Het ontstaan van Zeeland

het graven van slootjes ontwaterd. Door plaats waarbij grote delen van Zeeland het graven van slootjes ontwaterd. Door plaats waarbij grote delen van Zeeland Het ontstaan van Zeeland Het ontstaan van Zeeland die ontwatering werd de landbouwkun- voorgoed onder water verdwenen. De Zeeuwen en de natuur: die ontwatering werd de landbouwkun- voorgoed onder water verdwenen. De Zeeuwen en de natuur: dige situatie beter maar gelij ktij dig ging Vooral in de Tachtig jarige Oorlog werden samen maken ze Zeeland dige situatie beter maar gelij ktij dig ging Vooral in de Tachtig jarige Oorlog werden samenIn deze makenbrochure zewillen Zeeland we u het ontstaan van Zeeland laten zien. In deze brochure willen we u het ontstaan van Zeeland laten zien. daardoor het veen inklinken. Hierdoor er vanwege militaire redenen dij ken daardoor het veen inklinken. Hierdoor er vanwege militaire redenen dij ken Wij hopen dat u op ontdekkingstocht door Zeeland gaat en aan het land- Wij hopen dat u op ontdekkingstocht door Zeeland gaat en aan het land- kwam het gebied lager te liggen en kon doorgestoken. Deze brochure vertelt over het ontstaan kwam het gebied lager te liggen en kon doorgestoken. Dezeschap brochure afl eest vertelt hoe het over is ontstaan. het ontstaan Op heel veel plaatsen in Zeeland zij n schap afl eest hoe het is ontstaan. Op heel veel plaatsen in Zeeland zij n de werking van eb- en vloed geleidelij k van Zeeland, en laat zien hoe de aard- de werking van eb- en vloed geleidelij k vanin Zeeland,het landschap en laat stille zien getuigen hoe de aard- van een behoorlij k onstuimige ontstaans- in het landschap stille getuigen van een behoorlij k onstuimige ontstaans- aan meer invloed op het veengebied kundige historie in het landschap is terug aan meer invloed op het veengebied kundigegeschiedenis historie te in vinden: het landschap een geschiedenis is terug van zeespiegelstij ging, veen- geschiedenis te vinden: een geschiedenis van zeespiegelstij ging, veen- krij gen. Het e’ ect was dat er een snelle te vinden. krij gen. Het e’ ect was dat er een snelle te vorming,vinden. werking van eb en vloed, ingrij pende stormvloeden, vorming vorming, werking van eb en vloed, ingrij pende stormvloeden, vorming afbraak van het veengebied optrad. afbraak van het veengebied optrad. van duinen en de aanleg van dij ken. Aan de hand van kaarten nemen wij van duinen en de aanleg van dij ken. Aan de hand van kaarten nemen wij 350 na. Chr. was dan ook vrij wel het hele Een nederzetting op een strandwal, een boerderij tje met een 350 na. Chr. was dan ook vrij wel het hele Eenu meenederzetting in een reis op door een strandwal,de tij d en vertellen een boerderij u wat tje er metzoal een in het landschap u mee in een reis door de tij d en vertellen u wat er zoal in het landschap veengebied in Zeeland weggeslagen vliedberg, de eerste dij ken. De Zeeuwen en hun verhouding tot veengebiedHet in Zeelandontstaan weggeslagen van vliedberg,nog te zien de eersteis uit die dij periodeken. De enZeeuwen hoe de enmens hun in verhouding die periode tot omging met Het ontstaan van nog te zien is uit die periode en hoe de mens in die periode omging met of bedekt met een dikke laag klei. Er US 152 de zee is een spannend verhaal dat vele eeuwen beslaat. Soms of bedekt met een dikke laag klei. Er US 152 dehet zee landschap. is een spannend Het ontstaan verhaal van dat Zeeland vele eeuwen en de beslaat. rol van deSoms mens daarin het landschap. Het ontstaan van Zeeland en de rol van de mens daarin ontstond een uitgestrekt schorrengebied kwam en ging de zee vanzelf, bij voorbeeld tij dens de ij stij den, ontstond een uitgestrekt schorrengebied kwamzij n namelijen ging k de onlosmakelij zee vanzelf, k bijverbonden voorbeeld met tij dens elkaar. de ij stij den, zij n namelij k onlosmakelij k verbonden met elkaar. doorsneden door grote getij degeulen en soms nodigden we de zee uit met ingrepen die het land deden doorsneden door grote getij degeulen en soms nodigden we de zee uit met ingrepen die het land deden kleinere kreken. Zeeland werd vrij wel inklinken. kleinere kreken. Zeeland werdZeeland vrij wel inklinken.Het grootste deel van Zeeland zoals we Op Schouwen-Duiveland ligt deze zand- Zeeland Het grootste deel van Zeeland zoals we Op Schouwen-Duiveland ligt deze zand- onbewoonbaar. Buitendij ks ging het proces van opslib- onbewoonbaar. Buitendij ks ging het proces van opslib- dat nu kennen is in de laatste 10.000 jaar laag nu op ongeveer 20 meter diepte. dat nu kennen is in de laatste 10.000 jaar laag nu op ongeveer 20 meter diepte. bing en schorvorming USgewoon 152 US 152 door. Grote veranderingen in het zeeniveau, getij degeulen die insnij den, 26 Aardkundig waardevollebing gebieden en schorvorming in de USgewoonProvincie 152 US 152 door. Groteontstaan. veranderingen We beginnen in onze het tij zeeniveau, dreis dan getijTegen degeulen de Belgische die insnij grens den, in Zeeuws- 26 Aardkundig waardevolle gebieden in de Provincie ontstaan. We beginnen onze tij dreis dan Tegen de Belgische grens in Zeeuws- Na verloop van tij d begonnen veel van Zodra deze schorren groot genoeg menselij ke ingrepen: als je goed kij kt, zie je er overal de sporen Na verloop van tij d begonnen veel van Zodra deze schorren groot genoeg menselijook 10.000 ke ingrepen: jaar geleden als en je reizen goed van kij kt, zieVlaanderen je er overal liggen de dezesporen zogenaamde ook 10.000 jaar geleden en reizen van Vlaanderen liggen deze zogenaamde deze kreken te verzanden en te verlan- waren, werd er een dij k omheen gelegd van. Grootschalige gebeurtenissen zij n vereeuwigd in een subtiel deze kreken te verzanden en te verlan- waren, werd er een dij k omheen gelegd van.daaruit Grootschalige weer terug naargebeurtenissen het hier en nu. zij n vereeuwigddekzanden nog in aaneen het subtiel oppervlak. daaruit weer terug naar het hier en nu. dekzanden nog aan het oppervlak. IAE IAE ENN ENN den. In en langs de rand van de kreek en werd het schorgebied ontgonnen tot hoogte verschil, of een kleurschakering. Deze, vaak unieke, land- den. In en langs de rand van de kreek en werd het schorgebied ontgonnen tot hoogte verschil, of een kleurschakering. Deze, vaak unieke,NEHAL land- NEHAL werd namelij k zand afgezet (zand is bouwland. Deze wij ze van landaanwas schapsvormen zij n aardkundige waarden, door de Provincie werd namelij k zand afgezet (zand is bouwland. Deze wij ze van landaanwas schapsvormen zij n aardkundige waarden,Van door waddengebied de Provincie naar hoogveen- Van waddengebied naar hoogveen- het eerste dat bezinkt als water minder en inpoldering is tot in de jaren zestig vastgelegd en onderzocht, zodat ze behouden kunnen blij ven. het eerste dat bezinkt als water minder en inpoldering is tot in de jaren zestig vastgelegd en onderzocht, zodat ze behoudengebied kunnen blij ven. gebied snel gaat stromen). Er ontstond dus een van de 20ste eeuw doorgegaan. In de snel gaat stromen). Er ontstond dus een van de 20ste eeuw doorgegaan. In de 10.000 Jaar geleden brak een warmere 10.000 Jaar geleden brak een warmere afwisseling van gebieden die bestonden Tweede Wereldoorlog werd Walcheren afwisseling van gebieden die bestonden Tweede Wereldoorlog werd Walcheren periode aan, het Holoceen. De zeespiegel periode aan, het Holoceen. De zeespiegel uit klei (al dan niet met veen daaronder) geïnundeerd tij dens de Slag om de uit klei (al dan niet met veen daaronder) geïnundeerd tij dens de Slag om de ging in snel tempo stij gen en in betrek- ging in snel tempo stij gen en in betrek- doorsneden door gebieden met zand Schelde. In februari 1953 vond een Legenda doorsneden door gebieden met zand Schelde. In februari 1953 vond een Legenda kelij k korte tij d stroomde de Noordzee kelij k korte tij d stroomde de Noordzee op de plaatsen van voormalige kreken. omvangrij ke watersnoodramp plaats Pleistoceen op de plaatsen van voormalige kreken. omvangrij ke watersnoodramp plaats Pleistoceen vol met water. Vanaf ongeveer 7000 jaar vol met water. Vanaf ongeveer 7000 jaar Omdat klei en veen onder invloed van in Zuidwest Nederland. In de decennia Landvorming 1 Kop van Schouwen Omdat klei en veen onder invloed van in Zuidwest Nederland. In de decennia Landvorming 1 Kop van Schouwen geleden vertraagde het tempo van zee- geleden vertraagde het tempo van zee- hun eigen gewicht en door ontwatering daarna werd het Deltaplan uitgevoerd. Veranderend land Volkeraksluizen D hun eigen gewicht en door ontwatering daarna werd het Deltaplan uitgevoerd. Veranderend land spiegelstij ging.Volkeraksluizen Even ten westenD van het spiegelstij ging. Even ten westen van het geleidelij k verder inklonken, kwamen de Dij ken werden verhoogd en zeearmen Stormvloeden geleidelij k verder inklonken, kwamen de Dij kenDe werden eerste verhoogd bewoners en zeearmen DeStormvloeden Noordzee stroomt vol huidige Zeeland kwam - onder invloed De eerste bewoners De Noordzee stroomt vol huidige Zeeland kwam - onder invloed zandige kreekopvullingen zo’n 1100 jaar (deels) afgesloten. Bovendien werden M e n s e l ij k i n g r ij p e n D Oosterscheldekering zandige kreekopvullingen zo’n 1100 jaar (deels)Zeeland afgesloten. bedij Bovendien kt werden OngeveerM e n s e l ij k i n g r ij10.000 p e n jaar geledenD Oosterscheldekeringeindigde van branding, wind en getij - een rij van Zeeland bedij kt Ongeveer 10.000 jaar geleden eindigde van branding, wind en getij - een rij van geleden als hoger gelegen zandruggen grootschalige landinrichtingsprojecten 24 Oosterschelde geleden als hoger gelegen zandruggen grootschaligeVeranderend landinrichtingsprojecten land een periode die door geologen het Pleis- zandruggen24 Oosterschelde te liggen (strandwallen) Veranderend land een periode die door geologen het Pleis- zandruggen te liggen (strandwallen) Noordwest Walcheren 3 D Veersegatdam Schorren van Sint-Annaland 25 Noordwest Walcheren 3 D Veersegatdam Schorren van Sint-Annaland 25 US 152 US 152 in het open schorren landschap te liggen. uitgevoerd. Veel historische structuren in het open schorren landschap te liggen. uitgevoerd.Oorlog, Veel handel historische en stormvloeden structuren toceen wordt genoemd. Het Pleistoceen waarachter een soort waddengebied Oorlog, handel en stormvloeden toceen wordt genoemd. Het Pleistoceen waarachter een soort waddengebied in het landschap en daarmee ook sporen 4 Kustwal Walcheren in het landschap en daarmee ook sporen wordt vooral gekenmerkt4 Kustwal door Walcheren een ontstond. In dit waddengebied vormden wordt vooral gekenmerkt door een ontstond. In dit waddengebied vormden Stormvloeden, inundaties en uit het verleden werden uitgewist. Extra 5 Veerse Meer D Zandkreekdam 2 Pluimpot Stormvloeden, inundaties en uit hetWatersnood verleden werden en de uitgewist. Deltawerken Extra afwisseling van koudere en5 warmereVeerse Meer DzichZandkreekdam schorren en slikken2 Pluimpot met aan de Watersnood en de Deltawerken afwisseling van koudere en warmere zich schorren en slikken met aan de

