Ptaki Lasów Lublinieckich I. Przegląd Gatunków – Rozmieszczenie I Liczebność
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
HENRYK KOŚCIELNY*, KRZYSZTOF BELIK** *42-609 Tarnowskie Góry, ul. Armii Krajowej 16/38 **42-683 Boruszowice, ul. Składowa 5 Ptaki Lasów Lublinieckich I. Przegląd gatunków – rozmieszczenie i liczebność Lasy Lublinieckie, znane również pod nazwą Lasów Lubli- niecko-Świerklanieckich, są częścią dawnej Puszczy Śląskiej i obok Borów Dolnośląskich oraz Lasów Milicko-Ostrzeszow- skich stanowią jeden z większych kompleksów leśnych na Ślą- sku. Fauna kręgowców tych terenów została dotąd poznana dość słabo; tylko nieco lepiej poznano awifaunę tego obszaru. Nieliczne informacje o występujących tu, rzadszych gatunkach ptaków, pochodzą z pierwszego ćwierćwiecza XX wieku, zwłasz- cza z opracowań Kollibaya (1906) i Paxa (1925). Nieco wię- cej informacji o występujących tu gatunkach zawartych jest w opracowaniach: Tomiałojcia (1990), Dyrcza i in. (1991) oraz Tomiałojcia i Stawarczyka (2003). Niewystarczający stopień poznania awifauny oraz brak pełnej listy ptaków lęgowych skło- nił nas do podjęcia bardziej szczegółowych i wieloletnich ba- dań. Głównym celem tej pracy jest przedstawienie aktualnych da- nych jakościowych i ilościowych awifauny lęgowej Lasów Lubli- nieckich. W przypadku niektórych gatunków – zwłaszcza mniej licznych – możliwa była również ocena zmian liczebnych, które miały tu miejsce na przestrzeni ostatnich 50, a nawet 100 lat. Teren badań. Lasy Lublinieckie zajmują około 80 000 ha, z tego na obszary zalesione przypada około 63 000 ha. Znaczna ich część porasta Wyżynę Śląską oraz obniżenie Małej Panwi, a średnia wysokość terenu wynosi około 260 m n.p.m. (Kon- dracki 2000). Administracyjnie teren ten znajduje się w woje- wództwie śląskim, a południowa część Lasów sąsiaduje z gęsto 47 Ryc. 1. Teren badań – Lasy Lublinieckie – Study area – Lublinieckie Forest. zaludnionym i silnie uprzemysłowionym Górnośląskim Okrę- giem Przemysłowym (ryc. 1). Obserwacje ptaków prowadzono na całym obszarze Lasów Lublinieckich, ale bardziej szczegółowymi badaniami obję- to ich środkową część o powierzchni 170 km2. Ta wydzielona powierzchnia badawcza charakteryzuje się znacznym urozma- iceniem środowisk, a jednocześnie jest typowa pod względem siedliskowym dla całego obszaru omawianych Lasów. Aż 87% tej powierzchni porasta zwarty kompleks leśny; użytki rolne zajmują około 8%, a tereny zabudowane 5% powierzchni. W obrębie głównej powierzchni próbnej wydzielono sześć mniej- szych (ryc. 2). Lasy Lublinieckie na przestrzeni ostatnich trzech wieków uległy ogromnym przeobrażeniom; poza ogólnym zmniejsze- niem powierzchni drzewostanów, dużym zmianom podlegały poszczególne zbiorowiska leśne oraz ich struktura gatunkowa i wiekowa. Duży wpływ na zmianę pierwotnego stanu tych la- 48 Ryc. 2. Lokalizacja głównej powierzchni próbnej (170 km2) i, wydzie- lonych w jej obrębie, sześciu mniejszych powierzchni badawczych: BO – Boruszowice (38 ha), MI – Mikołeska (18 km2), PN – Pniowiec (7 km2), S1 – Spalenisko I (200 ha), S2 – Spalenisko II (100 ha), WY – Wymysłów (12 ha) – Localisation of the main study area (170 km2) and 6 smaller study plots within it. 49 sów miała i ma w dalszym ciągu prowadzona stale