Bouwen Alleen Is Niet Genoeg " MET VERDER BIJDRAGEN VAN Willem Heesen & Lobke Zandstra

POLITIEK WETENSCHAP ESSAY 3 2018

PETER BOELHOUWER De toekomst van ons wonen

WIM DERKSEN Uniek en geborgen wonen

FRANCINE HOUBEN & ARMAND PAARDEKOOPER OVERMAN Ver weg is het nieuwe dichtbij

!Bouwen alleen is niet genoeg " MET VERDER BIJDRAGEN VAN Willem Heesen & Lobke Zandstra

LEO VAN DER WEES Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

KATI PIRI & LILIANNE PLOUMEN Mensenrechten in Marokko SOCIALISME & DEMOCRATIE JAARGANG 75 NUMMER 3 JUNI 2018

AFBEELDING OMSLAG © FOTO BEN VAN MEERENDONK / AHF, COLLECTIE IISG, AMSTERDAM (CC BY-SA 2.0) PAS GETROUWD STEL, MAN MET WONINGNOOD-HOED, KRAAIPANSTRAAT 31, AMSTERDAM, 23 MEI 1949 Ver weg is het nieuwe dichtbij

Wie is de patiënt? de is Wie

Mensenrechten in Marokko in Mensenrechten

8 1 Meebewegen

JUNI 20 JUNI

Macht aan de nieuwe collectieven nieuwe de aan Macht Een stad voor iedereen voor stad Een 3

R Kees–Jan vanKlaveren Armand Paardekooper Overman De toekomst van ons wonen ons van toekomst De & Lilianne Ploumen

& Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang publieke = informatie publieke = geld Publiek Ga je mee verdwalen? mee je Ga Sluitstuk van linkse waarden linkse van Sluitstuk

Dromen van een duurzame stad duurzame een van Dromen &

NUMME Uniek en geborgen wonen geborgen en Uniek Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving de van bindingsmiddel als Sociaal-democratie

De moeizame verhouding met de krijgsmacht de met verhouding moeizame De

Meegaan met de tijd de met Meegaan

Kati Piri Kati Boonstra Klara Menno Hurenkamp Menno Heesen Willem

ISSN 0037–8135 ISSN Naomi Woltring Naomi Column Rob Wolvers Rob waarden Linkse Teun Dominicus Yourik Malet Column Zandstra Lobke Column Wees der van Leo Achterbergh Dirk Bouwen alleen is niet genoeg niet is alleen Bouwen Boelhouwer Peter Houben Francine Derksen Wim Redactioneel Column JAARGANG

61 66 45 52 56 21 22 26 27 36 7 14 19 3 4 3 Redactioneel Meegaan met de tijd

Sociaal-democraten in Engeland hebben moeite mee te bewegen met de veranderende wereld om zich heen, blijkt uit het verslag dat Menno Hurenkamp maakte van een bijeenkomst van Labour-vernieuwingsbeweging Momentum. Dat lijkt niet alleen een probleem te zijn voor Engelse sociaal-democraten. Maar het is nu ook weer niet zo dat er geen vernieuwing plaatsvindt. Neem de Data vakbond, waar Klara Boonstra dit nummer van verhaalt. Een oud antwoord (een vakbond om tegenmacht te organiseren) op een nieuw probleem (het misbruik dat techgiganten als Google en Facebook maken van hun economische en politieke macht). Ook de drie jongeren – Teun Dominicus, Yourik Malet en Naomi Woltring – die in dit nummer schrijven over ‘linkse waarden’ zoeken naar nieuwe antwoorden op oude op- gaven, zoals het organiseren van solidariteit. Wat betreft wonen – een onderwerp dat dit nummer veel aandacht krijgt – hadden sociaal-democraten altijd een succesverhaal. Maar ook hier is de wereld veranderd. Alleen het bouwen van heel veel huizen is niet genoeg om iedereen een kans te geven op een geschikte en betaalbare woning, stelt Peter Boelhouwer. Francine Houben & Armand Paardekooper Overman geloven in de kansen die moderne technieken bieden voor een sociale en duurzame leefomgeving, voor arm en rijk wereldwijd. Andere bijdragen over de toekomst van ons wonen komen van Wim Derksen (het belang van ‘geborgenheid’ in steden), Willem Heesen (over de rol van gemeenten) en Lobke Zandstra (over het Haags Klimaatpact). Verder deze S&D: Leo van der Wees ziet open access – het vrij toegankelijk zijn van informatie die met publiek geld tot stand is gekomen – eindelijk van de grond komen, Dirk Achterberg en Kees-Jan van Klaveren waarschuwen dat linkse partijen een ‘rechts mensbeeld’ aanhangen als ze over de zorg beslissen, Rob Wolvers wijst op het ontbreken van een visie op de krijgsmacht en Kati Piri & Lilianne Ploumen vertellen waarom ze naar het Marokkaanse Rif-gebied afreisden.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 4 Column

Meebewegen

Door Menno Hurenkamp en allerlei heel en half gelieerde denktanks; dat Redacteur van S&D en politicoloog aan de UvA het kortom een politieke machine van jewelste is. Waar dus een zoveelste intellectueel met een geinig boekje nog net wat minder serieus geno- Op een zaterdag in mei neem ik de trein van men wordt dan in Nederland. O ja, en het is dus Londen naar Bath. Het is warm. Je zou dagjes- zonnig, er is een royal wedding op de telly en mensen richting zee verwachten. Maar ik ben Bath is niet echt een Labour-stad, eerder het alleen. Allicht omdat vandaag het huwelijk Bloemendaal van Engeland. Toch ziten er ruim plaatsvindt tussen Harry en Meghan, tussen dertig mensen in het zaaltje. een blauwbloedige edelgermaan en een verte- Reuze interessant vinden ze het dat ik uit genwoordigster van de Hollywood-adel, tussen Nederland kom, maar niet heus. Je weet direct een troonopvolger van de Engelse kroon (welis- weer waarom Corbyn geen poot uitstak om waar de zevende in rij maar toch) en een doch- Groot-Britannië in de Europese Unie te hou- ter van een Afro-Amerikaanse moeder en een den. Zijn achterban is met andere dingen bezig, goudeerlijke trailerparkbewoner. Je bent niet zoals onbetaalbare huizen (klopt), armoede en goed bij je hoofd wanneer je dat niet op televi- werkloosheid onder jongeren (valt mee, maar sie gaat kijken – uit sociologische interesse al- het flexwerk niet) en voedselprijzen (niet veel leen al. En dat ik inderdaad niet goed bij mijn anders dan bij ons). Corbyn bedient ze niet per- hoofd ben blijkt ook doordat ik in Engeland de fect, want hij boekt geen grote winst. Maar hij trein neem. Het geplande ritje van 1,5 uur met bindt wel veel nieuwe mensen aan zich. En één keer overstappen wordt 3,5 uur met drie Europa, ach. Engelsen denken sowieso liever keer overstappen, onderbroken met een busrit- niet aan het buitenland. Als ze met het pistool je door wat Hobbitdorpjes omdat een spoorlijn op de borst een ander land moeten noemen, dicht is. Bij wat ik nadien over privatiseringen beginnen linksige types ten einde raad over denk, verbleekt Jan ‘Tomaat’ Marijnissen tot Palestina. Dichterbij lukt niet. Hoe kun je nou Frits Bolkestein. een progressieve beweging willen zijn en zo Uiteindelijk brengt de reis me toch bij een navelstaren, vraag ik me hardop af, waarom bijeenkomst van de Labour-vernieuwings- zijn jullie trots op dat provinciale? Maar de tijd beweging Momentum. De schrijver Mark is te kort om een goed antwoord te krijgen. Perryman presenteert er zijn boek The Corbyn Licht geërgerd over de zelfgenoegzaamheid effect. De essays brengen scherp in beeld hoe reis ik terug. Gelukkig is er de taxichauffeur, het kan dat een oude man met tamelijk radica- wereldwijd redder van het korte stukje, en nu le ideeën opeens de macht in de Labour-partij ook nog van de Engelse eer. Hij zegt: ‘Gisteren in handen krijgt. Ik wil weleens zelf horen hoe was de finale van de Engelse voetbalbeker, ‘de achterban’ daarover denkt. Voor het begrip Arsenal-Chelsea. Sáái. Ik heb van ellende naar van de lezer moet wel worden opgemerkt dat het huwelijk gekeken. Maar dat was móói, Labour zich verhoudt tot de PvdA als De Bijen- man! Mijn vrouw zat te huilen. Weet je dat ze korf tot een kringloopwinkel; dat binnen La- half zwart is, die Meghan? Ze had een gospel- bour over elk denkbaar maatschappelijk thema koor bij zich! Elton John keek ernaar alsof-ie tientallen elkaar actief bestrijdende werkgroe- in de poep gestapt was. Weet je wat het is, pen, verenigingen en vakbonden elkaar de die royals proberen mee te bewegen met maat nemen, dat de club 600.000 leden heeft de wereld. Dan houden ze het langer vol.’

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 5

BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Er is een schreeuwend tekort aan woningen, vooral voor starters en voor de grote groep mensen die te veel verdient voor een sociale huurwoning, te weinig voor de particuliere huursector en die een te onzeker inkomen heeft voor de koopsector. Maar alleen inzeten op het bouwen van heel veel woningen is niet genoeg om iedereen een kans te geven op een geschikte en betaalbare woning. PETER BOELHOUWER spiegelt de ontwikkelingen op de woningmarkt aan demograﬁsche, economische en maatschappelijke ontwikkelingen. FRANCINE HOUBEN & ARMAND PAARDEKOOPER OVERMAN van Mecanoo Architecten laten zien dat een sociale en duurzame leefomgeving niet alleen voor de rijken hoeft te zijn weggelegd. WIM DERKSEN houdt een pleidooi voor geborgenheid in onze steden. WILLEM HEESEN vindt dat gemeenten de woningmarkt te veel aan de markt overlaten. En LOBKE ZANDSTRA is trots op het Haagse Klimaat pact, maar ook een beetje ongerust nu de betrokken partijen concrete maatregelen moeten gaan nemen, van het terugdringen van autoverkeer in de stad tot het verduurzamen van de bestaande woningen.

S& D Jaargang 73 Nummer 3 Juni 2018 6

Bijschrift 7

Bouwen alleen is niet genoeg De toekomst van ons wonen

Bouwen, bouwen, bouwen is het devies om de vastgelopen woningmarkt weer in beweging te krijgen. Maar bouwen alleen is niet genoeg om iedereen een kans te geven op een geschikte en betaalbare woning. Daarvoor is het nodig dat ons woonbeleid anticyclisch, regionaal gediﬀerentieerd en nu eindelijk ook eens eigendomsneutraal wordt. En minder star.

PETER BOELHOUWER

Hoogleraar huisvestingssystemen TU Delft

De afgelopen decennia leek het er een paar woningen en de komende paar jaar nog verkeer op dat de tijd van woningtekorten voor- der zal stijgen. bij was. Vraag en aanbod op de woningmarkt In werkelijkheid ligt dit tekort overigens waren schijnbaar in evenwicht. Enkele jaren nog hoger, omdat veel huishoudens de moed later bleek dan telkens dat het woningtekort hebben opgegeven en bij onderzoek aangeven onverwacht toch weer was opgelopen. In niet meer op zoek te zijn naar een woning. veel gevallen kon dit, naast een terugval Zodra de woningmarkt echter weer meer mo- van de woningbouwproductie, worden ver- gelijkheden biedt, melden ook die huishou- klaard door een forser dan verwachte huis- dens zich op de woningmarkt. Het ligt boven- houdensgroei. dien in de lijn der verwachting dat de migratie Zo komt het verwachte aantal burgers in de komende jaren door de aantrekkende 2050 op basis van de bevolkingsprognose van eco nomie en het hiermee samenhangende het CBS in 2015 ongeveer 1 miljoen personen tekort aan arbeidskrachten eerder iets verder hoger uit in vergelijking met de prognose uit zal toenemen dan dalen. In dat geval geeft ook 2007. Dit opmerkelijke verschil kan vrijwel de huidige bevolkingsprognose van het CBS uitsluitend verklaard worden doordat het een onderschating en komt het verwachte migratiesaldo lastig is te voorspellen en de woning tekort nog hoger uit. afgelopen jaren aanmerkelijk hoger uit kwam Overigens ligt ook zonder deze extra groei dan verwacht. Het CBS rekende de laatste ja- een omvangrijk woningbouwprogramma GETTY IMAGES | DOOR DIGICLICKS DOOR | IMAGES GETTY / ren met een neto migratie van 20.000 perso- voor de hand. Zo komt het CBS op basis van nen. In werkelijkheid kwam dit aantal de laat- de huidige conservatieve prognose met een ste vier jaar door de groei van het aantal verwachte huishoudensgroei van ongeveer statushouders en arbeidsmigranten veel 1 miljoen tot 2050, waarna de bevolking sta- hoger uit (tussen 40.000 en 80.000). Dit heeft biliseert. Wanneer de huidige migratietrend ISTOCKPHOTO.COM ertoe geleid dat het statistisch woningtekort doorzet, ligt een toename naar 1,5 miljoen

FOTO inmiddels is opgelopen tot meer dan 200.000 huishoudens echter meer voor de hand.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 8 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

Naast de grote druk op de woningmarkt groei van de economie. Dit is een redelijk door een mede door migratie sterk groeiende uniek verschijnsel dat voor een belangrijk bevolking zullen de demografische ontwikke- deel verklaard kan worden door het grote lingen ook leiden tot een andere woningvraag. aanbod van mondiale arbeidskrachten van- De groei van het aantal huishoudens bestaat wege de globalisering. naar verwachting voor meer dan 90-% uit al- Een groot deel van met name de lage mid- leenstaanden. Ook neemt het aantal perso- deninkomens is niet langer zelfredzaam op nen ouder dan 65 jaar sterk toe van 18-% in 2018 de woningmarkt of heeft vanwege het gebrek naar 26-% in 2030. Het aantal 75-plussers zal aan zekerheid geen toegang meer tot de eigen- de komen de jaren zelfs verdriedubbelen. woningsector en zoekt zijn toevlucht tot de so- Daarnaast concentreert de groei zich voor- ciale en de particuliere huursector. Die laatste namelijk in de Randstad, de Brabantse steden- is in Nederland overigens van een bescheiden rij en in regio Arnhem-Nijmegen. De overige omvang. In de praktijk zien we ook dat de doel- delen van Nederland krijgen te maken met een groep van het volkshuisvestingsbeleid toe- stabiliserende dan wel dalende bevolking. Het neemt – en niet afneemt, zoals enkele jaren behoeft geen nader betoog dat hierdoor ook geleden nog werd verondersteld – en dat de de woningvraag zowel kwantitatief als kwali- wachtlijsten voor een betaalbare woning tatief tussen de diverse landsdelen sterk zal fors zijn opgelopen. verschillen en dat de huidige woningvoorraad Voor de koopmarkt is de ontwikkeling van niet meer geheel passend is voor de nieuwe de hypotheekrente van groot belang. Deze be- woningvraag. vindt zich nu met ongeveer 2,6-% op een historisch laag niveau. De algemene verwachting is Economische trends dat de rente op enig moment weer zal oplopen naar gebruikelijkere waarden van 5 à 6-%. Ge- In tegenstelling tot de demografische trends combineerd met de in de afgelopen jaren in- hebben de meeste economische trends direct gevoerde strenge financieringseisen zal dat grote invloed op de korte termijn. Neem de tot een verschuiving in de vraag van koop- naar ontwikkeling van de hypotheekrente: wan- huurwoningen leiden, waarbij er afhankelijk neer die onverwachts flink zou oplopen, kan van de mate waarin de hypotheekrente stijgt dat een nieuwe crisis op de koopwoningmarkt een volgende recessie op de koopmarkt kan inluiden. Toch zijn er ook economische trends ontstaan. waarneembaar die op langere termijn invloed Overigens kan de huidige koopmarkt een hebben op het wonen. De meest bepalende bescheiden stijging van 2 à 3-% vermoedelijk zijn de intrede van de participatiemaatschap- nog wel aan. Dit omdat ook de lonen de kopij en de hiermee samenhangende terugtre- mende paar jaar wel zullen stijgen. Blijft de ren- dende verzorgingsstaat, en de flexibilisering te de komende paar jaar echter laag – en dat op de arbeidsmarkt. vooruitzicht is redelijk aannemelijk – dan In combinatie met ontwikkelingen als au- zullen mede door het beperkte aanbod van tomatisering en robotisering dreigt hierdoor nieuwe woningen de woningprijzen verder de ooit omvangrijke middenklasse langzaam oplopen, wat natuurlijk slecht nieuws is voor uiteen te vallen. Zo is volgens het CBS de ar- de starters en lagere middeninkomens. beidspositie van laagopgeleide mannen in de leeftijdsgroep 25 tot 45 jaar nu ruim 12 pro- Sociaal-culturele trends centpunt lager dan vóór de financiële crisis (voor vrouwen is dit 10 procentpunt). Ook Het behoeft weinig toelichting dat de maat- blijft de loonontwikkeling fors achter op de schappij de laatste decennia sterk veranderd

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 9

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

is. Mensen hebben meer keuzevrijheid gekre- den. De recent geopende Knarrenhof in Zwolle gen, regionaal nemen de verschillen in woon- is een mooi voorbeeld van een dergelijk initia- voorkeuren toe, de wereld is internationaler tief waarbij dat wel gelukt is. Het is niet voor geworden, leefstijlen en identiteit krijgen niets dat dit via nieuwbouw gerealiseerd is. steeds meer aandacht, digitalisering en infor- matisering zijn niet meer weg te denken en er is sprake van een groeiende zorg voor milieu en klimaat. Op sociaal-cultureel gebied treedt De huidige woningvoorraad er steeds meer diﬀerentiatie en versplintering op. Deze trends werden eerder in 2009 door de voldoet vaak niet aan VROM-raad opgetekend in het advies Wonen in nieuwe wensen, zoals wonen ruimte en tijd.1 met gelijkgestemden, Voor het wonen wordt deze sociaal-culturele dynamiek voor een belangrijk deel gestructu- meerhuizigheid en reerd rond drie ontwikkelingen: transnationaal wonen

1. Er is een toenemende behoefte om te wonen met gelijkgestemden (bijvoorbeeld in collectieve woonvormen), al dan niet in privaat De wens van steeds meer mensen om met beheerde woondomeinen. gelijkgestemden te wonen kan voor een deel 2. Transnationaal wonen (permanent of tijde- verklaard worden door maatschappelijke ont- lijk in het buitenland wonen) is in opkomst hechting als gevolg van globalisering en het en verschillende vormen van ‘meerhuizig- wegvallen van vertrouwde maatschappelijke heid’ (het beschikken over meer dan één ankers als de kerk, het gezin en de buurt. Een woning) komen vaker voor. andere reactie op die maatschappelijke ont- 3. Er is een toenemende vervlechting tussen hechting is een groeiende vraag naar lokale aanbieders van wonen en aanbieders van streekproducten en de opkomende belang- verschillende vormen van dienstverlening, stelling voor de lokale geschiedenis. Deze ont- evenals tussen woonproducenten en woon- wikkeling wordt ook wel aangeduid als ‘glo- consumenten. Als gevolg van deze trend kalisering’. Ook in de (woning)bouw zien we doen nieuwe partijen hun intrede op de steeds meer pogingen om regionale karakte- woningmarkt, van concerns als Ikea tot ristieken in het ontwerp te verwerken (denk uitzendorganisaties en zorginstellingen. aan het stadhuis en de Vinex-wijk Saendelft in Zaanstad). Deze ontwikkelingen vormen de uitdrukking Wonen onder gelijkgestemden kan ook min- van de toegenomen diversiteit in de manier der wenselijke gevolgen hebben. Zo kunnen waarop individuen, huishoudens en groepen met name vermogende huishoudens zich in hun woningbehoefte voorzien. Daarnaast ruimtelijk steeds verder gaan afzonderen van laten ze zien dat de grenzen tussen wonen, de rest van de samenleving met als angstbeeld werken en recreëren langzaam maar zeker de ‘gated communities’ zoals we die kennen vervagen. Lastig hierbij is dat de huidige wo- uit de Verenigde Staten en Zuid-Afrika, en die ningvoorraad lang niet altijd voor deze nieu- nu ook op grote schaal in Zuid-Amerika en we woonbehoeften geschikt is. Ouderen die Azië tot ontwikkeling worden gebracht. op zoek zijn naar een gebouw of gebied waar Een positievere ontwikkeling vormen de ze gemeenschappelijk hun oude dag kunnen wooncoöperaties die in Nederland dankzij het doorbrengen, hebben vaak moeite iets te vin- werk van Adri Duivesteijn niet alleen voor

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 10 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

welgestelden, maar nu ook in de sociale huur- dies weer worden teruggehaald. Dit fonds sector mogelijk zijn. Ook de ‘tiny house move- kan revolverend worden ingezet, wat bete- ment’, de eerdergenoemde Knarrenhofes, het kent dat wanneer locaties na verloop van groeiend aantal ecowijken, kluswijken en ge- tijd winstgevend worden, de investerings- meenschappelijke woonprojecten zijn posi- gelden terugvloeien en opnieuw kunnen tieve voorbeelden. worden ingezet. Een vergelijkbare con- structie ligt natuurlijk voor de hand voor Toekomst: naar een anticyclisch de duurzaamheidsinvesteringen. Die kun- woonbeleid nen vanwege een lagere energierekening met honderd procent zekerheid terugko- Nederland komt in internationaal perspectief men naar de overheid. Vanwege het feit dat de twijfelachtige eer toe dat veranderingen in de overheid momenteel vrijwel kosteloos de woningvraag een zeer gering effect hebben geld kan aantrekken en zowel de staats- op veranderingen in de woningbouwproduc- schuld als het overheidstekort geen belet- tie. Zo stegen de prijzen (en de vraag naar wo- sel meer vormen, is het bijzonder teleur- ningen) in de periode 1995-2005 sterk, terwijl stellend dat de regering niet al veel eerder de woningbouwproductie daalde. Iets soort- van deze mogelijkheid gebruik heeft ge- gelijks doet zich nu weer voor: sinds het derde maakt. Bijkomend voordeel is dat in tijden kwartaal van 2013 stijgen de vraag naar en de van recessie de overheid verzekerd is van prijzen van koopwoningen sterk, terwijl de een welkome inkomstenbron uit de voor- productie van woningen op een (veel te) gestelde investeringsfondsen. laag peil blijft. ► De introductie van een door het Rijk gefi- In de literatuur wordt dit wel verklaard nancierd onderzoeks- en innovatiepro- door de sterke ruimtelijke beperkingen die in gramma voor de bouw en het samen met Nederland gelden en de regeldruk. Een derge- de bouw ontwikkelen/uitbouwen van een lijk ongewenste situatie kan worden voorko- opleidingsprogramma om het aantal men door een anticyclisch woningbouwbeleid bouwvakkers te vergroten. te voeren gericht op een stabiele ontwikkeling ► Het afschaffen of aanpassen van bestuurlij- van de woningbouwproductie. Hierbij kan de ke belemmeringen waaronder het versoe- bouw van sociale huurwoningen als anticy- pelen of afschaffen van de ladder van duur- clisch beleidsinstrument wordt ingezet. zame verstedelijking. Deze maatregel is in Om in de huidige situatie de woningbouw- het verleden bedacht om aan te tonen dat productie op de sterk gestegen woningvraag er werkelijk behoefte is aan woningen. In af te stemmen kan concreet aan de volgende grote delen van Nederland is dit echter maatregelen worden gedacht: volstrekt achterhaald. ► Het samen met de provincies benoemen ► Vaststelling in de Tweede Kamer van een van buitenstedelijke uitlegbouwlocaties naar regio uitgesplitst taakstellend meer- die verbonden zijn met de bestaande trans- jarig woningbouwprogramma van jaarlijks portassen van het openbaar vervoer en zo minimaal 80.000 (maar beter nog 100.000) nodig uitbreiding van lightrail-verbindin- woningen en opname van deze opgave in gen. Naast het verder verdichten van de de Nationale Omgevingsvisie. stad kunnen deze met openbaar vervoer ► Instelling van een investeringsfonds (‘trig- goed ontsloten locaties ertoe bijdragen dat ger money’) van €-3-4 mrd ter stimulering het open landschap in Nederland behou- van binnenstedelijke transformaties. Later den blijft en ecologisch arme gebieden kan via ‘clawback’ een deel van deze subsi- kunnen worden getransformeerd in

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 11

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

gebieden met veel biodiversiteit en een standig om alle toekomstige regelgeving op hoge natuur- en recreatiewaarde. De wijze het gebied van wonen langs de meetlat van waarop de provincie Zuid-Holland de ont- een eigendomsneutraal woonbeleid te leggen wikkeling van de Randstadrail en de pro- en de bestaande regels geleidelijk in die rich- vinciale groenstructuur de afgelopen twin- ting te hervormen. Belangrijke randvoorwaar- tig jaar heeft opgepakt, kan als lichtend de is hierbij het eerder geformuleerde anticy- voorbeeld dienen. clische woonbeleid. Deze twee kernbegrippen vormen dan het toetsingskader voor het toe- Naar een eigendomsneutraal woonbeleid komstige woonbeleid.