2 5 152 het Deltaplan reden om zuinig om te springen met wat 7 Kreekruggen en 6 Schenge het Deltaplan reden om zuinig om te springen met wat perioden. 7DieKreekruggen koude periodenen worden6 Schenge overgang naar de dekzandgebieden perioden. Die koude perioden worden overgang naar de dekzandgebieden US 1 US poelgronden Walcheren poelgronden Walcheren De hoger gelegen kreekruggen waren over is gebleven. 10 Yerseke en Kapelse Moer De hoger gelegen kreekruggen waren over is gebleven. ij stij den genoemd. Tij dens ij stij den veenvorming.10 YersekeGeleidelij en Kapelse k slibt Moer dit gebied ij stij den genoemd. Tij dens ij stij den veenvorming. Geleidelij k slibt dit gebied geschikte plaatsen om te gaan wonen. 8 Zuidwest Walcheren 9 De Poel Oesterdam D geschikte plaatsen om te gaan wonen. waren grote8 hoeveelhedenZuidwest Walcheren water op 9 De Poelzo hoog met klei en zandOesterdam op datD er op waren grote hoeveelheden water op zo hoog met klei en zand op dat er op Om regelmatige overstromingen tegen Genoeg gezegd nu. Tij d om buiten op 24 Voordelta Verdronken Land van Zuid-Beveland 26 Om regelmatige overstromingen tegen Genoeg gezegd nu. Tij d om buiten op aarde24 Voordelta opgeslagen in de vorm van ij skap- Verdronkengrote schaal Land van veenvormingZuid-Beveland 26 op kon gaan aarde opgeslagen in de vorm van ij skap- grote schaal veenvorming op kon gaan te gaan werden circa 900 jaar geleden ontdekkingstocht te gaan. 11 Welen in Zuid-Beveland te gaan werden circa 900 jaar geleden ontdekkingstocht te gaan. pen op de polen en gebergtes. Vanuit de11 Welentreden. in Zuid-Beveland Ongeveer 3500 jaar geleden was pen op de polen en gebergtes. Vanuit de treden. Ongeveer 3500 jaar geleden was de eerste dij ken aangelegd en kon de eerste dij ken aangelegd en kon Noordpool verspreidden zich enorme heel Zeeland bedekt onder een dikke Noordpool verspreidden zich enorme heel Zeeland bedekt onder een dikke ontginning van de schorren beginnen. 12 Verdronken Zwarte Polder ontginning van de schorren beginnen. gletsjers12 Verdronken naar Zwarte het Polderzuiden, maar in de veenlaag. gletsjers naar het zuiden, maar in de veenlaag. Gebruik van de kaarten Gebruik van de kaarten Binnendij ks ontstond een agrarisch 14 Het Zwin 13 Strandwal Zeeuws-Vlaanderen 24 Westerschelde Verdronken Land van Saefthinge 27 Binnendij ks ontstond een agrarisch 14 Hetlaatste Zwin ij stij 13d (hetStrandwal Weichselien) Zeeuws-Vlaanderen kwam24 Westerscheldehet Verdronken Land van Saefthinge 27 laatste ij stij d (het Weichselien) kwam het landschap van laaggelegen (ingeklonken) In deze brochure wordt op iedere 15 De Putting landschap van laaggelegen (ingeklonken) In deze brochure wordt op iedere ij s niet tot in Nederland. Omdat er zoveel De Romeinen15 komenDe Putting en ij s niet tot in Nederland. Omdat er zoveel De Romeinen komen en poelgronden en hoger gelegen kreekrug- linker bladzij de een beschrij ving van 17 Kreekrestantensysteem Het Zwin 16 Braakman Kreek poelgronden en hoger gelegen kreekrug- linker bladzij de een beschrij ving van 17waterKreekrestantensysteem in de ij smassa’s Het Zwin zat opgesloten16 Braakman Kreekvertrekken ook weer water in de ij smassa’s zat opgesloten vertrekken ook weer gen. De poelgronden hadden door de de ontwikkelingen in de betre’ ende 19 Passageule Laagte met randwal (incl. pingorestant) 20 gen. De poelgronden hadden door de de ontwikkelingen in de betre’ ende stond de zeespiegel19 Passageule op aarde een stukLaagte met randwalToen (incl. de pingorestant) Romeinen20 stond de zeespiegel op aarde een stuk Toen de Romeinen lage ligging veel wateroverlast. Dit werd tij dsperiode gegeven, terwij l de 18 Otheense Kreek 22 Nieuw-Namen lage ligging veel wateroverlast. Dit werd tij dsperiode gegeven, terwij l de lager. Ongeveer 11.000 jaar geleden ongeveer18 Otheense Kreek2000 jaar gele-22 Nieuw-Namen lager. Ongeveer 11.000 jaar geleden ongeveer 2000 jaar gele- alleen nog maar versterkt door zoge- rechter bladzij de een beschrij ving 21 Dekzandgebied Aardenburg alleen nog maar versterkt door zoge- rechter bladzij de een beschrij ving stond 21deDekzandgebied zeespiegel Aardenburg 120 meter lager dan den in Zeeland kwamen stond de zeespiegel 120 meter lager dan den in Zeeland kwamen naamde moernering. Hierbij werd veen van de in die tij d gevormde aardkun- 23 Dekzandgebied Sint-Jansteen naamde moernering. Hierbij werd veen van de in die tij d gevormde aardkun- nu. De Noordzee stond dan ook droog. vonden23 Dekzandgebiedze een uitgestrekt Sint-Jansteen nu. De Noordzee stond dan ook droog. vonden ze een uitgestrekt van onder het klei verwij derd vanwege dige waarden geeft. Op deze wij ze van onder het klei verwij derd vanwege dige waarden geeft. Op deze wij ze Er was sprake van een poolwoestij n moerassig veengebied. Er was sprake van een poolwoestij n moerassig veengebied. brandstof- en zoutwinning. Door de lage kunt u met de brochure een tij dreis brandstof- en zoutwinning. Door de lage kunt u met de brochure een tij dreis waar de wind vrij spel had. Zandstor men Ze introduceerden landbouwtechnieken waar de wind vrij spel had. Zandstor men Ze introduceerden landbouwtechnieken ligging in combinatie met lage dij ken was maken naar het huidige Zeeuwse ligging in combinatie met lage dij ken was maken naar het huidige Zeeuwse zorgden ervoor dat er metersdikke lagen die door de (geringe) bevolking van zorgden ervoor dat er metersdikke lagen die door de (geringe) bevolking van het land gevoelig voor storm vloeden. landschap. het land gevoelig voor storm vloeden. landschap. zand werden afgezet. Ook Zeeland werd Zeeland werden overgenomen. De land- zand werden afgezet. Ook Zeeland werd Zeeland werden overgenomen. De land- Zo vond in 1530 de Sint-Felixvloed www.zeeland.nl uitgave: februari 2013 Zo vond in 1530 de Sint-Felixvloed www.zeeland.nlbedekt met een dikke laag zand. bouwgronden opuitgave: het veen februari werden 2013 door bedekt met een dikke laag zand. bouwgronden op het veen werden door

130220Zeeland_cover_498mm.indd 1 130220Zeeland_cover_498mm.indd 1 21-02-13 16:37 21-02-13 16:37 Het ontstaan van Zeeland Introductie

het graven van slootjes ontwaterd. Door plaats waarbij grote delen van Zeeland Het ontstaan van Zeeland het graven van slootjes ontwaterd. Door plaats waarbij grote delen van Zeeland Het ontstaan van Zeeland die ontwatering werd de landbouwkun- voorgoed onder water verdwenen. De Zeeuwen en de natuur: die ontwatering werd de landbouwkun- voorgoed onder water verdwenen. De Zeeuwen en de natuur: dige situatie beter maar gelij ktij dig ging Vooral in de Tachtig jarige Oorlog werden samen maken ze Zeeland In deze brochure willen we u het ontstaan van Zeeland laten zien. dige situatie beter maar gelij ktij dig ging Vooral in de Tachtig jarige Oorlog werden samen maken ze Zeeland In deze brochure willen we u het ontstaan van Zeeland laten zien. daardoor het veen inklinken. Hierdoor er vanwege militaire redenen dij ken Wij hopen dat u op ontdekkingstocht door Zeeland gaat en aan het land- daardoor het veen inklinken. Hierdoor er vanwege militaire redenen dij ken Wij hopen dat u op ontdekkingstocht door Zeeland gaat en aan het land- kwam het gebied lager te liggen en kon doorgestoken. Deze brochure vertelt over het ontstaan schap afl eest hoe het is ontstaan. Op heel veel plaatsen in Zeeland zij n kwam het gebied lager te liggen en kon doorgestoken. Deze brochure vertelt over het ontstaan schap afl eest hoe het is ontstaan. Op heel veel plaatsen in Zeeland zij n de werking van eb- en vloed geleidelij k van Zeeland, en laat zien hoe de aard- in het landschap stille getuigen van een behoorlij k onstuimige ontstaans- de werking van eb- en vloed geleidelij k van Zeeland, en laat zien hoe de aard- in het landschap stille getuigen van een behoorlij k onstuimige ontstaans- aan meer invloed op het veengebied kundige historie in het landschap is terug geschiedenis te vinden: een geschiedenis van zeespiegelstij ging, veen- aan meer invloed op het veengebied kundige historie in het landschap is terug geschiedenis te vinden: een geschiedenis van zeespiegelstij ging, veen- krij gen. Het e’ ect was dat er een snelle te vinden. vorming, werking van eb en vloed, ingrij pende stormvloeden, vorming krij gen. Het e’ ect was dat er een snelle te vinden. vorming, werking van eb en vloed, ingrij pende stormvloeden, vorming afbraak van het veengebied optrad. van duinen en de aanleg van dij ken. Aan de hand van kaarten nemen wij afbraak van het veengebied optrad. van duinen en de aanleg van dij ken. Aan de hand van kaarten nemen wij 350 na. Chr. was dan ook vrij wel het hele Een nederzetting op een strandwal, een boerderij tje met een u mee in een reis door de tij d en vertellen u wat er zoal in het landschap 350 na. Chr. was dan ook vrij wel het hele Een nederzetting op een strandwal, een boerderij tje met een u mee in een reis door de tij d en vertellen u wat er zoal in het landschap veengebied in Zeeland weggeslagen vliedberg, de eerste dij ken. De Zeeuwen en hun verhouding tot Het ontstaan van nog te zien is uit die periode en hoe de mens in die periode omging met veengebied in Zeeland weggeslagen vliedberg, de eerste dij ken. De Zeeuwen en hun verhouding tot Het ontstaan van nog te zien is uit die periode en hoe de mens in die periode omging met

152 of bedekt met een dikke laag klei. Er US de zee is een spannend verhaal dat vele eeuwen beslaat. Soms het landschap. Het ontstaan van Zeeland en de rol van de mens daarin of bedekt met een dikke laag klei. Er US 152 de zee is een spannend verhaal dat vele eeuwen beslaat. Soms het landschap. Het ontstaan van Zeeland en de rol van de mens daarin ontstond een uitgestrekt schorrengebied kwam en ging de zee vanzelf, bij voorbeeld tij dens de ij stij den, zij n namelij k onlosmakelij k verbonden met elkaar. ontstond een uitgestrekt schorrengebied kwam en ging de zee vanzelf, bij voorbeeld tij dens de ij stij den, zij n namelij k onlosmakelij k verbonden met elkaar. doorsneden door grote getij degeulen en soms nodigden we de zee uit met ingrepen die het land deden doorsneden door grote getij degeulen en soms nodigden we de zee uit met ingrepen die het land deden kleinere kreken. Zeeland werd vrij wel inklinken. Zeeland Het grootste deel van Zeeland zoals we Op Schouwen-Duiveland ligt deze zand- kleinere kreken. Zeeland werd vrij wel inklinken. Zeeland Het grootste deel van Zeeland zoals we Op Schouwen-Duiveland ligt deze zand- onbewoonbaar. Buitendij ks ging het proces van opslib- dat nu kennen is in de laatste 10.000 jaar laag nu op ongeveer 20 meter diepte. onbewoonbaar. Buitendij ks ging het proces van opslib- dat nu kennen is in de laatste 10.000 jaar laag nu op ongeveer 20 meter diepte. bing en schorvorming USgewoon 152 US 152 door. Grote veranderingen in het zeeniveau, getij degeulen die insnij den, 26 Aardkundig waardevolle gebieden in de Provincie ontstaan. We beginnen onze tij dreis dan Tegen de Belgische grens in Zeeuws- bing en schorvorming USgewoon 152 US 152 door. Grote veranderingen in het zeeniveau, getij degeulen die insnij den, 26 Aardkundig waardevolle gebieden in de Provincie ontstaan. We beginnen onze tij dreis dan Tegen de Belgische grens in Zeeuws- Na verloop van tij d begonnen veel van Zodra deze schorren groot genoeg menselij ke ingrepen: als je goed kij kt, zie je er overal de sporen ook 10.000 jaar geleden en reizen van Vlaanderen liggen deze zogenaamde Na verloop van tij d begonnen veel van Zodra deze schorren groot genoeg menselij ke ingrepen: als je goed kij kt, zie je er overal de sporen ook 10.000 jaar geleden en reizen van Vlaanderen liggen deze zogenaamde deze kreken te verzanden en te verlan- waren, werd er een dij k omheen gelegd van. Grootschalige gebeurtenissen zij n vereeuwigd in een subtiel daaruit weer terug naar het hier en nu. dekzanden nog aan het oppervlak. deze kreken te verzanden en te verlan- waren, werd er een dij k omheen gelegd van. Grootschalige gebeurtenissen zij n vereeuwigd in een subtiel daaruit weer terug naar het hier en nu. dekzanden nog aan het oppervlak. IAE IAE ENN ENN den. In en langs de rand van de kreek en werd het schorgebied ontgonnen tot hoogte verschil, of een kleurschakering. Deze, vaak unieke, land- NEHAL den. In en langs de rand van de kreek en werd het schorgebied ontgonnen tot hoogte verschil, of een kleurschakering. Deze, vaak unieke, land- NEHAL werd namelij k zand afgezet (zand is bouwland. Deze wij ze van landaanwas schapsvormen zij n aardkundige waarden, door de Provincie Van waddengebied naar hoogveen- werd namelij k zand afgezet (zand is bouwland. Deze wij ze van landaanwas schapsvormen zij n aardkundige waarden, door de Provincie Van waddengebied naar hoogveen- het eerste dat bezinkt als water minder en inpoldering is tot in de jaren zestig vastgelegd en onderzocht, zodat ze behouden kunnen blij ven. gebied het eerste dat bezinkt als water minder en inpoldering is tot in de jaren zestig vastgelegd en onderzocht, zodat ze behouden kunnen blij ven. gebied snel gaat stromen). Er ontstond dus een van de 20ste eeuw doorgegaan. In de 10.000 Jaar geleden brak een warmere snel gaat stromen). Er ontstond dus een van de 20ste eeuw doorgegaan. In de 10.000 Jaar geleden brak een warmere afwisseling van gebieden die bestonden Tweede Wereldoorlog werd Walcheren periode aan, het Holoceen. De zeespiegel afwisseling van gebieden die bestonden Tweede Wereldoorlog werd Walcheren periode aan, het Holoceen. De zeespiegel uit klei (al dan niet met veen daaronder) geïnundeerd tij dens de Slag om de ging in snel tempo stij gen en in betrek- uit klei (al dan niet met veen daaronder) geïnundeerd tij dens de Slag om de ging in snel tempo stij gen en in betrek- doorsneden door gebieden met zand Schelde. In februari 1953 vond een Legenda kelij k korte tij d stroomde de Noordzee doorsneden door gebieden met zand Schelde. In februari 1953 vond een Legenda kelij k korte tij d stroomde de Noordzee op de plaatsen van voormalige kreken. omvangrij ke watersnoodramp plaats Pleistoceen vol met water. Vanaf ongeveer 7000 jaar op de plaatsen van voormalige kreken. omvangrij ke watersnoodramp plaats Pleistoceen vol met water. Vanaf ongeveer 7000 jaar Omdat klei en veen onder invloed van in Zuidwest Nederland. In de decennia Landvorming 1 Kop van Schouwen geleden vertraagde het tempo van zee- Omdat klei en veen onder invloed van in Zuidwest Nederland. In de decennia Landvorming 1 Kop van Schouwen geleden vertraagde het tempo van zee- hun eigen gewicht en door ontwatering daarna werd het Deltaplan uitgevoerd. Veranderend land Volkeraksluizen D spiegelstij ging. Even ten westen van het hun eigen gewicht en door ontwatering daarna werd het Deltaplan uitgevoerd. Veranderend land Volkeraksluizen D spiegelstij ging. Even ten westen van het geleidelij k verder inklonken, kwamen de Dij ken werden verhoogd en zeearmen Stormvloeden De eerste bewoners De Noordzee stroomt vol huidige Zeeland kwam - onder invloed geleidelij k verder inklonken, kwamen de Dij ken werden verhoogd en zeearmen Stormvloeden De eerste bewoners De Noordzee stroomt vol huidige Zeeland kwam - onder invloed zandige kreekopvullingen zo’n 1100 jaar (deels) afgesloten. Bovendien werden M e n s e l ij k i n g r ij p e n D Oosterscheldekering Zeeland bedij kt Ongeveer 10.000 jaar geleden eindigde van branding, wind en getij - een rij van zandige kreekopvullingen zo’n 1100 jaar (deels) afgesloten. Bovendien werden M e n s e l ij k i n g r ij p e n D Oosterscheldekering Zeeland bedij kt Ongeveer 10.000 jaar geleden eindigde van branding, wind en getij - een rij van geleden als hoger gelegen zandruggen grootschalige landinrichtingsprojecten 24 Oosterschelde Veranderend land een periode die door geologen het Pleis- zandruggen te liggen (strandwallen) geleden als hoger gelegen zandruggen grootschalige landinrichtingsprojecten 24 Oosterschelde Veranderend land een periode die door geologen het Pleis- zandruggen te liggen (strandwallen) Noordwest Walcheren 3 D Veersegatdam Schorren van Sint-Annaland 25 Noordwest Walcheren 3 D Veersegatdam Schorren van Sint-Annaland 25 US 152 US 152 in het open schorren landschap te liggen. uitgevoerd. Veel historische structuren Oorlog, handel en stormvloeden toceen wordt genoemd. Het Pleistoceen waarachter een soort waddengebied in het open schorren landschap te liggen. uitgevoerd. Veel historische structuren Oorlog, handel en stormvloeden toceen wordt genoemd. Het Pleistoceen waarachter een soort waddengebied in het landschap en daarmee ook sporen 4 Kustwal Walcheren wordt vooral gekenmerkt door een ontstond. In dit waddengebied vormden in het landschap en daarmee ook sporen 4 Kustwal Walcheren wordt vooral gekenmerkt door een ontstond. In dit waddengebied vormden Stormvloeden, inundaties en uit het verleden werden uitgewist. Extra 5 Veerse Meer D Zandkreekdam 2 Pluimpot Watersnood en de Deltawerken afwisseling van koudere en warmere zich schorren en slikken met aan de Stormvloeden, inundaties en uit het verleden werden uitgewist. Extra 5 Veerse Meer D Zandkreekdam 2 Pluimpot Watersnood en de Deltawerken afwisseling van koudere en warmere zich schorren en slikken met aan de