intensywna gospodarka leśna. Obecnie występują tu głównie drzewostany sosnowe i sosnowo świerkowe z domieszką dębu i brzozy. Są to bory różnowiekowe a udział młodników i upraw leśnych nie przekracza 20% powierzchni. Wyodrębniono tutaj dziesięć różnych zbiorowisk leśnych (Ca- bała 1990), a największe i najczęściej występujące powierzch- nie zajmują w kolejności następujące zespoły leśne: bór świeży sosnowy Leucobryo-Pinetum, bór trzcinnikowy Calamagrostio villosae-Pinetum oraz bór wilgotny Molinio-Pinetum. Wyżej wy- mienione zespoły występują na glebach bielicowych, zajmując uboższe siedliska, które rozmieszczone są głównie w części pół- nocnej i środkowej badanej powierzchni, w okolicach Koszęci- na, Piłki, Pustej Kuźnicy, Brynka i Pniowca. Natomiast w czę- ści południowej w okolicach Miedar i Połomii, gdzie występują gleby żyźniejsze, występują obok wyżej wymienionych zespołów niewielkie płaty boru mieszanego Querco roboris-Pinetum oraz kwaśnej dąbrowy Calamagrosti-Quercetum petraeae. Pozostałe zespoły leśne tj. łęg olszowo-jesionowy Circaeo-Alnetum, bór ba- gienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, grąd Tilio-Carpinetum, ols po- rzeczkowy Ribo nigri-Alnetum oraz łęg wiązowy Ficario-Ulmetum campestris, występują rzadko zajmując na badanej powierzch- ni tylko niewielkie płaty. Na wydzielonej powierzchni badaw- czej (170 km2) siedliska borowe zajmują łącznie około 76%, a siedliska lasowe 24% powierzchni. Drzewostany najstarszych klas wiekowych, szczególnie starodrzewia liściaste są nielicz- ne. Starsze drzewostany iglaste są prześwietlone, a na podrost składają się młode sosny i świerki, natomiast w runie domi- nują: borówka czarna, borówka brusznica, śmiałek podgięty, siódmaczek, trzcinnik, trzęślica modra, wrzos oraz w zależności od typu siedliska różne gatunki paproci i mchów, a miejscami jeżyny i maliny. Opisywane drzewostany pochodzą głównie ze sztucznych odnowień i zalesień, a udział drzewostanów o ce- chach pierwotnych jest znikomy. Na obszarze Lasów Lublinieckich znajduje się kilkadziesiąt stawów i zbiorników wodnych, a do ważniejszych – ze względu na liczne występowanie ptaków wodno błotnych – należą: kom- pleks stawów rybnych „Posmyk-Kokotek” znajdujący się blisko Lublińca. Składa się on z trzech zbiorników: Posmyk, Kokotek I i Kokotek II, o łącznej powierzchni 169 ha. Z nich zbiornik Posmyk jest największym stawem hodowlanym (121 ha) na terenie Lasów Lublinieckich. Ciekawą awifaunę ma śródleśny 50 staw „Piegża”, zwany też „Kaczym Stawem” (52 ha), niedaleko Krupskiego Młyna. Śródleśny kompleks stawów rybnych „Za- główek” znajduje się przy wsiach Zagłówek–Solarnia; składa się z 21 różnej wielkości zbiorników o łącznej powierzchni 26,5 ha, a największy staw zajmuje obszar 4 ha. Kompleks stawów ryb- nych koło wsi Kośmidry, składa się z 7. zbiorników o łącznej powierzchni 24,3 ha, a największy z nich zajmuje 17 ha. Zbiornik zaporowy Zielona znajduje się w górnym biegu rzeki Mała Panew przy wsi Zielona, koło Kalet; składa się on z dwóch zbiorników, o łącznej powierzchni 65 ha, przedzielo- nych groblą, a z trzech stron otoczony jest borami sosnowymi (Kowalewski 1997). Powierzchnia lustra wody dwóch śródleśnych stawów rezer- watu przyrody Jeleniak Mikuliny koło Rusinowic