Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016): 65-81

Piotr Klub

Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach południowo wschodniej Polski

The need for nature reserve protection of the Carpathian Forest in the 15 forest districts of southeastern

ABSTRAKT: Puszcza Karpacka, niegdyś w całości porastająca stoki Karpat, intensywnie eksploato- wana przez człowieka, zachowała się niezmieniona na niewielkim obszarze i w niewielu fragmentach. Te pozostałe skrawki są jednymi z najcenniejszych przyrodniczo fragmentów polskiej przyrody o wy- sokim stopniu naturalności, wielkiej bioróżnorodności oraz bardzo wysokiej frekwencji gatunków wskaźnikowych dla lasów pierwotnych. Jednakże tak ważny dla ochrony polskiej przyrody obszar jest wciąż niedostatecznie chroniony, szczególnie w formie ochrony biernej – najwłaściwszej dla lasów o wysokim stopniu naturalności. Dla zabezpieczenia tego dziedzictwa, konieczne jest powołanie nowych rezerwatów przyrody, które w przyszłości pozwolą na utworzenie bądź powiększenie parków narodo- wych – najlepiej zabezpieczających dziewiczą przyrodę dla przyszłych pokoleń. SŁOWA KLUCZOWE: Puszcza Karpacka, Turnicki Park Narodowy, rezerwat przyrody

ABSTRACT: The Carpathian Forest, once covering the entire slopes of the Carpathians, has been in- tensively exploited and its remnants are unchanged only on limited patches of its original range. Those fragments are among the most valuable natural areas in Poland, with the highest level of biodiversity and extremely high frequency of species indicative for primeval forests. However, the protection of this area, crucial for nature conservation in Poland, is still unsatisfactory, especially in the form of passive conservation, being the most appropriate for highly natural woods. In order to preserve this heritage it is necessary to establish new nature reserves, which would be the basis for future extensions of national parks, as this form of environmental protection is the most effective way to preserve the natural values for the next generations. KEY WORDS: Carpathian Forest, Turnica National Park, nature reserve

Wstęp stopniowym przekształceniom, najpierw przez wylesienia pod gospodarkę pasterską Puszczą Karpacką (fot. 1) nazywamy prowadzoną przez ludy wołoskio-rusińskie, pozostałość zwartego kompleksu leśnego a następnie przez intensywną gospodarkę obejmującego niegdyś cały łuk Karpat (Bor- leśną. Prastare buki i jodły padały ofiarą roz- kowski 2011). Przez wiele stuleci ulegała ona wijającego się XIX-wiecznego przemysłu,

65 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

Fot. 1. Puszcza Karpacka – teren projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (fot. Tomasz Na- białkowski). Photo 1. The Carpathian Forest – the area of the projected Turnica National Park (photo by Tomasz Nabiałkowski). a ich drewno było użytkowane jako opał w części. Jako ekosystem o wysokim stopniu wielkich piecach hutniczych i w kuźniach, naturalności składa się z bardzo wielu ele- na rozbudowę sieci kolejowej, rozwój ko- mentów, które stanowią jej bogactwo. Poni- palń, oraz jako element konstrukcji obiek- żej zostały opisane najważniejsze z nich. tów przemysłowych. Na miejsce naturalne- Główne siedliska, będące elementa- go wielogatunkowego lasu wprowadzano mi Puszczy Karpackiej, to: żyzna buczyna monokultury świerkowe (Kucharzyk 1998, karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, Szabla 2008). To wszystko doprowadziło do kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis- tego, że do dzisiejszych czasów dotrwało już Fagetum, dolnoreglowy bór jodłowo-świer- bardzo niewiele naturalnych fragmentów kowy Abieti-Piceetum, grąd subkontynen- pra-puszczy. talny Tilio-Carpinetum, olszynka karpacka Alnetum incanae, bagienna olszyna górska Caltho-Alnetum oraz żyzne lasy lipowo-ja- Walory Przyrodnicze Puszczy worowe, w tym jaworzyny ze związku Tilio Karpackiej platyphylli-Acerion pseudoplatani (Matusz- kiewicz 2005). Puszcza Karpacka jest ekosystemem Na bogactwo i niezwykłość Puszczy leśnym, dla którego biotopem jest łańcuch Karpackiej składają się również następują- górski Karpat. W niniejszej pracy obiektem ce walory: Puszcza Karpacka jest jedynym zainteresowania jest skrawek Puszczy Kar- miejscem w Polsce, gdzie występują wszyst- packiej występującej w Polskich Karpatach, kie duże polskie ssaki drapieżne - wilk Ca- a właściwie w ich południowo-wschodniej nis lupus, ryś Lynx lynx i niedźwiedź Ursus