52 het Deltaplan reden om zuinig om te springen met wat 7 Kreekruggen en 6 Schenge perioden. Die koude perioden worden overgang naar de dekzandgebieden het Deltaplan reden om zuinig om te springen met wat 7 Kreekruggen en 6 Schenge perioden. Die koude perioden worden overgang naar de dekzandgebieden US 1 US 152 poelgronden Walcheren poelgronden Walcheren De hoger gelegen kreekruggen waren over is gebleven. 10 Yerseke en Kapelse Moer ij stij den genoemd. Tij dens ij stij den veenvorming. Geleidelij k slibt dit gebied De hoger gelegen kreekruggen waren over is gebleven. 10 Yerseke en Kapelse Moer ij stij den genoemd. Tij dens ij stij den veenvorming. Geleidelij k slibt dit gebied geschikte plaatsen om te gaan wonen. 8 Zuidwest Walcheren 9 De Poel Oesterdam D waren grote hoeveelheden water op zo hoog met klei en zand op dat er op geschikte plaatsen om te gaan wonen. 8 Zuidwest Walcheren 9 De Poel Oesterdam D waren grote hoeveelheden water op zo hoog met klei en zand op dat er op Om regelmatige overstromingen tegen Genoeg gezegd nu. Tij d om buiten op 24 Voordelta Verdronken Land van Zuid-Beveland 26 aarde opgeslagen in de vorm van ij skap- grote schaal veenvorming op kon gaan Om regelmatige overstromingen tegen Genoeg gezegd nu. Tij d om buiten op 24 Voordelta Verdronken Land van Zuid-Beveland 26 aarde opgeslagen in de vorm van ij skap- grote schaal veenvorming op kon gaan te gaan werden circa 900 jaar geleden ontdekkingstocht te gaan. 11 Welen in Zuid-Beveland pen op de polen en gebergtes. Vanuit de treden. Ongeveer 3500 jaar geleden was te gaan werden circa 900 jaar geleden ontdekkingstocht te gaan. 11 Welen in Zuid-Beveland pen op de polen en gebergtes. Vanuit de treden. Ongeveer 3500 jaar geleden was de eerste dij ken aangelegd en kon Noordpool verspreidden zich enorme heel Zeeland bedekt onder een dikke de eerste dij ken aangelegd en kon Noordpool verspreidden zich enorme heel Zeeland bedekt onder een dikke ontginning van de schorren beginnen. 12 Verdronken Zwarte Polder gletsjers naar het zuiden, maar in de veenlaag. ontginning van de schorren beginnen. 12 Verdronken Zwarte Polder gletsjers naar het zuiden, maar in de veenlaag. Gebruik van de kaarten Gebruik van de kaarten Binnendij ks ontstond een agrarisch 14 Het Zwin 13 Strandwal Zeeuws-Vlaanderen 24 Westerschelde Verdronken Land van Saefthinge 27 laatste ij stij d (het Weichselien) kwam het Binnendij ks ontstond een agrarisch 14 Het Zwin 13 Strandwal Zeeuws-Vlaanderen 24 Westerschelde Verdronken Land van Saefthinge 27 laatste ij stij d (het Weichselien) kwam het landschap van laaggelegen (ingeklonken) In deze brochure wordt op iedere 15 De Putting ij s niet tot in Nederland. Omdat er zoveel De Romeinen komen en landschap van laaggelegen (ingeklonken) In deze brochure wordt op iedere 15 De Putting ij s niet tot in Nederland. Omdat er zoveel De Romeinen komen en poelgronden en hoger gelegen kreekrug- linker bladzij de een beschrij ving van 17 Kreekrestantensysteem Het Zwin 16 Braakman Kreek water in de ij smassa’s zat opgesloten vertrekken ook weer poelgronden en hoger gelegen kreekrug- linker bladzij de een beschrij ving van 17 Kreekrestantensysteem Het Zwin 16 Braakman Kreek water in de ij smassa’s zat opgesloten vertrekken ook weer gen. De poelgronden hadden door de de ontwikkelingen in de betre’ ende 19 Passageule Laagte met randwal (incl. pingorestant) 20 stond de zeespiegel op aarde een stuk Toen de Romeinen gen. De poelgronden hadden door de de ontwikkelingen in de betre’ ende 19 Passageule Laagte met randwal (incl. pingorestant) 20 stond de zeespiegel op aarde een stuk Toen de Romeinen lage ligging veel wateroverlast. Dit werd tij dsperiode gegeven, terwij l de 18 Otheense Kreek 22 Nieuw-Namen lager. Ongeveer 11.000 jaar geleden ongeveer 2000 jaar gele- lage ligging veel wateroverlast. Dit werd tij dsperiode gegeven, terwij l de 18 Otheense Kreek 22 Nieuw-Namen lager. Ongeveer 11.000 jaar geleden ongeveer 2000 jaar gele- alleen nog maar versterkt door zoge- rechter bladzij de een beschrij ving 21 Dekzandgebied Aardenburg stond de zeespiegel 120 meter lager dan den in Zeeland kwamen alleen nog maar versterkt door zoge- rechter bladzij de een beschrij ving 21 Dekzandgebied Aardenburg stond de zeespiegel 120 meter lager dan den in Zeeland kwamen naamde moernering. Hierbij werd veen van de in die tij d gevormde aardkun- 23 Dekzandgebied Sint-Jansteen nu. De Noordzee stond dan ook droog. vonden ze een uitgestrekt naamde moernering. Hierbij werd veen van de in die tij d gevormde aardkun- 23 Dekzandgebied Sint-Jansteen nu. De Noordzee stond dan ook droog. vonden ze een uitgestrekt van onder het klei verwij derd vanwege dige waarden geeft. Op deze wij ze Er was sprake van een poolwoestij n moerassig veengebied. van onder het klei verwij derd vanwege dige waarden geeft. Op deze wij ze Er was sprake van een poolwoestij n moerassig veengebied. brandstof- en zoutwinning. Door de lage kunt u met de brochure een tij dreis waar de wind vrij spel had. Zandstor men Ze introduceerden landbouwtechnieken brandstof- en zoutwinning. Door de lage kunt u met de brochure een tij dreis waar de wind vrij spel had. Zandstor men Ze introduceerden landbouwtechnieken ligging in combinatie met lage dij ken was maken naar het huidige Zeeuwse zorgden ervoor dat er metersdikke lagen die door de (geringe) bevolking van ligging in combinatie met lage dij ken was maken naar het huidige Zeeuwse zorgden ervoor dat er metersdikke lagen die door de (geringe) bevolking van het land gevoelig voor storm vloeden. landschap. zand werden afgezet. Ook Zeeland werd Zeeland werden overgenomen. De land- het land gevoelig voor storm vloeden. landschap. zand werden afgezet. Ook Zeeland werd Zeeland werden overgenomen. De land- Zo vond in 1530 de Sint-Felixvloed www.zeeland.nl uitgave: februari 2013 bedekt met een dikke laag zand. bouwgronden op het veen werden door Zo vond in 1530 de Sint-Felixvloed www.zeeland.nl uitgave: februari 2013 bedekt met een dikke laag zand. bouwgronden op het veen werden door

130220Zeeland_cover_498mm.indd 1 21-02-13 16:37 130220Zeeland_cover_498mm.indd 1 21-02-13 16:37 Het ontstaan van Zeeland 1ste eeuw na Christus

1 Kop van Schouwen

NEHALENNIAENEHALENNIAE

3 Noordwest Walcheren

20 Laagte met randwal (incl. pingorestant)

22 Nieuw­Namen

21 Dekzandgebied Aardenburg

Legenda

Pleistoceen

Landvorming

23 Dekzandgebied Sint­Jansteen Veranderend land

Stormvloeden

M e n s e l ij k i n g r ij pen Het ontstaan van Zeeland 1ste eeuw na Christus

Zeeland in de Romeinse Tij d Zeeland in de Romeinse Tij d Verschij nselen tot de 1ste eeuw na Christus Verschij nselen tot de 1ste eeuw na Christus

