Roczniki Bieszczadzkie

ROCZNIKI BIESZCZADZKIE

Tom 20 2 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) OŚRODEK NAUKOWO-DYDAKTYCZNY BIESZCZADZKIEGO PARKU NARODOWEGO ______

ROCZNIKI BIESZCZADZKIE

Tom 20

Ustrzyki Dolne 2012 4 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Rada Redakcyjna Barbara Ćwikowska, Zbigniew Głowaciński, Stanisław Kucharzyk, Krzysztof Kukuła, Oksana Maryskevych, Stefan Michalik, Stefan Skiba, Tomasz Winnicki, Wojomir Wojciechowski, Bogdan Zemanek (przewodniczący)

Redakcja Redaktor naczelny – Tomasz Winnicki Sekretarz redakcji – Barbara Ćwikowska

Recenzenci Mateusz Ciechanowski, Wiesław Fałtynowicz, Zbigniew Głowaciński, Andrzej Górecki, Antoni Jackowski, Kazimierz Krzemień, Stefan Michalik, Józef Mitka, ks. Stanisław Nabywaniec, Ryszard Ochyra, Jerzy Pawłowski, Joanna Pociask-Karteczka, Krystyna Przybylska, Stefan Skiba, Wojciech Staręga, Konrad Wołowski, Bogdan Zemanek

Adres Redakcji 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 tel. (13) 461–10–91 tel./fax (13) 461–30–62 e-mail: [email protected]

Korekta – Bogdan Zemanek, Barbara Ćwikowska Tłumaczenia i weryfikacja –Bogdan Zemanek Projekt okładki – Hanna Juraszyńska

Okładka – Kapliczka przy cerkwisku w Kiełczawie – Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy (fot. Grażyna Holly)

@ Copyright by Bieszczadzki Park Narodowy Dofinansowano ze środków WFOŚiGW w Rzeszowie

ISSN 1233-1910 Wydanie I, Nakład 600 egz. Skład: Adam Leń Druk: PPHU Drukpol sp.j., ul. Kochanowskiego 27 42-600 Tarnowskie Góry www.drukujemy.pl „Roczniki Bieszczadzkie” - wydawnictwo Bieszczadzkiego Parku Narodowego - utworzono dla publikowania referatów z odbywającej się corocznie konferencji naukowej pod hasłem: Zasoby przyrodnicze Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” i ich ochrona. Ponadto w rocznikach publikowane są prace naukowe, projekty dotyczące ochrony zasobów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego oraz koncepcje rozwoju edukacji przyrodniczej, turystyki i rekreacji w granicach Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Zamieszczane są również materiały poświęcone innym częściom Karpat Wschodnich, które mogą mieć znaczenie dla analiz porównawczych.

Redakcja 6 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) 7 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

SPIS TREŚCI Wstęp...... 13

Stanisław Kucharzyk, Maciej Augustyn Górna granica lasu na terenie wsi Ustrzyki Górne i Wołosate w końcu XVIII wieku...... 15

Jan Banaś, Stanisław Zięba Wstępne wyniki wdrożenia systemu planowania i gospodarowania w lasach górskich...... 28

Aldona K. Uziębło, Alicja Barć, Piotr Kubiesa, Tomasz Staszewski Zmiany struktury fitocenozy leśnej pod wpływem wycięcia zamierającego drzewostanu świerkowego i ocena zabiegów gospodarczych w lasach Beskidu Śląskiego (Karpaty Zachodnie)...... 44

Alicja Barć, Aldona K. Uziębło Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły w kompleksie Żurawnicy (Beskid Mały, Karpaty Zachodnie) – badania wstępne...... 66

Stanisław Kucharzyk, Adam Szary Degradacja i ochrona torfowisk wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym...... 83

Adam Stebel, Anna Koczur Materiały do flory mchów torfowisk i młak Bieszczadów Zachodnich (polskie Karpaty Wschodnie)...... 98

Robert Kościelniak Porost Nephroma parile w Bieszczadzkim Parku Narodowym...... 116

Kajetan Perzanowski Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków w ekoregionie karpackim...... 123

Krzysztof Piksa, Wojciech J. Gubała Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej (rezerwat Kornuty, Beskid Niski)...... 134

Аndrzej Bokotej, Natalia Dziubenko Badania i ochrona bociana czarnego Ciconia nigra (L.) na Ukrainie...... 146 8 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Robert Rozwałka Materiały do znajomości pająków Araneae Bieszczadzkiego Parku Narodowego...... 156

Marek Holly Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy Coleoptera wykazane z Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Bieszczadów w latach 2009–2011 oraz podsumowanie prac badawczych za okres ostatnich 10 lat...... 196

Andrzej Górz Bioróżnorodność synantropijnych koprofagicznych Scarabaeoidea na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego – wstępne wyniki badań...... 208

Andrzej Górz Wstępne wyniki badań nad koprofagicznymi żukami Coleoptera: Scarabaeoidea w Magurskim Parku Narodowym i w jego otulinie...... 214

Joanna Żelazna-Wieczorek Okrzemki Bacillariophyta źródeł i odcinków źródłowych potoków w górnym odcinku rzeki San...... 220

Anita Bernatek Uwarunkowania rozczłonkowania stoków w Bieszczadach Wysokich...... 230

Anita Bernatek, Mateusz Sobucki Wykształcenie form sufozyjnych na stokach Kińczyka Bukowskiego (Bieszczady Wysokie)...... 247

Judyta Lasek, Natalia Dąbek, Barbara Jaśkowiec, Ewelina Mocior, Barbara Peek, Joanna Plenzler, Eliza Płaczkowska, Bartłomiej Rzonca, Janusz Siwek, Sabina Wójcik Źródła w Bieszczadach Wysokich...... 254

Wojciech Szymański, Stefan Skiba, Volodymir A. Nikorych, Svitlana M. Polchyna Gleby płowe (Luvisols) pogórza i przedgórza karpackiego z obszaru Polski i Ukrainy...... 268 Spis treści 9

Andrzej Kacprzak, Marek Drewnik, Łukasz Musielok Właściwości i klasyfikacja gleb powstałych na holoceńskich osadach rzecznych w dolinie górnego Sanu w rejonie Tarnawy Wyżnej...... 281

Marek Drewnik, Mateusz Stolarczyk, Łukasz Jelonkiewicz Odczyn masy torfowej w stropowej części torfowiska Wołosate i w jego otoczeniu (Bieszczadzki Park Narodowy)...... 296

Grażyna Holly Krzyże i kapliczki przydrożne na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim (MRB „Karpaty Wschodnie”)...... 309

Beata Szary Edukacja ekologiczna w polskich parkach narodowych – dane z roku 2010...... 346

Ryszard Prędki Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku Narodowym w latach 2009–2011...... 358

Doniesienia i notatki Joanna Kozik, Grzegorz Vončina Odkrycie bezlistu okrywowego Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) w Beskidzie Niskim (Karpaty Zachodnie)...... 378

Marek Holly Inwazyjny wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) – pierwsze stwierdzenie w Bieszczadzkim Parku Narodowym...... 384

Adam Leń Kronika wydarzeń Bieszczadzkiego Parku Narodowego w roku 2011...... 388

Wskazówki dla autorów ...... 407 10 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

CONTENTS Introduction...... 14 Stanisław Kucharzyk, Maciej Augustyn The upper forest limit within the villages of Ustrzyki Górne and Wołosate (Bieszczady Mts.) in the end of eighteenth century...... 15

Jan Banaś, Stanisław Zięba Preliminary results of newly introduced system of forest management planning for mountain forest...... 28

Aldona K. Uziębło, Alicja Barć, Piotr Kubiesa, Tomasz Staszewski Changes of the structure of forest phytocoenosis after clear-cutting of the declining spruce stand and evaluation of management methods in the forests of the Silesian Beskid Mts. (Western Carpathians)...... 44

Alicja Barć, Aldona K. Uziębło Differentiation of forests with fir in the Mt. Żurawnica complex (the Beskid Mały Mts., Western Carpathians) – preliminary studies...... 66

Stanisław Kucharzyk, Adam Szary Degradation and protection of raised peat-bogs in the Bieszczady National Park...... 83

Adam Stebel, Anna Koczur Contribution to the moss flora of mires in the Bieszczady Zachodnie (Polish Eastern Carpathians)...... 98

Robert Kościelniak The lichen Nephroma parile in the Bieszczady National Park ...... 116

Kajetan Perzanowski Ecological corridors for large mammals in the Carpathian ecoregion...... 123

Krzysztof Piksa, Wojciech J. Gubała The bat fauna of the Mroczna Cave (Kornuty Reserve, Beskid Niski Mountains)...... 134

Аndrzej Bokotej, Natalia Dziubenko Research and conservation of the Black Stork Ciconia nigra (L.) in Ukraine...... 146 Contents 11

Robert Rozwałka Materials to the knowledge of spiders Araneae of the Bieszczady National Park...... 156

Marek Holly New and rare species of beetles Coleoptera from the Bieszczady National Park and Bieszczady Mts. collected in the years 2009–2011 and the revision of the investigations from the last ten years...... 196

Andrzej Górz Synanthropic dung beetles Scarabaeoidea biodiversity in the Bieszczady National Park – preliminary studies...... 208

Andrzej Górz Preliminary studies on the dung beetles Coleoptera: Scarabaeoidea in the Magurski National Park and its environs...... 214

Joanna Żelazna-Wieczorek Diatoms Bacillariophyta in springs and riverhead stream sections in the upper part of the San river...... 220

Anita Bernatek Determinations of the slope fragmentation in the High Bieszczady Mountains...... 230

Anita Bernatek, Mateusz Sobucki Formation of piping forms on Mt. Kińczyk Bukowski (High Bieszczady Mountains)...... 247

Judyta Lasek, Natalia Dąbek, Barbara Jaśkowiec, Ewelina Mocior, Barbara Peek, Joanna Plenzler, Eliza Płaczkowska, Bartłomiej Rzonca, Janusz Siwek, Sabina Wójcik Springs in the High Bieszczady Mountains...... 254

Wojciech Szymański, Stefan Skiba, Volodymir A. Nikorych, Svitlana M. Polchyna Luvisols of the Carpathian Foothills and the Precarpathians in Poland and Ukraine...... 268 12 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Andrzej Kacprzak, Marek Drewnik, Łukasz Musielok Properties and classification of soils developed on Holocene river deposits in upper San river valley near Tarnawa Wyżna...... 281

Marek Drewnik, Mateusz Stolarczyk, Łukasz Jelonkiewicz Reaction (pH) of the peat at the upper horizon of Wołosate peat bog and its surroundings (Bieszczady National Park)...... 296

Grażyna Holly Wayside crosses and shrines in Polish-Slovak-Ukrainian borderland (IBR “Eastern Carpathians”)...... 309

Beata Szary Ecological education in the Polish national parks – data from 2010...... 346

Ryszard Prędki Tourist traffic in the Bieszczady National Park (2009–2011)...... 358

Communications and contributions Joanna Kozik, Grzegorz Vončina Discovery of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Beskid Niski range (Western Carpathians)...... 378

Marek Holly Invasive Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) – first record from the Bieszczady National Park...... 384

Adam Leń Chronicle of important events of the Bieszczady National Park in 2011....388

Informations for authors ……………………...... 407 13 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) XX Konferencja – Ochrona zasobów przyrodniczych Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” W dniach 08.09. do 11.09.2011 r. w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym Biesz- czadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych zorganizowano XX – jubile- uszową konferencję Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Tematyka jubileuszowej konferencji nawiązywała do ustanowionego przez Orga- nizację Narodów Zjednoczonych roku 2011 r. – Rokiem Lasów. Dlatego też temat przewodni brzmiał: „Ekosystemy leśne jako fundament integralności przyrodniczej i różnorodności biologicznej Karpat”. Spotkanie poświęcono znaczeniu lasów dla zachowania różnorodności biologicznej różnych grup systematycznych roślin i zwie- rząt oraz dla kształtowania środowiska. Podsumowano również dwudziestoletnią współpracę i dyskutowano o planach na przyszłość. W sesji referatowej uczestniczy- ło ok. 80 osób. Półtorej dnia poświęcono na wysłuchanie referatów zgłoszonych na konferencję, dotyczących flory, fauny, przyrody nieożywionej i problemów ochrony na obszarach wchodzących w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery – wy- stąpili przedstawiciele strony polskiej, słowackiej i ukraińskiej. Podczas sesji wygłoszono następujące referaty: 1. Lasy jako główne ostoje i centra różnorodności biologicznej fauny – prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński 2. Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków w ekoregionie karpackim – dr hab. prof. KUL Kajetan Perzanowski 3. Restytucja żubra w Parku Narodowym Połoniny i jej wpływ na przekształcenia krajobrazu – Štefan Pčola 4. Znaczenie ekosystemów leśnych w ochronie wybranych gatunków ptaków polskich Karpat – dr Tomasz Wilk 5. Znaczenie naturalnych kompleksów leśnych Karpat w zachowaniu orłów z rodzaju Aquila – dr Marian Stój 6. Populacja bociana czarnego na Ukrainie – dr Andrij Bokotey 7. Żerowanie niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos na różnych gatunkach drzew w polskiej części Karpat – mgr Ewa Zyśk-Gorczyńska 8. Briofity starych lasów w Gorganach –mgr Anastasiia Savytska 9. Różnorodność grzybów wielkoowocnikowych w ekosystemach leśnych Bieszczadzkiego Parku Narodowego – dr Anna Kujawa, dr Andrzej Szczepkowski 10. Porosty w naturalnych zbiorowiskach leśnych Karpat – dr Robert Kościelniak 11. Zasady gospodarowania w lasach górskich w modelu leśnictwa wielofunkcyjnego – dr hab. Jan Banaś, dr inż. Stanisław Zięba 12. Stan sanitarny wtórnych świerczyn w Beskidach Skolskich – doc. dr Wolodymyr Kramarets 13. Lasy o charakterze pierwotnym w Użańskim Parku Narodowym – badania i ochrona – M.V. Zayats 14 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

14. Przyrost starodrzewii karpackich: aspekt ekologiczny – prof. dr hab. Platon Tretiak, dr Yuriy Chernevyy 15. Zbiorowiska starych lasów jodłowych na pograniczu Beskidów i Wyżyny Podkarpackiej – mgr Iryna Pozynycz 16. Ocena krajobrazowo-ekologiczna zmian sukcesyjnych w ekosystemach leśnych – mgr Jozef Štofík 17. Zmiany w strukturze krajobrazu w Parku Narodowym Połoniny na skutek przemian społeczno-gospodarczych – ing. Martina Vlasáková 18. Społeczna i kulturowa funkcja lasów w Bieszczadach – dr inż. Edward Marszałek Dodatkowo omówiono kilkanaście posterów zaprezentowanych na sali. Drugiego dnia po obiedzie uczestnicy konferencji udali się na wyjazdową sesję terenową do słowackiej części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery (Park Krajobrazowy Vihorlat, zbiornik Starina, Park Narodowy Połoniny). Zapoznali się oni z walorami przyrodniczymi słowackiej części MRB Karpaty Wschodnie oraz metodami monitorowania działań ochronnych. Sesję terenową prowadzili przedstawiciele Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Połoniny. Nadesłane do redakcji materiały z XX konferencji publikowane są w niniejszym tomie „Roczników Bieszczadzkich”.

20th Conference – Protection of natural resources of the International Biosphere Reserve „Eastern Carpathians” Between September 8 and September 11, 2011 in Scientific and Didactic Center of the Bieszczady National Park in Ustrzyki Dolne took place 20th jubilee conference of the International Biosphere Reserve „Eastern Carpathians”. To- pic of conference was connected with the fact of announcing by United Nations Organisation the year 2011 as the Year of Forests, so the title was „Forest ecosystems as foundations of nature integrity and biodiversity of the Carpathians”. The lectures and discussions were focused on the significance of forests in pre- servation of biological diversity of different groups of plants and animals as well as in shaping of the environment. The 20 years of co-operation of scientists and foresters was summed up and there were discussion about future. More than 80 persons took part in lecture and poster sessions. Representatives of Poland, Ukra- ine and Slovakia presented 18 lectures, accompanied by several posters. On the second and third day of conference the participants took part in field session in Slovak part of the International Biosphere Reserve – Landscape Park Vihorlat, Starina water reservoir, Poloniny National Park. Nature values and methods of monitoring of conservation measures were presented. Session was lead by representatives of the Bieszczady National Park and Poloniny National Park. Materials from 20th conference are published in present volume of „Ro- czniki Bieszczadzkie”. ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 15–2715

Stanisław Kucharzyk Received: 9.01.2012 Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN Reviewed: 27.03.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected] Maciej Augustyn Stacja Badawcza Fauny Karpat MiIZ PAN 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Ogrodowa 10

Górna granica lasu na terenie wsi Ustrzyki Górne i Wołosate w końcu XVIII wieku The upper forest limit within the villages of Ustrzyki Górne and Wołosate (Bieszczady Mts.) in the end of eighteenth century

Abstract: The paper presents changes in land cover in zone above 1000 m above sea level within villages of Ustrzyki Górne and Wołosate at the turn of 18th and 19th century. Presented analysis of historical sources confirms that the intensity of man’s impact at the upper forest limit changed in time. A significant change (168 ha) in the area of subalpine meadows occurred between 1820–1852, while minor changes took place between 1788– 1820 (3 ha) and 1852–1879 (1 ha).

Key words: upper forest limit, pastoralism, land cover, Western Bieszczady Mts., anthropogenic changes, historical documents, GIS analysis.

Wstęp Wśród badaczy od dawna trwają dyskusje dotyczące wpływu gospodarki pasterskiej na kształtowanie się górnej granicy lasu w Bieszczadach (Ho- łowkiewicz 1885; Rehman 1895; Zarzycki 1963; Jasiewicz 1965; Malicki i in. 1967/68; Winnicki 1999, Kucharzyk i Augustyn 2008). Trwające przez kilka stuleci wypasy połonin zostały zakończone dopiero po drugiej wojnie świato- wej, tak więc wpływ człowieka na zbiorowiska w tej strefie nie jest podważany. Nie jest również kwestionowana teza, że najwyższe bieszczadzkie szczyty pozo- stawały bezleśne od ostatniego zlodowacenia. Świadczą o tym między innymi: obecność wysokogórskich gatunków heliofilnych we florze i faunie Bieszcza- dów, dane palinologiczne oraz dokumenty historyczne potwierdzające obecność bezleśnych, płonnych wierzchołków w XV wieku (Augustyn 1993; Pawłowski 2001; Jasiewicz 1963; Zemanek i Winnicki 1999; Ralska-Jasiewiczowa i in. 2006). Wciąż nieznany pozostaje jednak pierwotny zasięg połonin, a także czas i dynamika zmian zachodzących w tej strefie na skutek wpływu człowieka. Prace historyczne podają, że kolonizacja wyższych partii Bieszczadów rozpoczęła się w XV wieku. Ogólnie przyjmuje się, że największe wylesienia miały miejsce od XVI do początków XVIII wieku (Schramm 1958; Fastnacht 1962; Zarzycki 16 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1963; Augustyn 1993). Zauważyć jednak trzeba, że zasiedlanie Bieszczadów nie było procesem ciągłym. W XVII wieku wojny, najazdy tatarskie i rozbójnicze oraz zbiegostwo chłopów spowodowały trwający kilkadziesiąt lat głęboki regres osadnictwa (Augustyn i Kozak 1997). Podobne spadki zaludnienia odnotowano także w XVIII wieku. Dotychczas prowadzone prace nad zmianami w strefie górnej granicy lasu sięgają połowy XIX wieku (Kucharzyk i Augustyn 2008; Wolski 2007). Podsta- wowym źródłem rekonstrukcji górnej granicy lasu w Bieszczadach w tych pracach były materiały kartograficzne, a w szczególności mapy katastralne w skali 1:2880. Są one na tyle dokładne, że pozwalają precyzyjnie wyznaczyć zarówno dolną granicę połonin, jak i kategorie użytkowania poszczególnych ich części (Kucharzyk i Augustyn 2008; Wolski 2007). Dokumentację katastralną prowadzono od roku 1852 r., kiedy to zostały wykonane pierwsze pomiary geodezyjne. Zaznaczyć tu jednak trzeba, że połowa wieku XIX to w zasadzie zakończenie procesu kształtowania granicy rolno-leśnej pod wpływem czynników antropogenicznych. Uwłaszczenie chłopów w Galicji spowodowało ścisłe rozdziele- nie rustykalnych pastwisk i łąk na połoninach od tabularnych lasów. W okresie wcześniejszym wszelka działalność tutejszych rolników mająca na celu powięk- szenie areału użytków rolnych kosztem lasu była wspierana, albo przynajmniej tolerowana przez dwór. Wzrost zamożności poddanych był korzystny również dla właściciela wsi. Po roku 1848 ta wspólnota interesów przestała istnieć, choć zwyczajowo dość długo tolerowano drobne wylesienia w niższych partiach lasu. Tak więc granica lasu z roku 1852 była właściwie końcowym efektem procesu poszerzania połonin trwającego około 500 lat. Studia odnośnie przebiegu tego zjawiska w okresie wcześniejszym napotykają na barierę w postaci braku źródeł, w tym dokładnych map.

Materiał i metody Dotychczasowy stan wiedzy wskazuje, że całościowe opracowanie zagadnienia zasięgu połonin przed rokiem 1852 w oparciu o źródła historyczne jest właściwie niemożliwe. Jednak istnieją dokumenty starsze o blisko 100 lat, które umożliwiają dość ścisłe ustalenia dla niektórych obszarów. Materiałami, które pozwalają na analizę stanu górnej granicy lasu w XVIII i pierwszej połowie XIX w. są Księgi Pomiarów, jakie wykonano dla obliczenia podstawy podatku grunto- wego dla każdej wsi Galicji, zwane obecnie Metryką Józefińską (1788 r.) i Metry- ką Franciszkańską (1820 r.). W założeniach kierownictwa austriackiego aparatu fiskalnego w trakcie sporządzania tej dokumentacji pomierzona miała zostać każ- da parcela. Do ksiąg pomiarowych wpisywano: długość, szerokość, powierzch- nię, kategorię użytkowania gruntów, wielkość zasiewów i plonów zbóż, ilość pozyskanego siana oraz informacje dodatkowe. System stworzony został dla te- S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 17 renów nizinnych i mało przystawał do warunków górskich, jednak obowiązywał w całym cesarstwie. Pomiary miała wykonywać administracja dworska i samo- rządy poszczególnych miejscowości. Jednak udział ludności wiejskiej ograniczał się wyłącznie do podawania informacji, bowiem praktycznie wszyscy przedstawiciele gromady byli niepiśmienni. W roku 1820 przeprowadzono nowy obmiar gruntów dla celów podatkowych, zaś zawarte w nim opisy znane są pod nazwą Metryki Franciszkańskiej, choć sami autorzy tej dokumentacji używali nazwy topograf. Z treści akt jednoznacznie wynika, że urzędnicy dążyli do ograniczenia prac terenowych do niezbędnego minimum i opierali się głównie na danych z Metryki Józefińskiej. W dokumentacji uwzględniono zmiany na tych obszarach wsi, gdzie przekształcenia użytków były ewidentne. Parcele, będące częścią połonin i stanowiące użytki rolne, zostały opisane podobnie jak inne grunty. Z Księgi Pomiarów uzyskać można informację o powierzchni użytku i kategorii podatkowej działki. Brak jest jednak szczegółowych informacji o położeniu, poza ogólną lokalizacją parceli na konkretnej niwie. Bardziej ścisłe ustalenia lokalizacji konkretnych działek na połoninach ułatwia- ją dwa czynniki. Pierwszy to położenie większości parcel w bezpośrednim są- siedztwie granic wsi, które zostały dokładnie opisane i opracowane (Augustyn 2009a; Augustyn 2010). Linia rozdzielająca poszczególne miejscowości, biegła na bardzo długich odcinkach działami wód (np. Wołosatki i Sanu). Pozwala to na odniesienie danych historycznych do stałego elementu topograficznego. Drugi czynnik ułatwiający lokalizację określić można jako „konserwatyzm własnościo- wy”, co w praktyce oznacza, że większość granic poszczególnych gospodarstw nie ulegała zmianom w długim czasie. Nawet działki opuszczone w rezultacie siedemnastowiecznych wyludnień, były utrzymywane jako samodzielne obiekty. Te uwarunkowania umożliwiają badaczowi śledzenie historii poszczególnych parceli od końca XVIII do połowy XIX wieku. Dla potrzeb całościowej analizy stosunków własnościowych powstała baza danych graficznych, która umożliwia analizę informacji zgromadzonych z doku- mentów źródłowych z lat 1788, 1820, 1852 i 1879 r. Podstawę do analiz retrospek- tywnych tworzyła warstwa działek z 1852 r., opracowana na podstawie szczegóło- wej mapy katastralnej. Identyfikacja konkretnej parceli w dokumentach starszych odbywała się poprzez porównanie informacji o właścicielach, usytuowaniu w konkretnej niwie, nazwie oraz sąsiednich użytkach. Dokładny opis metody badawczej użytej dla przetwarzania wzmianek zawartych w Metrykach na dane przestrzenne został pokazany na przykładzie wsi Wołosate (Augustyn 2009b). Istotnym czynnikiem utrudniającym analizy jest fakt, że austriackich urzęd- ników skarbowych interesowały wyłącznie grunty opodatkowane, a więc użyt- ki rolne i lasy. Inne kategorie jak parcele budowlane, drogi, wody, żwirowiska, a także nieużytki czy tereny skaliste w dokumentach były tylko wzmiankowane, a czasami zupełnie pomijane. Ta luka powoduje, że precyzja ustaleń jest różna 18 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) dla konkretnych sektorów połonin. Z tej przyczyny omówione zostaną one od- rębnie. Stosowane nazwy poszczególnych części połonin pochodzą z ksiąg pomiarowych. Z uwagi na zmienność przebiegu górnej granicy lasu i konieczność odnoszenia się do jednolitego areału, do analizy ilościowej zmian powierzchni w strefie gór- nej granicy lasu wybrano wszystkie grunty położone powyżej 1000 metrów n.p.m. w Ustrzykach Górnych i Wołosatem, według granic tych miejscowości z 1788 roku.