66 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ... arctos, a także bardzo rzadki żbik Felis sil- sp., pawężnice Peltigera sp., odnożyce Rama- vestris. Dla niedźwiedzia i żbika Karpaty lina sp., nibypłucnik Cetrelia olivetorum czy to jedyne miejsce występowania w Polsce żółtlica Flavoparmelia caperata (Kościelniak (Śmietana 2012, Atlas ssaków Polski IOP 2008). Walory przyrodnicze tego terenu PAN), a dla wilka i rysia to ich największa podkreślają również siedliska priorytetowe zwarta ostoja w naszym kraju (Okarma, dla Unii Europejskiej: 9180 - jaworzyny i Gula i Brewczyński 2011, Schmidt 2011). lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach Jest to również jeden z najważniejszych rejo- Tilio plathyphyllis-Acerion pseudoplatani i nów występowania żubra na świecie (Olech 7220 - źródliska wapienne ze zbiorowiskami i Perzanowski 2011). Puszczę Karpacką za- Cratoneurion commutati (Materiały własne mieszkują rzadkie, chronione, ważne dla Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze). Wspólnoty Europejskiej, gatunki ptaków, w tym również gatunki, dla których tworzy się strefy ochronne wokół miejsc gniazdowa- Charakterystyka ochrony nia: orzeł przedni Aquila chrysaetos, orlik rezerwatowej Puszczy Karpackiej krzykliwy Clanga pomarina, bocian czarny w 15 nadleśnictwach Ciconia nigra, puchacz Bubo bubo, sóweczka południowo-wschodniej Polski Glaucidium passerinum, włochatka Aegolius funereus, dzięcioł trójpalczasty Picoides tri- Dzięki zaszłościom historycznym zde- dactylus czy dzięcioł białogrzbiety Dendro- cydowanie najwięcej i najcenniejszych frag- copos leucotos (Wilk et al. 2016). Występują mentów lasów o charakterze pierwotnym tu ważne dla Wspólnoty Europejskiej, prio- przetrwało na południowo-wschodnim rytetowe, rzadkie i chronione gatunki owa- krańcu Polski (Kucharzyk 1998), na ob- dów, w tym również takie, które są wskaź- szarze Beskidu Niskiego, Bieszczadów, Gór nikami lasów o charakterze pierwotnym: Sanocko-Turczańskich oraz Pogórza Prze- zgniotek cynobrowy Cucujus cinnaberinus, myskiego. Na tym tak cennym przyrodniczo zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus, obszarze, na terenie 15 nadleśnictw (Bircza, ponurek Schneidera Boros schneideri oraz Baligród, Brzozów, Cisna, Dukla, Dynów, nadobnica alpejska Rosalia alpina, pachnica Gorlice, Komańcza, Krasiczyn, Lesko, Lu- dębowa Osmoderma eremita i biegacz uroz- towiska, Łosie, Rymanów, i Us- maicony Carabus variolosus. W lasach rosną trzyki Dolne) (ryc. 1) istnieje 50 rezerwa- rzadkie, chronione, ważne dla Wspólnoty tów przyrody o powierzchni 7000,38 ha, w gatunki mchów i wątrobowców, będących tym 19 rezerwatów „leśnych” o powierzchni wskaźnikami lasów o charakterze pierwot- 2731,03 ha (tab. 1). nym: bezlist okrywowy Buxbaumia viridis, Rezerwat przyrody, w myśl Ustawy o widłoząb zielony Dicranum viride, skosat- ochronie przyrody, „obejmuje obszary za- ka zanokcicowata Plagiochila asplenioides, chowane w stanie naturalnym lub mało biczyca trójwrębna Bazzania trilobata, gła- zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska dysz paprociowaty Homalia trichomanoides przyrodnicze, a także siedliska roślin, sied- i nowelia krzywolistna Nowellia curvifolia liska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory (Materiały własne Fundacji Dziedzictwo i składniki przyrody nieożywionej wyróż- Przyrodnicze). Na drzewach, skałach czy niające się szczególnymi wartościami przy- glebie można spotkać rzadkie, chronione, rodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub wskaźnikowe dla lasów o charakterze pier- walorami krajobrazowymi” (Ustawa z dnia wotnym, w tym również strefowe, porosty: 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, granicznik płucnik Lobaria pulmonaria, pu- Dz. U. z 2015 r. poz. 1651 Art. 13.1). Natu- chlinka ząbkowana Thelotrema lepadinum, ralnym zbiorowiskiem roślinnym w Polsce kobierniki Parmotrema sp., brodaczki Usnea jest las (Matuszkiewicz 1993), więc ekosy-

67 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016) stemy leśne są potencjalnie obszarami w na lata 2006-2015, projekt rezerwatu leśne- stanie „naturalnym lub mało zmienionym”, go „Na stokach Dzidowej” o powierzchni szczególnie, gdy drzewostan jest zgodny z 198,56 ha został zmniejszony do 99,98 ha, siedliskiem, a wpływ gospodarki człowieka a projekt rezerwatu leśnego - częściowego w jego dziejach był nieznaczny. Ekosystemy „Kiczora” o powierzchni 219,17 ha został leśne jako ekosystemy „docelowe” w szacie zmniejszony do 104,38 ha (tab. 2). Projekty roślinnej Polski posiadają wiele naturalnych czekają wciąż na realizację. procesów pozwalających na ciągłe trwanie Nadleśnictwo Bircza ma 8 rezerwatów lasu na danym terenie (Przybylska i Kucha- przyrody (tab. 1) o powierzchni 1596,74 ha, rzyk 1999). Dlatego dla najbardziej wartoś- w tym 1234,89 ha rezerwatów leśnych, co ciowych przyrodniczo ekosystemów leśnych stawia to nadleśnictwo na pierwszym miej- najwłaściwszym sposobem ochrony jest re- scu co do wielkości obszaru i ilości rezer- zerwat przyrody, najlepiej z ochroną ścisłą, watów wśród analizowanych nadleśnictw. która pozwala na „całkowite i trwałe zanie- Nadleśnictwo posiada projekt małego rezer- chanie bezpośredniej ingerencji człowieka watu leśnego (tab. 2). Jednakże w 1993 roku w stan ekosystemów, tworów i składników istniały trzy projekty rezerwatów ścisłych: przyrody oraz w przebieg procesów przy- „Turnica”, „Suchy Obycz” oraz „Hyb” (Mate- rodniczych (…)” (Ustawa z dnia 16 kwietnia riały własne Fundacji Dziedzictwo Przyrod- 2004 r. o ochronie przyrody, Dz. U. z 2015 r. nicze). Rezerwat „Turnica” został powołany poz. 1651 Art. 5,9). Ochrona walorów przy- w 2001 r. (tab. 1). O dwu pozostałych projek- rodniczych Puszczy Karpackiej, która za- towanych w tamtym czasie rezerwatach ak- wiera w sobie fragmenty ekosystemów mało tualny Plan Urządzania Lasu nie wspomina, zmienionych, powinna więc być prowadzona a na ich terenie prowadzona jest gospodarka przede wszystkim w rezerwatach przyrody, i leśna. Niestety, „Suchy Obycz” w większości choć jej poszczególne części składające się na stracił swoje walory z powodu przeprowa- ekosystem (np. siedliska czy gatunki roślin dzonej tam wycinki starodrzewia. Natomiast lub ptaków) mogą być chronione w posta- na terenie byłego projektowanego rezerwatu ci innych form, to jednak ochronę Puszczy „Hyb” w 2016 r. została przeprowadzona Karpackiej jako całego ekosystemu zapew- inwentaryzacja wskazująca wciąż ogromny ni tylko ochrona rezerwatowa (bądź park potencjał przyrodniczy tego terenu - zna- narodowy), a każda niższa forma ochrony leziono m.in. gatunki chrząszczy saproksy- - czy krajobrazowa czy indywidualna, czy lobiontycznych zupełnie nowych dla Polski też za pomocą „zrównoważonej gospodarki (Materiały własne Fundacji Dziedzictwo leśnej”, będzie niewystarczająca. Przyrodnicze, niepublikowane). Generalnie Warto więc prześledzić jak kształtuje się analiza potencjału ochrony przyrody na te- ten sposób ochrony w analizowanych 15 renie Nadleśnictwa Bircza wymaga głębszej nadleśnictwach karpackich południowo- analizy. Zostanie to uczynione w następnych wschodniej Polski (ryc. 1). rozdziałach. W Nadleśnictwie Baligród istnieją cztery W Nadleśnictwie Brzozów istnieje tyl- rezerwaty przyrody, ale żaden z nich nie jest ko jeden rezerwat przyrody, o powierzchni rezerwatem leśnym (tab. 1). Istnieją projekty 191,94 ha (tab. 1). Nadleśnictwo posiada 4 nowych rezerwatów o łącznej powierzchni również propozycje nowych rezerwatów: 388,02 ha, czyli ponad 10 razy większej niż „Przełom Sanu w Trepczy”, „Malawki” oraz istniejących rezerwatów (33,55 ha). Projek- „Przełom Sanu w Niewistce” (tab. 2), jed- towana powierzchnia mogłaby być większa nakże propozycje te nie zostały uznane, co jeszcze o 213,37 ha, jednakże w toku pracy zostało wytłumaczone w Programie Ochro- nad Planem Ochrony Przyrody do Planu ny Przyrody Nadleśnictwa Brzozów (2007) Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Baligród (pisownia oryginalna): „(…) jednakże ze