Aan het eind van de laatste ij stij d, zo’n 11.000 jaar geleden, was Zeeland Aan het eind van de laatste ij stij d, zo’n 11.000 jaar geleden, was Zeeland -4000 tot heden -4000 tot heden vrij wel helemaal bedekt met dekzand. In Zeeuws-Vlaanderen ligt dit vrij wel helemaal bedekt met dekzand. In Zeeuws-Vlaanderen ligt dit 1 Kop van Schouwen In het zand zij n schelpen en schelpgruis, 1 Kop van Schouwen In het zand zij n schelpen en schelpgruis, dekzand plaatselij k nog steeds aan de oppervlakte, maar op Schouwen dekzand plaatselij k nog steeds aan de oppervlakte, maar op Schouwen 3 Noordwest Walcheren parallelle gelaagdheid en sporen van 3 Noordwest Walcheren parallelle gelaagdheid en sporen van ligt het nu op zo’n 20 meter diepte begraven onder andere afzettingen. ligt het nu op zo’n 20 meter diepte begraven onder andere afzettingen. Door de aanvoer van zand uit zee vormde activiteiten van wormen, zee-egels en Door de aanvoer van zand uit zee vormde activiteiten van wormen, zee-egels en Toch lag ook op Schouwen het dekzand aan het eind van de ij stij d aan Toch lag ook op Schouwen het dekzand aan het eind van de ij stij d aan zich een kustbarrière voor de Zeeuwse krabben te herkennen. 2,5 Miljoen jaar zich een kustbarrière voor de Zeeuwse krabben te herkennen. 2,5 Miljoen jaar de oppervlakte, omdat de zeespiegel toen veel lager stond dan nu. de oppervlakte, omdat de zeespiegel toen veel lager stond dan nu. kust. Hierop vormden zich de strandwal- geleden – de zee had zich al teruggetrok- kust. Hierop vormden zich de strandwal- geleden – de zee had zich al teruggetrok- len die de eerste aanzet gaven tot duin- ken – ontwikkelde zich hier een bodem. len die de eerste aanzet gaven tot duin- ken – ontwikkelde zich hier een bodem. Tij dens de ij stij den waren grote hoeveel- Het oerbos in de buurt van Terneuzen is Tij dens de ij stij den waren grote hoeveel- Het oerbos in de buurt van Terneuzen is vorming. De wind bracht het zandtrans- Een restant hiervan zij n de ij zerzand- vorming. De wind bracht het zandtrans- Een restant hiervan zij n de ij zerzand- heden oceaanwater in de ij skappen op- tij dens deze periode van veenvorming heden oceaanwater in de ij skappen op- tij dens deze periode van veenvorming port goed op gang, waardoor de oude steenbanken. Alle bovenliggende afzet- port goed op gang, waardoor de oude steenbanken. Alle bovenliggende afzet- geslagen. Hierdoor stond de zeespiegel verdronken en in het veen opgenomen. geslagen. Hierdoor stond de zeespiegel verdronken en in het veen opgenomen. duinen ontstonden. Op deze ondergrond tingen zij n in later tij den weggespoeld. duinen ontstonden. Op deze ondergrond tingen zij n in later tij den weggespoeld. destij ds zo’n 120 meter lager dan nu; Hierdoor is dit bos tot op de dag van van- destij ds zo’n 120 meter lager dan nu; Hierdoor is dit bos tot op de dag van van- heeft zich de complexe morfologie Nu worden de oude kustafzettingen heeft zich de complexe morfologie Nu worden de oude kustafzettingen de Noordzee bestond dan ook niet, maar daag in de bodem bewaard gebleven. de Noordzee bestond dan ook niet, maar daag in de bodem bewaard gebleven. ontwikkeld van de huidige jonge duinen, bedekt door een dunne laag dekzand. ontwikkeld van de huidige jonge duinen, bedekt door een dunne laag dekzand. stond volledig droog. In de voorlaatste stond volledig droog. In de voorlaatste waarbij processen als verstuiving en Daartussen zit dus een geologisch gat waarbij processen als verstuiving en Daartussen zit dus een geologisch gat ij stij d (de Saale-ij stij d) reikte het poolij s Rond 50 na Christus woonden er op het ij stij d (de Saale-ij stij d) reikte het poolij s Rond 50 na Christus woonden er op het afkalving een grote rol spelen. van 2,5 miljoen jaar. afkalving een grote rol spelen. van 2,5 miljoen jaar. tot Midden-Nederland, maar in de laatste veengebied ook mensen. Om hun woon- tot Midden-Nederland, maar in de laatste veengebied ook mensen. Om hun woon- ij stij d (de Weichsel-ij stij d) kwam het gebied droger te maken, groeven zij ij stij d (de Weichsel-ij stij d) kwam het gebied droger te maken, groeven zij -100.000 tot -10.000 Veenvorming -100.000 tot -10.000 Veenvorming ij s minder zuidelij k. Nederland en het ontwateringsgeultjes. Hierdoor kon het ij s minder zuidelij k. Nederland en het ontwateringsgeultjes. Hierdoor kon het 20 Laagte met randwal 20 Laagte met randwal Noordzeebekken waren een poolwoes- veen ontwaterd worden en werd het in Noordzeebekken waren een poolwoes- veen ontwaterd worden en werd het in (incl. pingorestant) Als de kustbarrière (incl. pingorestant) Als de kustbarrière tij n. Bij sterke westenwinden ontstonden eerste instantie droger. Het droge veen tij n. Bij sterke westenwinden ontstonden eerste instantie droger. Het droge veen Hier ligt een mysterie van de Zeeuwse zich sluit, kan het Hier ligt een mysterie van de Zeeuwse zich sluit, kan het daardoor zandstormen die fij n Noord- kwam echter in aanraking met zuurstof daardoor zandstormen die fij n Noord- kwam echter in aanraking met zuurstof geomorfologie. Het lij kt erop dat hier een rivierwater uit het geomorfologie. Het lij kt erop dat hier een rivierwater uit het zeezand meevoerden naar Nederland. en oxideerde, wat ervoor zorgde dat het zeezand meevoerden naar Nederland. en oxideerde, wat ervoor zorgde dat het pingorestant ligt. Een pingo is een heuveltje achterland zich pingorestant ligt. Een pingo is een heuveltje achterland zich Hierdoor raakte vrij wel geheel Neder- land lager kwam te liggen en weer ging Hierdoor raakte vrij wel geheel Neder- land lager kwam te liggen en weer ging met een ij slens als kern. De ij slens smolt moeilij ker een weg met een ij slens als kern. De ij slens smolt moeilij ker een weg land bedekt met een pakket dekzand. vernatten. land bedekt met een pakket dekzand. vernatten. aan het eind van de laatste ij stij d en een naar zee banen. In aan het eind van de laatste ij stij d en een naar zee banen. In In Zeeland komt dit dekzand plaatselij k In Zeeland komt dit dekzand plaatselij k meertje bleef achter. Wetenschappelij k deze zoetwater- meertje bleef achter. Wetenschappelij k deze zoetwater- nog aan de oppervlakte voor in delen van Op de kustbarrière ontwikkelde zich een nog aan de oppervlakte voor in delen van Op de kustbarrière ontwikkelde zich een onderzoek zal in de toekomst dit mysterie plassen kan zich onderzoek zal in de toekomst dit mysterie plassen kan zich Zeeuws-Vlaanderen, met name in de om- duingebied. Vooral op de kop van het hui- Zeeuws-Vlaanderen, met name in de om- duingebied. Vooral op de kop van het hui- moeten ontrafelen. riet vormen. Riet moeten ontrafelen. riet vormen. Riet geving van Aardenburg 21 en Koewacht dige Schouwen 1 ontstond er een grote geving van Aardenburg 21 en Koewacht dige Schouwen 1 ontstond er een grote vormt jaarlij ks een vormt jaarlij ks een – Sint-Jansteen 23 . vlakte van duinen. – Sint-Jansteen 23 . vlakte van duinen. -100.000 tot 500 grote hoeveelheid -100.000 tot 500 grote hoeveelheid 21 Dekzandgebied Aardenburg dood plantenma- 21 Dekzandgebied Aardenburg dood plantenma- Door de opwarming van de aarde na Door de opwarming van de aarde na 23 Dekzandgebied Sint-Jansteen teriaal (rietveen) 23 Dekzandgebied Sint-Jansteen teriaal (rietveen) Doorsnij ding dekzand Doorsnij ding dekzand de laatste ij stij d smolten de ij skappen, de laatste ij stij d smolten de ij skappen, Tij dens de laatste ij stij d is hier, net als in waardoor de bodem Tij dens de laatste ij stij d is hier, net als in waardoor de bodem waardoor de zeespiegel ging stij gen. Rond 300 n.Chr. waardoor de zeespiegel ging stij gen. Rond 300 n.Chr. de rest van Nederland, dekzand afgezet. van de plas snel de rest van Nederland, dekzand afgezet. van de plas snel Hierdoor overstroomden de lager ontstonden overal Hierdoor overstroomden de lager ontstonden overal In tegenstelling tot de rest van Zeeland opgehoogd wordt. In tegenstelling tot de rest van Zeeland opgehoogd wordt. gelegen gebieden, waarbij dagelij ks slib in Zeeland kreken. gelegen gebieden, waarbij dagelij ks slib in Zeeland kreken. bleven de ruggen in dit dekzand lang aan Zodra de plassen minder dan 50 cm bleven de ruggen in dit dekzand lang aan Zodra de plassen minder dan 50 cm werd afgezet. Dit zorgde voor de vorming Sommige van deze werd afgezet. Dit zorgde voor de vorming Sommige van deze het oppervlak liggen. Rond 500 v. Chr. diep zij n, gaan zich vooral zegge- het oppervlak liggen. Rond 500 v. Chr. diep zij n, gaan zich vooral zegge- van schorren en slikken tussen grote kreken hebben ook van schorren en slikken tussen grote kreken hebben ook raakten de dekzandruggen langzaam soorten vestigen. Dit stadium van raakten de dekzandruggen langzaam soorten vestigen. Dit stadium van zeearmen en lagunen in. de dekzandgebieden zeearmen en lagunen in. de dekzandgebieden overgroeid met veen, dat nu weer vol- veenvorming (zeggeveen) gaat door overgroeid met veen, dat nu weer vol- veenvorming (zeggeveen) gaat door in Zeeuws-Vlaande- in Zeeuws-Vlaande- ledig verdwenen is door oxidatie. Tegen tot de plas bij na droog staat. Daarna ledig verdwenen is door oxidatie. Tegen tot de plas bij na droog staat. Daarna Vanaf zo’n 6.000 jaar geleden ging de ren bereikt, waar het Vanaf zo’n 6.000 jaar geleden ging de ren bereikt, waar het 300 n. Chr. ontstonden overal in Zeeland treedt boomgroei op en ontstaat 300 n. Chr. ontstonden overal in Zeeland treedt boomgroei op en ontstaat zeespiegel minder hard stij gen waardoor veen destij ds al weer zeespiegel minder hard stij gen waardoor veen destij ds al weer kreken. Sommige van die kreken braken bosveen. De verlanding houdt dan kreken. Sommige van die kreken braken bosveen. De verlanding houdt dan de aanslibbing de overhand kreeg. Er grotendeels ver- de aanslibbing de overhand kreeg. Er grotendeels ver- door de dekzandruggen heen. Hierdoor op, maar de veenvorming vaak niet. door de dekzandruggen heen. Hierdoor op, maar de veenvorming vaak niet. ontstonden strandwallen die uitgroeiden dwenen was. Op de ontstonden strandwallen die uitgroeiden dwenen was. Op de is een landschap ontstaan met een mix Door ons regenrij ke klimaat blij ft is een landschap ontstaan met een mix Door ons regenrij ke klimaat blij ft tot een gesloten kustbarrière. Hierdoor laagste punten van tot een gesloten kustbarrière. Hierdoor laagste punten van van vormen uit twee heel verschillende er ook voldoende water boven het van vormen uit twee heel verschillende er ook voldoende water boven het kon de zee het gebied niet meer binnen- de dekzandruggen kon de zee het gebied niet meer binnen- de dekzandruggen perioden en door twee heel verschil- grondwaterpeil over. Hier kan zich perioden en door twee heel verschil- grondwaterpeil over. Hier kan zich dringen. Achter de barrière vormde zich zij n de kreken door dringen. Achter de barrière vormde zich zij n de kreken door lende processen. veenmos in ontwikkelen. Dit verstikt lende processen. veenmos in ontwikkelen. Dit verstikt zoet water, dat door riviertjes en beekjes deze ruggetjes heen zoet water, dat door riviertjes en beekjes deze ruggetjes heen de bomen, die weer verdwij nen en de bomen, die weer verdwij nen en uit het binnenland werd aangevoerd. Dit gebroken. Achter de uit het binnenland werd aangevoerd. Dit gebroken. Achter de -3.000.000 tot -10.000 het veen groeit verder als hoogveen. -3.000.000 tot -10.000 het veen groeit verder als hoogveen. leidde tot een kustmoeras met een over- dekzandruggen waai- leidde tot een kustmoeras met een over- dekzandruggen waai- 22 Nieuw-Namen Op de hoogste bulten gaat vaak 22 Nieuw-Namen Op de hoogste bulten gaat vaak vloedige plantengroei en veenvorming erden de kreektak- vloedige plantengroei en veenvorming erden de kreektak- Zo’n 3 miljoen jaar geleden lag hier de heide groeien. Veengroei stopt vaak Zo’n 3 miljoen jaar geleden lag hier de heide groeien. Veengroei stopt vaak als gevolg. ken zich meestal uit. als gevolg. ken zich meestal uit. kustzone, waarin de golven braken. pas als het gebied ontwaterd wordt. kustzone, waarin de golven braken. pas als het gebied ontwaterd wordt. De kustlij n zelf lag nog iets zuidelij ker. De kustlij n zelf lag nog iets zuidelij ker.

130220Zeeland_cover_498mm.indd 2 130220Zeeland_cover_498mm.indd 2 21-02-13 16:37 21-02-13 16:37 Het ontstaan van Zeeland 1ste eeuw na Christus

Prehistorie Plioceen/Pleistoceen

­100.000 tot ­40.000 ­4.000 tot ­2.000 Meester van der Heijdengroeve, Nieuw-Namen Krijn, de neanderthaler De eerste boeren Zeeland, het land van water en zee. Jagers­verzamelaars werden boeren, ze De geschiedenis van de Meester van der grondwaterstromen. Boven de ijzerzand­ Het land van strijd met dat water. Het bouwden huizen, bewerkten het land en Heijdengroeve in Nieuw­Namen begint steenbanken komen in het noordelijk is moeilijk voor te stellen dat er tijden hielden vee. Soms bracht de grond niet 3 miljoen jaar geleden, in een periode deel van de groeve nog paarsgrijze ble­ geweest zijn dat er nog geen Noordzee meer genoeg op en trokken ze verder. die we het Plioceen noemen. Dit is de kingsverschijnselen voor, kenmerkend was. 100.000 Jaar geleden liep Krijn over De menselijke ingreep in het landschap laatste periode van het Neogeen of voor de uitspoeling van o.a. het ijzer. de steppe te midden van reuzenherten, werd groter. De overgang van jager naar Boven­Tertiair. sabeltandtijgers en mammoets. Zijn boer is niet plots gegaan. Uit archeolo­ De harde laag is er ook de oorzaak van vuistbijl, zijn allround gereedschapskist, gisch onderzoek weten we, dat ze zowel Ter plaatse van het huidige Nieuw­ dat de Kauterheuvel van Nieuw­Namen bij de hand. Van Krijn rest alleen nog een van jacht als visvangst leefden als van Namen bevond zich destijds de kust en bewaard is gebleven. De bovenliggende stuk schedel, de dieren zijn verworden wat het land en vee hen te bieden had. zijn de pakketten veel minder dik. Hier laagpakketten zijn namelijk in het Pleis­ tot botten en af en toe vinden we nog een Een gevarieerd menu uit een gevarieerd komen de Pliocene zanden tot aan het toceen allemaal weg geërodeerd. Dit is vuistbijl terug. landschap. aardoppervlak voor. Nergens anders in gebeurd met alle sedimenten in de om­ Nederland is dit het geval, hoewel er in geving van de Kauterheuvel. Het enige ­8.000 tot ­4.000 Op diverse plaatsen in Zeeland zijn andere delen van Nederland wel andere dat nu nog herinnert aan de geërodeerde Verborgen in het landschap sporen van deze bewoners, de zoge­ Tertiaire afzettingen aan het oppervlak sedimenten zijn de verkitte schelpen Met de start van het Holoceen (het naamde Vlaardingencultuur, gevonden. voorkomen, zoals bijvoorbeeld in tussen de Pliocene en Laat­Pleistocene tijdperk na de ijstijden) verandert het In Haamstede (Brabers) zijn sporen van Twente. zanden. landschap enorm. Ook de mens past zich een huis gevonden en in Terneuzen een daaraan aan. Zijn leefwijze en materialen vuurstenen bijl. Ook in Nieuw­Namen De onderste zicht­ Meester Van der Heijdengroeve, Nieuw-Namen.Foto: Provincie Zeeland veranderen. Kleine vuurstenen werk­ en in de monding van de getijdegeul bare afzettingen in tuigen, voor iedere functie een ander de IJskelder in Het Verdronken Land de groeve zijn ge­ werktuig, is wat ons rest. Vuurstenen van Saeftinghe zijn sporen uit deze tijd vormd in de wash/ werktuigen zijn onze belangrijkste gevonden. backwash zone. Dit indicatoren van menselijke aanwezigheid is globaal de zone in deze periode. Vondsten vinden we (tot Eén van de huizen van Haamstede Bra­ waarin de golven nog toe) alleen in Zeeuws­Vlaanderen. bers wordt in het Horsterwold (Zeewolde breken. Dit is te Dit komt vooral omdat het pleistocene ­ Flevoland) met steentijdtechnieken en zien aan de goede landschap daar aan de oppervlakte ligt materialen uit het bos gereconstrueerd. sortering van het of bereikbaar is voor onderzoek. Deze zand (150­210 µm), jagers­verzamelaars leefden in en met de grote hoeveel­ het landschap zonder er noemenswaar­ Romeinse kom, terra sigillata, type Drag. 37, heid schelpgruis dig op in te grijpen. fabrikaat: Rheinzabern, datering: 175­225 n.Chr. en schelpen en de Stempel pottenbakker: Comitialis F(ecit). parallelle gelaagd­

