Transformatie 02 | 2019

with English captions and summary Plan Transformation Amsterdam

Sloterdijk I Zuid – ambities versus Hamerkwartier – de vierde oplevering Amstel III – centrum van de nieuwe condities Amsterdamse ontwikkelpraktijk infographics Verdeling programma (wonen, kaart Huidige en geplande projecten, waaronder 4 Brouwerij Kleiburg, tijdelijke horeca in werken en voorzieningen) en type woningen in 21 transformatiegebieden. / Current and planned transformatiegebied Amstel III / The Kleiburg Hamerkwartier, Amstel III en Sloterdijk I Zuid. / projects, including 21 transformation areas. Brewery is a temporary hospitality venue in the Programme mix (living, working and amenities) and transformatiegebieden / transformation areas Amstel III transformation area. distribution of housing/properties in Hamerkwartier, overige projecten / other projects Foto: Kim van Dam, Hollandse Hoogte Amstel III en Sloterdijk I Zuid. wonen / housing werken en voorzieningen / work and amenities sociale huur / social housing middeldure huur en koop / regulated mid-price rental and private properties vrije markt / unregulated rental and private properties

Hamerkwartier Amstel III Sloterdijk I Zuid totaal programma / total programme totaal programma / total programme totaal programma / total programme 790.000 m2 1.273.000 m2 550.800 m2

Voor nieuwbouw geldt een verdeling van 80% wonen en 20% voorzieningen / The distribution for new developments is 80% homes and 20% work and amenities.

1 Cornelis Douwesterrein 7 Hamerkwartier 13 Overamstel 19 Food Center Amsterdam 2 NDSM 8 Marineterrein 14 Amstel Business Park Zuid 20 Sloterdijk I Zuid 3 Klaprozenweg 9 Stadswerf Oostenburg 15 Arena Boulevard 21 Sloterdijk Centrum 4 Buiksloterham 10 Cruquius 16 Amstel III 5 Overhoeks 11 Science Park 17 Havenstraat 6 Sixhaven 12 Amstelstation 18 Jan Evertsen Strategie zonder

Auteurs van dit nummer zekerheden Arjan Klok Ron van Heusden Stephan Sliepenbeek

Colofon

Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam. Het vakblad informeert over ruimtelijke thema’s, projecten en ontwikkelingen in de stad en de metropoolregio. Het verschijnt vijf keer per jaar, waarvan twee keer in het Engels.

(Eind)redactie en coördinatie Stella Marcé, Edwin Raap, Alice Driesen Vormgeving Beukers Scholma, Haarlem Hoofdbeeld cover Hamerkop als symbool voor het Hamerkwartier in Noord. Foto: Edwin van Eis Foto’s en beelden binnenwerk zie bijschrift Kaarten Gemeente Amsterdam, tenzij anders vermeld in bijschrift Vertaling Frank van Lieshout Lithografie en druk OBT-Opmeer, Den Haag

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorg samengesteld. Er kunnen echter 1 geen rechten aan worden ontleend. Mocht ons iets zijn ontgaan bij de vermelding van afbeeldingen of heeft Amsterdam staat voor de opgave om het wonen en vasten bij de ontwikkeling ontbreken. Om tot de u andere vragen, neem dan contact op met de redactie via planamsterdam@ werken in de stad voor een groeiend aantal mensen gewenste dichtheden, kwaliteit en menging van functies amsterdam.nl of 020 2551550. mogelijk te maken. Om aan de vraag naar woningen te komen wordt een proces van ‘learning by doing’ Een gratis abonnement is aan te vragen via [email protected]. en werkruimten te voldoen zullen verschillende typen gevolgd. Voor Sloterdijk I Zuid is bijvoorbeeld geen Jaargang 25, nr 2, juli 2019 bedrijventerreinen in de stad de komende jaren trans- ‘traditioneel’ stedenbouwkundig plan opgesteld, maar Ook online te lezen via formeren naar gemengde woonwerkgebieden met een werkt de gemeente samen met eigenaren en onder­ www.amsterdam.nl/planamsterdam hoogstedelijk karakter. nemers in wat we een ‘gedeeld planproces’ kunnen Aan de gemeente de taak om de transformaties te noemen. In het Hamerkwartier moeten de stedenbouwers stimuleren, regisseren en faciliteren, in nauwe samen- schaken op verschillende borden tegelijk en actief werking met ontwikkelende partijen en bedrijven in onderhandelen als onderdeel van de planvorming. deze gebieden. Want hoewel de grond vaak in erfpacht En in Amstel III is geëxperimenteerd met deel­ is, gaat het meestal om langlopende erfpachtcontracten gebiedsvisies. Daaruit bleek in hoeverre de overheid en goed functionerende bedrijven. Bovendien willen zich kan terugtrekken zonder dat het gebied inboet aan commerciële partijen graag zelf een deel van de ruimtelijke kwaliteit. ontwikkeling op zich nemen. Dit type gebiedstransfor- matie roept dan ook vragen op, zoals: volstaan de In deze editie delen de auteurs lessen uit hun zoek­- huidige stedenbouwkundige processen en kaders nog tocht naar de juiste rol van de overheid, en stedenbouw- wel? Hoe strak mogen de kaders zijn en hoe wordt kundigen in het bijzonder, bij gebiedstransformatie. de ruimtelijke kwaliteit vastgelegd en bewaakt? En is Eén van de opvallendste inzichten: stedenbouwkundigen transformatie een kwestie van jaren, of eerder van moeten durven loslaten en al lerende op zoek gaan decennia? naar de beste aanpak. Vragen die we in deze Plan Amsterdam onderzoeken aan de hand van drie gebieden: Sloterdijk I Zuid, De redactie Hamerkwartier en Amstel III. Wat de gebieden met elkaar gemeen hebben, is dat de traditionele hou­

02 | 2019 03 1 Visiekaart Haven-Stad (vastgesteld 21 december 2 Sloterdijk I ligt ten oosten van de ring A10-West, situated east of the A10 Ring Road, north of the 2017), transformatie van 12 deelgebieden. / Haven- ten noorden van het spoor Amsterdam-Haarlem en Amsterdam–Haarlem railway and the Greater Wester- Stad vision map (decided 21 December 2017), Groot Westerpark, ten westen van de Spaarndammer- park, west of the Spaarndammerbuurt district and outlining the transformation of 12 subareas. buurt en ten zuiden van twee toekomstige deel­ south of the future Haven-Stad subareas Alfa triangle gebieden van Haven-Stad; de Alfadriehoek en de and Coen and Vlot Harbour. Sloterdijk | Zuid is the Coen- en Vlothaven. Sloterdijk I Zuid is het deel ten area south of Transformatorweg. zuiden van de Transformatorweg. / Sloterdijk I is Sloterdijk I Zuid – ambities versus condities door Arjan Klok [email protected]

Sloterdijk I Zuid zal de komende jaren transformeren naar een gemengd woonwerkgebied. Een ingewikkelde opgave? Ja en nee. De basis voor het stedenbouwkundig ontwerp is in orde: het gebied is goed aangesloten op het stedelijk netwerk, ligt gunstig georiënteerd op de zon, heeft goed gedimensioneerde straten en karakteristieke randen en plekken. Wat de 1 opgave ingewikkeld maakt, zijn de milieukundige, programmatische, procesmatige en financiële aspecten.

Met de bouw van Haven-Stad wordt aan weerszijden gekozen voor de maximale mix op bouwveldniveau. van het IJ een complete stad aan Amsterdam toe­ Deze keuze is ook pragmatisch, want de gemeente is gevoegd. Wonen, werken, produceren, studeren, wel in staat op gebruik, vorm en ruimtelijke kwaliteit recreëren en winkelen zullen daar in een hoge dichtheid te sturen, maar niet op ontwikkeltempo. Het private worden gecombineerd. Sloterdijk I maakt deel uit van eigendom van vrijwel het hele plangebied heeft tot Haven-Stad. Het gebied bestaat uit een noordelijk deel gevolg dat het tempo van de ontwikkelingen bepaald (Sloterdijk I Noord) en een zuidelijk deel (Sloterdijk l wordt door de bereidwilligheid van de eigenaren Zuid), in tweeën gedeeld door de Transformatorweg. om tot transformatie over te gaan. Om de gewenste Beide zijn op dit moment in gebruik als bedrijventerreinen ‘gevarieerde stedelijkheid’ te kunnen bieden, dient en zullen transformeren naar gemengde woonwerk­ deze vanaf het begin op bouwveldniveau ontwikkeld milieus. Sloterdijk I Zuid is als eerste aan de beurt. te worden en mee te groeien met de transformatie van De planvorming van Sloterdijk I Noord volgt zodra daar het gebied. Vanzelfsprekend wordt in de aansturing van de milieu- en overige ontwikkelcondities zijn verbeterd. de ‘stedenbouwkundige configuratie’ op de ontwikkel- velden niet aangestuurd op conflicten. Functies die Maximale mix veel logistiek met zich meebrengen worden zo direct Sloterdijk I Zuid is geprogrammeerd op basis van het mogelijk aangesloten op de hoofdroutes. Scholen en ‘Haven- Stad recept’: circa 80% wonen, 15% werken en andere milieugevoelige functies worden ingepast op 5% bijbehorende voorzieningen. Hierbij wordt ook de plekken waar de condities hiervoor het meest gunstig zijn. vestiging van grootstedelijke functies niet uitgesloten. De ambitie is een ‘maximale mix’ en een gevarieerde Omgaan met stress stedelijkheid, om zo te voldoen aan de vragen en Het huidige tijdvak is een van de meest veeleisende verlangens van de onstuitbare stroom verhuizende in de geschiedenis van de Amsterdamse stedenbouw. en nieuwe stedelingen. In delen van de stad wordt het gebruik van de stad zo Bij de ontwikkeling van Haven-Stad, en als onder- intensief, de bebouwingsdichtheid zo hoog, dat er deel daarvan Sloterdijk I Zuid, is om deze reden bewust naast prettige opwinding over de bijkomende hoogste- >