68 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ... względu na brak szczególnych form roślin- W Nadleśnictwie Gorlice, leżącym w nych poza krajobrazowymi, zasługującymi otulinie Magurskiego Parku Narodowego, na ochronę zrezygnowano z uznania dwu istnieją dwa rezerwaty o łącznej powierzch- pierwszych. Dla proponowanego rezerwatu ni 24,87 ha, w tym jeden leśny o powierzchni „Przełom Sanu w Niewistce”, zmieniono for- 12,97 ha (tab. 1). Nadleśnictwo miało plany mę ochrony i uznano za użytek ekologicz- utworzenia 5 nowych rezerwatów przyrody ny”. (tab. 2), jednak Komisja Techniczno-Go- W Nadleśnictwie Cisna, leżącym w spodarcza zrezygnowała z ich utworzenia całości w otulinie Bieszczadzkiego Parku wyjaśniając: „Wydaje się niecelowe obejmo- Narodowego (Program Ochrony Przyrody wanie ochroną rezerwatową tak dużych ob- 2006-2015), istnieją dwa rezerwaty przyro- szarów leśnych o składzie gatunkowym nie- dy: „Sine Wiry” - rezerwat krajobrazowy z zgodnym z siedliskiem i o zniekształconym ochroną częściową, chroniący przełom So- siedlisku. Proces restytucji siedlisk i przebu- linki z okolicznymi formami skalnymi i oka- dowy drzewostanów bez ingerencji człowie- lającym je lasem, o powierzchni 450,49 ha, ka, przebiegałby na tyle wolno, że korzyści w tym 331,19 na terenie Nadleśnictwa Cisna przyrodnicze (i gospodarcze) byłyby mniej- (reszta na terenie Nadleśnictwa Baligród), sze niż straty. Znaczne fragmenty propono- oraz „Olszyna Łęgowa w Kalnicy” - mały wanych rezerwatów przechodziłyby fazę na- rezerwat częściowy - leśny o powierzchni turalnych drzewostanów przedplonowych, 13,69 ha (tab. 1). Nadleśnictwo posiada pro- złożonych z gatunków lekkonasiennych, a jekt rezerwatu leśnego - częściowego „Prze- okres powrotu ciężkonasiennego buka na łom Solinki pod Matragoną” o powierzchni swoje naturalne siedliska, wydłużyłby się 143,06 ha (tab. 2). Mimo przeniesienia tere- nadmiernie w czasie. Komisja Techniczno- nu projektowanego rezerwatu do gospodar- Gospodarcza nie proponuje tworzenia no- stwa specjalnego, rezerwat do tej pory nie wych rezerwatów z uwagi na objęcie terenu doczekał się powołania do życia (Aneks do Nadleśnictwa ochroną krajobrazową” (Pro- Planu Urządzania Lasu 2006-2015). W Nad- gram Ochrony Przyrody 2006-2015). leśnictwie są również trzy propozycje rezer- W Nadleśnictwie Komańcza, przylega- watów przyrody: leśne - częściowe: „Na sto- jącym do słowackiego Parku Narodowe- kach Falowej” i „Okrąglik” oraz leśny: „Ło- go Połoniny, istnieją 2 rezerwaty przyrody, piennik”, o łącznej powierzchni 443,11 ha. jednak nie ma żadnego rezerwatu leśnego W Nadleśnictwie Dukla znajduje się 7 (tab. 1). Nadleśnictwo posiada projekt du- rezerwatów przyrody (tab. 1) o łącznej po- żego rezerwatu leśnego „Dolina Olchowa- wierzchni 400,74 ha, w tym ponad połowa tego” o powierzchni 477,30 ha. Co ciekawe, (222,09 ha), to rezerwaty leśne. Aktualnie w Nadleśnictwo zmieniło projekt rezerwatu, w Nadleśnictwie nie planuje się nowych rezer- rezultacie czego zwiększył się jego obszar: watów (tab. 2). „Nadleśnictwo Komańcza (…) proponu- Nadleśnictwo Dynów nie ma żadnego re- je wyłączenie z rezerwatu oddz. 54 (…) o zerwatu przyrody. W czasie ostatniej Narady pow. 51,03 ha (…). Ujęcie oddz. 54 w skład Techniczno-Gospodarczej do Planu Urzą- rezerwatu spowodowałoby odcięcie dostęp- dzania Lasu na lata 2017- 2026, dnia 6 grud- ności do wyżej podanego obszaru leśnego. nia 2016 r., Nadleśnictwo zaproponowało W zamian Nadleśnictwo zaproponowało utworzenie rezerwatu „Jabłonica Ruska”, a przyłączenie do rezerwatu oddz. 42 (…) o do czasu jego powstania nie zaplanowano pow. 58,95 ha, gdzie znajdują się naturalne na jego terenie żadnych zabiegów gospodar- starodrzewia jodłowo-bukowe, nigdy nie czych (dane własne autora, 6.12.2016). użytkowane ze względu na niedostępność terenu (…).” (Program Ochrony Przyrody na lata 2006-2015).