Spits uit de Tjongercultuur Vindplaats: Aardenburg heid. In het zand komen resten voor van Tijdens het Vroeg­Pleistoceen zijn

Foto: Zeeuws Archeologisch Depot; Foto: Zeeuws Archeologisch Depot; activiteit van dieren en planten, zoals de zuidelijke delen van Zeeland en

Beeldbank Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland Beeldbank Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland gangen gemaakt door wormen, zee­ West­Brabant opgeheven, waarna de egels en krabben. Oer­Schelde en haar zijrivieren de sedimenten hebben geërodeerd. Alleen Aan het eind van het Plioceen of aan de ijzersteenlaag was te hard om weg­ het begin van het Pleistoceen, zo’n 2,5 gespoeld te kunnen worden. In de laag miljoen jaar geleden, heeft zich in de met verkitte schelpen zijn vuursteen­ kustsedimenten een bodem ontwikkeld. brokken aangetroffen. Een restant van De kust had zich toen al teruggetrokken. de erosie. Er zit een gat van ca. 2,5 Een opvallend restant van die bodem­ miljoen jaar tussen de Pliocene zandlaag vorming zijn de ijzerzandsteenbanken. en de direct daarop liggende Pleistocene Door zuren in de bodem wordt het ijzer dekzandlaag. gemobiliseerd en neergeslagen in Het ontstaan van Zeeland 1ste eeuw na Christus

Het Pleistoceen is de periode van de Rivierbeddingen lagen bijvoorbeeld de grote ijstijden. Tijdens dit tijdvak is er hele zomer droog. Hierdoor ging het steeds een afwisseling geweest van zand in de poolwoestijn verstuiven, wat korte warmere perioden en lange veel er voor heeft gezorgd dat er in heel koudere perioden. Tijdens de voorlaatste Nederland een deken van dekzand is ijstijd, het Saalien (200.000 tot 130.000 afgezet. jaar geleden), was het deel van Neder­ land ten noorden van de grote rivieren Zo’n 10.000 jaar geleden kwam er een geheel bedekt met een dik landijspakket. einde aan de ijstijd en werd het snel warmer tot een klimaat vergelijkbaar In de laatste ijstijd, het Weichselien met het huidige klimaat. Onder deze (120.000 tot 10.000 jaar geleden) kwam omstandigheden kon zich een bodem het ijs minder ver naar het zuiden en lag vormen in het Pleistocene dekzand. In de er in Nederland geen landijs. Wel was groeve is de bodemvorming te herken­ Nederland toen een grote poolwoestijn nen aan de opvallende rode kleur. Deze met temperaturen ver onder het vries­ kleur is het gevolg van de aanwezigheid punt. In deze periode zijn in het zandpak­ van geoxideerd ijzer, dat is vrijgekomen ket van de Kauter vorstspleten (ijswig­ uit het hier volop aanwezige mineraal gen) ontstaan, vermoedelijk zo’n 18.000 glauconiet (zwartgroene spikkels). Naast jaar geleden. IJswiggen kunnen alleen de verkleuring is de bodemvorming ook ontstaan in een zanderige ondergrond en te zien aan de ontkalking van de bodem bij een gemiddelde jaartemperatuur van en aan plaatselijke kleiverplaatsing. minder dan ­6°C. In juli zal de tempera­ Bijzonder zijn de zakvormige uitstulpin­ tuur in die tijd zo’n 5°C zijn geweest, gen, die een gevolg zijn van intensieve terwijl het in januari zo’n 25°C vroor. uitspoeling in de hoge, goed gedrai­ Aan het eind van deze laatste ijstijd, ca. neerde Kauterheuvel. Een gevolg is wel 12.000 jaar geleden werd het iets minder dat de grens tussen de Pliocene zanden koud met in juli temperaturen van de en het Pleistocene dekzand hierdoor rond de 10°C, maar wel extreem droog. gemaskeerd wordt.

Landvorming

Zo’n 5000 jaar geleden ontstond op Duinvorming. Foto: Jan Koeman ongeveer dezelfde plaats als hij nu ligt een duinenrij. Achter die duinen lag een ondiep, waterrijk gebied. Dit gebied stond door openingen in de duinenrij in verbinding met de zee. Onder invloed van het getij vormde zich hier een omvangrijk schorrengebied. Een nieuw land ontstond.

Waarom liggen er op de grens tussen zee dat het water de kust bereikt en een golf en land eigenlijk duinen? De bodem van witschuimend breekt, wordt het zand de Noordzee bestaat voor het overgrote afgezet. Parallel aan de kust ontstaan zo deel uit een dik pakket zand. Door golven zandbanken of brekerbanken. Deze ban­ en stroming is er voortdurend transport ken kunnen bij voldoende zandaanvoer van zand in het water. Op het moment door de zee zo hoog worden dat ze bij Het ontstaan van Zeeland 6de eeuw na Christus

Verschij nselen tot de 13de eeuw na Christus

24 Oosterschelde

4 Kustwal Walcheren

5 Veerse Meer

Schenge 6

24 Voordelta

13 Strandwal Zeeuws­Vlaanderen

14 Het Zwin 24 Westerschelde

17 Kreekrestantensysteem Het Zwin

Legenda

Pleistoceen

Landvorming

Veranderend land

Stormvloeden

M e n s e l ij k i n g r ij pen Het ontstaan van Zeeland 6de eeuw na Christus

Verdronken land Verschij nselen tot de de6 eeuw na Christus

De periode van zo’n 500 jaar na de Romeinse Tij d stond voornamelij k in 350 tot 1000 het teken van de verdrinking van het landschap. De rond 50 na Christus 4 Kustwal Walcheren ontwikkelen zich nieuwe getij dengeulen, ingezette ontwatering werd in de jaren daarna doorgezet. Het land Tussen Serooskerke (Walcheren) en waaronder de Honte, de voorloper van de kwam lager te liggen door oxidatie en inklinking van het veen. Er bleek Vrouwenpolder en ten oosten van Oost­ huidige Westerschelde. Als gevolg van de een zichzelf versterkend verdrinkingsproces in gang te zij n gezet. kapelle bevindt zich een goed zichtbare oost­west georiënteerde stroming in de rug in het landschap. Onder invloed van Honte ontstond nabij de kust een even­ De ontwateringsgeultjes die in de groot getij denbekken met geulen, platen, de oost­west georiënteerde stroming eens oost­west georiënteerde strandwal. Romeinse Tij d zij n aangelegd bleken niet slikken en schorren. Het opslibbingspro­ kon zich hier door kustvormingsproces­ alleen te zorgen voor ontwatering van ces kan weer van voor af aan beginnen. sen een eveneens oost­west georiën­ 200 tot heden het gebied, maar gaven de zee ook weer teerde rug ontwikkelen. 14 17 Het Zwin en haar toegang tot het land. Door de insnij ding De geulen die in deze periode zij n ont­ 300 tot 1961 kreekrestantensysteem van geulen werd het veen weggeslagen staan, zij n tot op de dag van vandaag in 5 Veerse Meer Het Zwin is het restant van een verland en werden de afwateringsgeultjes al het landschap te herkennen of zelfs nog Vanaf het begin van de jaartelling nam geulsysteem dat aan het begin van de snel brede geulen. Het veen kon hierdoor actief. Denk hierbij aan de Ooster­ en Wes­ in Zeeland de invloed van de zee toe. jaartelling is ontstaan als gevolg van weer beter ontwaterd worden en klonk terschelde 24 , het Zwin 14 17 , het Veerse Hierdoor werd de strandwal op meer­ doorbraken van de zee. Door storm­ verder in. De inklinking zorgde ervoor Meer 5 en de Schenge 6 . De sterke stro­ dere plaatsen door de zee doorbroken, vloeden groeiden de geulen uit tot grote dat het land lager kwam te liggen. Bij ming in de Ooster­ en Westerschelde heeft waardoor zich vele getij denkreken vorm­ zeearmen met een wij dvertakt geulen­ vloed of storm zorgde dit ervoor dat land ervoor gezorgd dat zich op Walcheren 4 den. De kreek die nu de westelij ke helft stelsel 17 . Door bedij kingen in de 12de onder water kwam te staan. Dit zorgde en in Zeeuws­Vlaanderen 13 strandwallen van het Veerse Meer vormt, ontstond eeuw zij n de geulen gaan verlanden. voor sterkere getij denstromen, die op konden ontwikkelen met een oost­west rond 300 n. Chr. en kwam uit in het Sloe. Grote delen van het Zwin zij n vervolgens hun beurt weer zorgden voor nog gro­ oriëntatie. Dit is bij zonder omdat vrij wel Het oostelij ke deel werd gevormd door ingepolderd. Op dit moment rest nog de tere geulen met een sterkere insnij ding alle strandwallen in zuidelij k Nederland een kreek die rond het jaar 1000 n. Chr. monding van het Zwin als slufter: een in het veen. Hierdoor is het grootste een noord­zuid oriëntatie kennen. ontstond. Als onderdeel van de Delta­ actieve kreek in een duingebied 14 . deel van Zeeland rond 350 n. Chr. weer werken werd het Veerse Gat in 1961 aan verdronken en bestaat Zeeland uit een beide zij den afgedamd en voortaan het Strandwallen ­5000 tot heden Veerse Meer genoemd. 24 Oosterschelde, Westerschelde en Strandwallen worden Voordelta Duinvorming gevormd in de zone 500 tot 1600 Na de laatste ij stij d is de zeespiegel Bij de duinvorming langs de kust waarin 6 Schenge door het smelten van de ij skappen gaan zij n twee fasen te de golfbeweging tot Het krekenstelsel van de Schenge is stij gen. In Zeeland ontstond daardoor een onderscheiden: de aan de bodem komt. ongeveer 500 jaar na Christus ontstaan. getij denlandschap met schorren, slikken, oude en de jonge Golfwerking en zee­ Doordat de zee nog steeds aan invloed geulen en kreken. De grootste geul werd duinvorming. De stromingen kunnen won, konden zich steeds dieper in het gevormd door de monding van Schelde. oude duinvorming zand uit de bodem Schelde­estuarium kreken en geulen Deze kwam rond 5000 v. Chr. nog bij het vond plaats nadat voor de kust loswoe­ ontwikkelen. Uit een van die kreken is huidige Haringvliet in zee uit. Zo’n 1000 de kustbarrière zich len en in de vorm van de Schenge ontstaan. Vanaf circa 1600 n. jaar later verlegde de Schelde zich naar sloot, zo’n 4.000 een strandwal langs Chr. begon de Schenge te verlanden, het zuiden en kwam de monding bij de jaar geleden. De de kust weer afzetten. maar toch staat er in delen van de huidige Oosterschelde te liggen. Toen in duinen die toen Door dit proces kan huidige Ooster­ en Westerschenge nog de eerste eeuwen na Christus de strand­ gevormd werden, de strandwal ook steeds water, waardoor de beleving in wallen doorbroken werden ontwikkelde zij n nu relatief laag groeien. Vanaf het het landschap hoog is. zich de Honte, de voorloper van de Wes­ en liggen verder moment dat de terschelde. Deze geul werd steeds groter landinwaarts. De strandwal zo hoog is, 300 tot 1250 en na de stormvloeden van 1530 ­1532 jonge duinen zij n dat deze boven water uit gaat steken, 13 Strandwal Zeeuws-Vlaanderen verlegde de Schelde haar loop defi nitief pas vanaf zo’n 1.000 kunnen zich ook duinen op de In de eerste eeuwen na Christus ontstaan naar de Westerschelde, waar zij nog jaar geleden ontstaan. Ze zij n veel strandwal gaan vormen. In het er doorbraken in de kustwal tussen Wal­ steeds in zee uitmondt. hoger en steiler dan de oude duinen zoetwater gebied achter de duinen kon cheren en Zeeuws­Vlaanderen. Hierdoor en liggen direct aan de kust. zich veen gaan ontwikkelen. Het ontstaan van Zeeland 6de eeuw na Christus