2

04 Plan Amsterdam

3 Plankaart Sloterdijk I Zuid met raamwerk groen + sport / green + sport 4 Stadsbeeld Sloterdijk I Zuid (illustratief); een openbare ruimte en te transformeren bouwvelden vaste beplanting / permanent plantings gemengd hoogstedelijk gebied met woon- en werk- en blokken. / Planning map for Sloterdijk | Zuid haagbeplanting / hedge plantings functies en bijbehorende voorzieningen in een hoge featuring a framework for public space and building water / water dichtheid. De menging met werkfuncties op gebouw- sites and plots as part of the transformation. niveau is prototypisch voor de toekomstige bebouwing bebouwbaar terrein / planned building site van Haven-Stad. / View on Sloterdijk I Zuid (illustration); gemotoriseerd verkeer / motorised traffic a high-density mixed urban area for living and working laden + lossen / loading and unloading with accompanying amenities. The mix of working voetgangersgebied / pedestrian area and living on building level will be replicated in future vrijliggende fietspaden / separated bicycle paths new builds across Haven-Stad. verharding parkrand / paved park edge

3

4

06 Plan Amsterdam 5 delijkheid ook een zekere vorm van stress ontstaat. ‘turbo stedenbouw’. De ambities zijn hoog en de Stress op de ontsluiting, het bewegen, de logistiek en condities niet optimaal. De wens om de enorme de beleving. Voor de nieuwe transformatiegebieden toestroom aan kandidaat-ingezetenen van de stad te krijgen stedenbouwkundigen als opdracht mee om faciliteren met op zijn minst een woning veroorzaakt concepten te ontwikkelen die met deze stress kunnen zoveel druk op het transformatieproces dat de omgaan. Dit vraagt veel van de gemeente en betrokken stadsontwikkelings­machine meer vermogen nodig ontwikkelende en bouwende partners: ze moeten de heeft. Daar komt nog bij dat men de ‘verloren tijd’ in kritische toekomstige bewoners en gebruikers bedienen de stadsontwikkeling, ontstaan tijdens de kredietcrisis, én voorkomen dat verdichtingsplannen leiden tot terug wil winnen in een versnelde operatie. Sloterdijk I logistieke problemen in de infrastructuurnetwerken. Zuid bevindt zich dus in een lastige situatie. De samen- Bovendien moet elke partij een steentje bijdragen aan loop van ambities is al een uitdagende opgave, maar de verduurzaming van de stad. wat het extra moeilijk maakt, is dat deze ambities gerealiseerd moeten worden in de ‘transformatieconditie’ Het projectteam Sloterdijk I Zuid speelt in op de stress van een goed functionerende en nog niet afgeschreven door als onderdeel van de planvorming met gebruikers, bedrijfslocatie. Als de ambities op het gebied van ontwikkelende partijen en toekomstige beheerders ruimtelijke kwaliteit, programma en financiën zich in ook nadrukkelijk een gesprek te starten over de een delicaat evenwicht bevinden is dit in principe beïnvloeding van het mobiliteitsgedrag van haar onverenigbaar met een versnelde transformatie waar toekomstige gebruikers. In Sloterdijk I Zuid krijgen bestaand vastgoed of openbare ruimte nog waarde voetgangers en fietsers zo veel mogelijk prioriteit. De heeft. Waar zit het ventiel dat de druk van de situatie buitenruimte krijgt een ‘niet dominant’ verkeerskundig kan halen, wat is de juiste weg naar een haalbaar karakter. In de straten wordt duidelijk dat verblijven project? voorop staat en voertuigen te gast zijn. Troef in het ontwerp van de openbare ruimte is dat aan de oost- en Er zijn meer aspecten die zich niet zomaar laten verenigen zuidzijde van het gebied parkachtige uitloopgebieden met haast en spoed: het gebied kent gefragmenteerd worden ingericht als onderdeel van de vergroting van eigendom en gevarieerd gebruik, grote delen moeten het Westerpark. worden opgehoogd voor een toekomstbestendige Een ander aandachtspunt is de kwaliteit van waterhuishouding en er zijn aanpassingen in de collectieve en private ruimten in de gebouwcomplexen, ondergrondse infrastructuur nodig. Bovendien mogen zowel binnen als buiten. Het streven is deze ruimten niet-hinderlijke en stadsverzorgende bedrijven in het zo te ontwerpen dat bewoners en gebruikers zich er gebied blijven of zich er vestigen. Nieuwe gemengde kunnen onttrekken aan het intensieve stedelijke leven, gebouwcomplexen moeten op mogelijkheden en zodat het plekken worden waar ontspanning de boven- tolerantie voor dit soort gebruik ontwikkeld worden. toon voert. Hoe dit gedurende het transformatieproces gedaan Bij dit alles spelen ook nog de hoge ambities op het te krijgen? gebied van duurzaamheid. De kunst is deze ambities zo uit te werken - zowel op bouwkundig, energetisch als Duivelse dilemma’s biotisch vlak – dat ze functioneel zijn, stedelijk gebruik Op dit moment komen vraagstukken en aandachts­ niet in de weg zitten, niet als hinderlijk worden ervaren punten in de stadsontwikkeling samen die voor en vooral: ruimtelijk en visueel aantrekkelijk zijn, en Sloterdijk I Zuid duivelse dilemma’s opleveren. Er is als vanzelfsprekend bijdragen aan een prettige leef­ sprake van een samenloop van ambities; de nieuwe omgeving. buurt moet presteren op de thema’s ongedeelde stad, woonwerkstad, intensieve stad, bereikbare stad, Haast en spoed groene stad, duurzame stad, gezonde stad en sociale De transformatie van Sloterdijk I Zuid valt in een nieuwe stad. De ambities zijn stuk voor stuk op een hoog categorie stadsontwikkeling en neigt naar een soort niveau gedefinieerd. Alle ‘registers van de equalizer’ >

02 | 2019 07

5 5 De zuidzijde van de Contactweg wordt ontwikkeld 6 De relatief smalle George Gershwinlaan in 7 De Plint, Tilburg, als mogelijk referentiebeeld tot een centraal en representatief publieksplein, in Amsterdam als referentiebeeld voor de noord-zuid­ voor het ontwerp van de plint en de interactie maat en schaal vergelijkbaar met het Mahlerplein straten in Sloterdijk. Ze zullen primair worden tussen het gebruik binnen de gebouwen en in de in Amsterdam. / The south side of the Contactweg ingericht voor gebruik door voetgangers en fietsers, openbare ruimte van Sloterdijk I Zuid. / The De Plint is being developed into a central and attractive de auto is te gast. / The relatively narrow George building in the Dutch city of Tilburg may serve as a public square, comparable in size and scale to the Gershwinlaan serves as a reference for the north- reference for the design of building plinths and the Mahlerplein in the Zuid district. to-south streets at Sloterdijk. The latter will primarily interaction between the use of buildings and the Foto: Arjan Klok be designed for use by pedestrians and cyclists, with public space at Sloterdijk I Zuid. cars as guest users. Foto: Stijn Poelstra | Ontwerp: Samenwerking.BBE Foto: Arjan Klok

5

7

6

8

08 Plan Amsterdam

8 In de tussenstraten, hoven en binnenpleinen 9 In de Passeig De St Joan Boulevard in Barcelona 10 Als onderdeel van de verdere ontwikkeling van centraal in Sloterdijk I Zuid kan men zich straks is na de herinrichting veel ruimte voor voetgangers. het Groot Westerpark komt aan de zuid- en oostzijde onttrekken aan de stedelijke drukte, vergelijkbaar Met de ontwikkeling van de Nieuwe Hemweg tot van de nieuwe bouwblokken een groene publieks- met de speelpleinen en binnenhoven bij de Fiep hoofdontsluiting van Haven-Stad kan ook de Trans- ruimte met gelegenheid voor sport, spel en verblijf, Westendorp School in Slotervaart. / The streets and formatorweg op termijn heringericht worden tot vergelijkbaar met het Parc Clichy-Batignolles in courtyards in central Sloterdijk | Zuid will offer people stedelijke boulevard. / The new design of Barcelona’s Parijs. / As part of the ongoing development of plenty of opportunity to escape the city crowds, Passeig de St Joan Boulevard provides plenty of Greater Westerpark, a green public space will be similar to the playgrounds and inner courtyards at space for pedestrians. As Nieuwe Hemweg will be created on the south and east side of the new building Fiep Westendorp School in Amsterdam Slotervaart. developed into the new access route for Haven-Stad, sites, providing facilities for sports and recreation, Foto: Sónia Arrepia, ontwerp: Paul de Ruiter Transformatorweg can in due course be redeveloped similar to the Parc Clichy-Batignolles in Paris. into a comparable urban boulevard. Foto: Guilhem Vellut, Flickr Foto: Adria Goula

9

10

02 | 2019 09

11 In de ontwikkeling van Sloterdijk I Zuid worden planvoorstellen alleen gehonoreerd als de stake­ holders zich op blokniveau in een coalitie organiseren. Zodra de plannen voldoen aan de gestelde ambities en prestatie-eisen wordt een bestemmingsplan gemaakt. / Planning proposals for the development of Sloterdijk | Zuid will only be granted if stakeholders have formed coalitions on block level. Once plans meet the set ambitions and requirements a local zoning plan will be drawn up.