Wyniki We wsiach Ustrzyki Górne i Wołosate grunty położone powyżej 1000 metrów n.p.m. zajmują 1852 ha. Zmiany powierzchni poszczególnych kategorii gruntów w tej strefie w okresie od 1788 do 1879 roku według materiałów archiwalnych przedstawia tabela 1. Stwierdzono, że areały poszczególnych użytków gruntowych według Metryki Józefińskiej (1788 r.) i Metryki Franciszkańskiej (1820 r.) są zbliżone. Obraz użytko- wania gruntów, który ukazują te dokumenty, różni się jednak istotnie od stanu udoku- mentowanego w momencie sporządzenia map katastralnych (1852 r.). W stosunku do statystyk przełomu XVIII i XIX wieku, w połowie wieku XIX odnotowano wzrost areału łąk i pastwisk połoninowych kosztem terenów leśnych i nieużytków. Szczegółowe zmiany przebiegu górnej granicy lasu pomiędzy rokiem 1788 a 1852 przedstawiono na rycinach 1 i 2 i omówiono dla poszczególnych sektorów połonin.

Tabela 1. Zmiany pokrycia terenu w strefie powyżej 1000 metrów n.p.m. we wsiach Ustrzyki Górne i Wołosate. Table 1. Changes in land cover in the zone above 1000 m a.s.l. within the villages of Ustrzyki Górne and Wołosate. Rok / Year 1788 1820 1852 1879 Kategoria użytków Category of land use Lasy 1247 ha 1244 ha 1076 ha 1075 ha Forests 67,3% 67,2% 58,1% 58,1% Nieużytki 79 ha 79 ha 0 ha 0 ha Barrens 4,3% 4,3% 0% 0% Łąki 102 ha 104 ha 246 ha 242 ha Meadows 5,5% 5,6% 13,3% 13,1% Pastwiska 421 ha 422 ha 528 ha 528 ha Pastures 22,7% 22,8% 28,5% 28,5% Role 2 ha 2 ha 2 ha 6 ha Arable lands 0,1% 0,1% 0,1% 0,3% Razem 1852 ha 1852 ha 1852 ha 1852 ha Total 100% 100% 100% 100% S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 19

Ryc. 1. Zmiana przebiegu górnej granicy lasu pomiędzy rokiem 1788 a 1852 – rejon Tar- nicy, Halicza, Krzemienia i Bukowego Berda. Objaśnienia: 1 – górna granica lasu w 1852 roku, 2 – lasy w 1788 roku, 3 – obszary nieleśne w 1788 roku, 4 – historyczne granice wsi, 5 – odcinek na którym górna granica lasu w 1788 roku ustalona została wg zasięgu parceli w 1852 roku. Fig. 1. Change of the upper forest limit between 1788 and 1852 in the region of Tarnica, Halicz, Krzemień and Bukowe Berdo. Explanations: 1 – upper forest limit in the year 1852, 2 – forests in the year 1788, 3 – non forest areas in the year 1788, 4 – historical borders of villages, 5 – section in which the upper limit of the forest in 1788 was determined according to plots coverage in 1852. 20 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Zmiana przebiegu górnej granicy lasu pomiędzy rokiem 1788 a 1852 – rejon Po- łoniny Caryńskiej i Wielkiej Rawki. Objaśnienia: patrz Ryc. 1. Fig. 2. Change of the upper forest limit between 1788 and 1852 in the region of Połonina Caryńska and Wielka Rawka. Explanations as in Fig. 1. Połonina Bełzy (wg akt granicznych Kijowiec) – wieś Wołosate Tymi nazwami określone są tereny na zachodnich stokach grzbietów górskich współcześnie zwanych Rozsypaniec, Halicz i Kopa Bukowska (Ryc. 1). Wystę- powały tu dwa typy własności: gromadzka i chłopska. Pastwiska gromadzkie położone były w partiach szczytowych i tworzyły stosunkowo wąski pas wzdłuż granicy wsi. W roku 1852 powierzchnia ich wynosiła 49,53 ha, zaś w 1820 i 1788 r. 44,80 ha. Wydaje się, że obszarem, o który ten użytek powiększono, były tereny w rejonie granicy państwowej, gdzie połonina zbliża się do drogi na Rozsypaniec. Na pozostałych terenach tejże połoniny zasięg gruntów użytkowa- S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 21 nych jako pastwisko w XVIII wieku był zbliżony do sytuacji w połowie XIX w. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przypadku indywidualnej własności kmieci. Rozległe łąki gospodarzy ze środkowej części wsi (sektor Drugi Horb) przylega- ły do południowej części pastwiska na Rozsypańcu. Znacznie mniejszy był areał łąk na stokach Halicza i Kopy Bukowskiej. W 1788 roku gazdowie posiadali tu 29,57 ha użytków (26,10 ha łąk i 3,47 ha pastwisk). W wieku XIX doszło tu do znacznego obniżenia górnej granicy lasu (Ryc. 1).

Kompleks pastwisk gromadzkich Terlica – wieś Wołosate Był to największy jednolity użytek rolny w Wołosatem, któremu jednak po- święcono zaledwie jeden wiersz, w którym zapisano „Pastwiska Gromadzkiego na Połoninie Terlicy”, i podano powierzchnię 459900 sążni kwadratowych czyli 165,41 ha. Z danych z roku 1852 wynika, że pastwiska na tych połoninach miały 342,12 ha. Nie ma wątpliwości, że pomiędzy 1788 a 1852 r. powierzchnia tegoż pastwiska nie zwiększyła się ponad dwukrotnie. Wszystko wskazuje, że w 1788 r. podano szacunkową powierzchnię wypasaną i koszoną, natomiast pozostały areał potraktowano jako nieużytek, który nie został opisany. Niestety, taka sytuacja uniemożliwia przybliżone nawet obliczenie realnej powierzchni pastwisk w tym przypadku.

Kompleks łąk Pryslopy– wieś Wołosate Łąki na południowych stokach Krzemienia obejmowały w 1788 roku 23,79 ha, z których część należała do wójtostwa. Jaki był powód utrzymywania tak od- ległych łąk trudno dziś dociec, na pewno nie wynikało to z niedoborów areału. Dzięki dokumentacji tego sektora jest możliwy do rekonstrukcji prawie dwuki- lometrowy odcinek granicy pastwisk na Krzemieniu, sąsiadujący z łąkami Pry- slopy od północy. Warto tu zaznaczyć, że polany u źródeł Wołosatki traktowano wówczas jako integralną część połoniny.

Kompleks łąk Za Terlicą – wieś Wołosate Drugi dobrze udokumentowany sektor łąk znajdował się na zachodnim krań- cu Szerokiego Wierchu. Miał on powierzchnię 7,48 ha i w tym wypadku moż- na określić przyczyny starannego odnotowania tych stosunkowo niewielkich 10 parcel. Otóż do tego terenu rościli sobie pretensje mieszkańcy Ustrzyk Gór- nych, co zostało odnotowane w akcie rozgraniczenia obu wsi. Wobec całkowi- tego opustoszenia górnej części Ustrzyk, spór miał raczej znaczenie prestiżowe, a nie ekonomiczne. W 1788 r. gospodarzyli tam gazdowie z okręgów Niżny Ko- niec i Zarinczany z Wołosatego, którzy częściowo zrekultywowali rozległy teren sporny. Lokalizacja tych łąk pozwala na uzyskanie obrazu granicy zachodniego 22 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) krańca pastwisk na długości 850 m. W Metryce odnotowano jeszcze dwie łąki na południowych stokach Szerokiego Wierchu, jedną na południowy zachód od szczytu o wys. 1268,3 m n.p.m. (pow. 1,94 ha), drugą na południe od szczytu 1293,6 m n.p.m. (pow. 1,07 ha).

Połonina Ruska – Ustrzyki Górne Taką nazwą w XVIII wieku określano południowe stoki Bukowego Berda należące do Ustrzyk Górnych. Ani Metryka Józefińska, ani Franciszkańska nie odnotowują jakichkolwiek użytków rolnych na tym grzbiecie. Informacja o niej pochodzi wyłącznie z aktu rozgraniczenia wsi gdzie podano, że pomiędzy kopca- mi skrajnymi lub miejscami gdzie rozpoczynał się i kończył odcinek graniczny, odległość wynosiła 1137,89 m. Wynika z tego, że nie zalesiony grzbiet dochodził do granicy ze Stuposianami. Z układu płajów na mapie Miega wynika, że przed 1772 r. zainteresowanie tym terenem było większe. Na Bukowe Berdo prowadziły szlaki przepędu bydła z Ustrzyk, Bereżek, Dydiowej, Łokcia i Dźwiniacza. Niestety, to jedyne informacje jakie udało się w tym wypadku ustalić.

Połonina Peczyszcze – Ustrzyki Górne W akcie rozgraniczenia wsi pod powyższą nazwą figuruje południowo- -wschodni skrawek Połoniny Caryńskiej. Natomiast w obu Metrykach łąki i pastwiska tam położone nie zostały wyróżnione osobnym toponimem. Jednak dane liczbowe zawarte Księgach Pomiaru pozwalają bardzo dokładnie wyzna- czyć konkretne działki w terenie. Analizy w tym przypadku ułatwia położenie przy granicy wsi biegnącej działem wód. Stałym punktem odniesienia są również grunty parafii greckokatolickiej, będące trwałym elementem struktury własno- ściowej karpackich wsi na przestrzeni dziejów. Całość tej połoniny należąca do Ustrzyk miała powierzchnię 12,19 ha, z czego pastwiska obejmowały 7,88 ha, zaś łąki 4,31 ha. Dodać należy, że dwa pastwiska na krańcach tego użytku były częścią pustki z Niżnego Końca, co oznacza w praktyce grunty wykorzystywane okazjonalnie. Po roku 1820 grunty chłopskie na tym skrawku połoniny przeszły w posiada- nie dominium, zachowana została natomiast własność parafii. W całości użytko- wano ją jako pastwisko, które powiększono o 6,98 ha (głównie środkowy fragment, należący do popostwa). Grzbietem tejże połoniny biegł płaj, który jednak prowadził w kierunku Be- reżek, co oznacza, że po 1772 r. użytek ten miał dla Ustrzyk Górnych znaczenie marginalne. S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 23

Połonina Rawka – Ustrzyki Górne Grzbiet ten nie należał do Ustrzyk Górnych w początkach istnienia wsi, bowiem w rozgraniczeniu z 1529 r. pozostawiono go po stronie królewskiej wraz połoninami i lasami wzdłuż granicy (Fastnacht 2002). W XVII w. lasy wraz fragmentem połoniny włączono w granice Ustrzyk, co jednak nie miało większego znaczenia, bowiem wieś była wówczas wyludniona. Dopiero w XVIII stuleciu zagospodarowano kilka polan na stokach Rawki, sama połonina była użytkiem należącym do dworu. Jednak właśnie w tym czasie ekspansywność mieszkańców Berehów Górnych spowodowała, że Ustrzyki utraciły olbrzymi kompleks leśny (ok. 750 ha) w zlewni górnej Rzeczycy, a także skrawek nie zalesionego grzbietu Małej Rawki i prawie połowę Wielkiej Rawki. Akt rozgraniczenia z 1788 r. wyraźnie pokazuje, że cała granica z Berehami była dość płynna i jedynie na połoninach dane są dość ścisłe. W przypadku Raw- ki podano, że odcinek biegnący tym grzbietem liczył 455 m. Porównując stan z 1788 r. i 1852 r. widać, że nastąpiło tu minimalne powiększenie o 0,9 ha. Po- twierdza to przypuszczenie, że Wielka Rawka jest połoniną najmniej zmienioną przez czynniki antropogeniczne.

Dyskusja Przeprowadzona analiza w oparciu o materiały z Metryki Józefińskiej (1788 r.) i Metryki Franciszkańskiej (1820 r.) daje jedynie fragmentaryczny obraz granicy rolno-leśnej w końcu XVIII wieku i na początku wieku XIX. Wynika to głównie z wybiórczości zbieranych wówczas danych, gdyż opi- sowi podlegały grunty faktycznie użytkowane, natomiast pomijano nieużytki i tereny porzucone. Zapaść ekonomiczna, jaka dotknęła górskie wsie w końcu XVIII wieku, oraz skutki wyludnienia, przyczyniły się do tego, że wiele peryfe- ryjnie położnych łąk i pastwisk nie było użytkowanych i nie podlegało ewidencji. Mimo tych trudności udało się odtworzyć znaczną część zasięgu połonin na Roz- sypańcu, Haliczu, Kopie Bukowskiej, Krzemieniu, a także fragmenty granicy na Szerokim Wierchu. Powstaje pytanie, na ile zastosowana metoda rekonstrukcji sytuacji z koń- ca XVIII w. jest wiarygodna. Wydaje się, że w rejonie gdzie granice parceli pokrywają się z działami wód stopień dokładności zbliżony jest od 90–100%. W wypadku pokrywania się granic własności z 1788, 1820 i 1852 precyzja usta- leń ma zbliżoną trafność. Ogółem stanowi to ok. 70% zaprezentowanych danych. W przypadku pozostałych 30% ustaleń precyzja jest nieco niższa. Niestety, jak dotychczas nie natrafiono na materiał źródłowy pozwalający na weryfikację po- wyższych ustaleń. Na omówienie zasługuje również kwestia znacznego zróżnicowania w czasie zmian w użytkowaniu połonin i przyległych obszarów. Zwraca uwagę fakt, że 24 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) powierzchnia ustrzyckich i wołosackich połonin pomiędzy rokiem 1788 i 1820, czyli w ciągu ponad trzydziestu lat, praktycznie się nie zmieniła, zaś w okresie kolejnych trzydziestu lat wzrosła o blisko 28% w stosunku do powierzchni z końca XVII wieku. Można domniemywać, że te różnice wynikały nie tyle z faktycznie zaistniałych zmian, lecz ze wzrostu dokładności technik pomiarowych. Wydaje się jednak, że dane z Ksiąg Pomiarów są jednak wiarygodne, a stwierdzona dynamika zmian użyt- kowania gruntów wynikała głównie z przemian demograficznych. Ustrzyki Górne pierwotnie były wsią posiadającą rozległe kompleksy górskich pastwisk na Połoninie Caryńskiej, Wielkiej Rawce, Bukowym Berdzie oraz Szerokim Wierchu. Jednak spe- cyficzna historia wsi spowodowała, że przynajmniej trzykrotnie nastąpiło tu prawie całkowite wyludnienie: w połowie XVII w., na początku XVIII w. oraz w 1772 roku (Budzyński i Przyboś 1998, Prochaska 1907, Rozdolski 1962). Na peryferyjne grunty wdzierali się mieszkańcy sąsiednich miejscowości, skutkiem czego stan posiadania ustrzyczan systematycznie się kurczył. W efekcie do Ustrzyk Górnych należały zaledwie skrawki połonin: Bukowe Berdo, Caryńskiej i Wielkiej Rawki. Ostatnia wielka masowa ucieczka chłopów nastąpiła w roku 1772, kiedy to opuszczonych zostało prawie 60% gospodarstw (w tym cały Wyżny Koniec). Podobną historię miało również osadnictwo w Wołosatym. Połowa XVII wieku to okres stopniowego wyludniania wsi. Wskazuje na to liczba zagospodarowanych łanów kmiecych, która spadła z 9,75 do jednego w okresie od 1629 roku do 1665 roku. Podobnie jak w Ustrzykach Górnych po pierwszym rozbiorze Polski i objęciu władzy przez Austrię w 1772 roku, w tej wsi także nastąpiła zapaść ekonomiczna i spadek liczby mieszkańców. Dokumenty źródłowe stwierdzają, że przyczyną masowych zgonów w wielu przypadkach był głód (Augustyn 2009b). Z powyższych względów należy uznać, że okres pomiędzy sporządzeniem Metryki Józefińskiej i Metryki Franciszkańskiej to okres powolnej regeneracji po głębokiej zapaści demograficznej, stąd też i zmniejszona presja na górną granicę lasu. Dopiero kolejne dziesięciolecia przyniosły rozwój wsi, co skutkowało po- szerzaniem areału łąk i pastwisk, aż do momentu utrwalenia granicy rolno-leśnej wymuszonego zmianami prawnymi i wprowadzeniem katastru w 1852 roku. Na okresowe załamanie osadnictwa w Bieszczadach Wysokich wskazu- ją również analizy palinologiczne materiału z wysokogórskiego torfowiska na Krzemieniu. Od poziomu datowanego na 1090± 30 BP odnotowano tam stopniowy wzrost udziału pyłku traw i spadek udziału pyłku olszy zielonej Alnus viridis i borówek Vaccinium, co wskazuje na postępujące zasiedlanie terenu. Jednak w środkowej części w profilu zaznacza się warstwa z wyraźnie większym udzia- łem wierzb Salix, olszy zielonej i borówek, co może świadczyć o braku użytko- wania połonin i postępującej sukcesji krzewów. Wieku tego poziomu nie udało się wiarygodnie ocenić, prawdopodobnie na skutek zanieczyszczeń materiałem współczesnym (123,4±0,5 pMC – procent węgla współczesnego w spongu) (Ral- ska-Jasiewiczowa i in. 2006). S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 25

Wykorzystanie w badaniach materiału, sporządzanego do celów fiskalnych, rodzi również obawy, czy materiały nie są obciążone błędem systematycznym, związanym z ewentualnym zaniżaniem podstawy opodatkowania. Pamiętać jednak należy, że Księgi Pomiaru miały wówczas funkcję dwojaką, z jednej strony zawierały dane podatkowe, ale jednocześnie stanowiły zapis stanu własności po- szczególnych podmiotów (czyli głównie gospodarstw). W rejonie połonin Księ- gi dokumentowały więc rozgraniczenie własności rustykalnej i dominialnej, tak więc w interesie rolników było w miarę dokładne ich wykonanie. Warto przy tym zauważyć, że mieszkańcy Wołosatego, mimo swoistego konserwatyzmu, posiadali dobre rozeznanie w podstawowych kwestiach prawnych dotyczących kwestii własności i dbali o solidną dokumentację swoich praw do połonin, dzięki czemu utrzymali je jako własność gromadzką (Metryka Józefińska).

Wnioski • Analiza źródeł z przełomu XVIII i XIX wieku dokumentuje powierzchnię połonin o 22% mniejszą w stosunku do areału z 1852 roku. • Przedstawiona analiza dokumentów źródłowych potwierdza, że oddziały- wanie człowieka na górną granicę lasu nie miało charakteru stałego, a na- tężenie antropopresji było zmienne w czasie. Świadczą o tym nieznaczne zmiany powierzchni połonin w latach 1788–1820 (3 ha) i 1852–1879 (1 ha) oraz istotna zmiana (168 ha) pomiędzy rokiem 1820 a 1852. • Odpowiedź na pytanie jaki był charakter i pierwotny zasięg połonin wymaga dalszych badań.

Literatura Augustyn M. 1993: Połoniny w Bieszczadach Zachodnich. Materiały Budownictwa Ludowego w Sanoku 31: 88–98. Augustyn M. 2009a. Rozgraniczenie wsi Wołosate z 1788 r. jako źródło informacji o stosunkach społecznych i przemianach środowiska przyrodniczego nad górną Wołosatką. Bieszczad 15: 68–104. Augustyn M. 2009b. Materiały do analizy antropogenicznych i ekonomicznych przemian we wsi Wołosate w latach 1788 – 1880. Polska Akademia Nauk, Ustrzyki Dolne, 185 ss. Augustyn M. 2010. Opis granic wsi Ustrzyki Górne z 1788 r. jako źródło informacji o stosunkach społecznych i przemianach środowiska przyrodniczego nad górną Wołosatką. Bieszczad 16: 50–79. Augustyn M., Kozak I. 1997. The trend of anthropogenic pressure in Polish and Ukrainian Carpathians. In: Perzanowski K., Agustyn M. (eds.), Selected ecological problems of Polish – Ukrainian Carpathians. Proceedings of the scientific session within the 2nd Annual Meeting of the International Centre of Ecology, Polish Academy of Sciences: 15–22. 26 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Budzyński Z., Przyboś K. 1998. Polska Południowo-Wschodnia w epoce nowożytnej. Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1655 r., t. II, cz. 2, Wydawn. WSP, Rzeszów, 163 ss. Fastnacht A. 1962. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340 – 1650. Pr. Wrocł. Tow. Nauk. Ser. A 84: ss. 1–290. Fastnacht A. 2002. Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, cz. 3, Tow. Naukowe Societas, Kraków, 174 ss. Hołowkiewicz E. 1885. Lasy i pastwiska górskie. Sylwan: 207–247. Jasiewicz A. 1965. Rośliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. Monographiae Botanicae 20, 340 ss. Kucharzyk S., Augustyn M. 2008. Dynamika górnej granicy lasu w Bieszczadach Zachodnich – zmiany w ciągu półtora wieku. Studia Naturae 54/2: 133–156. Malicki A., Dolecki L., Szwaczko A. 1967/68. Górna granica lasów w Bieszczadach Polskich. Biul. Lubel. Tow. Nauk. Geografów Sek. D 7/8: 27–31. Pawłowski J. 2001. Charakterystyka naziemnych zgrupowań bezkręgowców bieszczadzkich, ich relacje biogeograficzne i sposób ochrony. Monografie Bieszczadzkie 10: 37–78. Prochaska A. 1907. Samorząd województwa ruskiego w walce z opryszkami. Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydz. Hist.-Filozof. Ser. II 24: 269–336. Ralska-Jasiewiczowa M., Madeyska E., Mierzeńska M. 2006. Vegetational changes in the montane grassland zone of the High Bieszczady mountains (southeast Poland) during the last millennium—pollen records from deposits in hanging peat-bogs. Veget. Hist. Archaeobot. 15: 391–401. Rehman A. 1895. Ziemie dawnej Polski. Cz. I. Karpaty. Lwów. ss. 473–509. Rozdolski R. 1962. Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, PWN, Warszawa 1962, T. I., s. 18 Schramm W. 1958. Lasy i zwierzyna Gór Sanockich, Wyd. Pop. Nauk. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 5, ss. 113. Winnicki T. 1999. Zbiorowiska roślinne połonin Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Bieszczady Zachodnie, Karpaty Wschodnie). Monografie Bieszczadzkie 4, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN Ustrzyki Dolne, 215 ss. Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Prace Geogr. 214: 228. PAN IGiPZ. Warszawa. Zarzycki K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agr. et Silv. Ser. Leśna 3, 131 ss. Zemanek B., Winnicki T. 1999. Rośliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 3, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN Ustrzyki Dolne, 249 ss.