‘Romeinen’ in Ellewoutsdijk Landvorming

In Ellewoutsdijk strijken ‘pioniers’ neer. Mensen uit het zuiden op zoek Zo’n 5000 jaar geleden ontstond op Duinvorming. Foto: Jan Koeman naar een gebied om zich te vestigen. De beste plekjes bevinden zich op ongeveer dezelfde plaats als hij nu de hoger gelegen delen langs de kreken, waar de bodem het droogst is. ligt een duinenrij. Achter die duinen lag een ondiep, waterrijk gebied. Voor het bouwen van hun huizen De variatie in het landschap biedt een Dit gebied stond door openingen (woonstalhuizen) moet hout verzameld afwisselend dieet. Schapen en geiten in de duinenrij in verbinding met worden. In de directe omgeving is dit grazen op de lager gelegen heidegebie­ de zee. Onder invloed van het getij nauwelijks aanwezig. Verderop in de den. Op de hogere drogere delen worden vormde zich hier een omvangrijk moerasbossen wordt els, berk, wilg en gerst en haver geteeld. In de kreken schorrengebied. Een nieuw land es verzameld. Nog enkele kilometers wordt met behulp van fuiken gevist op ontstond. zuidelijker­ langs de oevers van een platvis en brasem. Ook kleding, servies kreek in het veen ­ bevindt zich een hele en keukengerei worden zoveel moge­ Waarom liggen er op de grens tussen zee de vloedlijn groeien langzaam aan elkaar houtvoorraad. Dennen en taxushout van lijk zelf gemaakt. Ellewoutsdijk ligt erg en land eigenlijk duinen? De bodem van vast. Als de duintjes zo hoog zijn dat er­ betere kwaliteit dan het buigzame moe­ geïsoleerd en er is nauwelijks wat terug de Noordzee bestaat voor het overgrote onder een zoetwatervoorraadje ontstaat, rashout. Sterke, rechte stammen van te vinden van de Romeinse levensstijl deel uit een dik pakket zand. Door golven neemt helmgras de plaats van biestar­ ruim 15 meter. Dit hout is zeker 3500 jaar en nieuwe landbouwtechnieken die de en stroming is er voortdurend transport wegras over. Er ontstaat een langgerekte oud. Het zijn restanten van het oerbos overheersers meebrachten. van zand in het water. Op het moment lage duinenrij die de zeereep heet. Door dat zich rondom het Kanaal van Gent dat het water de kust bereikt en een golf voortdurende aanvoer van zand en het naar Terneuzen bevond. Enkele generaties later dringt de zee witschuimend breekt, wordt het zand grote zandvastleggende vermogen van steeds verder het land binnen. De huizen afgezet. Parallel aan de kust ontstaan zo helmgras groeit deze zeereep uitein­ Deze stammen krijgen een plek als worden noodgedwongen verlaten. Men zandbanken of brekerbanken. Deze ban­ delijk uit tot een volwaardige duinenrij. middenstaander voor het huis. In een gaat op zoek naar drogere en veiliger ken kunnen bij voldoende zandaanvoer Voor deze duinenrij kan weer een nieuwe A­frame wordt de basis gelegd, de wan­ plekjes. De resten werden bedekt met door de zee zo hoog worden dat ze bij zeereep ontstaan. Het stuk strand tussen den worden opgetrokken uit vlechtwerk een dikke laag klei, om 2000 jaar later bij laagwater (eb) droogvallen en uiteindelijk deze nieuwe zeereep en de duinenrij tussen paaltjes en besmeerd met mod­ de aanleg van de Westerscheldetunnel zelfs bij hoogwater (vloed) vrijwel niet daarachter ontwikkelt zich tot een duin­ der en mest. De wind komt voornamelijk weer teruggevonden te worden. meer onder water staan. Op dat moment vallei. Doordat voor de duinenrij een uit het westen over zee. Dit kan gure krijgt de wind vat op het zand. Het droge nieuwe zeereep is komen te liggen, vangt najaarsstormen geven. De huizen wor­ zand wordt door de overheersende zuid­ de duinenrij bijna geen nieuw zand vanuit den dan ook zo gebouwd dat de smalle Restanten van palen van een boerderij westenwind landinwaarts verplaatst. zee meer. Op dat moment gaat de wind kant naar het westen staat. uit de Romeinse Tijd, Ellewoutsdijk. Pionierplanten zoals biestarwegras, die de duinenrij omvormen. Op plaatsen Bron: © ADC ArcheoProjecten. op de vloedlijn groeien, vangen met hun waar de vegetatie is verdwenen ontstaan pollen dit zand. Rondom het biestarweg­ stuifkuilen. Deze kunnen uiteindelijk ras ontstaat een bultje zand. Het gras uitgroeien tot diepe duinpannen waarom­ groeit gewoon verder uit, en zo ontstaat heen paraboolvormige verstoven duinen een klein duintje. De kleine duintjes langs liggen. Zo ontstaat een gebied dat vari­ eert van een rechte duinenrij langs het Duinvorming. Foto: Jan Koeman strand tot de meest grillige omgevormde soms heel steile duinen daarachter. Een duingebied dat bescherming biedt voor het achterland. Een achterland dat zich dankzij de duinenrij kon ontwikkelen tot een omvangrijk schorrengebied, dat vanaf de Middeleeuwen stelselmatig door de mens is bedijkt en omgevormd tot het huidige Zeeland. Het ontstaan van Zeeland 12de - 13de eeuw na Christus

O U S C H W E N R D Z E E O O N

D U I V E L A N D

S I N T I L I P S L P H A N D

24 Oosterschelde 25 Schorren van Sint­Annaland

B E V E R D L A N N O O D • Domburg O L E 4 Kustwal Walcheren T H N

2 Pluimpot

E R E N L C H W A 7 Kreekruggen en poelgronden Walcheren • Middelburg

8 Zuidwest Walcheren D 10 Yerseke en Kapelse Moer A N Z 9 De Poel L U E I D B E V

• Vlissingen

13 Strandwal Zeeuws­Vlaanderen

14 Het Zwin

15 De Putting N E R Z E D E N E U A A W S V L

Legenda

Pleistoceen

Landvorming

Veranderend land

Stormvloeden

M e n s e l ij k i n g r ij pen Het ontstaan van Zeeland 12de - 13de eeuw na Christus

Zeeland bedij kt Verschij nselen tot de 13de eeuw na Christus

Na 350 n. Chr. gaat het land weer langzaam opslibben. Hierdoor worden 1000 tot 1556 1350 tot heden de schorren geleidelij k weer geschikt voor bewoning. De eerste woningen 2 Pluimpot 9 De Poel worden direct op het schor gebouwd, later gaat men op terpen wonen en De Pluimpot is een door zeespiegel­ De Poel is een van de weinige typische vanaf de 11de eeuw worden de eerste dij ken aangelegd. Rond 1250 was stij ging ontstane getij denkreek, die zich poelgebieden in Zuidwest­Nederland. het toenmalige Zeeland vrij wel geheel bedij kt. zowel vanuit het noorden als vanuit het Het gebied bestaat uit hoge kreekruggen zuiden heeft ontwikkeld. Na 1500 is de en laaggelegen poelgronden. Net als op Door de aanleg van de dij ken werd de Moer 10 de moerneringsgeschiedenis Pluimpot geleidelij k dichtgeslibd en in­ Walcheren 8 ligt de reliëfomkering hier­ ruimte voor het water in de zeearmen nog goed aan het huidige landschap is af gepolderd. Door zowel het dij kenpatroon aan ten grondslag. In dit deel van de Poel kleiner. Hierdoor werden tij dens stormen te lezen. Daarentegen kwam de vorming als de hogere ligging van de kreekrug, heeft geen herverkaveling en egalisatie en springvloeden de waterstanden van de oost­west georiënteerde strand­ is de Pluimpot nog goed in het landschap plaatsgevonden. Daardoor is het holle­ hoger. Daarnaast werd het land steeds wallen op Walcheren 4 en in Zeeuws­ te herkennen. bollige karakter door moernering, beter beter ontwaterd en werd op grote Vlaanderen 13 tot een halt. Ook werd bewaard gebleven dan op Walcheren. schaal gemoerneerd. Het binnendij kse rond deze tij d de verlanding van het 600 tot heden De kreekruggen zij n hier minder ontwik­ maaiveld kwam steeds lager te liggen. Zwin 14 ingezet. Aan de Zuidwestkust 7 Kreekruggen en poelgronden keld dan op Walcheren, waardoor de Beide eff ecten zorgden voor een sterke van Walcheren 8 kwamen de duinen Walcheren reliëfverschillen geringer zij n. toename van het aantal dij kdoorbraken ongeveer op de tegenwoordige locatie te De Polder Walcheren was een van de en overstromingen. De bedij king van liggen en ontwikkelden zich hier verder. eerste grote bedij kingen in Zeeland. 1250 tot 1550 nieuwe gebieden bleef echter onvermin­ Vóór de bedij king was dit een klei­ op­ 10 Yerseke en Kapelse Moer derd doorgaan, waardoor er steeds meer veen gebied doorsneden door kreken. Dit gebied is qua wij ze van ontstaan goed Moernering droog land ontstond. Na inpoldering verlandden de kreken vergelij kbaar met de Poel 9 , maar de Het veen in Zeeland en begon het veen in te klinken door gevolgen van de moernering zij n hier In deze periode is het kreekruggen­ en is door overstro­ ontwatering en oxidatie. Hierdoor kwam nog veel beter zichtbaar gebleven dan in poelgrondenlandschap op Walcheren 7 , mingen verzilt. In de een proces van reliëfomkering op gang. de Poel. Het gebied heeft een zilt milieu Zuid­Beveland (de Poel 9 en de Yerseke Romeinse Tij d was al De hoge veengebieden zij n ingeklonken vanwege zoute kwel uit het Kanaal door en Kapelse Moer 10 ) en in Zeeuws­Vlaan­ ontdekt dat het veen tot laaggelegen poelgronden, terwij l de Zuid­Beveland en de Oosterschelde. deren (de Puting 15 ) ontstaan, waarbij goede mogelij kheden eerst lager gelegen, met zand en zavel met name in de Yerseke en Kapelse bood voor zoutwin­ gevulde kreken op dezelfde hoogte zij n 1350 tot 1550 ning, het zogenoemde blij ven liggen. Hierdoor steken de kreken 15 De Putting ‘selneren’. In de Mid­ nu als ruggen boven de poelgronden uit, Hier heeft zich dezelfde ontwikkeling Kreekruggen deleeuwen werd het plaatselij k wel tot 4 meter. voorgedaan als in de Poel 9 . Zie de Kreekruggen zij n de winnen van veen een tekst aldaar. restanten van vroe­ van de belangrij kste 350 tot heden gere kreken. Deze bestaansbronnen 8 Zuidwest Walcheren 350 tot heden geulen hebben zich en niet alleen voor Toen in de eerste eeuwen na Christus de 25 Schorren van Sint-Annaland vooral in het veen­ zout, maar ook voor zee door de strandwallen brak, ontwik­ De schorren van Sint­Annaland zij n een en kleilandschap brandstof. Het veen kelde zich de Honte, de voorloper van van de grootste schorrengebieden in de ingesneden. De bed­ werd vergraven volgens een systeem: de Westerschelde. Later voerde de zee Oosterschelde. Na de Romeinse Tij d nam ding van deze geulen petgaten werden tot op grote voldoende zand aan om de strandwal­ de invloed van de zee toe en ontstond het was gevuld met zand diepte ontgraven en het veen werd op len langs de Honte weer aan elkaar te Oosterschelde­estuarium 24 met schor­ en zavel, materialen legakkers te drogen gelegd. Vervol­ laten groeien. Zo’n 1000 jaar geleden zij n ren en slikken. Door opslibbing van zand die niet of nauwelij ks gens egaliseerde men het landschap door zandtransport de duinen op deze en slib ontstonden eerst slikken en pla­ inklinken. Na inpol­ weer. Als gevolg van inklinking en strandwal ontstaan. Door verlegging van ten die nog dagelij ks overspoeld werden dering en verlanding oxidatie ontstonden toch weer hoogte­ de stroomgeul ligt het gebied nu in een door de vloed en ook onbegroeid bleven. van de geulen is het verschillen en soms zelfs een nieuwe zone met kustafslag. Hierdoor resteert Geleidelij k kwamen deze boven gemid­ omliggende veen­ of reliëfi nversie: nog een smalle, hoge duinzone, met aan deld hoog water te liggen, waardoor ze kleilandschap wel de legakkers bevatten nog veen in de zeezij de een afslagklif beschermd minder vaak overspoelden en er planten ingeklonken. De zanderige geulbed­ de ondergrond, waardoor hier meer door strekdammen. gingen groeien. Zo zij n ook de schorren ding is hierdoor als een rug in het inklinking plaatsvond. Nu zij n dit vaak van Sint­Annaland ontstaan, die alleen landschap komen te liggen. de laagten in het landschap. bij springtij nog overspoelen. Het ontstaan van Zeeland 12de - 13de eeuw na Christus

