VREDE MIDDEN-OOSTEN VERDER WEG DAN OOIT

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 16, nummer 11, december 2014 VREDE MIDDEN-OOSTEN INHOUD VERDER WEG DAN OOIT 3 ‘MILITAIRE INTERVENTIE VERERGERT HET CONFLICT’ 6 De SP is als enige politieke partij in Afgaande op peilingen en commenta- LAAT NEDERLAND Nederland tegen een militaire ren in de media lijkt het alsof de SP GEEN HEKKENSLUITER interventie tegen IS in Syrië en Irak. nauwelijks profiteert van het verlies ZIJN BIJ PALESTIJNSE ERKENNING Buitenlandwoordvoerder Harry van van de PvdA. Diederik Olders 9 Bommel legt uit hoe IS zo sterk heeft onderzocht of dit beeld overeenkomt NEDERLAND IN DE BAN VAN HET kunnen worden, waarom militair met de situatie in de ons omringende FISCAAL-FINANCIEEL COMPLEX ingrijpen in Syrië en Irak de situatie landen. Hieruit blijkt dat de sociaalde- 12 alleen maar zal verslechteren en hoe mocraten bijna overal verliezen, maar DE SCHADUWELITE IS wel effectief te bestrijden is. ook dat de partijen ter linkerzijde van 14 de sociaaldemocratie daar niet GEEF AAD VAN DER NAAD Tiny Kox reisde namens de Raad van automatisch van profiteren. Vanuit dit WEER HOOP Europa af naar Israël en Palestina en perspectief doet de SP het relatief 17 betoogt waarom het voor de Pales- goed, maar het kan zeker beter. ‘HET STELSEL MOET tijnse burgers zo belangrijk is dat FLINK OP DE SCHOP’ Nederland, in navolging van andere Farshad Bashir, die namens de SP 20 Europese landen, de Palestijnse staat heeft deelgenomen aan de Parlemen- ‘IN ONS STRAATJE’ erkent. Ook zou de EU volgens hem taire Enquêtecommissie Woningcor- een veel grotere rol moeten spelen bij poraties, heeft er vertrouwen in dat het tot stand komen van een duur- een groot deel van de aanbevelingen zame vrede tussen Israëliërs en van de enquêtecommissie zullen Palestijnen. Voorlopig is vrede echter worden overgenomen en dat corpora- verder weg dan ooit, zo laat Kox zien. ties weer gaan doen waar ze ooit voor Rechts en extreemrechts worden in opgericht zijn. Jan de Wit, die eerder Israël steeds machtiger en de Pales- voorzitter was van de Parlementaire COLOFON tijnse eenheid is ver te zoeken. Enquêtecommissie Financieel Stelsel, Spanning wordt uitgegeven door het is het met Bashir eens dat een Wetenschappelijk Bureau van de SP Belastingontwijking door multinatio- parlementaire enquête daadwerkelijk Een abonnement kost 12 euro per jaar voor nals is een groot probleem. Alleen al voor ingrijpende verbeteringen kan SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De betaling gaat per incasso. de EU-lidstaten lopen jaarlijks 150 zorgen – maar alleen als de Tweede Abonnementenadministratie miljard euro aan inkomsten mis, Kamer blijft toezien op de uitvoering Snouckaertlaan 70 omdat de grote internationale van de aanbevelingen. 3811 MB Amersfoort bedrijven niet de belasting betalen die T (088) 243 55 40 ze zouden moeten betalen. Financieel ‘In ons straatje’ gaat tot slot over de E [email protected] geograaf Rodrigo Fernandez licht toe scheidende Uruguayaanse president Redactieadres wat hier de gevolgen van zijn en José Mujica, onder wie de wietteelt, Snouckaertlaan 70 waarom Nederland zo’n belangrijke het homohuwelijk en abortus werden 3811 MB Amersfoort speler is geworden in het faciliteren gelegaliseerd en die maar liefst 90 T (088) 243 55 35 van belastingontwijking. procent van zijn salaris afstond aan E [email protected] goede doelen. Redactie Tijmen Lucie David Hollanders besprak voor Hans van Heijningen Spanning De Schaduwelite van Ewald Tekstredactie Engelen. Een boek dat weliswaar de Daniël de Jongh nodige ophef heeft veroorzaakt Redactieraad vanwege een ‘ledenlijst’, maar Tiny Kox desalniettemin een zeer relevante Ronald van Raak boodschap heeft, namelijk dat een Arjan Vliegenthart schaduwelite van bankiers, toezicht- Basisontwerp houders, accountants, advocaten en Thonik en BENG.biz enige wetenschappers en politici alles Vormgeving in het werk stelt om maatregelen tegen Femke Broekhuijsen Robert de Klerk te gaan die de financiële markten aan Gonnie Sluijs banden zouden moeten leggen. foto cover Hans van Heijningen

2 SPANNING DECEMBER 2014 ©

HARRY VAN BOMMEL OVER IS ‘MILITAIRE INTERVENTIE VERERGERT HET CONFLICT’ Tekst: Peter Sas en Hans van Heijningen

De SP heeft een uniek standpunt de soennitische bevolking stelselmatig Deze generaals zijn nu de leiders van ten aanzien van de strijd tegen IS uitgesloten. De Amerikanen zijn daar milities die zich bij IS hebben in Syrië en Irak. Buitenlandwoord- zelf mee begonnen. Zij vertrouwden aangesloten.’ voerder Harry van Bommel legt de soennieten niet, omdat de soenniti- uit waarom westers militair sche minderheid de machtsbasis van ››De Amerikanen hebben de soenniti- ingrijpen niet de oplossing is en Saddam Hussein vormde. Dus het sche minderheid ook van zich wat er wel zou moeten gebeuren eerste wat de Amerikanen deden toen vervreemd door de politieke macht om IS te stoppen. ze Irak eenmaal bezet hadden, was van Irak bij de sjiieten te leggen. alle soennieten uit de publieke sector ‘Dat is inderdaad een grote fout ››In welke mate heeft de Amerikaanse ontslaan. Die mensen voelden zich geweest. Aanvankelijk hebben de bezetting van Irak bijgedragen aan daardoor enorm in de steek gelaten, Amerikanen zelf Irak bestuurd. Van het ontstaan van IS? ook door de internationale gemeen- mei 2003 tot juni 2004 werd Irak ‘Heel veel. IS bestaat voornamelijk uit schap. Generaals die tientallen jaren geleid door de Amerikaanse diplo- soennieten, die niet mogen delen in bij de Iraakse krijgsmacht hadden maat Paul Bremer III. Irakezen zeiden de welvaart en de politieke macht van gewerkt, waren van de ene op de schertsend over hem: ‘Hij is de nieuwe Irak. Al sinds het begin van de andere dag hun positie kwijt. Hun eer dictator van Irak.’ Maar uiteindelijk Amerikaanse bezetting in 2003 wordt was hen ontnomen, zo voelden zij dat. wilden de Amerikanen wel weg uit

SPANNING DECEMBER 2014 3 Irak, dus moesten ze daar lokale de bevolking verwelkomde de strijders bevolking zien te verwerven voor mensen installeren die ze konden van IS juist. Toen Mosul bijvoorbeeld militair optreden. En dan helpt het als vertrouwen. Ze kozen daarom voor de in juni door IS-strijders werd ingeno- je IS kunt afschilderen als een sjiiet Al-Maliki, die van 2006 tot 2014 men, werd dat door de plaatselijke schurkenstaat, als een ‘kankergezwel’ de premier van Irak is geweest. Het bevolking als een bevrijding gezien. dat weggesneden moet worden, zoals probleem was alleen dat Al-Maliki een Het is dus niet zo dat IS overal een Obama zei. Er wordt bij het grote sterke oriëntatie had op het sjiietische enorme strijd heeft moeten leveren. publiek in het Westen gedacht: ‘Die Iran. Toen de regering rond Al-Maliki Zodra soldaten van het door en door mensen die IS steunen zijn allemaal werd gevormd hebben de Amerikanen corrupte Iraakse leger het bericht fundamentalisten die niks anders weliswaar steeds betoogd dat het een kregen dat IS eraan kwam, lieten ze doen dan ongelovigen onthoofden.’ inclusieve regering moest worden, hun wapens achter en gingen ze er Maar de realiteit is niet zo zwart-wit. waarin alle bevolkingsgroepen van vandoor. We moeten IS dus niet Ja, er zitten mensen bij die ideologisch Irak vertegenwoordigd waren, maar in overschatten. Juist omdat IS zo’n losse bevlogen zijn, maar er zitten ook veel de praktijk kwam daar niet veel van structuur heeft, zou het ook zomaar mensen bij die zich om pragmatische terecht. Ja, er zaten soennieten en ineens afgelopen kunnen zijn met de redenen hebben aangesloten en crimi- Koerden in de regering, maar die opmars. Als de terreinwinst begint nelen en gelukszoekers. Dat de zaten op ondergeschikte posten. De tegen te vallen, kunnen veel van die opmars van IS gepaard gaat met grof werkelijke macht lag bij de sjiieten. Die milities zich ook weer heel gemakke- geweld tegen alles wat niet soennitisch zagen hun kans schoon om de rollen lijk uit IS terugtrekken. Maar feitelijk is, dat wordt door sommige aanhan- eindelijk eens om te draaien. Onder heb je dan nog maar weinig bereikt. Je gers voor lief genomen. Bovendien Saddam Hussein waren ze onder- mag dan misschien IS verslagen zijn er ook soennieten die zich niet drukt, nu werden zij de onderdruk- hebben, die soennitische milities voor het karretje van IS laten span- kers. Zo hebben de Amerikanen een bestaan dan nog steeds. En het beeld nen. Er zijn berichten van soenniti- enorme frustratie onder de soennie- dat zij onderdrukt worden door de sche dorpen die weigeren zich bij IS ten gecreëerd. Dus als daar een sjiieten en het Westen is dan nog niet aan te sluiten en waar de inwoners beweging zoals IS ontstaat die zegt: veranderd.’ vervolgens massaal worden vermoord.’ ‘Wij nemen het op voor de soenniti- sche bevolkingsgroep’, dan is het heel ››Je zegt: we moeten de organisatie ››De SP is geen voorstander van het verleidelijk voor mensen om zich van IS niet overschatten. Is de internationale militaire optreden daarbij aan te sluiten. Vervolgens beeldvorming over IS in de westerse tegen IS. Waarom niet? Er gebeuren kwamen daar nog de gewapende media dan onjuist? daar toch vreselijke dingen? krachten uit Syrië bij. Veel van de ‘Kijk, zowel het Westen als IS hebben ‘Natuurlijk, de daden van IS zijn te islamitische milities die tegen Assad er belang bij om de zaken anders voor gruwelijk voor woorden. Daar moet vochten, hebben zich bij IS aangeslo- te stellen dan ze werkelijk zijn. Het was tegen opgetreden worden. Dat is in ten. Zo is de vlam in de pan geslagen.’ een propagandistische meesterzet eerste instantie een verantwoordelijk- toen de soennitische rebellen zich IS heid van de strijdkrachten in de regio, ››De opmars van IS is razendsnel begonnen te noemen en zeiden: ‘Wij onder meer van Irak en de Koerdische geweest. Waarom heeft niemand dat zijn de Islamitische Staat, we hebben Peshmerga. De internationale zien aankomen? Zo’n grote militaire een eigen gebied, eigen wetgeving, gemeenschap heeft wel de plicht te operatie vereist toch een langdurige eigen politie en een eigen leger.’ In de voorkomen dat IS steun krijgt van en intensieve voorbereiding? praktijk valt daar veel op af te dingen. buitenaf. Nog steeds zijn er berichten ‘Maar nu ga je uit van de veronderstel- IS is zeker geen homogene beweging dat IS geld en wapens krijgt uit het ling dat er zoiets is als dé organisatie die door de kalief Abu Bakr al-Bagh- buitenland, dat IS olie blijft verkopen van IS. In werkelijkheid is het allemaal dadi centraal wordt aangestuurd met en dat buitenlandse strijders ongehin- veel losser. IS is natuurlijk wel een fatwa’s die door lokale commandan- derd kunnen afreizen naar IS-gebied. nieuw fenomeen dat het afgelopen ten worden uitgevoerd. Zo zit het niet Dat moet allemaal worden tegenge- jaar is opgekomen. Maar de milities in elkaar. Maar natuurlijk heeft IS zelf gaan. Er moet ook meer humanitaire die zich daaronder verenigden, waren er wel belang bij om zich als een hulp worden geboden aan de miljoe- al veel langer militair actief, zowel in hechte staat te presenteren. Naar nen vluchtelingen in de regio. Maar Irak als in Syrië in de strijd tegen buiten toe heeft dat een enorme door zich militair in het conflict te Assad. Een grote militaire voorberei- uitstraling. Dat blijkt wel uit het feit mengen, gooit het Westen olie op het ding was dus gewoonweg niet nodig. dat IS zo’n 10 tot 15 duizend buiten- vuur. Want daardoor kan IS tegen De vorming van IS is een geleidelijk landse strijders voor zich heeft weten moslims zeggen: ‘Zie je wel, de proces. Te midden van al die milities te winnen. Dat is nogal wat! Dat er ongelovigen komen hier naartoe om in Syrië en Irak bleek er opeens een gezinnen zijn, ook in Nederland, die ons kapot te maken! Dit is de ultieme ‘winning team’ te zijn, namelijk IS. zeggen: ‘We laten alles achter en we strijd. Het gaat om het voortbestaan Toen werd het heel opportuun voor gaan in het kalifaat wonen.’ Dat van de islam! Help ons in de strijd de andere groepen om zich daarbij betekent dat IS een buitengewoon tegen de ongelovigen, want zij komen aan te sluiten. En vanaf dat moment is geslaagde propagandacampagne om ons onze manier van leven af te het hard gegaan. Dat kwam ook heeft gevoerd. En het Westen gaat pakken!’ doordat men niet alleen maar op daar helemaal in mee. Daar moeten Ons militair mengen in het conflict weerstand stuitte. Een groot deel van de regeringen immers de steun van de betekent alleen maar dat we het