Om aan de groeiende flexibiliteit en de vraag naar meer keuzevrijheid tegemoet te komen, en voor de realisatie van een stabiele woning- Er is behoefte aan nieuwe markt, is het belangrijk dat de overheid zoveel mogelijk tracht de woonkeuzes van de burgers contractvormen die te respecteren. Minstens zo belangrijk is het bijvoorbeeld inwoning dat de overheid de diverse sectoren op de wo- en woningdeling beter ningmarkt gelijkwaardig behandelt, en dus een ‘eigendomsneutraal’ woonbeleid voert. mogelijk maken Vrijwel alle woningmarktadviezen die het afgelopen decennium verschenen pleiten hiervoor. Het belangrijkste argument dat voor eigen- Ten slote biedt, zoals ook de Raad voor de leef- domsneutraal wonen wordt aangedragen, is omgeving en infrastructuur aangeeft, een ei- dat de overheid huishoudens niet richting een gendomsneutraal woonbeleid mogelijkheden specifieke eigendomssector (sociale huur, par- voor nieuwe woonarrangementen. Deze dra- ticuliere huur, koop) moet sturen. Omdat de gen bij aan meer keuze op de markt en dus woonvoorkeuren niet optimaal tot stand ko- meer flexibiliteit voor huishoudens. Denk hier- men, leidt dit paternalisme bovendien tot wel- bij aan tussenvormen tussen koop en huur in vaartsverlies. Een dergelijk beleid betekent eigendoms- en beheervormen (zoals wooncoö- overigens niet dat er geen specifieke onder- peraties en Koopgarant). Een andere vorm zijn steuning voor de diverse eigendomssectoren nieuwe contractvormen (zoals inwoning en meer kan plaatsvinden. Dit omdat de specifie- woningdeling).2 ke karakteristieken van de sectoren, waaron- Hieraan kan nog worden toegevoegd dat der de financiering, sterk uiteen kunnen lo- de politieke wens om een duurzaam midden- pen. Zo hebben lage-inkomensgroepen die segment op de woningmarkt te ontwikkelen een koopwoning ambiëren vooral behoefte alleen kans van slagen maakt wanneer de on- om tijdens de eerste jaren financieel onder- gelijke behandeling tussen de koop- en de steund te worden, bijvoorbeeld via een star- parti culiere huursector wordt opgeheven. terslening of via bouwsparen, terwijl huur- ders over de gehele woonduur financiële Naar een regionalisering van het ondersteuning kunnen gebruiken. woon beleid De invoering van een eigendomsneutraal woonbeleid vraagt om een lange adem en dito Omdat de verschillen op de woningmarkt de uitvoeringstraject. Om in de toekomst een afgelopen jaren sterk zijn toegenomen en ver- dergelijke eindsituatie te bereiken is het vermoedelijk de komende jaren verder zullen

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 12 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

groeien, is het raadzaam om het huidige be- het Nibud worden gehanteerd, op elkaar aan- leidsinstrumentarium voor de woningmarkt sluiten. Nu krijgen veel middeninkomens- te regionaliseren.3 Dit voorstel sluit aan bij het groepen maar al te vaak te horen dat zij te veel advies Wonen in verandering van de Raad verdienen voor de sociale huursector, te wei- voor de leefomgeving en infrastructuur en nig voor de particuliere huursector en een te ook bij voorstellen van de Vernieuwde Stad.4 laag of te onzeker inkomen hebben voor de Zo stelt de raad in mijn ogen terecht voor koopsector. om uniforme landelijke normen zoals de huur- Tegen deze achtergrond is het verstandig de toeslag en de inkomens- en liberalisatiegrens verschillen in de normering van de maximale te vervangen door regionale normen, totdat er woonuitgaven in de koop- en de huur sector sprake is van een eigendomsneutrale vraagon- weg te nemen. Door die verschillen sluiten bei- dersteuning. Deze nieuwe normen zouden de sectoren niet goed op elkaar aan, met name door het Rijk, na overleg met de provincies, voor jonge starters met lage inkomens. Daar- kunnen worden vastgesteld. Voor als nog kan naast pleit ik voor differentiatie in de nu nog hierbij gedacht worden aan een in deling in uniforme inkomensnormen in zowel de huur- drie gebieden: overdrukgebieden (voorname- als de koopsector, en specifieker bij de bepaling lijk de Randstad en enkele grote steden daarvan de doelgroep in de sociale huursector. buiten), gebieden waar de woningmarkt min In een recent onderzoek toont Bob Witjes of meer in evenwicht is, en krimpgebieden (ge- aan dat de huidige inkomensgrens die de doel- legen in de periferie van Neder land). groep in de sociale huursector bepaalt, geen De Jong en Vermeulen geven in een essay recht doet aan de verschillen in woonbudget over de regionalisering van het woonbeleid en woonbehoefte tussen verschillende huis- nog een belangrijke reden om regionalisering houdens.6 Witjes berekende dat een alleen- in te zeten.5 Zij wijzen erop dat dit beleid ook staande met een modaal inkomen maande- ten goede kan komen aan kwetsbare huishou- lijks maximaal €-911 aan wonen kan besteden, dens en wijken. Om adequaat op de woonpro- terwijl dit voor een gezin met twee kinderen blematiek te kunnen inspelen moeten de ver- slechts €-373 is. Toch heeft een gezinshuishou- schillende beleidsdomeinen op lokaal niveau den geen toegang meer tot de sociale huur- met elkaar worden verbonden en is er diffe- sector en wordt het geacht een huur vanaf rentiatie nodig in de toegestane activiteiten €-711 te betalen. van woningcorporaties. Ook het Nibud wijst erop dat er grote verschillen bestaan in het resterende inkomen na Naar uniforme woonlastennormen in aftrek van de noodzakelijke uitgaven tussen de huur- en koopsector verschillende huishoudensgroepen, en stelt voor om de doelgroepgrens voor huishoudens Door de afbouw van de verzorgingsstaat, de met kinderen met ongeveer 10.000 euro op te versplintering van de middenklasse, de globa- hogen naar 45.000 euro bruto per jaar. lisering en onzekerheid én de te verwachten Daarnaast zou de politiek ook voor de huur- tekorten op de woningmarkt (sterk groeiende sector de maximale huur moeten aangeven bevolking en achterblijvende woningbouw- voor de diverse inkomens- en huishoudens- productie) is het van belang dat toekomstige groepen, op een vergelijkbare wijze als ze dat bewoners kunnen terugvallen op een betaal- nu voor de koopsector doet bij voorwaarden bare woning en niet het slachtoffer worden die worden gesteld aan hypotheekverstrek- van ongebreidelde marktwerking. Op z’n minst king. Door de bezuinigingen op de huurtoe- moeten de normen voor de koopsector die slag in de afgelopen jaren is het niet langer ge- door corporaties, particuliere verhuurders en garandeerd dat een huurder met huurtoeslag

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 13

Peter Boelhouwer De toekomst van ons wonen

de huur kan opbrengen. Toenmalig minister afnemen. Toch is er ook op de korte termijn alle Blok erkende dit probleem op een wooncon- reden toe om de sociale huursector opnieuw in gres in 2016, maar had hier wel een heel cyni- zijn kracht te zeten. sche oplossing voor. Op een reactie van een Hierbij kan concreet aan de volgende maat- huurder dat hij niet langer in staat was om regelen worden gedacht: de hoge huur op te brengen, gaf Blok als antwoord dat de huurder dan maar meer moest ► omzeting van de verhuurderheffing in een gaan verdienen. investeringsbudget; ► wijziging van de Woningwet waardoor cor- Naar een sterke corporatiesector poraties ook zonder toestemming van de gemeente huurwoningen in het middel- Nederland kent als belangrijke verworvenheid dure huursegment kunnen ontwikkelen uit het verleden een omvangrijke corporatie- (zonder WSW-borging); sector. In mijn ogen maakt het huidige woon- ► meer regionaal gedifferentieerde ruimte beleid te weinig gebruik van deze unieke sec- voor investeringen in leefbaarheid en in tor. In plaats van het vermogen van de sector in maatschappelijk vastgoed; te zeten voor volkshuisvestelijke doelen, wordt ► de mogelijkheid om bij verhuizing de op- de investeringscapaciteit via de verhuurderhef- gebouwde inschrijfduur (deels) mee te fing sterk ingeperkt. Bij de introductie van het nemen, waardoor bewoners net als in de hiervoor voorgestelde eigendomsneutrale koopsector ook in de sociale huursector woonbeleid zullen de verschil len tussen de een wooncarrière kunnen opbouwen en particuliere en sociale huursector geleidelijk de doorstroming toeneemt.

Noten beleid, Rli, Den Haag 2015, p. -28. sen en risico’s, De Vernieuwde 3 Zie ook Boelhouwer, P. en K. Stad, Amsterdam 2016. 1 VROM-raad, Wonen in ruimte Schiffer, Naar een hervorming 5 Ibid., p.-44. en tijd. Een zoektocht naar van de woningmarkt; niets 6 Witjes, B., Ongelijke gevallen sociaal-culturele trends in het doen is geen optie!, OTB On- ongelijk behandeld. Effectie- wonen, Advies 072, VROM- derzoek voor de gebouwde vere toewijzing van sociale raad, Den Haag 2009. omgeving, Delft 2016. huurwoningen, door meer 2 Raad voor de leefomgeving en 4 Wonen in verandering, p. 25; differentiatie naar huishou- infrastructuur, Wonen in ver- R. de Jong & Y. Vermeulen Jong, densgroote, Master Real Es- andering. Over flexibilisering de en Y. Vermeulen, Lokalise- tate & Housing, Bouwkunde en regionalisering in het woon- ring van het woonbeleid. Kan- TUD, Delft 2016, p.-16.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 14

Ver weg is het nieuwe dichtbij

Een sociale en duurzame leefomgeving voor arm en rijk. Het lijkt een onbereikbaar ideaal maar Francine Houben & Armand Paardekooper Overman laten zien hoe dromen realiteit kunnen worden, van Sri Lanka tot Roterdam-Zuid.

FRANCINE HOUBEN & ARMAND PAARDEKOOPER OVERMAN

Mecanoo Architecten

Een smartphone geeft ons meer informatie vervaagt. Een toekomstperspectief waar het be- over onze gezondheid dan wij zelf kunnen grip ‘thuis’ een geheel andere betekenis krijgt, bedenken. Google bouwt een eigen slimme los van een vaste plek en los van tijd. Ongeacht woonwijk. In vierentwintig uur kan je huis onze fysieke locatie zijn we overal digitaal worden ontworpen en geprint. We zien het met elkaar verbonden, zonder grenzen. op ons afkomen. Ook in de gebouwde om- Forensen tussen wonen en werk is achter- geving maken intelligente initiatieven de haald. De stad zoals we die kennen bestaat niet kansen zichtbaar. meer. We kunnen eenvoudig buiten steden le- Wordt onze woonomgeving daadwerkelijk ven, individueel of in kleine community’s op zo slim als een smartphone of zo innovatief gewilde locaties. Binnen no-time zijn we via als een Tesla? Kunnen huizen ons in de nabije zelfsturende ‘ﬂying vehicles’ of hyperloops op toekomst echt gezonder maken en langer la- een andere plek. Onze huizen groeien op basis ten leven? Is er een goed alternatief voor ste- van bio- en eiwitcellen uit de natuur omhoog. delijke verdichting? Hoe kunnen onze steden Robots produceren gezond en lokaal voedsel socialer worden en meer kwaliteit in de pu- en een nog nader te ontwikkelen smartphone- blieke ruimte aanbrengen? Ontstaat er in de achtige device vertelt ons eerder dan wij het toekomst voor mensen met lage inkomens zelf weten dat we ziek worden en hoe dit ver- meer zekerheid om in aanmerking te komen holpen kan worden. voor een goede en betaalbare woning? Over energieopwekking maken we ons al lange tijd geen zorgen meer. Sterker nog, we Home is a feeling leven fossielvrij. Olie winnen uit de aarde, verwerken, gebruiken en vervolgens in de vorm Gevoed door innovatie ontstaat een wereld van vuile lucht zelf weer inademen, is een on- van mogelijkheden, niet gestoeld op groei werkelijke gedachte. Heeft dat ooit bestaan? en economisch belang. Een wereld waarbij Ons bestaan in dit toekomstperspectief we onszelf afrekenen op de mate waarin we lijkt meer op dat van een nomade – zoals ooit gezondheid en geluk weten te realiseren. In de mensheid begon. Niet de plek maar het ver- dat we reld beeld maken digitale innovaties dat blijven is ons thuis. Home is a feeling. Thuis het landschap van stedelijk of landelijk wonen wordt gedeﬁnieerd door de eigenschap van

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 15

Francine Houben & Armand Paardekooper Overman Ver weg is het nieuwe dichtbij comfort en geluk. Nemen we in de toekomst van grondstoffen die lokaal voorradig zijn. een abonnement op de kwaliteit van wonen Men werkt er aan ‘robotic tools’ die langs een in plaats van een vaste woning met een levens- muur omhoog klimmen om een gebouw op lange afbetaling? Net als de opkomst van nieu- hoogte zelfstandig verder te kunnen afbou- we contractvormen: een abonnement op rijden wen. Geheel op basis van biogebaseerde ma- in plaats van een auto leasen. Of een abonne- terialen van zand en eiwiten. ment op meerdere soorten sport in plaats van een clublidmaatschap. We hebben bij deze voorbeelden niet meer een vast bezit of gebruiksrecht, maar toegang Het Institute of Advanced tot het comfort van een service. Mobiliteit per Architectural Studies in fiets of auto zoals we het op dat moment wil- Barcelona experimenteert len. Een huis of woning wanneer en waarvoor we het op dat moment nodig hebben. (Woon) met robots die gebouwen ruimte is net zo smart als onze telefoon die ontwerpen en printen op weet wanneer we iets willen eten en waar we basis van grondstoffen die behoefte aan hebben, ons informatie geeft die we nodig hebben en ons wooncomfort regelt. lokaal voorradig zijn Een ebike door de week of een gezinsauto voor het weekend? Onze woning heeft het eerder dan wij zelf beseffen voor ons geregeld. Middels data zijn onze gedragspatronen Ook ontwikkelt en verbetert men op deze plek meer dan we zelf kunnen bedenken te voor- productiemethoden van gewassen voor voe- spellen. Net als onze steden die, door data ding of als grondstof voor een duurzaam be- gestuurd, haarfijn in kaart brengen hoe voer- staan.1 Dat deze praktijktoepassingen plaats- tuigen in de stad ons filevrij naar onze bestem- vinden geeft ons een blik in de toekomst. Hier in ming loodsen of welke wijken in waarde schuilt in potentie een wereld die sociaal en zul len gaan stijgen. We naderen een realiteit verbonden is. Waarbij iedereen via open sour- waar data ons meer kunnen vertellen en beter ce-technieken zelf een huis kan ontwerpen en kunnen sturen dan wij als mens kunnen be- printen en waar iedereen gezonde en lokale denken. voeding binnen handbereik heeft.

Ver weg Architectuur van gezond en gelukkig leven Lijkt dit een utopie? Voorbeelden laten zien hoe de volgende stappen van ons wonen en le- Als we bij Mecanoo de kans krijgen proberen ven eruit kunnen zien. Zo heeft het Institute of wij in onze projecten innovaties in het wonen Advanced Architectural Studies in Barcelona, en de stedenbouw in de praktijk te brengen. een ‘open source-universiteit’, een uniek mo- Een voorbeeld is een gebiedsontwikkeling del opgezet waarin bedrijven, wetenschappe- waar we ontwerpen binnen de gebouwde om- lijk onderzoek en de stad elkaar ontmoeten. geving met een focus op een sociaal, gezond Op een terrein in de bergen rond Barcelona en lang leven. We werken aan (stedelijke) bouwt men aan een community waar ze hun ruimte waarbij je je vanzelfsprekend meer be- onderzoeken en uitvindingen in praktijk tes- weegt, elkaar vaker ontmoet, geen auto nodig ten en verder brengen. Zo is er een robot die hebt; waarin bewoners eigendom hebben gebouwen kan ontwerpen en printen op basis over de eigen leefomgeving, lucht wordt

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 16 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Francine Houben & Armand Paardekooper Overman Ver weg is het nieuwe dichtbij

gezuiverd en energie fossielvrij wordt opge- Een voorbeeld van woningen waarbij op wekt. De maatstaf is of zo’n gebied energie op- grote schaal op een toepasbare manier sociale levert en de gezondheid in een stad vergroot. en eerlijke toegang tot energie in de praktijk Ook moet er sprake zijn van substantieel min- wordt gebracht, vindt momenteel plaats in der afval en een drastische reductie van het Sri Lanka. Het principe betreft een woning aantal verkeersbewegingen met de auto. Door waar je niet als een levenslange afbetaling aan deze aspecten te monitoren kan over enige vastzit, maar een woning die juist als bron tijd worden beoordeeld of de investeringen in van energie een verdienmodel voor de bewo- deze innovaties het gewenste maatschappelijk ners wordt. De woning bestaat uit een combi- rendement opleveren. natie van een eenvoudig en snel te bouwen Het uiteindelijke doel is het realiseren van systeem met een energie opwekkend dak. een stedelijke ruimte die niet uitsluitend Zo’n woning produceert aanzienlijk meer wordt bepaald door verkoop of afname van energie dan hij gebruikt, circa twintig keer de beleggingswaarde (een vastgoedtrans- meer dan de eigen behoefte. De energie wordt actie). Dit vraagt om verbinding tussen ont- verkocht en de inkomsten worden gebruikt werpende, onderzoekende en uitvoerende voor nieuwe woningen, gezondheidszorg, disciplines. We werken hierbij als ontwer- schoon water en ondersteuning van onder- pers aan woningen, gebouwen en wijken in nemerschap van bewoners. de toe komstige dagelijkse leefomgeving van De woningen zijn ontwikkeld voor een gro- mensen samen met universiteiten en ken nis- te en groeiende groep mensen die niet of nau- instellingen. welijks een dak boven hun hoofd hebben. Een eerste pilot van circa vijfduizend woningen Eerlijke energie en sociaal wonen voorziet in een sociale woonvorm van kleine community’s verspreid over Sri Lanka.2 In De uitputing van onze aarde wordt voor een India en in de Filipijnen wordt door de initia- groot deel bepaald door de manier waarop we tiefnemers eveneens gewerkt aan de realisatie momenteel wonen, werken en mobiel zijn. De van twee kleinere pilots van dit innovatieve productie van woningen en gebouwen, de lo- en sociale woonmodel met tien tot twintig catie hoe we onze steden en omgeving hebben woningen. Het model is gestart door een ngo ingericht en de daaruit voortkomende mobili- uit Singapore, een architect uit Mumbai en teit bepalen voor een aanzienlijk deel de nega- een architect uit Nederland (coauteur van tieve impact op de aarde. dit stuk). De ontwikkelingen in de energietransitie Het idee is om op meerdere locaties in de om dit tij te keren en onze klimaatdoelen te wereld dit model te testen om zo lering te halen lijken nog ver weg. Als we ons huidige trekken uit de verschillende opgaves, proces- beleid doortrekken, halen wij in 2030 nog niet sen, mogelijkheden en onmogelijkheden van 15-% van de in 2016 gestelde klimaatdoelen van het model. Elke context vraagt om een aange- Parijs. De ongelijkheid is daarbij groot. Het paste uitwerkingsvariant van het basismodel. consumptiegedrag van een gemiddelde Ne- Leefstijlen, cultuur, contracten, politiek kli- der lander staat gelijk aan ruim 6,5 hectare. maat, energieopbrengst en ﬁnanciering zijn Als iedereen op aarde zo zou willen leven, factoren die per land of regio aanzienlijk ver- hebben we ongeveer vier aardbollen nodig. schillen. Het principe blijft hetzelfde, maar Ontwikkelingslanden schommelen rond 0,5 de uitwerking is anders. hectare per inwoner, wat resulteert in niet In Sri Lanka wordt de ﬁnanciering bij- meer dan het gebruik van een halve aardbol voorbeeld geregeld in een combinatie van als iedereen zo zou leven. lokale en internationale banken en ‘impact

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 17

Francine Houben & Armand Paardekooper Overman Ver weg is het nieuwe dichtbij investors’, in de Filipijnen via een ngo en in aantrekkelijke woonwijken voor de toekomst India via een private ﬁnancier. Ook de afspra- te maken. ken met overheden en energiemaatschappij- Stel dat de veranderingen in mobiliteit en en hebben uiteenlopende vormen. De directe energie dienen als aanjager voor een nieuw energie-inkoop van het centrale energiebe- Roterdam Zuid? Er kunnen wijken ontstaan drijf van Ceylon is gangbaar in Sri Lanka, maar die qua identiteit en innovatie een enorme in bijvoorbeeld India heb je te maken met sprong voorwaarts maken. Onderwijs dat meerdere energieaanbieders, verschillende vooroploopt op het gebied van innovatief ver- contractvormen, looptijden en variabele voer, werkgelegenheid door nieuwe diensten energie prijzen. voor mobiliteit, woningen als energiebron Ongeacht de locatie en context voorzien voor voertuigen en woningen die als verdien- deze woningen in een verdienmodel waar- model in een aangename leefomgeving mede door mensen zonder of met een laag inkomen het stedelijk leven kunnen faciliteren. Het ﬁnancieel ontzorgd worden. Mensen hoeven nieuwe Roterdam Zuid met meetbaar schone- niet noodgedwongen naar de stad te verhui- re lucht, gekenmerkt door grootschalige ver- zen, ze kunnen op hun eigen locatie gezond dienmodellen voor huizen en gebouwen met leven en hebben vanwege de energieopbrengst energie door innovatief ondernemerschap, een economisch stabiel vooruitzicht. slimme mobiliteit en aangename publieke In 2030 zijn er wereldwijd meer dan zes- ruimten. Het doel is wijken waar het pretig, honderd miljoen betaalbare woningen nodig sociaal en gezond wonen is. Voor mensen van voor meer dan drie miljard van de armste alle leeftijden en komaf die kansen zoeken mensen op aarde. Dit type innovatie van wo- voor de toekomst, feeling hebben met de ei- ningen maakt dat de armste en tevens groot- gen leefomgeving en daar zelf zeggenschap ste groep mensen het grootste verschil in een over willen hebben. duurzame wereld kan gaan betekenen. Een droom? Of zijn dit kansen om hard aan De ontwikkeling van de verschillende loca- te werken? Het denken over en operationalise- ties laat momenteel reeds zien dat dit op ener- ren van ‘smart cities’ is volop in ontwikkeling. gie en sociaal wonen gerichte model op vele Het vraagt om bevlogen politici die de urgen- plekken in de wereld toepasbaar is, ongeacht tie van de klimaatdoelstellingen en de sociale grenzen, culturen of economische kansen. Ver innovatie omarmen. Ahmed Aboutaleb maakt weg is dichtbij. Het project laat zien dat het zich hier als burgemeester van Roterdam verbinden van energieopgaven nieuwe kan- sterk voor, nationaal en internationaal.3 Hij is sen biedt. Slimme concepten kunnen econo- in staat een breed platform in de politiek, zo- misch aantrekkelijk zijn. wel in Roterdam als op rijksniveau, te mobiliseren om deze ontwikkeling verder mogelijk In Nederland te maken. Zou er een Roterdam Zuid kunnen ont- Wat als wij op dezelfde manier kijken naar staan als gebied van de toekomst? Wonen, een gebied als Roterdam Zuid waar een na- werken, recreëren, cultuur en alles wat een tionaal programma is opgetuigd? Dit plan modern mens nodig heeft om z’n leven te le- streeft ernaar nieuwe impulsen te geven aan ven en kinderen kansrijk groot te brengen in onderwijs, zorg, werkgelegenheid en wo- een schone en gezonde woonomgeving, dat is ningverbetering. Hier zouden ook dergelijke de nieuwe norm. Het toekomstbeeld van een grootschalige energie concepten in combina- socialere en duurzamere leefomgeving komt tie met nieuwe vormen van stedelijke infra- daarmee binnen handbereik. Het verre is het structuur kunnen worden toegepast om er nieuwe dichtbij.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 18 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Francine Houben & Armand Paardekooper Overman Ver weg is het nieuwe dichtbij

Noten powerhyde-carbon-positive- akkoord bevat een bijzonder home-india-architecture- ambitieuze duurzaamheids- 1 htps://iaac.net/research- brio-06-09-2017/ paragraaf ‘Roterdam moet projects/self-suﬃciency/ 3 Veelbelovend is ook het raam- koploper worden op het ge- valldaura-labs/ akkoord van de Roterdamse vied van de energietransitie’. 2 www.designboom.com/ formateurs Paul Rosenmoller architecture/billionbricks- en Pieter Duisenberg. Dit

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 19

Uniek en geborgen wonen

Er ging de afgelopen decennia veel mis op de woningmarkt. Veel ging er ook goed. De kunst is daarvan te leren voor de toekomst.

