahteva zvaničnih ručkova, avionske karte ne mora da opravdava taj zahtev, ili CV imenovanih na bordove javnih pošto je pristup javnim dokumentima preduzeća. zagarantovan Ustavom i zakonima na snazi. Institucije obično poseduju jedan formular koji treba ispuniti radi pristupa Može se tražiti pristup javnim javnim dokumentima institucije. dokumentima: odlukama, ugovorima, Formular se nalazi na veb stranici fakturama, budžetu, konkursima, institucije (obično u rubrici Kontakt), projektima, statistikama, izveštajima, preuzmite ga i ispunite. Pošaljite fizičku itd. kopiju ispunjenog formulara dotičnoj instituciji. Možete tražiti pristup javnim dokumentima centralnih i lokalnih Ako veb stranica institucije ne sadrži institucija, nezavisnih javnih agencija, formular koji se može preuzeti, napišite javnih ili komunalnih preduzeća, kraće pismo gde ćete navesti vaše bolnica, škola, lokalnih preduzeća. ime i kontakt i specifikujte dokument

40 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima (dokumenta) koji tražite, i to pošaljite Institucije su dužne da odgovore u roku instituciji. Svaka institucija je dužna da od 7 dana. Proces može potrajati do 15 ima odgovorno lice za komunikaciju dana, ako se traže dodatne informacije sa građanima kojem možete uputiti ili informacije koje se ne nalaze unutar zahtev. Podaci odgovornog lica se institucije. obično nalaze u rubrici Kontakt dotične institucije. Ako ste nezadovoljni odgovorom, zahtev za ponovno razmatranje Budite što precizniji oko traženog treba priložiti u roku od 15 dana dokumenta kako bi institucija mogla da od nezadovoljavajućeg odgovora. ga identifikuje. Na primer, umesto da Institucija su dužne da odgovore u roku napišete “Molimo vas da nam pošaljete od 7 dana. troškove primijera tokom njegove posete Vašingtonu”, napišite “Molimo Zahtev za pristup javnim dokumentima vas da nam pošaljete fakture smeštaja može biti odbijen iz nekoliko razloga: i troškove putovanja fakturisanih na privatnost, državna bezbednost, zvaničnim bankrarskim karticama međunarodni ugovori ili trgovinske tokom posete primijera Vašingtonu, tajne, itd. datuma 11.11.2020 godine.” U slučaju redovnog i bezrazložnog U nekim slučajevima, institucija može ignorisanja ili odbijanja za pristup da nametne naplatu podnosiocu javnim dokumentima, možete se žaliti zahteva. Naplata za pristup javnim dotičnoj instituciji, Kancelariji Narodnog dokumentima mora biti razložna i ne Advokata ili inicirati sudski proces pri sme da prekorači troškove reprodukcije relevantnom sudu. Slučajeve žalbi za i snabdevanja dokumenta. Na primer, nepristup javnim dokumentima mogu ako institucija fotokopira jedan razmatrati Vrhovni sud ili Opštinski dokument, naplata ne bi trebalo sudovi, ako se s tim saglasi Vrhovni sud. da prekorači troškove fotokopiranja dokumenta.

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 41 Kako je otkriveno da su grantovi Ministarstva Poljoprivrede deljeni nezaslužnim licima

Adelina Ahmeti

Aprila 2019 godine, onlajn platforma • Zahtev za odgovorom da li je KALLXO.com koja omogućava i anonimno poljoprivrednik vratio nezasluženo obaveštavanje, primila je informaciju deljena sredstva da je u Opštini Mališevo bilo raspodele subvencija od strane Ministarstva Poljoprivrede licima koji nisu bili adekvatni REALIZACIJA ISTRAŽIVANJA: za pridobijanje istih grantova. KALLXO.com je meseca Aprila primio Ministarstvo Poljoprivrede svake godine anonimnu informaciju da grantove/ dele grantove u visini hiljada evra na subvencije koje su raspodelile Opština ime subvencija poljoprivrednicima. Mališevo i Ministarstvo poljoprivrede, Ove subvencije se raspodeljuju za kvalitet mleka, nisu dobili lica koja to poljoprivrednicima putem zahteva za zaslužuju nego poljoprivrednici koji nisu subvencijom, zavisno od slučaja. imali niti jednu kravu ili farmu.