4 SPANNING DECEMBER 2014 Zij moeten op onze solidariteit in de zetten? Zo drijf je moslimjongeren vorm van humanitaire hulp kunnen alleen maar verder in de armen van blijven rekenen. In november bezocht IS.’ ik vluchtelingenkampen in Iraaks Koerdistan. De behoefte aan hulp is ››Hoe groot acht jij de kans dat het daar groot.’ geweld in Irak en Syrië overslaat naar Europa? ››Ook in Nederland zijn er moslim- ‘Ik denk dat IS er primair op uit is om jongeren die zich aangetrokken in de Arabische regio zijn hegemonie voelen tot de strijd van IS. Heeft onze te vestigen. Ze zullen vooral streven overheid ten aanzien van hen het naar uitbreiding van het kalifaat in juiste beleid gevonden? Irak en Syrië. Maar dat betekent niet ‘Ik was laatst bij een lezing van een dat wij in Europa veilig zijn voor het Britse radicaliseringsdeskundige en geweld van IS. Ik denk dat er zeker

Foto: Suzanne van de Kerk hij stelde de zaken helder voor. Hij een reëel risico is, ook in Nederland. Harry van Bommel is buitenlandwoord- wees erop dat veel moslimjongeren in Natuurlijk, veel Syriëgangers zullen voerder namens de SP in de Tweede Groot-Brittannië een gemarginali- gedesillusioneerd terugkeren. Velen Kamer. seerd bestaan leiden. Hun kansen op van hen zullen ook volstrekt getrau- een opleiding zijn goed, maar op een matiseerd terugkeren. De grote dosis baan gering. In Nederland is de geweld die ze daar mee hebben situatie niet veel anders. Deze gemaakt, zal een enorme impact conflict verdiepen en verlengen. Nu jongeren hebben het gevoel dat ze hebben op hun psychisch functione- treden we op als de luchtmacht van de door de samenleving met de nek ren. Het is niet te voorspellen wat deze sjiietische regering in Bagdad, straks worden aangekeken. Tja, dan is het mensen gaan doen. Zij vormen dus zal ons worden gevraagd om grond- niet zo verwonderlijk dat ze gevoelig wel degelijk een risico voor de troepen te leveren. Elke militaire zijn voor de boodschap van IS. Zeker Nederlandse samenleving. IS heeft er deskundige zegt immers dat deze als hen wordt voorgespiegeld dat ze in ook belang bij om hier mensen strijd niet vanuit de lucht kan worden Syrië een heroïsche ‘vijf-sterren-Jihad’ naartoe te sturen die aanslagen gewonnen. Daarin hebben ze volgens gaan voeren, waarbij ze dan af en toe komen plegen. Stel je eens voor wat mij gelijk. Militair is deze strijd niet te van de strijd mogen uitpuffen in luxe voor uitwerking dat zal hebben! Als winnen. Het is nodig dat soennieten resorts met zwembaden, mooie hier mensen omkomen in aanslagen in Irak weer onderdeel worden van het vrouwen enzovoort. Als je dat afzet gepleegd door IS, dan zal de roep politieke proces en dat er wordt tegen een gemarginaliseerd bestaan onder de Europese bevolking voor samengewerkt met de Koerden. in Amsterdam-West, dan lokt dat militair optreden alleen maar Anders valt Irak uiteen en zijn we natuurlijk. Wat de Nederlandse toenemen en dat is precies wat IS wil. verder weg dan ooit. overheid dus vooral moet doen om Hoe harder het Westen tegen IS verdere radicalisering te voorkomen, optreedt, hoe meer die zich kan ››Het is dus vooral de regering in is deze gemarginaliseerde jongeren opwerpen als dé beschermer van de Bagdad die het probleem van IS moet een toekomstperspectief bieden. Zorg Islam.’ aanpakken? voor goede opleidingen, banen, geef ‘Inderdaad, en dat bevorder je niet hen het gevoel dat ze volwaardig ››Tijd voor een nieuwe anti-oorlogs- door middel van westerse luchtaanval- meedoen in Nederland. Dat is de beweging? len op IS. Die vorm van westerse beste manier om IS de wind uit de ‘Een anti-oorlogsbeweging tover je inmenging maakt dat er voor Bagdad zeilen te nemen. Maar dat is helaas niet even uit de hoge hoed. Het begint geen enkele noodzaak is om in andere niet de aanpak die onze regering ermee om mensen te informeren delen van het land voor veiligheid te kiest. Zij kiest eenzijdig voor repressie. waarom de spontane reactie ‘Pak dat zorgen. Het is wat anders als militaire Zo heeft begin december een tuig!’ niet effectief is. Ik verwacht ook hulp wordt geboden om genocide te terugkeerde Syrië-ganger drie jaar dat de komende maanden en jaren zal voorkomen, zoals bij het Sinjar-ge- gevangenisstraf gekregen. Dat is blijken dat de strategie van de coalition bergte. De grootschalige militaire natuurlijk bedoeld om potentiële of the willing tot steeds meer ellende zal aanpak waar nu voor is gekozen, is Syriëgangers af te schrikken. Maar het leiden en mogelijk tot de inzet van echter een heilloze weg. Obama heeft is zeer de vraag of dat zal werken. Voor westerse grondtroepen. Onze gezegd dat zijn aanpak drie jaar zal veel moslimjongeren zal deze repres- verantwoordelijkheid wordt het dan duren. Je hebt geen glazen bol nodig sie juist het beeld bevestigen van de om niet alleen te informeren, maar om te kunnen voorspellen dat deze Nederlandse staat als hun vijand. Het ook te mobiliseren. Maar zover zijn we werkwijze, net als in Afghanistan, vele zal de aantrekkingskracht van IS nog niet. De afgelopen maanden heb jaren langer zal gaan duren en geen alleen maar vergroten. Nu al moeten ik verschillende afdelingen bezocht blijvende stabiliteit op zal leveren. De Marokkanen zeggen dat ze niet achter om op openbare avonden over het prijs daarvoor wordt betaald door IS staan. Maar wat moeten ze straks Midden-Oosten te discussiëren. Ik gewone Irakezen die weinig op doen als het conflict nog verder roep andere afdelingen op daar in hebben met de regering in Bagdad, escaleert. Moeten ze dan hun 2015 mee door te gaan.’ maar ook niets moeten hebben van IS. handtekening ergens onder gaan

SPANNING DECEMBER 2014 5 LAAT NEDERLAND GEEN HEKKENSLUITER ZIJN BIJ PALESTIJNSE ERKENNING Tekst en foto: Tiny Kox

De Zweedse regering heeft de Het zou tragisch zijn als ons land in GROTERE ROL EU NOODZAKELIJK Palestijnse staat erkend. De Europa straks hekkensluiter blijkt bij Het is inderdaad tijd dat de Europese parlementen van Groot-Brittan- de erkenning van Palestina als Unie haar verantwoordelijkheid nië, Spanje, Portugal, Ierland en onafhankelijke staat. Koenders zegt neemt en niet langer alles aan de Frankrijk hebben hun regeringen dat die vrees ongegrond is. Volgens Amerikanen overlaat. Zeker niet na de opgeroepen hetzelfde te doen. Nu hem is er sinds zijn aantreden sprake laatste mislukte bemiddelingspoging is het tijd dat Nederland van zich van een kleine maar betekenisvolle van minister John Kerry. Negen laat horen, vindt SP-senator en aanpassing van het Nederlandse maanden lang sprak hij met beide par- Palestina-deskundige Tiny Kox. beleid. Is dat zo? Dat moet nog blijken. tijen en andere landen in de regio – De regering beschouwt – zo zegt om uiteindelijk met lege handen te Volgens minister Bert Koenders van Koenders – erkenning niet langer als staan. Het is een publiek geheim dat Buitenlandse Zaken is Nederlandse een sluitstuk, maar als een middel dat het botte optreden van de Israëlische erkenning van Palestina nog niet in op enig moment ingezet kan worden president Benjamin Netanyahu en zijn beeld, omdat Nederland geen partij om Israël en Palestina tot onderhan- extreemrechtse minister van Buiten- wil worden bij het Israëlisch-Palestijn- delen aan te zetten. Koenders vindt landse Zaken Avigdor Lieberman het se conflict. Dat zei hij onlangs in het jammer dat andere lidstaten, zoals humeur van Kerry en president Tweede en Eerste Kamer. Die bewe- Zweden en binnenkort Ierland en Obama flink hebben verpest. Het ring begint echter hol en achterhaald andere landen, op eigen houtje de enige positieve daarvan is dat de te klinken nu andere landen wel Palestijnse staat erkennen. Volgens Amerikanen nu door schade en durven kiezen. Naar verluidt maakt Koenders is het veel beter om te kijken schande wijzer geworden, niet langer België zich op om steun aan het wat de Europese Unie namens alle een rol van Europa tegenhouden. Iets Palestijnse streven te geven, evenals lidstaten zou kunnen doen. waar de Palestijnse president Abbas al Finland en Denemarken. De meeste Daarbij wijst de minister op de nieuwe lange tijd om vraagt. Bij alle gesprek- Oost-Europese lidstaten van de Hoge Vertegenwoordiger van de EU: ken die ik de afgelopen jaren met hem Europese Unie hebben Palestina al de voormalige minister van Buiten- had, bleef hij erop hameren dat als officieel erkend, net als de EU-lidsta- landse Zaken van Italië, Federica Europa zoveel betaalt aan steun voor ten Cyprus en Malta. Mogherini. Het moet gezegd dat het zowel Palestina als Israël, de EU ook Minister Koenders relativeert de reeks een goed teken is dat een van haar mee moet gaan bepalen hoe er een van recente beslissingen in naburige eerste optredens buiten de EU in duurzame vrede tot stand kan komen. parlementen: in feite zeggen die Palestina en Israël was. Daar zei parlementen volgens hem niet veel Mogherini dat erkenning van de De EU is de grootste donor van anders dan de Nederlandse regering. Palestijnse staat het uiteindelijke doel Palestina en een belangrijke handels- Dat zou hij niet moeten doen. Zijn van de Europese Unie en al haar partner van zowel Palestina als Israël. partij is voorstander van erkenning en lidstaten is en dat het tijd is voor Met beide landen heeft de Unie een wordt alleen door coalitiegenoot VVD Europa om nu in actie te komen en associatieverdrag gesloten dat hen tot terughoudendheid gedwongen – een rol van betekenis te gaan spelen voordelen biedt. Die verdragen zeggen vooral ook omdat die partij weer bang in het vastgelopen vredesproces. De echter ook dat de mensenrechten is dat een verandering in beleid de Hoge Vertegenwoordiger sprak de door de verdragspartner moeten PVV van Geert Wilders (verklaard hoop uit dat als haar termijn in worden gerespecteerd. Zeker Israël tegenstander van Palestijnse onafhan- Brussel erop zit, Palestina door maakt zich op grote schaal schuldig kelijkheid) in de kaart kan spelen. Een iedereen als onafhankelijke staat aan schending van die rechten. PvdA-minister zou zich resoluter erkend zal zijn. Volgens haar kan dat Natuurlijk door de internationaal als mogen en moeten opstellen, zeker ook alleen als er dan ook veilige grenzen onwettig gekwalificeerde bezetting in het besef dat de meeste Nederlan- voor Israël worden gegarandeerd. van de Westelijke Jordaanoever. Maar ders inmiddels begrip hebben voor ook door het plegen van oorlogsmis- het erkennen van Palestina. daden tijdens de aanvallen op Gaza van de afgelopen zomer. De Verenigde

6 SPANNING DECEMBER 2014 Een van de vele wekelijkse, soms dagelijkse demonstraties tegen de Israëlische bezetting van Palestijns gebied. Hier in de buurt van Jericho. Alleen al voor het kijken naar de demonstratie krijgen mijn Palestijnse begeleiders een boete van 100 euro.