WIM DERKSEN

Socioloog, hoogleraar bestuurskunde

Laten we elkaar niet voor de gek houden. Als Purmerend, Zoetermeer, Lelystad. Daar was sociaal-democraten je vragen om je ‘droom veel licht, lucht en ruimte. over wonen’ te omschrijven is er één groot Maar toen de burgers ook meteen een auto gevaar: de oude groef van de oude plaat. Wo- kochten, kwamen de files, en moesten hun nen, daar waren we goed in. Beter gezegd: kinderen dichter bij de stad worden gehuis- volkshuisvesting, daar waren we goed in. vest. Ze werden gelukkig in de Vinex. Ze kregen En, inderdaad de samenleving is de sociaal- niet alleen een huis, waarvan alle maten in een democratie veel dank verschuldigd voor de Bouwbesluit werden bijgehouden, ze kregen volkshuis vesting. ook scholen, winkels en vooral: ‘ontmoeting’. Maar die tijd is geweest. Godzijdank. Want Want een samenleving bestaat bij de gratie van wonen in de vorige eeuw heeft zich vooral ge- ontmoeting. En ze moesten juist helemaal niet kenmerkt door een verstikkend paternalisme. in die auto. Ruimtelijke ordenaars houden niet Nee, geen gewoon paternalisme, een verstik- van auto’s. Helaas is goed openbaar vervoer kend paternalisme. Dat paternalisme kwam van vaak te duur of komt vaak te laat. drie kanten. Van de ruimtelijke ordening, van -Het was jammer dat de plek waar al die nieu- de ontwerpers en van de sociaal-democratie. we huizen moesten komen vaak een negatieve Voor zover deze drie zich goed laten onderschei- keuze leek te zijn. Mensen moesten vooral in den. Vooral bij ruimtelijke ordening gold vaak het uitrollend stedelijk tapijt wonen, om te het adagium: ruimtelijke ordening = maat- voorkomen dat ze in de natuur gingen wo- schap pelijke ordening = sociaal-democratie. nen. Dat is eigenlijk heel vreemd. Nederland De nood was hoog. Al aan het begin van de kent helemaal niet zo veel natuur. En als je na- twintigste eeuw. De steden waren in snel tem- tuur vrij wilt houden van bebouwing, kun je po ontploft, de kwaliteit van de bouw was toch beter het bouwen in natuurgebieden ver- vaak ondermaats. Met de Woningwet van 1901 bieden. In plaats van burgers te dwingen om kreeg de overheid eindelijk greep op deze zich in Spijkenisse te vestigen. Of in Pur mer- woekering. Maar het was vooral de woning- end, Lelystad of Zoetermeer. nood na de Tweede Wereldoorlog die de ruim- Ontwerpers voegen aan al dit paternalisme telijke ordenaars hun opdracht gaf. Er was een graag hun eigen paternalisme toe. Zo moeten probleem en dat zouden ze eens netjes voor we vanaf Van Eesteren in ﬂatjes wonen, terwijl ons oplossen. De burger had licht, lucht en dat geen ruimtewinst oplevert. Ik geloof niet ruimte nodig en de overheid zorgde daar- dat iemand om die ﬂatjes had gevraagd. Het voor. Ze stuurden de burger naar Spijkenisse, modernisme, waarvan genoemde Van Eester en

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 20 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Wim Derksen Uniek en geborgen wonen

een belangrijk aanvoerder was, bereikte zijn betoog dat paternalisme onzalig is. Boven- hoogtepunt in de Bijlmer. Daar moest ook nog dien is een actieve rol van de overheid hier eens al het verkeer worden gescheiden. Zodat wel gewenst. Juist om die eigenheid en die ge- er helemaal geen geborgenheid meer overbleef borgenheid te garanderen. Als mensen geheel en alleen maar onveiligheid. De Bijlmer is in- vrij worden gelaten, ontstaat er geen stad, middels grotendeels verdwenen, maar al die geen dorp. Dan wordt, naar ik vrees, vooral namaak-Bijlmers bestaan nog steeds. Daarna veel kapot gemaakt. De overheid zal met re- kregen we overal bloemkoolwijken, en daar- gels burgers vrij moeten maken om hun ei- na overal namaakwijken. gen unieke plek te scheppen. En de overheid Wat ging er mis? Twee dingen. Ten eerste zal met regels voor een zodanige samenhang heb ben mensen veel te weinig mogelijkheden moeten zorgen dat ook de plek zijn eigenheid gehad om hun eigen woning te bouwen. Kan- heeft en de burger zich geborgen voelt. sen op eigenheid zijn alleen maar weggelegd Daar heb je een overheid bij nodig en daar voor de echte rijken. Ten tweede waren die ont- heb je ontwerpers bij nodig. De Amsterdamse werpers helemaal niet bezig met geborgenheid, grachtengordel is juist zo mooi geworden om- wat het ultieme doel van elke stedenbouwer dat er goede generieke regels golden, over dak- zou moeten zijn. Mensen moeten zich veilig goothoogten en kavelbreedtes en rooilijnen. en geborgen voelen in hun stad of dorp. Waar- Dat soort regels moet de overheid formuleren, om zijn onze historische binnensteden zo’n op basis van kennis van ontwerpers. Want het succes? Wat maakt dat je je veilig waant in al zijn de goede ontwerpers die het unieke van die dorpen, van Friesland tot Brabant en Zee- een plek in regels kunnen vertalen. land? Die identiteit is nauwelijks terug te vin- Het is om deze reden dat ik bang ben voor den in al die plannen van ontwerpers die niet het nieuwe Amsterdam Haven-Stad. Ik zie nog met de burger bezig waren, maar met hun ei- te veel maquete. Ik zie te veel aantallen (een gen culturele expressie. stad als Leiden!), te veel pogingen om gedrag Maar de tijden zijn veranderd! Vooral de van burgers te bedwingen (0,1 auto per huis- laatste twintig jaar laten prachtige voorbeel- houden), te veel vragen over het vervoer en den van woningbouw zien. Ik word altijd blij veel (terechte) klimaateisen. Maar ik hoor niet als ik denk aan het Oostelijk Havengebied die twee essentiële vragen: hoe zorgen we dat in Amsterdam. En al die andere plekken in mensen daar hun eigen unieke woning zullen Nederlandse steden en dorpen waar met vinden, en dat ze zich allen geborgen weten in ongelofelijke kunde ruimte is gemaakt voor die winderige omgeving van de Amsterdamse individuele wensen van burgers én waar haven? tegelijkertijd is gezorgd voor identiteit en Voor degenen die ik nog niet heb kunnen geborgen heid. Dat vraagt geen paternalisme overtuigen heb ik slechts een simpel advies. maar vakmanschap. En het vraagt een ontzet- Ga naar Roterdam, rij met auto of ﬁets over tende kennis van de Nederlandse stedenbouw. de Mathenesserlaan (wat een prachtige maat- Wat maakt Nederlandse steden en dorpen tot voering), via het museumpark naar de Eras mus- plekken waar zo veel mensen zich geborgen brug. Inderdaad, een geweldig icoon. Ga door voelen? naar de Wilhelminapier. Waai niet weg. Mis al- Ik weet het: over paternalisme spreken is les wat een Nederlandse stad tot stad maakt. een retorische truc. Het hoeft immers weinig En voel je niet geborgen.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 21 Column

Een stad voor iedereen

Door Willem Heesen woon een huis kopen, waar dan ook. Dit is niet Cultureel geograaf en planoloog, adviseur bij Land-id per se oneerlijk. Je kunt wel spreken van een ongelijk speelveld, omdat mensen zonder geld dit niet kunnen. Vraag je mij: hoe ziet de ideale woonomge- Natuurlijk kunnen woningcorporaties door ving eruit? dan zegt mijn gevoel meteen: een middel van prestatieafspraken met de gemeen- stad zonder verdeling, een stad voor iedereen. te gestuurd worden, bijvoorbeeld in hoe ze om- Daarom sprak de PvdA-campagne in Utrecht gaan met de verkoop en (her)ontwikkeling van voor de gemeenteraadsverkiezingen mij zo hun woningen. Maar bij dit soort ingrepen staat aan. Lijstrekker Rick van der Zweth die op ver- wel de onlangs vernieuwde Woningwet in de schillende plekken in Utrecht kampeerde om weg: corporaties mogen sinds uitwassen met aandacht te vragen voor sloop en verkoop van schepen in Roterdam en Maserati’s in Amster- sociale huurwoningen in het stadscentrum en dam niets meer dat afwijkt van de kerntaak (of het tekort aan studentenkamers. denken dat dit niet meer mag). Dit maakt de rol- Stel je mij dezelfde vraag als ruimtelijke-or- opvating van corporaties zwart-wit. Alle risico deningprofessional, dan is mijn antwoord wordt gemeden en men laat kansen lopen – zo- technischer en praat ik over een stad waar ge- als de omzeting van sociale huurwoningen zondheid, werkgelegenheid, wonen, groen en naar koopappartementen in Ka na len eiland, water logischerwijs in alle plannen met elkaar waarbij investeerders uit Qatar en Zwitserland gecombineerd worden om de mooiste, gezond- met een pennenstreek miljoenen verdienden. ste, meest diverse en efficiënte woonomgeving De markt haalt de krenten uit de pap, ‘de rest’ te maken. Een omgeving waar de riolering niet blijft over voor de overheid. En ‘de rest’ bevindt de enige oplossing is voor wateroverlast, waar zich vaak leterlijk aan de rand van de stad. ook gekeken wordt naar het groen in de straat, Met normen voor sociale woningbouw kunde gracht om de hoek en de verharding van de nen ontwikkelaars gedwongen worden meer weg. Een inrichting die zowel klimaatadaptief betaalbare huizen te realiseren op alle plekken is als mensen stimuleert om te lopen en te fiet- in de stad – en dus niet alleen aan de randen. sen. Maar ook een plek waar de succesvolle yup Met een actief grondbeleid kunnen gemeenten niet alle mooie wijken nabij het centrum over- dit ook afdwingen. Zeker in gemeenten waar neemt, maar waar plek blijft voor iedereen. druk zit op de woningmarkt zijn er ontwikkel- De afgelopen jaren zie ik een groter indivi- kansen, niet alleen voor de vastgoedontwikkel- dueel bewustzijn bij de mensen om me heen. bedrijven. Dit zijn allemaal politieke keuzes, Tegelijkertijd zie ik de wens om bij een groep die in ieder geval in Utrecht niet door andere, ‘soortgenoten’ met gelijke smaak en overtui- linksere partijen in het college zijn gemaakt de ging te horen. Dit vertaalt zich ook naar de stad laatste jaren. Daar waait een liberale markt- met gentrificatie van bepaalde stadsdelen: wind en is een kleine overheid het doel. De meer individuen, maar wel naast elkaar. Het be- markt lost alle problemen wel op zolang die gint klein, leuk en creatief, met ateliers en hip- markt er zelf beter van wordt – ze halen de kren- pe koffiebarretjes, en verwordt tot een koe- ten uit de pap. En de overheid? Die blijft met de koeksjong dat bewoners met minder geld pap ziten. Private winsten door publieke las- langzaam de wijk uit drukt. De koopmarkt laat ten. Uiteindelijk leidt dit niet naar een ‘stad zich moeilijk reguleren: wie geld heeft kan ge- voor iedereen’.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 22

Dromen van een duurzame stad

Vorig jaar werd het Haags Klimaatpact gesloten met brede steun in de gemeenteraad. De komende jaren moeten de ambitieuze doelstellingen die hierin zijn opgetekend, worden omgezet in concrete acties. Dat kan nog spannend worden.

LOBKE ZANDSTRA

Van 2006 tot 2018 gemeenteraadslid voor de PvdA in Den Haag

Vroeger was ik voor ‘het milieu’. Mijn ouders gency’ bestond. Het akkoord van Parijs heeft hebben me dat met de paplepel ingegeven. Je daar enorm bij geholpen.1 We wilden allemaal afval moet je scheiden. Je koopt ecologische ons steentje bijdragen en Den Haag ‘Parijs- melk uit een glazen ﬂes en afwasmiddel dat af- proof’ maken. Met acht partijen sloten we vo- breekbaar is. Een auto kun je delen. Verpak- rige zomer het Haags Klimaatpact, waarvan 2 kingen zijn herbruikbaar en aluminiumfolie vermindering van de CO2-uitstoot de basis is. is uit den boze. En hoewel ik lang niet alles heb In het Haags Klimaatpact pleiten we voor overgenomen, koop ik vaak biologisch, scheid heldere tussendoelen zodat we permanent ac- ik mijn afval, rijd ik weinig auto en liggen tie kunnen ondernemen en niet afwachten tot mijn zonnepanelen binnenkort op een ge- het 2030 is. We willen dat een wethouder duur- meentelijk dak. zaamheid en transitie erop toeziet dat het kli- Als gemeenteraadslid in Den Haag was ik maatbeleid een integraal onderdeel is van al de afgelopen periode woordvoerder duur- het beleid en dat Haagse ambtenaren continu zaamheid. Tijdens mijn raadslidmaatschap worden bijgeschoold over de laatste ontwik- kreeg duurzaamheid een andere lading. Ging kelingen op het gebied van duurzaamheid. De het voorheen voornamelijk over het milieu, gemeente heeft daarbij een voorbeeldfunctie nu gaat het veel meer over het verminderen en koopt dus zo klimaatneutraal mogelijk in, van de CO2-uitstoot. Het heeft even geduurd stimuleert duurzame kennis en productont- voordat ik begreep waarom dat nodig was. wikkeling en maakt haar vastgoed klimaat- Het gat in de ozonlaag sprak meer tot mijn neutraal. De gemeente heeft daarnaast een verbeelding dan een teveel aan CO2. aanjaagfunctie om ervoor te zorgen dat ieder- De afgelopen vier jaar heeft de Haagse ge- een meedoet, bijvoorbeeld door duurzaam- meenteraad geïnvesteerd in kennisopbouw heidskringen te organiseren en organisaties over het verminderen van de CO2-uitstoot in die gemeentelijke subsidie ontvangen aan te de stad. Het was een van de weinige onderwer- spreken en te ondersteunen om te verduurza- pen waarover een gezamenlijke ‘sense of ur- men. De gemeente moet bovendien de regie

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 23

Lobke Zandstra Dromen van een duurzame stad

nemen bij de energietransitie en pilots onder- voor voetgangers, ﬁetsers en openbaar ver- steunen, met name voor het verduurzamen voer; tegelijkertijd willen veel partijen auto’s van woningen. niet in de ban doen. De schrijvers van het pact Wij vinden dat mensen de investeringen begrijpen dat we veel minder vlees moeten die nodig zijn om hun huis te verduurzamen eten, maar tegelijkertijd gruwen sommige via de verminderde energierekening moeten mensen bij het idee alleen nog vegetarische kunnen terugbetalen. Ook als het gaat over hapjes geserveerd te krijgen. Over een stem- klimaatadaptatie, mobiliteit, circulaire econo- ming is er zeker ook nog niet als het gaat om mie en voedsel maakten we afspraken. Zo wilde enorme opgave om alle Haagse woningen len we meer groen in de stad, bijvoorbeeld voor 2030 te verduurzamen. door operatie Steenbreek3 uit te bouwen, wil- De Haagse woningmarkt bestaat voor on- len we de stad allereerst inrichten op voetgan- geveer de helft uit koopwoningen en voor gers, ﬁetsers en openbaar vervoer, willen we ruim 30-% uit woningbouwcorporatiewonin- dat materialenpaspoorten laten zien hoe een gen.4 Nieuwbouwwoningen worden steeds gebouw is opgebouwd en dat vegetarisch eten beter geïsoleerd en steeds minder vaak met de norm wordt binnen de gemeentelijke orga- gas verwarmd. Per 1 juli sluiten we nieuwe wo- nisatie en op bijeenkomsten die de gemeente ningen in principe niet meer aan op het gas. (mede) organiseert. Hiermee zeten we een kleine stap. De echte Ons Klimaatpact viel op. En het viel in goede uitdaging voor verduurzaming van de stad aarde. Ondertussen hebben 13 van de 15 op 21 zit bij het bestaande woningbestand. maart gekozen politieke partijen in Den Haag De afgelopen jaren waren er voorlopers die en meer dan tweehonderd organisaties en be- uit idealisme hun huis verduurzaamden en drijven – van ADO tot ASN en de Internationale volgers die dat uit economische motieven de- School – het pact omarmd. Dat biedt kansen den. Vrijwel altijd ging het om mensen die voor de nieuwe gemeenteraad om de komende hun eigen woonhuis verbeterden. Ze lieten vier jaar samen stappen te zeten. zonnepanelen plaatsen of isoleerden de kruip- ruimte of het dak van hun huis. Een enkeling kocht een warmtepomp. Vaak konden mensen hierbij gebruikmaken van een gemeentelijke De gemeente heeft een subsidie. Het is goed dat ze dat deden, maar ze waren met veel te weinig. Het Haagse college voorbeeldfunctie, maar ook van burgemeester en wethouders is trots op dat is ingewikkeld: sommige de aantallen: het zouden er meer zijn dan el- mensen gruwen bij het idee ders. In het land der blinden is eenoog koning. Onderzoek toont aan dat de helft van de Haag- alleen nog vegetarische se daken geschikt is voor zonnepanelen. Als je hapjes geserveerd te krijgen vanuit De Haagse Toren over de stad kijkt, zie je er nog nauwelijks eentje liggen. De voorlopers zullen de komende jaren brede navolging moeten krijgen. Daarvoor Makkelijk zal dat niet zijn. Wat hoewel de moeten we een ambitieus programma opzet- doelstellingen breed worden omarmd, is er ten, bewoners voorlichten over de enorme ver- geen overeenstemming over de vraag hoe en anderingen die eraan komen en ze ondersteu- wanneer we die maatregelen gaan realise- nen bij het verduurzamen van hun woning. ren. Dat geldt voor veel onderwerpen uit het Voor ‘ons soort mensen’ – mensen die net zul- Klimaatpact. Iedereen is voor meer ruimte ke ouders hadden als ik of die actief het lokale

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 24 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG

Lobke Zandstra Dromen van een duurzame stad

debat volgen – is het misschien wel duidelijk één voor één moeten overtuigen mee te doen. dat er wat moet gebeuren. En ‘ons soort men- De gemeente heeft ook de Rijksoverheid sen’ – degenen moet goede banen – heeft er nodig om de duurzaamheidsdoelstellingen vaak ook de ﬁnanciële mogelijkheden voor, te realiseren. De markt en de samenleving ver- zelfs als het niet helemaal rendabel is. Maar ik anderen zonder duidelijke wetgeving te lang- merk dat dit onderwerp op straat nauwelijks zaam. We hebben een Rijksoverheid nodig die leeft. Hagenaars lijken zich niet bewust van de eindelijk echt kiest voor duurzaamheid. Een enorme transitie die eraan komt. Laat staan overheid die het verstenen van je achtertuin dat ze begrijpen wat die voor henzelf bete- verbiedt, die het hergebruiken van verpak- kent. Anders dan bij de uitrol van het gas-, kingsmaterialen verplicht maakt, die biolo- elektriciteits-, kabel- en glasvezelnetwerk is gisch vlees de norm maakt en die afdwingt dat de winst voor een individu lang niet altijd alle daken benut worden voor wateropvang of meteen voelbaar. Zelfs als je een warmwater- energieproductie. Het zijn zaken waar je bijna netwerk aanlegt, zullen mensen zich daar niet niet tegen kunt zijn. Toch gebeurt het niet. Als automatisch op aansluiten. We zullen mensen we ‘Parijs’ willen halen zal de overheid snel se-

Den Haag, mei 2018: De nieuwe Haagse raadsleden eren de oprichters van het Haagse Klimaatpact metS & D eenJaargang straatnaambord. 75 Nummer 3 Juni 2018 BOUWEN ALLEEN IS NIET GENOEG 25

Lobke Zandstra Dromen van een duurzame stad

rieus werk moeten maken van het verduurza- Dat kan als bijvoorbeeld de pensioenfond- men van woningen, het opwekken van duur- sen in verduurzaming investeren. Dat kan als zame energie en het duurzaam verwarmen woningbouwcorporaties voldoende zijn toe- van gebouwen. gerust hun woningbezit te isoleren en anders En dan willen wij, sociaal-democraten, ook te verwarmen en hun gebouwen gebruiken nog een keer dat de kosten van deze noodza- om energie op te wekken. Veel corporaties kelijke operatie eerlijk verdeeld worden. Dat hebben achterhaalde klimaatdoelstellingen. de sterkste schouders de zwaarste last dra- Zo denken twee grote corporaties met veel gen. Je bent bijna een dief van je eigen porte- woningen in Den Haag dat zij hun woningen monnee als je geen zonnepanelen op je dak in 2050 klimaatneutraal kunnen hebben – legt, maar je kunt alleen investeren als je toe- 2050! Het roer moet dus om bij de woning- gang hebt tot geld. Veel mensen in sociale bouwcorporaties. Maar het vergt ook inspan- huurwoningen betalen zich blauw aan hun ningen van de overheid, bijvoorbeeld door de energierekening omdat hun huis nauwelijks verhuurdersheﬃng af te schaﬀen. We kunnen geïsoleerd is of omdat ze afhankelijk zijn van niet wachten tot het mensen uitkomt hun een veel te dure collectieve warmtevoorzie- huis te isoleren en hun huis duurzaam te ver- ning. We moeten juist deze mensen helpen warmen. Het moet nu! Deze transitie zal niet hun energiegebruik en energiekosten te ver- lukken zonder collectieve actie en zonder ac- minderen. tieve overheid.

Noten van de aarde in 2100 te beper- 4 DSO-/- Programmamanage- ken tot 1,5 graad in vergelij- ment, Strategie en Onder- 1 Het akkoord van Parijs werd king tot het pre-industriële zoek, De Haagse Woningmarkt in 2015 gesloten op de United tijdperk. in Beeld, Stand van zaken en Nations Climate Change Con- 2 Het Haags Klimaatpact is te ontwikkelingen op basis van ference (COP21). Het is door vinden op www.haagsklimaat- het Woononderzoek Nederland 174 landen ondertekend. Vast- pact.nl. 2015. gelegd werd onder meer het 3 Zie www.operatiesteenbreek.nl streven om de opwarming voor meer informatie. FEMKE SLEEGERS FEMKE FOTO

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 26 Column

Mensenrechten in Marokko

Door Kati Piri & Lilianne Ploumen komen niet terecht bij de mensen in de arme- Europarlementariër, respectievelijk Tweede Kamerlid re regio’s. Het straatbeeld in de grote steden voor de PvdA Casablanca, Marrakesh en Fez staat in schril contrast met die op het plateland. De Rif lijkt te zijn vergeten door de regering in Rabat. Daar staat hij. In lichtblauw overhemd tussen Tienduizenden Riffijnen – jong en oud, de advocaten in zwarte toga’s. Tien maanden man en vrouw – gingen daarom maanden- isoleercel en marteling hebben hem niet kun- lang de straat op omdat ze een goede toe- nen breken. We ziten in de rechtbank van komst willen voor hun kinderen, voor zich- Casablanca, nog geen tien meter van de be- zelf. Hun eisen: meer banen, betere zorg, kendste leider van de protesten in het Rif- goede scholen. Het was een noodkreet om gebied, in het noorden van Marokko: hulp aan de overheid in Rabat. Maar diezelfde Nasser Zefzafi. overheid keerde zich uiteindelijk tegen hen. Twee maanden eerder besloten we dat we De 49 protestleiders die nu terechtstaan, een bezoek wilden brengen aan Marokko. hangt een levenslange gevangenisstraf Omdat je er als politicus naar moet streven boven het hoofd. uit eerste hand informatie te vergaren, met Naast de protestleiders van de Hirak zijn eigen ogen en oren te ervaren wat er speelt vele honderden Riffijnen opgesloten in gevan- en zo de politieke agenda in Nederland en genissen door heel Marokko. Ook de afgelo- Europa te beïnvloeden. Politiek is eropaf gaan pen weken en maanden zijn er onverwacht en daarmee aandacht voor de zaak vragen. mensen opgepakt. Veel Nederlanders maken Daarom maakten we beiden vele reizen – naar zich grote zorgen over hun familie en vrien- Bangladesh waar de uit Myanmar verdreven den in de Rif. Sommigen durven niet meer Rohingya verblijven, naar Saoedi-Arabië om naar Marokko omdat ze vrezen op een zwarte het gesprek aan te gaan over rechten van vrou- lijst te staan en opgepakt te worden. Met suc- wen, naar Turkije om de journalisten en men- ces hebben we minister Blok zover gekregen senrechtenactivisten te spreken, en komende om opheldering te vragen bij Marokkaanse zomer naar Hongarije om eens de positieve regering. ontwikkelingen in dat land te ervaren. Ook in Brussel vragen we aandacht voor de Nu bezochten we samen Marokko. Om het situatie in de Rif en doen we voorstellen voor gesprek aan te gaan met de regering en om besprekingen met de Marokkaanse autoritei- onze solidariteit te betuigen met de politieke ten en voor meer EU-gelden voor investerin- gevangenen en hun families. Maar de reis liep gen specifiek in de Rif. Wij zouden graag zien anders dan we gehoopt hadden: de toegang dat onafhankelijke waarnemers niet alleen in tot de Rif is ons door de lokale autoriteiten in de rechtbank aanwezig mogen zijn, maar ook Al Hoceima ontzegd, hetgeen de vraag op- in de Rif-regio. Nu is Al Hoceima zo goed als af- werpt wat zich daar afspeelt dat de rest van gesloten voor de buitenwereld. de wereld niet mag zien. Marokko is een democratie in wording en Marokko is – als buurland van de Europese elke transitie gaat gepaard met groeipijnen. Unie – een belangrijke partner van Europa. Er Maar als mensenrechten in het geding zijn, is wordt gepoogd nauw samen te werken met er geen plek voor relativering. Dat is de bood- Rabat. Maar de ontwikkelingsgelden uit de EU schap die we willen uitdragen.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 27

Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

Veel informatie die met publiek geld tot stand komt, is niet toegankelijk voor een breed publiek. Proefschriften, wetenschappelijke artikelen, commentaren op gerechtelijke uitspraken – ze zijn pas in te zien na betaling. Open access komt maar niet van de grond, terwijl eigenlijk iedereen ervoor is. Nodig is een eenmalige investering in onafhankelijke publicatieplatforms en aanpassing van de Auteurswet.

LEO VAN DER WEES

IT-jurist, projectmanager van OpenRecht en directeur van Recht.nl

Mensen die werkzaam zijn bij de overheid of geschreven door deskundigen uit niet-juridi- bij door de overheid geﬁnancierde instellin- sche disciplines die in (semi-)overheidsdienst gen produceren een grote verscheidenheid werken – denk aan natuurkundigen, biologen, aan data en documenten. Deze data komen economen, sociologen – zijn zelden of nooit met publieke middelen tot stand en dienen vrij toegankelijk. Dat is vreemd, want het om die reden publiek toegankelijk te zijn, uit- maat schappelijk en wetenschappelijk belang zonderingen daargelaten. Dat deze gang van van het vrij toegankelijk zijn van deze stuk- zaken door vele overheidsorganisaties inmid- ken – open access – wordt breed gedragen en dels niet meer dan logisch wordt gevonden, onderkend. blijkt uit de duizenden datasets die via het da- In wetenschappelijke kringen weet men al taportaal van de Nederlandse overheid be- jaren dat nieuwe wetenschappelijke ideeën schikbaar worden gesteld.1 door open access sneller en breder verspreid Ook oﬃciële publicaties, Kamerstukken, worden, dat open access bijdraagt aan de ken- gerechtelijke uitspraken en wetgeving zijn vrij niseconomie, economische impulsen oplevert toegankelijk. Dat geldt echter niet voor veel ju- en er ook voor zorgt dat recente kennis met- ridische commentaren op deze documenten een gebruikt kan worden in het onderwijs.2 in de vorm van annotaties, artikelen en proef- Door middel van open access blijft bovendien schriften. En dat terwijl een groot deel van de regie van het onderzoek, het beheer van deze commentaren wordt geschreven door data en het publiceren over onderzoek en data mensen die worden betaald met publieke in handen van de onderzoekers. Tevens zullen middelen. Ook artikelen en proefschriften de kosten om over onderzoeksdata en verwante

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 28 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

publicaties te kunnen beschikken drastisch ging kan alleen bereikt worden als het verdien- omlaaggaan als deze vrij toegankelijk zijn. model rond het verspreiden van informatie Waarom komt open access in wetenschap- verandert. Nu worden er jaarlijks mil joenen pelijke kringen dan zo moeilijk van de grond? euro’s betaald aan abonnementskosten om in- Daarvoor zijn verschillende redenen aan te formatie te kunnen inzien, waarbij geen on- dragen. Zo moet er nog heel wat gebeuren derscheid wordt gemaakt hoe deze informatie voordat een nieuwe kennisinfrastructuur is tot stand is gebracht: met of zonder publieke gecreëerd waarin kwalitatief goede stukken middelen. Als de met publieke middelen gefi- onmiddellijk en duurzaam toegankelijk ge- nancierde informatie vervolgens gratis ver- maakt kunnen worden. Daar komt bij dat pu- strekt wordt, zullen veel abonnementen mas- blicaties in gerenommeerde tijdschriften nog saal opgezegd worden, stoppen de uitgevers steeds het best gewaardeerd worden door col- met het werk dat zij doen, en is er uiteindelijk lega-wetenschappers. Bovendien: een nieuwe geen informatie meer beschikbaar. Althans, situatie zal een bedreiging vormen voor het niet op de wijze waaraan veel mensen al jaren huidige lucratieve verdienmodel van uitge- gewend zijn. Het produceren, publiceren en vers. En tot slot lijkt ook onduidelijke wetge- beheren van informatie kost nu eenmaal geld ving nog drempels op te werpen. en als dat niet betaald wordt, dan houdt het In dit artikel zal ik de gebrekkige ontwikke- op. ling van open access in de wetenschappelijke Er moet dus een route uitgestippeld wor- wereld schetsen en beschrijf ik de verschillen- den die ertoe leidt dat publiek gefinancierde de routes die gekozen worden om open access informatie online vrij toegankelijk is, waarbij te bereiken. De vaak gekozen zogenoemde wél betaald wordt voor het werk dat gedaan groene en gouden routes3 blijken dure heil- moet worden om deze informatie gepubli- loze wegen. Gelukkig is er een alternatief: de ceerd te krijgen en toegankelijk te maken. instelling van onafhankelijke publicatieplat- Om dit voor elkaar te krijgen worden veelal forms. Hiervoor is wel een financiële in ves- twee te bewandelen wegen genoemd, de groe- tering nodig én maximale medewerking van ne route en de gouden route. de onderwijsinstellingen – de hofleveranciers van wetenschappelijke stukken. Groene route