Raspodela više od 60 miliona evra od U početku, novinarka Adelina Ahmeti je strane Vlade Kosova za subvencije u istražila kako se raspodeljuju subvencije poljoprivredi je svojevremeno otvorila put za kvalitet mleka i variranje cena prema profitiranju od korupcionaških afera. kvalitetu. Nekoliko nedeljno istraživanje BIRN-a, platforme KALLXO.com, je razotkrilo da Tokom istraživanja Adelina je su fondovi ministarstva za kvalitet mleka ustanovila da se grantovi za kvalitet završili na računu jednog poljoprivrednika mleka dele na tri kategorije: 2 centa, koji nije imao niti jednu kravu. 4 centa i 6 centa. Cena mleka za litar varira od kvaliteta mleka, dok je na osnovu informacija koje je dobila od raznih poljoprivrednika, Ahmeti saznala INDIKATORI KOJU SU KORIŠĆENI: da je mali broj onih koji za litar mleka • Zahtev za pristup javnim dobiju 6 centa zato što kvalitet mora dokumentima u Opštini Mališevo. biti visok. • Lista dobitnika subvencija Ministarstva poljoprivrede za kvalitet Nakon što je informisana oko raspodele mleka za kvalitet mleka i o načinu plaćanja • Susret za poljoprivednikom za kvalitet, ona je zahtevala da sazna dobitnikom granta kada je Ministarstvo Poljoprivrede • Intervju sa direktorom za raspodelila te subvencije. poljoprivredu u Opštini Mališevo Pošto je otvorila veb stranicu • Zahtev za razjašnjenje raspodele subvencija od strane Ministarstva Ministarstva poljoprivrede, u kategoriji poljoprivrede Oglasi, ona je utvrdila da je 2018 godine

42 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima Ministarstvo poljoprivrede raspodelila Ovo je podstaklo sumnju da ovaj subvencije 742 poljoprivrednicima/ poljoprivrednik nikada nije podneo farmerima za kvalitet mleka. zahtev za pomoć subvencijom, dok je s druge strane pridobio grant za kvalitet Skoro pola miliona je raspodeljeno mleka. ovim poljoprivrednicima kako bi svi oni pridobili zavisno od količine i od Nakon što je dobila bazičnu informaciju, kvaliteta mleka. Ahmeti se uputila u Opštinu Mališevo kako bi se srela sa dobitnikom granta. Nakon analize cele liste dobitnika, ona Pošto je uspela da sazna od meštana je primila i jednu anonimnu informaciju Mališeva gde živi primaoc granta, da je jedno lice (imenom i prezimenom) posetila je farmu gde je on “držao pridobilo subvenciju u visini 1,813 evra. krave”, ali njega nisu našli. Kada su Odmah nakon ove informacije, Ahmeti njegovu familiju pitali gde se nalazi se uputila Direkciji poljoprivrede u farma sa kravama, oni su izjavili da Opštini Mališevo sa zahtevom za uvid u takvu farmu nemaju. Ovo je još više liste dobitnika grantova ministarstva za potpalilo sumnju pa je Ahmeti zatražila kvalitet mleka. od porodice kontaktni broj dobitnika granta. Nakon što je dobila kontakt ona Na početku, ona je od Opštine Mališevo se uputila ka restoranu gde je primaoc tražila listu dobitnika po kravi ili farmi. bio akcionar. Na početku on nije hteo Opština Mališevo je na nekoliko zahteva da se predstavi pružajući jedno drugo, KALLXO.com oko objašnjenja u vezi ne ono stvarno, ime i pošto mu je načina raspodele za kvalitet mleka rečeno da traže dobitnika subvencije za izjavila da radi aplikacijw za grant kvalitet mleka a da dotični nema krave, za kvalitet mleka jedno lice treba da on je uzvratio pretećim jezikom. Ekipa poseduje najmanje 300 do 500 krava. se nije pokolebala pošto je i kamera sve vreme bila uključena i snimala ceo Kada ministarstva i opštine dele razvoj situacije. Pri odlasku, dobitnik grantove i subvencije, oni koji nisu granta ih je ponovu pozvao i rekao da uspeli da dobiju grant budu razočarani prihvata da govori, ali ne u prisustvu i nakon toga željni da ispričaju kako kamere već nezvanično. Ekipa je ušla u su razna lica dobila grant iako to nisu automobil, ne isključujući kameru, kako zaslužili. bi dokumentovala komunikaciju s njim. Nakon zahteva za uvid u listu dobitnika On priznaje da nije imao krave, farmu grantova opštine, i nakon što je dobila te da nije uopšte aplicirao za grant za sva dokumenta, Ahmeti je uspela da kvalitet mleka nego za subvenciju za utvrdi da dobitnik više od 1,300 evra prihod pšenice. od strane Ministarstva Poljoprivrede nikada nije tražio kravu ili farmu kao subvenciju.