Naties stellen een onderzoek in en genomen en onttrokken aan de kleiner ze het Palestijns gebied Amnesty International wijst ook Palestijnse bevolking. Ter hoogte van kunnen maken, hoe groter de kans dat verwijtend naar de Israëlische Jeruzalem lijken de nederzettingen de hun droom in vervulling gaat. Maar regering. Jordaanoever vrijwel in tweeën te wel een droom die uiteindelijk alleen splijten, zodat er straks niet twee maar als nachtmerrie kan aflopen – voor Opschorten of zelfs opzeggen van het drie los van elkaar staande Palestijnse iedereen in het gebied. associatieverdrag zou hard aankomen gebieden zijn: een in Gaza en twee op in Israël. Dat geldt ook voor het de Westelijke Jordaanoever. Tel daar Die kolonisten spelen een steeds opleggen van een etiketteringsplicht nog bij op dat inmiddels de hele belangrijker rol in de Israëlische voor producten die Israël in bezet Jordaanvallei en de omgeving van de politiek. Hun belangen maken hen Palestijns gebied laat maken, maar als Dode Zee in handen is van Israëlische veel actiever in de politiek dan Israëlische waar in Europa verkoopt, kolonisten en vrijwel verboden gebied inwoners van Israël zelf. Ze hebben in flagrante strijd met het internatio- voor Palestijnen, dan wordt de schaal ook veel geld, dat ze bij de beïnvloe- naal recht. In tegenstelling tot veel van de illegale kolonisatie en exploita- ding van de politiek kunnen inzetten. andere bezettingen, is die van tie van Palestijns gebied duidelijk. Dat De extreemrechtse en uiterst domi- Palestina uiterst lucratief voor een zie je ook als je kaarten worden nante minister van buitenlandse zaken aantal bedrijven en personen in Israël. getoond met Israëlische nederzet- Lieberman is zelf kolonist. Hij woont Er worden miljarden mee verdiend. tingen die in clusters met elkaar en in een nederzetting bij Bethlehem, Inmiddels zijn naar schatting vijf- tot met Israël worden verbonden en voor vanwaar hij over een speciaal aange- zeshonderdduizend kolonisten op de Palestijnen verboden gebied zijn legde weg elke dag naar Jeruzalem kan Westelijke Jordaanoever in nederzet- geworden. Als dit stelen van land nog rijden. Hij is er in een mum, terwijl tingen neergestreken. De bouw van langer doorgaat wordt een tweestaten- Palestijnse bewoners van de streek zich nederzettingen is ook een kolossale oplossing feitelijk onmogelijk, daar is met enorme reistijden geconfronteerd schending van het internationaal recht iedereen het wel over eens. Dat is ook zien vanwege de door Israël gebouwde inzake bezetting van gebieden. Als je precies waar de kolonisten naar Muur door het Palestijnse land – die door de Westelijke Jordaanoever reist, streven. Voor hen geldt al het land ook alweer volgens de internationale zie je hoeveel kostbare grond inmid- tussen Jordaan en Middellandse Zee rechter alle regels schendt. Als het aan dels door de kolonisten in beslag is als grondgebied van Groot-Israël. Hoe Lieberman en de zijnen ligt, an-

SPANNING DECEMBER 2014 7 nexeert Israël binnenkort definitief Palestina door de internationale hebben van de regering-Netanyahu en grote delen van de Westelijke Jordaan- gemeenschap en door Israël ook er wordt bekeken of er een verbond oever. Ze komen openlijk voor hun meteen zou leiden tot erkenning van tegen Netanyahu gevormd zou plannen uit. Voor de Palestijnen Israël door de lidstaten van de kunnen worden. Het zal allemaal resteert dan nog slechts de Bantoe- Arabische Liga. Palestina probeert ook echter uitermate moeizaam worden in stan, naar Zuid-Afrikaans Apartheids- zijn positie in andere internationale de toch al zo verdeelde en versnip- voorbeeld. organisaties te versterken. In decem- perde Israëlische politiek. Tijdens mijn Om aan die beweging een halt toe te ber werd het waarnemend lid van het recente bezoek aan de Knesset, het roepen, zou de EU haar machtsmidde- Internationaal Strafhof in Den Haag. Israëlische parlement in Jeruzalem, len eindelijk effectief moeten gaan Daar hopen de Palestijnen nog ooit ontmoette ik strijdbare linkse politici, inzetten. Als het invoeren van een een strafklacht tegen Israëlische die vinden dat Israël zelf voorop zou etiketteringsplicht onvoldoende wandaden te kunnen indienen. Eerder moeten lopen bij het erkennen van resultaat oplevert, kan vervolgens nog verwierf Palestina al het lidmaatschap buurman Palestina als onafhankelijke besloten worden tot een Europese van UNESCO. En in 2011 werd het op staat. Dat zou volgens hen eindelijk boycot van in bezet gebied gemaakte mijn voorstel officieel partner van de een klimaat van vertrouwen kunnen producten. Raad van Europa, waardoor daar niet brengen na al het opgebouwde alleen meer het geluid van de Israëli- wantrouwen aan beide kanten. Een veel sterkere rol voor de Europese sche delegatie klinkt, maar evenzo- Hoeveel steun zij echter voor die Unie is dus – dat zeg ik Koenders na goed dat van Palestijnse parlementa- opvatting zullen verwerven bij de – van groot belang. En het optreden riërs. komende verkiezingen, blijft de vraag. van Federica Mogherini is hoopge- De recente val van de regering-Netan- vend. Volgens de minister hebben hij yahu en de aangekondigde vervroegde Ondertussen lukt het aan Palestijnse en zijn collega’s aan de Hoge Vertegen- verkiezingen op 17 maart 2015 maken kant ook niet of nauwelijks om de woordiger van de EU ‘een mandaat het echter moeilijk om ook maar iets eenheid te herstellen na jaren van zonder taboes’ gegeven om met een van beweging aan Israëlische kant te splitsing van de Westelijke Jordaanoe- uitgewerkt voorstel te komen, als het krijgen, zeker bij die partijen die ver en Gaza. In dat laatste gebied kan al in januari 2015. Randvoorwaar- voornemens zijn straks samen een zwaait Hamas nog steeds de scepter, den zijn dat de Palestijnse staat zich nieuwe regering te gaan vormen en ook al is formeel overeengekomen dat binnen de grenzen van voor 1967 mag die nog veel rechtser en extremer zijn het totale Palestijnse gebied nu weer ontwikkelen en dat aan Israël veilige dan de nu juist gevallen regering. onder het gezag van de regering van grenzen worden gegarandeerd. De aankondiging van de omstreden president Abbas valt. Tussen woord en wet die Israël formeel als ‘Joodse staat’ werkelijkheid gaapt echter nog steeds ERKENNING PALESTINA aanduidt, is een indicatie welke kant een grote kloof, werd me verteld Maar als de Europese Unie eindelijk het straks op kan gaan. Aanname van tijdens mijn laatste bezoek door de meer van zich laat horen wil dat niet die wet maakt van de 20 procent van onderhandelaars van de PLO. Hamas zeggen dat Nederland nog zwijgzamer de bevolking die het als Arabier toch heeft naar eigen zeggen veel te en terughoudender moet worden. Inte- al erg moeilijk heeft, officieel tweede- verliezen en weinig te winnen bij een gendeel. Nederland, met zijn goede rangs burgers – net als van de christe- echt herstel van de eenheid. Dat zal relaties met zowel Israël als Palestina, lijke bevolking overigens. Israëlische echter nodig zijn om presidents- en zou met het erkennen van de Pales- oppositiepartijen spreken schande parlementsverkiezingen in heel tijnse onafhankelijkheid aan de over het wetsvoorstel, dat geregeld Palestina mogelijk te maken. En Palestijnen een helder signaal afgeven door hen als ‘racistisch’ wordt betiteld. verkiezingen zijn steeds dringender van hoop en aan Israël een teken dat Ook internationaal is er met veront- nodig om de gebrekkige legitimiteit het afgelopen moet zijn met het waardiging op deze nieuwste verscher- van president, regering en parlement saboteren van onderhandelingen en ping van de tegenstelling tussen drastisch op te krikken. Van veel het misbruiken van de machtspositie Joodse en niet-Joodse bewoners van kanten hoor ik dat het vertrouwen in tegenover de vrijwel machteloze het gebied gereageerd. de democratische instituties van het Palestijnen. land zwaar onder druk staat. En dat TWEESTATENOPLOSSING VER WEG kan weer tot vormen van protest en Ondertussen werkt de Palestijnse Het is echter zeer de vraag of de verzet leiden, waarvan de uitkomst niet regering van president Abbas aan een partijen die zich in tegenstelling tot te voorspellen is. Recente onlusten nieuwe poging om zijn land door de die van Netanyahu en Lieberman nog lijken daar ook zeker verband mee te Veiligheidsraad van de Verenigde wel blijven inzetten voor een tweesta- houden. Steeds meer Palestijnen Naties als lidstaat van de volkerenorga- tenoplossing via de weg van onderhan- worden hopeloos. Alleen al daarom nisatie op te laten nemen. Abbas kan delingen met de Palestijnen, bijtijds in zou erkenning van Palestina door daarbij rekenen op steun van buurland staat zijn om hun aantrekkelijkheid Nederland kunnen bijdragen aan het Jordanië, een van de niet-permanente voor de Israëlische kiezers te vergro- brengen van enige hoop bij dit zozeer lidstaten van de Veiligheidsraad. ten. Peilingen bieden wat dat betreft en zo lang gekwelde en onderdrukte Onlangs verzekerde de Palestijnse niet bar veel hoop. Linkse partijen volk. president zich ook van de steun van de werken aan een vorm van samenwer- Arabische Liga. Die heeft als aantrek- king, ook met partijen die als voorma- kelijk aanbod dat erkenning van lige coalitiepartners nu de buik vol

8 SPANNING DECEMBER 2014 NEDERLAND IN DE BAN VAN HET FISCAAL-FINANCIEEL COMPLEX WAAROM IS AANPAK BELASTINGONTWIJKING ZO MOEILIJK?

Tekst: Tijmen Lucie

150 miljard euro loopt de Euro- pese Unie jaarlijks mis, omdat grote internationale bedrijven niet de belasting betalen die ze zouden moeten opbrengen. Nederland speelt een belangrijke rol bij het faciliteren van belas- tingontwijking door multinatio- nals. Financieel geograaf Rodrigo Fernandez: ‘De belangen van de grote internationale ondernemin- gen zijn gemeengoed in de instituties.’