Źródła niedrukowane: Metryka Franciszkańska, Central’nij derżawnij istorićnij archiw Ukraini u L’wowi, f. 20, op. 15, оd. zb. nr 278. Metryka Józefińska, Central’nij derżawnij istorićnij archiw Ukraini u L’wowi, f. 19, o. XV, nr 27. S. Kucharzyk, M. Augustyn — Górna granica lasu na terenie... 27

Summary There are long-term discussions among scientists, regarding the importance of grazing management for the formation of the upper forest limit in the West- ern Bieszczady. This paper contains an analysis of changes in land use patterns, based on tax documentation from the turn of 18th and 19th century for the area of villages: Ustrzyki Dolne and Wołosate. For this study areas situated above 1000 m above sea level, which occupy 1852 ha, were selected. Changes in the area of particular land categories within this zone between 1788–1879 are presented in Table 1. A significant change (168 ha) in the area of subalpine meadows occurred between 1820–1852, and minor changes were recorded in years 1788–1820 (3 ha) and 1852–1879 (1 ha). Changes in the course of the upper forest limit between 1788–1852 are presented in details in Figures 1 and 2. Discussion refers to the reasons of such dynamics of land use changes, indicating the demographic and legislative aspects. The results of the studies confirm that human influence upon the upper forest limit at Bieszczady did not have a stable character, and the intensity of anthropogenic pressure was changing in time. The answer for the question about the character and original extend of subalpine meadows there, requires however further studies. ROCZNIKIS. Kucharzyk, BIESZCZADZKIE M. Augustyn — 2012 Stosunki (20) str.gospodarcze 28–43 we wsiach... 28

Jan Banaś, Stanisław Zięba Received: 14.02.2012 Katedra Urządzania Lasu, Wydział Leśny Reviewed: 12.06.2012 Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie 31–425 Kraków, Al. 29 Listopada 46 [email protected], [email protected]

WSTĘPNE WYNIKI WDROŻENIA SYSTEMU PLANOWANIA I GOSPODAROWANIA W LASACH GÓRSKICH Preliminary results of newly introduced system of forest management planning for mountain forest

Abstract: Principles and preliminary results of newly introduced system of forest management planning for uneven-aged forest elaborated in the Department of Forest Management, Agricultural University, Cracow are presented. The main principle of system is subordination of planner’s decisions to the course of natural processes in the forest, such as regeneration, survival and depletion of trees. Practical supplement to description of theoretical basis of system are results of 34–year long experiment (1976– 2010) in control unit 176 at Forest Experimental Station Krynica. They present effects of management in uneven-aged stands included into silviculture procedures according to the guidelines of system.

Key words: uneven-aged forest, statistical-mathematical system of forest inventory, management of forestry.

Wstęp i cel pracy Koncepcja leśnictwa wielofunkcyjnego jest jednym z podstawowych wyznaczników gospodarki leśnej w Polsce. Oznacza to, iż przy zachowaniu wartości przyrodniczych lasów winna ona rozwijać różnorodne funkcje ochronne, społeczne i produkcyjne (Polityka leśna państwa 1997). Skuteczna realizacja tych celów rodzi jednak wiele problemów natury organizacyjnej i ekonomicznej. Dotyczą one w szczególności konfliktów na tle alokacji priorytetowych funkcji lasu oraz braku wzorców zarządzania wielofunkcyjnym gospodarstwem leśnym, które obecnie coraz częściej oznacza sterowanie procesem zrównoważonego rozwoju ekosystemów leśnych. W ujęciu historycznym pojęcie zarządzania w leśnictwie odnosiło się przede wszystkim do sterowania procesem użytkowania zasobów drzewnych, a jego celem było uzyskanie z lasu trwałych i równomiernych dochodów. Wzorce postępowania opisywały teoretyczne modele lasu o priorytecie funkcji produkcyjnych, opracowane dla dwóch różnych postaci lasów. Pierwszy z nich – model lasu normalnego – związany był z lasami jednowiekowymi i zakładał J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 29 między innymi równomierny rozkład powierzchni drzewostanów w klasach wieku. Drugi natomiast to teoretyczny model lasu przerębowego, opracowany dla drzewostanów wielogeneracyjnych – zakładał odpowiedni udział drzew w stopniach grubości, tak aby liczba drzew w kolejnych stopniach zmniejszała się w postępie geometrycznym, przyjmując postać rozkładu wykładniczego. Obecnie wiadomo, iż zarówno osiągnięcie założeń lasu normalnego nie jest możliwe, jak również doprowadzenie i utrzymanie struktury przerębowej w dłuższym okresie jest niesłychanie trudne. W praktyce leśnej znalazły więc zastosowanie empiryczne modele stanu i rozwoju lasu. Dla drzewostanów jednowiekowych modelem stanu jest tabela klas wieku, zawierająca informacje o rzeczywistym rozkładzie powierzchni i zapasu drzewostanów według ich wieku, zaś w drzewostanach o strukturze przerębowej modelem stanu stała się tabela klas grubości, odzwierciedlająca rzeczywisty rozkład liczby drzew w stopniach grubości. Rozwój drzewostanów opisywany jest natomiast przez określenie prawdopodobieństwa przemieszczania się odpowiednio: drzewostanów w klasach wieku w lasach jednowiekowych lub drzew w stopniach grubości w drzewostanach wielogeneracyjnych. Nowe cele w gospodarowaniu lasami pojawiły się w wyniku upowszechnienia ekologicznie zorientowanego paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Dla leśnictwa oznaczało to między innymi wprowadzenie do systemu zarządzania nowych funkcji pozaprodukcyjnych, jako niezbędnego warunku wielofunkcyjności. W nowoczesnym modelu wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego szczególną rolę pełnią lasy o złożonej wiekowej i gatunkowej budowie, znacznie odbiegającej zarówno od modelowego rozkładu normalnego (szablonu klas wieku) jak i rozkładu wykładniczego. Łączą one walory różnorodności biologicznej i utrzymania trwałości całego ekosystemu z możliwością pozyskania części surowca drzewnego, która nie ograniczałaby wielorakich funkcji pozaprodukcyjnych. Specyfika takich lasów wymaga jednak o wiele bardziej złożonych i doskonalszych metod gospodarowania niż w lasach o priorytecie funkcji produkcyjnej. Niewielki udział lasów różnowiekowych sprawił, że brak jest obecnie w Polsce wzorców gospodarowania w tego typu drzewostanach (Banaś 2010). Celem opracowania jest przedstawienie ogólnych założeń systemu planowania urządzeniowego dla lasów różnowiekowych, a także zaprezentowanie wyników 34-letniego eksperymentu (1976–2010 r.) w drzewostanach Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Krynicy, prezentującego wyniki wdrożenia naturalnego kierunku hodowli lasu (Chodzicki 1960) i modelu planowania urządzeniowego opartego na wytycznych systemu. 30 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Model gospodarowania w lasach różnowiekowych Problematyka lasów różnowiekowych stanowi główny nurt badawczy Kate- dry Urządzania Lasu Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Od początku lat 70. ubiegłego wieku prowadzone są liczne analizy rozwoju drzewostanów wzrastają- cych w odmiennych warunkach przyrodniczych i pełniących różne funkcje (Rut- kowski i in. 1972; Przybylska 1993; Banaś 2002). Opierają się one zarówno na wynikach monitoringu drzewostanów gospodarczych z uwzględnieniem wpływu zabiegów hodowlanych (np. LZD Krynica, N-ctwo Nawojowa, „Las Wolski” w Krakowie) jak i naturalnych, objętych różnymi formami ochrony (m.in. Biesz- czadzki PN, Gorczański PN, Magurski PN, Ojcowski PN oraz liczne rezerwaty przyrody). Szczególną wartość dla budowy prezentowanego modelu zarządzania lasami różnowiekowymi stanowią wyniki eksperymentu rozpoczętego w roku 1976 w wybranych drzewostanach o charakterze gospodarczym w LZD Krynica. Polegał on na wdrożeniu naturalnego kierunku hodowli lasu oraz objęciu drze- wostanów zarządzaniem w oparciu o decyzje planistyczne według założeń systemu. Obiekty te stanowią zatem dobry przykład weryfikacji systemu planowania w lasach różnowiekowych. Koncepcja zarządzania lasami różnowiekowymi opiera się na kilku założeniach metodycznych, tj.: • Za las różnowiekowy przyjmuje się taki, w którym nie wyróżnia się odrębnych klas wieku (Meyer i in. 1961). • Rolę wieku, jako cechy taksacyjnej pełni faza rozwojowa. • Przejście do określonej fazy rozwoju następuje, gdy w drzewostanie znajduje się określony udział drzew o pierśnicy powyżej danej wartości granicznej.

Decyzje planistyczne podejmowane są etapowo na kilku płaszczyznach planowania leśnego, tj.: obrębu, zlewni oraz drzewostanu. Obejmują one wskazania o różnym stopniu uogólnienia i opierają się na informacjach o różnym zakresie szczegółowości. W pierwszym etapie podejmowane są decyzje odnośnie lasu w granicach całej zlewni (Ryc. 1). Obejmują one wyznaczenie nadrzędnego celu prowadzenia gospodarki leśnej, a więc na wyraźnym określeniu priorytetowych funkcji jakie las powinien pełnić w danym regionie. Informacje niezbędne do formułowania decyzji na tym etapie pochodzą od społeczeństwa, a częściowo zawarte są w sformalizowanych zapisach właściwych planów zagospodarowania przestrzennego (Przybylska i Zięba 2008). Ważnym elementem procesu decyzyjnego jest diagnoza warunków przyrodniczych kształtujących rozwój lasu w granicach zlewni. W tym celu przeprowadzone winny zostać szczegółowe analizy siedliskowych typów lasu na tle rejonizacji przyrodniczo- leśnej (Banaś 2010). J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 31

Ryc. 1. Schemat urządzeniowego procesu decyzyjnego w lasach różnowiekowych (Ba- naś 2010). Fig. 1. Scheme of management decision process in uneven-aged forest (Banaś 2010). 32 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Dla wyznaczonej priorytetowej funkcji lasu oraz istniejących warunków siedliskowych określana jest pożądana (modelowa) postać drzewostanów, w szczególności budowa oraz struktura gatunkowa. Przy doborze gatunków należy kierować się zasadą maksymalnego dla danego siedliska zróżnicowania składu gatunkowego (zasada rozproszonego ryzyka) (Bernadzki 1998). Należy tutaj uwzględnić również problemy związane z przewidywaną zmianą kategorii użytkowania gruntów i to zarówno w kontekście planowanych zalesień jak i projektowanych wylesień, np. ze względu na realizację inwestycji o zasięgu regionalnym (budowa dróg, nartostrad, obiektów turystycznych, itp.). Dla obszaru zlewni rozpatrywana jest także trwałość lasu w kontekście przyrodniczym (pożądany udział drzewostanów w poszczególnych fazach rozwojowych). W dalszej kolejności modelowa postać lasu porównywana jest ze stanem rzeczywistym. Różnice pomiędzy stanem optymalnym a rzeczywistym powinny być analizowane w kontekście całej zlewni. Dopuszcza się bowiem, występowanie niewielkiego udziału drzewostanów o składzie gatunkowym (czy strukturze pierśnic) odbiegającym od optymalnego. Końcową decyzją podejmowaną dla zlewni jest dobór odpowiednich sposobów i metod zagospodarowania lasu. Metody te powinny zapewnić osiągnięcie i utrzymanie lasu o takiej budowie i strukturze, aby w sposób optymalny pełnił wyznaczone funkcje. Decyzje podejmowane w drugim etapie dotyczą planowania zabiegów gospodarczych w poszczególnych drzewostanach. Uzyskane w trakcie okresowej inwentaryzacji informacje pozwalają określić między innymi: fazę rozwojową drzewostanu, skład gatunkowy, wskaźniki zasobności i zagęszczenia drzew oraz stan odnowienia podokapowego. W oparciu o te informacje aktualny stan każdego drzewostanu porównywany jest z parametrami drzewostanu modelowego (Przybylska 1998) – o optymalnej zasobności oraz strukturze i zagęszczeniu drzew możliwych do osiągnięcia w danych warunkach siedliskowych. Odpowiednio do fazy rozwoju i aktualnego stanu dla każdego drzewostanu projektowane są wstępnie rodzaj i intensywność zabiegów gospodarczych. W dalszej kolejności przeprowadzane są symulacje rozwoju drzewostanu w ciągu 10-letniego okresu gospodarczego. Pierwszy wariant obejmuje prognozę rozwoju drzewostanu po wykonaniu danego zabiegu gospodarczego. W warian- cie drugim prognozowany jest rozwój tego samego drzewostanu bez realizacji zabiegu. Wymiernym efektem przebiegu tych procesów jest przemieszczanie się drzew w stopniach grubości i kształtowanie struktury pierśnic drzewostanu. Można w tym celu wykorzystać opracowane w Katedrze Urządzania Lasu UR w Krakowie matematyczne modele rozwoju drzewostanów różnowiekowych. Określają one prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeń ubywania oraz przeży- wania i przemieszczania się drzew w stopniach grubości, w zależności od wybranych czynników kształtujących rozwój drzewostanu (Banaś 2007). Progno- zowany w obu wariantach stan drzewostanu na koniec okresu porównywany jest J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 33 z odpowiadającym w cyklu rozwojowym drzewostanem modelowym. W oparciu o wyniki porównania określana jest celowość przeprowadzenia danego zabiegu gospodarczego, zarówno ze względu na kryteria przyrodnicze jak i ekonomiczne. Ze względów przyrodniczych, jeżeli wykonanie zabiegu wpłynie niekorzystnie na rozwój drzewostanu, pilność tego zabiegu otrzymuje wartość „-1”. W sytuacji gdy planowany zabieg nie wpłynie istotnie na prognozowany rozwój drzewostanu, pilność zabiegu otrzymuje wartość „0”, natomiast gdy planowany zabieg wpłynie korzystnie na rozwój drzewostanu pilność jego wykonania otrzymuje wartość „+1”. Z kolei, ze względów ekonomicznych, rozpatrywana jest relacja pomiędzy przychodami z wykonania danego zabiegu, a kosztami jego realizacji. Jeżeli koszty wykonania planowanej czynności znacznie przekraczają uzyskane z tego tytułu przychody pilność zabiegu za względów ekonomicznych otrzymuje wartość „-1”. Analogicznie, gdy koszty zbliżone są do przewidywanych przy- chodów, nadawana jest wartość „0”, natomiast, gdy przewidywane przychody są wyższe od kosztów pilność zabiegu otrzymuje wartość „+1” (Banaś 2010). W trzecim etapie podejmowane są decyzje dla całego obrębu i dotyczą czynników ekonomicznych, tj. analizy oraz zbilansowania dochodów i kosztów związanych z pełnieniem przez las określonych priorytetowych funkcji oraz prowadzonej gospodarki. Etatowy rozmiar użytkowania na dziesięcioletni okres określany jest jako suma miąższości drzew planowanych do pozyskania w trakcie wykonywania zabiegów w drzewostanach, które ze względu na kryteria przyrodnicze mają przypisaną pilność wykonania „0” oraz „+1”. W oparciu o szczegółową analizę kryteriów przyrodniczych, w połączeniu z kryteriami ekonomicznymi wyznaczane są drzewostany, w których należy wykonać zabiegi gospodarcze.

Materiał i metodyka badań Do prezentacji wyników eksperymentu wybrano jednostkę kontrolną 176, należącą do kompleksu badawczego „Powroźnik” w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym Krynica. W roku 1976 wdrożone zostały w niej – naturalny kierunek hodowli lasu oraz model planowania gospodarczego opartego na wytycznych systemu planowania w lasach różnowiekowych. Do oceny efektów gospodarowania wykorzystano metodę stałych powierzchni próbnych, rozmieszczonych w węzłach siatki kwadratów o boku 100 m, w ramach statystyczno-matematycznego systemu inwentaryzacji i kontroli lasu (Poznański i in. 1980). Jednostka kontrolna 176 składa się z trzech jednostek ewidencyjnych, obej- mujących drzewostany znajdujące się w różnych fazach rozwoju: optymalnej (6,70 ha), terminalnej (20,17 ha) i przedplonowej (4,67 ha). W 1976 roku zało- żono w nich powierzchnie próbne o zróżnicowanej wielkości, stosownie do fazy 34 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

rozwoju (O1 – 0,04 ha, T1 – 0,05 ha i P – 0,025 ha) oraz w liczbie wynikającej z regularnego rozmieszczenia powierzchni próbnych (w siatce kwadratów

100x100 m) w całym kompleksie badawczym „Powroźnik” (O1 – 6 szt., T1 – 21 szt., P – 4 szt.). Na każdej powierzchni okresowo, według jednolitej metodyki (Rutkowski 1989) mierzono między innymi: pierśnice drzew i część wysokości oraz rejestrowano: ubytki, dorost, posusz. W rozdziale „Wyniki badań” zamieszczono analizę rozwoju zasobów drzewnych w jednostce kontrolnej 176, na podstawie pomiarów na kontrolnych powierzchniach próbnych przeprowadzonych w latach: 1976, 2000, 2005 i 2010. Obliczenia wykonano zgodnie z metodyką po- daną przez Rutkowskiego (1989). Podczas obliczenia miąższości drzew korzystano z tych samych krzywych miąższości, które sporządzono na podstawie pierśnic i wysokości drzew pomierzonych podczas kolejnych inwentaryzacji (Banaś i Zięba 2001, 2002). Na podstawie uzyskanych wyników oceniono: skład gatunkowy, liczbę drzew i ich rozkład w stopniach grubości, zasobność, rozmiar posuszu, zmiany miąższości i zagęszczenia, okresowy przyrost miąższości, in- tensywność procesów dorastania i ubywania drzew (Przybylska i in. 2006).

Wyniki badań Pierwszy etap planowania dotyczył całego obiektu Powroźnik, wyodrębnio- nego wyraźnie w krajobrazie poprzez grzbiety górskie i tworzącego zlewnię potoku Stupne. Drzewostanom całej zlewni nadano status lasów wodochronnych. Przyjęto, że nadrzędnym celem gospodarowania jest doprowadzenie i utrzymanie takiej budowy i struktury (gatunkowej oraz wiekowej) drzewostanów, aby w sposób optymalny pełniły funkcje wodochronne. Sprzyjają temu bardzo korzystne warunki przyrodnicze w obiekcie Powroźnik: dominują żyzne gleby brunatne, miejscami oglejone, oraz siedliskowy typ lasu (las górski – LG). Uwzględniając wiodące wodochronne funkcje lasu oraz wyniki analiz warun- ków przyrodniczych przyjęto, iż celem planowania hodowlanego będą różno- wiekowe drzewostany bukowo-jodłowe z domieszką jaworu, jesionu, świerka i wiązu. Drugi etap obejmował natomiast planowanie szczegółowych decyzji dla poszczególnych drzewostanów. W pracy przedstawiono przykładowo wyniki dla jednostki kontrolnej 176. Spośród wielu uzyskanych w toku eksperymentu informacji wybrano i przedstawiono w tabelach (Tab. 1, 2) i na rycinach (Ryc. 1–3) te, które dotyczą oceny stanu oraz dynamiki rozwoju zasobów drzewnych w kolejnych okresach pomiarowych. J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 35

Tabela 1. Wyniki okresowej oceny składu gatunkowego drzewostanów w jednostce kontrolnej 176 w kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976– 2010. FR – fazy rozwoju. Table 1. Results of periodical evaluation of tree stands species composition in control unit 176 in research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010. FR – developmental phases.

Skład gatunkowy według liczby drzew [%] Gatunek FR Species composition according to number of trees Species 1976 2000 2005 2010 Fagus sylvatica 2.14 12.14 15.48 17.33 Abies alba 85.03 82.66 78.71 78.67 Acer pseudoplatanus 4.28 0.58 0.65 0.00 Optimal Larix decidua 3.21 2.89 2.58 2.67 Alnus incana 0.53 1.16 0.65 0.67 Picea abies 0.53 0.58 1.29 0.67

Optymalna / Salix sp. 2.67 0.00 0.65 0.00 Populus tremula 1.60 0.00 0.00 0.00 Fagus sylvatica 4.03 14.44 18.74 19.22 Salix caprea 2.34 0.46 0.14 0.00 Abies alba 79.83 61.70 62.66 66.18 Fraxinus excelsior 1.06 13.53 9.51 7.66 Terminal Acer pseudoplatanus 3.40 4.41 3.92 3.47 Alnus incana 0.00 0.76 0.42 0.43 Populus tremula 0.00 0.15 0.14 0.14 Terminalna / Terminalna Picea abies 8.92 4.56 4.06 2.60 Salix sp. 0.42 0.00 0.42 0.29 Pinus sylvestris 32.43 21.05 14.47 12.68 Fagus sylvatica 4.50 19.74 22.37 23.94 Betula pendula 2.70 0.00 0.00 0.00 Forecrop Salix caprea 4.50 0.00 0.00 0.00 Abies alba 23.42 30.26 35.53 39.44 Larix decidua 11.71 11.84 10.53 11.27 Alnus incana 6.31 2.63 2.63 1.41 Przedplonowa / Picea abies 14.41 14.47 14.47 11.27 36 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 2. Wyniki okresowej oceny stanu drzewostanów i dynamiki procesów lasotwórczych w jednostce kontrolnej 176 w kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976–2010. FR – fazy rozwoju. Table 2. Results of periodical evaluation of tree stands and dynamics of forest processes in control unit 176 in research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010. FR – developmental phases. Rok wykonania inwentaryzacji Cecha drzewostanu FR j.m. Year of inventory Tree stand feature 1976 2000 2005 2010 Zasobność m3/ha 227 504 541 558 Mean volume Liczba drzew szt./ha 779 721 646 625 Number of tree stem

Przyrost miąższości 3

Optimal m /ha/rok 10.93 17.96 14.23 Annual volume increment szt./ha/rok 8.68 29.17 2.50 Dorost / Ingrowth m3/ha/rok 2.18 11.01 0.28 szt./ha/rok 2.43 3.33 6.67

Optymalna / Ubytek / Outgrowth m3/ha/rok 0.48 1.91 7.43 szt./ha 58.33 16.67 33.33 Posusz / Deadwood stem m3/ha 11.50 9.54 37.17 Zasobność m3/ha 267 437 511 588 Mean volume Liczba drzew szt./ha 449 627 681 659 Number of tree stem

Przyrost miąższości 3

Terminal m /ha/rok 7.87 15.63 13.80 Annual volume increment szt./ha/rok 6.31 8.19 5.33 Dorost / Ingrowth m3/ha/rok 5.07 3.41 0.42 szt./ha/rok 0.28 2.29 8.00 Ubytek / Outgrowth Terminalna / Terminalna m3/ha/rok 0.29 0.10 0.64 szt./ha/rok 6.67 11.43 40.00 Posusz / Deadwood stem m3/ha/rok 6.97 0.49 3.22 Zasobność m3/ha 276 485 492 530 Mean volume Liczba drzew szt./ha 1110 760 760 710 Number of tree stem

Forecrop Przyrost miąższości m3/ha/rok 10.29 16.00 16.34 Annual volume increment szt./ha/rok 22.08 32.00 16.00 Dorost / Ingrowth m3/ha/rok 2.25 12.66 5.74 szt./ha/rok 3.75 8.00 4.00 Ubytek / Outgrowth m3/ha/rok 0.60 0.84 0.56 Przedplonowa / szt./ha/rok 90.00 40.00 20.00 Posusz / Deadwood stem m3/ha/rok 14.50 4.20 2.80 J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 37

Ryc. 2. Struktura rozkładu drzew w stopniach grubości w drzewostanie w fazie optymalnej

(O1) w jednostce kontrolnej 176 w kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976–2010. Fig. 2. Structure of distribution of trees in degree of stem diameter in optimal phase

(O1) in control unit 176 in research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010.