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 43 Nakon što su utvrdili da on nije imao bila tehnička greška u sistemu koji se ni jednu kravu niti farmu, ekipa se koristi za izračunavanje isplata. uputila u Opštinu Mališevo, konkretnije u Direkciju poljoprivrede kako bi Ministarstvo poljoprivrede je zahvalila ustanovila gde je načinjena greška, u ekipi KALLXO.com na identifikaciji opštini ili u ministarstvu. problema i ministarstvo je izjavilo za KALLXO.com da će odmah da podnese Direktor Direkcije u Opštini Mališevo zahtev za povratak dodatnih sredstava tokom emisje KALLXO.com priznaje koje je primaoc granta dobio bez da je greška učinjena u Ministarstvu opravdanja. Sam farmer je izjavio za poljoprivrede. KALLXO.com da je primljena sredstva vratio. Nakon štoj je istražila slučaj, Ahmeti je dobila sve informacije i od strane Nakon samo nekoliko dana, KALLXO. dobitnika granta i Direkcije zdravstva com je primio informaciju od u Mališevu i uputila se ka Ministarstvu Ministarstva poljoprivrede da je farmer poljoprivrede. vratio sredstva i dao izjavu za KALLXO. com oko zahteva za povratak sredstava Pošto nije dobila željeni odgovor i o bankovnom transferu od strane ubrzanom procedurom, ona je ponovila dobitnika granta. zahtev ministarstvu, a nakon nekoliko dana primila je odgovor da je po sredi

44 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima Kako je obelodanjen Farmaceutski magacin zloupotreba

Saranda Ramaj

INFORMACIJE KORIŠĆENE U ISTRAŽIVANJU: Zbog početnih sumnji oko zloupotreba • Zahtev za pristup javnim unutar Ministarstva zdravlja, Ramaj dokumentima u Ministarstvu je maja 2016 godine objavila nekoliko zdravlja; istraživanja o rastu cena lekova do 800 • Zahtev za pristup javnim posto više od njihove realne cene. dokumentima Univerzitetske Prvi članak po ovom pitanju je objavljen bolničke i kliničke službe Kosova i 20 maja 2016 godine, nekoliko meseci bolnicama; nakon što je izbio skandal u MZ oko • Pitanja upućena Ministarstvu kupovine lekova. Ramaj je prethodne zdravlja i regionalnim bolnicama; godine izveštavala o cenama ovih dvaju proizvoda, a 2018 godine, kada je • Stvaranje personalne databaze i videla ugovorne cene, posumnjala je da poređenje cena lekova iz godine u je u pitanju tehnička greška, međutim godinu u periodu od 36 meseci; kasnije, nakon što je obezbedila dosijeje, • Susreti i razgovori za unutrašnjim i uvidela je da je došlo do enormnog spoljnim uzbunjevačima. rasta cena.