››Wat zijn de belangrijkste negatieve gevolgen van belastingontwijking door multinationals? ‘Er zijn vier elementen aan verbon- den. Het eerste is heel direct zicht- baar, namelijk dat grote bedrijven veel minder belasting betalen. Dit betekent dat werkenden en het midden- en kleinbedrijf voor de kosten opdraaien. Sinds midden jaren negentig is dat een toenemend probleem. Volgens berekeningen van de Europese Commissie gaat het om 150 miljard euro per jaar in de Europese Unie. Dat staat gelijk aan het totale budget van de EU, of aan de totale uitgaven per jaar aan gezondheidszorg in de Europese Unie. Een tweede element zijn de systeemri- sico’s voor de financiële markten. Wat we zien is dat de financiële markten ten opzichte van de reële economie sterk zijn gegroeid. Naast het geregu- leerde banksysteem manifesteert zich een schaduwbancair systeem, dat niet gereguleerd is maar wel is verweven

met het reguliere banksysteem. Zoals Foto: Archief SP we in 2008 hebben gezien, brengt dit Starbucks is een van de multinationals die op grote schaal belasting ontwijkt. enorme risico’s met zich mee. Deze systeemrisico’s zijn niet makkelijk in geld uit te drukken, maar hebben wel systeem gaat inmiddels 75 biljoen de fiscalisten, gespecialiseerde enorme sociale en politieke repercus- dollar om, verankerd in belastingpara- advocaten en grote accountantskanto- sies gehad. Zo zijn we nog steeds niet dijzen als Nederland. ren – is vanaf de jaren tachtig in het klaar met het verhaal van bezuinigen. Derde punt is dat het een sterk Amsterdams financieel centrum Terwijl de private sector dit allemaal corrumperend effect heeft op de steeds verder toegenomen. In 1983 creëert, mag de overheid de troep politieke en economische elites. Het kwam er wetgeving die het mogelijk opruimen. In het schaduwbancaire belang van de brievenbuseconomie – maakte voor brievenbus-bv’s om

SPANNING DECEMBER 2014 9 kapitaal vanuit het buitenland naar weliswaar een klein land is, maar wel schappelijk tot ontwikkeling zijn Nederland te halen en dan weer weg met een paar grote multinationals, gekomen en met elkaar samenhan- te sluizen, zonder dat daar specifieke zoals Unilever, Shell en Philips. Vooral gen.’ toestemming voor nodig was. Vooral Shell was eind negentiende eeuw na 2000 zijn de bedragen die daarin betrokken bij activiteiten van het ››Belastingontwijking door multinati- omgaan explosief gestegen. In 2008 ministerie van Financiën om belas- onals is weer volop in het nieuws. Om lagen de in- en uitgaande stromen tingverdragen aan te gaan, waar de te beginnen met de geheime Luxem- tussen de 10 en 12 biljoen dollar. De opkomende multinational voordeel burgse belastingdeals, die begin werkgelegenheid daaromheen is wel van had. Nederland is nu nog steeds november uitlekten. Wat hebben deze wat toegenomen, maar hield zeker een van de landen met de meeste ‘Lux-leaks’ onthuld? geen gelijke tred met de bedragen die belastingverdragen ter wereld. ‘Een deel van de getallen uit Luxem- erin omgaan. Wat je ziet is dat de Een ander element zijn de Nederland- burg kenden we al, zoals de kapitaal- belangen van een kleine groep, van de se Antillen. Vooral in de jaren vijftig stromen van directe buitenlandse grote internationale ondernemingen, en zestig, toen een belastingverdrag investeringen en de omvang van de gemeengoed zijn geworden bij De met de VS bestond, werd het heel bankensector. Maar hoe deze deals Nederlandsche Bank (DNB), het lucratief om via Nederland financiële precies in elkaar zaten wisten we tot ministerie van Financiën en bij activiteiten naar de Antillen te nu toe niet precies. Het uitzoeken van traditionele machtspartijen als VVD, verplaatsen. De Dutch Sandwich heette een bedrijf kan wel een jaar duren. Nu PvdA en het CDA, maar ook bij D66. dat. zijn er tien tot twintig bedrijven Ook de wetenschappelijke discipline is Dit waren in feite allemaal historische uitgezocht. Dat is belangrijk, want hoe gekaapt. Er is geen enkele professor omstandigheden die Nederland meer informatie hoe beter. Maar je die niet verbonden is aan een private voordelen gaven. Laatste punt is het kunt je afvragen hoeveel van deze instelling. Ik noem het een fiscaal- wezen van de Nederlandse politieke cases de PvdA bijvoorbeeld nodig financieel complex, een geheel van economie, waarin het mogelijk is heeft, voordat ze in actie komt. Wat je verschillende publieke en private gebleken dat instituties als DNB en het ziet is dat een bedrijf als PwC in het spelers die een gedeeld gedachtegoed ministerie van Financiën zo makkelijk Financieel Dagblad schaamteloos hebben en er ieder op hun eigen meegingen met deze industrie. weer zijn eigen riedel kan afdraaien, manier van profiteren. In hoeverre dit verklaart waarom dat er niks illegaals was, dat het de Vierde en laatste deel is dat het ruimte Nederland nu groter en sterker werd schuld was van landen als de VS die te biedt en geeft aan tal van illegale dan andere landen is moeilijk te veel belasting heffen. PwC kan dus kapitaalstromen van de maffia en de zeggen. Ierland heeft bijvoorbeeld rustig met zijn praktijken doorgaan. georganiseerde misdaad. Al met al is vanaf de jaren zeventig besloten om er Veel journalisten hebben het na twee het nogal wat en vind ik het bizar dat zijn ontwikkelingsmodel van te of drie van dit soort verhalen ook wel de belangrijkste partijen in dit land maken. Het heeft daarbij niet gekozen gehad. Luxemburg kan in elk geval op ermee wegkomen door te zeggen dat voor een brievenbuseconomie zoals geen enkele manier meer ontkennen er niets aan de hand is.’ Nederland, maar heeft het veel meer dat wat daar plaatsvindt niet schade- gekoppeld aan het aantrekken van lijk is voor andere landen. Maar wat je ››Hoe komt het dat Nederland zo’n werkgelegenheid. Ik praat dit niet ziet is dat Juncker in Europa de grote speler is geworden in het goed, maar het is wel een ander type belangrijkste functie heeft, terwijl hij faciliteren van belastingontwijking belastingparadijs dan Nederland. En de architect van Luxemburg als door multinationals? in Luxemburg is er behalve het belastingparadijs is. En dat Nederland ‘Er zijn een paar goede redenen. In de fiscaalfinancieel complex niet veel de vicevoorzitter van de Europese eerste plaats is het de trustsector zelf. anders. Wat je ziet is dat belastingpa- Commissie levert en het Verenigd Amsterdam is mede een financieel radijzen elkaar nodig hebben. Het Koninkrijk de commissaris Financiële centrum geworden dankzij innovaties verhaal gaat niet alleen maar over Markten. Dan wordt duidelijk dat het in de negentiende eeuw. Een van die nationale politieke elites en nationale fiscaalfinancieel complex wel heel innovaties was het verpakken en private actoren, maar ook over goed vertegenwoordigd wordt in verhandelen van aandelen in de transnationale. Daar komen twee Europa. Ik denk dus dat de effecten Amerikaanse spoorwegen op de dingen bij kijken die vaak worden van de Luxleaks op de politiek Amsterdamse beurs. Nederland was vergeten. In de eerste plaats de big four beperkt zullen zijn.’ toen qua inkomen en vermogen een (de vier grote accountantskantoren van de rijkste landen van de wereld, PwC, Ernst&Young, Deloitte en ››Toeval of niet, maar op dezelfde maar verdeeld tussen veel kleine KPMG) die over de grenzen actief zijn dag als de publicatie van de Luxleaks spelers. Om dit probleem het hoofd te en een belangrijke rol spelen bij waar verscheen het rapport van de bieden werden de aandelen opgeknipt belastingontwijking plaatsvindt. Ten Algemene Rekenkamer, dat stelde dat in kleine aandelen, die vervolgens op tweede is het vanuit financiële Nederland internationaal gezien niet de Amsterdamse beurs verhandeld belangen uit de VS een manier om het uit de pas loopt op het gebied van werden. Daar is een hele industrie uit Amerikaanse type kapitalisme levend belastingontwijking door multinatio- voortgekomen, de trustsector. In en dominant te houden. Daarom nals. Hoe beoordeel jij deze conclu- andere landen is deze sector afwezig moet je niet naar individuele gevallen sie? geweest. als Nederland, Ierland of Luxemburg ‘Ik heb het rapport alleen maar Tweede element is dat Nederland kijken, maar naar hoe ze gemeen- gescand, maar de Algemene Rekenka-

10 SPANNING DECEMBER 2014 proberen tegen te gaan. Waar komt doen. Er moet dus een transnationale deze Nederlandse houding vandaan? oplossing komen. Je ziet dat daar nu ‘De opstelling van dit kabinet wijkt op twee niveaus aan gewerkt wordt, niet af van die van voorgaande het niveau van de Europese Unie en kabinetten. Belangrijkste basis ligt in van de OESO. In de media wordt de de structurele macht van het fiscaalfi- OESO nu gepresenteerd als een soort nancieel complex. Geen lobby, want beschermengel, maar deze club is ook het ministerie van Financiën en DNB onderdeel van het probleem, want die doen automatisch al wat in het belang heeft heel lang alles onder de pet is van de trustsector. Onlangs maakte weten te houden. De OESO is gewoon ik het nog mee op een seminar van een club van rijkste landen van de

Foto: Sander van Oorspronk fiscalisten toen de directeur toezicht wereld en heeft een heel ander belang Rodrigo Fernandez is als postdoctoraal van DNB sprak. De fiscalisten gingen en ander type oplossing voor ogen onderzoeker verbonden aan de Katholieke ervan uit dat hij wel met wat aanpas- dan bijvoorbeeld de VN. Universiteit Leuven, waar hij werkt aan het singen kwam, maar de directeur van Wat er direct moet en kan gebeuren is onderzoeksproject The real estate/financial DNB zei letterlijk: “We weten niet wat country-by-country reporting, dat is complex. Daarnaast houdt hij zich bij de schaduwbankieren is, dus we nemen openheid van zaken geven over waar Stichting Onderzoek Multinationale geen maatregelen.” Zo’n directeur bedrijven hoeveel belasting betalen. Ondernemingen (SOMO) en als lid van het heeft helemaal geen lobby nodig. Ik Verder denk ik dat de kapitaaleisen Tax Justice Network bezig met onderzoek denk werkelijk dat het niks uitmaakt voor brievenbussen moeten worden naar belastingontwijking, belastingparadij- wie de minister of staatssecretaris is, vergroot. En de substance-eisen – aan zen en schaduwbankieren. die voert gewoon uit wat hij voor zijn welke eisen je als brievenbus moet kiezen krijgt. Voor de VVD en de voldoen om te mogen zeggen dat je in PvdA is belastingontwijking op geen Nederland bestaat – moeten volgens enkele manier een breekpunt. De een stappenplan worden verhoogd PvdA heeft er zelfs decennialang aan naar 100 procent. Nu zijn die eisen mer heeft gekeken naar de rulings, de meegewerkt. Kok heeft als minister volstrekt onzinnig. Ik denk dat er afspraken van de Belastingdienst met van Financiën belangrijke besluiten genoeg motivatie binnen de EU of de bedrijven. De Rekenkamer conclu- daartoe genomen en Vermeend OESO zou moeten zijn om de deert dat de regels voldoende zijn, natuurlijk. Dit is dus juist een van de susbstance-eisen op te trekken, omdat terwijl de Europese Commissie daar punten waar ze het met elkaar eens er nu jaarlijks binnen de TTIP-zone een andere mening over heeft. Die zijn.’ (vrijhandelszone EU-VS) tegen de vindt dat Nederland ongeoorloofde 300 miljard euro aan belasting wordt staatssteun heeft verleend aan ››Hoe kan de PvdA meegaan in ontweken. Activiteiten belasten daar bedrijven als Starbucks. Maar ik vind dit verhaal? waar ze plaatsvinden, zou je binnen het niet zo interessant of rulings wel of ‘Waarom de PvdA dit doet weet ik vijf of tien jaar op het niveau van de niet goed lopen. Waar het om gaat is niet, maar de partij staat hier niet EU of de OESO in stappen moeten dat er structureel iets mis is. Dit alleen in. Ook andere sociaaldemocra- kunnen regelen. verhaal wordt uit de weg gegaan. Ik tische en centrumlinkse partijen in Verder zal er gekeken moeten worden maak me zorgen over de checks and Europa gaan erin mee. Voor de PvdA naar hoe je instituties als DNB en het balances in de Nederlandse democra- is het punt van belastingontwijking ministerie van Financiën verschoont tie. Een Algemene Rekenkamer zou door multinationals niet belangrijk van de invloed van private belangen. onafhankelijk moeten zijn, maar genoeg. Uiteindelijk zou het ook voor Dus dat je de discussie aangaat over afgaande op de conclusie en presenta- de VVD een punt moeten zijn, want wat Ewald Engelen heeft proberen te tie van het rapport zit die in hetzelfde het mkb heeft er het meeste last van. doen met zijn boek over de schaduwe- kamp als DNB en het ministerie van Maar ik zie de PvdA als het grootste lite. Want je kunt nog zulke goede Financiën. Zo heeft ex-Deloittepart- probleem. Hoe de Europese fractie voorstellen hebben, maar als je de ner Doop een belangrijke stem gehad zich bijvoorbeeld manifesteert, is het achterliggende instituties en hoe die in de productie van dit rapport en zijn toppunt van hypocrisie: door wel in te zich verhouden tot de besluitvorming conceptversies wel voorgelegd aan zien dat er electoraal wat mee te in het parlement niet problematiseert, fiscalisten die deel uitmaken van het winnen valt om een punt van belas- zal er niets veranderen. Zolang het fiscaalfinancieel complex, maar niet tingontwijking te maken, maar dit fiscaalfinancieel complex bestaat, zal aan critici. Ik vraag me dan af: als de verder niet te verbinden met wat ze in het zijn invloed binnen de instituties Algemene Rekenkamer niet kritisch Den Haag doen.’ uitbreiden. Maatregelen doen er dan kan kijken, wie kan dat dan wel?’ zelf niet toe, omdat degenen die ze ››Wat zou er moeten gebeuren om het moeten uitvoeren het uiteindelijk toch ››De Nederlandse regering lijkt probleem van belastingontwijking niet doen.’ weinig haast te maken met de aanpak door multinationals direct aan te van belastingontwijking door pakken? multinationals. Internationaal ‘Het grootste probleem is dat indivi- probeert zij zelfs afspraken te duele landen het argument hebben frustreren die belastingontwijking dat als zij het niet doen, andere het

