I N V E N T A R I S V A N H E T A R C H I E F V A N D E G E M E E N T E O O S T S T E L L I N G W E R F 1 9 3 0 - 1 9 5 9 Samengesteld door E. de Vries. Oosterwolde, september 1984 I N H O U D S O P G A V E *************************************************************** Blz. Inleiding 1. De gemeente Ooststellingwerf: feiten en ontwikkelingen I 2. De geschiedenis van het gemeentebestuur V 3. De geschiedenis van de bewaring en ordening van het archief XI 4. Verantwoording van de inventarisatie XIV Bijlagen I Overzicht samenstelling gemeenteraad XXI II Lijst van burgemeesters, wethouders en gemeente- secretarissen XXVI III Overzicht van het aantal inwoners per dorp en per jaar op 1 januari XXVIII IV Grafiek van het verloop van de werkloosheid onder de mannelijke beroepsbevolking XXIX A. ARCHIEF VAN DE GEMEENTE OOSTSTELLINGWERF, GEVORMD ONDER HET BEHEER VAN DE GEMEENTESECRETARIS 1930-1959 I Stukken van algemene aard 1 II Stukken betreffende bijzondere onderwerpen 2 G e m e e n t e l i j k e h u i s h o u d i n g 1. Administratieve organisatie A. Algemeen 2 B. Wapen en zegel. Grondgebied. Aard van de bevolking 2 C. Samenwerking. Vervanging gezag. Financiële verhou- ding met het Rijk 3 - A - D. Economische- en rechtspositie 3 a. eigendom en bezit 3 b. financiën 9 c. gebouwen en terreinen, voor de dienst bestemd 12 E. Verkiezing en vorming van vertegenwoordigende lichamen 12 F. Lichamen, organen en functionarissen 13 G. Overdracht van bevoegdheden 14 H. Regeling en vaststelling van bestuurs- en beheershandelingen 14 I. Officiële ontvangsten 15 2. Personeel A. Personeelsleden 15 B. Rechtspositie in het algemeen 26 C. Begin, vervulling en beëindiging van de dienst- betrekking 26 D. Gezag over en plichten van het personeel 27 E. Personeelsformatie 27 F. Rechten van het personeel 27 T a a k u i t o e f e n i n g 3. Burgerlijke stand en bevolkingsregistratie 30 4. Eigendom van derden. Openbare werken. Belastingen 35 5. Openbare orde A. Algemeen 38 B. Vrijheid van woord en geschrift 38 C. Recht van vereniging 38 D. Wapenbezit 38 E. Toezicht op openbare grond 38 F. Toezicht op openbare samenkomsten in gebouwen of besloten plaatsen 39 G. Andere aangelegenheden betreffende de openbare orde 39 6. Openbare zeden en normen 39 - B - 7. Openbare gezondheid A. Algemeen 41 B. Toezicht op producten 41 C. Bestrijding van besmettelijke ziekten 42 D. Aangelegenheden betreffende begraving van lijken 42 E. Andere bemoeiingen betreffende de volksgezondheid 43 F. Diergeneeskundig toezicht 44 8. Milieubeheer. Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting A. Milieubeheer 45 B. Ruimtelijke ordening 47 C. Volkshuisvesting 48 9. Openbare veiligheid A. Bescherming van bevolking en gebouwen tegen (oorlogs-)geweld 57 B. Bescherming tegen de gevaren van ontploffing en ontbranding 57 C. Brandveiligheid, brandmelding en brandbestrijding 57 10. Waterstaat A. Algemeen 60 B. Zorg voor wateren 60 C. Verveningen en afgravingen 60 11. Verkeer en vervoer A. Verkeer en vervoer te land 62 B. Verkeer en vervoer over tram- en spoorwegen 70 C. Verkeer en vervoer te water 71 D. Verkeer en vervoer in de lucht 71 E. Posterijen, telefonie en radio 72 - C – 12. Economische aangelegenheden A. Bodemproductie en dierenteelt 73 B. Industrie. Energievoorziening. Handel 74 C. Kredietwezen 77 D. Jacht 78 13. Arbeid A. Beloning van de arbeid. Verplichte- en niet normaal betaalde arbeid 79 B. Bestrijding van de werkloosheid 79 C. Maatregelen in het belang van landarbeiders 80 D. Andere arbeidsaangelegenheden 81 14. Maatschappelijke zorg A. Maatschappelijke zorg in het algemeen 82 B. Maatschappelijke zorg ten behoeve van verschil- lende groepen 83 C. Reclassering. Sociale verzekering 88 15. Volksontwikkeling- en opvoeding I Onderwijs 89 A. Kleuteronderwijs 89 B. Lager-, Buitengewoon, Voortgezet- en uitgebreid lager onderwijs 90 C. Voortgezet onderwijs 98 II Verzamelen, bewaren en beschikbaarstellen van documenten, voorwerpen en gegevens 100 III Historische en andere culturele waarden 101 IV Kunst. Wetenschappen. Letteren 101 V Feesten. Plechtigheden en herdenkingen 102 VI Lichamelijke opvoeding. Sport. Recreatie. Toerisme 102 VII Sociaal-culturele vorming. Eervolle onderschei- dingen 104 VIII Godsdienstoefening 105 - D - 16. Landsverdediging 106 17. Justitie 108 INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN DE AMBTENAAR VAN DE BURGERLIJKE STAND 1930-1959 109 Bijlagen Plattegrond gemeente Ooststellingwerf (A) Lijst van afbeeldingen en illustraties (B) - E - INLEIDING ================================================================ 1. De gemeente Ooststellingwerf: feiten en ontwikkelingen De gemeente Ooststellingwerf ligt in het zuidoosten van de provincie Friesland. Een blik op de landkaart laat zien, dat het een centrale ligging heeft in de drie noordelijke provincies. Grotere plaatsen als