U to vreme list “Koha Ditore” je najavio REALIZACIJA ISTRAŽIVANJA: da bi te nabavke, osim gubitka miliona Tokom 2018 godine, u svojstvu evra javnog budžeta, izpraznile bolnice novinarke medijske grupe “Koha” od lekova. Saranda Rama realizovala je Pošto je Ministarstvo zdravlja krajem dokumentarac “Magacin farmaceutskih 2016 godine potpuno blokiralo pristup zloupotreba” emitovan u emisiji dnevnom listu na podatke oko potrošnje Interaktiv KTV, 29 maja 2018 godine. novca kroz nabavku što se tiče Iako je istraživanje o kupovini lekova od kupovine lekova, i kada je kategorički strane Ministarstva zdravlja započelo opovrgavala podatke koje je objavljivala 2016 godine, novinarki Ramaj je trebalo “Koha”, Ramaj je u konsultaciji sa tačno dve godine da istraži ovaj listom, krajem 2016 godine odlučila problem. da istraži celokupnu kupoprodaju Esencijalne liste (400 produkata), Tako je istraživanje imalo nekoliko analizirajući i pojedinačno istraživajući radnih faza. cene.

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 45 Tako je novinarka “Koha Ditore”, profiliziranje novinara za određene Ramaj angažovana od strane Instituta sektore, a ne sektorijalno izveštavanje “Columbus” da istraži sve nabavke u zavisno od dana. Prema njoj, periodu od maja 2016 godine do aprila profiliziranje, prvenstveno, omogućava 2018 godine. Prema Ramaj, vrlo je lakše identifikovanje tema i stvara važno istaći činjenicu da je namerno mogućnost suživljenja sa sektorom. ostavljen ovoliki dugačak period Ovim postaješ adresom za uzbunjivače istraživanja zato što je, nakon izveštaja unutar institucije. u listu da se pojedini produkti kupuju pod zloupotrebljenim cenama putem Poverenje je gradualni proces koji se prevare farmaceutskih kompanija, gradi vremenom. Veoma je važno da se dokazano da rast cena nekih produkata izvori izazovu oko istinitosti, isto kao što nije slučajan niti je vezan za rast cena se i novinari izazivaju s njihove strane sa od strane proizvodnih kompanija, nego informacijama za koje je rečeno da se da je deo jedne veće prevarantske ne objavljuju, a što se radi sa ciljem da šeme, koja bi mogla da se dekonspiriše bi se uvidelo da li ćete ove informacije samo nakon istraživanja pojedinačnih distribuisati nezavisno od upozorenja da kupoprodaja svih lekova destiniranih ne budu objavljene. za javne bolnice i Centre porodične Osim u vanrednim slučajevima, neće medicine. sve informacije koje posedujete da Uporedo sa radom na istraživanju budu objavljene. Ako treba da se objavi, “Columbus-a” 2017 godine i u prvom informacija dobijena od izvora treba delu 2018 godine, Ramaj je analizirala i da posluži za orijentaciju, ali da se zloupotrebu tokom kupoprodaju lekova, pritom izbegne svaka povezanost sa u pokušaju podizanja svesti javnog informatorom. mnjenja o onome što se dešavalo. Prema Ramaj, osim profesionalizma, Krajem maja 2018 godine, Ramaj je novinar mora da bude iskren i u završila analizu celokupne Esencijalne odnosu na izvore. Na primer, Ramaj Liste. (Prema Ramaj, Ministarstvo ponavlja informatorima da u bilo kojem zdravlja je cenzurisalo podatke i s momentu kada može posedovati neku toga je istraživanje bilo mnogo teže inkriminisajuću informaciju o njemu, pošto je trebalo da se nezvaničnim da će to i objaviti. Stalno ponavljanje putevima obezbede ugovori za oko 400 ove rečenice, više nego upozorenje, produkata.) služi kako bi se održala distanca i istovremeno međusobno poverenje. Ceo istraživački proces iziskuje izgradnju S toga je vrlo važno da se pridobije poverenja sa strankama. Ovo je Ramaj poverenje izvora, ne smatrajući ga izgradila na početku svojim visokim delom jednog istog kampa, već profesionalizmom i poznavanjem informatorom čija će informacija biti sektora. Ramaj smatra naročito važnim kontrolisana i ponovo potvrđena pre objavljivanja.