69 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

Nadleśnictwo Krasiczyn posiada 6 rezer- oba leśne (tab. 2), o powierzchni łącznej watów przyrody (tab. 1) o łącznej powierzch- 272,47 ha. ni 78,36 ha, w tym jeden leśny o powierzch- Nadleśnictwo Stuposiany leży w całości ni 46,42 ha. Nie planuje się w nim powstania w otulinie Bieszczadzkiego Parku Narodo- nowych rezerwatów przyrody. wego pomiędzy jego enklawami. O boga- Nadleśnictwo Lesko posiada 6 rezerwa- ctwie przyrodniczym jego terenu świadczy tów przyrody (tab. 1) o łącznej powierzchni chociażby inwentaryzacja, która wykazała 593,20 ha, w tym 194,41 ha w rezerwatach w dwóch tylko leśnictwach ( i Dźwi- leśnych. Na terenie Nadleśnictwa projekto- nacz) 161 stanowisk rzadkich i chronionych wane są dwa rezerwaty przyrody: „Kamień ściśle porostów – puchlinki ząbkowanej The- pod Rzepedzią” - rezerwat geologiczny o lotrema lepadinum, granicznika płucnika powierzchni 91,69 ha, oraz rezerwat leśny Lobaria pulmonaria oraz kobiernika Parmo- „Przysłup” o powierzchni 212,45 ha (tab. 2). trema sp., które wymagają ochrony w posta- Dla projektowanych rezerwatów nie prze- ci stref o promieniu 50 m (Rozporządzenie widziano żadnych działań gospodarczych. Ministra Środowiska w sprawie ochrony ga- Według Komisji Założeń Planu do Planu tunkowej grzybów 2014). Sprawa ustalenia Urządzania Lasu Nadleśnictwa Lesko na lata stref jest ciągle w toku (Protokół kontroli te- 2019-2028 rezerwaty te powstaną „już nie- renowej 2016). W Nadleśnictwie Stuposiany długo” (dane własne autora, 19.09.2016). istnieje tylko jeden rezerwat przyrody „Za- Nadleśnictwo , którego po- kole”, o powierzchni 5,25 ha. Jest to rezerwat nad połowa leży w otulinie Bieszczadzkie- torfowiskowy. Powstał w 1971 r. (tab. 1). go Parku Narodowego (Program Ochrony Nadleśnictw posiada dwa projekty nowych Przyrody 2005-2014), posiada 3 rezerwaty rezerwatów, opracowanych przez grupę pra- przyrody o łącznej powierzchni 706,54 ha, w cowników Wydziału Leśnego Uniwersytetu tym jeden leśny rezerwat Hulskie im. Stefa- Rolniczego w Krakowie, oba leśne: „Las bu- na Myczkowskiego o powierzchni 189,87 ha kowy pod obnogą” o powierzchni 354,39 ha (tab. 1). Nadleśnictwo zaplanowało 2 rezer- oraz „Przełom Wołosatego” o powierzchni waty leśne - częściowe o łącznej powierzch- 144,92 ha (tab. 2). ni 269,89 ha (tab. 2). W Programie Ochro- Nadleśnictwo Ustrzyki Dolne posiada 5 ny Przyrody dla Nadleśnictwa Lutowiska rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni (2005-2014) można przeczytać, że: „Na tere- 400,11 ha, w tym dwa rezerwaty leśne o łącz- nie Nadleśnictwa Lutowiska można wskazać nej powierzchni 331,83 ha (tab. 1). Nadleś- wiele obszarów cennych przyrodniczo, które nictwo ma propozycję dwóch nowych rezer- kwalifikują się do objęcia ochroną rezerwa- watów przyrody: torfowiskowego „Moczary” tową”. Trzeba mieć nadzieję, że w przyszłości o powierzchni 11,81 ha, oraz dużego rezer- te wszystkie cenne obszary zostaną objęte tą watu krajobrazowego „Przełom Strwiąża” o formą ochrony przyrody. powierzchni 348,98 ha (tab. 2), chroniącego Nadleśnictwo Łosie nie stanowi dobrego krajobraz przełomowego odcinka rzeki St- przykładu ochrony rezerwatowej. Nadleśni- rwiąż należącej do zlewni Morza Czarnego, ctwo nie posiada żadnego rezerwatu przy- wraz z naturalnymi zbiorowiskami leśnymi rody, jak również nie ma żadnego projektu (Program Ochrony Przyrody 2009-2018). ani propozycji obszaru do objęcia ochroną Na analizowanym obszarze istnieje w formie rezerwatu (tab. 2). wiele cennych obszarów godnych ochrony Nadleśnictwo Rymanów posiada 3 re- w rezerwatach przyrody. Nowe rezerwaty zerwaty o łącznej powierzchni 2180,25 ha, przyrody są bardzo potrzebne, gdyż zagęsz- w tym jeden rezerwat leśny o powierzchni czenie istniejącej sieci rezerwatów pozwoli 292,92 ha. Nadleśnictwo ma również jeden na stworzenie „obszarów węzłowych”, które projektowany i jeden planowany rezerwat, wraz z parkami narodowymi, obszarami Na-

70 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

Ryc. 1. Drzewostany na tle 15 analizowanych karpackich nadleśnictw. Źródło: materiały własne Fun- dacji Dziedzictwo Przyrodnicze. Fig. 1. Forests in the 15 forest districts of the Carpathians. Source: materials of the Natural Heritage Foundation (Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze).

Tab. 1. Rezerwaty analizowanych 15 nadleśnictw Puszczy Karpackiej. Dwa nadleśnictwa – Dynów i Łosie nie posiadają żadnego rezerwatu przyrody. Źródło: http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/. Tab. 1. Nature reserves in the analysed 15 forest districts of the Carpathian Forest. In two districts – Dynów and Łosie – there are no reserves. Source: http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/.