initiële erfpacht- en coalitievorming en herkaveling tot blokprincipe blokprincipe ruimtelijk vastlegging in specifiek eigendomssituatie / initial integrale planontwikkeling ontwikkeleenheden / programmatisch esthetisch / spatial and bestemmingsplan / lease and property ownership / coalition formation and land consolidation to functioneel / aesthetic block layout formalisation in zoning plan development form new development programmatic and plan units functional block layout

accent op werken en voorzieningen / focus on work and amenities

accent op wonen en verblijven / focus on housing and recreation

nu / now tijd / time

wonen 78,9% / residential 78.9% maatschappelijke voorzieningen 3,4% / community amenities 3.4% commerciële voorzieningen 1,3% / commercial amenities 1.3% 11 werken 16,4% / businesses 16.4%

staan ruim open. Meestal een feestelijke situatie, in de bouwsector, eenvoudig ‘opgeplust’ kunnen maar ook iets om te overdenken. worden? Het zijn interessante en relevante vragen die Amsterdam is aan zijn rijke traditie op het gebied van de komende tijd verder verkend zullen worden door de stedenbouw verplicht om hoogwaardige steden- sociale en commerciële marktpartijen en hun adviseurs. bouwkundige plannen te maken. De ambities op het vlak van ruimtelijke kwaliteit, programma en financiën Coalitievorming en waardeontwikkeling zitten in een spanningsveld. Het lijkt niet eenvoudig in Voor de transformatie en ontwikkeling van Sloterdijk I het huidige tijdgewricht tot haalbare plannen te komen. Zuid is gekozen voor een werkwijze die aansluit bij het Hoge bouwkosten en vergaande investeringen in eigenaarschap en het ondernemerschap in het gebied. verduurzaming in combinatie met beperkte mogelijk­ De gemeente heeft de noodzakelijke publieke kaders heden tot financiële optimalisaties leiden tot terug­ opgesteld. Binnen deze kaders krijgen initiatiefnemers houdendheid bij ontwikkelende partijen. Hoe deze de ruimte om zelf stedenbouwkundige configuraties te impasse te doorbreken? Kleiner, schraler en goedkoper ontwikkelen en bouwplannen te realiseren. De gemeente bouwen? Er zijn ontwikkelende partijen die stellen dat maakt voor deze gebiedsontwikkeling dus geen dit de oplossing is, maar voor stedenbouwkundigen is ‘traditioneel’ stedenbouwkundig plan. Een dergelijk het een doembeeld. Wat is nog meer denkbaar? Een vastomlijnd kader biedt onvoldoende ruimte voor andere financiering van, of een andere programmering flexibiliteit in een transformatieproces dat zich over voor, de woon-, de werk- of de commerciële functies? langere tijd uitstrekt. In de nieuwe werkwijze is juist veel Heeft het de voorkeur om delen pas te ontwikkelen als ruimte voor innovatie en optimalisatie. het huidige gebruik wegvalt en de vastgoedwaarde is afgeschreven? Zal deze situatie zich op afzienbare De gebiedsontwikkeling voor Sloterdijk I Zuid verloopt termijn voordoen? Of kan er op zo’n manier gebouwd bovendien in dialoog met gebruikers, eigenaren, erf- worden dat gebouwen en openbare ruimten in de basis pachters en ontwikkelende partijen. Markt en gemeente goed zijn en later, bijvoorbeeld bij gunstiger condities doorlopen in nauw overleg stapsgewijs een gezamenlijk >

10 Plan Amsterdam

12 De blokken van Sloterdijk I Zuid worden op- between the two side streets (b). Tiered tall buildings 13 Enkele van de ontwerpprincipes schematisch gedeeld door tussenstraten, openingen en ‘setbacks’ of roughly 30, 45 and 60 metres high will rise in verbeeld: multifunctionele stedelijke bouwblokken, (teruggelegen delen) van hoogbouw (a). De bouw- relatively small numbers above the dense layout of open en flexibele plint, gevarieerde hoogte-opbouw blokken worden door minimaal één verbinding blocks up to 20 metres high at ground level (c). en daklandschap met aandacht voor licht, uit- tussen de dwarsstraten onderbroken (b). Boven en aanzicht. / A graphic representation of design de compacte bebouwing tot 20 meter hoog komt principles: multifunctional blocks, open and flexible incidentele, trapsgewijs oplopende hoogbouw van plinths, superstructures with varied heights and a roof globaal 30, 45 en 60 meter hoog (c). / The blocks landscape which takes into consideration natural at Sloterdijk | Zuid are intersected by streets, open light, views and appearance. spaces and the setbacks of high-rise buildings (a). The blocks are intersected by at least one connection

12a

32 m 60 m

45 m

30 m

20 m

32 m 10 m

minimaal één tussenstraat / at least one gemiddeld 2-3 architectonische eenheden per straatwand / connecting street (between the two side streets) an average of 2 to 3 architectural units per (street) block

12b 12c

13

02 | 2019 11

planproces met voortschrijdend inzicht en commitment. bouwenveloppes met expliciete architectuuraanwijzingen. De gemeente neemt het initiatief tot de transformatie- Voor Sloterdijk I Zuid is gekozen voor een atypische opgave van het gebied als geheel. Ze stimuleert de aanpak. Niet alleen uit gepaste bescheidenheid ten totstandkoming van ontwikkelcoalities en brengt kennis aanzien van de eigendomssituatie en pragmatiek en kunde in om zo tot interessante en hoogwaardige ten aanzien van uit te voeren werkzaamheden, maar ontwikkelvoorstellen te komen. Ze ‘beloont’ kwalitatieve ook vanuit een brede interesse naar de expertise en proposities met een passend bestemmingsplan en inzichten van ontwikkelende en ontwerpende partijen. contractuele afspraken. Ondanks reserves met betrekking Het plan is bij aanvang van de ontwikkeling van de tot de directe haalbaarheid van de complexe samen- bouwvelden nog niet in een uitgesproken stedenbouw- voeging van ambities, zeker bij de huidige algemene kundige configuratie uitgewerkt. Wel is aangegeven ontwikkelcondities, lijkt de interesse om mee te doen wat de gewenste functionele prestaties zijn en welke aan de ontwikkeling van Sloterdijk I Zuid groot. De ontwerpprincipes bij het ontwikkelen van een steden- ligging van het gebied is van hoge en onderscheidende bouw­kundige configuratie gehanteerd moeten worden. potentie en de stedelijke bouwopgave is complex maar Het sturingsprincipe is zo ingericht dat de tot- uitdagend; een mooi portfolioproject voor partijen die standkoming van ‘goede straten’ en aanverwante willen laten zien wat ze kunnen of waar ze voor staan. openbare en collectieve ruimten voorop staat. Om regie te voeren op beeld en beleving in de nieuwe Een van de balanceeracts bij deze vorm van stedelijke buurt zijn beeldprincipes en een referentiekader ontwikkeling is de rato en ratio te vinden in de facetten met voorbeeldprojecten opgenomen in de sturings­ waarden, waarde en waardering. Iets wat ‘markt­ documenten. Daarmee kan beoordeeld worden of conform’ waarde heeft, leidt niet per se tot waardering. architectonische voorstellen gewenst of ongewenst zijn. De ontwikkeling van een buurt op basis van principiële De architecten krijgen uitwerkingsvrijheid, maar worden waarden evenmin. Zeker op de lange termijn – nieuw ook maximaal uitgedaagd om met overtuigende voor- ontwikkelde stad dient toch minstens 50 tot 100 jaar stellen te komen en in feite ‘stedenbouwende architect’ mee te kunnen gaan – is het de vraag welk facet tot de te zijn. Een bijzondere uitdaging voor de architecten is meest duurzame investering in de stedelijke omgeving de ontwikkeling van gebouwen waarbij gevarieerd en leidt. En hoe kunnen de wensen, beoordelingen en intensief gebruik samen kan gaan met een aansprekende waarderingen van toekomstige bewoners en gebruikers prettige leefomgeving en een ontspannen woonsituatie. ingebracht worden in de eerste fasen van de gebieds- ontwikkeling? De vraag naar woningen is zo hoog dat De rol van de stedenbouwer alles wel lijkt te verkopen, maar dat wil niet zeggen dat De stedenbouwkundige zal in transformatieprojecten dit op basis van werkelijke en blijvende waardering als Sloterdijk I Zuid een andere rolopvatting voor zich- gebeurt. De gemeente wil voorkomen dat een buurt zelf moeten definiëren dan bij de ontwikkeling van ontwikkeld wordt die uiteindelijk het karakter van een gebieden waar de gemeente op alle vlakken ‘in control’ doorgangswijk krijgt. Daarom wil ze al in de ontwerp- is. Waar in het proces naar realisatie de architect door- fase van Sloterdijk I Zuid naast ontwikkelende partijen gaans coach en adviseur is van zijn opdrachtgever, ook representatieve individuen en groepen laten zijn de rollen in de atypische aanpak van Sloterdijk I participeren, die gevoel hebben voor de ‘Haven-Stad’ Zuid anders: de stedenbouwer treedt hier op als coach stedelijkheid. en adviseur, en helpt de architect om binnen de aan­ wezige condities maximaal tegemoet te komen aan de Specifieke plandocumenten gestelde ambities. De stedenbouwkundige discipline in Amsterdam heeft De basis van de vakuitoefening van de stedenbouwer sinds de jaren ‘90 de goede gewoonte om een intensieve wordt, afhankelijk van tijd en context, gezien als (voor- verstandhouding te hebben met de architectuurvraag- namelijk) ruimtelijk fysiek, programmatisch of procesmatig. stukken bij het bouwen. Stedenbouwkundige plannen In transformatieprojecten zoals Sloterdijk I Zuid is het zijn vaak uitgewerkt in nauwgezette driedimensionale zaak op al deze aspecten tegelijkertijd uiterst bewust te

12 Plan Amsterdam

14 In 2016 en 2017 zijn consultatieateliers georganiseerd met eigenaren, ontwikkelaars en belanghebbenden. De ateliers leverden input voor de Strategienota 2016 en de (concept) Investerings- nota 2019. / In 2016 and 2017, the City of Amsterdam introduced consultation workshops for owners, developers and other stakeholders, giving their input to the Strategy Document 2016 and the (concept) Investment document 2019. Foto’s: Pien van der Ploeg

14a 14b

handelen: zowel heldere duiding geven aan ruimtelijk- principes. Hij zal continu duidelijk moeten blijven fysieke wenselijkheden of noodzakelijkheden (zoals maken hoe deze discipline tot een sterk basiskarakter bijvoorbeeld bouwen op een wijze die plinten van van de buurt leidt, en hoe de juiste uitvoering van het gebouwen op adaptieve wijze geschikt maakt voor detail de voorwaarde voor een succesvol totaal is. stedelijk gebruik) als alert zijn op programmatische Om al deze rollen te vervullen, zal de hedendaagse kansen en momentum (bijvoorbeeld inpassen van stedenbouwkundige vooral specialist in – aangename – cultuurfuncties op centrale of beeldbepalende plekken stedelijkheid moeten zijn. in de zich ontwikkelende wijk). De complexe opgaven vragen op zijn tijd zowel inspirerende ‘peptalk’ als motiverend pragmatisme. In plaats van focus op starre controle is een adaptieve ‘catch & steer’ houding nood- zakelijk, vanuit, en redenerend naar, de kernambities Op 31 januari 2019 zijn de publieke kaders vrijgegeven van het project. voor inspraak: de (concept) Investeringsnota met bijbehorende Basis Blokpaspoorten en het Steden- De stedenbouwkundige moet bovendien uit kunnen bouwkundig Kader Ruimtelijke Kwaliteit. leggen hoe niet passende of onvoldoende doordachte Zie www.amsterdam.nl/projecten/sloterdijk1 voorstellen afbreuk doen aan de ruimtelijke kwaliteit, het fundament onder de aantrekkingskracht en het succes van de Noordwest Europese stad. Voortgang is belangrijk, maar het is vooral zaak om stappen te voorkomen die de kwaliteit van de volgende fase of het geheel compromitteren. De stedenbouwkundige is de bewaker van discipline in de toepassing van ontwerp-

02 | 2019 13

Hamerkwartier – de vierde oplevering door Ron van Heusden [email protected]

Het Hamerkwartier in Amsterdam Noord transformeert van een laag- waardig, extensief bedrijventerrein naar een gemengde hoogstedelijke wijk. Gemengd, dus er komen niet alleen woningen. Maar voor hoeveel en voor welke bedrijven en voorzieningen is er straks plek, en hoe hoog is hoogstedelijk? Gaat dat vanzelf, transformeren, of vraagt dat om actieve gemeentelijke sturing?