SPANNING DECEMBER 2014 11 DE SCHADUWELITE OPHEF LEIDT AF VAN DE BOODSCHAP

Tekst: David Hollanders Foto: Marco Okhuizen / Hollandse Hoogte ©

Er is nogal wat ophef ontstaan risicovol beleggen en meer uitbeste- helemaal niets. Toen moest de over De Schaduwelite van Ewald den. Waar pensioen ooit een arbeids- Nederlandse belastingbetaler 125 Engelen. De reden: een ‘ledenlijst’ voorwaarde was, beheerd door sociale miljard euro op tafel leggen om onder aan het begin van het boek, met partners, werd het een financieel meer ING en ABN AMRO te redden. namen van (vermeende) leden van product, waarmee vermogensbeheer- Later kwam daar SNS Reaal bij. De de Nederlandse Schaduwelite. ders belegden in gestructureerde daardoor oplopende staatsschuld Een lijst die volgens de auteur producten, vastgoed en hedgefunds. motiveerde vanaf 2010 ongekende vooral een gimmick is, en eerder Inmiddels worden pensioenen bezuinigen. Opvallend is vooral wat een lijst van hoofdrolspelers. De gekort... niet gebeurde. Bankentoezicht werd ophef mag echter de aandacht niet strenger, hypotheekschulden niet van de boodschap afleiden, DOORSLUISPARADIJS werden niet ontmoedigd, Nederland is die is interessant, scherp en Naast export in de reële sector en een belastingparadijs gebleven en overtuigend. schuldopbouw in de monetaire sfeer lonen blijven verlaagd (‘gematigd’) heeft Nederland een dubieuze worden. En dat is volgens Ewald Wat stelt Engelen nu precies in zijn koppositie in het fiscale domein. Engelen dan weer geen toeval. boek? Hij hakt de recente Nederland- Engelen beschrijft Nederland met de se geschiedenis in twee stukken, voor steekwoorden doorsluisparadijs, LOBBYEN, CHANTEREN, 2008 en daarna. In het eerste deel belastingontwijking en toezicht-ont- VERDRAAIEN schetst Engelen hoe de Nederlandse duiking. Inderdaad ontduikt Star- Volgens Engelen wordt elke verande- economie werd wat die nu is: een bucks belastingen via Nederland, ringspoging sinds 2008 gesaboteerd economie gekenmerkt door grote ontweek Lehman Brothers de door een coördinerende schaduwelite banken, eindeloze loonmatiging, hoge Amerikaanse toezichthouder via van bankiers, toezichthouders, hypotheekschulden en internationaal Nederland, en geeft het ministerie van accountants en advocaten, met uitzonderlijke belastingontwijking. Financiën geheime fiscale kortingen daarnaast nog enkele politici en Al decennialang matigt Nederland de aan multinationals. Advocatenkanto- academici. Deze schaduwelite zet lonen ten behoeve van de exportsec- ren probeerden recent op de Neder- daarbij als middelen in: ‘lobbyen, tor. Het gevolg is dat de exportsector landse ambassade in Kiev Russische dreigen, chanteren, verwarren, framen, goed verdient. Dit komt voor Neder- oligarchen over te halen om belasting verdraaien en zwijgen’. Engelen werkt land als geheel tot uitdrukking in te ontduiken via Nederland, nu het een aantal voorbeelden uit die lezers grote betalingsbalansoverschotten. niet meer kon via Cyprus. Minister die niet dagelijks de economie-pagina Voor werknemers betekent loonmati- van Buitenlandse Zaken Timmermans lezen weinig zullen zeggen. Rode ging echter achterblijvende koop- ondersteunde het. Kortom, Nederland draad is steeds dat de problemen eerst kracht. Dit is steeds ‘opgelost’ door is – in tegenstelling tot het zelfbeeld verzwegen worden, daarna ontkend een toename van private schulden, die – vergelijkbaar met Luxemburg en en anders weggespind. Zo kan het vooral gebruikt zijn voor hypotheken. Ierland. Via Nederland wordt op grote gebeuren dat een door de overheid in Afgezet tegen het nationaal inkomen schaal belasting ontdoken. het leven geroepen commissie-Wijffels heeft Nederland de hoogste hypo- over bankentoezicht bevolkt wordt theekschuld ter wereld. De bouwsec- SCHITTEREND ONGELUK door belangenbehartigers (en dus tor, makelaars en banken profiteren Engelen duidt het verdienmodel van pleit voor een laag eigen vermogen en lobbyden dan ook voor versoepe- de bv Nederland voor de crisis als de van 4 procent). ling van leenvoorwaarden. Fiscale uitkomst van een schitterend ongeluk. En zo kan het dat de financiële schuldstimulering via de hypotheek- Het was niet gepland, maar spontaan lobbyclub Holland Finance Centre renteaftrek deed de rest. ontstaan. Er was geen complot, maar (waar toezichthouder, banken, Banken verdienden ook veel aan het gebeurde gewoon omdat het kon. accountants en ministeries gezamen- financiering van nieuw (commercieel) Natuurlijk lobbyden banken en lijk lid van zijn), een commerciële vastgoed. In 2013 deed dit uiteindelijk VNO-NCW (met succes) voor hun consultant (SEO Economisch SNS Reaal de das om, maar voordien eigen belang. En natuurlijk waren Onderzoek) een rapport laat schrijven konden vastgoedprojecten volledig toezichthouders met hun ‘marktvrien- over de Nederlandse rol bij internatio- met schuld gefinancierd worden. De delijke’ toezicht toeschietelijk. Maar er nale belastingontduiking. Voorspel- prijs zou toch wel stijgen. Inmiddels was geen coördinatie van een groep bare uitkomst: het valt wel mee en het staat 20 procent van de kantoorpar- die aangeduid kan worden met het levert Nederland 3000 banen in de ken leeg. Medefinanciers van dure begrip Schaduwelite. Aldus Engelen. advocatuur en accountancy op. En zo vastgoedprojecten waren pensioen- En toen veranderde in 2008 alles –en kan het dat de talrijke academici met fondsen, die sinds de jaren negentig tegelijkertijd wat Engelen betreft banden met de financiële sector

12 SPANNING DECEMBER 2014 Het is daarbij vooral van belang dat de kritiek niet komt van betrokkenen die recht van spreken hebben; Boot reageerde integendeel juist sportief. De kritiek komt van journalisten en adjunct-hoofdredacteuren van ‘gerespecteerde’ media als het Financieel Dagblad, de Volkskrant en RTL. Deze journalisten hebben alle neutraliteit en gevoel voor verhoudin- gen laten varen. Journalisten werpen zich op tot beschermers van de elite in plaats van die – zoals Engelen doet – kritisch te volgen.

WELLICHT BEWUST VERKEERD GERICHT Wat belangrijker is, is dat de ophef afleidt van de boodschap van het boek. Dat zou onterecht zijn. Het belang van het boek is dat het de politieke belangen en machinaties achter (bewust) technische dossiers laat zien. En politieke machinaties vragen om een politiek antwoord: protest, verzet en confrontatie. Daar zijn kritische journalisten, academici, burgers en politieke partijen voor nodig. De ophef is (wellicht bewust) verkeerd gericht. Terwijl op de Zuidas Ewald Engelen. nog altijd belasting ontweken wordt, woekerpolissen worden verkocht en bonussen worden uitgekeerd, steevast hetzelfde zeggen: matig de waarop Wellink en Wientjes niet bezuinigt de overheid op zorg en lonen, laat banken vrij, belastingont- staan. onderwijs om het gat te dichten dat duiking is geen probleem, bezuinig op Dat neemt niet weg dat sommige het redden van failliete banken zorg en onderwijs. Economie is in betrokkenen zich – met enig recht – geslagen heeft. Dat is de kern – de rest Nederland ‘een grote cursus onheus bejegend zullen voelen. is afleiding. groupthink’. Arnoud Boot bijvoorbeeld was weliswaar lid van de commissie-Wijf- BUITENPROPORTIONELE KRITIEK fels maar hij heeft zich wel kritisch De analyse van Engelen is helder en uitgelaten over de financiële sector (in wordt steeds ondersteund met het bijzonder inzake het woekerpolis- overtuigende en goed uitgewerkte dossier). Sterker nog, Boot heeft op voorbeelden. De enige plek zonder andere plaatsen gepleit voor een hoog expliciete toelichting, is precies de eigen vermogen. gewraakte ‘ledenlijst’, waarop onder Het laat vooral de spagaat zien waarin anderen Nout Wellink, Bernard kritische academici zitten. Wie directe Wientjes, Rijkman Groenink en invloed wil, moet in een commissie Lodewijk Asscher (die als Amsterdam- zitten, maar wie in een commissie zit, se wethouder 2,5 miljoen euro gaf aan moet kritiek matigen. Dat is een het Holland Finance Centre) staan. dilemma. Boot heeft het op zijn Het boek geeft geen formele criteria manier opgelost, Engelen op een en dat is Engelen op veel kritiek andere. Engelen kiest ervoor om zich komen te staan. Die kritiek is terecht tot het grote publiek te richten door en bevreemdt tegelijkertijd. Het is het schrijven van een populair boek. terecht omdat schrijvers (zeker Want volgens Engelen is reputatie- wetenschappers) hun keuzes moeten schade het enige dat de schaduwelite motiveren; dat is hier niet gebeurd. echt pijn doet. Ewald Engelen Tegelijkertijd volgt het overgrote deel Dat laatste verklaart ook de ongekend De Schaduwelite voor en na de crisis: Niets van de lijst direct uit het betoog. Er is felle reactie op de ledenlijst. De kritiek geleerd, niets vergeten geen lijst van de elite denkbaar op Engelen is buiten alle proporties. Uitgeverij Amsterdam University Press

SPANNING DECEMBER 2014 13 GEEF AAD VAN DER NAAD WEER HOOP

Tekst: Diederik Olders Foto: Beeld en Geluid ©

Waarom pakt de SP niet die (gepeilde) zetels die vrijkomen nu de PvdA leegloopt?