Rok powstania Lp. / Nadleśnictwo / Pow. / Rodzaj Nazwa / Reserve name / Year of No. Forest district Area [ha] / Kind establishment przyrody 1 Baligród Gołoborze 13,9 1957 nieożywionej 2 Baligród Cisy na Górze Jawor 3,02 florystyczny 1970 3 Baligród Woronikówka 14,84 florystyczny 1974 4 Baligród Olsza Kosa w Stężnicy 1,79 florystyczny 1990 5 Bircza Reberce 190,96 leśny 1996 6 Bircza Turnica 151,5 leśny 2001 7 Bircza Na Opalonym 217,13 leśny 2001 8 Bircza Krępak 138,46 leśny 1991 9 Bircza Chwaniów 354,71 leśny 1996 10 Bircza Nad Trzciancem 182,13 leśny 2000 11 Bircza Kalwaria Pacławska 173,18 krajobrazowy 1996

71 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

12 Bircza Kopystańka 188,67 krajobrazowy 1996 13 Brzozów Polanki 191,94 leśny 1996 14 Cisna Sine Wiry 450,49 krajobrazowy 1971 15 Cisna Olszyna Łęgowa w Kalnicy 13,69 leśny 1988 16 Dukla Łysa Góra 160,74 leśny 1957 17 Dukla Igiełki 27,88 florystyczny 1990 18 Dukla Wadernik 10,72 florystyczny 2003 19 Dukla Modrzyna 14,46 florystyczny 1953 20 Dukla Przełom Jasiołki 123,41 krajobrazowy 1976 Rezerwat Tysiąclecia 21 Dukla 61,35 leśny 1963 na Cergowej Górze 22 Dukla Cisy w Nowej Wsi 2,18 florystyczny 1990 23 Gorlice Jelenia Góra 12,97 leśny 1984 przyrody 24 Gorlice Kornuty 11,9 1953 nieożywionej Przełom Osławy 25 Komańcza 322,45 krajobrazowy 2000 pod Duszatynem przyrody 26 Komańcza Zwiezło 2,2 1957 nieożywionej 27 Krasiczyn Przełom Hołubli 46,42 leśny 1970 28 Krasiczyn Brzoza Czarna w Reczpolu 2,66 florystyczny 1995 29 Krasiczyn Leoncina 8,67 florystyczny 2001 30 Krasiczyn Jamy 2,01 florystyczny 1996 Szachownica w Krówni- 31 Krasiczyn 16,67 florystyczny 1991 kach 32 Krasiczyn Skarpa Jaksmanicka 1,93 faunistyczny 1974 Przełom Osławy 33 Lesko 142,79 krajobrazowy 1996 pod Mokrem przyrody 34 Lesko Kamień nad Rzepedzią 91,83 1971 nieożywionej 35 Lesko Góra Sobień 5,34 leśny 2003 36 Lesko Dyrbek 130,88 leśny 2012 37 Lesko Grąd w Średniej Wsi 58,19 leśny 2003 Nad Jeziorem 38 Lesko 164,17 krajobrazowy 2003 Myczkowieckim 39 Lutowiska Krywe 511,73 krajobrazowy 1983 Hulskie im. Stefana 40 Lutowiska 189,87 leśny 1991 Myczkowskiego Śnieżyca wiosenna 41 Lutowiska 4,94 florystyczny 2001 w Dwerniczku 42 Rymanów Bukowica 292,92 leśny 1996 43 Rymanów Kamień nad Jaśliskami 302,32 krajobrazowy 2000 44 Rymanów Źródliska Jasiołki 1585,01 krajobrazowy 1994 45 Stuposiany Zakole 5,25 torfowiskowy 1971 46 Ustrzyki Dolne Buczyna w Wańkowej 98,68 leśny 1994 47 Ustrzyki Dolne Koziniec 26,68 krajobrazowy 2000

72 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

48 Ustrzyki Dolne Bobry w Uhercach 27,12 torfowiskowy 2002 49 Ustrzyki Dolne Na Oratyku 233,15 leśny 2004 50 Ustrzyki Dolne Cisy w Serednicy 14,48 florystyczny 2000 Powierzchnia wszystkich rezerwatów 7000,38 / Total area of all reserves Powierzchnia rezerwatów leśnych 2731,03 / Total area of forest reserves

Tab. 2. Planowane i projektowane rezerwaty 15 analizowanych nadleśnictw Puszczy Karpackiej. Źródło: Plany Urządzania Lasu – Programy Ochrony Przyrody poszczególnych nadleśnictw (2005-2014, 2006-2015, 2007-2016, 2008-2017, 2009-2018). Tab. 2. The planned and projected reserves in the 15 analysed forest districts of the Carpathian Fo- rest. Source: Forest Management Plans – Nature Conservation Programmes for the districts (2005-2014, 2006-2015, 2007-2016, 2008-2017, 2009-2018).

Nadleśni- Pow. / Lp. / Rezerwat Rodzaj Status Uwagi ctwo / Fo- Area No. / Reserve / Kind / Status / Comments rest district [ha] „Przełom Sanu Leśny 163,35 ha w Ndl. 1 Baligród 146,45 Projektowany pod Tołstą” – częściowy Lutowiska „Na stokach Zmniejszony z 2 Baligród 99,98 Leśny Projektowany Dzidowej” 198,56 ha Leśny zmniejszony z 3 Baligród „Kiczora” 104,38 Projektowany – częściowy 219,17 ha 182,76 ha w Ndl. 4 Baligród „Łopiennik” 37,21 Leśny Projektowany Cisna 5 Bircza „Lipa” 5,57 Leśny Projektowany „Przełom Sanu Nie doszedł do 6 Brzozów − − Proponowany w Trepczy” skutku Nie doszedł do 7 Brzozów „Malawki” − − Proponowany skutku „Przełom Sanu Uznany za uży- 8 Brzozów − − Proponowany w Niewistce” tek ekolog. „Przełom Leśny 9 Cisna Solinki pod 143,06 Projektowany – częściowy Matragoną” „Na stokach Leśny 10 Cisna 222,59 Proponowany Falowej” – częściowy 37,21 ha w Ndl. 11 Cisna „Łopiennik” 182,76 Leśny Proponowany Baligród Leśny 12 Cisna „Okrąglik” 37,76 Proponowany – częściowy 13 Cisna „Dziurkowiec” 187,74 Leśny Proponowany 14 Dukla Brak „Jabłonica 15 Dynów − − Proponowany Ruska”