Drachten, Assen, Groningen, Leeuwarden, Emmen en Zwolle liggen niet zover weg. Naar oppervlakte gerekend, is deze natuurrijke gemeente één van de grotere in Friesland met ongeveer 22650 hectare. Het aantal inwoners bedroeg op 1 januari 1930 14461, op 1 janua- ri 1960 waren dat er 18788. (1) Dertien kleine en grotere dorpen telt de gemeente: Appel- scha, Donkerbroek, Elsloo, Fochteloo, Langedijke, Haule, Haulerwijk, Makkinga, Nijeberkoop, Oldeberkoop, Oosterwolde (hoofdplaats sinds 1886), Ravenswoud en Waskemeer. (2) Dat Ooststellingwerf staatkundig tot de provincie Friesland behoort, wil zeker niet zeggen, dat dit gebied "Fries" is. Op de grens van Friesland en Drenthe gelegen, is de streek te typeren als een "overgangsgebied", niet alleen qua land- schap, maar ook maatschappelijk, cultureel én taalkundig. Het Saksische dialect "Stellingwerfs" is de streektaal, al- hoewel lang niet iedereen "krumme proat". Vooral in het noorden van de gemeente, boven de rivier de Tjonger, wordt meer Fries gesproken. Voor een niet onbelangrijk deel hangt het karakter van de streek samen met de natuurkundige gesteldheid van het ge- bied: het noorden vlak, het zuiden afwisselend bebost en het oosten zandgrond met nog levend hoogveengebied (Fochtelooër- veen). De al genoemde Tjonger, de Linde en de Opsterlandse Compagnonsvaart doorstromen dit gebied. - I - Voordat in de loop van de 18e en de 19e eeuw de exploitatie van hoogveen ter hand genomen werd, was Ooststellingwerf zuiver agrarisch gebied. Deze zogenaamde verveningen hadden plaats in het noorden van de gemeente - Haulerwijk dankt er zijn ontstaan aan - en rond Appelscha en Fochteloo. Na 1870 (Haulerwijk) en 1880 (Appelscha) nam de betekenis van de veenderij als bestaansbron af. Hoofdmiddel van bestaan wordt opnieuw de landbouw. (3) De kleine boerenbedrijfjes brachten echter weinig op en leidden, samen met de snel toenemende bevolking in de jaren dertig tot grote werkloosheid. De crisisjaren, veroorzaakt door een inzinking van de wereldeconomie, deden zich dan ook vooral hier gelden. In 1936 was ruim 15% van de mannelijke beroepsbevolking, hoofdzakelijk bestaande uit landarbeiders, het hele jaar werkloos. Het werkloosheidsverschijnsel was en is één van de belangrijkste structurele problemen van Ooststellingwerf. Gelet op de omstandigheden is het niet verwonderlijk, dat het welvaartsniveau in deze gemeente op een veel lager peil stond dan elders in Friesland. Als één van de eerste gemeenten in ons land, kreeg Ooststel- lingwerf het stempel "noodlijdend" opgedrukt: zij kwam onder "curatele" te staan van de staat. Dat betekende, dat "de centrale overheid bereid was, de gemeenten, die de status van noodlijdendheid hadden verkregen, extra financiële steun te verlenen, mits deze gemeenten bereid waren bepaalde voorwaarden, zg. noodlijdendheidsvoorwaarden, na te leven". (4) "Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, had onze gemeente, vergeleken met de overgrote delen van de rest van het land (..) een enorme achterstand op haast elk gebied". (5) Vijf jaren Duits bewind hebben ook in Ooststellingwerf spo- ren achtergelaten. Het is hier niet de plaats allerlei gebeurtenissen van mei 1940 tot april 1945 in deze gemeente te gaan opsommen. Dat is een zaak voor archiefonderzoekers en historici. (6) Enige feiten over deze periode mogen mijns inziens niet ontbreken. - II - Een aantal inwoners van de gemeente heeft door de oorlog het leven verloren. Twee soldaten sneuvelden in de meidagen van 1940. Zeven mensen kwamen ten gevolge van verzetswerk om: M. van Emst te Appelscha (oud-gemeenteraadslid), A. Lok te Ravenswoud (schoolhoofd), A. Hoks te Haulerwijk, L.C. Bakker te Oosterwolde, A. Faber te Oldeberkoop (politieman), J.W. v.d. Hoek te Oosterwolde en L. Middendorp te Donker- broek. (7) Drie inwoners van Appelscha vonden tijdens de meistaking van 1943 de dood. In een concentratiekamp in Duitsland stierf de Jood S. van Hasselt met zijn gezin. Hij was hoofd van de openbare lagere school te Waskemeer. Door de verzetsbeweging K.P. zijn drie inwoners door hun pro-Duitse handel en wandel vermoord. Diverse Duitse en geallieerde vliegtuigen zijn met name in de periode 1943-1944 op het grondgebied van onze gemeente neergestort, al of niet met fatale afloop voor de piloten. Het onderbrengen en verzorgen van evacué's uit verschillende delen van het land, met name uit Den Helder, was vanaf 1943 een extra zorg voor het gemeentebestuur. Als officiële datum van de bevrijding van de gemeente wordt 13 april 1945 aangehouden. Als bevrijders werden Franse parachutisten en Canadezen ingehaald. (8) Na de oorlog gaat het langzamerhand bergopwaarts met de ge- meente. De industrievestiging komt op gang, vooral in Oosterwolde en, in mindere mate, in Appelscha en Haulerwijk. Niet alleen de industrie, maar ook het wegennet, onderwijsvoorzieningen,