De SP bakt er niks van. De PvdA duikt steeds dieper in de peilingen en al die zetels van teleurgestelde linkse kiezers komen logischerwijze toe aan de partij die nog echt links is: de SP. Maar in de peilingen laat de SP maar een paar zeteltjes winst zien. Dit is de teneur van een aantal commentaren de afgelopen weken. Maar klopt het wel? Om die vraag te beantwoorden is het goed om de vraag in een breder perspectief te plaatsen. Hoe is de Nederlandse situatie vergeleken met de ons omringende landen? Wat zie je als je naar de lange termijn kijkt?

PEILINGEN ZEGT U? Iedereen die de Tweede Kamerverkie- zingen in 2012 bewust heeft meege- maakt, weet dat peilingen weinig voorspellende waarde hebben voor echte verkiezingsuitslagen. Als in een paar weken tijd twintig peilingszetels kunnen verdampen, weet je dat alleen verkiezingen echte peilingen zijn. De Wim de Bie als vakbondsman Aad van der Naad. laatste landelijke, echte peiling die we gehad hebben waren de verkiezingen voor het Europees Parlement. Daarbij boekte de SP het beste resultaat dat lusioneerde PvdA-stemmers krijgt, ook tijdens de crisis weer flink op zij ooit bij Europese verkiezingen had maar elders weer stemmers verliest. vooruitgaan – zelfs met een extra geboekt, en deed de SP het beter dan Zodat het totaal uitkomt op lichte steuntje in de rug door middel van de PvdA. Zo bezien is de stelling dat groei ten opzichte van de laatste extra belastingvoordelen ter waarde de SP het laat liggen niet meer dan Tweede Kamerverkiezingen. Naast de van 1 miljard per jaar voor de hoogste een frame om af te leiden van het SP is D66 de grootste concurrent van inkomens (ook hier weer met steun falen van de sociaaldemocraten. En de PvdA. van de PvdA). Dit zou de tijd moeten die uitslag was geen toevalstreffer. Als (destemming.eenvandaag.nl) zijn dat mensen massaal op het je alle verkiezingsuitslagen van de SP, alternatief overstappen. Het vertrou- vanaf de eerste keer partij eraan JUIST NU wen in de PvdA daalt onder kiezers meedeed, op een rijtje zet, dan zie je Ook al ziet de grafiek er heel gerust- wel keihard, maar waarom is de SP een beeld van onstuitbare groei, zelfs stellend uit, toch voelt de langeter- niet enorm groot – op zijn minst in de als je de uitschieter naar boven eind mijngroei van de SP voor mensen die peilingen? 2006 en begin 2007 niet meetelt (zie de partij een warm hart toedragen als de grafiek). veel te langzaam. Vooral als je je SOCIAALDEMOCRATIE bedenkt dat we nog steeds in een VERLIEST IN EUROPA OVERSTAPPER WEL economische crisis zitten, veroorzaakt We stelden deze vraag ook aan DEGELIJK NAAR SP door neoliberaal beleid (met steun bevriende partijen uit Noordwest- Overigens is het goed te bedenken dat van de PvdA). Een crisis die langer Europa: zijn de sociaaldemocraten en het pure peilingsgetal nog weinig zegt duurt dan noodzakelijk door neolibe- de partij(en) links van de sociaal- over welke stemmer naar welke partij raal bezuinigingsbeleid (wederom democraten communicerende vaten? overstapt. EenVandaag onderzoekt in met steun van de PvdA). Een crisis We kregen analyses uit Duitsland, zijn peilingen ook overstappers. bovendien waarin die bezuinigingen België, Frankrijk, Groot-Brittannië, Daaruit blijkt – wederom voor wat het vooral de (lage) middeninkomens en Ierland, Denemarken, Finland, waard is – dat de SP wél veel gedesil- armsten treffen, terwijl de rijksten er Zweden en Noorwegen. Op pagina 16

14 SPANNING DECEMBER 2014 SP-VERKIEZINGSUITSLAGEN filmpje verbeeldt wat er met de kiezers (genormaliseerd; laatste uitslag vóór 2000 = 100) van de PvdA gebeurde: in plaats van hernieuwde strijdlust te voelen, nu 700 - tegen de PvdA, raakten ze gedesillusi- 600 - oneerd in ‘de politiek’. Aad van der Naad zegt tegen Kok: ‘bezuinig alles 500 - maar kapot, gooi iedereen maar uit de 400 - aow; van ons heb je geen last meer’ – en hij gooit het vloeitje waarmee hij 300 - een sjekkie probeerde te draaien 200 - vertwijfeld weg. (Hier nog eens terug te zien: www.youtube.com/ 100 - watch?v=6zVw9MKIIN4)

0 ------OOK DE SP 1974 - 2013 - 2010 - 1977 - 1989 - 1980 - 1995 - 1983 - 1983 1992 - 1986 - 1998 - 2001 - 2007 - 2004 - Dat er een partij met een opmars Eerste Kamer Provinciale Staten Tweede Kamer bezig was, die die woede hand in hand Gemeenteraden Europees Parlement liet gaan met het goede dat je doet, die nog wel geloofde dat socialisme Van landelijke verkiezingen zijn de percentages genomen; van verkiezingen waar de SP niet altijd overal meedeed, is het totaal aantal zetels genomen. van onderop de toekomst heeft, maakte dat sommige van de gedesil- lusioneerde kiezers een nieuw thuis vonden. Maar de enorme dominantie van het neoliberalisme – er zou geen alternatief zijn; het einde van de staat staat een samenvatting van de onder de 10 procent, met een enkele geschiedenis was afgekondigd en nu reacties die we kregen op die vraag. uitschieter naar boven. De uitschieter moesten we alleen nog maar Neder- Het algemene beeld blijkt overal van Sinn Féin is het recentst: bij de land als een bv zo efficiënt mogelijk ongeveer hetzelfde: vanuit het lange Europese verkiezingen van 2014 runnen – had zijn weerslag op de termijnperspectief verliezen de haalde de Ierse partij bijna 20 hoop van mensen. De politiek had sociaaldemocraten. In Noorwegen procent. De toekomst zal leren of dit hen achtergelaten. En zo lieten lijken de sociaaldemocraten na bestendigt of dat het inderdaad een mensen de politiek achter. De jarenlange teruggang (van meer dan uitschieter is. opkomstcijfers bij verkiezingen dalen 50 procent in 1968 tot 30 procent in al jaren, niet alleen in Nederland. De 2010) terug in de peilingen met 40 De SP zit met 10 procent relatief goed manier waarop de globalisering zich procent, nu er een centrum-rechts in Noordwest-Europa; met Die Linke voltrekt; de manier waarop het kabinet bezig is de armen armer en de zijn we koploper. Kortom, dat de neoliberale beleid de verschillen in de rijken rijker te maken. In België is de sociaaldemocraten aan de verliezende samenleving steeds groter maakt; Vlaamse SP.A al jarenlang aan het hand zijn, is niet een puur Nederland- allemaal oorzaken van het ontstaan verliezen, maar hield de PS in se kwestie. Dat de ruimte die daardoor van een gedemoraliseerde klasse die Wallonië nog stand. 2014 toonde voor vrijkomt niet automatisch naar links de politiek als vijand ziet. De ontwik- het eerst een barst in de steun voor de gaat, is ook volgens de Noordwest- keling van de SP van ‘tegenpartij’ naar Waalse sociaaldemocraten toen de Europese lijn. Binnen die ontwikke- partij die ook meebestuurt en partij 10 procent van stemmers ling doet de SP het relatief goed. samenwerkt met anderen om Neder- verloor. Maar het totaalbeeld toont land te veranderen, versterkt in deze sociaaldemocratische partijen die, net VERTWIJFELING omgeving het probleem dat veel SP’ers als in Nederland, sinds de jaren Uit de analyses van bevriende partijen op straat tegenkomen: namelijk dat zeventig electoraal inzakken. komt duidelijk het beeld naar voren ook de SP tot ‘de politiek’ wordt dat de sociaaldemocraten het gerekend die alles alleen maar GEEN COMMUNICERENDE VATEN neoliberalisme vanaf de jaren slechter maakt. Op de vraag of het verlies van de negentig hebben omarmd; en sociaaldemocratie logischerwijs daarmee vaak zelfs expliciet afstand BETER toekomt aan partijen ter linkerzijde, hebben genomen van de ‘arbeider’ of Er is een boel te doen. Links-van-de- reageert iedereen ontkennend. Als er de ideologie die hen met het lot van sociaaldemocratie staat voor de al iets algemeens over te zeggen is, die arbeider verbond. Zoals vakbonds- uitdaging de hopeloze stem op dan is het wel dat de specifieke man Aad van der Naad – typetje van rechts-populistische partijen, maar historische situatie van het land er Wim de Bie – het destijds verwoordde vooral de helemaal hopeloze niet-stem nogal toe doet. nadat Wim Kok de ideologische veren om te vormen tot de hoopvolle stem had afgeschud: ‘die ideologische op links. Het uitgangspunt van de SP Partijen links van de sociaaldemocra- veren dat zijn wij, de oude makkers’ is lang niet zo slecht als de commenta- ten zitten wat verkiezingsuitslagen in – de arbeiders die hun hele leven voor ren graag beweren; historisch en in Noordwest-Europa betreft altijd ruim het socialisme hadden gevochten. Het vergelijking met de ons omringende

SPANNING DECEMBER 2014 15 landen staat de SP relatief sterk. Stug om Aad van der Naad weer hoop te Met dank aan: Line Barfod (Enhedslisten, volhouden lijkt het devies, maar dat is geven. Niet omdat de SP het slecht Denemarken), Uta Wegner (Die Linke, wat anders dan steeds hetzelfde doet, maar omdat we het veel beter Duitsland), Dan Keith (Department of blijven doen. In 2015 komt er weer een moeten doen. Politics University of Exeter, Engeland), Dag SP-congres en wat mij betreft hebben Seierstad (SV, Noorwegen), Aron Etzler we het ook over de vraag hoe ons (Vänsterpartiet, Zweden), Jussi Saramo sterke punt, namelijk ons contact met (Vasemmistoliitto, Finland), Brian Carty de mensen en van onderop verande- (Sinn Féin, Ierland), Ivo Flachet (PVDA, ring organiseren, ingezet kan worden België), Steve McGiffen (spectrezine.com).