Het is niet de eerste keer dat het Hamerkwartier stroom van arbeids- en kennisintensieve ondernemers. radicaal transformeert. Dertig jaar geleden vond de Een marktontwikkeling die door de gemeente reactief derde oplevering plaats met het dempen van de kanalen gelegaliseerd en planologisch gefaciliteerd is. Inmiddels en insteekhavens. Dat was nodig om na het vertrek van is de helft van het vastgoed in gebruik door dit type de scheeps- en staalindustrie een nieuwe generatie bedrijven. In de Structuurvisie Amsterdam 2040 is logistieke bedrijven plek te bieden en werkgelegenheid woningbouw in het gebied voorzien voor 2030, maar voor vele noorderlingen veilig te stellen. Nog geen onder groeiende marktdruk is woningbouw via het eeuw daarvoor waren deze kanalen en insteekhavens programma Koers 2025 onderdeel van versnelde plan- uitgegraven uit de jonge landbouwpolder Nieuwen- vorming. dammerham om watergebonden industrieën uit de binnenstad te kunnen verplaatsen. Voor de vierde keer Gemengde wijk biedt het Hamerkwartier nu dus ruimte aan stedelijke De ambitie is het Hamerkwartier te transformeren naar ontwikkeling. Passend bij de grote historische economische een gemengde hoogstedelijke wijk. Hoewel er veel trends en de daaropvolgende transformaties van het IJ, woningen komen, is en blijft het een stuk stad dat van waarbij innovatie, pragmatisme en optimisme leidend onderscheidende betekenis is voor de Amsterdamse waren. economie. Bedrijven kunnen in deze hoogstedelijke setting goed functioneren en bijdragen aan de kwaliteit Versnelde planvorming van beleving en functioneren van de wijk. In Ruimte De huidige – vierde – transformatie van het Hamerkwartier voor de Economie van morgen (2017) toont Economische is begin deze eeuw spontaan gestart met de komst Zaken van de gemeente Amsterdam aan dat voor het van creatieve ondernemers, zoals Niels Wouters met Hamerkwartier vooral productieve en creatieve bedrijven, restaurant De Goudfazant en Bjarne Mastenbroek van de maakindustrie, belangrijk zijn. In de vervolgstudie, architectenbureau SeARCH. De tot de verbeelding Bedrijvenstrategie (in ontwikkeling), wordt de economische sprekende ligging van het gebied aan het IJ nabij de relevantie en omvang van de vraag verduidelijkt en binnenstad, in combinatie met de beschikbaarheid van onderbouwd. Voor het Hamerkwartier is dit in het betaalbaar industrieel vastgoed, zorgde voor een toe- plankader vertaald door een derde van het totale

14 Plan Amsterdam

1 Het Hamerkwartier vanuit de lucht, 2016. / Aerial 2 Restaurant Hotel de Goudfazant, pionier in het shot of the Hamerkwartier, 2016. Hamerkwartier sinds 2006. / Hotel de Goudfazant, Foto: Irvin van Hemert, Your Captain Luchtfotografie pioneering restaurant at Hamerkwartier since 2006. Foto’s: Edwin van Eis

1

2a 2b

> 3 Het ‘Hamerblok’ als optimale stedenbouw­ kundige typologie, gegeven de versnipperde eigen- dommen en de verwachte gefaseerde transformatie. Omgevingskwaliteiten worden optimaal benut en geambieerde functies optimaal gehuisvest. / Considering the fragmentation of property ownership and the expected phased transformation, the ‘Hamerblock’ has been developed as the most suitable urban planning block type to make optimal use of environmental benefits as well as best meet functional ambitions.

Infographics: Jerryt Krombeen

4 Mogelijke inrichting van het 50 meter brede oeverpark aan het IJ (a) en een van de drie haven- kommen (b). / Impression of a potential layout for the 50 metre wide park bordering the banks of the IJ (a) and one of the three harbour basins (b). Impressies: Gemeente Amsterdam

4a 4b

programma te reserveren voor werken en voorzieningen. concepten. Zoals het Hamerblok, met een gemiddelde Daarnaast wordt gestuurd op een goede verdeling netto FSI (Floor Space Index, bruto vloeroppervlak tussen woningcategorieën, zowel in financierings­ gedeeld door netto kaveloppervlak) van 3,5, situationeel categorie (30% sociaal, 40% middenhuur en 30% vrij) variërend van 3,0 tot 6,0. Qua dichtheid wijkt het en woninggrootte als in typen woningen. Hamerkwartier daarmee niet wezenlijk af van transfor- matiegebieden als Buiksloterham, NDSM en Sloterdijk I Hoogstedelijk karakter Zuid. Wel wijkt het af in de mate waarin en de manier De ambitie om een hoogstedelijk stuk stad te maken is waarop het werk- en woonfuncties mengt in de voor­ enerzijds ingegeven door kwantitatieve overwegingen: gestelde typologie. druk op de woningmarkt en de noodzaak om ruimte efficiënt te gebruiken. Anderzijds speelt ook een Publieke ruimte kwalitatief motief een rol: een hoog voorzieningen­ Het Hamerkwartier ondergaat bij de transformatie niveau kansrijk maken door veel bewoners. Voor het geen grootschalige herverkavelingen. De gemeente Hamerkwartier is gekozen voor een stedenbouwkundige kiest voor een faciliterende grondpolitiek zonder typologie die aansluit op het samenspel van: verwervingen en onteigeningen en de daarbij behorende – omgevingskwaliteiten (oriëntatie en landschappelijke gefaseerde transformatie. Ook blijft het aanwezige kwaliteit); stratenpatroon intact. Uitzondering hierop vormen de – ontwikkeldynamiek (geparcelleerd, dat wil zeggen grote private kavels aan het IJ. Daar wordt de meest pandsgewijs, en gefaseerd); onderscheidende publieke ruimte toegevoegd, als – functiedifferentiatie (veel ‘werken’ naast verschillende basiskwaliteit en drager van de transformatie en met vormen van wonen). betekenis voor heel Amsterdam: een 50 meter breed oeverpark aan het IJ, vol in de zon. In dit zuidelijk deel Concreet betekent dit een op het IJ georiënteerd grid wordt 50% van het huidige private eigendom straks met relatief veel straten en adressen, een onderbouw openbaar. Samen met de drie havenkommen die een van bescheiden hoogte (variërend tussen 8, 15 en 20 aantrekkelijker programmering en inrichting krijgen, meter in plaats van 30 meter, wat gebruikelijk is aan het wordt deze kade een volgende schakel in een toegan- IJ) met daarop ranke torens tussen 45 en 60 meter die kelijke noordelijke IJ-oever. optimaal uitzicht en doorzicht bieden en toetreding van zonlicht mogelijk maken. Geparcelleerd te ontwikkelen, Netwerk al dan niet met verschillende eigenaren, en samengesteld Door deze nieuwe route aan het IJ haakt het Hamer- uit verschillende gebouwtypes en architectonische kwartier straks beter aan op het recreatieve netwerk >

02 | 2019 17

5 Impressie van een mogelijke aanlanding van de 6 De kadastrale kaart laat zien dat bijna alle kavels plangrens 47,1 ha. / planning border 47.1 ha IJ-oeververbinding in het Hamerkwartier bij het ofwel zijn uitgegeven in erfpacht ofwel particulier opstal / buildings Motorkanaal. / Impression of a potential location for eigendom zijn. Herontwikkeling is alleen te verwachten 1 eigendomsobject nummer 1 / property number 1 the Hamerkwartier IJ ferry landing dock at Motorkanaal. bij voldoende prikkels voor zittende eigenaren. / particulier eigendom 8,3 ha / private property 8.3 ha Impressie: Gemeente Amsterdam The land registry plan shows that nearly all plots are private property or have been leased. In order to drive redevelopment, the owners will need sufficient incentives. Bron: concept financiële paragraaf, projectbesluit Hamerkwartier, Amsterdam (3 april 2017)

5

6 7

size

smart failure + how to improvise (experiments)

planning ahead (masterplan)

time 8

18 Plan Amsterdam

7 Studiemaquette van het mogelijke eindbeeld na 8 In ‘After Midnight’ illustreert Eddie Obeng transformatie. In geel de gehandhaafde gebouwen. / dat ons lerend vermogen het huidige tempo van Research scale model of the completed transformation. veranderingen niet kan bijhouden. De oplossing ligt Retained buildings in yellow. volgens Obeng in ‘smart failure’, door te improviseren Maquette: Gemeente Amsterdam en te experimenteren. / Eddie Obeng’s ‘After Midnight’ concept maintains that our learning capabilities cannot keep up with the current pace of change. According to Obeng, the solution lies in ‘smart failure’ by improvisation and experimentation. Gebaseerd op: After Midnight, Eddie Obeng