46 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima Nakon analize preko 800 ugovora, Tu je i kraj učinka Ramaj u svojstvu Ramaj je objavila istraživanje novinarke i profesionalca u istraživanju “Farmaceutski magacin zloupotreba”. zloupotrebjenih cena. (Kako bi se ustanovila precizna vrednost gubitaka za svaki produkt MZ, trebalo Istog dana kada je objavljeno je analizirati ugovore za iste lekove istraživanje i emitovan dokumentarac, tokom oba perioda, to jest pre 2016 tadašnji ministar Zdravstva, Uran Ismajli godine, kada nije bilo zloupotreba je priznao nalaze istrage. cena u ovoj meri, i iz 2016 godine kada Dan nakon objavljivanja istraživanja i je “Koha Ditore” identifikovala pojavu emitovanja dokumentarca, započele su zloupotrebe). sa radom i pravosudne institucije. Istog dana sa objavljivanjem izveštaja I Ministarstvo zdravlja se založilo “Columbus”, čiji je autor Ramaj, na da će stati na put zloupotrebljenim nacionalnoj televiziji “Kohavision”, ugovorima. Od ugovora koji su poništeni konkretno u emisiji “Interaktiv”, jednoj nakon objavljivanja istraživanja, država od najgledanijih emisija na Kosovu, Kosova je samo tokom 2018 godine emitovan je televizijski dokumentarac uštedela 6 milion evra . pod istim nazivom. Autor dokumentarca je isto tako Ramaj. Trenutno nabavke MZ sa Esencijalne liste se revidiraju i od strane Nacionalne Podaci objavljeni kroz istraživanje su kancelarije revizije. Ova poslednja, u obelodanili još veće zloupotrebe od onih jednom istraživanju tržišta za potrebe koje je “Koha Ditore” identifikovala na Ministarstva zdravstva konstatovala početku. je da je MZ ugovorila proizvode sa Istraživanje je tako dokazalo da je po zloupotrebljenim cenama. astronomskim cenama i zloupotrebom Državno tužilaštvo je proširialo istragu kupljeno 205 produkata sa Esencijalne u vezi ovog slučaja. Iz Opšteg odeljenja, liste. Ukupna šteta od ovih nabavki, istraga je prešla u Odeljenje za teška prema istraživanju, dostiže vrednost od krivična dela pri Osnovnom tužilaštva 16 miliona evra. Zloupotreba cena, kao u Prištini. Tužilaštvo kontinuelno traži što je i istraživanje dokazalo, dostiže informacije iz istraživanja u vezi ovog od 100 posto do 2000 (dve hiljade) slučaja. posto od realnih cena 205 produkata. (Prema Ramaj, važno je razjasniti da Pored vrtoglavih gubitaka od nabavke zbog velikog broja lekova koji su, kako lekova sa zloupotrebljenim cenama, je istraživanje dokazalo, nabavljeni istraživanja koja je obavila Ramaj zloupotrebljenim cenama, u istraživanju su ukazala na potrebu jedne nove nije uopšte uključeno povećanja cena Esencijalne liste koja nije u interesu do 100 posto nego samo od 100 posto i farmaceutskih kompanija. naviše).