Vliedbergen en mottes 600-1100 Veranderend land

In de vroege Middeleeuwen is Zeeland onderhevig aan veranderingen onder invloed Zeeland is land in zee. Gelegen op het grensvlak van water en land en van de zee. Door de ingezette ontwatering, komt het water weer steeds verder continu veranderend. De ene periode gaan de veranderingen in een snel landinwaarts en lijkt het een gebied onbewoonbaar. Er is weinig informatie bekend tempo, terwijl in een andere periode weinig tot niets lijkt te gebeuren. over het bewoningspatroon in deze periode. Lang werd gedacht dat de bewoning zich Zo lijkt er op dit moment niet veel te veranderen wat betreft het land­ voor namelijk in het oude duinen­ en strandwallengebied of op het Zeeuws­Vlaamse schap. Zeeland ligt immer veilig achter de dijken en wat land is, blijft land dekzand afspeelde. Recente archeologische vondsten wijzen er echter op dat de kolo­ en wat water is, blijft water. Toch bedriegt de schijn. Ook nu verandert nisatie van overig Zeeland al eerder op gang is gekomen. In Serooskerke is bewoning Zeeland. De zandhonger in de Oosterschelde doet geleidelijk de platen vanaf de 7de eeuw aangetoond. Op Schouwen­Duiveland 9de eeuwse bewoning. verdwijnen, oude kreekrestanten tussen de akkers en de weilanden verlanden langzaam als we er niets aan doen en polders kunnen zomaar Zee en land maken dat we vooral be­ Tekening van een mottekasteel ter discussie komen te staan als overloopgebied bij hoogwater en/of woning vinden op terpen, kreekruggen W.C. Braat; Beeldbank Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland natuurcompensatiegebied. en schorren. Bij tijd en wijle kwam het zeewater dieper het land in. Een land is nooit af en verandert de mens ook dat schorgebied weer ging voortdurend. Dit komt door diverse omdijken. Zo ontstond een landschap van Als er geen natuurlijke verhoging in het natuurlijke en menselijke processen opeenvolgende dijken en nieuw land. landschap was, of deze was niet hoog die met elkaar samenhangen. Er zijn genoeg, werden terpen opgeworpen. verschillende natuurlijke processen Wat de mens in de Middeleeuwen nog Op deze terpen werden houten huizen die bepalend voor zijn voor Zeeland. niet wist, is dat een zeearmengebied, gebouwd. Soms groeiden terpen (verge­ waarin steeds gebiedjes worden inge­ lijk dit met het noorden van Nederland) Zo is sedimentatie een belangrijk proces dijkt, niet meer in natuurlijk evenwicht uit tot heuse dorpen. De bewoning vond bij de vorming van land. Klei­, slib­ en is. In een estuarium bestaat er altijd een plaats op de terpen, de lager gelegen zanddeeltjes kunnen afgezet worden evenwicht tussen de doorsnede van de delen werden begraasd en bejaagd. zodra de zwaartekracht het wint van de monding en de totale waterinhoud van Wanneer de zee dieper het land inkwam, stroomsnelheid van het water. Daar waar het estuarium. Ga je door indijking van werden mens en dier verzameld op water in een estuarium tot rust komt bij gebieden de inhoud (de komberging) van de terp. steeds hoger en kreeg een plateau de getijdekentering van eb en vloed kan het estuarium kleiner maken, dan is de waarop een vierkant bouwsel (donjon) er sediment afgezet worden. Het proces monding in verhouding te groot. Dit heeft Vanaf het jaar 1000 komen de (georga­ werd geplaatst. De huidige vliedbergen begint met het langzaam opslibben van twee belangrijke effecten. Bij vloed komt niseerde) bedijkingen op gang. De bouw hebben nog een gemiddelde doorsnede de platen en slikken die in het estuarium er eigenlijk te veel water in het estuari­ van woonterpen (vliedbergen) zou dan van 9 meter. De hellinghoek zou ca. 45° tussen en naast de getijdegeulen liggen. um waardoor de gemiddelde waterstand niet meer nodig zijn. Rond het jaar 1100 bedragen hebben. De vliedberg was het Daardoor komen ze steeds hoger te lig­ zal gaan stijgen. Bij noordwesterstorm wordt een aantal van die woonterpen opperhof. De ambachtsheer keek van gen. Op het moment dat deze gebieden ontstaat een extra gevaarlijke situatie gebruikt door de ambachtsheer om hieruit neer op zijn ambacht. Vóór het boven het niveau van het gemiddelde (zie ook Stormvloeden). Het natuurlijk mottes te bouwen. opperhof stond een neerhof, vaak ook hoogwater komen te liggen, gaan er systeem wordt gedwongen om weer omgracht en net als het opperhof even­ steeds meer plantjes groeien, die be ­ in evenwicht te komen en zal daardoor Terwijl in het zuiden (Noord­Frankrijk tueel versterkt met pallissades. Op het stand zijn tegen zoutwater. Deze plantjes weer zee op land terug willen winnen. en Vlaanderen) de bouw van mottes neerhof bevond zich een (bestaande) zorgen er voor dat er nog meer sedimen­ Zo ontstaat een voortdurende strijd vooral als verdedigingswerk gezien moet boerderij met enkele bijgebouwen. tatie plaatsvindt. Ze remmen de stroom­ tussen land water, een strijd tussen sedi­ worden omdat de kleine edellieden zich snelheid waardoor klei gaat sedimen­ mentatie en erosie. losweekten van hun leenheer, is het in Grondstof en werkkracht; hoe meer je teren. Het gebied komt verder omhoog Zeeland vooral een prestigezaak. daarvan bijeen kon brengen, hoe hoger en nog meer planten kunnen er gaan Grote delen van Zeeland waren dus in je berg en hoe hoger je aanzien. groeien. Er vormt zich een schorgebied. oorsprong schorgebied. In veel gevallen Het opwerpen van een motte was immers is dit nog goed te zien. Vaak zie je in de handwerk. Met schoppen werd de gracht Hoewel de term vliedberg verwijst naar Vanaf de Middeleeuwen ging men deze akkers lichte glooiingen op de plaatsen uitgegraven en op een hoop geworpen. de woonterp waarop met vluchtte voor schorren omdijken, zodra ze groot waar ondiepe kreken hebben gelopen. Aan de basis komen we tot een diameter het water, wordt deze term in Zeeland genoeg waren. Diepe getijdegeulen Soms kun je op kale akkers de vroegere van soms 30 meter. Deze hoop werd ook gebruikt voor het mottekasteel. en kleinere kreken, die door het schor kreken als lichtere (zand)banen in de liepen, bleven dikwijls als stilstaande donkere (klei)grond zien. Door verschil­ watergangen te midden van het nieuwe len in vocht in de bodem kun je in de weiland of akkerland achter. Overal in zomer door hoogteverschillen in het Zeeland zijn ze te vinden. Buitendijks gewas de oude kreekpatronen ontdek­ begon het proces van opslibbing en de ken. Ga op speurtocht en ontdek het schorvorming gewoon opnieuw, totdat veranderde land. Het ontstaan van Zeeland 17de - 18de eeuw

O U S C H W E N R D Z E E O O N

D U I V E L A N D

S I N T I L I P S L P H A N D

24 Oosterschelde

B E V E R D L A N N O O D T H O L E N

• Veere E R E N L C H W A

• Middelburg

• Goes D A N Z L ● R e i m e r s w a a l U E (resten verdronken stad) I D B E V 26 Verdronken Land van Zuid­Beveland

• Vlissingen 11 Welen in Zuid­Beveland

24 Westerschelde

N E 27 Verdronken Land van Saefthinge R Z Braakman Kreek 16 E D 19 Passageule E 18 Otheense Kreek N E U A A W S V L

Legenda

Pleistoceen

Landvorming

Veranderend land

Stormvloeden

M e n s e l ij k i n g r ij pen Het ontstaan van Zeeland 17de - 18de eeuw

Oorlog, handel en stormvloeden Verschij nselen 17de - 18de eeuw

De periode tussen 1250 en 1750 wordt gekenmerkt door veel over­ 1506 tot 1554 1530 tot heden stromingen. Het land bleef dalen door inklinking en de waterstanden 11 Welen in Zuid-Beveland 26 Verdronken Land van Zuid-Beveland in de zeearmen en kreken bleven bij storm en springtij steeds hoger Tussen Nisse, Ovezande en ‘s­Heeren­ Tij dens de stormvloeden van 1530 en worden. Dit was van grote invloed op het aantal en de ernst van de hoek waren in relatief korte tij d en op 1532 kwamen grote delen van Noord­ overstromingen. korte afstand van elkaar veel dij k­ en Zuid­Beveland onder water te staan. doorbraken. Op de plaats waar de dij k Vele pogingen zij n ondernomen om het US 152 Van zeer grote invloed zij n vooral water kwamen te staan. Dit werd nog doorbrak ontstond door het kolkende gebied opnieuw in te polderen. Het oos­ de overstromingen uit de 16de eeuw versterkt door de onderwaterzettingen water een diep kolkgat. Bij herstel van ten van Zuid­Beveland werd echter als geweest. Hierbij zij n de Oostwatering tij dens de Tachtigjarige Oorlog waardoor de dij ken werden deze om het kolkgat verloren beschouwd toen, mede door de van Zuid­Beveland (het tegenwoordige de Passageule 19 is ontstaan. heen gelegd, waardoor ze een slingerend Tachtigjarige Oorlog, de stad Reimers­ Verdronken Land van Zuid­Beveland 26 ) karakter kregen. waal in 1634 defi nitief werd verlaten. en de polders van Saefthinge (het tegen­ Ook kleinere overstromingen hebben woordige Verdronken Land van Saefthin­ hun sporen in het landschap nagelaten. 1375 tot 1952 Muurwerk van de verdronken stad Reimerswaal ge 27 ) verloren gegaan. Dit veroorzaakte In de gemeente Borsele liggen veel 16 Braakman Kreek Foto: A. van Oost; Beeldbank Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland 2 landverlies en de hoofdloop van de welen, of overslagkolken 11 . Doordat In 1375 veroorzaakte een stormvloed US 15 Schelde verlegde zich van de Ooster­ het water zich met veel kracht door het een dij kdoorbraak, waarbij de kreek de schelde naar de Westerschelde 24 . gat in de dij k werkte, ontstond direct Braakman is ontstaan. Door volgende achter de dij k een diep gat. In het gebied stormvloeden ontwikkelde de Braakman Ook in Midden­Zeeuws­Vlaanderen is tussen Nisse en Ovezande liggen elf zich tot een grote zeearm. In 1952, net veel land door de stormvloeden verloren van dergelij ke welen op korte afstand voor de watersnoodramp van 1953, is de gegaan. Doorbraken van de Braakman 16 van elkaar. Braakman afgedamd. Het zuidelij k deel en de Otheense Kreek 18 zorgden ervoor is grotendeels gekanaliseerd. dat grote delen van het huidige grondge­ bied van de gemeente Terneuzen onder 1580 tot 1650 1511 tot heden 18 Otheense Kreek 27 Verdronken Land van Saefthinge De Otheense Kreek is ontstaan als Als gevolg van stormvloeden (1511, Dij kdoorbraken Notense Geul, een zij tak van de Honte. 1530 en 1570) en militaire inundaties Welen zij n uitkol­ Door onderwaterzetting aan het eind (1584/1585) zij n de polders rondom kingsgaten die van de 16de eeuw en de daarop volgende Saeftinghe onder water komen te staan. ontstaan bij een getij dewerking, is uit de geul een groot Alleen de Polder van Namen in het dij kdoorbraak. Het krekensysteem ontstaan. In 1650 is de noorden bleef droog. Deze is tij dens Landvorming door bedij king water stort zich bij kreek afgedamd. Veel takken uit het een stormvloed in 1715 alsnog verloren een dij kdoorbraak Landvorming in kreeksysteem zij n nog steeds water­ gegaan. Het is nu een uniek schorren­ met veel kracht op Zeeland vond vaak voerend. gebied. het achterliggende plaats door het land en slij t hier in indij ken van op­ en 1570 tot 1788 korte tij d een diep aanwassen. Opwas­ 19 De Passageule gat uit, tot wel sen zij n platen in de De oude Passageule wordt al in 1470 20 meter diep. getij dengeulen en genoemd. Het was een water ten oosten Middelburg Achter de welen ligt aanwassen zij n pla­ van Oostburg dat later is ingedij kt tot US 152 vaak een waaier ten langs bestaande Passageulepolder. Bij een overstroming van dij kdoorbraak­ dij ken. Telkens als in 1570 nam de geul haar oude loop weer afzettingen. Deze het land voldoende in. De Passageule vormde tij dens de worden ove slagen opgeslibd was, Tachtigjarige Oorlog de scheiding tussen genoemd. De oor­ werd dit ingedij kt. Staats en Spaans gebied. Aan beide zij ­ zaak van dij kdoorbraken is vaak De vaak smalle geu­ den lagen versterkingen. Na verlanding kwel (met name op een zandige len die overbleven is de geul vanaf 1688 ingepolderd. In ondergrond), slecht onderhoud, werden vervolgens 1735 werd als defensielinie een nieuwe gangen van muskusratten en afgedamd en inge­ geul richting de Braakman 16 gegraven. 2 extreem hoge waterstanden. d ij k .t Ook deze geul verlandde snel en is in US 15 1788 ingepolderd. Het ontstaan van Zeeland 17de - 18de eeuw

Stormvloeden Stormvloeden Sint Felix Quade Saterdag 1530 Het ontstaan en het steeds weer veranderen van Zeeland is onlos­ Rommerswael aen de zeekant, meest geïnundeert of weghgespoelt. makelijk verbonden met stormvloeden. Stormvloeden die een duidelijk Kopergravure uit: M. Smallegange. Nieuwe cronyk van Zeeland, Middelburg, 1696 stempel op Zeeland hebben gezet kregen vanaf de Middeleeuwen een naam. Zo kennen we de Sint­Felixvloed (1530), de Allerheiligenvloed (1570) en de Watersnoodramp (1953). Veel van deze stormvloeden vonden plaats bij noordwesterstorm. Andere ingrediënten voor een fatale storm­ vloed zijn springtij en verwaarloosd onderhoud van dijken.