van de stad. Maar in alle gewenste routes speelt de In de definitiefase zijn deze uitgangspunten concreet Javabrug (waarvan de komst nog onzeker is) de meest gemaakt in een ontwikkelkader met meetbare en cruciale rol. Deze moet het Hamerkwartier gaan realistische planvoorstellen. Een prototype voor de verbinden met de rest van de stad en het Centraal planrealisatie maakt duidelijk hoe het beschikbare Station. Dagelijks zullen er via deze uitmuntende fiets- instrumentarium zo adequaat mogelijk ingezet kan verbinding duizenden mensen tussen Noord en Zuid worden. Denk bijvoorbeeld aan erfpachtherzieningen en gaan fietsen. De Javabrug zorgt er bovendien voor dat anterieure overeenkomsten, een planologisch juridisch het toch al moeilijk bereikbare Hamerkwartier autoluw kader, raamwerk openbare ruimte en een stedenbouw- ontwikkeld kan worden. kundig plan met beeldkwaliteitsplan. Het prototype Net zo belangrijk als nieuwe stedelijke verbindingen kent een aantal werkhypotheses die in de ontwerpfase zijn verbindingen met de directe omgeving. Bijvoorbeeld op hun geldigheid onderzocht en getoetst worden naar het W.H. Vliegenbos of looproutes van en naar vanuit verschillende disciplines. de metro, of langs buurtpleinen door de omliggende wijken IJplein- en Vogelbuurt. Dit lokale netwerk voegt Schakelen tussen schalen en snelheden ontbrekende schakels toe en is daarnaast van waarde De grote uitdaging bij deze werkwijze is dat een paar voor het maken van een inclusieve stad. traditionele houvasten ontbreken. Naast de eerder genoemde eigendomssituatie die van invloed is op Stedelijke regie de ontwikkelstrategie zijn er geen volgtijdelijke, kader- Bovenstaande ambities worden niet spontaan stellende ruimtelijke planvormen op verschillende gerealiseerd maar vragen om stedelijke regie. Omdat schaalniveaus. In combinatie met de druk om te alle (op twee na) circa 90 kavels ofwel zijn uitgegeven ontwikkelen vraagt dit om stedenbouwkundigen die in erfpacht ofwel particulier eigendom zijn en de schaken op verschillende borden tegelijk en actief gemeente geen actieve grondpolitiek voert, is her­ onderhandelen als onderdeel van planvorming. ontwikkeling alleen te verwachten bij voldoende prikkels Omdat parallel aan het intern-gemeentelijke planproces voor zittende eigenaren. Deze realiteit vraagt om een al deelbestemmingsplannen en bouwplanontwikkelingen sensitieve balans tussen verleiden (financieel renderende tot stand komen, verwacht men op tal van thema’s ontwikkelmogelijkheden bieden) en kaderstellen. duidelijkheid van de gemeente terwijl gemeentelijke De prioriteit is komen te liggen bij kwetsbare functies producten en beleid nog in ontwikkeling zijn. Positief die bij marktwerking als eerste onder druk komen te benaderd is het een proces van ‘learning by doing’, staan. Denk bijvoorbeeld aan ruimte voor bedrijven en waarin fouten input voor verbetering zijn, maar buiten duurzaamheidsmaatregelen. zichtbaar zullen zijn. Volgens Eddie Obeng, de bedenker van de theorie ‘After Midnight’, moet je dan ‘slim Geleerde lessen kunnen falen’. Vrij vertaald betekent dit dat je in kleine Dit zijn geen nieuwe en uitzonderlijke ambities. stapjes moet kunnen denken zonder daarbij het De inzichten en lessen uit eerdere transformatieplannen perspectief op de lange termijn uit het oog te verliezen. aan het IJ, denk aan Buiksloterham, NDSM en Cruquius, Is de transformatie van het Hamerkwartier Obengs zijn in de planvorming voor het Hamerkwartier toegepast ‘After Midnight’ in de stedenbouwkundige praktijk? en vertaald in een aantal bestuurlijk vastgestelde uit- gangspunten: Onderzoeksvragen – snelheid en volume woningbouwproductie; De meest in het oog springende ruimtelijke onder- – gemengd hoogstedelijk milieu met een onder­ zoeksvraag is het toetsen van de stedenbouwkundige scheidende openbare ruimte, waarbij kwaliteit typologie van het Hamerblok op tal van punten. Biedt belangrijker is dan kwantiteit; het Hamerblok als model voldoende flexibiliteit om – verbindingen maken met omliggende wijken langzaam te groeien, onvoorziene kansen in de toe- (ongedeelde wijk) zodat die meeprofiteren van de komst te benutten en niet-transformerende gebouwen ontwikkeldynamiek. te behouden? Functioneert dit samengestelde bouw- >

02 | 2019 19

9 Impressie van een collectieve daktuin voor 10 Mogelijke shared-space inrichting van een 11 Eén van de te onderzoeken lengtedoorsnedes bewoners van een woontoren, op het dak van autoluwe woonwerkstraat georiënteerd op het IJ. / voor hoogbouw in het Hamerkwartier, met accenten een aangrenzende bedrijfsloods. / Impression of a Shared space design for a car restricted mixed use aan het Motorkanaal en de kop van het Van Hasselt- community roof garden for residential tower dwellers. street leading towards the IJ. kanaal. Eind 2019 is er zicht op de gekozen variant. / Impressie: Gemeente Amsterdam Impressies: Gemeente Amsterdam Longitudinal section of high rise developments at Hamerkwartier for one of the proposals which are being researched, featuring standout towers at Motorkanaal and the Hasseltkanaal entrance. The final decision will probably be made in late 2019.

blok naar behoren voor het palet aan functies die op straatniveau van het ontwerp van de straten? het zal huisvesten? Is het ook financieel haalbaar en Naast deze deelonderzoeken werkt de gemeente in exploitabel? Levert het de ruimtelijke kwaliteit en verschillende samenwerkingsverbanden aan de uit­ functionaliteit die we voor ogen hebben? Werken werking van het stedenbouwkundig plan. De grote daktuinen op bedrijfsloodsen, is er genoeg plek voor kaveleigenaren aan het IJ zijn met hun eigen steden- collectieve fietsparkeerfoyers? Dit onderzoek wordt bouwkundigen en architecten zelf verantwoordelijk deels uitgezet bij een handvol architecten. voor deeluitwerkingen van het stedenbouwkundig Geredeneerd vanuit het programma is de spil van plan. De gemeente stuurt bij op uitgangspunten en het project het onderzoek naar de borging van werk­ bewaakt de samenhang tussen de kavels. functies en voorzieningen. Samen met Economische Zaken worden ruimtelijke eisen aan bedrijfshuisvesting, Verbouwing zonder eind? financiële haalbaarheid en zeker ook prikkels voor Op voorhand is duidelijk dat in beide gevallen ontwikkelaars verder uitgewerkt. De focus ligt op drie gedurende de looptijd van particuliere planontwikkeling bedrijfsgroepen: ambachtelijke productie en reparatie, resultaten uit de deelonderzoeken loskomen, die het creatieve pioniers en kleinschalige stadsverzorgende ontwikkelkader stukje bij beetje laden. Dit jaar zal bedrijvigheid. Welke bijdrage kan het Hamerkwartier blijken of deze werkwijze werkbaar is en een passende leveren aan de bestendiging en uitbouw van de culturele invulling is van het transformatieproces in dit gebied diversiteit van Amsterdam? Is de fysieke rafelrand met veel eigenaren zonder actieve grondpolitiek. vervangbaar door de rafelrand als state of mind, waar Zo ja, dan kan het een voorbeeld worden voor de vele de kunstenaar van even gewaardeerde betekenis is als gelijkaardige gebieden in Amsterdam die ook voor een de loodgieter? transformatieopgave staan. Wat ook duidelijk is, is dat In het hoogbouwonderzoek wordt onderzocht wat er – in tegenstelling tot de vorige transformaties – dit de meest wenselijke en passende manier is om regie te keer geen concrete opleverdatum zal zijn. Eerder zal voeren op hoogbouw tot 60 respectievelijk 120 meter. sprake zijn van een langjarige verbouwing. Dan doemt Het onderzoek sluit aan bij de structuurvisie en bij al snel het schrikbeeld op van twintig jaar in de troep nieuw hoogbouwbeleid in wording. zitten. De grote opgave is dan ook de winkel tijdens de verbouwing open en aantrekkelijk te houden. Voor de borging van kwaliteit op lokaal niveau (uitzicht en doorzicht, zonlichttoetreding en minimaliseren van windhinder) is een set spelregels ontwikkeld die ruimte laten in de architectonische uitwerking. Om in dit langlopende project proactief te kunnen sturen en Zie www.amsterdam.nl/projecten/hamerkwartier de voortang te bewaken, werkt de gemeente aan een beeldkwaliteitsplan en een protocol voor supervisie. De basis daarvoor is een heldere set ruimtelijke en functionele kwalitatieve doelen. Plinten en interactie met het publieke domein, samenhang binnen pluriforme gebouwtypen, groene daken en gevels en architectonische consistentie op gebouwniveau staan hierbij centraal. De publieke ruimte wordt uiteraard niet vergeten. Aspecten als bereikbaarheid, veiligheid, ondergrond en toegankelijke en aantrekkelijke IJ-oevers en havenkommen krijgen een weging. Vanwege de lange realisatietermijn van wel twee decennia helpt deze weging bij het stellen van prioriteiten in uitvoeringsplanning en (tijdelijke) inrichting. Wat vraagt bijvoorbeeld het mengen van werken en wonen

20 Plan Amsterdam

12 Kaart schetsontwerp openbare ruimte in het 13 Maquette schetsontwerp voor de ‘Exclusiva- Hamerkwartier. / Hamerkwartier public space sketch kavel’. / Rough scale model for the ‘Exclusiva plot’. plan. Ontwerp: Studioninedots i.o.v. Buro Amsterdam/ Lingotto

9 10

11

12 13

02 | 2019 21

Amstel III – centrum van de nieuwe Amsterdamse ontwikkelpraktijk door Stephan Sliepenbeek [email protected]

Lange tijd behoorde Amstel III tot de periferie van de stad. Ook in het ruimtelijk denken over de stad bevond het gebied zich aan de rand van het blikveld. Tijdens de crisis kende het de hoogste leegstandpercentages van Amsterdam en een overmaat aan buitenruimte. Niet langer! Dertig jaar nadat de ontwikkeling van Amstel III tot kantorengebied startte gaat dit deel van Amsterdam een volgende levensfase in.