Ryc. 3. Struktura rozkładu drzew w stopniach grubości w drzewostanie w fazie terminalnej

(T1) w jednostce kontrolnej 176 w kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976–2010. Fig. 3. Structure of distribution of trees in degree of stem diameter in terminal phase

(T1) in control unit 176 in research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010. 38 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W roku 1976 drzewostan w fazie optymalnej (176 O1) stanowiła jedlina (Jd – 85%) z pojedynczą domieszką jaworu, modrzewia, wierzby, buka i osiki. Odznaczał się on niewielką zasobnością (227 m3/ha) oraz stosunkowo wysoką liczbą drzew (779 szt./ha). W składzie dominowały drzewa niewielkich wymiarów o czym świadczy niska przeciętna pierśnica (d1,3=18,7 cm). Jako pożądany kierunek rozwoju w drzewostanie wskazano stopniowy wzrost zasobności i akumulację zapasu. Stwierdzono, że zapewnią je naturalne procesy rozwojowe, stąd w latach 1976–2005 nie zaplanowano zabiegów gospodarczych (trzebieży). W roku 2005 wyniki inwentaryzacji wykazały, iż drzewostan osiągnął już wysoką zasobność (541 m3/ha) i stopniowo przechodzi do fazy terminalnej. Uznano więc, iż należy zapewnić warunki do pojawienia się intensywniejszego odnowienia naturalnego (które w 2005 r. występowało tylko na 5% pow. – Tab. 3) oraz dążyć do większego zróżnicowania rozkładu pierśnic (Ryc. 2). W tym celu wykonano cięcia pielęgnacyjne w wymiarze 25 m3/ha.

Tabela 3. Wyniki okresowej oceny odnowienia podokapowego w jednostce kontrolnej 176 w kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976–2010. Table 3. Results of periodical evaluation of under canopy regeneration in control unit 176 in research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010. Odnowienie podokapowe Under canopy regeneretion Fazy rozwoju Skład gatunkowy Rok Developmental [wg % zajmowanej po- Year Pokrycie powierzchni [%] phases wierzchni] Coverage (%) Species composition (% of area covered) 1976 6Jd 4Bk pjd Św Js 30 Optymalna 2000 6Jd 4Bk pjd Jw 8 Optimal 2005 5Jd 5Bk 5 2010 5Jd 5Bk pjd Jw 7 1976 5Jd 3Bk 1Św 1Js pjd Jw 32 Terminalna 2000 6Jd 3Bk 1Jw 12 Terminal 2005 7Jd 2Bk 1Św pjd Jw 5 2010 6Jd 3Bk 1Jw. pjd Św 10 1976 5Jd 3Bk 2Św pjd Jw 25 Przedplonowa 2000 5Bk 4Jd 1Św pjd Jw 50 Forecrop 2005 5 Jd 5Bk pjd Jw. Św 45 2010 78Jd 2Bk pjd Jw. Św 40

Naturalne procesy lasotwórcze w drzewostanie przebiegały intensywnie. Zwraca uwagę szczególnie wysoki bieżący przyrost miąższości, który kształtował się od 11 m3/ha/rok do nawet 18 m3/ha/ rok. Równie wysoką intensywnością, szczególnie na początku okresu badawczego, charakteryzował się proces dorastania, który kształtował się od 9 do 29 szt./ha rok. Ubywanie było natomiast J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 39

mniej intensywne, wynosiło od 2 do 7 szt./ha/rok i związane było z procesem naturalnego wydzielania się drzew oraz z wykonanymi w okresie 2005–2010 cięciami. W ciągu 34 letniego okresu badań (w roku 2010) w drzewostanie w fazie optymalnej zmieniły się relacje liczebnościowe i miąższościowe między gatunkami. W składzie szczególnie wyraźny jest wzrost udziału buka (o 15%) oraz nieznaczny spadek liczebności jodły (o 6%). Ponadto w drzewostanie nie stwierdzono jaworu, wierzby i osiki. W wyniku oddziaływania procesów lasotwórczych znacznie wzrosła średnia zasobność (558 m3/ha), a także spadła średnia liczba drzew na 1 ha

(o 19,8%). Wyższa była również przeciętna pierśnica (d1,3=26,1cm).

Nieco inaczej kształtował się rozwój drzewostanu w fazie terminalnej (176 T1). W roku 1976, według klasyfikacji kategorii składu gatunkowego, była to jedlina (Jd 79,8%) ze znacznym udziałem świerka (9,0%) i pojedynczą domieszką buka, jaworu, iwy i jesionu. Charakteryzowała się niewielką średnią liczbą drzew na 1 ha (449 szt./ha) oraz niską średnią zasobnością (267 m3/ha). Stosunkowo mała była

również przeciętna pierśnica (d1,3=22 cm), a zaledwie 10% drzew posiadało pierśnicę powyżej 50 cm. Na etapie planowania, z uwagi na priorytet funkcji wodochronnych, jako modelowy przyjęto drzewostan trwale różnowiekowy o strukturze przerębowej. Pożądany kierunek rozwoju drzewostanu winien więc sprzyjać wzrostowi miąższości, szczególnie w wyższych stopniach grubości oraz osiągnięciu struktury przerębowej. Przy dużym udziale odnowienia podokapowego, (ponad 30% powierzchni, Tab. 3), uznano że taki rozwój mogą zapewnić naturalne procesy, stąd też zrezygnowano z planowania cięć rębnych w drzewostanach fazy terminalnej. W okresie badawczym procesy lasotwórcze przebiegały ze zróżnicowaną intensywnością. Na przykład proces przyrastania kształtował się na poziomie od 7,9 do 15,6 m3/ha/rok, co stanowiło odpowiednio od 2,7 do 3,6% zasobności na początku okresu. Z kolei intensywność dorastania wynosiła od 5 do 8 szt./ha/ rok. Proces ubywania drzew przebiegał natomiast z niewielką intensywnością, a nasilił się dopiero po okresie intensywnego dorostu (8 szt./ha/rok). Związany on był z naturalnym procesem wydzielania się drzew oraz zabiegami gospodarczymi usuwania znacznej liczby posuszu (6,8% ogólnej liczby drzew w drzewostanie). W rezultacie oddziaływania procesów lasotwórczych w drzewostanie w fazie terminalnej w okresie badawczym wzrosły zarówno średnia liczba drzew na 1 ha (659 szt./ha) jak i średnia zasobność (588 m3/ha). Nieznacznie zmienił się rów- nież skład gatunkowy, tj. zmniejszył się udział jodły (o 14%) i świerka (o 6,0%) natomiast wzrósł udział buka (o 15%) i jesionu (o 7%). W roku 2010 struktura rozkładu drzew w stopniach grubości spełniała już warunki zgodności z teore- tycznym rozkładem Liocourta-Mayera (Ryc. 3). Drzewostan w fazie przedplonowej (176 P) w roku 1976 był już częściowo przebudowany i określony został jako sośnina wielogatunkowa (So 32,4%). 40 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W jej składzie znaczny udział posiadały: jodła (23,4%) świerk (14,0%), modrzew (12,0%) i olcha (6,3%). Pojedynczo występowały ponadto buk, iwa i brzoza. Średnia liczba drzew na 1 ha była stosunkowo wysoka i wynosiła 1110 szt./ha, natomiast średnia zasobność kształtowała się na poziomie 276 m3/ha. Przeciętna pierśnica drzew była niewielka (d1,3=16,6 cm). Odnowienie podokapowe występowało na 25% powierzchni. Ponieważ drzewostan położony jest w strefie przygrzbietowej, narażonej na silne wiatry, uznano, iż wiodącą rolę w drzewostanie winien pełnić buk, który jest bardziej odporny niż jodła. Jako pożądany kierunek rozwoju drzewostanu wskazano więc stopniowy wzrost udziału buka w składzie gatunkowym. W tym celu wykonano podsadzenia sztuczne bukiem na 30% powierzchni. Okresowe pomiary na powierzchniach próbnych wskazały na bardzo dynamiczne przebiegające procesy lasotwórcze. Przyrastanie kształtowało się na poziomie od 10,3 do 16,3 m3/ha/rok, co stanowiło odpowiednio od 3,3 do 3,7% zasobności na początku okresu. Bardzo intensywnie zachodził również proces dorastania. Średnio do piętra drzewostanu dorastało od 16 do 32 szt/ha/rok (2–4% liczby drzew na początku okresu). Z wyraźnie mniejszą intensywnością (4–8 szt./ha/rok), zachodził natomiast proces ubywania, który głównie związany był z naturalnym procesem wydzielania się drzew, a także usuwaniem w ramach przebudowy gatunków przedplonowych. Potwierdza to znaczna liczba suchych drzew o niewielkich wymiarach (posuszu), które stanowiły od 2,6 do 8,1% liczby drzew na początku okresu kontrolnego (Ryc. 4). W rezultacie oddziaływania procesów lasotwórczych średnia liczba drzew na 1 ha zmalała o 36,0% (710 szt./ha), natomiast średnia zasobność wzrosła do 530 m3/ha, tj. o 92% Wyższa była również przeciętna pierśnica (d1,3=24,0 cm). Wyraźnie zmienił się ponadto skład gatunkowy. Zmniejszył się udział gatunków przedplonowych: sosny (o około 20%) i olszy (o 5%), wzrósł natomiast udział gatunków docelowych takich jak buk (o około 20%) i jodła (o 15%). Ponadto nie stwierdzono już gatunków o charakterze przejściowym, np. iwy i brzozy. W 2010 roku drzewostan miał skład gatunkowy spełniający kryteria jedliny wielogatunkowej.

Podsumowanie Prowadzenie gospodarki leśnej w lasach różnowiekowych wymaga synergii zadań ochrony naturalnej postaci i rozwoju lasów, z długookresowymi celami społecznymi i gospodarczymi. Doskonalenie rozwiązań w tym zakresie wymaga zastosowania nowych systemów zarządzania ekosystemami leśnymi, wspomaganymi na przykład modelowymi symulacjami, umożliwiającymi wybór właściwych scenariuszy rozwoju lasów. Gospodarka leśna winna natomiast być traktowana jako aktywna forma działań gospodarczych, podążających za naturalnymi procesami rozwoju lasu. J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 41 Ryc. 4. Struktura rozkładu drzew w stopniach grubości drzewostanie fazie przedplonowej (P) jednostce kontrolnej 176 Ryc. kompleksie badawczym „Powroźnik” LZD Krynica w latach 1976–2010. Fig. 4. Structure of distribution trees in degree stem diameter forecrop phase (P) control unit 176 research complex „Powroźnik”, Forest Experimental Station Krynica in 1976–2010. 42 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W niniejszej pracy przedstawiono system planowania urządzeniowego dla lasów różnowiekowych. Istotą opracowanego systemu jest podporządkowanie decyzji planistycznych przebiegowi naturalnych procesów lasotwórczych, tj.: odnawiania, przeżywania i ubywania drzew. Nadrzędnym celem gospodarowania jest uzyskanie takiej postaci lasu, aby w sposób optymalny spełniał funkcje priorytetowe wyznaczone dla danego obszaru. Decyzja o celowości realizacji określonego zabiegu gospodarczego powinna wynikać zarówno z potrzeb przyrodniczych jak i analizy ekonomicznej. Praktycznym uzupełnieniem opisu teoretycznych podstaw systemu są wyniki 34-letniego eksperymentu (1976–2010) realizowanego w jednostce kontrolnej 176 w LZD Krynica. Prezentują one efekty gospodarowania w drzewostanach różnowiekowych objętych zabiegami hodowlanymi według wytycznych systemu. Zaprezentowane w pracy wyniki dają podstawy do pozytywnej oceny systemu i potwierdzają ogólną tezę, iż prowadzenie gospodarki w lasach różnowiekowych może łączyć zarówno korzyści ekologiczne (np. wzrost zgodności składu gatunkowego drzewostanu z siedliskiem) jak i gospodarcze (zwiększenie produkcyjności drzewostanów).

Literatura Banaś J. 2002. Dynamika zmian struktury pierśnic w stadiach rozwojowych różnowiekowego lasu jodłowego. Sylwan 146 (9): 81–91. Banaś J. 2007. Modele ubywania i przeżywania drzew w różnowiekowych lasach górskich i ich zastosowanie. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy 317. Banaś J. 2010. System planowania urządzeniowego w lasach różnowiekowych. Sylwan 7: 456–462. Banaś J., Zięba S. 2001. Procesy rozwoju lasu różnowiekowego. Roczniki AR w Poznaniu, 11–15. Banaś J., Zięba S. 2002. Przestrzenna i czasowa zmienność procesów rozwoju różnowiekowych lasów jodłowych w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Krynicy. Sylwan 11: 89–101. Bernadzki E. 1998. Zasady trwałej gospodarki leśnej a hodowla lasu. W: Trwały i zrównoważony rozwój lasów. Opinie, poglądy, propozycje. Red. K. Rykowski, Wyd. Naukowe ASKON, Warszawa, ss.: 13–27. Chodzicki E. 1960. Udoskonalone rębnie jako środek do zwiększenia produkcji drewna w leśnictwie zgodny z postulatami sił wytwórczych przyrody, Sylwan 9. Meyer H. A., Recknagel A. R., Stevenson D. D., Bartoo R. A. 1961. Forest Management. The Ronald Press Company. USA. Polityka Leśna Państwa 1997. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/ poziom_krajowy/polska_polityka_przestrzenna/zespol_realizacyjny_KPZK/ Documents/4b2eff58b59e4d7bbf1ab537c38b75b8polityka_lesna_1998.pdf J. Banaś, S. Zięba — Wstępne wyniki wdrożenia systemu... 43

Poznański R., Rutkowski B., Żuchowski J. 1980. Rozkład pierśnicowej struktury różnowiekowych jedlin w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Krynicy. Acta Agr. et Silv., Ser. Silv. 19: 95–113. Przybylska K. 1993. Poznawcze i praktyczne znaczenie autokorelacji miąższości drzew na kontrolnych powierzchniach próbnych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy 175. Przybylska K. 1998. Znaczenie „normy” w regulacji użytkowania lasu W: Użytkowanie lasu i problemy regulacji użytkowania lasów w Polsce. Red. P. Paschalis. Kom. Nauk Leśnych PAN, Warszawa. Przybylska K., Banaś J., Zięba S., Zygmunt R., Żuchowski J. 2006. Inwentaryzacja lasu. Przewodnik do ćwiczeń terenowych z urządzania lasu. KUL, Kraków. Przybylska K., Zięba S. 2008. Siedliskowe uwarunkowania prac urządzeniowych i decyzji planistycznych. W: Leśne obszary funkcjonalne. Stud. i Mat. CEPL Rogów 3 (19): 194–204. Rutkowski B. 1989. Urządzanie lasu. Część I. AR Kraków. Rutkowski B., Poznański R., Przybylska K. 1972. Wstępne wyniki zastosowania statystyczno-matematycznego kontrolnego sposobu inwentaryzacji i kontroli w rezerwacie Turbacz im. Wł. Orkana w Gorcach. Zesz. Nauk. WSR w Krakowie, Leśnictwo 7: 45–65.

Summary A system of forest management planning for uneven-aged forest is presented. The main principle of system is subordination of planner’s decisions to the course of natural processes in the forest, such as regeneration, survival and depletion of trees. Primary goal of management is to reach such a form of forest which in optimal way will fulfill priority functions designated for a given area. Decision on purposefulness of implementation of specified management procedure should result both from natural conditions and economic analysis. Practical supplement to description of theoretical basis of system are results of 34–year long experiment (1976–2010) in control unit 176 at Forest Experimental Station Krynica. They present effects of management in uneven-aged stands included into silviculture procedures according to the guidelines of system. The results of experiment confirm general argument that management in uneven-aged forest may combine ecological benefits (e.g. increase of compatibility of species composition with site conditions) with economic profits (increase of productivity of tree stands). J. Kiszka, R. Koœcielniak — GatunkiROCZNIKI z czerwonej BIESZCZADZKIE listy porostów wymar³ych...2012 (20), str. 44–6544

Aldona K. Uziębło, Alicja Barć Received: 11.01.2012 Uniwersytet Śląski, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody Reviewed: 30.04.2012 ul. Jagiellońska 28, 40–032 Katowice, [email protected], [email protected] Piotr Kubiesa, Tomasz Staszewski Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych Zakład Biomonitoringu Zintegrowanego ul. Kossutha 6, 40–844 Katowice [email protected]

ZMIANY STRUKTURY FITOCENOZY LEŚNEJ POD WPŁYWEM WYCIĘCIA ZAMIERAJĄCEGO DRZEWOSTANU ŚWIERKOWEGO I OCENA ZABIEGÓW GOSPODARCZYCH W LASACH BESKIDU ŚLĄSKIEGO (KARPATY ZACHODNIE) Changes of the structure of forest phytocoenosis after clear-cutting of the declining spruce stand and evaluation of management methods in the forests of the Silesian Beskid Mts. (Western Carpathians)

Abstract: The environmental (1994–2011) and phytosociological (1996–2011) studies on permanent plot revealed changes in forest layers before and after clear-cutting of the tree stand (in 2005) in the Wilczy stream valley, the Brenna Leśnica village (Silesian Beskid Mts, Western Carpathians). The disturbance influenced biological balance of the phytocoenosis and made it open to the synanthropic and other species from non-forest communities but did not eliminate the main components of the herb layer. Succession promotes natural broad-leaf trees (birch, rowan, willow and aspen) and species from the fir-beech forest compatible with habitat conditions, modified by long-term influence of spruce monoculture. Planted pine can strengthen acidification processes and it seems the objectionable element of the phytocoenosis. The observed increase in the quality of some environmental conditions (lowering pollution, higher pH values), as well as local microclimate and orography, promote rather fir as a component of the next-generation beech-spruce-fir forest, then pine. Fir in the Silesian Beskid Mts needs relatively low management support in appropriate habitats. Therefore, it is an important admixture in the lower-montane belt of the Western Carpathians.

Key words: lower-montane forests, clear-cutting, pine, fir, forest management, regeneration.

Wstęp Lasy wielu pasm górskich w Karpatach Zachodnich były wycinane od począt- ku osadnictwa na tych ziemiach (Kornaś 1955; Przyboś 1995). Najwięcej szkód przyniósł jednak wiek XIX i rozwój przemysłu, który stał się przyczyną wycięcia wielu tysięcy hektarów lasów: bukowych, bukowo-jodłowych oraz bukowo-jo- A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 45 dłowo-świerkowych i zastąpienia ich monokulturami szybko rosnącego świerka (Koczwara 1930; Kawecki 1939; Kulig 1973; Nyrek 1975). Beskid Śląski, któ- rego dotyczy niniejsza praca, należał do cesarsko-królewskich dóbr skarbowych, a eksploatację tutejszych lasów, ze względu na rozwój przemysłu, podjęto wcześniej niż na Żywiecczyźnie (tj. przed 1840 r.). Do nasadzeń stosowano często świerka obcej proweniencji, słabo dostosowanego do panujących tu warunków klimatycz- no-siedliskowych (Wilczek 1995). W XX wieku wieloletni dopływ zanieczyszczeń z pobliskich dużych ośrodków przemysłowych, jak Górnośląski Okręg Przemysło- wy po polskiej stronie granicy, oraz kombinatu górniczo-hutniczego w Karwinie i Trzyńcu z terenu ówczesnej Czechosłowacji, stały się przyczyną wielkopo- wierzchniowego rozpadu drzewostanów świerkowych i jodłowych, ataku szkodni- ków oraz infekcji grzybowych (Zawada 1978; Staszewski i in. 1998; Szdzuj 1999). Efektem kombinacji wielu czynników mających negatywny wpływ na stan zdro- wotny lasów górskich, były i są wielohektarowe zręby zupełne. Z jednej strony miały one chronić zdrowe drzewostany, z drugiej zaś, poprzez przebudowę drzewostanu, umożliwić powrót roślinności zgodnej z właściwościami siedliska. Celem niniejszej pracy jest określenie tempa i kierunku zmian w strukturze fitocenozy leśnej na stałej powierzchni badawczej pod wpływem silnego zaburzenia (wycięcie drzewostanu) oraz wstępna ocena zastosowania określonych zabiegów gospodarczych.

Materiał i metody Badania, będące podstawą niniejszej pracy, są częścią biomonitoringu zbiorowisk leśnych prowadzonego od 18 lat na kilkunastu stałych powierzchniach badawczych, założonych w 1994 r., a zlokalizowanych głównie w górskich parkach narodowych, ale również na 3 powierzchniach poza ich granicami. Na jednej z nich, w Brennej Leśnicy w dolinie Wilczego Potoku (Beskid Śląski), w 2005 roku dokonano wycięcia niemal całego drzewostanu świerkowego z powodu jego złego stanu zdrowotnego. Dlatego ta powierzchnia stała się przedmiotem niniejszych badań fitosocjologicznych i glebowych. Powierzchnia badawcza obejmuje 0,25 ha i położona jest na wysokości ok. 660 m n.p.m., na stoku o ekspozycji NW i nachyleniu 30°. Do 2005 r. tworzyła ją ok. 150-letnia monokultura świerkowa, nasadzona najprawdopodobniej na siedlisku kwaśnej buczyny lub boru mieszanego. Po latach fitocenoza ta pod względem składu i struktury upodobniła się do fitocenoz zespołu Abieti-Piceetum montanum. Jest to możliwe w sytuacji, gdy siedlisko lokalnie podlega erozji i procesowi bielicowania (Michalik, Szary 1997). Powierzchnia została podzielona na 100 kwadratów o boku 5 m. W każdym z nich, co 5 lat, począwszy od roku 1996 (1996, 2001, 2006, 2011) było wykonywane zdjęcie fitosocjologiczne. Dokonywano spisu wszystkich występujących w danym kwadracie gatunków 46 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) z uwzględnieniem struktury pionowej, tj. występowania gatunku w poszczególnych warstwach: drzew (A), krzewów (B) i runa (C), a następnie oceniano ich procentowe pokrycie w skali 1%, 5%, 10%, 20%... 100%. Metoda ta pozwoliła uwzględnić nawet niewielkie zmiany w pokryciu poszczególnych gatunków we wszystkich warstwach roślinności budującej analizowaną fitocenozę. Frekwencja gatunków uwzględniona w analizach to procentowy udział kwadratów z obecnością danego gatunku w stosunku do wszystkich kwadratów na całej badanej powierzchni. Warstwa mszaków (D) była wyceniana całościowo, bez uwzględniania udziału poszczególnych gatunków, oznaczonych jednorazowo. Na omawianym obszarze występują gleby brunatne kwaśne (dystric cambisols wg FAO ISRIC) do brunatnych bielicowanych (cambic podzols) i płowych (luvisols) (Vogt et al. 1994). Według danych opisu taksacyjnego z lat 1990–1999 powierzchnia badawcza zajmuje siedlisko LMG świeżego o składzie gatunkowym jd–bk–św. Na stoku w miejscu sąsiadującym z powierzchnią badawczą wykonano również profil glebowy o głębokości ponad 80 cm. W analizie zmian warunków siedliskowych uwzględniono także dane z lat 1994 i 2007 uzyskane z 6 lizymetrów rozmieszczonych losowo na całej powierzchni oraz z 10 zbiorników opadu podkoronowego, rozmieszczonych równomiernie. Ceramiczne lizymetry próżniowe, służące do zbierania roztworów glebowych, zainstalowano na głębokości 25 cm i 50 cm. Roztworów glebowych nie pobierano w zimie, by nie zniszczyć zbiorników. Opad podkoronowy zbierano od kwietnia do października do lejków o przekroju 169 cm2 i pięciolitrowych butelek z PE, natomiast w zimie zbiorniki zastępowano „rękawami śniegowymi” o przekroju 340 cm2, które umożliwiały pobieranie prób. W roztworze glebowym i opadzie podkoronowym oznaczono: pH, Na+, K+, Ca2+, Mg2+, Mn2+, Zn2+, Al3+, 2+ 2+ - + 2+ Pb , Cd , NO3 , NH4 , SO4 . Odczyn roztworu oznaczono pehametrem N517OE bezpośrednio po przywiezieniu prób do laboratorium, a stężenie kationów metodą atomowej spektrofotometrii absorpcyjnej (Varian 1100P) – bezpośrednio w próbach. + Stężenie NH4 wyznaczono kolorymetrycznie metodą Nesslera, przy długości fali 420 mm. Stężenie anionów oznaczono metodą chromatografii jonowej (chromatograf Dionex X-100, kolumna Ion-Pac AS4A); (Staszewski 2004). Wyniki badań roślinności opracowano metodami analizy: dyskryminacyjnej (Di- scriminant Analysis DA) i skupień (cluster analysis) – (Stanisz 2007). Różnice skła- du florystycznego pomiędzy latami: 1996, 2001, 2006 i 2001 na 100 poletkach badawczych określono przy pomocy analizy dyskryminacyjnej (DA), w której poszcze- gólne lata zdefiniowano jako zmienną dyskryminacyjną. Z DA wyłączono świerka w warstwie A (zmienna była obecna jedynie w dwóch pierwszych latach badawczych 1996 i 2001) oraz gatunki sporadyczne. Dane florystyczne poddano również klasyfikacji metodą Warda, w której uwzględniono wszystkie gatunki zanotowane na poletkach podczas całego okresu badawczego. Obliczenia numeryczne przeprowadzono przy pomocy programu STATISTICA ver. 9 (StatSoft 2010, Stanisz 2007). A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 47

W pracy zastosowano nazewnictwo gatunków roślin naczyniowych według Mirka i in. (2002) a nazewnictwo zbiorowisk przyjęto za Matuszkiewiczem (2001). Na tej podstawie również wyróżniono następujące grupy: gatunki zbiorowisk borowych (Vaccinio-Piceetea), gatunki lasów liściastych (Querco-Fagetea), porę- bowe (Epilobietea angustifolii), nieleśne – obejmujące gatunki obce fitocenozom leśnym (głównie gatunki z klas: Molinio-Arrhenatheretea, Betulo-Adenostyletea i in.). Ostatnia grupa to gatunki synantropijne z klasy Artemisietea vulgaris. Liczby wskaźnikowe Zarzyckiego i in. (2002) wykorzystano do wydzielenia grupy ga- tunków acidofilnych, których zakres wartości wskaźnika kwasowości mieści się w zakresie od 1 do 3 (tj. od silnie kwaśnych po umiarkowanie kwaśne).