73 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

Propozycja nie 16 Gorlice „Bielanka” − Leśny Proponowany przyjęta „Magura Propozycja nie 17 Gorlice − Leśny Proponowany Małastowska” przyjęta Leśno- Propozycja nie 18 Gorlice „Wołowiec” − Proponowany krajobrazowy przyjęta Leśno- Propozycja nie 19 Gorlice „Nieznajowa” − Proponowany krajobrazowy przyjęta Leśno- Propozycja nie 20 Gorlice „Lipna” − Proponowany krajobrazowy przyjęta Krajobrazowo- Propozycja nie 21 Gorlice „Jasionka” − Proponowany leśny przyjęta „Dolina 22 Komańcza 477,3 Leśny Projektowany Olchowatego” „Kamień pod 23 Lesko 91,69 Geologiczny Projektowany Rzepedzią” 24 Lesko „Przysłup” 212,45 Leśny Projektowany Leśny 25 Lutowiska „” 106,54 Proponowany – częściowy „Przełom Sanu Leśny 146,45 ha w Ndl. 26 Lutowiska 163,35 Proponowany pod Tołstą” – częściowy Baligród 27 Łosie Brak „Dolina 28 Rymanów 216,39 Leśny Projektowany Wisłoka” 29 Rymanów „Szachty” 56,35 Leśny Proponowany „Las bukowy Propozycja UR 30 Stuposiany 354,39 Leśny Projektowany pod obnogą” Kraków „Przełom Propozycja UR 31 Stuposiany 144,92 Leśny Projektowany Wołosatego” Kraków Ustrzyki „Przełom 32 348,98 Krajobrazowy Proponowany Dolne Strwiąża” Ustrzyki Propozycja KP 33 „Moczary” 11,81 Torfowiskowy Proponowany Dolne Świebodzin Suma / Total 3351,67 Wszystkie leśne / All forest reserves 3248,17 Projektowane leśne 1942,1 / Projected forest reserves Proponowane leśne 1306,07 / Proposed forest reserves tura 2000 i wewnętrznymi formami ochrony w badanym regionie, gdyż na 50 istniejących Lasów Państwowych, takimi jak np. „osto- rezerwatów, tylko dwa powstały po 2004 je ksylobiontów”, stworzą sieć ekologiczną roku, a projektowane bądź planowane rezer- poprawiającą ochronę przyrody w regionie waty czekają latami na powołanie. Potrzeba (Szwagrzyk 2007). Niestety, od 2004 roku, więc nowej koncepcji ochrony rezerwato- kiedy w Polsce zaczęła funkcjonować sieć wej, która podniosłaby tępo powstawania Natura 2000, tempo powstawania nowych nowych rezerwatów, a przez to poprawiła rezerwatów spadło. Fakt ten jest widoczny stan ochrony przyrody w Polsce.

74 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

Turnicki Park Narodowy teren Parku to miejsce, w którym odkryto: 18 gatunków grzybów nowych dla Polski, 11 Aby lepiej zabezpieczyć walory przy- gatunków grzybów wymierających (Gier- rodnicze Puszczy Karpackiej, od wielu lat czyk, Szczepkowski i Kujawa 2015), 2 gatun- na granicy Pogórza Przemyskiego i Gór ki owadów nowych dla Polski, 7 gatunków Sanocko-Turczańskich na terenie Nadleś- owadów, których występowanie jest potwier- nictwa Bircza, projektowane jest utworze- dzeniem ich obecności w naszym kraju (na- nie Turnickiego Parku Narodowego (fot. 2) wet po 90 latach od odkrycia), 6 gatunków (Dokumentacja projektowa 1993). Projek- owadów, dla których jest to drugie stanowi- towany Park Narodowy posiada wszystkie sko w Polsce, 3 gatunki owadów, dla których wymienione osobliwości przyrodnicze z jest to trzecie stanowisko w Polsce oraz 10 wyjątkiem żubra. Ponadto posiada bardzo gatunków owadów zaliczanych do fauny bogatą dokumentację przyrodniczą, przy- lasów pierwotnych (Melke i Muzyka 2015). gotowaną dokumentację projektową, a jego Na obszarze projektowanego Turnickiego powstanie jest wpisane w krajową strategię Parku Narodowego (ok 19000 ha na tere- ochrony i zrównoważonego użytkowania nie trzech gmin: Bircza, Fredropol, Ustrzyki różnorodności biologicznej (2007). Obszar Dolne), poza rezerwatami przyrody, gdzie projektowanego Parku ma bardzo niską gę- nie prowadzono inwentaryzacji, znaleziono stość zaludnienia, a na jego terenie cały czas 6468 drzew spełniających kryteria pomnika trwają wszechstronne badania naukowe i przyrody (ryc. 2), według kryteriów: Bk, Jd, inwentaryzacje (materiały własne Funda- Dbsz, Lp - minimum 300 cm obwodu pier- cji Dziedzictwo Przyrodnicze). Dodatkowo śnicowego (na wys. 1,3 m nad ziemią), Jw,

Fot. 2. Puszcza Karpacka – teren projektowanego Turnickiego Parku Narodowego (fot. Tomasz Na- białkowski). Photo 2. The Carpathian Forest – the area of the projected Turnica National Park (photo by Tomasz Nabiałkowski).

75 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

Ryc. 2. Lokalizacja zinwentaryzowanych przez Fundacje Dziedzictwo Przyrodnicze w 2015 roku drzew o wymiarach pomnikowych. Inwentaryzacja odbywała się na całym terenie projekto- wanego parku narodowego z wyłączeniem istniejących rezerwatów przyrody. Źródło: mate- riały własne Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze. Fig. 2. Trees of the sizes meeting the criteria for nature monuments, according to the survey conduc- ted by the Natural Heritage Foundation in 2015. The inventory was conducted in the whole projected national park apart from the existing nature reserves. Source: materials of the Natu- ral Heritage Foundation. Js min. 250 cm, Wz, Kl min. 220 cm, Gb co konserwatorskiej przez administrację LP i najmniej 190 cm. Największy buk miał ob- samorządy oraz przekonanie o wystarczają- wód 5,6 m, a jodła 4,8 m (Wnioski Fundacji cym poziomie ochrony prowadzonej meto- Dziedzictwo Przyrodnicze o ustanowienie dami gospodarki leśnej. Kiedy dodać jesz- formą ochrony, jako pomnika przyrody zin- cze fakt, że obszar projektowanego Parku wentaryzowanych drzew dla gmin Fredro- jest jednym z najważniejszych i najbardziej pol, Bircza oraz Ustrzyki Dolne 2015). prestiżowych ośrodków łowieckich w kraju Mimo bezsprzecznych walorów przyrod- pod zarządem Państwowego Gospodarstwa niczych, wciąż jest wiele problemów, które Leśnego Lasy Państwowe (Strona interneto- zagrażają powołaniu do życia Turnickiego wa nadleśnictwa Bircza. http://www.bircza. Parku Narodowego. Należą do nich: zwięk- krosno.lasy.gov.pl/), to nie dziwi, że zarów- szająca się z każdym nowym Planem Urzą- no administracja LP, jak i myśliwi są naj- dzania Lasu wielkość pozyskania drewna większymi przeciwnikami powstania parku (Plany Urządzania Lasu dla poszczególnych narodowego. Niestety, samorządy również nadleśnictw), planowe „odmładzanie drze- są przeciwne ochronie przyrody, a ustawa wostanów” i nacisk na popieranie „młodego nie daje możliwości określenia granic par- pokolenia”, brak zrozumienia idei ochrony ku narodowego bez ich zgody nawet w naj-