Weggeslagen stuk veen. Foto :Jan Koeman

Hoewel de mens door de aanleg van “In Zuytbevelant overvloeyde die heel ontwateringskanaaltjes en bedijkingen oostwateringhe ende XVIII dorpen. (reeds in de Romeinse Tijd) van op­ en Want toen ter tijd meer dorpen Vanuit het noordwesten gezien, vormt de hoog. Tegenwoordig zijn de dijken zo aanwassen invloed probeert te krijgen inundeerden, dan ‘t in alle voorleden Noordzee eigenlijk een enorme trechter. ontworpen dat ze hoge waterstanden op het water, krijgt het water steeds inundatien gedaen hadde” aldus Jan Deze trechter heeft maar een relatief en golfslag goed kunnen weerstaan. meer invloed op het land. van Reigersberg, kroniekschrijver. kleine doorgang: Het Nauw van Calais. Vroeger was dat echter helemaal niet Bij een noordwesterstorm worden grote zo vanzelfsprekend. Het beheer van In de 14de en 15de eeuw was er zeer De herstelwerkzaamheden begonnen hoeveelheden water de Noordzee in de dijken was niet centraal geregeld. veel landverlies door grote storm­ snel, maar werden volledig teniet ge­ gestuwd. Dit water kan nauwelijks weg. Het ene dijkvak kon dus prima onder­ vloeden. In een periode van 400 jaar daan toen op 2 november 1532 er een Het gevolg is dat langs de Nederlandse houden en op hoogte zijn, terwijl het vonden meer dan 45 stormvloeden nieuwe vloed Zeeland overspoelde. en Belgische kust het waterpeil sterk dijkvak daarnaast slecht was onder­ plaats. Als resultaat hiervan verdwe­ Noord­Beveland liep volledig onder. omhoog komt. Voor de aanleg van de houden. Deze stukken dijk vormden nen boerderijen onder water of slik, Enkel de torenspits van Kortgene stak Deltawerken betekende dit dat ook in dus zwakke schakels en bezweken het maar ook hele dorpen en zelfs de stad boven de golven uit. Tot 1598 stond de Zeeuwse zeearmen het water sterk eerste bij een stormvloed. Reimerswaal. Ruim 117 kerkdorpen het eiland onder water en het land van werd opgestuwd. Bij opstuwing komt zijn verdronken. Borsele bleef tot 1616 geïnundeerd. het water hoog tegen de dijken te staan. Nadat het flink gestormd heeft in Een groot deel van Zuid­Beveland Door de storm ontstaat er een sterke Zeeland is het beslist de moeite waard Eén van de ergste overstromingen (het Verdronken Land van Zuid­ golfslag tegen de dijken. Er ontwikkelt om eens op het strand te gaan kijken. was de vloed van 5 november 1530. Beveland) ging voorgoed verloren. zich een hoge waterdruk en de golven Dikwijls liggen er brokken veen op het Deze staat bekend als ‘Sint Felix vreten de dijken aan. Dit effect wordt strand; restanten van oude veenlagen Quade Saterdag’. Zij wordt wel verge­ nog eens versterkt wanneer het, zoals die door de golven zijn losgewoeld en leken met de februariramp van 1953. in 1953, tegelijk springvloed is. Het getij op het strand geworpen. Eigenlijk zijn ontstaat onder invloed van de aantrek­ het aangespoelde stukjes Zeeland van kingskracht van de maan en de zon. vroeger. Bij Cadzand en de Kaloot (vlak Wanneer de maan en de zon op één bij Borssele) kunnen haaientanden op lijn staan is de aantrekkingskracht het het strand liggen, afkomstig uit zand­ grootst en ontstaat springtij of spring­ lagen uit het Tertiair (meer dan 3 miljoen vloed. De waterstanden zijn dan extra jaar geleden). Het ontstaan van Zeeland 19de - 21ste eeuw

O U S C H W E N R D Z E E O O N D Volkeraksluizen

D U I V E L A N D D E H E E N

D Oosterscheldekering S I N T I L I P S L Zeelandbrug P H A N D

24 Oosterschelde

D Veersegatdam B E V E R D L A N N O O D T H O L E N

5 Veerse Meer D Zandkreekdam • Veere E R E N L C H W A

USUS 152 152

• Middelburg ● Goes D D Oesterdam A N Z L U E I D B E V

• Vlissingen

USUS 152 152 USUS 152 152

12 Verdronken Zwarte Polder

N E R Z E D E N E U A A W S V L

Legenda

Pleistoceen

Landvorming

Veranderend land

Stormvloeden

M e n s e l ij k i n g r ij pen Het ontstaan van Zeeland 19de - 21ste eeuw

Watersnood en Deltawerken Verschij nselen tot heden De laatste eeuwen heeft de mens steeds meer invloed gekregen 1802 tot heden Aardkundige monumenten op natuurlij ke processen. Tegenwoordig zij n vrij wel alle natuurlij ke 12 Verdronken Zwarte Polder processen door de mens gestuurd of beïnvloed. De natuur heeft De schorren in de monding van het Van tij d tot tij d zal de Provincie alleen nog vrij spel waar de mens dat toestaat. Zwarte Gat zij n in 1623 bedij kt. Hierdoor Zeeland aardkundige monumenten ontstond de Zwarte Polder, die tij dens aanwij zen. Dit zij n de pareltjes uit de Dij ken werden steeds beter, waardoor kwamen te staan. De Veersche Kreek een stormvloed in 1802 weer verloren aardkundig waardevolle gebieden. landverlies door stormvloeden steeds en de Westkapelsche Kreek zij n daar ging. In 1803 en 1829 zij n delen weer Dit zij n gebieden waar de natuurlijUS 152ke minder vaak voor kwam. De Zwarte restanten van. Een nog veel grotere herdij kt. De rest is bekend geworden processen nog steeds actief zij n of Polder 12 is een van de weinige gebieden impact had de watersnoodramp van als de Verdronken Zwarte Polder. gebieden waar de ontstaansgeschie­ die Zeeland in de 19de eeuw nog aan de februari 1953. Door een stormvloed In dit deel is een intergetij den­ denis van het land uit het landschap US 152 zee verloor. Daar staat tegenover dat werden op zo’n 600 plekken gaten in de gebied met schorren, slikken af te lezen is. De beleving van de men veel land op de zee heeft gewon­ dij ken geslagen, waardoor grote delen en een kleine aardkundige waarden is in al deze nen, zoals de gebieden ten westen en van Zuidwest­Nederland, zo’n 175.000 slufter ontstaan. gebieden groot. ten zuiden van het Verdronken Land van hectare, onder water kwamen te staan. Saefthinge, het oostelij k deel van Zuid­ Om te voorkomen dat zo’n ramp zich Beveland, zuidwestelij k Noord­Beveland weer zou voordoen, werd het Deltaplan Zandhonger Ruilverkaveling en het Sloegebied tussen Zuid­Beveland versneld uitgevoerd. en Walcheren. De Oosterschelde In het verleden had­ De laatste ingrij pende verandering in het stormvloedkering den boeren hun land Desondanks is het de afgelopen honderd landschap is het gevolg van de mechani­ was een uitkomst vaak verspreid over jaar toch twee maal voorgekomen dat satie en rationalisatie van de landbouw. voor de veiligheid een grote omge­ grote delen van Zeeland onder water Hiervoor werd het land herverkaveld van Zeeland. Een ving liggen. Dit was kwamen te staan. In 1944 besloten de en geëgaliseerd. Dit heeft vooral in de negatief eff ect is meestal historisch geallieerden voor de bevrij ding van oude polders, ontstaan voor 1200, geleid echter de zand­ zo gegroeid. In veel Walcheren het eiland onder water te tot grote verstoring van de bodem en honger. Doordat de gevallen was dit zetten. Op vier plekken werden de vernietiging van het microreliëf (kleine doorstroming van ineffi ciënt, door lang Walcherse dij ken gebombardeerd zodat kreekruggen en hoogteverschillen door het water in en uit rij tij den tussen de grote delen van het eiland onder water de moernering). de Oosterschelde verschillende ak­ 24 tegenwoordig kers en weilanden. beperkt wordt, zij n Ook betekenden de D Deltawerken de geulen te ruim vele akkerranden In de jaren ‘30 van de vorige eeuw had Rij kswaterstaat in hun jasje komen vaak een verlies studies uitgevoerd, waaruit bleek dat de veiligheid te zitten. De geulen van opbrengst. De van Nederland ten tij de van grote stormvloeden niet zullen daarom oplossing was her­ gegarandeerd kon worden. Om hier wat aan te doen, minder diep worden. Aangezien de verkaveling. Boeren ruilden onderling werd het Deltaplan gepresenteerd: een plan om stormvloedkering de aanvoer van land, zodat iedereen zij n land min alle riviermondingen af te dammen. In 1950 werd zand uit de Noordzee beperkt, of meer rond de boerderij kreeg. De gestart met de afdamming van het Brielse Gat. wordt het benodigde zand van de ruilverkaveling ging meestal gepaard Door de watersnoodramp van februari 1953 werd platen ‘afgesnoept’, waardoor deze met grootschalige landinrichtingspro­ het plan versneld uitgevoerd. steeds lager en kleiner worden. jecten waarbij watergangen en wegen Uiteindelij k zou hierdoor het karak­ werden rechtgetrokken, om beter In 1961 werd het Veerse Gat aan beide zij den afgedamd. Sindsdien heet het teristieke platen­ en geulenland­ bewerkbaar land te krij gen. Veel his­ Veerse Meer 5 . Vervolgens werd de Grevelingen afgedamd: in 1965 aan de schap in de Oosterschelde kunnen torische structuren in het landschap oostkant door de Grevelingendam en in 1971 aan de westkant door de Brouwers­ verdwij nen. zij n hierdoor verloren gegaan. dam. De Oosterschelde 24 is als laatste afgedamd, alhoewel niet volledig. De

Oosterscheldekering (1986) is namelij k geen dam, maar een stormvloedkering. Colofon: • Dam­de Heij , L., D. van Hout en A. van Bokhoven. Normaal gesproken staan de schuiven van de dam open en kan het water vrij Aardkundige waarden in Zeeland – Inventarisatie en © Provincie Zeeland, afdeling Water, Bodem en Natuur classifi catie aardkundig waardevolle gebieden. de Oosterschelde in en uit stromen. Bij een dreigende stormvloed worden de en afdeling Mobiliteit en Samenleving. CSO Adviesbureau voor Milieuonderzoek, Bunnik, 2008. • Heij den, P. van der en M. Sier. Wonen op veen – Ellewoutsdij k schuiven gesloten en kan het hoge water vanaf de Noordzee de Oosterschelde Vormgeving, kaarten en illustraties: in de Romeinse Tij d. Stichting Matrij s, Utrecht, 2006. niet meer binnenstromen. Aan de oostzij de is de Oosterschelde afgedamd door Explanation Design, Haarlem. • Kuipers, J.J.B. Sluimerend in slik. Uitgeverij Den Boer / De Ruiter, 2004. de Oesterdam (1986) en de Philipsdam (1987). Geraadpleegde bronnen: • Kuipers, J.J.B. en R.J. Swiers. Het verhaal van Zeeland. • Berendsen, H.J.A. De vorming van het land – Inleiding in de Uitgeverij Verloren, Hilversum, 2005. geologie en geomorfologie. Van Gorcum, Assen, 1997. • Sij nke, P. Het Zeeland boek. Waanders Uitgevers, Zwolle, 2009. Het ontstaan van Zeeland 19de - 21ste eeuw

1944 Ruilverkaveling

Juni 1944 landden de geallieerden in Normandië en kwam de bevrijding Ruilverkaveling op Tholen, jaren vijftig. op gang. In Zeeuws­Vlaanderen werd hevig strijd gevoerd en in het najaar Bron: fotoarchief Jan Gevers, via www.bouwmachinesvantoen.nl. van 1944 bleek dat het heroveren van Walcheren een bijzonder zware klus zou worden. De inundatie nabij Veere.Bron: Stichting Veere

Hoeve Van der Meulen eeuw is inmiddels enig in zijn soort.De Dat niet iedereen stond te wachten op karakteristieke schuur aan het woonhuis de ruilverkaveling bewijst Adrie van der is in stijl herbouwd en geschikt gemaakt Meulen, de laatste bewoner van Hoeve voor bewoning. van der Meulen te ‘s­Heer Abtskerke. Begin oktober 1944 werd de Walcherse N.M. de Jonge maakte een landschaps­ Hij verdedigde met succes zijn land uit Omliggende landerijen bevolking via de BBC en Radio Oranje en plan dat aansloot bij de naoorlogse de handen van de ruilverkaveling. De Op de omliggende landerijen heeft Het met pamfletten gewaarschuwd voor de herverkaveling. In dit plan werd gekozen huidige boerderij dateert van het begin Zeeuwse Landschap de boerenlandna­ strijd. Hierop werden met vernietigende voor behoud en vernieuwing. De per­ van de 17de eeuw en is gelegen op een tuur van weleer teruggebracht. Net als bombardementen de dijken bij West­ celen werden economischer en minder kreekrug. vroeger worden op kleine akkertjes kapelle, Vlissingen en Rammekens en versnipperd ingedeeld en er werd veel gewassen als haver, rogge, spelt en de zeewering bij Veere weggevaagd. groen aangeplant. Zowel het agrarisch De destijds geheel vervallen monumen­ vlas verbouwd. De akkerranden zijn De zee brak via deze openingen binnen landschap als het landschap, ontstaan tale boerderij is in 2006 aangekocht door bestemd voor kleurrijke akkerkruiden en en bijna het gehele eiland Walcheren uit de park­ en boslandschappen van de Stichting Het Zeeuwse Landschap. overstaand graan. In de weilanden zijn werd overspoeld. Walcheren werd be­ de buitenplaatsen, werden hersteld. Tientallen jaren lang waren het erf en drinkpoelen en hagen hersteld en aange­ vrijd maar tegen een hoge prijs. De Tuin Het kleinschalige intieme karakter van de oude hoogstamboomgaard aan de legd. De boomgaard is voor een deel in van Zeeland werd door het zoute water voor de oorlog ging echter verloren. natuur overgelaten en daardoor over­ oude glorie hersteld. verwoest, de beplanting stierf af en het woekerd met braamstruweel. Doordat land was geërodeerd door een jaar lange Van der Meulen zijn land grotendeels Bron: Stichting Het Zeeuwse Landschap invloed van eb en vloed. buiten de ruilverkaveling wist te houden, www.hoevevandermeulen.nl is een authentiek landschap van kleine percelen en hollebollige weilanden bewaard gebleven.

Inmiddels is de hoeve geheel geres­ taureerd. Ze heeft diverse authen­ tieke gebouwen, zoals het woonhuis, de ‘bakkeet’ en het varkenskot. De open kapschuur uit de jaren ‘60 van de vorige