Wyniki W latach 1996–2004, w Brennej Leśnicy drzewostan na powierzchni badawczej był wycinany stopniowo; najpierw wykonano cięcia sanitarne pojedynczych świerków, następnie odsłonięto ścianę lasu poprzez zrąb w sąsiednim oddziale, a następnie usunięto drzewostan, pozostawiając 4 przestoje. Początkowo nie miało to jednak znaczącego wpływu na bogactwo florystyczne i wewnętrzną strukturę fitocenozy (Ryc. 1, 2, 3), poza tym, że większa dostępność światła pobudziła do wzrostu nalot buka i w 2001 roku pojawił się on w podroście z 10% frekwencją (Ryc. 4).

Ryc. 1. Zmiany bogactwa gatunkowego na powierzchni badawczej w Brennej Leśnicy w kolejnych latach badawczych. Fig. 1. Changes in species richness in study plot in Brenna Leśnica village in successive years of studies. 48 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Zróżnicowanie składu gatunkowego warstwy runa w grupach syntaksonomicz- no-funkcjonalnych w kolejnych latach badawczych: Borowe (Vaccinio-Piceetea), Leśne (Querco-Fagetea), Porębowe (Epilobietea angustifolii), Obce (gatunki zbiorowisk niele- śnych), Synantrop. (gatunki synantropijne z Artemisietea vulgaris). Fig. 2. Differentiation of species composition in herb layer according to syntaxonomic- functional groups in successive years of studies: Borowe – Coniferous forest species (Vac- cinio-Piceetea), Leśne – Deciduous forest species (Querco-Fagetea), Porębowe – Clear- ing species (Epilobietea angustifolii), Obce – Alien (species) of non-forest communities, Synantrop. – Synanthropic (species) of the Artemisietea vulgaris class.

W tym początkowym okresie obserwacji, runo było zbudowane głównie z: Vaccinium myrtillus, Dryopteris dilatata i Calamagrostis arundinacea. Wszystkie trzy gatunki były reprezentowane z ponad 90% frekwencją. Podobną frekwencję wykazywał w tym okresie nalot świerka Picea abies. Nalot buka Fagus sylvatica występował wówczas na prawie połowie powierzchni badawczej (53% frekwencji), a 10% frekwencję wykazywały: Oxalis acetosella, Carex pilulifera i Galium saxatile. W pojedynczych kwadratach odnotowano obecność takich gatunków jak: Deschampsia flexuosa (7%), Athyrium filix-femina (6%), Sorbus

Ryc. 4. Zmiany frekwencji gatunków drzew w poszczególnych warstwach fitocenozy kształtującej się w okresie 15 lat obserwacji. Fig. 4. Frequency changes of tree species in particular layers of the phytocoenosis during 15 years of observations. A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 49

Ryc. 3. Zmiany w strukturze fitocenozy wywołane wycięciem drzewostanu. Fig. 3. Changes in structure of the phytocoenosis caused by clear-cutting of the tree stand. 50 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) aucuparia i Galium rotundifolium (po 5%) a ponadto: Hieracium murorum, Rubus hirtus, Abies alba, Huperzia selago, Calamagrostis villosa, Luzula luzuloides, Acer pseudoplatanus, Prenanthes purpurea i in. (1–3%) (Tab. 1). Gwałtowna zmiana warunków świetlnych po wycięciu drzewostanu skutkowała przede wszystkim wzrostem liczby gatunków (Ryc. 1). W okresie

Tabela 1. Zmiany występowania gatunków zbiorowiska leśnego na poletku badawczym w 1996–2011 r. (nie wykazano gatunków rzadkich i ze znikomym pokryciem). Table 1. Changes in occurrence of species forming forest plant community on the study plot in 1996–2011 (rare and with small cover species are excluded). Miejsce / Locality Brenna, 660 m n.p.m. /m a.s.l. Drzewostan /Tree stand Monokultura świerkowa / spruce monoculture około / approx. 150 lat / years old Frekwencja Zakres pokrycia Warstwa/ Gatunek Frequency Cover range [%] Layer / Species 1996 2001 2006 2011 1996 2001 2006 2011 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A Picea abies 99 100 7 5 1-20 20-80 5-60 5-10 B Fagus sylvatica - 10 24 44 - 10-30 5-30 10-40 B Picea abies - - - 66 - - - 10-90 B Sorbus aucuparia - - - 2 - - - 10 B Abies alba - - - 2 - - - 10-20 B Pinus sylvestris - - - 1 - - - 20 B Betula pendula - - - 64 - - - 10-60 C Picea abies 99 99 99 33 5-50 1-50 1-50 10-70 C Dryopteris dilatata 98 97 96 46 1-20 1-60 5-40 5-20 C Vaccinium myrtillus 100 95 99 93 1-70 30-90 10-90 5-80 Calamagrostis C 85 91 99 98 1-10 1-60 5-100 10-100 arundinacea C Oxalis acetosella 66 60 22 - 1-5 1-20 5-20 - C Fagus sylvatica 62 53 60 31 1-5 1-20 1-30 5-30 C Carex pilulifera 13 10 21 1 1-5 1-5 1-10 5 C Galium saxatile 4 10 23 1 1 1-20 1-50 1 C Deschampsia flexuosa 8 7 12 15 1-10 10-30 5-50 5-30 C Athyrium filix-femina 3 6 6 4 1 1-10 1-10 5-10 C Sorbus aucuparia 19 5 26 18 1 1-5 1-10 1-10 C Galium rotundifolium 6 5 1 - 1-5 1-10 10 - C Hieracium murorum 2 3 1 1 1 1-5 1 1 A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 51

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C Abies alba 6 3 4 1 1 1-5 1-5 10 C Rubus hirtus 11 3 8 7 1-5 1-5 1-10 1-10 C Huperzia selago 4 2 - - 1-5 1 - - C Calamagrostis villosa - 2 1 18 - 5 5 5-30 C Prenanthes purpurea - 1 1 2 - 1 5 1 C Luzula luzuloides 10 1 3 1 1-5 1 5-10 1 C Rubus idaeus 1 1 8 22 1 1 1-10 5-20 C Petasites albus - 1 2 1 - 5 1-10 5 C Carex ovalis - - 3 1 - - 1-5 5 C Hieracium lachenalii - - 3 1 - - 1-5 5 C Taraxacum officinalis - - 4 6 - - 1-10 1-5 Chamaenerion - - C - 16 30 - 1-10 1-10 angustifolium C Salix silesiaca - - 8 23 - - 1-5 1-10 C Urtica dioica - - 3 3 - - 1-5 1-10 C Veronica officinalis - - 5 1 - - 1-10 5 C Epilobium montanum - - 5 19 - - 1-5 1-10 C Pinus sylvestris - - - 55 - - - 1-20 C Betula pendula - - - 13 - - - 5-20 C Populus tremula - - - 14 - - - 1-20 C Calamagrostis epigeios - - - 13 - - - 5-20 C Salix caprea - - - 3 - - - 5-10 D Dicranum scoparium D Dicranella heteromalla 90 90 50 30 1-80 1-80 1-30 1-10 Polytrichastrum D formosum bezpośrednio po zrębie pojawiła się grupa światłolubnych gatunków porębowych z klasy Epilobietea angustifolii takich jak: Chamaenerion angustifolium (16% frekwencji), Rubus idaeus (8%), Digitalis purpurea (1%), (Tab. 1, Ryc. 2). W dalszym etapie sukcesji udział tych gatunków stopniowo wzrastał i wzbogacał się o kolejne, m.in.: Fragaria vesca, Senecio ovatus, Senecio sylvaticus, Calamagrostis epigeios, Betula pendula, Populus tremula i Salix caprea. Ponadto w miejscach zniszczonych wskutek zrywki drewna pojawiła się grupa gatunków synantropijnych takich jak: Cirsium arvense, Tussilago farfara czy Urtica dioica oraz innych, obcych dla fitocenoz leśnych: Taraxacum officinale, Cerastium 52 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) holosteoides, Juncus effusus, Stellaria graminea czy Hypericum maculatum (Ryc. 2). Zatem, po 6 latach od rębni bogactwo gatunkowe fitocenozy wciąż rośnie, bez wykazania tendencji do stabilizacji (Ryc. 1, 2, 3). Jednocześnie charakterystyczny jest dość stabilny udział gatunków borowych z klasy Vaccinio-Piceetea oraz gatunków lasów liściastych klasy Querco-Fagetea, których udziały nieznacznie (maks. o 3 gatunki) zwiększyły się po wycięciu drzewostanu (Ryc. 2). Analiza dyskryminacyjna (DA), w której porównywano poszczególne kwadraty w kolejnych okresach badawczych wykazała, że o ile przed wycięciem drzewostanu zbiorowisko wykazywało pełną stabilność pod względem struktury i składu florystycznego, o tyle po gwałtownej zmianie warunków fitocenoza uległa równie gwałtownym, ukierunkowanym zmianom (Ryc. 3). Analiza skupień, wykonana na podstawie wartości pokrycia wszystkich gatunków w całym okresie obserwacji, pozwoliła z kolei porównać ich „reakcje” na zaistniałe zmiany w środowisku (Ryc. 5). Najbardziej zbliżoną reakcję ujawniły – Picea abies budująca drzewostan i Vaccinium myrtillus. Oba gatunki po początkowej całkowitej dominacji najbardziej zmieniły udział ilościowy w poszczególnych kwadratach w ostatnim okresie obserwacji; świerk oczywiście z powodu wycięcia. Kolejne skupienie utworzyły Picea abies, Fagus sylvatica i Betula pendula, które po poprawie warunków świetlnych dorosły do warstwy podszytu, a także dwa gatunki (Calamagrostis arundinacea i Dryopteris dilatata), które wykazały reakcję odwrotną przy zachowaniu podobnej frekwencji: Calamagrostis arundinacea znacząco (Tab. 1) zwiększył wartość pokrycia we wszystkich kwadratach, w których był od początku obecny, natomiast Dryopteris dilatata ustąpił mu, zmniejszając miejscami pokrycie do zera. Tak więc, nastąpiła zasadnicza zmiana fizjonomii runa fitocenozy z krzewinkowo-paprociowej na trawiastą. W ostatnim skupieniu znalazły się z jednej strony gatunki, które wykazały największe fluktuacje w wartościach pokrycia oraz gatunki, które pojawiły się dopiero w ostatnim z obserwowanych etapie sukcesji. Naturalne odnowienie drzewostanu zostało uzupełnione w 2009 roku poprzez wprowadzenie do runa sosny Pinus sylvestris. W 2011 roku sosna w runie osiągnęła frekwencję 55%, powoli wchodząc w warstwę podszytu. W tym czasie, spośród gatunków budujących naturalne odnowienie, świerk wy- kazał w tym samym roku 33% frekwencję w runie i 66% w podszycie, natomiast buk jako nalot w warstwie runa osiągnął 31%, a w warstwie podszytu 44%. Gatunki naturalnego przedplonu to brzoza (13% runo, 64% podszyt), jarząb (2% runo i 18% podszyt), wierzba śląska (23% runo) i osika (14% w runie – Ryc. 4). Jodła reprezentowana jest bardzo słabo i jej naturalne odnowienie to w 2011 r. dwa osobniki w warstwie podszytu i runa. Udział gatunków z klasy Querco-Fagetea pozostaje nadal niemal na nie zmienionym poziomie, nieco wzrósł natomiast udział gatunków z klasy A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 53 Ryc. 5. Podobieństwo „reakcji” poszczególnych elementów budujących analizowaną fitocenozę w okresie 15 lat obserwacji. Ryc. Fig. 5. ”Reactions” similarity of particular elements forming the phytocoenosis analysed during 15 years observations. 54 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Vaccinio-Piceetea (Ryc. 2). Analiza zmian udziału w składzie gatunkowym roślin acidofilnych (o wartości ekologicznej liczby wskaźnikowej R= 1–3, (Zarzycki i in. 2002), niezależnie od ich przynależności syntaksonomicznej) wykazała, że ich procentowy udział w kształtującej się fitocenozie spadł z maksymalnej wartości 70% (w 2001 r.) do 47% (w 2011 r. – Ryc. 6). Zatem, wyraźnie ustępują one roślinom o wyższych wymaganiach, co do kwasowości gleby. Tego rodzaju tendencję potwierdzają wyniki badań nad składem chemicznym roztworów glebowych (Tab. 2), które wskazują na bardzo wyraźny wzrost wartości pH w 1994 i 2007 r. Także analiza opadu podkoronowego pod kątem dopływu zanieczyszczeń do gleby wykazała znaczne zmniejszenie ładunku substancji zakwaszających (związki siarki i azotu) (Tab. 3). Ta ogólna poprawa warunków środowiskowych dobrze rokuje na przyszłość kształtującej się fitocenozy. Wykonany profil glebowy wykazał cechy typowe dla gleb brunatnych zbielicowanych (Tab. 4), które w rejonie powierzchni w Brennej są wykształcone ze zwietrzeliny piaskowca godulskiego (Burtanówna 1937). Podsumowując, wyniki niniejszych badań należy stwierdzić, że procesowi sukcesji w analizowanym borze mieszanym sprzyja zarówno typ gleby, jak i zmiany zachodzące w siedlisku tej fitocenozy.

Dyskusja W modelu wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego obecnie odchodzi się od monokultur i schematycznych zabiegów prowadzących do powstawania drze- wostanów jednowiekowych. Promowane są lasy o złożonej strukturze wiekowej i gatunkowej, nawiązujące do budowy, struktury i dynamiki lasów pierwotnych (Korpeľ 1989, 1995; Jaworski 2004; Brzeziecki 2008). Teoretycznie przebudowa drzewostanów ma na celu pełne dostosowanie składu gatunkowego drzewosta- nów do warunków siedliska, a rozwój lasu powinien wynikać z naturalnego na- stępowania po sobie procesów odnawiania, ukierunkowanych przez priorytetową funkcję lasu (Banaś 2010). W Polsce dotyczy to głównie drzewostanów, w któ- rych na siedliskach lasów liściastych i mieszanych protegowane były monokultury świerkowe w górach lub sosnowe na niżu i pogórzu. Skutki tamtych działań gospodarki leśnej współcześnie wymagają środków zaradczych w postaci przebudowy drzewostanów (Myczkowski 1958; Barć 2004). Negatywne skutki zrę- bów zupełnych w postaci: erozji, przyspieszonego spływu powierzchniowego, wypłycania koryt potoków, a w rezultacie gwałtownych przyborów wód powo- dziowych, powinny być wystarczającym powodem do podejmowania szczegól- nie przemyślanych i ekologicznie uzasadnionych decyzji, przede wszystkim na obszarach górskich, gdzie leśna szata roślinna ma szczególne znaczenie ochronne (Twaróg 1984; Radecki-Pawlik 2003). A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 55

Ryc. 6. Spadek udziału gatunków acidofilnych po wycięciu drzewostanu świerkowego. Fig. 6. Decline of acidophilous species after clear-cutting of the spruce tree stand: acido- filne – acidophilous, nieacidofilne – non-acidophilous species.

Tabela 2. Porównanie średnich rocznych stężeń jonów w roztworach glebowych w latach 1994 i 2007 [mg/dm3]. Table 2. Comparison of mean annual concentrations of ions in soil solutions in years 1994 and 2007 [mg/dm3]. Roztwór glebowy - + - 2- 2+ 2+ + 2+ 2+ + Soil solution pH Cl NH4 NO3 SO4 Mn Zn Na Ca Mg K 25 cm 1994 4,4 2,7 1,8 3,6 20,1 0,4 0,1 1,1 2,6 0,5 1,7 2007 6,4 2,0 2,3 3,5 13,9 0,1 0,2 1,3 8,3 2,4 1,4 Roztwór glebowy - + - 2- 2+ 2+ + 2+ 2+ + Soil solution pH Cl NH4 NO3 SO4 Mn Zn Na Ca Mg K 50 cm 1994 4,3 2,9 1,1 4,1 18,7 0,4 0,1 1,1 2,2 0,5 1,2 2007 5,8 1,8 1,2 2,5 13,2 0,1 0,1 1,1 6,6 2,7 1,8 56 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 3. Porównanie rocznych ładunków w opadzie podkoronowym w latach 1994 i 2007 [kg/ha]. Table 3. The comparison of annual deposits in under-canopy fall in years 1994 and 2007 [kg/ha].

2- - + 2+ + 2+ 2+ 3+ + 2+ 2+ 2+ SO4 NO3 NH4 S-SO4 N-tot Mn Na Ca Mg Al K Zn Pb Cd kg/ha g/ha

1994 143,4 46,3 30,0 47,8 33,8 2,3 5,5 24,4 3,4 3,8 39,7 0,6 160,1 8,1 Year Rok / 2007 59,7 43,0 19,7 19,9 25,1 0,8 9,4 21,5 4,2 1,8 16,9 0,7 147,7 4,3

Tabela 4. Cechy profilu glebowego. Table 4. Features of soil profile. Lokalizacja profilu Poziom genetyczny Głębokość [cm] Profile location Genetic level Depth [cm] AH 2-7 A1A2 7-19 Stok – dolina Wilczego Potoku A2B 19-37 Slope – the Wilczy stream valley B(B) 37-66 BC 66-81 W Brennej Leśnicy drzewostan na powierzchni badawczej był wycinany stopniowo. Wycinka nie wyeliminowała głównych gatunków budujących runo. Równowaga biologiczna zbiorowiska została naruszona dopiero przez dopływ diaspor gatunków obcych dla zbiorowisk leśnych. Niestety, wskutek działań gospodarczych wypadły takie cenne gatunki wskaźnikowe, jak: Huperzia selago czy Galium rotundifolium. Dryopteris dilatata wyraźnie zmniejszył liczebność na rzecz Calamagrostis arundinacea czy C. villosa. Pojawiły się heliofity – w tym gatunki porębowe: Chamaenerion angustifolium, Senecio ovatus, S. sylvaticus, Calamagrostis epigeios, Digitalis purpurea oraz gatunki synantropijne: Cirsium arvense czy Urtica dioica. Obsiały się Betula pendula, Populus tremula i Salix silesiaca. W ostatnim roku lista florystyczna analizowanej fitocenozy wzbogaciła się m.in. o Veronica montana. Pozytywnym przejawem przemian tej fitocenozy jest znaczące, naturalne odnowienie świerka (prawie 70% frekwencji osobników tworzących podrost) i buka (44%), przy nalocie rzędu 30% dla obu gatunków. Najsłabiej odnawia się jodła. Jednak to ona, korzystając z osłony światłożądnego świerka i znoszącego okresowe ocienienie buka (Białobok 1983) i wspomagania ze strony człowieka, tworzy najbardziej naturalny komponent fitocenozy. A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 57