Amstel III is ontstaan vanuit het Structuurplan Amsterdam Netwerk van stakeholders Zuid en Zuidoost uit 1965. Daarin ging men uit van Vanaf 2011 kwam hier langzaam verandering in. Als sterke functiescheiding en een goede verbinding met antwoord op de crisis en de leegstand startte architect de bestaande stad: de Bijlmer als woonomgeving, Saskia Beer het initiatief Glamourmanifest, een lokaal, Arenapoort als commercieel centrum en Amstel III als bottom-up transformatieplatform met kleinschalige werkgebied, goed bereikbaar met de auto en direct ingrepen. Gemeente, vastgoedeigenaren, lokale bedrijven gesitueerd aan het metro- en treinspoor. Functionaliteit en hun medewerkers werden verleid om mee te denken was belangrijker dan ruimtelijke kwaliteit. Dit is duidelijk over stedelijke verandering. Hierdoor ontstond een te zien in het heldere stedelijke grid met daarin weinig netwerk van stakeholders dat een sterke relationele spraakmakende bebouwing: losse glazen kantoor­ basis legde voor de transformatie van Amstel III. Nog gebouwen midden op de kavel met daaromheen een belangrijke factor was dat toen de crisis eenmaal parkeerplekken. ten einde liep het vastgoed in Amstel III nog maar Rond 2000 heeft de gemeente verschillende weinig waarde vertegenwoordigde. Een aantal partijen pogingen ondernomen om transformatie in het gebied klopte aan bij de gemeente met de vraag wat de op gang te krijgen. Een van de moeilijkheden was dat mogelijkheden waren binnen Amstel III. vrijwel alle kavels in erfpacht uitgegeven waren en dat In 2014 is het bestemmingsplan aangepast, waar- er nog prima functionerende bedrijven en kantoren door horeca, detailhandel en hotels in het gebied stonden. Vanuit de markt zag men op dat moment mogelijk werden. Zo konden diverse kantoorgebouwen geen nut en noodzaak tot transformatie. getransformeerd worden tot hotels en kwam er horeca. Maar er was nog geen toestemming en interesse voor >

22 Plan Amsterdam

door Errik Buursink 1 Amstel III en omgeving (a) met zicht op IKEA en Arenapoort (b). Het gebied heeft een grootte van anderhalf keer de Zuidas. / Amstel III and surrounding areas (a) with a view on IKEA and Arenapoort (b). The area is 1.5 times the size of Zuidas. Foto’s: Irvin van Hemert, Your Captain Lucht­fotografie bedrijvenstrook Amstel lll / business area Amstel III Proeftuin voor integrale kantorenstrook Amstel lll / office area Amstel III gebiedstransformatie

Terwijl vanaf de jaren ‘90 aan de IJ-oevers en op Utrecht, en Schiphol. Wat voorheen als negatieve hoge dichtheden, levendige openbare ruimten, de Zuidas stedenbouwkundigen en architecten gebiedseigenschappen golden, blijken bovendien grootstedelijke voorzieningen, en dat direct zich uitleefden, werden langs de spoorlijn naar gunstige factoren voor herontwikkeling: het steden- gelegen aan een bestaande metrolijn. Het lan- Utrecht schijnbaar achteloos kantoorgebouwen bouwkundig weinig opwindende, maar efficiënte ceert het zo verguisde Amstel III in één klap naar uit de grond gestampt. De glossy vakbladen raamwerk van verkeersroutes en watergangen, het centrum van de Amsterdamse ontwikkelpraktijk. wisten Amstel III slechts heel zelden te vinden en het gebrek aan ruimtelijke kwaliteit, de overmaat Hier wordt gebouwd aan een nieuw soort nog zijn groepen architectuurtoeristen een zeld- van de kantoorkavels. Amsterdamse stedelijkheid, er wordt enthousiast zaamheid in het gebied. Maar de stad verdiende Het contrast met de prestigeprojecten aan het geëxperimenteerd met ontwikkelstrategieën en goed aan de ontwikkeling van Amstel III en de IJ en op de Zuidas kan niet groter zijn. En niets innovatieve oplossingen voor nieuwe uitdagingen, hoge kwaliteit van gebouwen en openbare ruim- ten nadele van de Zuidelijke IJ-oevers: hier is iets er ontstaat expertise die in transformatiegebieden ten en de vele culturele voorzieningen langs de groots tot stand gebracht. Maar het is als met elders in de stad weer gebruikt zal worden. In IJ-oevers zijn mede mogelijk gemaakt dankzij Berlages Plan Zuid: eenmaal gebouwd is het is af. Amstel III wordt de Amsterdamse ontwikkelpraktijk grondopbrengsten behaald tussen de A2 en de Een prachtig beeld, gemaakt voor de eeuwigheid. opnieuw uitgevonden. Dat vraagt grote inzet, Bijlmermeer. want gebiedstransformatie is allesbehalve een- De tijdelijke lelijkheid van Amstel III is daarentegen voudig en gaat niet vanzelf goed. Amstel III Wie kon vermoeden dat juist dit stedenbouw­ een aanleiding en voedingsbodem voor een verdient dezelfde liefde en aandacht als destijds kundig niemandsland zich zou ontpoppen tot hernieuwde ontwikkeldynamiek. Een dynamiek de verlaten havengebieden aan het IJ en de sport- de spannendste en meest dynamische ontwikkel- die heel goed aansluit bij de constante processen velden rondom Station Zuid. Het is namelijk niet locatie van de stad? Toch is dit heel goed verklaar- van aanpassing en verandering die steden altijd niks: de stad van de 21e eeuw groeit tussen Bulle- baar. Amstel III ligt gunstig tussen de levendige doormaken. wijk en Bijlmer. Het wordt er anders dan we van Bijlmer en het landschap van de Amstelscheg, En niet onbelangrijk: er wordt opnieuw waarde ontwikkelprojecten gewend waren, minder plan is ontsloten met maar liefst twee metrolijnen toegevoegd. Waarde waaraan Amsterdam nu en meer een spannend proces waarin de steden- en spoorverbindingen richting Noord-Holland, behoefte heeft: woningen in grote aantallen en in bouwer naast vormgever ook verandermanager is.

Zuid As Amsterdam Centraal

Johan Cruijf Arena Amstelscheg Johan Cruijf Arena

A2

A2 A9 IKEA

UMC A9

1b

1a

02 | 2019 23 2 Structuurplan 1965, de basis voor Amstel III. centrumbebouwing / central area buildings Duidelijk zichtbaar zijn de sterke functiescheiding terreinen voor bijzondere voorzieningen / areas en de goede ontsluiting. / 1965 Structure Plan, dedicated to special amenities defining the basic layout for Amstel III. Note the terreinen t.b.v. handel en nijverheid / areas dedicated clearly visible strict separation of functions and to trade and manufacturing excellent accessibility. water / water primaire en secundaire wegen / primary and groengebieden / green areas secondary roads sport- en volkstuinen / sport facilities and allotments spoorwegen met station / railway stations tentoonstellingsterrein / expo area stadsspoorwegen met halteplaats / metro stations begraafplaatsen / cemeteries woonbebouwing / residential buildings bedrijvenstrook Amstel lll / business area Amstel III kantorenstrook Amstel lll / office area Amstel III

2

3

24 Plan Amsterdam

3 Joris Ivensplein, IJburg. Ook Amstel III moet 4 Impressie van de Community Campus OurDomain een goed, leefbaar en duurzaam stuk stad worden. / Amsterdam Zuidoost, met 1.560 woningen voor Amstel III will need to provide sustainability and studenten en jongeren nabij het UMC. De bouw is in excellent quality of life. volle gang. / Impression of Our Domain Community Foto: Edwin van Eis Campus in Amsterdam Zuidoost, providing 1,560 homes for students and young people near UMC. Construction is currently in full swing. Impressie: OZ

4

wonen. Vanwege de toenemende druk op de stad en Benadering vol onzekerheden de behoefte aan woningbouw ging de gemeente de ‘De stad is continu in transitie’ is het uitgangspunt voor mogelijkheden voor woningbouw verkennen. Het eerste het gebied Amstel III. Het wordt niet gezien als een stuk project was de Community Campus OurDomain stad om jaren op te studeren om tot een eindbeeld te Amsterdam Zuidoost, met 1.560 woningen voor komen, maar als een gebied waar via co-creatie een studenten en jongeren. Dit project werd in 2017 doorlopend veranderingsproces plaatsvindt. Deze beklonken met een ontwikkelovereenkomst. benadering wordt niet alleen ingegeven vanuit onder- Intussen hadden verschillende partijen de potentie linge afhankelijkheid tussen markt en overheid maar van Amstel III ontdekt en in de crisisjaren posities in- ook vanuit grote vraagstukken die op de stad afkomen, genomen. Hierdoor ontstond momentum. In combinatie zoals: hoe maken we een inclusieve, duurzame, leef- met de sterke onderlinge afhankelijkheid tussen bare stad? Hierdoor wordt de opgave voor de stad gemeente en stakeholders vroeg dit om een volgende gelaagder, wat zorgt voor een grotere complexiteit. stap: hoe deze transformatie verder vorm te geven? De stedenbouwkundige bevindt zich als een spin in het Hoe kunnen we Amstel III méér laten zijn dan de som web om al deze factoren met elkaar te verweven en om der delen? te zetten in een visie die leidt tot uitvoering. Dit gaat >

02 | 2019 25

5 De pijlers van Amstel III: verbonden, uitnodigend, gezond. / The key principles underpinning Amstel III are: connected, inviting, healthy.