Open access Bij de groene route wordt de volledige tekst van een artikel of boek na publicatie in de ‘re- De uitgangspunten van open access staan be- pository’ van een onderwijsinstelling geplaatst schreven in de Verklaring van Berlijn inzake – een publiek toegankelijke databank met open toegang tot kennis op het gebied van de daarin de publicaties van de medewerkers van natuur- en menswetenschappen.4 Eigenlijk die organisatie. Meestal echter mag de volledi- verwijzen de woorden ‘open’ en ‘access’ tege- ge gepubliceerde tekst niet onmiddellijk na lijkertijd naar een beweging en een verdien- publicatie in de repository geplaatst worden. model.5 De open access-beweging streeft naar Het mag bijvoorbeeld alleen een preprint (con- vrije, online toegang tot wetenschappelijke in- ceptpublicatie) zijn of er zit een embargo op – formatie.6 Als iedereen deze informatie kan le- soms van een paar maanden, soms van ruim zen, downloaden, kopiëren, distribueren, een jaar.7 Pas na het verstrijken van de termijn printen, indexeren, in het onderwijs gebrui- wordt de volledige tekst vrij toegankelijk. ken, ernaar en erin zoeken, of anderszins kan Vanuit het oogpunt van de uitgevers is dit gebruiken binnen geldende afspraken, dan een begrijpelijke route. Teksten worden pas wordt deze informatie ‘open access’ genoemd. vrijgegeven als deze een groot deel van de actu- Het ideaalbeeld van de open access-bewe- ele en commerciële waarde hebben verloren.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang 29

Bezien vanuit de open access-beweging is de faculteit zo iemand nodig heeft, mede ook ge- groene route suboptimaal. Informatie komt zien de verschillen per discipline. wel vrij beschikbaar, maar dat kan lang duren. Om het probleem aan te pakken van de tek- Te lang voor de wetenschapper die de (weten- sten die nooit in repositories terechtkomen, schappelijke) wereld wil laten zien wat zijn vi- zouden onderwijsbestuurders ook kunnen be- sie is op een bepaalde kwestie, te lang voor een palen dat een publicatie alleen meetelt bij de overheid, het onderwijs, een bedrijf of een par- jaarlijkse beoordeling als deze in de eigen re- ticulier die graag snel kennis zou willen ne- pository beschikbaar is, voorzien van een em- men van deze visie. Natuurlijk kan iemand die bargotermijn en het onmiddellijk full text een stuk graag wil inzien daarvoor betalen, vrijkomen van de publicaties als deze termijn maar dan is er dus geen sprake van een open is verstreken. Dit leidt in combinatie met de access-verdienmodel. In feite blijft het uitgeef- aanstelling van open access oﬃcers wellicht en publicatiemodel dan zoals het al jaren is, tot beter gevulde repositories. Maar dan nog: met het kleine verschil dat op een zeker mo- ook als dit deel van het proces goed geregeld ment een tekst vrij beschikbaar komt. is, blijft het zo dat de meeste recente ontwik- Overigens worden teksten soms al eerder, kelingen meestal niet via de repositories te bij publicatie, of kort erna ‘full text’ online gevolgen zijn.11 De teksten zijn simpelweg niet zet. Dit verschilt vaak per discipline.8 Zo zeten actueel genoeg. veel bètawetenschappers hun (volledige) teksten in de vorm van een preprint al voor publicatie op bijvoorbeeld bioRxiv of arXiv.org, repositories beheerd door respectievelijk Cold Onderwijsinstellingen Spring Harbor Laboratory en Cornell Univer- sity.9 Afhankelijk van de afspraken met de uit- moeten voor veel geld gevers worden deze na publicatie soms ver- producten inkopen die vangen door de gepubliceerde versie. Om een (deels) door hun eigen voorbeeld te geven: een in maart 2018 door de Delftse onderzoeker Hao Zhang en anderen in personeel geproduceerd zijn Nature gepubliceerd artikel over het Majorana- deeltje is sinds begin 2018 al in arXiv te zien.10 Een nadeel van de groene route is dat het al dan niet (tijdig) in een repository terechtko- Ook blijven de instellingen geconfronteerd men van een publicatie vaak afhankelijk is van worden met immer stijgende prijzen voor de de inspanningen van de auteur. Sommige bèta- informatieproducten. Daar doet de groene wetenschappers zeten hun publicaties snel in route niets aan af. Net zoals deze route niets bioRxiv of arXiv, van andere wetenschappers verandert aan het feit dat onderwijsinstellin- komen veel publicaties nooit in een repository gen voor veel geld veel producten moeten in- terecht of worden alleen de metadata vermeld. kopen die (deels) door hun eigen personeel Dit probleem is bekend bij de onderwijsinstel- geproduceerd zijn. Tenminste, als zij willen lingen en men probeert daar ook oplossingen dat de wetenschappers snel over de meeste ac- voor te vinden, bijvoorbeeld door het aanstel- tuele informatie kunnen beschikken. Het ‘vrij len van open access-oﬃcers die monitoren wat toegankelijk’ zijn van publicaties in het geval er gepubliceerd wordt op een instelling en die van de groene route is dus zeker niet gratis. waar nodig voorlichting en assistentie geven Is er dan helemaal niets positiefs te zeggen over open access. Een goede stap, maar met over de groene route? Toch wel. Een belang- een enkele acces-functionaris zijn de instellin- rijk voordeel is gelegen in het feit dat de stuk- gen er niet. Ik zou denken dat minimaal elke ken die volledige beschikbaar komen via de

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 30 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

repositories reeds beoordeeld zijn door een dan toch maar weer valt op de bekende gere- redactie en-/-of peers. Aan de kwaliteit van de nommeerde tijdschriften die al jaren op basis stukken hoeven lezers dus niet te twijfelen. van abonnementen verschijnen. Hiermee be- Althans, op voorwaarde dat de redacties en staat de kans dat de gouden route uiteindelijk peers hun werk naar behoren hebben gedaan. doodloopt en de oude route van abonnemen- Deze route zorgt wel voor een nogal chaoti- ten openblijft. sche informatieontsluiting. De repositories zijn informatiegedrochten met losse artikelen, boeken, hoofdstukken en annotaties, waarin weinig of geen verbanden te vinden Gegevens die afkomstig zijn. Een informatiedeskundige, of liever een heel team, is nodig om orde op zaken te stel- zijn van medewerkers van len in de repositories. publieke instellingen zouden niet in handen moeten zijn Gouden route van uitgevers Een alternatief zou de gouden route kunnen zijn. Hierbij is sprake van een professionele, goed georganiseerde, publiek toegankelijke publicatieomgeving – beheerd door uitgevers. Maar ook als het wel lukt deze route te realise- Het probleem van een enigszins warrige infra- ren, blijven de (wetenschappelijke) data in de structuur van repositories zoals bij de groene greep van uitgevers. Zij beheren immers de ar- route speelt dan niet. Bovendien zijn teksten tikelen en onderzoeksdata, en dat is in deze die via de gouden route gepubliceerd worden tijd van big data, data-analyses, machine lear- onmiddellijk vrij toegankelijk. ning en kunstmatige intelligentie niet te prefe- Dat betekent niet dat deze route geen be- reren. Het is niet wenselijk dat gegevens gepro- zwaren kent. Zo zullen ook hier de informatie- duceerd door mensen werkzaam bij publieke budgeten blijven stijgen. Misschien niet in instellingen in handen zijn van uitgevers. de vorm van abonnementen, maar dan toch Bij een eventuele keuze voor deze manier zeker wel door de vergoeding die de auteurs van organiseren is het dan ook wijs te bedin- en/of hun instellingen moeten betalen om te gen dat alle bij uitgevers gestalde data om kunnen publiceren: de zogenaamde ‘article niet beschikbaar gesteld worden aan de on- processing charges’ (APC’s). Instel lingen zul- derwijsinstellingen als zij deze zouden willen len veel geld kwijt zijn aan het toegankelijk gebruiken voor big data-onderzoek, machine maken van de teksten van hun medewerkers. learning-toepassingen of kunstmatige intel- Een ander nadeel lijkt dat onderzoekers ligentie. Daarbij is het ook van belang te re- verbonden aan rijke (westerse) instellingen gelen dat de data op nationale of in elk geval prominenter aanwezig zullen zijn in het we- op Europese servers beschikbaar zijn en niet tenschappelijke debat, simpelweg omdat ze op servers terechtkomen waarvan niet zeker meer budget hebben. Onderzoek naar dit fe- is wie daarover de beschikking heeft of kan nomeen baart inmiddels de nodige zorgen.12 krijgen. Dat is dan weer een voordeel van de Nog een bezwaar dat vaak genoemd wordt groene route. Dan hebben immers de instel- in het licht van de gouden route is dat er geen lingen beheer en zeggenschap over wat in hun kwalitatief goede open access-tijdschriften repositories staat en waarvan de embargo- zijn.13 Deze tijdschriften hebben (nog) geen termijn is verstreken. goede redacties en zeker nog geen reputatie. Een probleem dat bij groen én goud niet Het gevolg is dat de keuze van veel auteurs zal verdwijnen betreft de immer stijgende

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang 31

kosten voor het hergebruik van gepubliceer- ScholarlyHub is een initiatief van Guy de teksten in het onderwijs. Zo betalen de uni- Geltner, historicus bij de Universiteit van versiteiten miljoenen voor (her)gebruik van Amsterdam. In 2020 wil ScholarlyHub het materiaal dat, zoals gezegd, in veel gevallen platform zijn voor gevestigde én nieuwe tijd- door medewerkers van diezelfde universitei- schriften. Het wordt een multidisciplinair ten wordt geschreven. platform, een plek om onderzoek en onder- De Leidse hoogleraar Dirk Visser rekende wijs te ontwikkelen en data op te slaan.18 voor dat de universiteiten voor zowel korte als Sci-|-Post is een initiatief sinds najaar 2016 langere overnames in readers ruim €-1 miljoen van Jean-Sébastien Caux van het Institute of per jaar betalen en bijna €-2 miljoen per jaar Physics en van de Universiteit van Amsterdam. voor losse fotokopieën.14 Tel uit de winst als Sci-|-Post Physics, heeft in ruim een jaar tijd ze- dit materiaal echt vrij beschikbaar is, zonder ventig publicaties gerealiseerd. In 2020 moet dat een uitgever een voet tussen de deur heeft. het een brede serie tijdschriften kennen, waar- Nu betalen de universiteiten de salarissen van onder lecture notes, proceedings en codebases, de auteurs, de abonnementen op de tijdschrif- en zal tevens uitgebreid zijn naar andere disci- ten waarin de teksten van deze auteurs staan plines. Sci-|-Post kent zogenaamde supporting (groene route) of de APC’s van de artikelen die partners die delen van de operaties en de infra- open access gepubliceerd zijn (gouden route), structuur ﬁnancieren. Een veel aantrekkelijke- de abonnementen op de databanken waarin re, goedkopere en duurzamere manier van ﬁ- de teksten van de auteurs staan, en dan dus nanciering dan de APC-modellen, aldus Caux.19 ook nog voor delen van deze teksten die wor- Niet genoemd in de roadmap van VSNU den overgenomen in readers. maar wel in ontwikkeling is het alternatieve juridische open access-platform OpenRecht.20 Alternatieve publicatieplatforms Dit online platform (in aanbouw) heeft tot doel commentaren op ontwikkelingen in het Een alternatief komt van de Vereniging van recht (wetgeving, jurisprudentie) op een ge- Samenwerkende Nederlandse Universiteiten structureerde wijze te ontsluiten. Het gaat (VSNU), die onlangs een Roadmap open access daarbij om (wetenschappelijke) artikelen, publiceerde.15 De VSNU stelt hierin dat in de annotaties en andere juridische documenten periode 2018-2020 de onderhandelingspositie die een relatie hebben met het Nederlands van de universiteiten verbeterd moet worden recht. Het platform is een publicatiemedium door minder afhankelijk te worden van de ge- zoals een papieren tijdschrift dat is. Er is een vestigde uitgevers. En wel door de introductie hoofdredactie en er zijn deelredacties per van alternatieve publicatieplatforms: open rechtsgebied (ondernemingsrecht, arbeids- kennisinfrastructuren voor open access. recht, staats- en bestuursrecht et cetera). De open infrastructuur die de VSNU voor- Ook is er een bureauredactie.21 stelt, wordt dan beheerd door de wetenschap- Het platform is een modern publicatieme- pelijke wereld zelf, die deze teksten zo vaak dium. Publicatie vindt alleen online plaats en kan analyseren en hergebruiken als men maar gepubliceerde documenten worden waar het wil, zonder dat daar kosten tegenover staan. kan gekoppeld aan andere relevante stukken. Om deze open infrastructuren een goede kans Ook worden van alle documenten statistieken te geven is een aantal principes ontwikkeld bijgehouden (views, downloads, verwijzin- om ze te beheren, de continuïteit te garande- gen). Het platform is hiermee onderdeel van ren en de eigendom te verzekeren.16 Tevens een nieuwe juridische kennisinfrastructuur worden Nederlandse voorbeelden van alter- waarin weten regelgeving, rechtspraak en natieve platforms (in aanbouw) gegeven: commentaren op gestructureerde wijze met ScholarlyHub en Sci-|-Post.17 elkaar verbonden zijn.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 32 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

Dit soort platforms heeft om verschillende bestaande tijdschriften. Een redactie van on- redenen de voorkeur boven de groene of de derzoekers kan de schouders onder een nieuw gouden route. Allereerst wordt (wetenschap- platform zeten, maar als de ‘oude’ tijdschriften pelijk) publiceren onafhankelijk gemaakt van blijven bestaan en ondersteund blijven worden de uitgevers. De data in de open infrastructu- door de gevestigde orde, dan is zo’n nieuw plat- ren zijn en blijven open en in eigendom van form kansloos. Auteurs zullen, wanneer ze de de wetenschap, of liever: de maatschappij. kans krijgen, eerst kiezen voor een publicatie Her gebruik, voor welk doel ook, is gratis. De in het tijdschrift met status. Pas als dat niet lukt bestaande abonnementen kunnen worden kunnen ze een artikel alsnog aanbieden aan opgezegd en er kan een streep door de repro- het nieuwe platform, waardoor dit platform rechten. Dat betekent een besparing van vele kwalitatief het onderspit blijft delven. En geef miljoenen. Natuurlijk, een deel van die miljoe- de auteurs eens ongelijk. De waardering van nen moet in deze platforms gestopt worden hun werk is immers gebaseerd op de tijdschrif- om ze te kunnen exploiteren, maar dat zal een ten waarin zij publiceren. fractie zijn van wat nu aan uitgevers wordt betaald. Met de overstap naar een platform wordt het keurslijf van het tijdschriftformat verla- De rol van uitgevers is ten. Een artikel wordt gepubliceerd op een daartoe geschikt onderdeel van het platform vandaag de dag marginaal; wanneer de peers vinden dat het goed is, niet met digitale middelen kun pas als het tijd is voor een volgend nummer. je eenvoudig een publicatie- Zo kan een interessant artikel over een recente ontwikkeling snel geplaatst worden, je hoeft platform opzeten niet te wachten tot er genoeg kopij is om een nieuwe editie te vullen. Publicatie-embargo’s zijn uit den boze. Bijkomend voordeel van deze nieuwe open Het is lastig deze impasse te doorbreken, maar kennisinfrastructuren is dat ze buiten de tra- het kan wel. Zo zou een redactie van een gere- ditionele uitgevers worden ontwikkeld. Je hoeft nommeerd tijdschrift kunnen besluiten zich geen rekening te houden met bestaande verlos te maken van de uitgever om digitaal te dienmodellen. Bovendien worden de infra- gaan. Dat klinkt misschien als een wild avon- structuren gebouwd in een snel veranderende tuur, maar dat valt mee. De rol van uitgevers is informatiewereld, los van de traditionele uit- vandaag de dag immers marginaal, met digita- geefwereld waarin veelal nog in papier gedacht le (standaard)middelen kun je eenvoudig een wordt: tijdschrift, deadline, drukkerij. publicatieplatform opzeten. Er zijn ook al praktijkvoorbeelden die aantonen dat het kan. Hobbel 1: reputatie Zo zijn de taalkundigen opgestapt bij hun uitgever en zijn ze LingOA begonnen.22 En on- Een belangrijke hobbel om te komen tot pu- langs heeft het tijdschrift voor de rechterlijke bli catieplatforms zoals de VSNU die voorstelt, macht (TREMA) de stap gezet naar online en betreft de reputatie en de daarmee vaak ge- open access.23 paard gaande kwaliteit van nieuwe alternatieve Dit ‘ﬂippen’ naar online is een ideale ma- platforms. Een compleet nieuwe infrastructuur nier om open access te gaan.24 Immers, tijd- opzeten mag dan technische en organisato- schrift en redactie stappen over, zodat er niet rische voordelen bieden, nieuwe platforms aan kwaliteit wordt ingeboet. In feite blijft al- kunnen niet opboksen tegen de reputatie van les bij het oude, behalve dat het tijdschrift on-

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang 33

line en vrij toegankelijk is. Niet echt bezwaar- sproken periode de platforms hun rol niet lijk lijkt me. hebben opgeëist, is het over en uit. Maar als De vraag is of gerenommeerde tijdschrif- de platforms voet aan de grond hebben gekre- ten ook echt gaan ‘flippen’. Uitgevers zullen gen, dan is de investering waarschijnlijk bin- alles doen om dat tegen te gaan. En misschien nen één jaar terugverdiend. willen redacties niet. Mensen zijn niet zo ver- Van VSNU is bekend dat zij open access-ini- anderingsgezind, zeker niet als ze wat ouder tiatieven ondersteunt. De andere partijen zou- zijn en hun sporen verdiend hebben. Maar wat den ook hun bereidheid daartoe moeten to- nu als een redactie vooral uit publiek gefinan- nen. Van de Nederlandse Organisatie voor cierde wetenschappers bestaat. Zijn er dan Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) weten kansen? Zo bestaat de redactie van het toon- wij inmiddels dat zij de geldkraan voor open aangevende Nederlands Juristenblad naast één access-initiatieven heeft dichtgedraaid.25 De commerciële advocaat alleen maar uit publiek visie van de NWO lijkt op dit moment te zijn gefinancierde rechters en wetenschappers. dat betrokken partijen, zoals universiteiten, Zouden deze mensen zich moreel verplicht zelf het geld moeten vrijmaken ten gunste van voelen de stap naar open access te maken? open access. Bijvoorbeeld door abonnemen- Zouden we ze een zacht duwtje in de rug kun- ten op te zeggen. nen geven? Dat eerste misschien, dat laatste Die gedachte is begrijpelijk, maar ik vrees zal weinig zoden aan de dijk zeten, vrees ik. dat deze strategie ertoe leidt dat open access er Wat wellicht meer zou helpen, is dat uni- niet komt. Althans niet in de vorm van alterna- versiteiten de waardering opschroeven van actieve platforms die ertoe de producenten van tiviteiten die gerelateerd zijn aan open access. onderzoeksmateriaal een onafhankelijker po- Dat geldt voor het schrijven, het participeren sitie kunnen geven ten opzichte van uitgevers. in redacties en het doen van peerreviews. Te- Niet in 2020, en volgens mij ook in 2030 nog gelijkertijd moeten bijdragen aan traditionele niet. Tijdens een relatief dure transitieperiode tijdschriften dan langzaam afgewaardeerd is een investering nodig. Deze investering kan worden. zich dubbel en dwars terugverdienen.26

Hobbel 2: geld Hobbel 3: een nieuwe wetelijke open access-bepaling Een tweede hobbel is ﬁnancieel van aard. Bij een overgang naar alternatieve platforms zul- Een hobbel die niet zozeer de totstandkoming len abonnementen op tijdschriften niet gelijk van alternatieve platforms in de weg zit, maar worden opgezegd. Terecht. Eerst zien, dan ge- toch genomen moet worden om ooit te kun- loven. Dat betekent dat er een overgangsperi- nen spreken van volledige open access, is een ode is waarin én de abonnementen en APC’s wetelijke. De open access-bepaling in de Au- betaald moeten worden én de ontwikkelen teurs wet luidt nu als volgt: on derhoudskosten van de platforms. Ik zou ervoor pleiten om de platforms in ‘De maker van een kort werk van wetenschap die periode te ondersteunen door partijen die waarvoor het onderzoek geheel of gedeel- er uiteindelijk voordeel bij hebben als de plat- telijk met Nederlandse publieke middelen forms de rol in het (wetenschappelijke) publi- is bekostigd, heeft het recht om dat werk catieveld hebben overgenomen. In het juridi- na verloop van een redelijke termijn na de sche domein zou dit uiteraard de overheid eerste openbaarmaking ervan, om niet be- kunnen zijn, maar zeker ook de VSNU, de juri- schikbaar te stellen voor het publiek, mits de dische faculteiten, de rechterlijke macht, de bron van de eerste openbaarmaking daar- advocatuur en het notariaat. Als na een afge- bij op duidelijke wijze wordt vermeld.’27

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 34 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang

Het is op zijn zachtst gezegd vreemd dat een publieke middelen is bekostigd, heeft het ‘kort werk van wetenschap’ dat met publieke recht om dat werk na de eerste openbaar- middelen is bekostigd wel onder deze bepa- making ervan om niet beschikbaar te stelling valt en een langer werk niet. Daarnaast len voor het publiek, mits de bron van de moet een werk dat met bijvoorbeeld Europese eerste openbaarmaking daarbij op duide- middelen is bekostigd er ook onder vallen. lijke wijze wordt vermeld.’ Daar zal de Europese Unie zeker geen bezwaar tegen hebben, zij wil immers al in 2020 volle- Overigens kan de huidige bepaling ook zon- dige open access tot stand gebracht hebben.28 der wetswijziging buitenspel gezet worden Ook moet het woord ‘wetenschap’ uit de be- als auteurs simpelweg hun auteursrecht niet paling verdwijnen. Dit zorgt er namelijk voor meer afstaan. En wie doet dat nog tegenwoor- dat werken die bekostigd zijn met publieke dig? Of als met publiek geld gefinancierde or- middelen maar niet het stempel wetenschap- ganen standaard in arbeidsovereenkomsten pelijk dragen, er niet onder vallen.29 Althans, opnemen dat de rechten van de door werkne- die suggestie wordt gewekt. Door de term mers gepubliceerde stukken toekomen aan ‘werk van wetenschap’ te schrappen wordt on- deze organen en na eerste publicatie publiek middellijk duidelijk dat alle werken die met gemaakt worden als daaraan behoefte be- publieke middelen zijn gefinancierd onder de staat. Uitgevers kunnen een niet-exclusieve bepaling vallen. Uitgevers kunnen zich dan licentie krijgen om de tekst van een auteur niet meer verschuilen achter een publicatie te gebruiken. die zij het stempel niet-wetenschappelijk heb- Tot slot nog een geruststellende boodschap ben gegeven. Of een stuk wetenschappelijk is, voor de uitgevers. Alternatieve publicatieplat- is niet relevant. De wijze van financiering dient forms maken uitgeverijen en hun werknemers leidend te zijn. Dus een proefschrift van een ju- niet brodeloos. In het verleden zijn bijvoor- rist van De Nederlandsche Bank dient net zo beeld juridische uitgevers al een aantal keren goed (onmiddellijk) toegankelijk te zijn als een met ‘publicatieverrassingen’ geconfronteerd. niet-wetenschappelijke opinie van een jurist- Vroeger mochten zij weten, uitspraken, het wetenschapper in het Nederlands Juristenblad. Staatsblad en Kamerstukken drukken en uit- De open access-bepaling zou dan luiden: geven. Dat is al lang verleden tijd en de uitgevers zijn er nog steeds. Tijden veranderen en ‘De maker van een werk waarvan de tot- uitgevers zullen hun verdienmodellen daar- standkoming geheel of gedeeltelijk met aan moeten aanpassen.30

Noten lijke kosten-batenanalyse 5 Wat is open access?, Open- open data, TU Delft-/- Ministe- Acces.nl. 1 Het webadres van dit portaal rie van Binnenlandse Zaken 6 Daarbij wordt vanuit het is: data.overheid.nl. Een on- en Koninkrijksrelaties, 2017 wetenschappelijke domein derzoek naar de maatschap- (online). gerefereerd aan wetenschappelijke kosten en baten van 2 Voor- en nadelen, Openaccess.nl. pelijke informatie die onder- het als open data beschik- 3 Open access: goud, hybride en steund door publieke midde- baar stellen van overheids- groen, Vrije Universiteit (on- len tot stand gebracht is. data laat een positieve balans line). 7 Zo vroeg ik in mei 2018 de zien, zeker ten opzichte van 4 Berlin Declaration on Open (digitale) tekst op van een het niet beschikbaar stellen Access in the Science and Huma- proefschrift geschreven door van de data, zie: F. Welle Don- nities, Max Planck Gesellschaft, een medewerker van De Ne- ker, B. van Loenen & W.K. 2003 (htps://openaccess.mpg. derlandsche Bank en kreeg ik Korthals Altes, Maatschappe- de/Berlin-Declaration). te horen dat ik daarover pas

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Leo van der Wees Publiek geld = publieke informatie = publieke toegang 35

in mei 2019 kan beschikken. 15 Roadmap open access 2018 recht ook voor het publiek 8 Zie bijvoorbeeld de blog geti- – 2020, VSNU (online). toegankelijk, waardoor de teld Why Is Open Access Moving 16 G. Bilder, J. Lin & C. Neylon, werking van het recht en de So Slowly In The Humanities?, ‘Principles for Open Scholarly juridische organisaties trans- door Peter Suber, 8 juni 2017 Infrastructure’, Figshare, 2015 paranter wordt. (online) en Richard Poynder, (online) 22 Marijke van der Ploeg, Six questions about openness in 17 Zie scholarlyhub.org, scipost. ‘LingOA : linguistics journals science, Poynder.blogspot.nl, org. move to Open Access’, Tilburg 14 mei 2018 (online). 18 De regie bij onderzoek(ers), University, 4 november 2015 9 Er zijn nog meer rXivs in ont- in: Roadmap open access 2018- (online). wikkeling: PhilSci-Archive, 2020, VSNU (online). 23 Als er 1 juridisch schaap over de SocArXiv, en meer. Zie: Pre- 19 Ibid. open access-dam is…, Leo van print, Wikipedia. 20 Voor achtergronden en infor- der Wees, Recht.nl, 16 maart 10 H. Zang et al., ‘Quantized matie over dit initiatief zie de 2018 (online). Majorana conductance’, Na- website van de stichting 24 John Parsons, ‘Flipping Jour- ture, volume 556, pp. 74-79 (5 OpenRecht, stichtingopen- nals to Open Access’, Library april 2018). Ook beschikbaar recht.nl. Journal, 22 juni 2016 (online). door te zoeken met Google 21 OpenRecht heeft daarnaast 25 Open Science, NWO (online). naar: ‘Quantized Majorana als voordeel dat meer dan de 26 Romana, Abels, ‘Miljarden conductance arxiv.org’. helft van de advocatuur be- weg aan mislukte projecten’, 11 Een overzicht van reposito- staat uit eenpiters en dat er Trouw, 6 juni 2014 (online) ries en contactpersonen is daarnaast veel kleinere advo- 27 Artikel 25fa Auteurswet. te vinden op de website van catenkantoren en juridisch 28 Marcel aan de Brugh, ‘Publi- NARCIS, de Nederlandse adviesbureaus zijn. Dit soort caties in EU vanaf 2020 open portaal voor wetenschappers organisaties heeft vaak be- access’, NRC Handelsblad, en hun werk: narcis.nl/ perkte inkomsten en geeft 28 mei 2016 (online). repositories. daarom minder geld uit aan 29 Het is overigens de vraag of 12 J. Ellers, T.W. Crowther & J.A. literatuur, wat de dienstverle- een werk van wetenschap in Harvey, ‘Gold Open Access ning niet ten goede komt. de zin van deze bepaling bete- Publishing in Mega Journals: (Zie: ‘Eenpiters zijn een ge- kent dat alleen werken met Developing Countries Pay the vaar voor de advocatuur’, een wetenschappelijk stem- Price of Western Premium BNR, 28 december 2012.) Een pel daaronder vallen. Zie bij- Academic Output’, Journal of open juridisch publicatieplat- voorbeeld: Leo van der Wees, Scholarly Publishing, oktober form zorgt er dan in ieder Baas over je eigen juridische 2017 (online). geval voor dat een gebrek aan tekst!, Recht.nl, 20 december 13 Kwaliteit van open access geld bij kleinere organisaties 2017 (online). tijdschriften beoordelen, geen belemmering hoeft te 30 Matias Björnmalm, The fu- OpenAccess.nl (online). zijn kennis te nemen van de ture for academic publishers 14 D.J.G. Visser, ‘Open brief: Een laatste juridische ontwikke- lies in navigating research, not paar vragen aan Kluwer’, lingen. Daarnaast maakt een distributing it, London School Nederlands Juristenblad, open juridische kennisinfra- of Economics Impact Blog, 9 april 2014 (online). structuur de duiding van het 29 januari 2018 (online).