Przedstawione w niniejszej pracy wyniki analizy przemian w strukturze jednej fitocenozy leśnej wyraźnie ilustrują, jak znaczącym zaburzeniem dla tejże fitocenozy jest nagła zmiana warunków środowiskowych wywołana wycięciem drzewostanu, oraz jak rozciągnięty w czasie jest proces jej powracania do względnej równowagi biologicznej. Biorąc pod uwagę naturalne procesy sukcesyjne, wprowadzenie sosny jako gatunku przedplonowego (który z założenia będzie usuwany) między dobrze, naturalnie odnawiające się podrosty bukowo-świerkowe, z pominięciem jodły, w tym konkretnym przypadku jest raczej dyskusyjne. W spontanicznie kształtującej się fitocenozie sosna jest dodatkowym konkurentem o zasoby siedliska i o światło. Jako drzewo iglaste jest też gatunkiem cieniodajnym i stosowanie jej jako osłony dla światłożądnego w początkowym okresie rozwoju świerka, również wydaje się niecelowe. W miarę rozwoju nalotów i podrostów, których głównymi składnikami są świerk i buk, z nieznacznym udziałem jodły, wspomniane wcześniej liściaste gatunki przedplonowe wypadłyby ze składu gatunkowego w sposób naturalny. Sosna w tym wypadku będzie musiała zostać wycięta. Zabieg ten spowoduje ponowne zaburzenie równowagi biologicznej (runa w szczególności), a zrywka naruszy strukturę ściółki i gleby, dając możliwość pojawienia się gatunkom synantropijnym i obcym dla fitocenoz leśnych. Zatem wprowadzenie sosny, zamiast jodły na wysokości 660 m n.p.m. w dolinie Wilczego Potoku w Beskidzie Śląskim, przy obfitym odnawianiu się świerka i buka – naturalnych towarzyszy jodły – wydaje się nieuzasadnione. Sosna, wraz z brzozą, limbą, świerkiem i olszą przetrwała w Karpatach Zachodnich okres ostatniego zlodowacenia (Obidowicz 2004). W szczególności w starszym holocenie (ok. 10 000 lat temu) występowała w górach dużo częściej niż obecnie (Obidowicz 1996), a jej zasięg po ustabilizowaniu się warunków klimatycznych w tej części Europy, przesunął się z terenów górskich na niż. Sosna przetrwała jako relikt klimatyczny w Tatrach, Pienińskim Pasie Skałkowym, na Sądecczyźnie (Zajączkowski 1936, 1949; Zarzycki 1982; Holeksa 1992; Zwijacz- Kozica 1998). Na obszarze sąsiadującym z Beskidem Śląskim pozostała w postaci „małych lasków sosnowych” w Kotlinie Żywieckiej w rejonie: Kocierza, Gilowic i Ślemienia (Zajączkowski 1936; Myczkowski 1958). Trzeba jednak pamiętać, że „reliktowy” charakter wielu jej stanowisk jest dyskusyjny (Zwijacz-Kozica 1998). Pasterstwo, hutnictwo i górnictwo przyczyniły się bowiem do powstania siedlisk, które sosna mogła zająć tylko dlatego, że w ciągu ostatnich kilkuset lat, z pomocą człowieka, pokonała jodłę czy buka na zubożałych siedliskach. Praktyka leśna wskazuje jednak, że sosna jest odporniejsza na szkody mrozowe niż jodła (Białobok 1983; Feliksik 1990). Za sosną przemawia i to, że zgryzanie i spałowanie jodły przez jeleniowate jest ogromnym problemem w odnawianiu jodły, zarówno w lasach gospodarczych, jak i na obszarach chronionych (Jaworski, Skrzyszewski 1995); niekiedy zniszczenia mogą dochodzić nawet do 100% (Motta 1996). Dzieje się tak szczególnie wtedy, 58 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) gdy w środowisku brakuje drapieżników – naturalnych wrogów jeleniowatych. Przykładowo w latach 1970–1990 zagroziło to nalotom i podrostom jodłowym w Babiogórskim PN (Jaworski 2004), a także poważnie skomplikowało prze- budowę porolnych (i w znacznym stopniu zamierających) sośnin na jedliny lub drzewostany mieszane w Magurskim PN (Jamrozy, Tomek 1996). Zagrożenie jodły przez zgryzanie i spałowanie może być jednak obniżone w wyniku sprzy- jających okoliczności (tzw. windows of opportunity – Senn, Suter 2003), spowo- dowanych czasowym obniżeniem liczebności jeleniowatych. Niesprzyjający okres dla odnowienia jodły może obejmować nawet kilka dekad pomiędzy skutecznym odnowieniem, a mimo to być wystarczającym dla zachowania funkcjonalnej in- tegralności lasu. Zatem jodła jako modelowy gatunek konfliktu przebiegającego na linii hodowla lasu – jeleniowate, być może nie jest bez szans; potrzebuje jedynie większej skali przestrzennej i czasowej dla odnowienia, silniej fluktuującego w porównaniu z innymi gatunkami leśnymi (Senn, Suter 2003). Sosna jako przedplon była i jest dość często wykorzystywana w praktyce leśnej. Sprawdziła się wielokrotnie jako gatunek osłonowy dla jodły. Nawet w bieszczadzkich lasach, które znajdują się w optymalnym stadium rozwoju, stosowano sosnowe podsadzenia mimo, iż zróżnicowanie odnowień obejmuje tam aż 12 gatunków, a część z nich to typowe gatunki sukcesyjne (iwa, osika, brzoza – Kucharzyk, Przybylska 1997). Sosna i modrzew były celowo wprowadzane w Bieszczadach Zachodnich jako przedplony, jeszcze przed utworzeniem Biesz- czadzkiego Parku Narodowego, w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Po utworze- niu Parku Michalik i Szary (1997) sugerowali przebudowę 20–35 letnich wówczas upraw sosny i modrzewia w kierunku lasów liściastych i mieszanych. Dobre odnowienie buka może być przejawem zjawiska globalnego ocieple- nia (Fabijanowski, Jaworski 1996). Przewidywane zmiany klimatu wpłyną na gatunki niżowe i niższych położeń górskich. Będą miały one większe szanse rozszerzania zasięgu wraz ze wzrostem wysokości n.p.m., tym samym zasięg gatunków dolno- i górnoreglowych przesunie się w wyższe położenia, natomiast zasięg gatunków wysokogórskich wyraźnie się zmniejszy (Inouye i in. 2002). Beskid Śląski, podobnie jak Bieszczady, położony jest w zasięgu naturalnego występowania buka, jodły i świerka – głównych gatunków tworzących lasy Karpat – oraz biocenotycznie cennych domieszek: jesionu, jaworu i wiązu (Przy- bylska, Banaś 1997; Kucharzyk, Przybylska 1997). Jak podaje Jaworski (2004), analiza wszystkich karpackich lasów o charakterze pierwotnym wskazuje na do- minację podrostu buka nad jodłą – drugim gatunkiem klimaksowym w reglu dolnym (Jaworski i in. 1994; Jaworski, Paluch 2001). Tak, jak w reglu górnym rolę gatunku osłaniającego dla odnowienia świer- kowego doskonale spełnia jarząb pospolity (Holeksa 1998; Przybylska, Bujoczek 2006), tak w reglu dolnym rolę tę z powodzeniem pełnić mogą inne drzewa liścia- ste (Betula pendula, Salix caprea, czy Populus tremula), które skutecznie koloni- A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 59 zują nawet obszary popastwiskowe, jak np. te w uroczysku Żydowskie, Magur- skiego PN. Można dyskutować: czy różnica 1,3% na korzyść sosny (wg liczby drzew) między samosiewem sosnowym (8,5%), a brzozowym (7,2%), (Przybylska i in. 2006) – to dużo czy mało, zważywszy na bezkosztowe i bezszkodowe odnowienie z samosiewu? W Beskidzie Śląskim poniesiono jednak koszty hodowlane i te, związane z nasadzeniami sosny, choć kilka gatunków naturalnych przedplo- nów (Betula pendula, Populus tremula, Salix caprea, S. silesiaca) już pojawiło się na analizowanej przez nas powierzchni. Rolę tych gatunków w pełni docenia- li ci leśnicy, zajmujący się przebudową drzewostanów, którzy mieli możliwość obserwacji na zrębach wojennych skutecznych odnowień naturalnych złożonych z: buka, iwy, jaworu, jarzębiny, jodły, świerka i krzewów (Szwab 1958). Analiza chemiczna wód opadowych oraz roztworu glebowego z dwóch poziomów głębokości wykazała w większości przypadków tendencję spadkową w dopływie zanieczyszczeń, oraz wzrost wartości pH, co wpłynie w przyszłości korzystnie na żyzność siedliska. Ta tendencja sprzyja jodle, która dobrze odnawia się zarówno na glebach o odczynie silnie kwaśnym, jak i zbliżonym do obojętnego. Ponadto, przywiązana jest do gleb średnio żyznych i żyznych; o składzie granulometrycznym gleb gliniastych i ilastych; świeżych, wilgotnych lub nawet mokrych; ze średnią i wysoką zawartością substancji organicznych w glebie (Białobok 1983). W Bieszczadach (Skiba i in. 1998) na glebach brunatnych kwaśnych stwierdzono występowanie różnych zbiorowisk roślinnych z domieszką jodły: Luzulo nemorosae- Fagetum (na piaskowcach ciśniańskich), Dentario glandulosae-Fagetum festucetosum drymeiae (na piaskowcach otryckich), Abieti-Piceetum montanum (na piaskowcach krośnieńskich). W naturalnych warunkach Abieti-Piceetum montanum wykształca się w wyższych położeniach regla dolnego Karpat, na siedliskach kwaśnych w miejscach podatnych na bielicowanie. Na obszarze Beskidu Śląskiego jego typowe fitocenozy występują zwykle na piaskowcach godulskich, które tu przeważają. Wiele cennych płatów tego zespołu zachowanych zostało w rezerwatach: „Barania Góra”, „Stok Szyndzielni”, „Kuźnie” oraz w Pasmie Stożka i Czantorii, ale wiele płatów ma również pochodzenie antropogeniczne (Wilczek 1995, 2006). Analiza składu gatunkowego nie pozwoliła jednoznacznie określić, jakie zbiorowisko leśne występowało na obszarze badań przed nasadzeniem monokultury świerkowej. Gatunki diagnostyczne Luzula luzuloides (Ch. Ass. L.l.-F i Ch. All. Fagion) i Galium rotundifolium (D.S.All. Galio-Abietenion, ale i Ch. All. Vaccinio- Piceion) były obecne w runie w początkowej fazie badań. Jak twierdził Zarzycki (1963) – na podstawie danych glebowych i florystycznych, lasy bukowe są nie do odróżnienia od lasów jodłowych i bukowo-jodłowych. Jest to tym trudniejsze, że po latach destrukcyjnego wpływu środowiska na siedlisko (kwaśne deszcze, dopływ metali ciężkich, zapylenie) oraz oddziaływania monokultury świerkowej – jodła, jako gatunek najbardziej wrażliwy, mogła ustąpić. 60 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W Beskidzie Małym, sąsiadującym od NE z Beskidem Śląskim i stanowią- cym jego geologiczne przedłużenie, Myczkowski (1958) prawie nie spotykał większych skupień samosiewnych podrostów jodłowych w zbiorowiskach antropogenicznych (tj. w nasadzanych świerczynach), na zrębach czy płazowiznach. Jedynie lokalnie, nad potokami i w niższych położeniach, u podnóży stoków, obserwował on występowanie gęstych młodników jodłowych. Również Wilczek (1995) zauważył znacznie mniejszy udział jodły w drzewostanie Abieti-Piceetum montanum Beskidu Śląskiego i jej słabe odnowienie w fitocenozach tego zespołu, w porównaniu z innymi rejonami Karpat. Wykazał także istotne podobieństwa Abieti-Piceetum montanum Beskidu Śląskiego do fitocenoz sudeckich, podobnie jak W. i A. Matuszkiewiczowie (1973). W naszym przypadku te nawiąza- nia potwierdza udział w runie Galium saxatile. W Sudetach, w przeciwieństwie do Karpat, przeważa siedlisko LMG nad LG, BMG, LMWyż i BG (Boratyński i Filipiak 1997; Filipiak 2006) i tam podjęto restytucję jodły na dużą skalę, po- konując trudności związane z pozyskaniem materiału rodzicielskiego o znanej proweniencji (Barzdajn 2000). Jodła jest w Europie traktowana jako gatunek wyjątkowo wartościowy w pełnieniu różnorodnych funkcji ochronnych w lasach górskich (Mayer 1979; Białobok 1983; Ammer 1996; Zawada 2001; Senn, Suter 2003), np. w procesie stabilizacji gleby (ma najgłębszy system korzeniowy ze wszystkich drzew właściwych lasom środkowoeuropejskim) i retencji wodnej (ma najwyższy wskaźnik intercepcji). Jest także znacznie bardziej odporna na wiatrołomy i kornika drukarza (Ips typographus) w porównaniu ze świerkiem, co w znaczący sposób podnosi odporność i zdolności regeneracyjne lasów z jej udziałem (Brang 2001). Cechy te szczególnie doceniane są w dolinach alpejskich (Senn, Suter 2003). W Karpatach znane jest przywiązanie jodły do wilgotniejszych, głębokich dolin i do zboczy północnych (Zarzycki 1963). Wprawdzie inne badania nie wykazują już tak prostej zależności od wystawy (Kucharzyk 1996, Chwistek i in. 1997, Podlaski 2000, Barć 2002), to jednak dolina potoku zapewnia jodle odpowiedni, wilgotny mikroklimat. A zatem, głęboko wcięte doliny potoków mogą okazać się potencjalnie najlepszymi miejscami do podsadzania jodły w niższych położeniach regla dolnego Karpat. Obserwowany w dolinie Wilczego Potoku w Brennej Leśnicy znacznie mniejszy udział jodły w naturalnym odnowieniu na siedlisku LMG, może być zatem swoistą cechą analizowanej fitocenozy, zgodną z tendencją obserwowaną w całym Beskidzie Śląskim. Jedynie nieznaczne wspomożenie jodły przez podsadzenie byłoby zabiegiem zgodnym z praktyką leśną zalecaną w ramach półnaturalnej hodowli lasu, albowiem wprowadzanie jodły do drzewostanów górskich ma kluczowe znaczenie dla ochrony jej górskiego zasięgu oraz zasobów genowych, a także wnosi znaczący wkład w proces stabilizowania struktury przyszłych lasów górskich (Hofmeister i in. 2008). Tylko takie lasy mają bowiem szansę by spełnić wymagania stawiane gospodarce leśnej przez środowisko, społeczeństwo i ekonomię. A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 61

Podsumowanie i wnioski 1. Wycięcie drzewostanu w Brennej Leśnicy naruszyło równowagę biologiczną fitocenozy, nie wyeliminowało jednak głównych gatunków runa, budujących ją przed tym zaburzeniem. 2. Fitocenoza na drodze naturalnie uruchomionych procesów sukcesyjnych ulega przemianom w kierunku zbiorowiska zgodnego z potencjałem siedliska. Podsadzenie sosny może zaburzyć ten proces i wymusi w przyszłości kolejne zaburzenie związane z usuwaniem sosny ze składu gatunkowego drzewostanu. 3. Warunki środowiskowe (w tym obniżenie dopływu zanieczyszczeń i stopnia zakwaszenia podłoża), warunki mikroklimatyczne oraz orograficzne wyraźnie sprzyjają hodowli jodły w dolinie Wilczego Potoku. 4. Relatywnie mniejszy udział jodły w lasach Beskidu Śląskiego wskazuje, że potrzebne jest zaledwie niewielkie wspomaganie hodowlane, by zachować charakter fitocenoz zarazem zgodny z siedliskiem, jak i zbliżony do oczekiwanego w dolnym reglu Karpat.

Literatura Ammer C. 1996. Impact of ungulates on structure and dynamics of natural regeneration of mixed mountain forests in the Bavarian Alps. For. Ecol. Manage. 88: 43–53. Banaś J. 2010. System planowania urządzeniowego w lasach różnowiekowych. Sylwan 154 (7): 456–462. Barć A. 2002. Rozmieszczenie, udział ilościowy i żywotność jodły pospolitej Abies alba MILL. w zbiorowiskach leśnych Beskidu Małego. Praca doktorska, msc, KGiOP UŚ, Katowice, 180 ss. Barć A. 2004. Forest communities with silver firAbies alba Mill. participation versus forest habitat types in the area of the Beskid Mały Range. W: Coniferous forest vegetation – differentiation, dynamics and transformations (red. A. Brzeg, M. Wojterska). Wyd. Nauk. UAM Poznań, Ser. B, 69: 313–318. Barzdajn W. 2000. Strategia restytucji jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Sudetach. Sylwan 144 (2): 63–76. Białobok S. (red). 1983. Jodła pospolita Abies alba Mill. Nasze drzewa leśne. Mon. popularnonauk. T. 4. PWN. Warszawa–Poznań, 566 ss. Boratyński A., Filipiak M. 1997. Jodła pospolita (Abies alba Mill.) w Sudetach – rozmieszczenie, warunki występowania, stan zachowania drzewostanów. Arbor. Kórnickie 42: 19–183. Brang P. 2001. Resistance and elasticity: promising concepts for the management of protection forests in the European Alps. For. Ecol. Manag. 145: 107–119. Brzeziecki B. 2008. Podejście ekosystemowe i półnaturalna hodowla lasu (w kontekście zasady wielofunkcyjności lasu). Stud. i Mater. Centr. Eduk. Przyr.-Leś. R. 10,3 (19): 41–54. Burtanówna J., Konior K., Książkiewicz M. 1937. Mapa geologiczna Karpat Śląskich. PAU. Kraków, 104 ss. 62 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Chwistek K., Czarnota P., Loch J. 1997. Distribution, structure and dynamics of the European silver fir Abies alba Mill. in the Gorce National Park. Ochrona Przyr. 54: 15–25. Fabijanowski J., Jaworski A. 1996. Kierunki postępowania hodowlanego w lasach karpackich wobec zmieniających się warunków środowiska. Sylwan 140 (8): 75–98. Feliksik E. 1990. Badania dendroklimatologiczne dotyczące jodły (Abies alba Mill.) występującej na obszarze Polski. Zesz. Nauk. AR, Kraków 151: 1–106. Filipiak M. 2006. Funkcjonowanie Abies alba (Pinaceae) w warunkach silnej antropopresji w Sudetach. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 13 (1): 113–138. Hofmeister Š., Svoboda M., Souček, Vacek S. 2008. Spatial pattern of Norway spruce and silver fir natural regeneration in uneven-aged mixed forest of northeastern Bohemia. J. For. Sci. 54 (3): 92–101. Holeksa J. 1992. Rodzime drzewa tatrzańskie. Sosna zwyczajna. Tatry 3: 6–7. Holeksa J. 1998. Rozpad drzewostanu i odnowienie świerka a struktura i dynamika karpackiego boru górnoreglowego. Monogr. Bot. 82, 209 ss. Inouye D.W., Barr B., Armitage K. B., Inouye B.D. 2002. Climate change is affecting altitudinal migrants and hibernating species. Proc. Nat. Acad. Sci. USA 97: 1630–1633. Jamrozy G., Tomek A. 1996. Jeleniowate w Magurskim Parku Narodowym: liczebność presja na zbiorowiska roślinne, propozycje zasad postępowania. Roczniki Bieszczadzkie 5: 133–146. Jaworski A. 2004. Badania nad budową, dynamiką i strukturą lasów o charakterze pierwotnym i ich znaczenie w kształtowaniu modelu gospodarki leśnej w górach. Roczniki Bieszczadzkie 12: 103–139. Jaworski A., Karczmarski J., Skrzyszewski J. 1994. Dynamika, budowa i struktura drzewostanu w rezerwacie „Łabowiec”. Acta Agr. Silv. Ser. Silv. 32: 3–26. Jaworski A., Skrzyszewski J. 1995. Budowa, struktura i dynamika drzewostanów dolnoreglowych o charakterze pierwotnym w rezerwacie Łopuszna. Acta Agr. Silv. Ser. Silv. 33: 3–37. Jaworski A., Paluch J. 2001. Structure and dynamics of the lower mountain zone forests of primeval character in the Babia Góra Mt National Park. J. For. Sci. 47 (2): 60–74. Kawecki W. 1939. Lasy Żywiecczyzny, ich teraźniejszość i przeszłość (zarys monograficzny). Prace Roln. – Leśne PAU 35. Kraków, 174 ss. Koczwara M. 1930. Szata roślinna Beskidu Ustrońskiego. Wyd. Muz. Śląsk. w Katowicach. Dział III(1): 5–66. Kornaś J. 1955. Charakterystyka geobotaniczna Gorców. Monogr. Bot. 3, 216 ss. Korpeľ Š. 1989. Pralesy Slovenska. Veda, Bratislava, 329 ss. Korpeľ Š. 1995. Die Urwälder der Westkarpaten. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, 310 ss. Kucharzyk S. 1996. Zróżnicowanie drzewostanów buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum w Bieszczadzkim Parku Narodowym w gradiencie wysokościowym. Roczniki Bieszczadzkie 5: 49–68. Kucharzyk S., Przybylska K. 1997. Skład gatunkowy i struktura drzewostanów w Bieszczadzkim Parku Narodowym oraz monitoring tendencji dynamicznych. Roczniki Bieszczadzkie 6: 147–175. Kulig L. 1973. Lasy susko-ślemieńskie w połowie XIX w. i obecnie. Sylwan 117 (2): 79–88. A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 63

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa, 537 ss. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. Phytocoenosis, 2 (2): 143–201. Mayer H. 1979. Zur waldbaulichen Bedeutung der Tanne im mitteleuropäischen Bergwald. Forst- u. Holzwirt, 34: 333–354. Michalik S., Szary A. 1997. Zbiorowiska leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 1: 1–175. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W. Szafer Insitute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków, 442 ss. Motta R. 1996. Impact of wild ungulates on forest regeneration and tree composition of mountain forests in the Western Italian Alps. For. Ecol. Manage. 88: 93–98. Myczkowski S. 1958. Ochrona i przebudowa lasów Beskidu Małego. – Protection and conservation of woodlands in the Beskid Mały Mountains. Ochrona Przyr. 25: 141–237. Nyrek A. 1975. Gospodarka leśna na Górnym Śląsku od poł. XVII do poł. XIX w. Prace Wrocł. Tow. Nauk., Ser. A, 168: 29–97. Obidowicz A. 1996. 13000 lat historii lasów tatrzańskich. Wierchy 61: 103–114. Obidowicz A. 2004. Holoceńska historia roślinności Babiej Góry. W: (red. B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk). Babiogórski Park Narodowy. Monogr. Przyr.. Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków: 423–428. Podlaski R. 2000. Wpływ wybranych czynników orograficznych na żywotność jodły (Abies alba Mill.), buka (Fagus sylvatica L.) i sosny (Pinus sylvestris L.) w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Sylwan 144 (12): 77–81. Przyboś K. 1995. Dzieje Karpat Polskich. W: (red. J. Warszyńska). Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. UJ Kraków. ss. 147–168. Przybylska K., Banaś J. 1997. Lasy bieszczadzkie, ich stan i kierunki zagospodarowania. Sylwan 141(8): 61–70. Przybylska K., Bujoczek L. 2006. Procesy odnowieniowe w reglu górnym Gorczańskiego Parku Narodowego. Ochrona Besk. Zach., 1: 109–123. Przybylska K, Zięba S., Pyzik B. 2006. Swoista postać popastwiskowej buczyny w Magurskim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 14: 95–104. Radecki-Pawlik A. 2003. Wzrost spływu powierzchniowego z terenu zlewni jako jedna z przyczyn powstawania wezbrań i powodzi. Gosp. Wod. 4: 154–159. Senn J., Suter W. 2003. Ungulate browsing on silver fir (Abies alba) in the Swiss Alps: beliefs in search of supporting data. For. Ecol. Manag. 181: 151–164. Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 2: 1–88. Stanisz A. 2007. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem Statistica PL na przykładach z medycyny. T. 3. Analizy wielowymiarowe. StatSoft Wyd., Kraków. 499 ss. Staszewski T. 2004. Reakcja drzewostanów świerkowych na depozycję zanieczyszczeń powietrza. Prace nauk. UŚ, nr. 2207. Wyd. UŚ. Katowice. 151 ss. Staszewski T., Łukasik W., Godzik S., Szdzuj J., Uziębło A. K. 1998. Climatic and air pollution gradient studies on coniferous trees health status, needles wetability and chemical characteristics. Chemosphere, 36 (4–5): 901–905. 64 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

StatSoft, Inc. 2010. STATISTICA (data analysis software system), version 9. www.statsoft.com. Szdzuj J. 1999. Próba określenia zależności pomiędzy uszkodzeniami lasów a zanieczyszczeniem powietrza na przykładzie badań w rejonie Brennej (Beskid Śląski). Praca doktorska, msc,. UŚ Katowice. Szwab A. 1958. Uwagi na temat odnowienia świerka w górach. Sylwan 102 (4): 54–61. Twaróg J. 1984. Wodochronne i glebochronne znaczenie lasów górskich. Sylwan 12: 17–25. Vogt R.D., Godzik S., Kotowski M., Niklińska M., Pawłowski L., Seip H.M., Sienkiewicz J., Skotte G., Staszewski T., Szarek G., Tyszka J., Aagard P., 1994. Soil, soil water and stream water chemistry at some Polish sites with varying acid deposition. J. Ecol. Chem., 3 (3): 325–356. Wilczek Z. 1995. Zespoły leśne Beskidu Śląskiego i zachodniej części Beskidu Żywieckiego na tle zbiorowisk leśnych Karpat Zachodnich. Prace naukowe UŚ nr 1490, Wyd. UŚ, Katowice, ss. 129. Wilczek Z. 2006. Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego (Karpaty Zachodnie). Prace nauk. UŚ nr 2418, Wyd. UŚ, Katowice, 223 ss. Zajączkowski M. 1936. O południowej granicy zasięgu sosny pospolitej w Polsce i o występowaniu reliktowej sosny w Karpatach polskich. Prace Roln. – Leśne PAU 20, Kraków, 51 ss. Zajączkowski M. 1949. Studia nad sosną zwyczajną w Tatrach i Pieninach. Prace Roln. – Leśne PAU 45, Kraków. Zarzycki K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agr. Silv., Ser. Leś. 3:4–132. Zarzycki K. (red.) 1982. Przyroda Pienin w obliczu zmian. Studia Naturae. Ser. B, 30: 1–578. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences. Kraków, 183 ss. Zawada J. 1978. Przyrostowe objawy regresji jodły. Sylwan 122 (12): 7–16. Zawada J. 2001. Przyrostowe objawy rewitalizacji jodły w lasach Karpat i Sudetów oraz wynikające z nich konsekwencje hodowlane. Pr. Inst. Bad. Leśn. Seria A 922: 79–101. Zwijacz-Kozica T. 1998. Występowanie sosny zwyczajnej Pinus sylvestris L. w Tatrzańskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr., Białowieża 17 (2): 55–68.