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 47 Studijski slučaj: Kako je povećana transparentnost unapređivanja profesora i protokoliranja žalbi na Univerzitetu u Prištini?

Gramos Buçinca

KORACI PRI ISTRAŽIVANJU: • Usklađivanje CV-a profesora sa publikacijama na koje se oslanjalo zakonodavstvom na snazi istraživanje ORCA. ORCA je smatrala da ova nepažnja predstavlja nedostatak • Direktne preporuke za izbor novih institucionalne transparentnosti i profesora odlučila je, da kada bude objavila • Prijem žalbi kandidata za profesore, izveštaj o ovome, pošto je prema koji su nepravedno eliminisani Statutu Univerziteta u Prištini i • Podnošenje žalbi na ime kandidata pravilniku za izborne procedure oko imenovanja, ponovnog imenovanja i • Poboljšavanje institucionalne prakse unapređenja akademskog osoblja na Univerzitetu u Prištini, to trebalo da se uradi. REALIZACIJA ISTRAŽIVANJA: Izveštaj Akademski integritet upravnog 2016 godine ORCA je započela osoblja Univerziteta u Prištini je istraživanje CV-a objavljenih od strane pokazao da 49% upravnog osoblja upravnog osoblja UP kao što su rektori UP (oko 70 profesora) ne opravdava sa prorektorima, dekani, senatori, i akademska zvanja, dok se UP ustanovili u kojoj meri ispunjavaju financirao sa oko 30 miliona evra (oko uslove za zvanje akademskih profesora 75% ukupnog budžeta) od sredstava (asistent profesora, vanredni profesor poreskih obveznika. Ova vest je kod i redovni profesor) prema regulativi na upravnog osoblja UP rezonovala više no snazi, koji nije menjana godinama. što je ORCA očekivala.

Prema Zakonu na pristup javnim ORCA je poslala zahtev za ažuriranjem dokumentima i Zakonu o opštoj i uključivanjem CV akademskog osoblja administrativnoj proceduri, za zvanje koji su nedostajali, pošto bi ovog puta profesora asistenta zahteva se pregledala sve, ne samo one upravnog publikacija u međunarodnim naučnim osoblja. Realizacija ovog zahteva bi časopisima, za vanrednog profesora su omogućila svakom građaninu, novinaru potrebne dve, a za redovnog profesore ili aktivisti civilnog društva istovremeni tri publikacije i jedno mentorisanje pristup CV-ima, uvid u stručnu spremu doktorature. predavača na najvećem javnom univerzitetu u zemlji. CV-i su već bili objavljeni na zvaničnoj veb stranici UP. Većina njih nije bila Krajem 2017, kada je ORCA ocenjivala ažurirana i bilo je vidljivo da profesori sve profesore (oko 500 lica), proizašlo nisu uopšte posvetili pažnju naučnim je da 72% njih nisu opravdavali