Ruimtelijk en programmatisch ontwikkelperspectief Amstel III

Doelen Specifieke ruimtelijke ingrepen – Bijdragen aan de stedelijke woningbouw­ – Ontwikkeling van kantoorstrip naar twee opgave wijken met eigen karakter – Bijdragen aan de vraag naar nieuwe werk­ – Bestaande landschappelijke dragers versterken locaties – Bijzondere openbare ruimte toevoegen – Versterking van de Zuidflank – Helderheid in ontsluiting aanbrengen – Realiseren van een gemengde stadswijk – Metrohaltes Bullewijk en Holendrecht – Duurzame gebiedstransformatie ontwikkelen tot stedelijke hotspots – Verdichting met hoogbouw op logische Pijlers plekken – Uitnodigende stadswijk, een plek voor iedereen verbonden – Optimaal verbonden stadswijk: logisch in connected het geheel van de stad – Gezonde stadswijk, duurzaam en leefbaar

sterke sociale logische fysieke verbindingen / strong verbindingen / clear Algemene ruimtelijke ingrepen community connections physical connections – Doorbreken van de grote schaal en creëren

van hiërarchie in het stratenpatroon: denken maatschappelijke gevarieerde en en culturele diverse wijk / in wijken, buurten en buurtjes met eigen voorziening / Amstel lll varied and diverse

community and neighbourhood karakter en sfeer cultural amenities Welkom

– Omkeren van het huidige ruimtelijke systeem: gezond healthy van autodominantie naar straatleven ontspanning, sport en ruimte voor vermaak / leisure, sport experimenten / – Diversiteit in bebouwing and entertainment room for experiment – Ontwerpen vanuit de menselijke maat inviting uitnodigend – Helder onderscheid tussen privé en openbaar

5

gepaard met het loslaten van zekerheden, iets waar alle 3 Een Financieel Kader met twee grondexploitaties, betrokken partijen mee om moeten gaan. Men moet waarbinnen de gemeente de komende jaren de hetzelfde doel nastreven: een goed, leefbaar en duur- gebiedsontwikkeling kan realiseren, sturen en zaam stuk stad. Om dit te bereiken is veel vertrouwen beheersen. nodig. Hoe kan de complexiteit omgezet worden in Deze trajecten zijn met elkaar verweven en versterken kwaliteit? elkaar. Ze hebben alle drie een andere tijdshorizon. Het Ruimtelijk en Programmatisch Ontwikkelperspectief In 2017 is het Strategiebesluit Amstel III uit 2012 geëva- vertolkt de visie op Amstel III voor 2030-2040. De lueerd. Vervolgens is een nieuwe transformatiestrategie Ontwikkelingsstrategie en de grondexploitaties hebben opgesteld. Deze bestaat uit drie trajecten: een looptijd van tien jaar, met tussentijdse evaluatie­ 1 Een Ontwikkelingsstrategie, met daarin instrumenten, momenten na drie en zes jaar. Deze relatief korte aanpak, planning, fasering en branding; periodes bieden de gelegenheid om de behaalde 2 Een Ruimtelijk en Programmatisch Ontwikkel­ resultaten te evalueren, te leren van fouten en de op- perspectief, met doelen, ambities, randvoorwaarden gedane ervaringen input te laten zijn voor de strategie en spelregels; en de investeringen voor de volgende fase. >

26 Plan Amsterdam

6 Programmatische verkleuring van Amstel III 7 Ruimtelijke visiekaart Amstel III uit het Ruimtelijk met een prognose van het aantal vierkante meter en Programmatisch Ontwikkelperspectief, met woningen met bijbehorende voorzieningen en het hiërarchisch raamwerk openbare ruimte, de een adaptief programma. Het aantal vierkante aansluiting op de omgeving en aantakking op het meter kantoorruimte blijft behouden. / Envisaged vervoersnetwerk. / Spatial and programmatic programmatic change for Amstel III, including a planning vision map for Amstel III, featuring the forecast of extra space created for housing, amenities hierarchical public space framework, accessibility and a mixed-use adaptive programme. and transport network connections.

divers aanbod wonen /

adaptief programma /

voorzieningen

diverse supply of homes werken adaptive programme

/ / amenities work

720.000 m2 720.000 m2 1.400.000 – 2.100.000 m2 720.000 m2 1.400.000 - 2.100.000 m2 heden / present toekomst / future

traditioneel circa 50% mix traditioneel werkentraditioneel / work Circavan wonen,50% mix traditioneelwonen / werken van wonen, wonen werken en homes 6 werken en voor- voorzieningenzieningen / a mix of living, working and amenities

7

02 | 2019 27

8 Bebouwingsregels voor de eerste 15 meter (straten 9 Wijken en buurten Amstel III. / Amstel III districts en parkstroken) in Amstel III. Het zijn richtlijnen; and neighbourhoods. partijen kunnen ervan afwijken als zij goede spoorpark / railway park argumenten hebben waardoor de intenties beter parkstrook / linear park bereikt worden. / Guidelines for buildings within Molenwetering / Molenwetering (water) 15 metres from street or park edge at Amstel III. Holterbergweg / Holterbergweg (road) Developers can deviate from these guidelines if their Gaasperdammerweg / Gaasperdammerweg (road) plans will better fit the original intentions for the buurtstraat / neighbourhood street transformation of Amstel III. hoofdweg / main road

9

8

Hoge ambities met nieuwe kaders Verplichte onderzoeken die horen bij transformatie Het Ruimtelijk en Programmatisch Ontwikkelperspectief worden deels door ontwikkelaars en deels door de Amstel III is geen klassiek masterplan of stedenbouw- gemeente uitgevoerd. Op het kleinere schaalniveau, kundig plan. Er wordt ook geen nieuw bestemmings- zoals flora en fauna, geluidhinder of externe veiligheid plan opgesteld. Wel bevat het heldere doelen en worden deze onderzoeken uitgevoerd door de aansprekende pijlers, met daaraan gekoppeld de nood- ontwikkelaars. Het hogere schaalniveau, zoals water- zakelijke ruimtelijke en programmatische ingrepen en huishouding, doet de gemeente. Er is niet eindeloos kaders (zie kader p.26). De toekomstige investeringen gestudeerd op ruimtelijke modellen en programma, maar in de openbare ruimte zijn geborgd in het financiële gekeken wat in essentie nodig is voor transformatie: kader. – Bebouwingsdichtheid, maximaal FSI 3 (Floor Space Index), voor geheel Amstel III;

28 Plan Amsterdam

10 De stappen van het plan- en besluitvormings- proces voor ruimtelijke projecten (a) worden in het transformatieproces van Amstel III (b) niet in chronologische volgorde doorlopen. De rode kaders zijn producten waarin kaders worden vastgesteld om de kwaliteit te borgen. / The different steps of the decision making process for planning projects in Amsterdam (a) are not executed in chronological order in the transformation process of Amstel III (b). The red boxes indicate products setting frameworks for quality assurance.

werkmethode beeldkwaliteitsplan

fase 1 verkenning ruimtelijk en programmatisch gemeente extern ontwikkelperspectief bureau Amstel lll principenota principebesluit is bestuurlijk vastgelegd

fase 2 haalbaarheid deelgebiedsvisie supervisor partijen en projectnota gentlemen’s agreement tussen ontwikke- projectbesluit stakeholders en gemeente laars

fase 3 ontwerp buurt beeldkwaliteitsplan investeringsnota deelgebiedsvisie investeringsbesluit wordt bestuurlijk vastgesteld

fase 4 uitvoering

diverse besluiten individuele beeldkwaliteitsplan planbegeleiding 10a

afsprakenbrief voorlopig ontwerp civielrechtelijk wordt getoetst en geaccordeerd aan kavelpaspoort kavelpaspoort en afsprakenbrief

herziening definitief ontwerp omgevingsvergunning ruimtelijk en programmatisch civielrechtelijk ontwikkelperspectief Amstel lll wordt getoetst aan kavelpaspoort en geaccordeerd Voorlopig Ontwerp 10b

– Een hiërarchisch raamwerk openbare ruimte, realiseren volume, gebouw of gebied 10 tot verschillende toekomstige ruimten zoals een park- 12 procent voorzieningen moet komen. Daarnaast zone, buurtstraat en hoofdstraat; gelden het Amsterdamse beleid voor woningbouw – De vorm van de bebouwde omgeving, gekoppeld en de Amsterdamse referentienorm voor sociale aan het raamwerk met regels, zoals de maximale voorzieningen. bouwhoogte en rooilijn geldend voor de eerste 15 meter vanaf de kavelgrens aansluitend aan de Met deze kaders is de gemeente een aantal initiatieven openbare ruimte; gaan begeleiden om tot ontwikkelovereenkomsten te – Een programmatisch kader, dat bepaalt dat mini- komen. Parallel zijn in 2018 trajecten gestart om deel- maal het aantal aanwezige vierkante meters kantoor gebiedsvisies te maken. behouden moet blijven en dat in het nieuw te >

02 | 2019 29

11 Het proces om kaders voor Amstel III te bepalen a) Initial situation: fragmented property ownership werkt als een trechter. and individual planning. b) Planning development a) Beginsituatie: versnipperd eigendom en individuele perspective: planning definitions and rules such planontwikkeling. b) Ontwikkelperspectief: ruimtelijke as the hierarchical public space framework and definities en regels zoals het hiërarchisch raamwerk guidelines for buildings within 15 metres from street, openbare ruimte en richtlijnen voor de eerste 15 meter park or other boundaries. c) Vision document for bebouwing. c) Deelgebiedsvisies: invulling van subareas: realisation of collective plots and extra collectieve kavels en extra openbare ruimte als aan- public space complementary to the planning vulling op het ontwikkelperspectief. / The process development perspective. of determining frameworks for Amstel III works like a funnel.

Het experiment deelgebiedsvisies de deelgebiedsvisies wordt gegarandeerd door ze op De deelgebiedsvisies zijn een aanvulling op en verdieping te nemen in de herziening van het ontwikkelperspectief van de kaders uit het ontwikkelperspectief. Deze zijn in 2020. Deze buurtvisies zijn ook de basis voor het opgesteld in co-creatie met ontwikkelaars, architecten, opstellen van beeldkwaliteitsplannen. stedenbouwkundige bureaus, het projectteam Amstel III Het gezamenlijk opstellen van de deelgebiedsvisies en de door de gemeente aangestelde supervisor voor is een experiment om te onderzoeken in hoeverre de Amstel III. In gezamenlijk opdrachtgeverschap zijn deze overheid zich kan terugtrekken zonder in te boeten aan visies beklonken met een ‘gentlemen’s agreement’. ruimtelijke kwaliteit. Het is een zoektocht naar welke Partijen die snel willen ontwikkelen moeten zich aan deze kaders nodig zijn en hoe die in co-creatie vorm kunnen afspraken houden. Daarvoor wordt een planproces krijgen. opgezet. De langdurige borging van de uitkomsten van >

30 Plan Amsterdam

12 De nieuwe planontwikkelingen voegen een residentieel / residential eigen typering van publiek toegankelijke openbare mixmax / mixmax ruimte toe aan de bestaande context. / The new stadsdorp / city village planning developments add their own typology of campus / campus public space to the existing context. burcht / citadel monoliet / monolith kantoren in het groen / offices surrounded by

green space

13 Impressie deelgebiedsvisie Paasheuvelweg, een 14 Impressie deelgebiedsvisie Hessenbergweg. stadsdorp met een groene corridor en buurtpleintjes De hoge dichtheid van het plan vraagt om een als toevoeging aan het sterke orthogonale grid. / afgewogen positionering van de gebouwen, zodat Impression of the subarea vision for Paasheuvelweg: er voldoende zonlicht in de woningen en buiten­ a city village featuring a green corridor and community ruimtes komt en de bewoners uitzicht en privacy squares added to the strongly orthogonal grid. hebben. / Impression of the subarea vision for Impressie: ZUS, Zones Urbaines Sensibles Hessenbergweg. The high density plan requires a balanced positioning of buildings, letting in sufficient sunlight in the homes and outdoor spaces, and providing residents with a view as well as privacy. Impressie: West 8