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 36

Wie is de patiënt?

Al jaren overheerst bij beleidsmakers in de zorg een ‘rechts’ mensbeeld. De PvdA moet ophouden daarin mee te gaan. Een leus als ‘Zeker zijn van goede zorg’ is loos als patiënten vooral gezien worden als zelfkiezende en autonome regisseurs van de zorg die zij nodig hebben.

DIRK ACHTERBERGH & KEES–JAN VAN KLAVEREN

Arts respectievelijk historicus

Patiënt zijn is anno 2018 niet meer wat het gede tijd. Dit artikel gaat over het beeld dat be- weest is. Sterker nog, de patiënt lijkt plaats te stuurders en politici oproepen van mensen die hebben gemaakt voor de kritische zorgconsu- zich met gezondheidsklachten tot een hulp- ment. Deze maakt zelf keuzes, heeft de regie verlener wenden. Dat beeld is meer dan ron- en staat ook nog eens in de eigen kracht. Achter kende retoriek: het stuurt het beleid en beïn- het beeld van de kritische zorgconsument ligt vloedt daarmee de praktijk. Om te begrijpen een verhaal vol vooruitgang en innovatie. De hoe het bestuurlijke optimisme over autono- burger, goed opgeleid als deze is, weet wat hij me zorgconsumenten kon ontstaan, blikken wil. Geholpen door slimme ICT-oplossingen we terug in de tijd. In vogelvlucht behandelen doorkruist hij met behulp van zijn zelfbeheer- we de periode na 1945, omdat vanaf die tijd de de gezondheidsdossier de wereld van de zorg, gezondheidszorg gezien werd als onlosmake- steeds keuzes makend uit het rijkgeschakeer- lijk onderdeel van de sociale zekerheid. de aanbod. Daarmee werd de gezondheidzorg meer onder- Dit optimistische beeld leeft niet bij ieder- werp van politieke besluitvorming en drongen een even sterk. Het meest aanwezig is het in politiek-ideologische opvatingen door in het kringen van politici, beleidsmakers, bestuur- debat over de vormgeving van de zorg.1 ders en adviseurs. Vooral bij degenen dus die Wij betogen dat het beeld dat opgeroepen zich met de zorg bezighouden, maar deze zelf wordt van de patiënt niet neutraal is, dat beeld- niet dagelijks verlenen of ontvangen. Woorden vorming een politieke lading en politieke ge- als ontreddering, angst, lijden en wanhoop volgen heeft. Sinds de jaren zestig draait dat zullen juist bekend klinken in de oren van de- beeld steeds meer om de patiënt als zelfred- genen die getroﬀen worden door ziekte en ge- zaam individu – passief, als zorgconsument, of brek. Het idee van de kiezende consument en actief, als lid van de participatiesamenleving. de autonoom beslissende hulpvrager staat We laten zien dat linkse partijen met deze vaak ver van hun dagelijkse werkelijkheid. beeldvorming achteloos zijn omgesprongen, Het beeld van de patiënt verschilt niet al- waardoor zij zichzelf in het zorgbeleid op ach- leen per persoon, het verandert in de loop van terstand hebben gezet.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt? 37

Patiënten op zoek naar zekerheid stelsel – en breder: de Nederlandse verzorgingsstaat – na de oorlog zo traag en aarzelend vorm Zelden is in Nederland meer gediscussieerd kreeg. Wie echter kijkt naar discussies onder over nut en noodzaak van sociale zekerheid artsen in deze periode, valt op dat deze aarze- dan in de jaren veertig en vijftig. Sommigen ling ook voortkwam uit een botsing tussen zagen de introductie van sociale voorzienin- ideologische principes. Het belang van sociale gen als sleutel naar een betere toekomst, ande- zekerheid wilde niemand ontkennen, mits het ren als een aanslag op het verantwoordelijk- werd afgewogen tegen ieders eigen verant- heidsbesef van burgers. Ook buiten Nederland woordelijkheid om voor zichzelf en zijn omge- had het onderwerp van sociale zekerheid de ving te zorgen. Die verantwoordelijkheid werd belangstelling. President Roosevelt noemde in groepsgewijs beleefd: wie te ontredderd was zijn State of the Union in 1941 vrijwaring van voor zelfredzaamheid, kon rekenen op fami- gebrek (‘freedom from want’) als een van de lie, kerk en de gemeenschap. De samenleving, vier fundamentele vrijheden van burgers. Het en niet in de laatste plaats de zorg zelf, kende was de taak van elke democratie om op te ko- uitgesproken hiërarchische verhoudingen. De men voor die vrijheden – zeker nu ze bedreigd notie dat zorg en afhankelijkheid nauw met werden door communisme en fascisme. In elkaar verbonden zijn, was nog min of meer Groot-Britannië vormde een rapport van de vanzelfsprekend – al begon het onbehagen econoom Sir William Beveridge over sociale over sommige vormen van afhankelijkheid zekerheid de directe aanleiding voor de op- te groeien. richting van de National Health Service (NHS). Het dilemma was dagelijks voelbaar in de Daarmee werd gezondheidszorg een voor ie- jaren vijftig. Zo bestonden zonder bemoeienis dereen gelijk toegankelijke staatsvoorziening. van de nationale overheid grote regionale ver- Ook in Nederland werd volop nagedacht schillen in toegang tot ziekenhuiszorg en ver- over manieren om sociale zekerheid tot uit- scheen het ene na het andere kritische rapport gangspunt te maken van de gezondheidszorg. over misstanden in de ouderenzorg. Nog los van het feit dat de Nederlandse rege- Anderzijds zagen artsen hun donkerste ver- ring in ballingschap het rapport van Beveridge moedens bevestigd door ziekenfondspatiën- en de ontvangst in het gastland met belangstel- ten die de deur bij hen platliepen voor ‘wisse- ling had gevolgd, moest na de oorlog ook beslo- wasjes’, omdat ze daar nu eenmaal recht op ten worden wat Nederland aan moest met het hadden. Hun hoop was erop gevestigd om de tijdens de bezeting ingevoerde Zieken fondsen- zorg niet alleen voor, maar ook van iedereen te besluit, dat vrijwel alle arbeiders van een ver- maken, om rechten samen te laten gaan met plichte ziekenfondsverzekering voorzag. verantwoordelijkheid. Hoewel de notie dat iedereen goede toegang tot zorg moest krijgen in de naoorlogse Emanciperende patiënten jaren op brede bijval kon rekenen, was een Nederlandse variant op de Engelse National Dat balanceren tussen recht en verantwoorde- Health Service bij voorbaat uitgesloten. In lijkheid is tot op de dag van vandaag een pro- het verzuilde Nederland wilden zelfs PvdA- minente karaktertrek van het Nederlandse ministers niet de verdenking op zich laden zorgstelsel. Dat neemt niet weg dat Nederland ‘etatist’ te zijn en Drees moest als minister van juist in politiek-ideologisch opzicht na de ja- Sociale Zaken nog behoorlijk zijn best doen om ren vijftig in een stormachtige periode te- te voorkomen dat het Ziekenfondsenbesluit rechtkwam. Tot in de jaren vijftig was de sa- meteen weer werd afgeschaft. menleving ingedeeld in een aantal verzuilde Verzuilde politieke verhoudingen zijn wel collectieven. Vanaf de jaren zestig ging het be- aangevoerd om te verklaren waarom het zorg- lang van individuele ontplooiing zwaarder

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 38 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt?

wegen dan de vrijheden en verantwoordelijk- het belang van tradities en traditionele waar- heden van de verzuilde verbanden. Sterker, den benadrukte. Een progressieve politieke juist die verbanden werden nu door velen als consensus zou al even onhaalbaar blijken als een belemmering gezien om echt vrij en zelf een tweede kabinet-Den Uyl. verantwoordelijk te zijn. De groeiende polarisatie droeg bij aan de De oprichting van D’66 illustreert deze ideo- angst onder progressieven dat samenleving logische ontwikkeling, maar ook voor de PvdA en overheid zelfontplooiing eerder in de weg ontstond een nieuwe politieke werkelijkheid. stonden dan bevorderden. Sterker nog: de De centrale politieke tegenstelling werd die maatschappij zou weleens de grootste belem- tussen progressieve en conservatieve partijen – mering kunnen vormen voor de eigen vrije waarbij de laatsten zich moest weren tegen het ontwikkeling. De gedachte was dat maat- verwijt ouderwets en autoritair te zijn. schappelijke misstanden een ‘ziekmakend’ De grootste huiver tegen in wet vastgeleg- eﬀect hadden op het individu. In de psychia- de rechten verdween. Dat maakte het mogelijk trie ontstond weerzin tegen de ‘institutionali- om de ﬁnanciering van het stelsel wetelijk sering’ van psychiatrisch patiënten. Volgens vast te leggen in de Ziekenfondswet (1965) en PvdA-Tweede Kamerlid Cees Egas moesten de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten ook bejaarden- en verpleegtehuizen als ‘totale (AWBZ, 1967). De inzet van onder meer de instituties’ opgevat worden waarin bejaarden PvdA om een volksverzekering in te voeren ‘geïnterneerd’ werden. waarin de tegenstelling tussen ziekenfonds Individuele ontplooiing en eigen verant- en particuliere verzekering zou verdwijnen, woordelijkheid waren absoluut geworden. bleek echter vergeefs. De AWBZ ging in de Even leek het erop dat juist de overheid een be- praktijk functioneren als lapmiddel om poli- langrijke bondgenoot zou kunnen zijn van het tiek ongewenste ongelijkheid tussen patiën- individu in diens strijd tegen ziekmakende ten te verkleinen. Op die manier groeide maatschappelijke structuren. Onder het kabi- de gelijkheid tussen burgers en verdween de net-Den Uyl bracht staatssecretaris Jo Hendriks vanzelfsprekende hiërarchie in de zorg. De (KVP) in 1974 de Structuurnota Gezondheidszorg keerzijde van die ontwikkeling was dat afhan- uit, de eerste overheidsnota in het domein van kelijkheid in zorgrelaties meer en meer als de gezondheidszorg die daadwerkelijk beleids- misstand of vrijheidsberoving werd gezien. lijnen uitzete. De Structuurnota pleite voor ‘een In de jaren zeventig verdiepten de tegen- zoveel mogelijk tot zijn recht laten komen van stellingen tussen progressieven en conserva- de individualiteit en gelijkberechtigdheid van tieven zich. Het bestuur van de artsenfederatie de patiënt’ en voor meer democratisering, want KNMG bijvoorbeeld zag zich in eigen gelede- ‘in een tijd van voortschrijdende medisch-tech- ren enerzijds geconfronteerd met radicaal- nologische ontwikkelingen en toenemende progressieve collega’s (de Kritiese Artsen bewe- schaalvergroting en bureaucratisering van de ging) die snellere hervorming van zorgstelsel zorgverlening is waakzaamheid geboden ten en medische ethiek eisten. Aan de andere kant aanzien van de onvervreemdbare individuali- van het spectrum stapte een groep gewetens- teit van de patiënt en de mate van openheid en bezwaarde artsen uit de KNMG en richte haar democratie van het zorgsysteem’.2 eigen conservatieve Nederlandse Artsen ver- In het balanceren tussen rechten en verant- bond op. woordelijkheden sloeg de wijzer tijdens het Ook politiek gezien vervloog de hoop op kabinet-Den Uyl voor het eerst en voor het een progressieve consensus al snel. Als eerste laatst uit in het voordeel van rechten. Ook de CDA-partijleider voerde Dries van Agt in 1977 Structuurnota was radicalen niet radicaal ge- een succesvolle verkiezingscampagne met noeg en conservatieven een brug te ver. Van zijn oproep tot een ‘ethisch reveil’ waarin hij concrete beleidsmaatregelen kwam het tot

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt? 39

1977 nauwelijks, terwijl het kabinet-Van Agt I Emancipatie van de patiënt stond nu niet al- daarna de nadruk legde op bezuinigingen en leen in het teken van zelfontplooiing maar inperking van overheidsbemoeienis. Wat wel werd geduid in samenhang met een terugtre- in stand bleef, was het beeld van de patiënt als dende overheid. vrij individu aan wie zo min mogelijk moest In de tussentijd bleven de kosten van de geworden voorgeschreven. zondheidszorg fors stijgen. Het moreel appel dat uitging van de zorgzame samenleving had Elkaar helpende burgers daar blijkbaar geen invloed op. Bovendien werd ook duidelijk dat met het proclameren Is tot de jaren tachtig de overheid nog een be- van warme solidariteit de gesignaleerde ano- langrijke steunpilaar om de zelfontplooiing nimisering van de maatschappij niet automa- van de burger mogelijk te maken, in de perio- tisch verdwenen was. Met andere woorden: de daarna klinkt steeds meer het geluid dat de de van staatswege georganiseerde zorg mocht overheid niet meer de oplossing is maar het dan een surrogaat zijn voor warme intermen- probleem. Een uitgebreid stelsel van weten, selijke betrekkingen, als die laatste door maat- regels en rechten zou de warme solidariteit en schappelijk ontwikkelingen (zoals kleinere het spontane onderlinge hulpbetoon in de weg gezinnen, werkende ouders, een groeiende staan: ‘Een zorgzame en zorgende samenleving woon afstand tussen ouderen en hun kinde- is anders en beter dan een verzorgingsstaat’, ren) blijvend onder druk stond, leek er voor stelde premier Lubbers in 1981. Een terugtre- dat surrogaat ook niet meteen een alternatief dende overheid stimuleert burgers zelf verant- voorhanden. Het is daarom niet verwonderlijk woordelijkheid te nemen, maakt hen minder dat er een aantal jaar later gezocht werd in een afhankelijk van de staat en stelt hen in staat op andere richting, het doelmatiger inrichten te komen voor elkaar. van de gezondheidszorg. Eﬃciency kwam op, moraal verdween naar de achtergrond.

Kiezende klanten Met Lubbers kwam het idee In de loop van de jaren tachtig groeide het ver- dat een terugtredende trouwen in de markt als oplossing voor een overheid burgers zou breed scala aan maatschappelijke vraagstuk- stimuleren zelf verant- ken. Het waren de jaren waarin Thatcher en Reagan een stempel drukten op het ideologi- woordelijkheid te nemen sche debat met hun streven naar een kleinere overheidsinvloed en een grotere reikwijdte van de markt. In lijn met dit ideologische klimaat was in 1987 de gunstige ontvangst van In die jaren kreeg ook de patiëntenbeweging het rapport Bereidheid tot verandering van de wind in de zeilen: veel politici hoopten dat Philips-topman Wisse Dekker, waarin markt- een spontane emancipatie van patiënten de werking in de zorg werd voorgesteld. Funda- trend naar een zorgzame samenleving zou menteel uitgangspunt was concurrentie tus- versterken. Als patiënten zich onafhankelijker sen zorgverzekeraars en tussen zorgverleners zouden opstellen ten opzichte van professio- om de gunst van de patiënt. Markt prikkels nele zorgverleners en daarmee verbonden col- zouden een noodzakelijk geachte dynamiek lectieve arrangementen, zou de vervreemding in het zorgstelsel tot gevolg hebben. van de eigen omgeving afnemen en het oplos- Onlosmakelijk verbonden met de concur- sen van problemen in eigen kring toenemen. rentiegedachte was het beeld van de patiënt

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 40 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt?

als kiezende klant. Deze moest kunnen kiezen heid gesubsidieerde patiëntenorganisaties tussen zorgverzekeraars en tussen hulpverle- kregen de taak van consumentenvoorlichting. ners om daarmee de hoogste kwaliteit tegen Tot op de dag van vandaag ﬁgureert dit de laagste prijs naderbij te brengen, net zoals beeld van de kiezende klant, zelfs nu duidelijk in de markt gebruikelijk was. Keuze is de hef- is dat slechts 14-% van de patiënten een bewus- boom voor concurrentie, en daarmee voor eﬃ- te keuze maakt voor een zorgverlener, en in ciency en doelmatigheid. Meer en meer werd 37-% van de gevallen patiënten daar zelfs niet het begrip patiënt – leterlijk ‘degene die lijdt’ toe in staat zijn.4 Het liberale mensbeeld van – in beleidskringen vervangen door het begrip vrij kiezende consumenten lijkt bestand te klant of zorgconsument. zijn tegen behoorlijk wat ongemakkelijke fei- De eerste die de theorie van het marktmo- ten. del verbond met concreet beleid was Erica Terpstra, staatssecretaris van VVD-huize. Ze Participerende patiënten voerde in 1995 het persoonsgebonden budget (pgb) in: ‘Het pgb moet de zorgconsument de Marktwerking is in de zorg altijd omstreden vrijheid bieden om zelf op basis van kwaliteit geweest. Ter linkerzijde van het politieke spec- en toegankelijkheid keuzes te maken in het in- trum is steeds naar voren gebracht dat samen- kopen van zorg.’ Voor lijden en ontreddering werking te prefereren valt boven concurrentie. leek geen ruimte meer: ‘Het pgb is onder meer Met het aantreden van het tweede kabinet-Rut- bedoeld voor volwassenen met een verstande- te (VVD-PvdA) in 2012 kwam er dan ook een an- lijke handicap.’ In aanloop naar de kleine stel- der paradigma. Het begrip participatiesamen- selwijziging in 2006 won het frame van de kie- leving werd geïntroduceerd. Nieuw was dit zende klant steeds meer terrein. In 2005 nam paradigma niet, in feite werd teruggegrepen het ministerie van VWS in zijn missie op te stre- op het concept van de zorgzame samenleving ven naar ‘meer macht voor de zorgconsument uit het begin van de jaren tachtig. Net zoals in en meer ruimte voor de zorgondernemingen dat concept wordt de individuele verantwoor- om daarop in te spelen’. delijkheid benadrukt en die van de overheid in Anders dan bij de elkaar helpende burgers het vage gelaten. Een niet onbelangrijk ver- uit de zorgzame samenleving is het beeld van schil is dat zelf zorgen en mantelzorg in de de kiezende klant opvallend individualistisch zorgzame samenleving uit 1981 opgevat weren passief. VVD-minister Hoogervorst stelde in den als echte, persoonlijke zorg (warm, niet 2005: ‘Ik denk dat wij de zorgconsument in een bureaucratisch) terwijl in 2013 participatie als veel betere stoel hebben geplaatst. Hij krijgt te voorwaarde voor steun vanuit een collectief maken met een markt waar hij veel gemakke- arrangement werd gezien. lijker kan kiezen.’3 Na 2006 maakte Nederland In de troonrede van 2013 kondigde de kennis met commercials van zorgverzekeraars koning aan: ‘De klassieke verzorgingsstaat die benadrukten dat je bij hen alleen betaalt verandert langzaam maar zeker in een parti- voor de zorg die je zelf nodig hebt. cipatiesamenleving. Het is onmiskenbaar dat Burgers werden gestimuleerd om jaarlijks mensen in onze huidige netwerk- en informa- voor een zorgverzekeraar te kiezen. Het minis- tiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn terie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport dan vroeger. Van iedereen die dat kan wordt investeerde in de website kiesbeter.nl, waar- gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor mee burgers in staat zouden zijn een verant- zijn of haar eigen leven en omgeving.’ woorde keuze te maken voor een zorgverlener Het idee van de participatiesamenleving of zorginstelling. Transparantie was het kern- bracht niet bepaald een golf van enthousias- woord. In dagbladen werden scorelijstjes van me teweeg. De commentaren waren kritisch. ziekenhuizen gepubliceerd. De door de over- ‘Een mooi verhaal om bezuinigingen op oude-

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt? 41

renzorg te rechtvaardigen’, oordeelde de SP.5 na 2013 verdween de participatiesamenleving Hoogleraren Tonkens6 en Van den Brink7 dan ook geruisloos uit het vocabulaire van de brachten naar voren dat er al heel veel eigen regering. initiatief genomen wordt en Nederland kam- Daarmee verdween de participatiegedach- pioen vrijwilligerswerk is. Het beeld dat het te wel uit het politiek domein, maar in de krin- kabinet-Rute opriep van Nederlanders die lie- gen van zorgverleners zelf was de ﬁguur van ver een beroep doen op de overheid en collec- de meebeslissende en participerende patiënt tieve regelingen in plaats van zelf een hand uit niet meer weg te denken. Deze kende zijn ont- te steken, klopte niet volgens hen. In plaats staan al in de zestiger jaren met de opkomst van zich terug te trekken zou de overheid on- van de patiëntenbeweging, waarbij geheel in derling hulpbetoon juist moeten faciliteren. de geest van die tijd patiënten werden gezien als zichzelf ontplooiende burgers die een actief aandeel opeisten in de arts-patiëntrelatie. Gelijkwaardigheid tussen arts en patiënt was Opeens was daar Rute in het streven. 2012 met de boodschap Bij huisartsen vond dit streven als eerste weerklank. De wite jas ging uit en de pater- dat zorg vooral een kwestie nalistische allesweter maakte plaats voor een van zelf doen is dokter met communicatieve vaardigheden die ruimte bood voor eigen beslissingen van de patiënt. In de ziekenhuiswereld kwam die beweging ook op gang, zij het wat later. Vanuit Het is ook wel begrijpelijk dat er weinig draag- de Verenigde Staten nam het concept ‘shared vlak ontstond voor het idee van de participa- decision making’ een grote vlucht. tiesamenleving. In de jaren daarvoor was het In 2010 werd het platform Gedeelde besluit- beeld van de kiezende klant met veel verve vorming opgericht, een initiatief vanuit de zie- door de beleidsmakers in de samenleving uit- kenhuizen, beroepsverenigingen en patiën- gevent: zijn belangrijkste opdracht was het tenorganisaties. De initiatiefnemers stelden maken van de goede keuze, zo mogelijk per dat belangrijke beslissingen samen met de pa- muisklik. En dan opeens was daar Rute in tiënt genomen moesten worden. Ze zien de 2012 met de boodschap dat zorg vooral een patiënt als partner, maar wel een die altijd kan kwestie van zelf doen is. Op het eerste oog een meebeslissen en controle heeft over zijn situa- conceptuele draai van 180 graden: na de relatie. Vanuit het ministerie van VWS en vanuit tief passieve zorgconsument werd nu de actie- de zorgverzekeraars wordt dit initiatief sterk ve, participerende burger geïntroduceerd die gestimuleerd. Adviesorganen omarmen de vooral zijn eigen boontjes moest doppen. Dat meebeslissende patiënt en willen hem terzijde is een wendbaarheid die de samenleving niet staan: met informatie, met keuzehulpen en met Rute-Asscher kon maken en die op een met een individueel zorgplan.8 breed gedeeld onbegrip stuite. Vanuit links perspectief valt daar nog bij op Dagelijkse praktijk te merken dat de participatiesamenleving weliswaar een actievere inzet van burgers vraagt, Samengevat: in de jaren vijftig kon de burger maar dit doet op zeer liberale grondslagen: in- rekenen op de zekerheid van noodzakelijke dividuele autonomie verandert van veronder- zorg, in de jaren zestig evolueerde hij naar een stelling in eis. Dat zorgbehoefte ongelijkheid zichzelf ontplooiende en emanciperende pati- kan vergroten en ontreddering met zich mee ent, in de jaren tachtig werd aan hem vooral kan brengen, leek vergeten te zijn. Al heel snel de weldaad van de zorgzame mantelzorger

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 42 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt?