76 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

Ryc. 3. Cenne, chronione i zagrożone gatunki wątrobowców, mchów, porostów, oraz grzybów na tle projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Źródło: materiały własne Fundacji Dziedzi- ctwo Przyrodnicze. Fig. 3. Valuable, protected and endangered species of liverworts, mosses, lichens and fungi in the projected Turnica National Park. Source: materials of the Natural Heritage Foundation. cenniejszych przyrodniczo miejscach, co de z tych gatunków dotrwa do czasu powsta- facto eliminuje możliwość jego utworzenia nia Parku. Granice planowanego rezerwa- (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochro- tu obejmują miejsca największej kumulacji nie przyrody, Dz. U. z 2015 r. poz. 1651 Art. zinwentaryzowanych przez Fundację Dzie- 10.2). dzictwo Przyrodnicze drzew o wymiarach pomnikowych (z wyłączeniem istniejących już rezerwatów) (ryc. 2) oraz stanowisk Rezerwat przyrody preludium chronionych mchów, wątrobowców, poro- dla parku narodowego stów i grzybów (również z wyłączeniem ist- niejących rezerwatów) (ryc. 3). Występowa- Zważywszy, że Turnicki Park Narodowy nie cennych gatunków koreluje z miejscem może powstać nieprędko, zasadnym jest po- występowania drzew o wymiarach pomni- wołanie na terenie Nadleśnictwa Bircza du- kowych, gdyż obie lokalizacje nakładają się żego rezerwatu przyrody, by ochronić relikty na siebie. Planowany rezerwat wypełniłby lasów pierwotnych oraz wszelkie inne walo- lukę ochrony cennych drzewostanów - z ry przyrodnicze terenu przyszłego Parku. drzewami o wymiarach pomnikowych i z Wystarczającą ochronę zapewni rezerwat o organizmami wskaźnikowymi dla lasów o powierzchni 8-10 tys. ha (ryc. 4). Taka for- charakterze pierwotnym - pomiędzy już ist- ma rezerwatu dawałaby szansę, że większość niejącymi rezerwatami „Reberce”, „Turnica”

77 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

Ryc. 4. Plan rezerwatu przyrody chroniącego najlepiej zachowane fragmenty Puszczy Karpackiej na tle projektowanego Turnickiego Parku Narodowego i już istniejących rezerwatów przyrody. Źródło: materiały własne Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze. Fig. 4. The conception of a nature reserve protecting the best-preserved fragments of the Carpathian Forest (blue), the existing nature reserves (orange) and the projected Turnica National Park (violet boundaries). i „Na Opalonym” (ryc. 4). łączącego zwarty obszar leśny Pogórza Prze- Rezerwaty, jako forma ochrony przy- myskiego, Bieszczadów i Beskidu Niskiego, rody, są pilnie potrzebne, by zachować jak oraz analogicznych obszarów po stronie najbardziej pierwotny charakter Puszczy słowackiej i ukraińskiej obejmujących po- Karpackiej oraz ochronić związane z nią ga- wierzchnię około 200-300 tys. ha. Taki ob- tunki reliktowe, które przetrwały jeszcze do szar, będąc jednym z większych obszarów naszych czasów. Pilnie potrzebne jest rów- chronionych w Europie, przyczyni się do nież wyłączenie z gospodarki stref przypo- realnego zachowania bioróżnorodności oraz tokowych jako szkieletu ekologicznego pod ciągłości procesów naturalnych Pierwotnej przyszłą ochronę. By realnie i w długiej per- Puszczy Karpackiej i będzie gwarantem za- spektywie móc myśleć o ochronie lasów o chowania prawdziwej dzikiej przyrody Kar- wysokich walorach przyrodniczych oraz ży- pat dla przyszłych pokoleń. jących w nich gatunków wskaźnikowych dla lasów pierwotnych, trzeba zmierzać w kie- PODZIĘKOWANIA: Serdecznie dzięku- runku koncepcji dużego międzynarodowego ję Iwonie Bara za przygotowanie map, a tak- obszaru „wilderness”, najlepiej w formie du- że Sylwii Fudali za wyszukanie potrzebnych żego parku narodowego lub konglomeratu danych z całego morza informacji o rezer- parków narodowych i rezerwatów przyrody, watach.

78 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

LITERATURA Bank Danych o Lasach 2016 [https://www.bdl.lasy.gov.pl/portal/]. Borkowski J. 2011. Jak wyglądały lasy pierwotne Europy pod presją dużych roślinożerców. Leśne Prace Badawcze 72 (2): 183-190. Dokumentacja projektowa 1993. Turnicki Park Narodowy w polskich Karpatach Wschodnich – Doku- mentacja projektowa. Polska Fundacja Ochrony Przyrody PRO NATURA, Kraków. Maszynopis. GDOŚ. 2016. Centralny rejestr form ochrony przyrody [http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/]. Geoserwis GDOŚ. 2016 [http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/]. Gierczyk B., Szczepkowski A., Kujawa A. 2015. Grzyby projektowanego Turnickiego Parku Narodowego i jego otuliny – badania wstępne.Maszynopis. Kościelniak R. 2008. Znaczenie lasów o charakterze pierwotnym i naturalnym dla zachowania różnorodności gatunkowej porostów w Bieszczadach. Roczniki Bieszczadzkie 16: 67-76. Krajowa strategia 2007 Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności bio- logicznej oraz Program działań na lata 2007–2013 Załącznik do uchwały nr 270/2007 Rady Mini- strów z dnia 26.10.2007 r. Maszynopis. Kucharzyk S. 1998. Ocena stopnia naturalności lasów w Bieszczadzkim Parku Narodowym – pró- ba podsumowania. Przegl. Przyr. 9 ( 1-2): 201-212. Matuszkiewicz J.M. 2005. Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Matuszkiewicz J.M. 1993. Krajobrazy roślinne i regony geobotaniczne PolskiPrace Geograficzne IGiPZ PAN158. Melke A. Muzyka I. 2015. Nadleśnictwo Bircza – wykaz i omówienie wartościowszych gatunków owadów stwierdzonych w 2015 roku. Maszynopis. OKARMA H. 2016. Żbik. In: OKARMA H., BOGDANOWICZ W., RYCHLIK L., ZALEWSKI A. Atlas ssaków Polski. IOP PAN [http://www.iop.krakow.pl/ssaki/Gatunek.aspx?spID=116]. Okarma H., Gula R., Brewczyński P. 2011. Program ochrony wilka Canis lupus w Polsce. SGGW, Warszawa. Olech W., Perzanowski K. 2011. Ochrona i modelowanie populacji żubra. SGGW, Warszawa. Protokół kontroli terenowej stanowisk porostów wnioskowanych do objęcia ochroną strefową przepro- wadzonej w dniach 21 i 22 marca 2016 r. na terenie Nadleśnictwa Stuposiany. Maszynopis. Przybylska K., Kucharzyk S. 1999. Skład gatunkowy i struktura lasu Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 6. Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Par- ku Narodowego, Ustrzyki Dolne. RDLP w Krośnie. 2005a. Program Ochrony Przyrody dla Nadleśnictwa Lutowiska na okres 2005 – 2014. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2005b. Plan Urządzania Lasu Nadleśnictwa Stuposiany na lata 2005 – 2014. Program ochrony Przyrody. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2006a. Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Baligród. Program Ochrony Przyrody na lata 2006 – 2015. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2006b. Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Bircza. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2006c. Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Cisna. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2006d. Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Komańcza. Program Ochrony Przy- rody na lata 2006 – 2015. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2007a. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody dla Nadleśnictwa Bircza, wg stanu na dzień 1 stycznia 2007. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2007b. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Brzozów, wg stanu na dzień 1 stycznia 2007 r. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2007c. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Dynów, wg stanu na dzień 1 stycznia 2007 r.. Maszynopis.