Summary Development of Silesian industry in 19th century became the reason of clear- cutting thousand hectares of forests. These were: beech, beech-fir and beech-fir- spruce forests of the primeval Carpathian tree stands within the area of the Western Carpathians. Monocultures of quickly growing spruce were planted instead. Spruce seeds of alien origin were often used for establishment of artificial forests promoted by the economy. However, being not adapted to climatic-habitat conditions and the quality of these forests became getting worse because of local air pollution. In the effect of past and present clear-cuttings a necessity of restoration of completely destroyed tree stands emerged. Forest management activities should be directed A. K. Uziębło i inni — Zmiany struktury fitocenozy... 65 into forests more diversified in species, structurally more complicated (uneven- aged) and better adapted to local conditions. The floristic and soil studies on changes in permanent study plot inforest phytocoenosis in a 5-year time span were made in the Silesian Beskid Mts. from 1994 to 2011. In 2005 the artificial spruce Picea abies stand was clear-cut. However, despite abundant spruce and beech new-growth and up-growth, pine Pinus sylvestris was planted on the study plot in 2009. The paper presents the rate and direction of changes in the phytocoenosis under the influence of tree stand clear-cutting. Preliminary evaluation of management action, as well as indications of fir regeneration in the phytocoenosis are presented. In authors’ opinion this is the most appropriate species for enrichment the future spruce-beech stand of the lower- montane zone located at western edge of fir range in the Western Carpathians. 66 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 66–82

Alicja Barć, Aldona K. Uziębło Received: 15.01.2011 Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Reviewed: 20.02.2012 Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody ul. Jagiellońska 28, 40–032 Katowice, [email protected], [email protected]

ZRÓŻNICOWANIE LASÓW Z UDZIAŁEM JODŁY W KOMPLEKSIE ŻURAWNICY (BESKID MAŁY, KARPATY ZACHODNIE) – BADANIA WSTĘPNE Differentiation of forests with fir in the Mt. Żurawnica complex (the Beskid Mały Mts., Western Carpathians) – preliminary studies

Abstract: Preliminary studies regarding differentiation of tree stands with fir in the forest complex on the Mt. Żurawnica are presented, based on biological indicators of biodiversity and abiotic features using cluster analysis (CA) and discriminant analysis (DA). Historical aspects as well as their influence on present situation are discussed.

Key words: Fir, phytosociology, CA, DA, biological diversity, ancient woodlands.

Wstęp Aktualny stan szaty leśnej na Żurawnicy (Beskid Mały) jest pokłosiem stosunków własnościowych końca XIX i początku XX wieku oraz wynikających z nich sposobów gospodarowania zasobami leśnymi. Dominowały wówczas lasy wielkiej własności, a drobna własność składała się z lasów: indywidualnych gospodarzy, gromadzkich i ekwiwalentowych oraz wspólnot leśnych. Dla każdej z wymienionych grup właścicielskich charakterystyczny był inny sposób gospodarowania, a w szczególności stosunek do nasadzeń świerkowych i kosztów oraz sposobów odnowienia (Sosnowski 1925; Kawecki 1939; Myczkowski 1958; Kulig 1968; Nyrek 1975). Konsekwencją ówczesnych podziałów oraz procesów historycznych związanych ze zmianą stosunków własnościowych w XX wieku jest obecnie istniejący podział na lasy Skarbu Państwa (w zarządzie Lasów Państwowych) i tzw. lasy niepaństwowe, nadzorowane wprawdzie przez LP, ale sprawiające wiele problemów (Kosman 2008), ze względu na indywidualne podejście do użytkowania zasobów leśnych. W latach 1870–1925 w Beskidzie Małym, na obszarach zajmowanych dotąd przez lasy jodłowo-bukowe wprowadzany był świerk, który znacząco zmienił krajobraz leśny tego terenu. Jednak około roku 1925, pojawiły się doniesienia o wypadaniu świerka ze składu gatunkowego drzewostanów (Sosnowski 1925; Wojtylko 1942; Mańka 1953; Kulig 1968). Podjęte w latach 50. i 60. na znacznych obszarach Beskidu Małego działania naprawcze (Myczkowski 1958), A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 67 doprowadziły do przebudowy drzewostanów. Efekty tych prac są współcześnie oceniane bardzo wysoko, gdyż równocześnie pozostawiano te drzewostany bukowe, jodłowo-bukowe, jedliny, jaworzyny, fragmenty grądów itp., które z różnych przyczyn nie zostały „zaświerczone” i które obecnie dożywają V, VI, czy nawet wyższych klas wieku i w dużym stopniu decydują o bioróżnorodności mezoregionu na poziomie gatunkowym czy ekosystemowym (Barć 2001, 2009; Barć i in. 2009). Potwierdzeniem wartości i potencjału lasów Beskidu Małego są: 3 rezerwaty przyrody (Rąkowski 2007; Wilczek i in. 2008), Park Krajobrazowy Beskidu Małego, włączenie zachodniego krańca mezoregionu (tj. wschodniej części Nadl. Bielsko) do Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Beskidu Śląskiego”, jak również wyznaczenie 5 enklaw NATURA 2000. Badania z lat 1996–2000, prowadzone w Beskidzie Małym, wykazały obec- ność zaledwie 68 wydzieleń leśnych ze znaczącym (ponad 30%) udziałem jodły w drzewostanie; w wieku powyżej 80 lat i o areale powyżej 0,35 ha, o zwarciu pełnym, umiarkowanym lub przerywanym (założono więc utratę drzewostanów o zwarciu luźnym). Zajmowały one w sumie 261 ha (1,7% powierzchni wszystkich oddziałów z 4 nadleśnictw: Sucha, Jeleśnia, Andrychów i Bielsko – w ich częściach znajdujących się w granicach Beskidu Małego). Z tego, w Nadleśnic- twie Sucha znajdowało się aż 136 ha w 29 wydzieleniach, a kompleks lasów z udziałem jodły na Żurawnicy (4 wydzielenia spełniające w.w. kryteria) należał do największych i cechował się wysoką żywotnością (Barć 2002, 2004). Lasy w zaawansowanym wieku, ze znaczącym udziałem jodły na Żurawnicy są interesującym obiektem badań, gdyż jedliny zachodniokarpackie nie są dotychczas dobrze udokumentowane pod względem fitosocjologicznym (Wilczek 1995; Matuszkiewicz 2001). Ich skład gatunkowy (kombinacja gatunków z klas Querco-Fagetea i Vaccinio-Piceetea), umożliwia zastosowanie koncepcji gatunków wskaźnikowych starych lasów, które z założenia w większości reprezentują Fagetalia (Hermy i in. 1999, Dzwonko 2007). Zastosowanie koncepcji starych lasów wiąże się z kolei z kwestią wyznaczenia tzw. daty granicznej, przyjmowanej arbitralnie, od której lasy w zaawansowanym wieku określa się mianem lasów starych (ancient woodlands), przeciwstawiając im lasy nowe (recent woods) posadzone lub powstałe na porzuconych użytkach rolnych. Jest ona różna dla różnych krajów europejskich (W. Brytania – 400 lat), bądź regionów (NW Niemcy – 250 lat), gdyż związana jest z umownymi kosztami postępu technicznego i rozwoju gospodarczego (Wulf 1997; Hermy i in. 1999). W Polsce ma ona wybitnie regionalny charakter, jest powiązana z okresem rozbiorów i ówczesnym uzależnieniem gospodarczym od Prus, Rosji oraz Austrii. Celem niniejszych badań było wstępne określenie zróżnicowania lasów ze znaczącym udziałem jodły w zachodniej części kompleksu leśnego na Żurawnicy, oparte na biologicznych wskaźnikach bioróżnorodności i cechach abiotycznych. Uwzględniono także historyczne uwarunkowania dotyczące 68 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) analizowanych lasów, mające na celu wyznaczenie daty granicznej dla starych lasów na Żurawnicy.

Metodyka W niniejszej pracy zaprezentowano wstępne wyniki badań przeprowadzonych w 2010 roku w kompleksie leśnym masywu Żurawnicy – 734 m n.p.m. (Ryc. 1), który obejmuje zarówno Lasy Państwowe Nadleśnictwa Sucha, Leśnictwa Tarnawa (oddziały: 171, 172, 173, 174), jak i lasy niepaństwowe. Materiał do ogólnego porównania zasięgu lasów i określenia ich granic stanowiły mapy sporządzone dla celów militarnych – franciszkowskie czyli drugie wojskowe zdjęcie topograficzne Śląska Cieszyńskiego i Galicji z przełomu 1861/62 r. oraz mapa Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie z 1934 r., (Sosnowski 1925; Konias 2000; Barć 2002).

Ryc. 1. Położenie Żurawnicy w Beskidzie Małym na tle podziału siatki ATPOL (Zając 1978): 1 – Żurawnica; 2 – miejscowości; 3 – szczyty; 4 – granice Beskidu Małego; 5 – poziomice; 6 – zbiornik wyrównawczy w Czańcu; 7 – Jez. Międzybrodzkie; 8 – Jez. Żywieckie. Fig. 1. Location of the Mt. Żurawnica in the Beskid Mały Mts. against the background of the ATPOL grid (Zając 1978): 1 – Mt. Żurawnica; 2 – towns, villages; 3 – mountain peaks; 4 – boundaries of the Beskid Mały Mts.; 5 – contour lines; 6 – water reservoir at Czaniec; 7 – the Międzybrodzkie Lake; 8 – the Żywieckie Lake. A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 69

Przeprowadzone w 2010 roku pilotażowe badania terenowe, odnoszą się tylko do zachodniej części kompleksu, gdzie w wydzieleniach 173 (c, d, f, h, i, j) oraz 174 (c, f) Lasów Państwowych oraz w lasach niepaństwowych (drobnej własności), metodą Braun-Blanqueta (1964) wykonano 24 zdjęcia fitosocjologiczne o areale 100–200 m2. Zdjęcia te wstępnie podzielono na 4 grupy reprezentujące: – LP w zaawansowanym wieku o aktualnie umiarkowanym i słabym wpływie gospodarowania (jak: użytkowanie rębne, pozostawione stosy gałęzi, koleiny itp.) – grupa A, – LP w wieku poniżej 80 lat, o silnym wpływie gospodarowania – grupa B, – LP w zaawansowanym wieku o aktualnie silnym i bardzo silnym wpływie gospodarowania (świeże pnie pościnkowe, koleiny, zniszczone runo) – grupa C, – lasy niepaństwowe – tzw. drobnej własności, o silnym wpływie gospodarowania, szczególnie bezplanowego użytkowania rębnego, porolne – grupa D. Zastosowano tu kryteria: wieku drzewostanów, średniej i maksymalnej wartości pierśnicy, liczby gatunków roślin naczyniowych oraz wartości pokrycia runa. Kryteria wyboru oraz relacje ilościowe i jakościowe w badanych płatach fitocenoz pomiędzy podstawowymi komponentami warstwy drzewostanu i ich odnowieniem zawiera tabela 1. Wiek drzewostanów odczytano z mapy gospodarczo-przeglądowej Nadleśnictwa Sucha i sprawdzono z danymi opisu taksacyjnego (stan na 01.01.2006), pomiarów wysokości i pierśnic dokonano bezpośrednio w terenie przy użyciu pierśnicomierza (Sandvik) i wysokościomierza (Suunto). Dane fitosocjologiczne poddano transformacji, gdzie: r=1, +=2, 1=3, 2=5, 3=7, 4=8, 5=9 (van der Maarel 1979, cyt. za Dzwonko 2007). Stosując pakiet STATISTICA 8.0, wykonano statystyczną analizę podobieństwa płatów metodą klasterową (CA) na podstawie zarówno danych fitosocjologicznych, jak i 13 cech charakteryzujących poszczególne płaty roślinne takich jak: wysokość n.p.m., ekspozycja i nachylenie stoku, wiek, zwarcie drzewostanu, wysokość drzewostanu, średnia pierśnica, maksymalna pierśnica, pokrycie runa, liczba gatunków roślin naczyniowych, liczba gatunków starych lasów, liczba gatunków chronionych ściśle, liczba gatunków chronionych częściowo. W analizie nie uwzględniono mszaków. Grupowania obiektów dokonano metodą minimalnej wariancji (metoda Warda); jako współczynnik podobieństwa przyjęto odległość euklidesową. Analizę dyskryminacyjną (DA) wykonano bazując na w.w. cechach charakteryzujących płaty roślinne, z pominięciem danych florystycznych, które nie spełniały wymaganych warunków analizy (Stanisz 2007). Nazewnictwo roślin naczyniowych przyjęto za Mirkiem i in. (2002). 70 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) 27 40 14 24 5 25 10 35 22 23 19 56% 50–55 D–NIEP. 33 40 21 22 ) STATE ( NOT ) Grupa ( Group 9 33 61 21 4 34 110 23,5 (SF) 85% C–LP C–LP Grupa 7 28 47 20 ) ( Group 38 50 23 19 26 38 15 18 36 49 13 17 34 39 18 16 . 30 32 16 15 32 38 19 14 3 11 19 40% 45–70 33 43 12 13 1 35 48 12 ) B – LP (SF) ) B – LP Grupa ( Group 35 45 11 20 27 46 10 10 9 33 11 52 2 8 29 40 7 42 66 24 8 6 43 57 6 5 55 67 5 4 2 42 51 31 15,8 90% 105–130 3 3 45 52 2 49 68 17 ) A – LP (SF) – LP A ) Grupa ( Group 4 1 40 52 - - 1 Age Średnia różnica pier śnic maksymalnej i średniej Mean subtraction of max & mean dbh’s Średnia pierśnica w zdjęciu Mean dbh in relevé Maksymalna pierśnica w zdjęciu Max. dbh in relevé Nr zdjęcia w terenie Field No. of relevé Tabela 1. Kryteria podziału drzewostanów w zachodniej części kompleksu leśnego Żurawnicy Tabela division in the western part of Mt Żurawnica forest complex. 1. Criteria of tree stand’s Table Kryteria podziału Criteria of division / Wiek Nr kolejny zdjęcia No. Succesive relevé Śr. liczba roślin na Śr. czyniowych i pokrycie runa [%] Mean No. of vascular plants & cover in herb layer [%] A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 71 ------1.1 2.2 2.2 4.4 - - - 5 Jrz 1.2 1.1 2.2 1.1 2.2 1.1 2.2 1.1 3.3 - - - - 1.1 1.1 2.2 2.2 1.1 1.1 2.2 2.2 4.4 jarzębina. ------+ Jw 1.1 1.1 1.1 4.4 4 ------1.1 1.1 dąb, Jrz – 1.1 2.2 3.3 ------1.1 1.1 1.1 5.5 grab, Db – ------+ Jw 1.1 2.2 4.4 ------+ 1.1 1.1 3.3 4.4 jawor, Gb – jawor, ------+ 1.1 1.1 1.1 2.2 4.4 ------1.1 1.1 2.1 2.2 4.4 ------2.2 1.1 1.1 1.1 2.2 4.4 3 ------1.1 1.1 1.1 1.1 3.3 - r ------+ + 1.1 2.2 4.4 ------+ + 1.1 1.1 2.2 1.1 3.3 - - - - - + + + 1.1 3.3 1.1 1.1 3.3 ------+ Db 2.2 2.2 1.1 ------+ 1.1 1.1 5.5 ------Jw 1.1 1.1 2.2 4.4 ------+ + Gb 1.1 1.1 2.2 ------+ 1.1 2.2 1.1 2.2 ------2 Jw 1.1 1.1 2.2 1.1 4.4 ------+ 1.1 2.3 2.1 2.3 1.1 2.1 - - - - - + 2.2 2.2 1.1 1.1 2.2 2.2 3.3 ------1.1 2.2 1.1 1.1 1.1 4.4 c b a1 a a1 a1 a c b a 1 c b Inne gat. w a, a1 Other species in a, a1 Fagus sylvatica Fagus sylvatica Fagus sylvatica Fagus sylvatica Picea abies Picea abies Picea abies Picea abies Abies alba Abies alba Abies alba Abies alba Symbole: A – drzewostany Lasów Państwowych w zaawansowanym wieku o aktualnie umiarkowanym i słabym wpływie gospodarowania, B – drzewostany Lasów Państwowych A Symbole: gospoda - wpływie silnym bardzo i silnym aktualnie o wieku zaawansowanym w Państwowych Lasów drzewostany – C gospodarowania, wpływie silnym o lat, 80 poniżej wieku w rowania, D – drzewostany na gruntach niepaństwowych, o silnym w pływie gospodarowania, drobnej własności, porolne.Jw Symbols: A – tree stands of the State Forests in advanced age, at present moderately and weakly managed, B – tree stands of the State Forests below 80 years old, strongly man - strongly old, years 80 below Forests State the of stands tree – B managed, weakly and moderately present at age, advanced in Forests State the of stands tree – A Symbols: aged, C – stands tree of the State in Forests advanced age, now and managed, strongly strongly extremely D – stands tree of private owners, managed, strongly on afforested Gb – hornbeam, Db oak, Jrz rowan. Jw – sycamore, agricultures. 72 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Wyniki Zgodnie z opisem taksacyjnym na lata 2006–2015 (stan na 1.01.2006) najstarsze drzewostany ze znaczącym (40–100%) udziałem jodły w kompleksie Żurawnicy znajdują się w granicach Lasów Państwowych, (w wydzieleniach oddziałów: 171, 172, 173, 174 Leśnictwa Tarnawa, Nadl. Sucha), a nie na gruntach niepaństwowych, porolnych (Tab. 2).

Tabela 2. Zestawienie najstarszych wydzieleń z udziałem jodły w drzewostanie w kompleksie na Żurawnicy (Leśnictwo Tarnawa, Nadl. Sucha). Table 2. Comparison of forest sections with fir in tree stand in the Mt Żurawnica forest complex (Tarnawa Forestry, Sucha Inspectorate). Wydzielenie Udział jodły Wiek Areał Czas histo- Forest sec- w drzewostanie [lata] [ha] ryczny* Komentarze tion [%] Age Acreage Historical Comments and subsec- Percentage of fir [years] [ha] time tion in the tree stand 1 2 3 4 5 6 Między 1841 a 1851 r. – wykonanie pomiarów triangulacyj- nych do map, które ukazały się w latach 1861/621. 171b 150 80 0,7 1856 r. Between 1841 and 1851 trian- gulation measurements were made for maps published in 1861/621. 1861/62 r. – wydanie francisz- kowskiego zdjęcia topograficznego Śląska Cieszyńskiego i Galicji1. 171f 145 90 2,88 1861 r. 1861/62 – publication of 2nd Franz Joseph’s topographic map of the Cieszynian Silesia and Galicia1. 1828 r.2 – powstanie huty żela- za w Suchej. Około 1840 roku3 – początek eksploatacji na dużą skalę Puszczy Karpackiej na Ży- wiecczyźnie. 172a 180 100 4,88 1826 r. 18282 – an ironwork established in the town of Sucha. About 18403 – the beginning of the ex- tent exploitation of the Carpathi- an Virgin Forests in the Żywiec region. A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 73

1 2 3 4 5 6 173a 130 50 11 1876 r. Około roku 1870 – masowe na- sadzanie świerka na zrębach zu- pełnych3. 173c** 130 70 1,1 1876 r. About 1870 – mass plantation of spruce on pure clear cuts3. Po 1890 r. – zakończenie pracy huty suskiej, zużywającej rudę darniową m.in. z okolic Targo- szowa i Krzeszowa2. 173h** 110 40 3,73 1896 r. After 1890 – closing the ironwork in Sucha which used bog iron ore from the area of, among others, Targoszów and Krzeszów villages2. 173j** 105 80 5,12 1901 r. 1884 r. – budowa linii kolejowej: Kraków-Skawina-Sucha- -Żywiec-Zwardoń-Żylina4 – przyczyny upadku huty w Suchej2. 174d 115 70 4,53 1881 r. 1884 – building of railway line: Kraków-Skawina-Sucha- Żywiec-Zwardoń-Żylina4 – the reason of the fall of the ironwork in Sucha2.

Objaśnienia:1 – Konias 2000; 2 – Matuszczyk 2005; 3 – Kawecki 1939; 4 – Warszyńska 1995; * – gdy wiek drzewostanu zgodny ze stanem na 1.01.2006; ** – w 2010 wykonano badania terenowe. Explanations: 1 – Konias 2000; 2 – Matuszczyk 2005; 3 – Kawecki 1939; 4 – Warszyńska 1995; * – when the age of the tree stand corresponds with the state on 1st January of 2006; ** – in 2010 the field studies were made.

Jak wskazują granice lasu i użytków zielonych na mapach austriackich (1861/62), są to drzewostany, które w XIX wieku wchodziły w skład wielkiej własności i nie uległy silnej fragmentacji w latach 30. XX wieku. Ponadto, przetrwały one zamieranie jodły w latach 40. oraz inne niekorzystne zjawiska, które miały miejsce w wieku XX. Poddane długotrwałemu użytkowaniu, obecnie z reguły mają zwarcie przerywane lub luźne, a wydzielenia w których występują, są silnie zróżnicowane pod względem zajmowanych areałów. Przyjmując rok 1861 za udokumentowaną kartograficznie datę graniczną dla „starych lasów” oraz rok 2006 (aktualizacja mapy administracyjno-leśnej Leśnictwa Tarnawa), korespondujący z nią wiek dla starodrzewów jodłowych na Żurawnicy wynosi około 145 lat. Aktualnie, kryterium to spełniają tylko 3 drzewostany znajdujące się we wschodniej części kompleksu między Żurawnicą, a Prorokową Górą (171b, 171f oraz 172a), gdzie jeszcze nie wykonywano zdjęć 74 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) fitosocjologicznych. Jeśli natomiast przyjmiemy umowną datę wprowadzenia nasadzeń świerkowych w Beskidzie Małym (rok 1870) i odniesiemy do tej samej mapy, wówczas kryterium 136 lat spełnią (w przybliżeniu) dodatkowo dwa wydzielenia: 173a i 173c. Ostatecznie, arbitralne przyjęcie roku 1925 (zakończenie masowych nasadzeń świerka oraz restrykcyjnego usuwania samosiewów jodłowych i bukowych), pozwala na przyjęcie daty granicznej dla „starych lasów” na Żurawnicy nawet na około 80 lat. Jednak, zgodnie z definicją (Dzwonko, Loster 2001), bez względu na kryterium wiekowe za „stare lasy” należy uznać wszystkie te wydzielenia, które wprawdzie charakteryzują się obecnie niskim wiekiem, ale cechuje je trwałość lasu w czasie oraz bogactwo gatunkowe i odpowiednia jakość runa leśnego. W zachodniej części kompleksu leśnego Żurawnicy, gdzie w 2010 roku wykonywano badania terenowe, drzewostany z udziałem jodły, w wieku od 105 do 130 lat (A, C), oraz lasy znacznie młodsze wiekiem 45–70 lat (B) tworzyły mozaikę w oddziałach 173 oraz 174. Tymczasem, w lasach niepaństwowych (D), okalających wspomniane wydzielenia Lasów Państwowych, dominowały drzewostany liczące około 50 lat, z nielicznymi starszymi przestojami: jodły, sosny, świerka, buka, dębu. Ich historię poza tym, że powstały na gruntach użytkowanych rolniczo, trudno odtworzyć. Analiza podobieństwa (CA) badanych płatów roślinnych należących do wszystkich wyróżnionych kategorii (A, B, C i D), uwzględniająca zarówno skład florystyczny, jak i strukturę wiekową drzewostanu, strukturę przestrzenną fitocenozy oraz jej lokalizację w terenie, wykazała zróżnicowanie oparte w głównej mierze na wieku drzewostanów. Jedno skupienie objęło lasy w zaawansowanym wieku o umiarkowanym i słabym wpływie gospodarki (A) oraz takie, gdzie intensywnie prowadzony był wyrąb (C), a drugie skupienie – lasy liczące poniżej 80 lat, o silnych wpływach planowej gospodarki leśnej – (B) i użytkowania indywidualne- go (D); te ostatnie znajdowały się poza strukturą LP (Ryc. 2). Analiza dyskryminacyjna (DA), oparta wyłącznie na cechach charakteryzujących poszczególne płaty roślinne (liczba gatunków, liczba gatunków starych lasów, liczba gatunków chronionych ściśle i częściowo, wiek, wysokość i zwarcie drzewostanu, maksymalna i średnia pierśnica, pokrycie runa, nachylenie i ekspozycja stoku, wysokość n.p.m.), potwierdziła zasadność podziału na drzewostany w zaawansowanym wieku (A) i (C), różniące się jednak aktualnie intensywnością gospodarowania oraz drzewostany poniżej 80 lat – Lasów Państwowych i drobnej własności (B+D). Te ostatnie jednak, nie wykazały zróżnicowania, tworząc jedno wspólne skupienie (Ryc. 3). Największy wkład w powyższe zróżnicowanie miała 1/ obecność gatunków starych lasów, a dopiero w dalszej kolejności: 2/ pokrycie warstwy runa, 3/ obecność gatunków częściowo chronionych, 4/ ekspozycja stoku, 5/ wiek drzewostanu, 6/ liczba gatunków. Płaty roślinności reprezentujące grupę (C) od pozostałych płatów fitocenoz w zaawansowanym wieku (A) różniły się głównie pod A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 75

Ryc. 2. Podobieństwo płatów na podstawie danych florystycznych oraz cech charak- teryzujących; gdzie: A – drzewostany Lasów Państwowych w zaawansowanym wieku o aktualnie umiarkowanym i słabym wpływie gospodarowania, B – drzewostany Lasów Państwowych w wieku poniżej 80 lat, o silnym wpływie gospodarowania, C – drzewostany Lasów Państwowych w zaawansowanym wieku o aktualnie silnym i bardzo silnym wpływie gospodarowania, D – drzewostany na gruntach niepaństwowych, o silnym wpływie gospodarowania, drobnej własności, zalesione grunty porolne. Fig. 2. Similarity of patches based on floristic data and character features: A – tree stands of the State Forests in advanced age, at present moderately and weakly managed, B – tree stands of the State Forests below 80 years old, strongly managed, C – tree stands of the State Forests in advanced age, at present strongly and extremely strongly managed, D – tree stands of private owners, strongly managed, on afforested agricultures. względem rozmiarów pierśnicy, liczby gatunków i pokrycia runa, oraz oczywiście obecności gatunków starych lasów. Drzewostany, liczące poniżej 80 lat, występujące w granicach Lasów Państwowych (reprezentujące grupę B), a poza ich granicami – grupę D, były do siebie bardziej podobne pod względem analizowanych cech (Tab. 3). Oznaczałoby to, że nie ma znaczenia kto jest właścicielem lasu – Lasy Państwowe czy indywidualni właściciele – w tej grupie wiekowej analizowanych drzewostanów skutki użytkowania gospodarczego dla roślin runa leśnego są podobne. 76 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 3. Zróżnicowanie badanych płatów roślinnych na podstawie analizowanych cech. Fig. 3. Differentiation of studied patches based on analyzed features.