voorgespiegeld, en eind jaren tachtig werd hij met hem aangaan en telkens peilen hoe ver zijn geacht vooral als zelf kiezende klant door het draagkracht reikt en waar zijn voorkeur ligt. leven te gaan. Vanaf 2012 overheerst het beeld Dat kan per persoon verschillen. De een zal de van de patiënt als participerende burger die situatie beter overzien of besluitvaardiger zijn zoveel mogelijk zelf zorgt en altijd meebeslist. dan de ander. Ook per situatie kan er verschil Hoewel de verschillende paradigma’s be- zijn. Beslissen over een hamerteenoperatie is hoorlijk van elkaar verschillen, is er eigenlijk nog iets anders dan kiezen voor een behande- nooit van een afscheid genomen en helemaal ling in het zicht van een levens be dreigende vervangen door een ander. Zo is een amalgaam of invaliderende ziekte. Dezelfde persoon die van opvatingen, paradigma’s en ﬁlosoﬁeën goed in staat is eigen keuzes te maken bij de ontstaan waaruit naar eigen goeddunken ge- ene aandoening kan zomaar ontredderd raken put kan worden. Vanaf de jaren zestig is er ech- bij een andere. Waar bij aanvang van een chro- ter één constante: de nadruk die met name be- nische ziekte iemand nog helemaal onthand is, leidsmakers en politici van links tot rechts kan in de loop van de tijd juist meer acceptatie, leggen op eigen keuze, eigen verantwoorde- inzicht en eigen regie ontstaan. lijkheid, eigen aandeel, eigen kracht, zelfregie Van de Buuse zegt in haar onderzoek onder en zelfredzaamheid. Het beeld van de patiënt verpleeghuisbewoners en verzorgenden: ‘Kijk als verstandig kiezende, meebeslissende, goed niet alleen naar wat iemand kan of wil, maar geïnformeerde, zelfredzame burger is domi- waar iemand gelukkig of blij van wordt.’10 Ook nant aanwezig en lijkt daarmee de norm te zijn in kringen van specialisten wordt het zelf be- geworden. slissen van patiënten gerelativeerd. Dokters Maar in de dagelijkse praktijk van de zullen in het besluitvormingsproces de lei- zorg doemt een ander en genuanceerder ding moeten nemen en soms knopen moeten beeld op van de patiënt. Naast zelfredzaam- doorhakken.11 heid komt ontreddering voor, naast eigen re- Eigen keuze en meebeslissen kunnen onder- gie treedt regieverlies op. Hulpverleners wor- deel zijn van goede zorg, maar moeten geen den voortdurend geconfronteerd met de dogma of vaststaande formule zijn. Goed zor- vraag van de patiënt: neem het van me over, gen bestaat uit samen met de patiënt wikken want ik red het niet meer. Jezelf toevertrou- en wegen, waarbij soms de hulpvrager door- wen aan een hulpverlener, jouw lot in diens slaggevend is bij de besluitvorming en soms handen leggen, ook dat is aan de orde van de de hulpverlener. Het is de kwaliteit van de rela- dag. Bij spoedeisende situaties is dit min of tie tussen patiënt en hulpverlener die dit scha- meer de standaardsituatie. Maar ook bij min- kelen mogelijk maakt. Anders gezegd: zo’n rela- der acuut verlopende aandoeningen zijn er tie is voorwaarde voor optimale eigen regie. voortdurend onverwachte wendingen waarbij Het eenzijdige beeld dat in bestuurlijke zelfredzaamheid niet lukt. kringen heerst van de autonome patiënt die ei- Verschillende denkers en auteurs uit de gen keuzes maakt en de regie houdt op zijn zorgsector verwoorden dit genuanceerde zorg, veronachtzaamt dus het veel rijker ge- beeld. Hun uitgangspunt is niet eigen keuze schakeerd beeld uit de zorgpraktijk. Het ne- en eigen regie, maar het verlenen van goede geert in feite de ethiek van het goede zorgen: zorg. Annemarie Mol observeert in De logica de zelfredzame kant is overbelicht en de ontred- van het zorgen nauwkeurig hoe het er in de derde kant is onderbelicht. Dit is nog enigszins zorg van alledag tussen hulpverlener en pati- te begrijpen vanuit de liberale mensvisie, waar ent aan toegaat en concludeert: ‘De praktijk individuele vrijheid en verantwoordelijkheid van het zelf kiezen botst met de praktijk van centraal staan. Maar onbegrijpelijk is dat linkse het goed zorgen.’9 partijen dit eendimensionale beeld de laatste Goed zorgen is de patiënt volgen, een relatie decennia onweersproken hebben gelaten.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt? 43

Andere agenda volstaat het niet om de een af te wijzen en de ander onweersproken te laten. Want als eigen Links staat traditioneel voor bescherming keuze impliciet en achteloos als fundament door collectieve arrangementen als draag- van het zorgproces wordt aanvaard, waarom kracht (ﬁnancieel, mentaal) en vaardigheden zou je dan tegen concurrentie zijn? van individuele burgers tekortschieten. In de Waar in de liberale agenda voor de zorg ei- huidige PvdA-campagne staat zekerheid cen- gen keuze en concurrentie centraal staan, zijn traal, ‘Zeker zijn van goede zorg’ is een van de bij sociaal-democraten de zekerheid van goe- leuzes. Aan de basis hiervan ligt de solidariteit de zorg en samenwerking van hulpverleners en het besef dat ons allemaal iets ergs kan en patiënten de uitgangspunten. In het vorige overkomen waarbij eigen keuze of eigen regie kabinet heeft de PvdA een poging gedaan die niet aan de orde is. Dit uitgangspunt is nooit uitgangspunten centraal te stellen via het be- verlaten. De PvdA wordt er echter niet geloof- grip participatiesamenleving. Alle goede be- waardiger op als tegelijk het beeld van de pa- doelingen ten spijt leverde zij zich daarmee in tiënt als zelfkiezende en autonome regisseur de politieke praktijk uit aan het (neo)liberale zo dominant aanwezig blijft. Want waarom mensbeeld van individuele keuzevrijheid. zou ik me afhankelijk moeten maken van een Om tot een overtuigender en wervender collectiviteit als ik blijkbaar zelf de controle verhaal te komen moet de PvdA het aandurven heb over mijn situatie? Waarom zou ik soli- te vertellen dat de patiënt zelfredzaam én ont- dair moeten zijn met anderen als ieders eigen redderd, zelfbepalend én afhankelijk, regisse- keuze en ieders zelfredzaamheid de norm is rend én overgeleverd kan zijn. Ze zal het weg- geworden? geretoucheerde deel van het beeld, dat van de Linkse partijen staan, waar het de publieke afhankelijkheid en ontreddering, weer zicht- sector betreft, voor samenwerking en voor baar moeten durven maken. binding aan democratisch genomen beslui- Als afhankelijkheid niet langer slechts een ten. Zij zijn sceptisch over voortdurende con- teken van gebrekkig zelfmanagement is maar currentie tussen zorgverleners in het publieke weer wezenlijk onderdeel uitmaakt van de pa- domein. Ook dit uitgangspunt is niet verlaten tiënt en zijn relatie tot de hulpverlener, kan- en op basis hiervan verzet links zich, meer of telt dat de politieke agenda. Dan komt er aan- minder heftig, tegen marktwerking in de zorg dacht voor de vraag wat het van hulpverleners vergt om bij patiënten zelfredzaamheid te stimuleren op een manier die hun ontreddering niet vergroot. Dan begint een debat over waar- Als ‘eigen keuze’ achteloos digheid van verpleeghuisbewoners met de er- kenning van hun afhankelijke situatie. Dan als fundament van het kan ongelijke toegang tot zorg door verschil- zorgproces wordt aanvaard, len in kennis, macht of inkomen niet langer waarom zou je dan tegen worden afgedaan met een beroep op ‘eigen kracht’ of keuzevrijheid. concurrentie in de zorg zijn? Zolang de PvdA achteloos mee blijft gaan in een eenzijdig patiëntbeeld dat autonomie veronderstelt of zelfs afdwingt, komt haar pleidooi voor zekerheid en samenwerking Samenwerking in plaats van concurrentie is ongeloofwaardig over. Linkse doelen en een dan het linkse alternatief. Maar waar markt- onweersproken rechts mensbeeld zijn een werking berust op twee met elkaar samenhan- combinatie die niet meer oplevert dan prut- gende kernbegrippen – concurrentie én keuze – telen in de politieke marge.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 44 Dirk Achterbergh & Kees–Jan van Klaveren Wie is de patiënt?

Noten tients choose a healthcare pro- Nederlandse patiëntenfedera- vider?, proefschrift Tilburg tie en federatie medisch spe- 1 We steunen in onze terugblik University, Tilburg 2015, cialisten. op het proefschrift van histo- pp. 189-190. 9 Annemarie Mol, De logica van ricus Kees-Jan van Klaveren, 5 Zie www.sp.nl/nieuws/2013/ 09 het zorgen, Van Gennep, Am- Het onafhankelijkheidssyn- / roemer-rutes- participatiesa sterdam 2006. droom. Een cultuurgeschiede- menleving-betekent-zoek- 10 Susanne van den Buuse, Nur- nis van het Nederlandse zorg- lekker-zelf-maar-uit. sing, promotie-onderzoek stelsel sinds 1945, Wereldbi- 6 S&D 2014/1. onder verpleeghuisbewoners bliotheek, Amsterdam 2016. 7 Zie: htp://www.humanis- en verzorgers, 11 augustus 2 Ministerie van Volksgezond- tischverbond.nl/nieuws/ga- 2017. heid en Milieuhygiëne, Struc- briel-van-den-brink-het- 11 Y. Smulders & F. Bosch, ‘Durf tuurnota Gezondheidszorg, wringt-geweldig. als dokter de leiding te ne- Staatsuitgeverij, Den Haag 8 Project uitkomstinformatie men’, Medisch Contact, 12 au- 1974, pp. 21-22. voor samen beslissen. Zie gustus 2015; H.W.M. van Laar- 3 Verslag vaste Kamercommis- www.3goedevragen.nl en hoven, ‘Gedeelde besluitvor- sie Volksgezondheid, 2005. www.zorginstituutneder- ming voor goede zorg’, NtvG, 4 Aafke Victoor, (How) do pa- land.nl – een initiatief van de 22 februari 2017.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 45

De moeizame verhouding met de krijgsmacht

Bezuinigen op Defensie heet een linkse hobby te zijn. Maar er is de laatste decennia zo veel bezuinigd dat het de vraag is of de krijgsmacht haar taak nog wel kan uitvoeren. Een vernieuwde visie op Defensie is hard nodig, ook omdat de wereld waarin de krijgsmacht opereert drastisch is veranderd.

ROB WOLVERS

Secretaris van het PvdA-netwerk Defensie

Discussies over de krijgsmacht gaan steevast aan bij in die periode. Zo besteedden we in de over geld, niet over de achterliggende princi- jaren vijftig ruim 5-% van het bruto nationaal pes. Dat is niet langer houdbaar, nu er zo veel product aan Defensie. Dat daalde langzaam op de krijgsmacht is bezuinigd dat haar func- naar 3-% in de jaren tachtig. tioneren in het gedrang komt. In dit artikel Met de val van de Berlijnse Muur in 1989 wil ik een voorzet doen om de discussie over kwam ook de Koude Oorlog ten einde. Grote de krijgsmacht binnen de PvdA en andere pro- legers waren niet meer nodig en van links tot gressieve partijen weer op gang te brengen. rechts stonden politici klaar om het vredesdi- Maar eerst begin ik met een kort historisch vidend te incasseren. In de praktijk hield dit in overzicht, om te laten zien dat we niet al- dat men Defensie vooral zag als een grote zak tijd zo onverschillig hebben gestaan tegen - met geld waaruit naar hartelust gegraaid kon over de taken van onze krijgsmacht. worden. De Golfoorlog van 1991 maakte duidelijk Geschiedenis in vogelvlucht dat grote conflicten geenszins tot het verleden behoorden. Het was daarop nota bene de Op 10 mei 1940 kwam er met geweld een einde PvdA die het voortouw nam de krijgsmacht aan ruim honderd jaar neutraliteit in Neder- om te vormen tot een kleinere, mobielere or- land. Neutraliteit had ons buiten de grote Eu- ganisatie, die overal in de wereld kon worden ro pese conflicten van de negentiende eeuw en ingezet voor vredes- en stabilisatiemissies. de Eerste Wereldoorlog gehouden, maar was Precies zoals het in de Grondwet staat.2 niet langer een garantie voor vrede. Omdat De contouren van die nieuwe krijgsmacht Ne der land te klein is zichzelf te beschermen werden beschreven in de Defensienota 1991. werden na 1945 de NAVO en de EU1 de pijlers Hoofdlijnen waren de afschaffing van de dienst- van onze veiligheid. Zelf droegen we daar flink plicht en de vorming van een beroeps leger, een

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 46 Rob Wolvers De moeizame verhouding met de krijgsmacht

forse verkleining van de krijgsmacht, maar tegelijk een versterking van het expeditionaire vermogen. Dat wil zeggen dat er vliegtuigen, Na ruim zeventig jaar nadert helikopters en schepen voor het vervoer van militairen werden aangeschaft. Helaas werden het einde van de Amerikaanse de uitgangspunten daaruit al voor de eeuwwis- bescherming van Europa seling overboord gezet en begon een inmiddels twee decennialange periode van bezuinigingen, die de krijgsmacht tot het bot heeft uitgehold en geen rekening heeft gehouden Die machtsverschuiving is ook voor ons van met de huidige werkelijkheid. belang. Al jaren zijn de Verenigde Staten bezig militaire eenheden van Europa naar het Grote De wereld verandert Oceaangebied te verplaatsen, Trump heeft daarenboven bij diverse gelegenheden laten Sinds de eeuwwisseling is het internationaal merken weinig op te hebben met de NAVO. terrorisme sterk toegenomen en met aansla- Na ruim zeventig jaar nadert het einde van de gen in Parijs, Brussel en Berlijn ook steeds Amerikaanse bescherming van Europa. Met dich terbij gekomen. Het Midden-Oosten is ge- alle conﬂicthaarden aan de Europese buiten- destabiliseerd. Klimaatverandering en verdro- grenzen zullen we dus meer de eigen broek ging drijven miljoenen mensen op de vlucht. moeten ophouden op defensiegebied. Het internationale recht staat onder druk door territoriale claims in de Zuid-Chinese Zee en Defensie werd uitgekleed het Noordpoolgebied en de terugtrekking van diverse landen uit het Internationale Strafhof. Tijdens de Koude Oorlog voldeed Nederland Aan de Europese oostgrenzen rommelt het als ruimschoots aan de afspraak dat NAVO-lid- vanouds met de inlijving van De Krim als voor- staten minimaal 3-% van hun bruto nationaal lopig dieptepunt. Steeds meer landen ontwik- product aan defensie zouden uitgeven. In de kelen nucleaire wapens en met cyberoorlog jaren negentig werd die norm verlaagd naar kunnen staten ontregeld worden zonder een 2-%, maar in Nederland zijn de defensie-uitga- schot te lossen. ven veel sneller gedaald naar inmiddels 1,1-% De grootste uitdaging komt waarschijnlijk van het bnp. Dat is zelfs ruim onder het Euro- uit Azië, waar een herschikking van economi- pees gemiddelde van 1,46-%. Van de €-8 miljard sche, politieke en militaire macht plaatsheeft. die we tot 2017 jaarlijks aan defensie uitgaven Binnen enkele jaren zullen eerst China en ver- was bovendien het grootste deel bestemd volgens India de Verenigde Staten voorbijstre- voor pensioenen, salarissen en onder houd en ven als grootste economie. China bouwt vlieg- amper één miljard voor investeringen.3 Dat dekschepen, fregaten en onderzeeboten in heeft natuurlijk gevolgen voor de omvang van een tempo dat de Verenigde Staten nu al niet het leger: het aantal fregaten is in twintig jaar kunnen bijbenen en met de huidige groeicij- tijd verminderd van 18 naar 6, het aantal F-16’s fers gaat China tussen 2025 en 2050 meer uit- van 213 naar 61 en alle 913 tanks zijn verkocht geven aan Defensie dan de VS. De verkiezing of verschroot.4 Daarbij is de deelname aan vre- van een nieuwe president in Amerika heeft desmissies sinds de jaren negentig sterk toe- dat proces waarschijnlijk versneld. Waar vori- genomen, waardoor extra slijtage optreedt. ge presidenten werkten aan coalities, zegt Vervanging of modernisering van materieel Trump die weer in rap tempo op en plaatst is echter onzeker en wordt voortdurend uitge- de Verenigde Staten daarmee steeds meer steld of beperkt uitgevoerd. Zo hebben de twee in een isolement. oudste fregaten nieuwe radars gekregen, maar

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Rob Wolvers De moeizame verhouding met de krijgsmacht 47

is hun bescherming nog hetzelfde als in 1992 ren te van een Canadees luchtvaartbedrijf in en niet opgewassen tegen moderne wapens. Cari bisch Nederland6 en van een Israëlisch Onverantwoord om daarmee nog mensen op bedrijf in Afghanistan7. De voor uitzichten zijn missie te sturen. evenmin gunstig. In 2013 besloot het kabinet Aan verzoeken van de Tweede Kamer kan Rute II in plaats van de geplande 85 nog maar nauwelijks voldaan worden: een fregat naar 37 JSF-vliegtuigen aan te schaﬀen. Dan wordt Libanon, verlenging van de Patriotmissie in het nog moeilijker om aan missies mee te Turkije of helikopters naar Mali? Het kon alle- doen. maal niet of slechts met grote moeite door- gaan. Het is al voorgekomen dat militairen die Discussies gaan over geld, niet over terugkeerden van een missie op zoek moesten principes naar een nieuwe baan, omdat in de tussentijd hun functie was wegbezuinigd. Gaten die vie- Het zal velen verbazen, maar het Beginsel- len door de verkoop van verkenningsvliegtui- manifest van de PvdA spreekt toch echt gen5 worden opgevuld door vliegtuigen hu- van een geweldsinstrument.8 Dat laat zich

Figuur 1 Prognose defensie-uitgaven China en VS onder diverse aannamen*

+7,8-% jaarlijkse groei +15,6-% jaarlijkse groei (de helft van de gemiddelde (gemiddelde jaarlijkse jaarlijkse toename 2001-2011) 3000 prognose budget defensie VS toename 2001-2011) van 2011 tot 2031, daarna +15,6-% budgetvoorstel president ﬁscaal jaar 2012 prognose budget defensie China:

2500 schating International Institute for Strategic Studies

oﬃcieel budget Volksbevrijdingsleger budgetvoorstel president ﬁscaal jaar 2013 2000

onder de Budget Control Act 1500 2011 en de beslaglegging

miljard dollar miljard × 1000

+5,0-% jaarlijkse groei van 500 2011 tot 2031, daarna +15,6-%

0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050

* tegen prijzen en wisselkoersen maart 2013

Het Londense International Institute for Strategic Studies heeft op basis van verschillende groeicijfers prognoses gemaakt van het moment dat China meer gaat uitgeven aan Defensie dan de VS.

Bron: International Institute for Strategic Studies, 2013

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 48 Rob Wolvers De moeizame verhouding met de krijgsmacht

verklaren uit de internationale achtergrond uit de defensiebegroting had gehaald.10 van de sociaal-democratie. Maar dat aan die Gek genoeg werd in datzelfde programma ambitie ook een prijskaartje hangt, lijkt men nog wel steeds gepleit voor het sturen van tegenwoordig vergeten. Dat was ooit anders. militairen naar alle mogelijke conﬂictregio’s Zo werd de opbouw van het leger in de jaren in de wereld. Ambitie en middelen waren in vijftig gesteund door de PvdA. Niet voor niets het PvdA-programma duidelijk niet meer in leverden wij van 1948 tot 1958 de minister- evenwicht. president. En met Henk Vredeling, Bram Ste- Discussies over defensie gaan binnen de mer dink en Relus ter Beek leverden we ook PvdA al lang niet meer over beginselen, maar later nog uitstekende ministers van Defensie, over kosten. Tekenend in dat verband is het die soms tegen de wens van het partijcongres voortdurend terugkerende verzet tegen de de wapens aanschaften waar behoefte aan €-4,5 miljard die wordt uitgetrokken voor de was, eigenhandig een luchtbrug organiseer- Joint Strike Fighter.11 Vergeten wordt dat die den, of tegen de tijdgeest in grote hervormin- investeringskosten worden uitgesmeerd over gen doordrukten.9 een periode van tien jaar. Zorgkosten, die wel onverminderd populair zijn bij de PvdA, zijn tussen 1998 en 2016 gestegen van 10--% naar 14-% van het bruto nationaal product, tot in- ‘Wanneer vreedzame middels €-96 miljard per jaar. Dat is twaalf- initiatieven tekortschieten maal zoveel als we aan defensie uitgeven.12 Of, om het in ander perspectief te zeten, elke om de internationale 2,5 week besteden we net zoveel aan zorg als rechtsorde te verdedigen of in tien jaar aan de JSF. Om een andere vergelij- te herstellen is een eﬀectief king te trekken: dat bedrag is maar iets groter dan de missers die de overheid jaarlijks maakt geweldsinstrument nodig’ met ICT-projecten13 of vergelijkbaar met de – Beginselmanifest PvdA fraude en niet-verantwoorde uitgaven in de zorg.14 Bezuinigingen kosten ook banen. Sinds 1991 zijn er zo’n 70.000 arbeidsplaatsen ver- Met het einde van de Koude Oorlog lijkt de dwenen bij defensie. Bij de grote bezuinigings- PvdA afscheid te hebben genomen van haar ronde door Rute I maar liefst 12.000 in één internationale bevlogenheid. De Defensie- keer. Toen het kabinet-Rute-Asscher aantrad nota 1991, waar nog zwaar het stempel van Ter in november 2012 en opnieuw bezuinigingen Beek op stond en die het uitgangspunt voor voorstelde, was voor veel PvdA-burgemeesters de krijgsmacht voor een lange periode had de maat vol en protesteerden zij bij de eigen moeten zijn, werd al tijdens het kabinet-Kok Kamerfractie tegen nieuw banenverlies in I (1994-1998) losgelaten. Weliswaar vonden hun gemeente.15 de echt grote bezuinigingen plaats onder Tegen de lijn van de partij in hebben overi- de centrumrechtse kabineten Bal ken ende gens de defensiewoordvoerders van de PvdA II (2003-2006) en Rute I (2010-2012), maar zich in die tijd wel sterk gemaakt voor defen- de PvdA heeft daar als oppositiepartij wél sie en het initiatief genomen voor de Vete ra- mee ingestemd. Het dieptepunt bereikten nen wet (aangenomen in 2012) en een meer- we zelf met het verkiezingsprogramma van jarige defensienota. Dat laatste haalde het 2012, waarin plompverloren een bezuiniging niet, maar leidde er wel toe dat de meeste par- van nog eens 1 miljard aangekondigd werd, tijen bij de verkiezingen in 2017 voorzichtig kort nadat Rute I al een miljard structureel een verhoging van het defensiebudget aan-

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 Rob Wolvers De moeizame verhouding met de krijgsmacht 49

kondigden. Maar ook daar liet de PvdA het 2. Gelet op de machtsverschuiving naar Azië, vooralsnog afweten met een aangekondigde de toenemende instabiliteit aan de Euro- verhoging van het defensiebudget van €-400 pese grenzen en het huidige Amerikaanse miljoen in 2021.16 Er is dus nog veel te doen. buitenlandbeleid zal die collectiviteit vooralsnog meer binnen Europees verband dan Een visie op veiligheid binnen NAVO-verband gezocht moeten worden. Europese militaire samenwerking Als we als PvdA het uitgangspunt steunen dat moet worden versterkt. bescherming van de internationale rechtsorde 3. Als collectieve bescherming de pijler is van soms de inzet van een geweldsinstrument ver- onze veiligheid, moeten we ook accepteren eist, dan moeten we op z’n minst accepteren dat de kosten daarvan evenredig verdeeld dat daar een prijskaartje aan hangt. Maar voor worden. Nederland zal zijn defensie-uitga- een visie op veiligheid is meer nodig. Voor een ven moeten verhogen. eﬀectief veiligheids- en buitenlandbeleid in 4. In 2014 werd op een NAVO-top in Wales af- een veranderende wereld is een breed gedra- gesproken dat lidstaten minimaal 2-% van gen aanvaarding van de vier volgende punten hun bruto nationaal product aan defensie noodzakelijk. gaan uitgeven. Dit werd door de Neder land- se regering (met de PvdA) gesteund. In het 1. Het is uitgesloten dat een klein land als Ne- laatste verkiezingsprogramma zagen we der land zelfstandig kan voorzien in zijn be- dat niet terug. Als we echter de vorige uit- scherming. Collectieve bescherming zal hoe gangspunten aanvaarden zullen we ook die dan ook het uitgangspunt moeten blijven 2-% moeten accepteren en moeten opnemen van onze veiligheidspolitiek. in komende programma’s.

Noten 5 NRC Handelsblad, ‘Nederland- werd afgekeurd. Henk Vrede- se Orions nog veel gevraagd’, ling had daar geen bood- 1 In 1948 trad Nederland toe tot 20 april 2004; de Volkskrant schap aan en wierp de con- het Verdrag van Brussel, de ‘Kamer wil vliegend materi- gresgangers toe: ‘Congressen voorloper van de West Euro- eel in Irak’, 27 november 2003. kopen geen vliegtuigen’; pese Unie (WEU), een defen- 6 Nieuwsbericht defensie, 14 Trouw, 14 maart 1997, ‘Neder- siegemeenschap van 5 lan- juli 2006; ‘Nieuwe vliegtuigen land leverde Israël wapens in den. In 1951 volgde het lid- voor kustwacht Antillen’. 4 oorlogen’; Relus ter Beek, maatschap van de EGKS, 7 Kamerbrief, KST126920, 1 april 1996; ‘Manoeuvreren – herin- samen met de EEG en Eura- 2009, ‘Over de inhuur van neringen aan plein 4’. tom een voorloper van de EU. UAV-capaciteit’. 10 Algemeen Dagblad, 8 april De WEU werd in 2011 opgehe- 8 PvdA Beginselmanifest (3.1.3), 2011; ‘Kabinet akkoord met ven, waarna diens taken wer- www.pvda.nl/bibliotheek/ bezuinigingen defensie’. den overgenomen door de EU. publicaties/beginselmanifest/. 11 Joop, 12 september 2013; ‘PvdA- 2 Artikel 97 van de Nederlandse 9 Vredeling was minister van afdelingen verzeten zich Grondwet luidt: ‘De krijgs- Defensie van 1973-1976 in het tegen JSF’. macht handhaaft en bevor- kabinet-Den Uyl, Stemerdink 12 Bron CBS Statline, geraad- dert de internationale in hetzelfde kabinet in 1977 en pleegd op 20 januari 2018. rechtsorde.’ Ter Beek in het kabinet-Lub- 13 Algemeen Dagblad, 15 oktober 3 Voor 2018 is een verhoging tot bers III van 1989-1994. Zie ook: 2014, ‘Rijk faalt bij ICT-projec- ruim € 9 miljard begroot. Historisch Nieuwsblad, nr. 9, ten: het gaat mis op alle ni- 4 In 2012 werden de laatste hon- 2001; ‘PvdA schaft F-16’s aan’. veaus’. derd tanks verkocht aan Fin- Op een partijcongres in 1975 14 Het Financieele Dagblad, 11 sep- land. Sinds 2016 worden weer 18 werd een motie aangenomen tember 2017, ‘Zorg walhalla tanks gehuurd van Duitsland. waarin de aankoop van F-16’s voor fraudeurs’; de Volkskrant,

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 50 Rob Wolvers De moeizame verhouding met de krijgsmacht

14 mei 2013, ‘Wegsturen be- slecht besluit’; Meppeler Cou- ‘Defensie in de verkiezingen: stuur ziekenhuis bij fraude rant, 7 oktober 2013, ‘Burge- meer aandacht, weinig in- eﬀectiever dan boete’. meesters op één lijn in strijd houd’. 15 RTV Rijnmond, 17 september tegen defensieplannen’. 2013, ‘Sluiting kazerne heel 16 Clingendael, 2017, Dick Zandee:

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 51

LINKSE WAARDEN

Elk jaar organiseert de Banningvereniging een essay- wedstrijd. Het winnend essay wordt afgedrukt in S&D. Dit jaar was het onderwerp ‘de waarde van linkse waarden’. Winnaar was Twan van Lieshout (zie het aprilnummer van S&D). Maar ook drie andere inzendingen zijn zeker het lezen waard. TEUN DOMINICUS houdt vast aan de waarde van onderlinge solidariteit in onze samenleving. Mensen moeten, ook in deze tijd, beschermd worden tegen de onzekerheden die horen bij het leven zoals ziekte, werkloosheid en het verlies van geliefden. YOURIK MALET onderstreept de waarde van verbinding. Maar een politiek verhaal dat zowel de stukadoor als de hoogleraar aanspreekt, vind je niet met compromissen. NAOMI WOLTRING meent dat het belangrijkste doel van links voor de komende jaren het uitdenken en opbouwen van alternatief macro-economisch en sociaaleconomisch beleid is. ‘Zodat de arbeidsmarkt en inkomensverdeling weer eerlijker worden.’