13

14

32 Plan Amsterdam

15 Principe deelgebiedsvisie Hessenbergweg. plinth level, and long views from the residential Een residentieel karakter, met voordeuren en voor- apartments. tuinen en een hof in het hart van het gebied. De Impressie: West 8 randen hebben een ander karakter: grootstedelijk, met publieke functies en lobby’s in de plint en vergezichten vanuit de woningen. / Vision for Hessen- bergweg. The subarea has a residential character, featuring front doors, front gardens and a courtyard in the centre. The fringes are more metropolitan in character, featuring public functions and lobbies at

Lessen tot nu toe bouwkundigen, projectmanagers, verkeerskundigen, Het projectteam Amstel III neemt in dit proces de ontwerpers openbare ruimte, planologen en duur­ positie in dat de ontwikkelaars iets substantieels terug zaamheidsadviseurs), de Supervisor en de Commissie moeten doen voor de stad op zowel ruimtelijk als Ruimtelijke Kwaliteit, essentieel. Deze drie vormen programmatisch vlak. Dit kan de gemeente vragen samen de drie veiligheidssloten voor ruimtelijke kwaliteit. omdat de ontwikkelaars willen afwijken van het Zij moeten elkaar helpen, vertrouwen en versterken, bestaande bestemmingsplan en erfpachtcontract. zodat de kwaliteit en leefbaarheid voor de toekomst Maar in het huidige politieke tijdsgewricht, waarin de veilig gesteld wordt. Deze samenwerking behelst meer ambities torenhoog zijn (realisatie van 7.500 woningen dan het opstellen van en toetsen aan gestelde kaders. per jaar, programmatische eisen aan woningbouw, Het gaat erom daadwerkelijk samen het niveau van de Amsterdam aardgasvrij in 2040 en circulair in 2050) is kwaliteit te bepalen. In het huidige klimaat een vorm het een uitdaging om alle gemeentelijke ambities waar van topsport! te maken. Ook omdat deze ambities extra kosten met zich mee brengen, het verdienmodel voor investeerders beperken en de bouwkosten van nu hoog zijn. Het grote risico hiervan is dat er aan de ruimtelijke kwaliteit gemorreld wordt. Om de kwaliteit goed te Zie www.amsterdam.nl/projecten/amstel3 borgen is het proces van samenwerking tussen het projectteamteam Amstel III (bestaande uit steden-

15

02 | 2019 33

Summary

Transformation

Sloterdijk I Zuid – ambitions vs conditions Hamerkwartier – learning by doing of the city’s periphery. From 2011 onwards, As part of the new Haven-Stad area, Sloter- The Hamerkwartier area in Amsterdam-Noord this slowly changed, as a local, bottom-up dijk | Zuid will transform into a mixed district is transforming from a low end, low density transformation platform emerged in response for living and working in the coming years. industrial estate into a dense, mixed urban to the high vacancy rates during the crisis. The ambition is to create a varied urban community. The current transformation was In 2014, the council changed the local zoning environment with an excellent mix of set in motion spontaneously at the turn of this plan to allow for the development of hospitality functions. The plan is sound in principle, century by the arrival of creative entrepreneurs. and retail outlets in the area. but there are various factors which make its Growing market pressures have resulted in Transformation in the area is developed realisation complex, including environmental, new housing becoming part of an accelerated through a process of co-creation, an approach programmatic, process related and financial development of plans. One third of the total which is not only informed by the mutual issues. programme is reserved for businesses and dependence between market and government, The new district will need to meet accessi- amenities. but also by the need to respond to the major bility and sustainability targets as well as The Hamerkwartier’s transformation will challenges that the city is facing to develop provide a healthy and socially cohesive not involve any large scale land consolidation. an inclusive, sustainable and liveable city. environment. Realising these ambitions is The council is opting for a facilitating policy In this process, the urban planner has a pivotal further complicated by the fact that the without any land acquisitions, expropriations role to develop a vision that will lead to location is still fully functioning as a business or concomitant phased transformation. action. park, with fragmented ownership and varied The existing street layout will also remain There is no traditional master plan or use, large parts that need to be raised and a unchanged, except for the large private plots development plan for this area and no new requirement for changes to the underground on the banks of the IJ, which will be turned zoning plans will be drafted either. Instead, infrastructure. In addition, businesses that do into a large public park. In combination with there are clear objectives and appealing not pose a nuisance and deliver services to the three harbour basins the quayside will be principles, linked with the required spatial the city can stay or settle in the area. part of creating an accessible northern IJ and programmatic changes and frameworks. The chosen way of working to realise this embankment. It is still unsure whether the The council uses these frameworks as a guide transformation ties in with the existing owner- Java bridge will be built, but if it does, it will for individual plans to result in development ship and entrepreneurial spirit in the area. connect the Hamerkwartier to the other parts agreements. In a parallel process, in 2018 The council will not draft a traditional local of the city and the Central Station. the project team started drafting visions for development plan, but only outline the The Hamerkwartier’s transformation is subareas in co-creation with developers, necessary public parameters. Within this realised through learning by doing. Redevel- architects, urban planning design agencies framework, the initiators will be free to opment will only take place if we can provide and the appointed Amstel III supervisor. develop their planning configurations and sufficient incentives for the current owners. It’s an experiment to find out how far local realise their building plans. The development In this planning process, city planners will government can scale back their involvement of the area will be undertaken in dialogue need to work on multiple projects at the same without incurring any loss of spatial quality. with users, owners, leaseholders and time and actively negotiate. There are no One of the underlying ideas of this process developers. time-based spatial plans with multiple scale is that in return the developers will need to In this transformation project, the city levels and there is no overarching framework give back something substantial to the city, in council’s urban planners will need to define or a set completion date. As the development planning and programme. But in the current a different role for themselves than they are of the private plans progresses, the results political climate, it will be a challenge to used to in the development of areas where from various substudies will gradually build realise all the council’s ambitions, also the council has full control of the process. into a development framework. At the same because they bring extra costs and limit the They will work as coaches and consultants, time the council will work with various partners business opportunities for investors, and helping the architects to meet the ambitions to develop the Local Plan. The major challenge because current building costs are high. that have been set out as much as possible will be to keep the area open and attractive There is a high risk that spatial quality will under the existing conditions. Therefore, during its long transformation period. suffer as a result. This is why a good working an adaptive ‘catch & steer’ approach is what relationship between the Amstel III project is called for, rather than focusing on rigid Amstel III – epicentre of Amsterdam’s new team, the Supervisor and the Commission for control. In order to fulfill all these roles, the development approach Spatial Quality is vital. Together these three contemporary urban planner must most of Having emerged from the 1965 development parties should safeguard spatial quality. all be a specialist in creating an appealing plan for Amsterdam Zuid and Zuidoost, urbanity. Amstel III was for a long time considered part

34 Plan Amsterdam

Over de auteurs Plan Amsterdam is een uitgave van Gemeente Amsterdam en is online te lezen via: www.amsterdam.nl/planamsterdam

Arjan Klok (1967) – Is sinds 2017 senior stedenbouwkundige bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Studeerde stedenbouwkunde en architectuur aan de TU Delft – Opereerde voor 2017 zo’n 20 jaar als onafhankelijk stedenbouwkundig adviseur en was van 2012 tot 2017 hoofd van de afdeling Stedenbouw aan de Academie van Bouwkunst te Amsterdam – Is als stedenbouwkundig hoofdontwerper verantwoordelijk voor het project Sloterdijk I Zuid en het programma Haven-Stad – Is tevens lid van het Ruimtelijk Adviesteam voor het programma Sprong over het IJ

Ron van Heusden (1964) – Werkt sinds 2002 als stedenbouwkundige bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Is afgestudeerd als stedenbouwkundige aan de Academie van Bouwkunst op Transformatiestrategie voor het Groene Hart en als planoloog aan de NHTV (Breda University of Applied Sciences) op Transformatiestrategie voor De Knoepert in Venlo – Werkte aan het masterplan voor de noordelijke IJ-oever en transformatieplannen voor onder andere Buiksloterham, NDSM-werf en Hamerkwartier

Stephan Sliepenbeek (1973) – Werkt sinds 2016 als stedenbouwkundige bij Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Is afgestudeerd aan de Academie van Bouwkunst te Amsterdam, richting stedenbouw. Thesis: Transformatie- strategie voor het Schinkelgebied Amsterdam – Is projecttrekker Amstel III voor Ruimte en Duurzaamheid, gemeente Amsterdam – Was mede opsteller van Gebiedsuitwerking Schinkelkwartier, Broedplaats voor Stedelijkheid – Was ontwerper openbare ruimte voor het Hamerkwartier

02 | 2019 35 Stadsbeeld 02/19 Proefbomen

Foto: Hans Kaljee

Amsterdam test groeimengsels voor bomen stad, waar auto’s en vrachtwagens over de grond rijden. Naast de Bomen zijn goed voor de stad. Ze dragen bij aan een betere jaarlijkse groei van de bomen wordt tijdens de groei met speciale luchtkwaliteit, vangen regenwater op en geven koelte wanneer het sensoren de zuurstof in de grond en het vochtgehalte gemeten. warm is. Helaas hebben ze niet het eeuwige leven en moeten er De gemeente hoopt zo het mengsel te vinden met de juiste balans regelmatig bomen herplant worden. Met een proef in het Westelijk tussen stevigheid om het gewicht van verkeer te kunnen dragen, Havengebied onderzoekt de gemeente hoe bomen het best en het luchtigheid voor groei van de boomwortels en voedingsstoffen snelst groeien in de stad. die de boom nodig heeft om te groeien. Deze wetenschappelijke Voor de proef zijn 180 bomen geplant in 15 groeimengsels: proef zal zeker vijf jaar duren en staat nu al internationaal in de verschillende steensoorten die zorgen voor de draagkracht zijn belangstelling. vermengd met klei of compost en voedingsstoffen. De groeimengsels waar de bomen in zijn geplant worden net zo zwaar belast als in de Hans Kaljee, bomenconsulent Verkeer en Openbare Ruimte