België Finland Ierland PTB-PVDA Vasemmistoliitto Sinn Féin De Vlaamse sociaaldemocraten (SP-A) De Sociaaldemocraten staan op lichte Sinn Féin staat nu in de peilingen boven verloren vanaf de jaren negentig hun winst nu, maar vergeleken met hun topjaar de sociaaldemocraten (20 tegen 10 arbeiderskiezers vooral aan het Vlaams 1995 (28 procent) verliezen ze sterk (nu 16 procent), en bij de Europese verkiezingen Belang. De SP-A nam in 2000 ‘afscheid procent). Vasemmistoliitto wint electoraal slaagden de sociaaldemocraten er niet van de arbeidersklasse’ en koos voor de niets van de sociaaldemocraten. De eens in een zetel te halen. Wij krijgen wel ‘middengroep’. In Wallonië is de sociaal- rechtspopulisten ‘Echte Finnen’ winnen van teleurgestelde sociaaldemocratische democratische PS nog sterk in de grote de sociaaldemocraten, net zo veel als van stemmen, maar die gaan ook veel naar steden. In 2014 verloor de PS 10 procent de andere midden en rechtse partijen. kleine partijen en onafhankelijke van de kiezers aan de PTB-PVDA, omdat kandidaten. Daar zitten kandidaten bij de PS de federale regering leidde en Frankrijk over het hele politieke spectrum; in ermee geïdentificeerd werd. De Franstalige Front de Gauche (PCF), Nouvelle Donne Ierland hebben we geen (grote) rechts- proteststem situeert zich nu aan de In 1999 maakten de sociaaldemocraten populistische partij. linkerkant van het politieke spectrum, (PS) een goede uitslag, met 29 procent van maar er is geen reden waarom dat in de de stemmen. Sindsdien gaat het bergaf- Noorwegen toekomst ook niet aan de rechterkant van waarts, ondanks dat ze het presidentschap SV het politieke spectrum zou kunnen. nog binnenhaalden. Het omarmen van Het Electoraat gaat weer linksaf omdat de neoliberaal beleid heeft van Hollande de rechts-conservatieve regering veel Denemarken minst populaire president sinds het begin groepen geprovoceerd heeft met een Enhedslisten van de peilingen gemaakt. Bij gemeente- budget dat geld van de armen en SF (ideologisch tussen Socialdemokra- lijke en Europese verkiezingen haalde de middeninkomens naar de allerrijksten terne en Enhedslisten) PS de laagste score sinds haar oprichting: sluist. De SV profiteert daar minimaal van; Wij (Enhedslisten) winnen een beetje steun 15 procent. De PS remt de afbraak van de het zorgt vooral voor een opleving van de van voormalige sociaaldemocraten, maar welvaartsstaat af. Ze werkt nog voldoende sociaaldemocraten. De winst van de onze groei komt vooral van mensen van de mee met de neoliberale agenda van Europa sociaaldemocraten komt vooral van de SF. De DPP (Populistisch rechts) wint veel om daar goedkeuring te krijgen; tegelijk populistisch rechtse regeringspartij FrP; stemmers van de sociaaldemocraten. zorgt de afremming niet voor electorale de andere regeringspartij, de conserva- Pogingen van de sociaaldemocraten om steun. De gedesillusioneerden komen tieve Høyre, verliest licht. stoer te doen over bijvoorbeeld immigran- terecht bij het Front National. Links is te ten resulteren in verdere groei van DPP. verdeeld, al zijn er goede pogingen om zich Zweden te verenigen – het Nouvelle Donne is daar Vänsterpartiet Duitsland een voorbeeld van. Op lange termijn verliezen de sociaalde- Die Linke mocraten terrein. Alleen in de grote De sociaaldemocraten verliezen door het Engeland steden verliezen ze terrein aan kleinere verschijnen van nieuwe partijen. Eerst de Left Unity partijen aan de linkerzijde; de Groenen, Groenen, toen bij de Anschluss PDS, die Labour heeft sinds 1970 een deel van de wij (Vänsterpartiet) en de feministische uiteindelijk Die Linke werd, en nu de stemmen verloren – net als de conservatie- partij. In de rest van het land verliezen de rechts-populistische AfD. Zij volgen nog ven. Voor beide geldt dat zij stemmers democraten aan de Zweden Democraten steeds de ‘ontsociaaldemocratiseerde’ lijn verliezen aan nieuwe opkomende partijen. (populistisch rechts). De Zweden uit de tijd van Blair en Schröder. Ze kiezen Links (Left Unity) heeft electoraal de wind Democraten hebben bijna de helft van voor het ‘midden’; en omdat de CDU/CDU niet mee; The Greens hebben veel nieuwe hun kiezers van de sociaaldemocraten sterker is, zijn ze, als ze meeregeren, altijd leden en die komen vooral van Labour. gewonnen. Dit is een bedreiging voor de het kleine broertje. Labour lijkt ook bevreesd voor populistisch mogelijkheid van een linkse meerderheid rechts (UKIP) en past haar immigratiebeleid in Zweden. hieraan aan. Onderzoek lijkt echter uit te wijzen dat UKIP maar 10 procent van haar kiezers van Labour heeft.

16 SPANNING DECEMBER 2014 Vestia-directeur Erik Staal: ‘Spijt vind ik een moeilijk woord’.

‘HET STELSEL MOET FLINK OP DE SCHOP’ FARSHAD BASHIR OVER WONINGCORPORATIES

Tekst: Tijmen Lucie Foto: Phil Nijhuis / Hollandse Hoogte

Tweede Kamerlid Farshad Bashir Tweede Kamer wel moest instemmen aanbevelingen was, niet om mensen was namens de SP lid van de met een parlementaire enquête om veroordeeld te krijgen, want die parlementaire enquêtecommissie niet alleen de incidenten, maar ook bevoegdheid heeft een parlementaire Woningcorporaties. Hij heeft er het stelsel zelf diepgaand te onderzoe- enquêtecommissie niet. Dat is werk vertrouwen in dat een groot deel ken.’ voor het Openbaar Ministerie. Dat is van de aanbevelingen uit het nu bezig met strafzaken tegen onderzoeksrapport zal worden ››Welke opdracht kregen jullie mee sommige ondervraagden wegens overgenomen. ‘De politieke om te onderzoeken? fraude.’ partijen moeten luisteren naar de ‘Na de motie van CDA-Kamerlid Van enquêtecommissie die ze zelf Bochove is een tijdelijke commissie ››Wat is je van de verhoren het meeste hebben ingesteld.’ Woningcorporaties ingesteld, waar ik bijgebleven? zelf ook in zat, die een plan van ‘We hadden 57 openbare verhoren. ››Waarom is de parlementaire aanpak en onderzoeksvragen heeft Wij hebben echt iedereen verhoord: enquêtecommissie Woningcorpora- opgesteld. De enquête startte bij de van bankiers tot Kamerleden, van ties ingesteld? verdere verzelfstandiging van huurdersvertegenwoordigers tot ‘De directe aanleiding hiervoor was woningcorporaties begin jaren directeuren van woningcorporaties het miljardenverlies bij Vestia, met negentig en de daaraan gekoppelde die in de fout zijn gegaan en van echt grote schade voor de woningcor- bruteringsoperatie in 1995 (wegstre- ministers tot ambtenaren. Wat mij is poratiesector, voor de huurder, maar pen van de subsidies van de overheid opgevallen, is dat mensen vaak niet ook bijna voor de schatkist. Omdat er aan de woningcorporaties tegen de bereid waren tot zelfreflectie en dat de een systeem is van waarborgen, staan leningen die de corporaties bij het verantwoordelijkheid niet werd de woningcorporaties voor elkaar Rijk hadden uitstaan –red.) en liep genomen voor de dingen die ze garant. Als het misgaat bij een van door tot het moment van het indienen verkeerd hebben gedaan. Enkele hen, wordt het geld eerst bij de andere van de motie. Dit onderzoek deden we uitzonderingen daargelaten. Ook was corporaties gehaald. Vervolgens wordt onder meer aan de hand van de vele er amper afstemming tussen de bij het waarborgfonds zelf gekeken, incidenten die hebben plaatsgevon- betrokken instanties. Bijvoorbeeld als waar ook een pot met geld zit – die den, aan de hand van de literatuur en het ging om de giftige derivaten die overigens nog nooit is aangesproken de parlementaire stukken, en door Vestia en het hele corporatiestelsel op – en daarna bij het Rijk (en de verhoren onder ede. Belangrijk hierbij de rand van de afgrond brachten. gemeenten). Vestia was eigenlijk het om te vertellen is dat ons doel Verder hebben we nogal wat spraak- zoveelste incident, waardoor de waarheidsvinding en het doen van makende zaken behandeld, zoals

SPANNING DECEMBER 2014 17 corporatiebestuurder Möllenkamp, ders hadden een te machtige positie die zich in een Maserati van de zaak binnen de corporatie en commissaris- liet rondrijden en de kasbeheerder sen waren niet in staat om als een van Vestia, die persoonlijk miljoenen volwaardige tegenkracht te functione- euro’s verdiende aan de derivaten die ren. Bankiers en tussenpersonen hij zelf afsloot.’ verkochten hun producten, waar enorme risico’s aan vastzaten, aan ››Heeft een van de betrokken woningcorporaties en waren vooral bestuurders of commissarissen spijt geïnteresseerd in hun eigen porte- betuigd? monnee. De toezichthouders ver- ‘Nee, niet echt. De directeur van trouwden vooral op het werk van

Vestia, Staal, zei bijvoorbeeld: ‘Spijt anderen. En de politiek liet het Foto: Sander van Oorspronk vind ik een moeilijk woord.’ De allemaal gebeuren in de veronderstel- Farshad Bashir is sinds 2008 Tweede ex-commissaris van Vestia, de huidige ling dat zelfregulering werkte. ’ Kamerlid voor de SP. Hij is woordvoerder burgemeester van Tilburg Noordanus, verkeer, belastingen en koopwoningen. vond het zelfs ongepast dat de ››Wat zijn voor jou de belangrijkste commissie maar steeds vroeg of aanbevelingen? mensen spijt hadden. In zijn alge- ‘Het stelsel moet flink op de schop. meenheid kun je zeggen dat betrok- Huurders moeten meer te zeggen enquêtecommissies, een bevestiging kenen weinig verantwoordelijkheids- krijgen bij fusies, bij grote eenmalige van ons gelijk. Maar de vraag is nu: gevoel hadden en weinig zelfreflectie investeringen of projecten en bij de hoe verder? De komende periode toonden. En dat de verschillende benoeming van bestuurders. We wordt er in de Kamer gedebatteerd instanties steeds naar elkaar wezen.’ stellen ook huurdersraadpleging voor. over de aanbevelingen van de Gemeenten moeten meer te zeggen commissie. De ervaring leert dat een ››En heeft de politiek gefaald? krijgen door het opstellen van groot deel van de aanbevelingen door ‘De Kamer heeft er onvoldoende verplichte prestatieafspraken met de de Kamer zal worden overgenomen, bovenop gezeten. Die heeft begin woningcorporaties. De minister wordt maar het kan ook anders lopen. De jaren negentig, in de tijd dat privatise- verantwoordelijk voor het stelsel en politieke partijen hebben de enquête- ren en verzelfstandigen gemeengoed kan daar ook op aangesproken commissie zelf ingesteld. Je mag waren, gekozen voor brutering en worden. We willen dat er een zelfstan- verwachten dat ze dan de aanbevelin- verzelfstandiging – maar toen later dige woonautoriteit komt, die buiten gen ook overnemen.’ bleek dat het niet goed ging en er de politiek staat. Bestuurders en ernstige incidenten plaatsvonden is er commissarissen mogen voortaan ››Staat jullie onderzoek niet op nooit door de Kamer of de regering maximaal acht jaar op hun plek zitten gespannen voet met het beleid van ingegrepen. Politiek opportunisme en het interne toezicht moet professio- minister Blok, een beleid van speelde daarbij een rol, maar ook neler. Ook banken moeten een deel liberalisatie, huurverhogingen en coalities die wonen uitruilden tegen van de risico’s dragen. En corporaties vermindering van het aantal betaal- iets anders. Dit had uiteraard ook te moeten ophouden met fuseren. We bare huurwoningen? maken met het bijna heilige vertrou- willen dat grote corporaties worden ‘Over de stijgende huren hebben wij wen dat verschillende politieke opgeknipt in kleinere en dat zij als enquêtecommissie geen uitspraken meerderheden hadden in zelfregule- stoppen met de bizarre commerciële gedaan, maar je weet wat ik er als ring. Ook had de corporatiesector activiteiten die ze ondernemen.’ SP’er van vind. De aanbevelingen soms weinig prioriteit. Toenmalig staan inderdaad deels op gespannen minister van Financiën Bos maakte ››Dit rapport bewijst in feite het gelijk voet met het beleid van Blok. Blok wil bijvoorbeeld een rekenfout bij de van de SP. Wij hebben ons vanaf het bijvoorbeeld het toezicht bij het kabinetsonderhandelingen en begin tegen de brutering en verzelf- ministerie onderbrengen, terwijl wij vervolgens mocht minister Vogelaar standiging van de corporatiesector juist voor een onafhankelijke toezicht- uitzoeken hoe zij het ging oplossen, verzet. Gaat er nu echt iets met jullie houder pleiten. Daarom is het terwijl zij veel geld nodig had voor de aanbevelingen gebeuren? interessant om te zien wat de politiek Vogelaarwijken die formeel een ‘Ik wil het graag eerst nog even nu doet met die aanbevelingen. Kies je hoofdthema van het kabinetsbeleid hebben over ons gelijk. We hebben als Kamer voor de korte termijn, dan waren.’ gelijk gekregen, omdat wij onderzoek kies je ervoor om het beleid van Blok doen in de samenleving en onder de voort te zetten. Kies je voor de lange ››Wat zijn voor jou de belangrijkste mensen. Wij weten wat er gebeurt. termijn, dan kies je voor onze conclusies? Vandaar dat wij al vroeg wisten wat er aanbevelingen waar iedereen bij ‘We waren vaak verbaasd en geschokt misging en wat er beter kon. De gebaat is: zowel de huurder als de van wat we zagen: wanbestuur, ernstig commissie heeft feitelijk niets anders sector als de politiek. De SP wilde financieel mismanagement, zelfverrij- gedaan dan wat de SP normaal eigenlijk terug naar de verenigingen, king en enorme beloningen. Staal gesproken doet, namelijk analyseren, maar als ik naar de aanbevelingen van kreeg bijvoorbeeld 3,5 miljoen euro bekritiseren en vervolgens met de commissie kijk dan komen we daar mee van commissarissen die veelal uit aanbevelingen komen. Daarom is dit wel dicht bij in de buurt. Zowel meer zijn eigen netwerk kwamen. Bestuur- rapport, net als bij veel andere inspraak voor huurders als meer

