De Cursus 'Kerkelijke Architectuur' (1946-1973) in De Vakpers
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De cursus ‘kerkelijke architectuur’ (1946-1973) in de vakpers Onderzoek naar de functie van de vakpers als platform voor kennisverspreiding en discussie Karakterisering van enkele (gast)docenten (Uit: Katholiek Bouwblad 16 (1948) nr. 2) Student: Mark Evers MSc (3422607) Begeleider: dr. D.R.E. van de Vijver Tweede lezer: dr. M. Hurx juni 2011 Masterthesis Architectuurgeschiedenis en Monumentenzorg Faculteit Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht Inhoudsopgave Inleiding ............................................................................................................................. 3 1 De cursus ‘kerkelijke architectuur’ in de vakpers...................................................... 7 Gepubliceerde lezingen ................................................................................................... 8 Lezingen naar aanleiding van de tentoonstelling „Nederlands Nieuwe Kerken‟ .......... 11 Projecten van cursisten en docenten ............................................................................. 14 De rol van de cursus „kerkelijke architectuur‟ in tentoonstellingen ............................. 19 2 Cursus „kerkelijke architectuur’ voer voor discussie ............................................... 22 Teleurstelling ................................................................................................................ 22 Kritiek op de doelstellingen van de cursus „kerkelijke architectuur‟ ........................... 24 De internationale prijsvraag voor een bedevaartskerk te Syracuse .............................. 30 Gevolgen van de kritiek op de lesinhoud ...................................................................... 34 Conclusie .......................................................................................................................... 39 Literatuurlijst .................................................................................................................. 40 Bijlage 1: Historiografie van de „Bossche School‟ ....................................................... 44 2 Inleiding De verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog zijn voor het bisdom „s- Hertogenbosch aanleiding om een cursus „kerkelijke architectuur‟ (1946-1973) in het leven te roepen. Het bisdom richtte vervolgens de Mgr. Van Heukelumstichting op om de cursus mogelijk te maken. Na verloop van tijd komt de cursus bekend te staan als „Bossche School‟. Deze cursus heeft als doel architecten tot kerkbouwers op te leiden. Deelname is mogelijk voor bouwkundig ingenieurs en afgestudeerden van de academie voor bouwkunst te Amsterdam of Tilburg. Studenten bouwkunde en andere belangstellenden kunnen als toehoorder de algemene lesdagen volgen. Initiatiefnemer van de cursus is de priester Henricus van Helvoort (1902-1990), hij is op dat moment directeur van het bouwbureau van het bisdom ‟s-Hertogenbosch. De architecten Nico van der Laan (1908-1986) en Cees Pouderoyen (1912-1993) krijgen de leiding in handen en zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de cursus. De monnik Dom Hans van der Laan (1904-1991), de broer van Nico, speelt een grote rol in de ontwikkeling van de lessen. Alvorens hij in 1927 tot het klooster toetreedt, studeert hij bouwkunde aan de Technische Hogeschool Delft. Hij richt in 1925 met een aantal studiegenoten de Bouwkundige Studiekring op, die met regelmaat bij professor Granpré Molière thuis bijeenkomt. Gedurende deze bijeenkomsten bestuderen ze onder andere het neothomistische gedachtegoed, in het bijzonder het essay Art et Scolastique (1920) van de Franse filosoof Jacques Maritain.1 De kunstleer van Jacques Maritain is van belang voor de cursus „kerkelijke architectuur‟, omdat dit het referentiekader vormt voor een groot deel van de lessen. Tot eind 1952 bouwen de verschillende Nederlandse bisdommen 76 in totaal nieuwe katholieke kerken, daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor het herstel of de herbouw van in totaal 565 kerken.2 Het aandeel van afgestudeerde cursisten is op dat moment klein, pas in 1952 verwerven de eerste vijf studenten hun diploma.3 Dit hoeft overigens niet te betekenen dat de cursus „kerkelijke architectuur‟ niet betrokken is bij de kerkbouw, aangezien cursisten, leiding en toehoorders over het algemeen praktiserende architecten zijn. Uit een inventarisatie van de Prof. Dr. G. van der Leeuwstichting blijkt dat tussen 1945 en 1963 alle kerkgenootschappen in Nederland samen ongeveer 1300 nieuwe kerken hebben gebouwd.4 Op dit moment is er vanuit de overheid veel belangstelling voor „jonge‟ bouwkunst. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg voerde diverse inventarisaties uit in het kader van het Categoriaal Onderzoek Wederopbouw 1940-1965. In de inventarisatierapporten Kerken Noord- Brabant (2004) en Kloosters (2005) staan meerdere gebouwen van de „Bossche School‟.5 De Rijksdienst voor de Monumentenzorg en het Nederlands Architectuurinstituut publiceren in 2002 het boek Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland met daarin „geen toppers maar toonbeelden die typerend, kenmerkend of representatief zijn voor 1 Het neothomisme grijp terug op de middeleeuwse scholastiek van de monnik Thomas van Aquino (1225-1274) en is een van de belangrijkste stromingen binnen de katholieke filosofie. Zie: Hans Joachim Störig, Geschiedenis van de filosofie, Utrecht 200832 (1959), pp. 628-630. 2 H. van Helvoort, „De situatie van de kerkenbouw in Nederland na de oorlog‟, Katholiek Archief 7 (1952) nr. 51 (19 december), p. 1020. 3 Van Helvoort 1952 (zie noot 2), p. 1020. 4 G. Blankesteijn-Blees en H. Klarenbeek, Lijst van Nederlandse kerken 1945-1963, Amsterdam 1963, p. 7. 5 Renout Robbertz, Kloosters. Categoriaal Onderzoek Wederopbouw 1940-1965, Zeist 2005; Eva Wijdeveld, Kerken Noord-Brabant. Categoriaal Onderzoek Wederopbouw 1940-1965, Zeist 2004. 3 deze periode‟.6 De auteurs hanteren een onderverdeling in tien thema‟s; het thema Verzuiling geeft een beknopt overzicht van de kerkelijke wederopbouw. Hieruit blijkt dat de hervormden het meest open stonden voor liturgische en architectonische vernieuwingen in tegenstelling tot de katholieke kerkbouw die tot eind jaren vijftig over het algemeen traditioneel was.7 Dit verandert aan het eind van de jaren vijftig toen de katholieke architecten de eerste kerken met in het zicht gelaten gewapend beton bouwden. Het klooster Sint Benedictusberg in Vaals, ontworpen door Dom Hans van der Laan die daar als monnik woonde, staat bekend als een gebouw van de „Bossche School‟ waarin hij de theorie van het plastische getal in de praktijk toepaste.8 De cursus „kerkelijke architectuur‟ geeft Van der Laan de mogelijkheid om onderzoek te doen naar deze „theoretische, absolute en exacte theorie voor de architectuur‟ en aan de cursisten voor te leggen.9 Hij publiceert de resultaten van dit onderzoek in twee boeken Le nombre plastique (1960) en De architectonische ruimte (1977). Afb. 1 Overzichtkaarten met links de verwoeste en rechts de beschadigde kerken als gevolg van de Tweede Wereldoorlog. (uit: Van Helvoort 1952, p. 1018) Voor de gemeente „s-Hertogenbosch voerde ik in het kader van een stage een historiografisch onderzoek naar het begrip „Bossche School‟ uit. De stageopdracht vormde de eerste fase van een onderzoek dat heeft geleid tot een inventarisatie en waardering van „Bossche School‟ architectuur in de gemeente. Uit het historiografisch onderzoek blijkt dat er geen eenduidige definitie van de „Bossche School‟ bestaat.10 De architectuurpublicisten Hilde de Haan en Ids Haagsma schrijven in enkele publicaties uit de jaren tachtig en negentig dat de naam „Bossche School‟ 6 Marieke Kuipers (red.), Toonbeelden van de wederopbouw. Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwolle 2002, p. 7. 7 Kuipers 2002 (zie noot 6), p. 81. 8 Kuipers 2002 (zie noot 6), p. 92. 9 Kuipers 2002 (zie noot 6), p. 92. 10 Zie bijlage 1: M.J.M.T. Evers, Historiografie van de Bossche School, ‟s-Hertogenbosch 2010. 4 aanvankelijk voortkwam uit de overeenkomsten met de architectuur van de „Delftse School‟ en de bijnaam „basiliekbouwers‟ kregen.11 Volgens de auteurs is er pas sprake van „Bossche School‟ op het moment dat de architecten het basiliekschema loslaten. Recentelijk publiceerden ze Gebouwen van het Plastische Getal. Een lexicon van de „Bossche School‟ (2010). In feite is dit boek een uitgebreidere versie van Het Plastisch Lexicon (1996) waar ze ondermeer een gids en een atlas aan toevoegden om zo een overzicht van de „Bossche School‟ te krijgen. De architectuurpublicist Tom Maas meent in zijn afstudeerscriptie dat er sprake is van een duidelijke fasering in de architectonische vormgeving van de „Bossche School‟. In de basilicale fase is de overeenkomst van de traditioneel ingestelde „Delftse School‟ groot.12 Frans Jozef van der Vaart publiceert in 1991 het artikel de Bossche School, waarin hij chronologisch de ontstaansgeschiedenis van de cursus „kerkelijke architectuur‟ beschrijft.13 In 1999 promoveert hij aan de Radboud Universiteit Nijmegen met het proefschrift Bedelordekloosters, ‟s-Hertogenbosch en de Bossche School, het derde en laatste deel bestaat uit het voorgaande artikel.14 Hij verdeelt de ontwikkeling van de cursus in enkele ontwikkelingsstadia. De beginjaren (1946-1952) „zou men kunnen karakteriseren als een zoeken naar toepassingsmogelijkheden voor “die onveranderlijke wetmatigheid”, het plastische getal‟.15 Deze vinden de cursisten en docenten in vroegchristelijke en romaanse kerkbouw; de bouwproductie kenmerkt zich op dat moment door de bouw van basilieken en centraalbouw.