79 Przegląd Przyrodniczy XXVII, 4 (2016)

RDLP w Krośnie. 2008. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody w Nadleśnictwie Dukla, wg stanu na dzień 01,01.2008 r. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2009a. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne, wg stanu na dzień 1 stycznia 2009 r. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2009b, Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Lesko, wg stanu na dzień 1 stycznia 2009 r. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2009c. Plan Urządzania Lasu. Program Ochrony Przyrody w Nadleśnictwie Ryma- nów, wg stanu na dzień 01.01.2009 r. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2011a. Aneks do Planu Urządzania Lasu na lata 2006-2015 dla Nadleśnictwa Cisna. Ogólny Opis Lasów. BULiGL, Oddział w Przemyślu, Przemyśl. Maszynopis. RDLP w Krośnie. 2011b. Aneks do Planu Urządzania Lasu na lata 2006-2015 dla Nadleśnictwa Cisna. Program Ochrony Przyrody. BULiGL, Oddział w Przemyślu, Przemyśl. Maszynopis. RDLP w Krakowie. 2006. Plan Urządzania Lasu- Program Ochrony Przyrody Nadleśnictwa Gorlice na okres 2006 – 2015. Maszynopis. RDLP w Krakowie. 2009. Program Ochrony Przyrody w Nadleśnictwie Łosie. Kraków 2009. Maszy- nopis. Rozporządzenie Ministra środowiska z dnia. 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Dz. U. z 2014, poz. 1408. Schmidt K. 2011. Program ochrony rysia Lynx lynx w Polsce. SGGW, Warszawa. Szabla K. 2008. Problematyka ustępowania świerka z lasów beskidzkich. Referat na seminarium Rady Dorzecza Małej Wisły, RZGW Gliwice. Maszynopis. Szwagrzyk J. 2007. Przestrzenne aspekty ochrony przyrody w lasach. Studia i Materiały CEPL Ro- gów 9, 2-3, 16: 11-19. Śmietana W. 2012. Analiza wykorzystania przestrzeni przez niedźwiedzie brunatne w Bieszczadach. Raport wykonany na zlecenie Fundacji WWF Polska w ramach projektu POIŚ. 05.01.00-00-342/10 pt. „Ochrona niedźwiedzia Brunatnego (Ursus arctos) w polskiej części Karpat”. Ustawa 2015. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, t.j. Dz. U. z 2015 r. poz.1651. Wilk T., Bobrek R., Pępkowska-Król A., Naubauer G., Kosicki J. (Eds.). 2016. Ptaki pol- skich Karpat – stan, zagrożenia, ochrona. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Wniosek Fundacji Dziedzictwo Przyrodnicze o ustanowienie formą ochrony jako pomnika przyrody zinwentaryzowanych drzew dla gmin Fredropol, Bircza oraz Ustrzyki Dolne. 2015. Maszynopis.

Summary The Carpathian Forest is one of the few remaining areas of Poland with such a high degree of natu- ralness and biodiversity. It is also a habitat of numerous species indicative for primeval forests, such as saproxylobiontic beetles Boros schneideri and Rhysodes sulcatus, as well as lichens Lobaria pulmonaria and Thelotrema lepadinum. Within the last centuries the forest was cut for pastures, trees were used as fuel for metallurgical furnaces and natural stands were changed into spruce monocultures, which gave high profits in a short time. Also today the natural values of the Carpathian Forest are underestimated, and the woods are changed by intensive forest management. One of the most important Polish forests should be protected and the appropriate measure to preserve natural forest ecosystems in Central Eu- rope is passive conservation. However, in the entire Polish Carpathians only 4039.79 ha of forests are protected as nature reserves. In the analysed 15 forest districts of southeastern Poland, with the best preserved fragments of the Carpathian Forest, forest reserves cover only 2731.03 ha. Such area is highly insufficient, taking into consideration the significant natural values of the Forest. In order to protect the last remnants of primeval nature it is necessary to establish large forest reserves. Among many localisa- tions a reserve of 8-10 thousand ha in the projected Turnica National Park seems most reasonable, as it would preserve the crucial ecosystems until the Park is established. Another postulate is to connect the nature reserves and national parks in the southeastern Poland with the analogical protected areas in

80 Klub P. – Potrzeba ochrony rezerwatowej Puszczy Karpackiej w 15 nadleśnictwach ...

Ukraine and into a network of wilderness areas, preserving the primeval Carpathian nature for the next generations. Nevertheless, the analysis indicates that the State Forests and local governments have no understanding for such conception, which suggests that the present situation in the protection of the Carpathian Forest will not change soon.

Adres autora:

Adres autora: Piotr Klub Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze Nowosiółki Dydyńskie 4 37-734 Fredropol e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

81