S& D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 52

LINKSE WAARDEN Ga je mee verdwalen? De naald wijst de weg

De verzorgingsstaat zoals Nederland die kende vanaf de jaren vijftig, is ingehaald door de tijd. We zullen nieuwe manieren moeten vinden om onze solidariteit vorm te geven.

TEUN DOMINICUS

Politicoloog

De invoering van de Algemene Bijstandswet bouwd worden in het luchtledige: het moet door minister Marga Klompé wordt gezien als staan op de schouders van reuzen. de voltooiing van de verzorgingsstaat zoals De Britse historicus Tony Judt heeft zijn car- die na de Tweede Wereldoorlog in Nederland rière gewijd aan het bestuderen van het na- werd opgebouwd. Mensen met een laag inko- oorlogse Europa. Geboren in 1948 heeft hij men hoefden niet meer terug te vallen op de niet de ontberingen van het interbellum en de genade van kerken en de vernederende om- geweldsuitbarsting in de jaren 1939-1945 aan standigheden waarmee armenhulp toenter- het lijf ondervonden; toch zijn deze gebeurte- tijd gepaard ging. Iedere burger had recht op nissen een grote drijfveer voor hem geweest een bestaansminimum, onvoorwaardelijk. gedurende zijn leven. De grote armoede in de De tijd van deze verzorgingsstaat is voorbij; jaren dertig, de opkomst van het fascisme en de moderne tijd die Wim Sonneveld in ‘Het nazisme en het absolute gebrek aan een ant- Dorp’ bezingt heeft ook haar anno 2012 ten woord dat de liberale democratie hiertegen- grave gedragen. Moeten we hier boos over over kon stellen, hadden Judt ten diepste ge- zijn? Melancholisch? Of is de sociaal-democra- raakt. In zijn analyse keek hij niet enkel naar tie een last lichter zodat ze nu met rechte rug de grote structuren, maar richte hij zich op de wereld in kan kijken zonder gebukt te gaan degenen die er last van hadden: arme mensen onder de geschiedenis van vadertje staat? die werkloos werden, minderheden die moes- In dit essay wil ik een wandeling maken ten vluchten voor raciaal geweld. door de ruïnes van de welvaartsstaat die ooit De grootste verworvenheden van de verzor- de trots van de sociaal-democratie was. Zijn gingsstaat ziten ook niet in de redding van het er nog oude bouwstenen die kunnen dienen kapitalistisch systeem of van de liberale demo- voor een linkse politiek in de eenentwintigste cratie. Het feit dat mensen naast politiek bur- eeuw? Dwalen er nog oude geesten rond wier gerschap ook economisch en sociaal burger- stemmen te lang niet zijn gehoord en die mo- schap verkregen, was een grote stap voor waarts. gelijk de weg kunnen wijzen in deze roerige Een mensenleven werd niet meer enkel uitge- tijden? Het nieuwe linkse huis moet niet ge- drukt in economische waarde; een mens is

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 53

Teun Dominicus Ga je mee verdwalen? De naald wijst de weg

meer dan arbeider of consument. Door de niet. Wie verdient er solidariteit en wie niet? emancipatie van grote groepen mensen op En waarom zouden anderen, onbekende en economisch vlak kregen burgers in een verzor- zelfs soms onbeminde mensen, jouw solidari- gingsstaat de mogelijkheid om actief deel te teit verdienen? nemen aan het sociale leven. Toen ik stage liep bij een journalistiek plat- In een van zijn laatste lezingen gaat Judt in form, deed ik onderzoek naar misstanden in de op de ontmanteling van de verzorgingsstaat bijstand in Nederland. Bijstands gerechtig den in de westerse wereld. Hij stelt: ‘We zijn na een in Hoogezand-Sappemeer werden verplicht om eeuw waarin we opgeschoven zijn naar de po- enkele maanden onbetaald stage te lopen bij sitie dat mensen volwaardig deelnemen aan PostNL. Weigeren was geen optie: geen stage is een staatsbestel puur omdat ze burgers zijn, geen recht op bijstand. Dit was slechts het topje terug bij het idee dat je alleen meetelt in de sa- van de ijsberg. Slechte werkomstandigheden, menleving wanneer je werkt. Wanneer je geen het bewust ontduiken van de cao met mede- werkt hebt, ben je in zekere zin een inferieur werking van het gemeentelijk bijstandsloket individu. Je bent geen volwaardig burger en PostNL, groeiende onzekerheid over het in- meer. Je hebt verplichtingen. Je moet werk komen: de casus geeft een onthutsend inzicht aannemen tegen elk geboden inkomen. Als je in de stand van de sociale zekerheid in Neder- dat niet doet heb je geen recht op de collectie- land. Een groep van veertig bijstandsgerechtig- ve steun van je medeburgers.’ den besloot begin oktober het heft in eigen hand te nemen: ze gingen in staking voor betere arbeidsomstandigheden en baanzekerheid. Bijstandsgerechtigden die staken voor een Economische verschillen baan: dat is Nederland anno 2018. De stakers wonnen. Ze kregen een baanga- gaan niet alleen over wie rantie voor negen maanden, waardoor ze weer meer heeft en wie minder; voor even verlost waren van de onzekerheid. ze gaan over wie wel meetelt Op een regenachtige maandagmiddag in oktober ging ik naar een bijeenkomst van de sta- in onze samenleving en kers in Hoogezand. Ze hadden al gewonnen wie niet en gingen bespreken hoe de zaken er nu voor stonden. Grote kannen zwarte koﬃe en scha- len met plakken cake stonden klaar in het zaaltje toen ik er binnenstapte. De ontvangst Deze lezing, genaamd What is living and what door de stakers was hartelijk: enthousiast be- is dead in social democracy? kan worden gezien gonnen ze te vertellen over de gebeurtenissen als het testament van een grote publieke intel- in de voorgaande weken. De vrouwen en man- lectueel waarin hij vlak voor zijn overlijden nen vertelden over het afdwingen van respect nog een laatste roep om rechtvaardigheid door op te komen voor hun belangen en de ge- doet. Judt ziet de verschrikkelijke wond van zellige momenten bij de piket voor de deur de economische ongelijkheid in onze heden- van het postsorteercentrum, over het onder- daagse maatschappij. Hij is geen zachte dok- ling ouwehoeren en het zeiken op de mana- ter die voorzichtig op de wond wijst; nee, hij gers die hen onder druk probeerden te zeten drukt en wroet tot het pus eruit komt lopen. om weer aan het werk te gaan. Deze mensen Economische verschillen gaan niet enkel over zijn zó normaal, maar ook zo bijzonder in hun wie meer heeft en wie minder; ze gaan over strijd. Toch zat ik later met een knoop in mijn wie wel meetelt in onze samenleving en wie maag.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 54 LINKSE WAARDEN

Teun Dominicus Ga je mee verdwalen? De naald wijst de weg

In de trein van Hoogezand naar Amster dam, armoede worden gezien als de uitkomst die die dwars door het gebied ging waar Domela een persoon heeft weten te bereiken door (een Nieuwenhuis over rechtvaardigheid en verlos- gebrek aan) eigen inspanning. Deze individua- sing predikte voor de arme landarbeiders, ging listische benadering laat geen ruimte om na ik bij mezelf te rade waaraan ik dat ongemak- te denken over de reproductie van sociale on- kelijke gevoel had overgehouden. Een van de gelijkheid via de arbeidsmarkt, geograﬁsche stakers vertelde mij dat hij meer dan twintig spreiding of andere instituties zoals het on- jaar als assistent-bedrijfsleider bij een super- derwijssysteem. De Franse socioloog Pierre markt had gewerkt voordat hij zijn baan ver- Bourdieu, die aan het einde van zijn leven loor in de grootste economische crisis sinds de pleite voor een politiek links van links, heeft jaren dertig. ‘Ik wil wel werken’ zei hij. ‘Het is in zijn werken laten zien dat we ongelijkheid niet zo dat ik lui ben.’ Een collega van hem was moet zien als een hydra: neem je één oorzaak de avond voor de bijeenkomst met vrienden voor ongelijkheid weg, dan komen er nieuwe een biertje in de kroeg wezen drinken. ‘Maar manieren tevoorschijn om groepen en indivi- dat doe ik niet zo vaak, hoor. Je moet niet den- duen uit te sluiten. ken dat ik een alcoholist ben.’ Allemaal goede Jan-Willem Duyvendak beschrijft in zijn en zachte mensen, uiteraard met een krasje boek De planning van ontplooiing dat de verzor- hier en daar, maar bovenal mensen die wilden gingsstaat niet ten onder is gegaan aan recht- aantonen dat ze solidariteit verdienen op basis se kritiek, maar juist door de kritiek van linkse van het feit dat ze behoren tot de groep ‘hard- denkers zoals Hans Achterhuis en Lolle Nauta. werkende Nederlanders’. Geen bestaansmini- Zij leverden kritiek op de verzorgingsstaat mum omdat je mens bent, omdat het bij be- door te wijzen op de vervreemding van men- schaving hoort: nee, je moet het verdienen. sen die het resultaat is van planmatig en bu- In Amsterdam had ik een bespreking met reaucratisch optreden door welzijnsorganisa- de hoofdredacteur over het artikel dat ik wil- ties en de sociale tak van de overheid. In het de gaan schrijven over de misstanden in de kader van de welzijnsstaat was er weinig tot bijstand bij PostNL. Ik schetste eerst de situa- geen ruimte voor de persoonlijke ontplooiing tie in Midden-Groningen door de kwalijke rol van mensen en werden verschillen tussen van PostNL en de gemeente uiteen te zeten, mensen grotendeels genegeerd of verwaar- om vervolgens mijn indruk te geven van het loosd. Dit kwam vaak voort uit goede inten- groepsgesprek met de bijstandsgerechtigden. ties: mensen zijn gelijkwaardig en moesten De blik van mijn hoofdredacteur verstarde en dus ook zo behandeld worden. zijn wenkbrauwen hingen. ‘Teun, wat is in De belangrijkste redenen voor de opbouw godsnaam hier je verhaal?’ Ik stamelde wat van de verzorgingsstaat bestaan nog steeds: over onrechtvaardigheid, maar daar ging hij mensen moeten beschermd worden tegen de niet in mee. ‘Bijstand, dat is een keuze’, zei hij. onzekerheden die horen bij het leven zoals ‘Als ik in zo’n situatie terecht zou komen, zou ziekte, werkloosheid en het verlies van gelief- ik geen uitkering aanvragen.’ De stilte van de den. De hulp die aan mensen gegeven moet woorden die ik toen niet kon uitdrukken worden, moet echter niet voor iedereen het- stonden in groot contrast tot het symbolisch zelfde zijn. Als dat wel gebeurt, is die hulp voor oorverdovende geraas waarmee een inspira- veel mensen ontoereikend of zelfs slecht. Wat tor en voorbeeld net voor mijn ogen van zijn is dan wel een oplossing? voetstuk was gevallen. Een van de hoogtepunten van christelijke Deze twee micro-observaties laten zien hoe sociale politiek in de Nederlandse geschiede- de meritocratische leugen in alle lagen van de nis is de Bergrede van Willem Aantjes. Geïn spi- maatschappij is doorgedrongen. Rijkdom en reerd door het evangelie sprak hij over hen die

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 55

Teun Dominicus Ga je mee verdwalen? De naald wijst de weg

niet kunnen spreken, zij die niet gezien wor- vinger op; wij vangen hen die vallen op en den en zij die worden buitengesloten omdat laten hen niet liggen. Nederland smeekt om ze anders zijn. De simpele motivatie voor zijn linkse politiek waarin solidariteit centraal overtuiging vindt Aantjes in het naakte feit staat. dat de ander altijd een medemens is en daar- Een samenleving die wordt getekend door om solidariteit verdient. groeiende economische ongelijkheid heeft een Deze toespraak van Aantjes heeft mij, af- links verhaal nodig. Makkelijke oplossingen komstig uit een katholieke familie, geraakt. zijn helaas niet voorhanden. De gedachte dat Zijn oproep tot solidariteit met mensen die we er altijd anderen zijn, moet het kompas zijn niet kennen, maar die net als jij en ik recht heb- waarop een linkse politiek zich baseert. Met ben op een menswaardig leven, inspireert en een hand op ons hart, luisterend naar de stem- moedigt aan tot een politiek waarbij wij omkij- men van rechtvaardigheid, volgen wij onze ken naar anderen en voor hen zorgen. Wij rei- weg: de naald van het kompas wijst ons de ken onze hand uit en steken niet onze middel- richting.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 56

Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving

De PvdA presenteert zich terecht graag als ‘verbindende partij’, de plek waar hoog- en laagopgeleiden samen strijden voor een solidaire toekomst. Dat lukt niet door het compromis te zoeken tussen het verhaal van ‘de stukadoor’ en ‘de hoogleraar’. Het lukt wel als wordt gezocht naar moderne, waardengedreven antwoorden op hedendaagse problemen.

YOURIK MALET

Student politicologie aan de Radboud Universiteit te Nijmegen

Bij de verkiezingen van 15 maart 2017 behaal- samenleving helpt ons antwoord te vinden op de de Partij van de Arbeid de slechtste verkie- de vraag waarom linkse partijen het in de zingsuitslag in haar bestaan. Het aantal zetels ideologische strijd zo vaak afleggen, maar van de traditioneel linkse partijen samen – biedt ook houvast in het vinden van de waar- PvdA, GroenLinks en SP – was lager dan de 38 de van linkse waarden. zetels die de sociaal-democraten in hun eentje wisten te bemachtigen in 2012. Niet alleen Twee dimensies van politiek in Nederland vielen de klappen in de linker- hoek: in Frankrijk en Duitsland waren de Parti In hun invloedrijke essay uit 1967 werpen Sey- socialiste en de Sozialdemokratische Partei mour Lipset en Stein Rokkan1 de vraag op of Deutschlands nog nooit zo klein. de sociale en culturele verschillen ten tijde Deze verkiezingsuitslagen hoeven ons ech- van de totstandkoming van partijsystemen in ter niet somber te stemmen over de toekomst West-Europa van invloed waren op de conﬁgu- van linkse waarden. Sterker nog: het resultaat ratie van de partijsystemen begin jaren zestig. laat zien dat kiezers nog steeds behoefte heb- Hun argument was dat de partijsystemen in ben aan een scherp geformuleerd ideologisch die jaren nog steeds de traditionele scheidslij- pakket, alleen wisten sociaal-democratische nen van de negentiende eeuw – religie, klasse, partijen dat ditmaal niet te bieden. Het be- regio en etniciteit – reﬂecteerden. Daarbij re- schouwen van het politieke landschap aan de sulteerde het algemeen kiesrecht begin twin- hand van veranderende scheidslijnen in de tigste eeuw in een bevriezing van de sociale

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 57

Yourik Malet Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving

scheidslijnen doordat alle groepen in de maat- Meerdere auteurs twijfelden aan de stelling schappij vanaf dat moment deelnamen aan dat de partijsystemen van eind twintigste (en het democratische proces. Kiezers zouden begin eenentwintigste) eeuw nog steeds ge- zich rond deze scheidslijnen blijven mobili- linkt konden worden aan de sociale en cultu- seren. rele verschillen uit de tijd van Napoleon en In de periode tussen de inwerkingtreding Garibaldi. van het algemeen kiesrecht in 1920 en het es- Zo introduceerde Ronald Inglehart eind ja- say van Lipset en Rokkan speelden regio en et- ren zeventig al een nieuwe scheidslijn tussen niciteit een beduidend minder belangrijke rol materialistische en postmaterialistische waarin het politieke debat dan klasse en religie. De den. De toegenomen welvaart zorgde ervoor strijd tussen plateland en stad, of tussen de dat jonge generaties steeds minder bezorgd Randstad en de rest van Nederland, heeft het waren om economische zekerheid, en steeds electorale speelveld in Nederland bijvoorbeeld vaker waren begaan met vraagstukken rond nooit echt kunnen beïnvloeden. Ver kie zings- het milieu, sociale tolerantie, vrijheid van me- resultaten werden veel sterker beïnvloed door ningsuiting en andere ‘non-survival values’. religieuze afkomst en de maatschappelijke Het fuseren van de drie grootste christelijke groep waartoe men behoorde. Zo konden de partijen in 1980 – de Katholieke Volkspartij, Katholieke Volkspartij en haar voorlopers rede Christelijk-Historische Unie en de Anti- kenen op een stevige electorale basis louter Revo lutionaire Partij – tot het Chris ten- Demo- omdat een deel van haar achterban vanuit re- cra tisch Appèl illustreert misschien het beste ligieuze overwegingen enkel op een katholie- dat de religieuze scheidslijn langzaam plaats- ke partij stemde. maakte voor (of transformeerde in) een bre- Maar niet alleen religieuze identiteit wist der cultureel gedreven debat. mensen te mobiliseren. De klassenstrijd tussen links en rechts voerde decennialang de bo- ventoon in het politieke debat. En het is dus ook niet gek dat linkse waarden van oor- Het beginselprogramma van sprong vooral een economische betekenis hadden. Kernwaarden als egalitarisme en soli- de PvdA in 1977 waarschuwde dariteit komen voort uit de vraagstukken van plotseling voor CO-2-uitstoot economische kansen en een rechtvaardige en de opwarming van de verdeling van economische beloningen. De sociaal-democratische opdracht om tegenmacht aarde te bieden werkte als een schild voor kwetsbare groepen tegen kapitalistische dogma’s. Gesteund door de eendrachtig linkse kiezer (gemobiliseerd rond de klassenstrijd) wisten Als we kijken naar sociaal-democratische sociaal-democratische partijen decennialang partijen zien we dat linkse waarden als soli- in heel West-Europa een leidende rol te spelen. dariteit en egalitarisme over landsgrenzen en generaties heen werden gedeﬁnieerd om Scheidslijnen in een veranderende wereld antwoord te geven op de nieuwe postmaterialistische vraagstukken. De autoloze zondag Groeiende welvaart en toenemende Europese tijdens het kabinet-Den Uyl was dan misschien integratie bleken de voedingsbodem voor een niet het resultaat van een milieubewuste hernieuwd wetenschappelijk debat over de ingeving, maar gaf burgers en politici wel ‘bevriezingshypothese’ van Lipset en Rokkan. een inkijkje in een wereld zonder olie. Ook

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 58 LINKSE WAARDEN

Yourik Malet Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving

het beginselprogramma van de PvdA in 1977 tijdsgeest. Vijfentwintig jaar later is er steeds waarschuwde plotseling voor CO2-uitstoot meer weerstand tegen deze invulling onder en de opwarming van de aarde. De PvdA ont- linksgeoriënteerde verliezers van de globalise- popte zich in de jaren zeventig tot een links- ring. De positieve boodschap van supranatio- progressieve partij. nale integratie, aandacht voor duurzaamheid Een kwarteeuw na het werk van Inglehart en sociale tolerantie werden met toenemende boog een tweede groep auteurs zich over de scepsis ontvangen onder een deel van de ach- vraag of de toegenomen Europese integratie, terban. Daarbij, denkend aan het postmateria- economische concurrentie en transnationale lisme van Ronald Inglehart, lijkt een beroep migratie hun weerslag hadden op de politie- op culturele thema’s steeds makkelijker kie- ke. Volgens auteurs als Hanspeter Kriesi ont- zers te mobiliseren. De rol van verbinder tus- stond er een nieuwe kloof: tussen burgers die sen een onderklasse die vooral de keerzijden deze ontwikkelingen als positief ervaren en zij ziet van open grenzen en een middenklasse die deze als een gevaar beschouwen. De ter- die vooral de kansen daarvan ziet, wordt om men ‘globaliseringwinnaars en -verliezers’ deze reden steeds moeilijker. die uit deze discussies voortkomen, hebben De kloof tussen linkse globaliseringwin- inmiddels hun intrede gemaakt in het maat- naars en -verliezers was voor het eerst zicht- schappelijk debat. baar na de inmiddels op één na grootste ver- Kriesi bepleit dat deze nieuwe kloof de be- kiezingsnederlaag van de PvdA in 2002. staande scheidslijnen getransformeerd heeft. Te rug kijkend op die periode besefte voorma- Zo zorgde de intrede van globaliseringverlie- lig PvdA-leider Wouter Bos dat de duizenden zers, naast een debat op ‘nieuwe’ thema’s als mensen die op 10 mei van dat jaar uren ston- immigratie en de Europese Unie, voor een fo- den te wachten om Pim Fortuyn de laatste eer cus op etniciteit en kreeg de hang naar tradi- te bewijzen tot voor kort ‘onze mensen’ waren ties een sterk nationalistisch karakter. Rechts- geweest. Fortuyn was destijds niet alleen veel populistische partijen waren de drijvende beter in staat aan de zorgen van deze mensen kracht achter deze transformatie. Zij waren in woorden te geven, hij hoefde daarbij ook geen staat een aantrekkelijk ideologisch pakket tweede groep kiezers te bedienen die wel posi- voor een groeiende groep van globalisering- tief was over de multiculturele samenleving. verliezers te formuleren, gestoeld op de verde- Tijdens de afgelopen verkiezingen verloor diging van de nationale identiteit. Veel geves- de PvdA de steun van beide groepen. De be- tigde partijen kwamen hierdoor voor lastige zorgde stukadoor was niet onder de indruk keuzes en moesten op zoek naar een nieuwe van Asschers pleidooi om bij het onderbren- invulling van hun kernwaarden om antwoord gen van vluchtelingen rekening te houden te bieden op de nieuwe zorgen van een grote met lokaal draagvlak. De vegetarische Rand- groep kiezers. stedeling kon uit drie partijen kiezen die volgens het Planbureau voor de Leefomgeving De kloof tussen linkse kiezers beter scoorden op duurzaamheid dan de sociaal-democraten. De transformatie van de sociale scheidslijnen heeft met name voor de sociaal-democratie Lessen een duivels dilemma opgeleverd. In de jaren zeventig werd de PvdA nog met drie verkie- Hoe kan dit verhaal over sociale scheidslijnen zingsoverwinningen beloond voor het verta- de sociaal-democratie helpen lessen te trekken len van haar van oorsprong economische uit de afgelopen verkiezingsuitslag? Bovenal kernwaarden naar de postmaterialistische laat het ons zien dat politieke systemen dyna-

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 59

Yourik Malet Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving

misch zijn. Dat schept voor partijen de pran- of het komen tot een waterig compromis volgende opdracht om hun programma steeds te doet niet aan deze wens. De sociaal-democratie vertalen naar de context van het heden. De heeft de moeilijke opdracht vanuit haar waar- Wiardi Beckman Stichting deed met het Van den met een verhaal te komen dat antwoord Waarde-project enkele jaren geleden een dap- geeft op zowel de zorgen als de mogelijkheden pere poging. Door verhalen te verzamelen van die globalisering biedt: Van Waarde 2.0. gewone mensen over de problemen van de ver- In deze vertaling van oude waarden naar zorgingsstaat keek zij hoe de PvdA mensen de context van nu moeten globaliseringswin- kon helpen ‘weer greep op het leven te krijgen’. naars en -verliezers elkaar weer kunnen vin- Over de kloof tussen winnaars en verliezers den. Ik geef een voorbeeld op basis van een zei Van Waarde het volgende: ‘[De sociaal-de- van de meer controversiële onderwerpen uit mocratie] moet een bindingsmiddel van de 2017: de opvang van vluchtelingen. De focus in natie zijn. Deze dreigt uiteen te drijven omdat dit debat lag het afgelopen jaar afwisselend op verschillende groepen zich van elkaar verwij- de ethiek en de praktische problemen. Heeft deren: (…) de mensen die iets te fanatiek voor Nederland eigenlijk de morele verplichting Europa en de multiculturele samenleving zijn vluchtelingen op te vangen? En zo ja, waar en de mensen die daar iets te fanatiek tegen huisvesten we ze dan en op welke voorzienin- zijn’. Hoewel het project de uiteendrijvende gen mogen ze aanspraak maken. Ook het re- achterban herkent, geeft het helaas geen ant- geerakkoord kijkt naar deze aspecten door woord op de vraag hoe de sociaal-democratie vluchtelingendeals met ‘derde landen’ te pro- deze rol van verbinder op culturele thema’s moten en voorzieningen voortaan zoveel mo- zou moeten vervullen en behoudt zij in haar gelijk in natura te willen leveren. aanbevelingen een sterke focus op de verzor- Wat zou een moderne sociaal-democraat gingsstaat. hierover kunnen zeggen? Allereerst moeten In de praktijk lijkt de PvdA deze verbinden- vluchtelingen geholpen worden weer greep de rol op twee manieren te willen vervullen. op het leven te krijgen: empowerment door Allereerst door standpunten van beide groe- een eerlijke kans op een baan te bieden. Dit pen te incorporeren in haar programma. Op komt tegemoet aan een kosmopolitische visie het gebied van migratie: enerzijds is er een op egalitarisme en is tegelijkertijd een prak- grens aan de opvang van vluchtelingen, ander- tisch antwoord op de zorgen dat vluchtelin- zijds moet er meer geld naar ontwikkelingssa- gen ‘gratis geld’ zouden krijgen. menwerking. Of door een middenweg te be- Daarnaast is de moderne sociaal-democraat pleiten. Ener zijds is het ver duur zamen van de minder krampachtig over repatriëring. Hij er- economie essentieel, anderzijds gaat ‘iemand kent dat vluchtelingen terug willen keren naar zijn gehaktbal ontzeggen’ via een vleestaks te hun land van oorsprong als de situatie daar ver. Zo wordt waarden gedreven politiek gere- veilig is. Maar belangrijker nog: de enige wijze duceerd tot het zoeken naar een compromis waarop een land als Syrië uit de vicieuze cirkel tussen twee extremen, waarmee beide groe- van conﬂict en fragiliteit kan ontsnappen is als pen niet worden bereikt. geremigreerde vluchtelingen kunnen bijdragen aan het herbouwen van de economische Van Waarde 2.0 structuur als het conﬂict ten einde is. En dat iemand die jaren heeft moeten ijsberen in een De verkiezingsuitslagen laten desalnietemin AZC daar minder toe in staat is dan iemand die zien dat kiezers nog steeds behoefte hebben zijn vaardigheden heeft kunnen trainen en uit- aan een samenhangend ideologisch verhaal. breiden in het Erasmus MC, is evident. Door Het lenen van standpunten uit beide kampen het belang van repatriatie te erkennen worden

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 60 LINKSE WAARDEN

Yourik Malet Sociaal-democratie als bindingsmiddel van de samenleving

de zorgen van degenen die vrezen voor het ver- waarden een ideologisch pakket te formuleren liezen van hun economische en culturele posi- dat een brug kan vormen tussen uit elkaar tie ondervangen zonder dat daarvoor een nati- drijvende groepen in de samenleving. Als dat onalistisch beroep op identiteit nodig is. Een lukt hebben sociaal-democratische waarden beroep op internationale solidariteit staat soci- het voortbestaan van de sociaal-democratie aal-democraten immers veel beter. als bindingsmiddel van de samenleving De komende jaren zal de opdracht van de verzekerd. sociaal-democratie zijn om vanuit haar eigen

Noot

1 Seymour M. Lipset & Stein Rokkan, Party Systems and Voter Alignments: Cross-Na- tional Perspectives, New York, Free Press, 1967.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 61

Sluitstuk van linkse waarden

De verzorginggstaat – de trots van veel PvdA’ers – is voor een groot deel verdwenen. Dat komt mede doordat links haar eigen sociaaleconomische visie verloor en volledige werkgelegenheid als economisch doel liet varen. Het belangrijkste doel van links voor de komende jaren moet het uitdenken en opbouwen van alternatief macro-economisch en sociaaleconomisch beleid zijn. Zodat de arbeidsmarkt en inkomensverdeling weer eerlijker worden.