48 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima akademsko zvanje. Ovo je podstaklo Ovo najbolje ilustruje slučaj jedne ORCA da direktno interveniše u procesu kandidatkinje za asistenta profesora, izbora novih i unapređenja starijih kojoj je uskraćeno pravo na žalbu, u profesora. kancelariji protokola UP. To nije bio prvi put da je ORCA čula o jednoj Profesori na UP su birani i unapređivani takvoj praksi. Institucije su navikle da jednim dosta automatskim procesom, građanima uskraćivaju protokoliranje uz neke retke izuzetke kada bi neki njihovih zahteva za pristup javnim određeni rektor sa pravom odbijao dokumentima, žalbama itd. pod skoro sve. ORCA je odlučila da svakog izgovorom da “si pogrešno podneo”, kandidata kojeg je predložio fakultet ugrožavajući na taj način zakonske za bilo koje profesionalno zvanje, rokove u daljnim procesima. detaljno istraži kako bi se ustanovilo da li ispunjava zakonske kriterijume, i ORCA ja bila prinuđena da se uputi uz preporuku ORCA, koja je ukazivala kancelariji za protokol UP kako na to koji kandidati ne ispunjavaju bi podnela žalbu u ime dotične kriterijume, prekine izbor/unapređenje kandidatkinje, pa makar bilo potrebe i nekompetentnih profesora. za pozivanje policija, kako bi raportirala o zloupotrebi dužnosti zvaničnika Nije prošlo mnogo vremena, i ostali protokola. Zvaničnici su bili potpuno kandidati, koje fakulteti nisu predlagali, profesionalni i prihvatili su žalbu bez počeli su da se obraćaju ORCI sa najmanjeg oklevanja, iz straha od nadom do bi mogla da im pomogne u javnog sramoćenja, po čemu je ORCA naporima za izbor profesora. Većina njih čuvena. je imala dva zahteva od ORCE - kako pripremiti žalbu na odluku i da li bi Na svu sreću žalba je pozitivno ORCA mogla da izvrši pritisak na UP oko ocenjena i po prvi put u istoriji UP, njihovog izbora. Ovo zadnje je odmaho odlučilo se glasanjem uske većine da odbijano, dok je ORCA pokušavala da im dotična kandidatkinja bude izabrana pomogne oko prvog zahteva . za asistenta profesora, a da kandidat kojeg je predložio fakultet, a koji je bio Prema zakonu o pristupu javnim slabiji, bude odbijen. dokumentima, svako lice na Kosovu, ima prava da podnese žalbu (zahtev, Danas svi novi profesori koji se biraju, žalbu, obaveštenje itd.) pri svakoj kao i oni stariji koji se unapređuju, bar javnoj instituciji koju on/ona smatra ispunjavaju formalne kriterijume za merodavnom. Zvaničnici te javne određeno akademsko zvanje. I dan institucije su dužni da protokoliraju danas 55% profesora UP ne ispunjavaju žalbu i da odgovore tome licu pa makar kriterijume, u poređenju sa 72% 2017 i odbijajući je kao neosnovanu, i time godine. U međuvremenu, u poslednje otvore put zakonskim merama ako je 3 godine, 25% svih naučnih radova potrebno ići na sud. na UP je objavljeno, što je u skladu sa osnivanjem i aktivnošću ORCE.

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 49 Preporuke

1. Da se sprovedu treninzi za civilne 8. Ukidanje prakse favorizovanja službenike u institucijama pisanih i fizički primljenih zahteva. Republike Kosova oko prava Zahtevi preko imejla su potpuno građana na pristup javnim ravnopravni. dokumentima i najefektivnijem načinu za rešavanje sporova. 9. Istovremena potvrda prijema zahteva putem imejla ili posšte, 2. Olakšavanje koordinacije između nezavisno od merodavnosti raznih institucija oko zahteva za zahteva, kao i završni odgovor. pristup javnim dokumentima. 10. Da se stvori jedan tiket za zahteve 3. Standardizovanje veb stranica i što bi omogućilo onlajn praćenje formulara oko zahteva za pristup progresa zahteva. javnim dokumentima. 11. Proaktivno otvaranje što više 4. Pružanje potpunih informacija javnih dokumenata oslanjajući kontakata odgovornih lica u se na najbolje prakse otvorene institucijama. vladavine što bi olakšalo i ubrzalo proces odgovora na zahtev za 5. Podsticanje jasne komunikacije: pristup. korišćenje običnog i razumljivog rečnika za sve građane, 12. Da se ponovo razmotri naplata za izbegavajući pravni žargon. pristup javnim dokumentima.

6. Stvaranje centralnog veb portala 13. Da se proces za pristup javnim koji će sadržavati dokumenta dokumentima uvrsti u nastavne koji su javno pristupni i na koje će programe odseka novinarstva, imati pristup sve javne institucije. medija, masivne komunikacije, javne administracije itd. na javnim 7. Stvaranje institucionalnih i privatnim univerzitetima. mehanizama za razmatranje žalbi, što će učiniti nepotrebnim uključivanje sudova.