wynosi około 24 ha, lecz jeszcze większy obszar rezerwatu zajmują torfowi- ska. Kompleks 14. stawów rybnych Hadra–Mochala położony między wsiami Cieszowa i Chwostek, zajmując powierzchnię około 60 ha. Podobny obszar zajmują śródleśne stawy rybne koło Kochcic i Kochanowic (Kowalewski 1997). Śródleśny kompleks pięciu stawów rybnych koło Połomii obejmuje po- wierzchnię około 12 ha. Większość wymienionych tu stawów ma brzegi porośnię- te roślinnością wynurzoną – trzciną, pałką lub tatarakiem, a miejscami błotniste brzegi przechodzą w torfowisko. Na kilku stawach znajdują się wysepki pokryte krzewami lub drzewami. Głównymi rzekami odwadniającymi obszar Lasów Lubliniec- kich są: Mała Panew i Brynica wraz z ich dopływami. Najważ- niejsze dopływy Małej Panwi (zlewisko Odry), to: Leśnica, Lu- blinianka, Stoła, Dębnica, Woda Graniczna, Brzeźnica i Ligocki Potok. Brynica leżąca na wschodnim krańcu omawianego ob- szaru jest jedyną rzeką stanowiącą dopływ Wisły, jej ważniej- szym dopływem jest potok Trzonia. Metody badań. Trzon pracy stanowią wyniki sześciu lat obserwacji wykonanych w latach 1990-1995. Dla wybranych gatunków przedstawiono również materiały z lat 1996-2005. W miarę możliwości starano się również dokonać porównań z materiałami z lat 1970. i 1980. Główne nasilenie prac te- renowych miało miejsce w miesiącach wiosennych lat 1991- -1995. W okresie tym, od początku lutego do pierwszych dni sierpnia, spędzono w terenie łącznie 481 dni (tab. 1). Były to kilkugodzinne, a czasem całodzienne obserwacje prowadzone przez dwie osoby. Kontrole prowadzono w optymalnym okre- 51 52 Tab. l. Liczba dni, w których prowadzono obserwacje w Lasach Lublinieckich – Number of observation days. Miesiąc Rok Month Razem dni Year Total II III IV V VI VII VIII 1990 2 14 10 12 9 4 - 51 1991 7 17 21 19 22 10 6 102 1992 9 12 31 30 20 12 5 119 1993 3 10 22 18 13 11 1 78 1994 1 8 20 21 14 2 - 66 1995 1 7 19 22 15 1 - 65 Razem 23 68 123 122 93 40 12 481 Total sie dla poszczególnych gatunków, największa ich intensywność przypadła na miesiące: marzec, kwiecień, maj i pierwszą poło- wę czerwca. Dla poszczególnych grup gatunków stosowaliśmy optymalne metody wykrywania (m.in. stymulacji magnetofono- wych w przypadku cietrzewia, jastrzębia, sów i in.) i określania zajętych terytoriów, uwzględniające zachowania lęgowe i odpo- wiednie do lęgów biotopy. Przegląd gatunków. W pracy dokładniej omówiono status i rozmieszczenie 101 gatunków ptaków, w tym 27 to pojawiają- ce się wyłącznie na przelotach, a pozostałe bardziej „pospolite” wymieniono na końcu niniejszego przeglądu. Omówiono także 5 gatunków nie obserwowanych w okresie badań, a wykazywa- nych w dawniejszych okresach przez innych faunistów. Są to następujące gatunki: głuszec, pustynnik, sowa błotna, kraska i brzegówka. Dla niektórych gatunków, rzadkich i zagrożonych podano liczbę stanowisk lęgowych z całego obszaru Lasów Lu- blinieckich tj. ok. 630 km2 powierzchni zalesionej (ryc. 1). Oce- na liczebności została sporządzona na podstawie skali stosowa- nej przez Tomiałojcia (1971, 1972). Daty przylotu są średnimi arytmetycznymi pierwszych pojawów dla 10. kolejnych sezo- nów (1990-1999). Oznaczenia kategorii zagrożeń omawianych gatunków ptaków przyjęto za publikacją pod redakcją Głowa-