NAOMI WOLTRING

Promovenda aan de Universiteit Utrecht

In 2016 kwam het debat over de verzorgings- ten welgevallen. Precies door die twee functies staat naar het Nederlandse theater. De rock- is de verzorgingsstaat een belangrijke institu- opera Het Pauperparadijs toonde de honger, tionele vertaling van linkse waarden als vrij- knechting en vernedering in de Nederlandse heid, gelijkheid en solidariteit. De verzorgings- negentiende-eeuwse publiek-private armen- staat zorgt voor sociale zekerheid. zorg. De ﬁlm I, Daniel Blake liet zien hoe de Binnen de PvdA is een discussie over soci- Britse verzorgingsstaat was veranderd in een aal beleid natuurlijk nooit ver weg. Er is wat systeem zonder mededogen dat er vooral op afgepraat over decentralisaties, schulden en gericht is om aanspraak op uitkeringen tegen kinderarmoede de afgelopen jaren. ‘Waarden- te gaan. Beide producties maakten veel los. gedreven politiek’ werd omarmd, wethouders Het debat laaide weer op toen Jesse Frederik gaven sociale wijkteams regelvrij budget om tijdens zijn Den Uyl-lezing in december 2017 de gericht sociaaleconomische problemen op vinger op de zere plek legde en ongenadig liet te lossen, bewindspersonen lieten ministe- zien hoeveel van deze dynamiek de PvdA de af- ries schoonmakers in vaste dienst nemen gelopen drie decennia had gemist. Fijntjes riep om het goede voorbeeld te geven. Maar dat hij de functie van de verzorgingsstaat in herin- de verzorgingsstaat een bredere functie nering: zorgen voor goed werk en bestaansze- heeft dan kansen bieden aan de zwaksten in kerheid voor iedereen door een vloer te leggen de samenleving, dat was eigenlijk wel zo’n in de inkomensverdeling en in de arbeids- beetje vergeten. markt. Wie een uitkering heeft, hoeft geen Hoewel sociaal-democraten zich terdege ziekmakend werk te accepteren. Wie kan te- bewust lijken te zijn van de uitvoeringspro- rugvallen op een basisbaan, hoeft zich geen blemen in de sociale zekerheid, zoals blijkt vernederende arbeidsomstandigheden te la- uit de door het hele land bestaande lokale

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 62 LINKSE WAARDEN

Naomi Woltring Sluitstuk van linkse waarden

ombudsteams die burgers ondersteunen bij Bij afwezigheid van volledige werkgelegen- speurtochten door het bureaucratische dool- heid is een sterke vakbeweging voor werkne- hof dat de sociale zekerheid soms is, komen mers van levensbelang, vanwege het simpele PvdA-politici niet veel verder dan verplichte gegeven dat werkgevers altijd kunnen zeggen: formules als ‘minder bureaucratie’ en ‘min- voor jou tien anderen, en werknemers steeds der regels’. Hoe kan het dat juist de PvdA de lagere lonen zullen accepteren uit angst voor verwording van het institutionele sluitstuk werkloosheid. Werkgevers hebben pas een pro- van haar eigen waarden zo slecht begrijpt? bleem als een aanzienlijk deel van de werknemers het werk neerlegt en de productie gevaar Volledige werkgelegenheid loopt. De dreiging van staking – het ultieme machtsmiddel van de vakbeweging – zorgt In een wereld met volledige werkgelegenheid, daarom voor een gelijker speelveld tussen zonder ziekte, zwangerschappen en handi- werkgevers en werknemers waardoor werk- caps, zou een verzorgingsstaat niet nodig gevers eerder geneigd zullen zijn om voor zijn. Omdat werkgevers bij volledige werkge- goede arbeidsvoorwaarden te zorgen. legenheid moeite moeten doen om werkne- Bij afwezigheid van een sterke vakbeweging mers aan zich te binden (‘voor deze baan tien en volledige werkgelegenheid leggen bijstand andere’), zullen zij zorgen voor goede arbeids- en basisbanen een vloer in de inkomensverde- voorwaarden. Werkgevers denken echter vaak ling en de arbeidsmarkt. Ze zorgen voor een dat zij geen belang hebben bij volledige werkge lijkere machtsverdeling tussen werkgevers gelegenheid. Die zorgt er immers voor dat en werknemers. Een sterke vakbeweging maakt werknemers zich moeilijker laten discipline- dat werkgevers makkelijker akkoord gaan met ren en maakt dat dreigen met werkloosheid dat soort arrangementen. Bij een zwakke of niet effectief is. Dat is precies waarom volledi- verdeelde vakbeweging kunnen linkse politie- ge werkgelegenheid binnen een systeem van ke partijen het voortouw nemen. arbeiderszelfbestuur de belangrijkste economische doelstelling was van het socialistische Met de handen in het haar voormalig Joegoslavië: zo creëer je ware emancipatie van werknemers.1 De eerste drie decennia na de Tweede Wereld- Toch zagen werkgevers volledige werkgele- oorlog kenden nagenoeg volledige werkgelegenheid dertig jaar lang (ca. 1945-1975) wél als genheid. Die was te danken aan de naoorlogse eigenbelang. Ten eerste omdat hierdoor maat- inhaalgroei, stabiele wisselkoersen en geleide schappelijke stabiliteit wordt gegenereerd die loonpolitiek. In de jaren zeventig kwam een noodzakelijk is om het kapitalisme in stand te einde aan de inhaalgroei en werden stabiele houden. Ten tweede omdat je een werknemer wisselkoersen losgelaten. In 1973, het eerste langer aan je kunt binden als je die werkne- kabinet-Den Uyl zat net, draaiden de Arabische mer goed behandelt. Het Eindhovense Philips landen de oliekraan dicht en steeg de prijs van was bijvoorbeeld erg goed in het scheppen aardolie explosief. Dit luidde een recessie in van voorzieningen (arbeiderswoningen, waardoor de sociaal-democraten alle mooie sportvereniging, studiefonds voor kinderen plannen voor vermogensaanwasdeling, her- van werknemers) waardoor werknemers on- vorming van grondpolitiek en arbeiderszelf- danks nagenoeg volledige werkgelegenheid bestuur voorlopig in de ijskast lieten. zeer loyaal aan het bedrijf bleven. En ten derde Stagflatie (stagnerende economische groei zijn gunstige arbeidsvoorwaarden en stabili- bij hoge inflatie) kon binnen de geldende eco- teit goed voor de productiviteit: ‘a happy wor- nomische modellen niet voorkomen worden, ker is a productive worker’. zodat links met de handen in het haar zat.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 63

Naomi Woltring Sluitstuk van linkse waarden

Inperking van de overheidsuitgaven zou de dat sociale Europa maar moeilijk van de grond economie uit het slop helpen, beloofde een kwam en dat de euro zijn eigen problemen en nieuwe economische doctrine – en zo zou de dilemma’s kende, zou later pas blijken. verzorgingsstaat alsnog gefinancierd kunnen Na de val van de Muur was met het socia- blijven worden, dachten de sociaal-democra- lisme het utopisch denken in diskrediet ge- ten erbij. raakt en leek de markt ‘de enige drijvende Links had geen antwoord op de nieuwe in- reddingsboei in het zwembad’.2 Toen de PvdA ternationale politiek-economische constellatie in 1989 weer toetrad tot de regering, omarm- waarbij kapitaal door het loslaten van stabiele de de partij de markt steeds meer om de ver- wisselkoersen veel mobieler werd. Volledige zorgingsstaat te kunnen blijven betalen en werkgelegenheid op nationale schaal is moei- sociaal-democratische doelstellingen te lijker te realiseren met instabiele wisselkoer- waarborgen. Dat was ook wel te rijmen met sen en instabiele kapitaalbewegingen. En een haar ideologische wortels: in plaats van de verzorgingsstaat is moeilijker te handhaven socialistische werden de sociaalliberale wor- zonder volledige werkgelegenheid, omdat er tels sterker.3 immers meer beroep gedaan wordt op de soci- Waar PvdA’ers niet op hadden gerekend, ale zekerheid terwijl er minder geld voorhan- was dat de aannames die onder dat marktbe- den is om die te financieren. Dat betekent niet leid lagen begonnen door te sijpelen naar an- dat het onmogelijk is, wel dat er naar nieuwe dere domeinen en de eigen visie begonnen vormen van macro-economische ordening ge- aan te tasten. Belangrijke impliciete aanna- zocht moet worden en dat er bij gebrek aan mes onder het pro-marktbeleid zijn bijvoor- door de markt gecreëerd werk andere banen – beeld dat politici onverantwoordelijk met in- basisbanen – voorhanden moeten zijn. Die flatie omgaan en dat monetair beleid daarom hebben ook een economische functie: ze hou- buiten de politiek geplaatst moet worden (een den de binnenlandse bestedingen op peil en onafhankelijke centrale bank). Een andere dat dempt economische schokken. aanname is dat staten om voldoende investe- De kabineten-Lubbers gingen echter ringen aan te trekken aantrekkelijk moeten voortvarend aan de slag met bezuinigen op zijn voor kapitaal. Aantrekkelijk betekent dan en het inperken van aanspraken op sociale snijden in de verzorgingsstaat en flexibilise- zekerheid. Protesten van oppositie en vakbe- ren van de arbeidsmarkt. Monetair en macro- weging haalden niets uit. In 1982 ging de vak- economisch beleid, extreem belangrijke pij- beweging door de pomp en accepteerde loon- lers van economische ontwikkeling, werden matiging in het Akkoord van Wassenaar. Nu zo gedepolitiseerd.4 Terwijl de PvdA de op- het economisch niet meer voor de wind ging bouw van de verzorgingsstaat als politieke en de werk loosheid sterk opliep, werd het keuze en historische verdienste bleef presen- uitgebreide vangnet van sociale zekerheid teren, werd de afbraak van de verzorgings- langzamerhand geherdefinieerd van vangnet staat een kwestie van apolitieke noodzaak. bij tot oorzaak van economische problemen. Dat kan niet allebei tegelijk waar zijn en dat Een manier om weer wat meer grip te vervreemdde kiezers. krijgen op de globaliserende economie en Om nog iets van de verzorgingsstaat over- op internationale kapitaalbewegingen was eind te houden, ging de PvdA mee in het Euro pese economische en monetaire samen- moeilijker toegankelijk maken van sociale- werking. Mede daarom was ook de PvdA zekerheidsarrangementen. Mensen moesten voorstander van Europese eenwording, een steeds meer bewijzen dat ze die regelingen interne markt met gemeenschappelijke munt, echt nodig hadden. Daar werden ze zelf ‘ver- gecombineerd met een ‘sociaal Europa’. Dat antwoordelijk’ voor geacht, wat steeds vaker

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 64 LINKSE WAARDEN

Naomi Woltring Sluitstuk van linkse waarden

‘aansprakelijk’ betekende.5 Ook de geïntrodu- maatschappelijke ondersteuning (Wmo) – een ceerde marktmechanismen maakten de socia- einde aan recht op zorg binnen de Wmo en de le zekerheid minder toegankelijk. Ze werden introductie van een zorgplicht voor lokale ingevoerd om de bureaucratie terug te drin- overheden – getuigde daar ook van. gen en de verzorgingsstaat eﬃciënter en goed- koper te maken, maar dat leidde er al met al Macro-economisch beleid voor sociale toe dat er meer regels, meer formulieren en zekerheid meer bureaucraten kwamen.6 En dus ook meer mogelijkheden om een fout te maken en onder Door het gebrek aan een eigen macro-econo- het moto van die eigen verantwoordelijkheid mische visie is de PvdA de greep kwijtgeraakt een boete opgelegd te krijgen. Natuurlijk wordt op het stelsel dat het sluitstuk vormde van er soms misbruik gemaakt van de so ciale ze- haar waarden. Maar we kunnen die greep te- kerheid en dat moet worden tegen gegaan, rugkrijgen. De periode van 1945-1975 laat dat maar dat betekent niet dat je het systeem zien. Een vloer in de arbeidsmarkt, door basis- moet baseren op wantrouwen. banen of Melkertbanen, is eerder – met succes Zo kon het gebeuren dat de PvdA uit ver- – geprobeerd (nota bene onder Paars!). antwoordelijkheidsgevoel een burgemeester- De verzorgingsstaat kan heruitgevonden in-oorlogstijd-logica is gaan hanteren (die worden door sociale zekerheid voorop te stel- PvdA’ers zelf liever ‘het eerlijke verhaal’ noe- len, waartoe Het Pauperparadijs, I, Daniel Blake men): als wij niet regeren doet een rechtse en Jesse Frederik oproepen. Het overwegend partij het en wordt het nóg erger. Dat is soms uit onbegrip weggehoonde voorstel van de natuurlijk waar. Welke PvdA’er had er uitein- commissie-Melkert om werkgelegenheid tot delijk niet liever een PvdA-/-VVD-kabinet dan centrale doelstelling van het monetair beleid een volledig rechts kabinet? Maar ondertus- van de Europese Centrale Bank te maken, sen ging de PvdA mee in het afschaﬀen van in- wordt door de Amerikaanse Fed al lang in stitutionele oplossingen voor permanente praktijk gebracht. In 2014 pleite de PvdA in problemen, zoals sociale werkplaatsen, ver- haar Europese verkiezingsprogramma (kort- ving die door ‘maatwerk’ en vertrouwde op stondig) voor maximaal 5-% werkloosheid als haar eigen lokale politici om die problemen doelstelling voor de ECB. Dat is een mooi op te lossen. Zij ging er daarbij impliciet van startpunt. In internationaal verband moet uit dat lokale bestuurlijke macht van de PvdA links werken aan een eigentijds stelsel van sta- min of meer permanent is en dat rechts beleid biele wisselkoersen. Dat is een project voor de geconfronteerd met de lokale realiteit niet vol lange adem, zeker. Maar ook dat soort projec- te houden is, daarmee ook de lokale sociale ten moet een keer van start gaan. Kortom, de politiek depolitiserend. PvdA moet macro-economisch beleid weer Dat die bestuurlijke macht ook lokaal niet politiseren. permanent was, bleek in 2014, toen de PvdA Na de afronding van het Van Waarde-onder- bij de gemeenteraadsverkiezingen mede van- zoek van de Wiardi Beckman Stichting zijn de wege de impopulariteit van de regering zwaar sociaal-democratische waarden herijkt. De werd afgestraft en politici van andere partijen commissie-Melkert verrichte belangrijk denk- sociaal beleid lokaal nog verder konden af- werk voor een nieuw macro-economisch kader zwakken. De PvdA lijkt al met al vergeten te voor sociaal-democratische politiek. Nu moet zijn dat institutionele oplossingen er juist zijn dat nog tussen de oren van de nieuwe genera- om willekeur en de aan--/-afwezigheid van com- tie politici komen en uit hun handelen blijken. petente en sociaal voelende bestuurders te De waarde van links ligt daarmee niet in neutraliseren. De decentralisatie van de Wet Van Doorns tot cliché geciteerde observatie

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 LINKSE WAARDEN 65

Naomi Woltring Sluitstuk van linkse waarden

dat ‘de grote historische verdienste van de so- alternatieven, met het institutionaliseren van ciaal-democratie’ ligt in het geprotesteerd gelijke zeggenschap voor iedereen middels hebben tegen een invasieve economische rati- een vloer in de arbeidsmarkt, een bodem in de onaliteit die alles tot koopwaar maakt.7 Dat inkomensverdeling en streven naar volledige morele protest is alleen geloofwaardig als het werkgelegenheid. gecombineerd wordt met het opbouwen van

Noten munisme; zie bijv. Koen Koch, 5 Yasha Mounk, ‘Responsibility ‘Triomfalisme?’, in: S&D redeﬁned’ (2017), htps://demo- 1 Susan Woodward, Socialist 1990/1, p. 2. cracyjournal.org/maga- unemployment. The political 3 Piet de Rooy, ‘De sociaal-de- zine/43/responsibility-rede- economy of Yugoslavia 1945- mocratische passie voor poli- ﬁned/ [bezocht 31-12-2017]. 1990. Princeton University tiek’, in: Jos de Beus e.a. De 6 David Graeber, The utopia of Press 1995. ideologische driehoek, Meppel, rules: on technology, stupidity 2 Philipp Ther, Europe since Boom 1996, p. 178; ‘Over snij- and the secret joys of bureau- 1989, Princeton University bloemen en sociaal-democra- cracy. New York, Melville Press 2016, p. 82. Overigens tie’, in: S&D 2007/10, pp. 9-15. House Books 2015. probeerden sociaal-democra- 4 Colin Hay, ‘The normalizing 7 J.A.A. van Doorn, ‘Het socia- ten zich begin 1990 nog man- role of rationalist assumpti- lisme als kameleon’, in: G. van moedig te verzeten tegen het ons in the institutional em- der List (red.), De draagbare gelijkstellen van democra- bedding of neoliberalism’, in: Van Doorn, Amsterdam, tisch socialisme en sociaal- Economy and Society 33(4) Prometheus 1996. democratie aan Sovjetcom- (2004): 500-527.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 66 Column

Macht aan de nieuwe collectieven

Door Klara Boonstra Deze slimme ondernemers bieden prachti- Directeur Wiardi Beckman Stichting ge diensten, ogenschijnlijk gratis. Maar het data delven heeft een keerzijde die onlangs wel heel duidelijk werd, toen bleek dat Facebook Spreiding van macht, kennis en inkomen was data via een aan een Britse universiteit gelieer- het moto van het meest progressieve kabinet de ondernemer had verkocht aan de Trump- dat Nederland ooit heeft gekend. Met kennis campagne. Op een met een verborgen camera is dat het beste gelukt. Zulke grote aantallen gemaakt ﬁlmpje was te zien dat die onderne- kinderen stromen door via het algemeen vor- mer graag bereid was met behulp van vuile mend onderwijs dat we toe zijn aan een her- dataspelletjes de verkiezingen in de VS te waardering van het meer praktisch ingestel- manipuleren. Voor veel geld uiteraard. de onderwijs en beroepsleven. Spreiding van Onze activiteiten op internet zijn handels- inkomen is gedeeltelijk gelukt. De lonen in waar en kunnen voor politieke manipulatie Nederland zijn stukken gelijkmatiger dan in worden misbruikt. In dit geval werd dat door vrijwel alle andere landen, maar de vermo- goede journalistiek van The Guardian onthuld, gensverdeling wordt ongelijker. Spreiding maar meestal blijft het verborgen. Wij leve- van macht is ingewikkelder. ren dus eigenlijk arbeid in de ‘fabriek’ van Veel machthebbers van halverwege de ja- Face book. Zonder ons geen advertenties of ren zeventig zijn gebleven, zoals de overheid dataverkoop, geen Facebook zoals het nu inclusief haar bureaucratie, de werkgevers en draait. Wat is daar tegen te doen? Arjen Lu- het bedrijfsleven, al zijn ze gedeeltelijk door bach riep op Facebook te verlaten en een deel emancipatie en zeggenschap veranderd in van de gebruikers deed dat ook. Daar mee meer diverse en inclusieve omgevingen. was hij wel een belangrijk mediakanaal Sommige oude machthebbers hebben aan kwijt. macht gewonnen. Bijvoorbeeld de verzeke- Een alternatieve oplossing kan de Data- raars en andere ﬁnanciële instellingen. vakbond zijn, die onlangs is opgericht en die Daarnaast is een buitencategorie van ex- wordt ondersteund door de Wiardi Beck- treem invasieve nieuwe machthebbers ont- man Stichting. De Datavakbond beschouwt staan die in vrijwel elk huishouden en op elke de gebruikers als datawerkers zonder wie de werkplek zijn doorgedrongen: de ‘big data’ schoorsteen van de tech-reuzen niet rookt. tech-reuzen als Facebook, Google, Apple. Hun Wij gaan ervan uit dat ze – net als de meeste economische macht is onvoorstelbaar groot redelijke werkgevers – best met ons om de ta- en hun beurswaarde is hoger dan menig nati- fel willen om te praten en afspraken te maken onaal inkomen. Reken maar dat die economi- over de voorwaarden waaronder we onze ac- sche macht hun ook politieke macht oplevert. tiviteiten voor hen willen verrichten. Dat kan Maar hun greep op ons dagelijks leven is nog resulteren in een cao-achtige regeling over veel groter. Het zeer lucratieve verdienmodel een beloning voor ons datawerk. Of in ad ver- dat ze hanteren, bestaat uit het vrijwel perma- tentie vrij googelen. Het kan ook resulteren in nent te gelde maken van onze aandacht. Ze een wetgevingsagenda. delven data uit ons internetgebruik en het is Het bestrijden van macht kan niet indivi- hun handel om die data te verkopen aan de dueel. Daarom de Datavakbond. We hebben hoogstbiedende. nieuwe collectieven nodig, ook op dit terrein.

S & D Jaargang 75 Nummer 3 Juni 2018 SOCIALISME & DEMOCRATIE

Jaargang 75, nummer 3, juni 2018 Een uitgave van de Wiardi Beckman Stichting, wetenschappelijk bureau voor de sociaal-democratie Verschijnt zes maal per jaar

Redactie Uitgever Paul de Beer Uitgeverij Van Gennep Nik de Boer Nieuwpoortkade 2A Meike Bokhorst 1055 RX Amsterdam Klara Boonstra info @ vangennep-boeken.nl Menno Hurenkamp (020) 606 07 21 Ruud Koole Marijke Linthorst Abonnementsprijzen per jaargang Annemarieke Nierop (eindredactie) Papier Redactieraad ► Student! / !aio! / !oio!/!Jong WBS !/!Jonge Socialisten: € 39,50 Maurits Barendrecht ► Particulier Nederland: € 82,50 Liesbeth Noordegraaf Papier & digitaal Marc Chavannes (voorzitter ) ► Student!/!aio!/!oio!/!Jong wbs!/!Jonge Socialisten: € 49,50 Paul Tang ► Particulier Nederland: € 91,— ► Instelling Nederland: € 161,50 De redactie verwelkomt ► Particulier buitenland: € 145,— bijdragen ter beoordeling. ► Instelling buitenland: € 172,— Kopij graag toezenden per e-mail naar send @ wbs.nl. ► Losse nummers € 17,50 Een abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Redactieadres Opzeggen kan tot één maand voor het einde van de jaargang. Wiardi Beckman Stichting Vanwege de aard en inhoud van de uitgave wordt u geacht Emmapark 12 het abonnement in het kader van uw beroep of bedrijf te 2595 ET Den Haag ontvangen en niet als consument op te treden in de zin van de artikelen art. 236 en 237 boek 6 BW. Mocht dit anders zijn, Telefoon (070) 262 97 20 dan bent u gehouden dit binnen één maand na ingang van E-mail send @ wbs.nl het abonnement per e-mail, telefonisch, schriftelijk of anderszins bij de abonnementenadministratie van de uitgever Lay-out omslag & aan te geven. Uitgeverij Van Gennep © 2018 Uitgeverij Van Gennep, Amsterdam

Abonnementen Niets uit deze uitgave mag worden vermenig vuldigd Bel (020) 606 07 21 of mail en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke info @ vangennep-boeken.nl toestemming van de uitgever. voor een abonnement of kennis- makingsnummer. Het Wilhelmus voorbij

Bram Eidhof

‘Democratie is een werkwoord, vooral als mensen zich een gebrek daaraan niet meer kunnen indenken. Burgerschaps- onderwijs helpt daarbij, dat laat dit pamﬂet overtuigend zien.’ Prof. dr. Kim Puters, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau

In dit pamflet zet Bram Eidhof uiteen wat burgerschap precies is en waarom we er zo mee worstelen. En hoe we voorkomen dat burgerschapsonderwijs een eliteproject of identiteitsproject wordt. In plaats daarvan pleit hij voor scherp gedefinieerd en substantieel burgerschapsonderwijs. Daarmee levert dit pamflet een belangrijke bijdrage aan een hoogst actuele discussie.

Omvang 88 pagina’s | € 7,99 | ISBN 978 94 6164 677 4 Nu verkrijgbaar!

Publicaties WBS

Over de grens. De vluchtelingencrisis als reality test, Monika Sie Dhian Ho, Annelies Pilon & René Cuperus (red.)

Omvang 416 pagina’s | € 24,90 | ISBN 978 94 6164 459 6

Rood-groene politiek voor de 21e eeuw, Heleen de Coninck, Menno Hurenkamp, Lieke Melsen & Hans Opschoor (red.)

Omvang 416 pagina’s | € 22,50 | ISBN 978 94 6164 453 4

Kunst of koopwaar. Hoe de cultuurpolitiek uit Nederland verdween, Frans Becker & Paul Kalma (red.)

Omvang 416 pagina’s | € 19,90 | ISBN 978 94 6164 420 6