50 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima Medij kao sredstvo Medij kao sredstvo Medij ka sredstvo

Koristeći inovativne metode komunikacije, KosovaLive Medij kao sredstvo Medijradi nakao stvaranju sredstvo veština Medij ka sredstvo kritičkog mišljenja i medijske edukacije mladih, žena, civilnih službenika, visokih zvaničnika i novinara. Projekti kombinuju jednu široku gamu - Fakenews, Dezinformacije, Glasanje, Javno Putem inovativnih programa za angažovanje, Osnaživanje povecanje socijalne, ekonomske žena, Cirkularna Ekonomija, i rodne jednakosti, KosovaLive Dizajnersko razmišljanje, poboljšava živote hiljadama Medij kao sredstvo Medij kao sredstvo Medij ka sredstvo Socijalno preduzentištvo. pojedinaca po celoj zemlji. Dugodišnje partnerstvo sa Edukativni-profesionalni biro institucijama visokog školstva devojaka, dobitnik mnogobrojnih na Kosovu i SAD, omogućavaju domaćih i međunarodnih KosovaLive da edukuje i nagrada, GlobalGirl Media, angažuje pojedince sa različitim fokusiran je na osnaživanje žena KosovaLive se angažuje na bekgraundom u aktivnostima, putem medijskih programa koji događajima, programima i dugoročnom razumevanju, pospešuju javno i ekonomsko saradnji i miru, putem višejezičnih i multinacionalih učešće žena. Partnerstvo sa inicijativa. dizajniranja projekata koji se organizacijama i medijima vezuju sa korišćenjem medija širom sveta koje vode žene, kao sredstvom za dijalog među omogućavaju KosovaLive da raznim etnitetima unutar podigne glas devojaka i žena u zemlje i regiona. Od foruma globalnom diskursu, podižući visokog ranga, koji uključuju na taj način svest oko važnih političare, novinare, lidere pitanja u vezi povećanja zajednica i poznate ličnosti, do ravnopravnosti širom sveta. konferencija i razmena novinara, KosovaLive je bio i ostaje lider u razbijanju leda u međuetničkim razgovorima, od ranih dana posleratnog perioda u regionu.

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 51 Dodatak A Primer jednog zahteva za pristup javnim dokumentima

Od: (Naziv medijske organizacije ili pojedinca i adresa) Za: Ministarstvo spoljnih poslova, zgrada Vlade Republike Kosova, Trg Majke Tereze, 10,000 Priština, Republika Kosova Datum: 11 Novembar 2020

Zahtev za pristup javnim dokumentima

Poštovani ______,

U skladu za Zakonom e pristupu javnim dokumentima, tražimo pristup sledećim dokumentima: - Troškovi Ministarstva spoljnih poslova Republike Kosova, isplaćeni zvaničnim karticama, tokom službenih ručkova u periodu 1 Oktobar 2020 do 1 Novembra 2020 godine. - Kopije faktura za ove troškove.

Molimo vas da nam ove dokumente prosledite e-mail-om (vaša email adresa), poštom ili pozivom da ih preuzmemo u vašoj instituciji.

Zahvaljujemo, (Ime i prezime podnosioca zahteva i funkcija).

52 Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima Dodatak B Primer obrasca Izvor: Skupština Kosova

Priručnik o Pristupu Javnim Dokumentima 53 Biblioteka Kombëtare e Kosovës “Pjetër Bogdani”

659:352(496.51)(036)

Udhëzuesi për qasje në dokumente publike : përmbledhje e procesit, me raste për studim dhe rekomandime / Admirim Luboteni, ... [et al.] - Prishtinë : KosovaLive KIMDE, 2021. - 56 f. : ilustr. ; 21 cm.

1.Luboteni, Admirim

ISBN 978-9951-816-02-1