18 SPANNING DECEMBER 2014 DRIE VRAGEN AAN JAN DE WIT

››Wat is er met de aanbevelingen uit informanten. In het Wetboek van Strafvor- de parlementaire enquête naar het dering zijn toen precies de bevoegdheden financieel stelsel gebeurd? met betrekking tot de opsporing van ‘De 20 aanbevelingen van het enquêterap- strafbare feiten door het Openbaar port dat op 11 april 2012 gepresenteerd Ministerie en de politie vastgelegd. Na de werd, zijn allemaal door de Tweede Kamer Bouwenquête, waar ik lid van was, is er een overgenomen. Het ministerie van Financiën einde gekomen aan de ongeoorloofde heeft alle aanbevelingen in een matrix gezet kartelafspraken tussen bouwondernemers en rapporteerde op gezette tijden over de en kwam er een einde aan de schaduw- uitvoering. De Tweede Kamer debatteerde boekhoudingen. Bij wet zijn vervolgens de er dan over. regels voor aanbesteding duidelijker

Maar vooral de Europese Unie gooide roet Foto: SP Heerlen vastgelegd. in het eten, door met richtlijnen te komen Na mijn onderzoek naar het Financieel voor de aanbevelingen. Wij waren Stelsel zijn er na een periode van deregule- bijvoorbeeld voor aanscherping van de een gedegen onderzoeksrapport dat ring weer regels gesteld aan het optreden Code Banken, op het punt van de vervolgens in een la belandt? van de financiële wereld. Het toezicht van bonussen. De EU kwam vervolgens met ‘Een enquête is het machtigste politieke De Nederlandsche Bank is drastisch een aparte richtlijn, die voorschreef dat de instrument van het parlement. Een gewijzigd en het functioneren van de raden bonussen 100 procent mochten zijn van enquêtecommissie heeft op grond van de van bestuur en van de raden van commis- het jaarsalaris en in sommige gevallen (bij Wet op de Parlementaire Enquête een sarissen ging op de schop, evenals dat van systeembanken) zelfs 200 procent! groot aantal speciale bevoegdheden. Elke de accountants. Er werden weer eisen Ongelooflijk, dwars tegen de opvattingen Nederlander of ingezetene van ons land is gesteld aan de banken (bonussen, van Nederland in. Gelukkig is Dijsselbloem verplicht om mee te werken aan een reserves, leverage, splitsing van bankactivi- nu met een wetsvoorstel gekomen waarin parlementaire enquête. Een enquêtecom- teiten) en de bankenlobby werd transparan- de bonussen beperkt worden tot 20 missie kan mensen onder ede horen, ze ter gemaakt. procent. dwingen te verschijnen, laten gijzelen als ze Maar..., het komt er vooral op aan wat de Ander voorbeeld: de reserves van de niet willen praten en ze laten vervolgen voor Tweede Kamer zelf doet met de resultaten banken moeten fors omhoog (van zo’n 3 meineed als ze liegen. De enquêtecommis- van een enquête. Wil de Kamer werkelijk procent naar 16 procent of meer). Daar was sie mag ook plaatsen betreden om rond te iets veranderen, dan moet ze doorpakken iedereen het mee eens in ons land, behalve kijken.’ en de regering blijven controleren op een de banken natuurlijk. Dankzij de EU hoeven consequente uitvoering van de aanbevelin- de reserves pas in 2019 verhoogd te ››Kan een parlementaire enquête gen. Daar is een meerderheid voor nodig in worden naar 16 procent of meer. Hoe dat daadwerkelijk voor ingrijpende de Kamer. Als die meerderheid er niet aan kan? Door de geweldige lobby van de verbeteringen zorgen? trekt, dan sterft het rapport een stille dood.’ banken in Brussel.’ ‘Ja, dat kan. Na de enquête-Van Traa is ingegrepen in de uit de hand gelopen Jan de Wit was voorzitter van de ››Kun je uitleggen waarom een praktijken van de politie rond het doorlaten Parlementaire Enquêtecommissie parlementaire enquête meer is dan van drugscontainers en het runnen van Financieel Stelsel

toezicht op de corporatiesector maakt kader –red.) zijn bijvoorbeeld enquête moeten worden ingesteld. immers deel uit van de aanbevelingen. overgenomen. We krijgen regelmatig Alleen voor grote onderwerpen, over Daarnaast wordt er recht gedaan aan een update van hoe het staat met de zaken waar mensen echt wat aan de belangen van de huurders: terug uitvoering van die aanbevelingen. Het hebben. Een parlementaire enquête naar kleinschaligheid, ophouden met rapport is dus ook een opdracht voor is, zoals ik al zei, feitelijk hetzelfde als fusies en stoppen met dure commer- de politiek. Die moet ermee aan de wat de SP dagelijks doet: analyseren, ciële prestigeprojecten. Voordeel is slag. Op het moment dat een rapport bekritiseren en vervolgens met dat dit rapport door vertegenwoordi- door Kamerleden van verschillende verbetervoorstellen komen. Voordeel gers van verschillende partijen wordt politieke kleuren is geschreven, heb je is ook dat we zeer grondig onderzoek gedragen.’ ook meer kans dat dat daadwerkelijk hebben kunnen doen. Zo hebben we gebeurt. Ik heb goede hoop dat veel vergelijkingen gemaakt met het ››Is een parlementaire enquête meer aanbevelingen worden omgezet in wet- buitenland en ook met andere stelsels: dan alleen een middel om misstan- ten en regels.’ de zorg en het onderwijs. Door deze den te onderzoeken? stevige onderbouwing kunnen we ‘De bedoeling is ook dat met aanbeve- ››Staat het nut van een parlementaire kritiek makkelijk weerleggen.’ lingen misstanden in de toekomst enquête voor jou vast? voorkomen worden. Veel aanbevelin- ‘Jazeker, mits je er zuinig mee omgaat. gen van de commissie-De Wit (zie Niet voor alles zou een parlementaire

SPANNING DECEMBER 2014 19 ‘IN ONS STRAATJE’ AFDRACHTREGELING IN OPTIMA FORMA

Tekst: Tijmen Lucie Foto: Agencia Brasil CC feit dat het bestaat. Als we het niet Binnenkort komt er een einde aan zouden legaliseren, dan zouden we de vijfjarige regeerperiode van de mensen onnodig pijn doen.’ Uruguayaanse president José Mujica. Onder zijn bewind zijn de Maar misschien nog wel zijn grootste wietteelt, het homohuwelijk en verdienste is dat hij als president zijn abortus gelegaliseerd. Maar revolutionaire idealen trouw is bovenal heeft Mujica bekendheid gebleven. Hij vond een balans tussen gekregen als de president die 90 sociale hervormingen voor de armen procent van zijn salaris aan goede en het tegelijkertijd tevreden houden doelen gaf. van mensen die het wat beter hebben. Op de index van ongelijkheid die de Dat José Mujica ooit president van Wereldbank bijhoudt, staat Uruguay Uruguay zou worden, mag je gerust er van alle Latijns-Amerikaanse opmerkelijk noemen. Vanaf de jaren landen het beste voor. Ook bracht zestig was hij immers lid van de Mujica zijn idealen zelf in de praktijk Tupamaros, een linkse stadsguerril- door ervoor te kiezen om niet in het labeweging die zich liet inspireren José Mujica. presidentiële paleis te wonen, maar in door de Cubaanse revolutie en streed zijn eigen, bescheiden woning. tegen de ongelijke verdeling van de Daarnaast rijdt hij nog steeds rond in welvaart in Uruguay. zijn Volkswagen Kever uit 1987 en ging deze deel uitmaken van het kleedt hij zich zeer eenvoudig. GUERRILLA linkse Breed Front. Mujica werd in Ongeveer 90 procent van zijn salaris Aanvankelijk beroofden de Tupama- 1994 namens de MPP gekozen tot draagt hij af aan sociale projecten. ros banken en verdeelden ze het geld afgevaardigde en in 1999 werd hij Vandaar dat hij al snel werd uitgeroe- onder de armen, net als Robin Hood. senator. In 2005 werd hij benoemd tot pen tot ‘de armste president ter Maar toen de Uruguayaanse regering minister van Landbouw, Visserij en wereld’, maar daar was hij het zelf niet vanaf 1968 steeds repressiever werd en Veeteelt, maar drie jaar later trad hij mee eens. op grote schaal burgers liet martelen, alweer af, om vervolgens opnieuw ‘Ik word de armste president ge- radicaliseerden de Tupamaros. Zij senator te worden. In 2009 won hij noemd, maar ik ben niet arm. Arm pleegden bomaanslagen en ontvoer- uiteindelijk als kandidaat van het zijn degenen die alleen maar werken den en vermoordden politici, politie- Breed Front de presidentsverkiezin- om een dure levensstijl te onderhou- agenten en zakenlieden. Ook Mujica gen. den en altijd maar meer willen.’ deed mee. Hij werd vier keer opge- Ook bij andere gelegenheden sprak pakt, maar wist telkens te ontsnappen. VERDIENSTEN ALS PRESIDENT hij zich uit tegen een economisch Niet lang na zijn laatste arrestatie in Onder Mujica legaliseerde Uruguay in model waarin de markt alles bepaalt 1972 pleegden militairen een staats- 2013 als eerste land ter wereld het en alles in termen van geld wordt greep. Voor Mujica volgden dertien gebruik, de verkoop en de teelt van uitgedrukt. jaar van eenzame opsluiting en wiet. Critici diende hij steevast van Mujica kan helaas niet herkozen marteling. Die jaren hebben hem repliek met de woorden: ‘Veel erger worden, want de Uruguayaanse gevormd. Vaak zei hij: ‘We vechten dan drugsgebruik is drugshandel.’ grondwet verbiedt een tweede nog altijd voor dezelfde zaken als Zijn argument was dat door legalise- aaneengesloten regeringstermijn voor toen, maar met andere middelen.’ ring de controle over de productie en een president. In theorie zou hij zich de verspreiding van marihuana bij de over vijf jaar weer herkiesbaar mogen POLITICUS overheid komt te liggen, in plaats van stellen, maar gezien zijn leeftijd van Na het herstel van de democratie in bij criminelen. Eerder legaliseerde 79 jaar is die kans erg klein. 1985 kwam hij vrij en legden hij en de Uruguay onder Mujica ook al abortus andere Tupamaros de wapens neer en en het homohuwelijk. Zelf zei hij Bron: vormden de guerrillabeweging om tot hierover: ‘We pasten een heel simpel Floor Boon, ‘President van de armen’, in: een politieke partij. Onder de naam principe toe: erken de feiten. Abortus NRC Handelsblad, 28 november 2014. Beweging van Volksparticipatie (MPP) is zo oud als de wereld. Het homohu- welijk, kom op, dat is ouder dan de wereld. We hadden Julius Cesar, Alexander de Grote, alsjeblieft. Om te zeggen dat het modern is, kom op, het is ouder dan wij zelf zijn. Het is een

20 SPANNING DECEMBER 2014