Tabela 3. Standaryzowane współczynniki zmiennych kanonicznych. Table 3. Standardized coefficients of canonical variables. Zmienna Pierwiastek 1 Pierwiastek 2 Variable Factor 1 Factor 2 1 2 3 Liczba gatunków -1,00963 2,29541 No of species Wysokość drzewostanu -0,16506 0,20647 Height of tree stand Maksymalna pierśnica 0,75007 -2,62610 Maximum dbh Średnia pierśnica -0,81702 2,18108 Mean dbh Zwarcie drzewostanu -0,03751 0,15361 Cover of tree stand Pokrycie runa 1,49039 -1,92864 Cover of herb layer Nachylenie stoku -0,12166 -0,06604 Inclination of slope A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 77

1 2 3 Wiek drzewostanu 1,35720 0,64996 Age of tree stand Ekspozycja -1,36705 0,41546 Exposure Wysokość n.p.m. 0,09835 -0,27169 Altitude a.s.l. Gatunki starych lasów 3,06151 -1,80052 Species of ancient woodlands Gatunki chronione częściowo -1,39990 -1,04962 Species partly protected Gatunki chronione ściśle -0,43665 -0,07963 Species strictly protected

Jak wskazują wstępne wyniki badań – w przypadku fitocenoz z udziałem jodły na Żurawnicy, stosowane przez Lasy Państwowe planowe, ekstensywne użytkowanie lasów, dziś najbardziej zaawansowanych wiekowo, zagwarantowało przetrwanie znacznie większego bogactwa gatunkowego i różnorodności biologicznej na poziomie gatunkowym i ekosystemowym, niż ma to miejsce w lasach młodszych wiekiem. Zwiększenie intensywności użytkowania w lasach jodłowych prowadzi do zubożenia warstwy runa w gatunki wskaźnikowe starych lasów oraz gatunki chronione – stosowane jako mierniki wartości biologicznej fitocenoz.

Dyskusja Aktualnie najstarsze drzewostanty na Żurawnicy początkami sięgają daleko w wiek XIX, tj. do około 1826 roku (Tab. 2) i dają gwarancję naturalności swojego pochodzenia. Mocnym dowodem na trwałość i znaczenie lasów z Żurawnicy, jest „Załącznik do planu gospodarczego z 1851 r.”, który zawiera plan sytuacyjny lasów susko-ślemieńskich oraz informacje ilościowe o udziale gatunków liściastych i iglastych. Wynika z nich, że udział jodły przekraczał 50% w ogólnym składzie gatunkowym naturalnych drzewostanów lasów susko- ślemieńskich, a do roku 1855 jodła odnawiała się wyłącznie z samosiewu (Kulig 1973). Lasy z udziałem jodły na Żurawnicy to ewenement na skalę Beskidu Małego. O takich lasach z perspektywy lat 20. XX wieku Sosnowski (1925) pisał „knieja”. Jodłę lokował on w „grubych, starych borach jodłowych bądź mieszanych...”, które wraz z buczynami miały wówczas tworzyć „około 150-letnie mroczne knieje” w rejonach: Madohora – Leskowiec, Jaworzyna – Cisownik – Wielka Góra – Potrójna oraz w dolinie Wielkiej Puszczy i w dolinie Kocierskiej. Obszar Żurawnicy nie znalazł się w tym opisie tylko dlatego, że autor odciął Tarnawę, 78 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Krzeszów, Śleszowice i kilka innych miejscowości od „właściwego” Beskidu Małego. Natomiast kompleks jodłowy na Żurawnicy bardzo dobrze wpisuje się w obszar, położony na północ i północny-wschód od Żywca w kierunku Suchej i Wadowic, który u Wierdaka (1927) zyskał miano jednego z „większych kompleksów czystych lasów jodłowych”, choć kwestia wyróżniania litych jedlin w Karpatach już wówczas wzbudzała dyskusje. Szafer (1932) obciążał gospodarkę odpowiedzialnością za wycinanie buczyn do celów opałowych, a tym samym protegowanie innych gatunków drzew. Podobne poglądy wyrażał też Nožička (1957). Koncepcja antropogenicznego pochodzenia litych jedlin nadal znajduje uznanie u współczesnych badaczy (Matuszkiewicz 2001). Na pytanie co umożliwiło przetrwanie do dziś dyskutowanym lasom na Żurawnicy należałoby jednak odpowiedzieć, że sprawił to zachowawczy sposób gospodarowania na stosunkowo dużym obszarze. Takie niezbyt intensywne użytkowanie lasów jodłowych na obszarach górskich spotykało się zresztą nie tylko w Polsce (Sądecczyzna), ale np. w południowej Słowenii, czy we Włoszech (rejon Cadore – wschodnie Alpy, dawna Republika Wenecka), gdzie jest ono uwarunkowane kulturowo (Boncina 2000, Grassi i in. 2003). Trwałość lasu traktowanego w kategoriach gospodarczych w danym miejscu i czasie (trwałość horyzontalna) to nie to samo, co trwałość uwzględniająca strukturę i jakość jego wszystkich warstw (trwałość wertykalna). Do tej ostatniej odwołujemy się zwykle wówczas, gdy mówimy o „starym” lesie i jego atrybutach. Czy zatem hipotetyczny 80-letni dzisiaj drzewostan z Żurawnicy spełnia kryteria „starego lasu”? Tak: 1/ jeśli jest bogaty w gatunki starych lasów, gatunki chronione, gatunki diagnostyczne dla konkretnych syntaksonów, a przy tym zawiera charakterystyczne, choć niekoniecznie rzadkie, elementy lokalnej flory; 2/ jeśli zajmuje zgodne ze składem gatunkowym siedlisko; 3/ jeśli jego struktura przestrzenna i/lub gatunkowa odpowiada dającym się rozpoznać stadiom i fazom rozwojowym lasu (Boncina 2000; Pancer-Koteja i in. 2005; Sikorska i in. 2008). Gatunki wskaźnikowe starych lasów są bowiem mało mobilne i ze względu na swoje strategie rozprzestrzeniania, trudno zdobywają na powrót raz utraconą niszę siedliskową (Peterken 1974; Dzwonko, Loster 2001; Dzwonko 2007). Mozaikowy układ grup A, B, C w oddziałach 173 i 174 LP na Żurawnicy sprzyja zachowaniu różnorodności flory i roślinności, bowiem zapewnia przepływ diaspor między wydzieleniami – spełniony jest zatem warunek swobodnej migracji np. gatunków wskaźnikowych starych lasów na niewielkie odległości. Pomimo tego, drzewostany grupy B (45–70 letnie), choć znajdują się w obszarze od wieków zalesionym, w odniesieniu do analizowanych cech runa, mają obecnie więcej wspólnego z drzewostanami grupy D (50–55 lat, niepaństwowe, użytkowane bezplanowo, porolne), niż z tymi, zaawansowanymi wiekowo, które je otaczają. Zasadniczym kryterium rozdzielającym grupy A i C od B jest wiek drzewostanów, a migracja wymaga czasu. Stosunkowo A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 79 krótko żyjącym diasporom gatunków leśnych nie sprzyja gwałtowne bądź długotrwałe prześwietlenie, przesuszenie gleby czy zabagnienie (Dzwonko 2007). Którą datę należy zatem przyjąć za graniczną dla starych lasów na Żurawnicy? Bez zastrzeżeń i w pełnym zakresie definicji starych lasów proponujemy rok 1925. Dotyczy to tych drzewostanów na Żurawnicy, które liczą ponad 80 lat, a w przypadku naszej próby badawczej – liczą więcej niż 100 lat. Spełniają one bowiem nie tylko postulat trwałości lasu w czasie i w określonych granicach, ale zachowują bogactwo gatunkowe i odpowiednią jakość runa leśnego wyrażaną przez udział gatunków wskaźnikowych starych lasów oraz gatunków chronionych. W węższym zakresie definicji – dotyczy to wszystkich wydzieleń LP na Żurawnicy. Wstępne wyniki badań zwróciły również naszą uwagę na fakt, że w Beskidzie Małym, w drzewostanach jodłowych 80–100 letnich, pochodzenie nasion może być wątpliwe. Wynika to stąd, że system zalesień po zrębach zupełnych stosowany na Żywiecczyźnie w latach 20. XX wieku (koniec „świerkomanii”) dopuszczał już samosiewy jodłowe w nasadzeniach świerkowych, a zręby zalesiano ponownie jodłą i bukiem. Jednak zapotrzebowanie na zalesienia było wówczas tak duże, że jodłą pozyskiwaną z Beskidów Zachodnich odnawiano w latach 30. XX wieku zręby nawet w Bieszczadach (Paszkiewicz 2005).

Wnioski Lasy z udziałem jodły w kompleksie Żurawnicy są zróżnicowane pod względem: wieku, wybranych cech strukturalnych oraz własności. Najstarsze drzewostany z jodłą sięgają początków XIX wieku. Lasy liczące ponad 100 lat, należące do Lasów Państwowych Nadleśnictwa Sucha, Leśnictwa Tarnawa są bardzo cenne z przyrodniczego punktu widzenia i ściśle spełniają definicję starych lasów. W największym stopniu zachowały one bogactwo florystyczne warstwy runa i inne wartości przyrodnicze, którego wskaźnikami są gatunki starych lasów oraz gatunki podlegające ochronie prawnej.

Literatura Barć A. 2001. Nowe stanowiska rzadkich i chronionych roślin naczyniowych w Beskidzie Małym. W: E. Zenkteler (red.). Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52 Zjazdu PTB, Poznań 24–28.09.2001, s. 118. PTB, Poznań. Barć A. 2002. Rozmieszczenie, udział ilościowy i żywotność jodły pospolitej Abies alba MILL. w zbiorowiskach leśnych Beskidu Małego. Praca doktorska UŚ. Katowice. Barć A. 2004. Forest communities with silver fir Abies alba Mill. participation versus forest habitat types in the area of the Beskid Mały Range. W: A. Brzeg, M. Wojterska (red.). Coniferous forest vegetation – differentiation, dynamics and transformations. Wyd. Nauk. UAM Poznań, Ser. B, 69: 313–318. 80 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Barć A. 2009. Natural and anthropogenic threats to the Cephalanthera longifolia (Orchidaceae) locality near Porąbka village (Beskid Mały Mts, W Carpathians). W: Z. Mirek, A. Nikel (red.). Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, PAN, Kraków, ss. 89–93. Barć A., Brzustewicz M., Firganek M. 2009. Phytosociological differentiation of Bazzanio-Piceetum in the Beskid Mały Mountains (West Carpathians). W: J. Holeksa, B. Babczyńska-Sendek, S. Wika (red.). The role of geobotany in biodiversity conservation. University of Silesia, Katowice, ss.: 57–69. Boncina A. 2000. Comparison of structure and biodiversity in the Rajhenav virgin forest remnant and managed forest in the Dinaric region of Slovenia. Global Ecol. & Biogeogr. 9: 201–211. Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Springer Verlag. Vien. Grassi G., Minotta G., Giannini R., Bagnaresi U. 2003. The structural dynamics of managed uneven-aged conifer stands in the Italian eastern Alps. Forest Ecol. and Manag. 185: 225–237. Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Wyd. Sorus, Inst. Bot. UJ, Poznań–Kraków, ss.: 269–275. Dzwonko Z., Loster S. 2001. Wskaźnikowe gatunki roślin starych lasów i ich znaczenie dla ochrony przyrody i kartografii roślinności. IGiPZ PAN, Prace Geograficzne 178: 120–132. Hermy M., Honnay O., Firbank L., Grashof-Bokdam C., Lawesson J. E. 1999. An ecological comparison between ancient and other forest plant species of Europe, and the implication for forest conservation. Biol. Conserv. 91: 9–22. Kawecki W. 1939. Lasy Żywiecczyzny, ich teraźniejszość i przeszłość (zarys monograficzny). Prace Roln. – Leśne PAU 35: 1–172. Konias A. 2000. Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od połowy XVIII wieku do początku XX wieku. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 259. Kosman T. 2008. Nadzór – rzecz nieprosta. Trybuna Leśnika 3: 8–9. Kulig L. 1968. Zagospodarowanie świerczyn w Beskidzie Zachodnim. Sylwan 6: 1–15. Kulig L. 1973. Lasy susko-ślemieńskie w połowie XIX wieku i obecnie. Sylwan 2: 79–88. Mańka K. 1953. Badania terenowe i laboratoryjne nad opieńką miodową (Armillaria mellea [Vahl.] Quel.). Wyd. IBL 94: 1–96. Matuszczyk A. 2005. Szlakiem starych hut w Suchej, Makowie i Pasmie Pewelskim. W Górach. Kwartalnik Turystyczny 4(6), http://www.wgorach.com/index. html?id=328128location=f&msg=1. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, ss. 537. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering Plants and Pteridophytes of Poland. A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. W. Szafer Insitute of Botany, PAN, Kraków, ss. 442. Myczkowski S. 1958. Ochrona i przebudowa lasów Beskidu Małego. – Protection and conservation of woodlands in the Beskid Mały Mountains. Ochr. Przyr. 25: 141–237. Nožička J. 1957. Přehled vývoje našich lesů. Praha, SZN ss. 465. Nyrek A. 1975. Gospodarka leśna na Górnym Śląsku od poł. XVII do poł. XIX w. Prace Wrocł. Tow. Nauk., Ser. A, 168: 29–97. A. Barć, A. K. Uziębło — Zróżnicowanie lasów z udziałem jodły... 81

Pancer-Koteja E., Sochacka D., Bacior S. 2005. Zmiany roślinności Pienińskiego Parku Narodowego w świetle danych map katastralnych z lat 1846–47. Długoterminowe zmiany w przyrodzie terenów chronionych w Polsce. Streszczenia referatów i plakatów, Kraków–Krościenko, s. 94. Paszkiewicz R. 2005. Niedobra spuścizna. Trybuna Leśnika 6: 16–17. Peterken G. F. 1974. A method for assessing woodland flora for conservation using indicator species. Biol. Conserv. 6: 239–245. Rąkowski G. (red.) 2007. Rezerwaty przyrody w Polsce Południowej. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, ss. 439. Sikorska D., Sikorski P., Wierzba M. 2008. Ancient forest species in tree stands of different age as indicators of the continuity of forest habitat. Annals of Warsaw University of Life Science – SGGW, Horticulture and Landscape Architecture 29: 155–162. Sosnowski K. 1925. Beskid Mały. Wierchy. Lwów, 3: 119–159. Stanisz A. 2007. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem Statistica PL na przykładach z medycyny. T. 3. Analizy wielowymiarowe. Wyd. StatSoft, Kraków. Szafer W. 1932. The beech and the beechforest in Poland. Reprint from: Rübel. Die Buchenwälder Europas. Veröffentlichungen des Geobotanischen Institutes Rübel in Zürich. 8 Heft. Verlag Hans Huber Bern und Berlin: 14. van der Maarel E. 1979. Transformation of cover-abundance values in phytosociology and its effects on community similarity. Vegetatio 39: 97–114. Warszyńska J. (red.). 1995. Karpaty polskie. Przyroda człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ss. 367. Wierdak Sz. 1927. Rozsiedlenie świerka, jodły i buka w Małopolsce. Sylwan 5: 347–370. Wilczek Z. 1995. Zespoły leśne Beskidu Śląskiego i zachodniej części Beskidu Żywieckiego na tle zbiorowisk leśnych Karpat Zachodnich. Prace naukowe UŚ nr 1490, Wyd. UŚ, Katowice, ss. 129. Wilczek Z., Holeksa J., Barć A. 2008. Rezerwaty przyrody Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego (Karpaty Zachodnie) w kontekście implementacji Rozporządzenia Ministra Środowiska z 30 marca 2005 roku w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. W: D. Kopeć, N. Ratajczak (red.). Prawo ochrony przyrody. Stan obecny, problemy, perspektywy. Towarzystwo Przyrodników Ziemi Łódzkiej, Łódź, ss.: 299–306. Wojtylko E. 1942. Das Fichtensterben durch Hallimasch im Bereich der Forstverwaltung Rzyki. Tharandter Forstliche Jahrbuch 93(2): 659–676. Wulf M. 1997. Plant species as indicators of ancient woodland in northwestern Germany. J. Veg. Sci. 8: 635–642. Zając A. 1978. Założenia metodyczne Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Wiad. Bot. 22(3): 145–155. 82 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Summary The ancient woodland and recent woods idea (Hermy et al. 1999) seems to be adequate when discussing forests at advanced age in places permanently covered with forests and in case of afforested areas. The adaptation of the idea (overworked for deciduous forests) was possible for fir stands from the Mt Żurawnica, because their herb layer consits of elements both from Querco-Fagetea and Vaccinio- Piceetea classes. The determination of forest borders in the Żurawnica forest complex based on the comparison of the 2nd Franz Joseph’s topographic map of the Cieszynian Silesia and Galicia (1861/62), the map of the Military Geographic Institute in Warsaw (1934) (Konias 2000; Barć 2002) and contemporary management map and management instruction (from 1st of January 2006) for Tarnawa Forestry. In 2010 the preliminary field studies were carried out in western part of the Żurawnica forest complex. Using carthographic methods, the Braun-Blanquet’s method (24 relevés), cluster analysis (CA) and discriminant analysis (DA) authors confirmed that forests varied according to age, chosen structural features and ownership. The oldest fir stands come from the first quarter ofth the19 century. Older then 100-years tree stands with fir completely fulfil the definition of “ancient woodlands”, are very valuable and in the highest degree maintained floristic richness and other natural values. They belong to the State Forests, Tarnawa Forestry, Sucha Inspectorate. Preliminary studies indicated also that in the case of younger tree stands (45–70 years old), independently apart from the ownership, the lost of participation of ancient woodlands indicatory species and protected species is noticeable. 83 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 83–97

Stanisław Kucharzyk, Adam Szary Received: 15.02.2012 Bieszczadzki Park Narodowy, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Reviewed: 30.04.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]; [email protected]

Degradacja i ochrona torfowisk wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym Degradation and protection of raised peat-bogs in the Bieszczady National Park

Abstract: History and present state of raised peat bogs in the Bieszczady National Park is described. Diversification of peat bog ecosystems as well as main threats and ways of degradation of these habitats are characterized. The protective measures undertaken by National Park and prospects for further existence of these valuable sites are presented.

Key words: peat bog ecosystems, drainage, regeneration of wet habitats, upper San river valley, Bieszczady National Park.

Wstęp Torfowiska wysokie w Bieszczadzkim Parku Narodowym należą do eko- systemów, w których podejmowane są różne działania ochrony aktywnej. Wiadomości dotyczące prowadzonych tu zabiegów wymagają uporządkowa- nia, gdyż program aktywnej regeneracji tych siedlisk realizowany jest już od 20 lat. Realizowane zadania ochronne dotyczyły przede wszystkim przywraca- nia naturalnych stosunków wodnych, hamowania sukcesji leśnej oraz zasilania populacji gatunków torfowiskowych na zanikających stanowiskach. Koniecz- ność ingerencji podyktowana jest sposobem zagospodarowania tych gruntów w przeszłości. W dotychczasowych publikacjach poświęconych zagrożeniom torfowisk bieszczadzkich zwracano głównie uwagę na melioracje prowadzone w latach 80. ubiegłego wieku (Skiba 1996; Kalemba i in. 2004; Malec 2006, 2009; Łajczak 2010). Jednak dostępne materiały i ślady terenowe wskazują, że oddziaływanie człowieka na te ekosystemy ma znacznie dłuższą historię. Z tego też względu celowa jest szczegółowa analiza źródeł historycznych, w tym dostępnych map archiwalnych.

Materiał i zakres opracowania Niniejszy artykuł oparty został w dużej mierze na dostępnej literaturze – w wielu przypadkach o znaczeniu historycznym, często przyjmującej charakter krótkich doniesień lub zdawkowych wzmiankowań. Tutejsze torfowiska nie do- 84 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) czekały się dotąd żadnych monograficznych opracowań, dlatego celowym staje się zebranie dotychczasowych informacji w kontekście ochrony i regeneracji tych ekosystemów. Problematyka artykułu obejmuje teren głównych komplek- sów torfowiskowych, jakie znalazły się w obecnych granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego – ekosystemów, które rozwinęły się w dawnych zakolach Sanu i Wołosatki. Zamieszczone tu mapki obejmują jedynie fragmenty opisywa- nych siedlisk – pokazując na wybranych przykładach rozmieszczenie i zagęsz- czenie systemów odwadniających oraz zakres zabiegów ochronnych. Ze wzglę- dów technicznych artykuł nie ma na celu kompleksowej prezentacji wszystkich zgromadzonych materiałów, lecz jedynie przekrojowe zasygnalizowanie najważ- niejszych problemów.

Znaczenie ekosystemów torfowiskowych i ich walory przyrodnicze W minionych wiekach bagna i torfowiska były traktowane jako użytki zielone o niskiej wydajności lub nieużytki nie przynoszące żadnego dochodu. Jednak- że od czasów rzymskich znano zalety torfu, stosowanego do celów opałowych, izolacyjnych, ogrodniczych, rolniczych, leczniczych i innych. Właściciele zatorfionych gruntów działali więc w dwóch kierunkach: eksploatacji złoża torfowego lub przystosowania ich do użytkowania rolnego przez melioracje (Mieczyński 1862; Cieślikowski 1880; Kotłubaj 1900; Ilnicki 2002). Obecnie sposób postrzegania tych ekosystemów zmienił się diametralnie. W aspekcie ekologicznym wskazuje się na ich rolę w kształtowaniu mikroklima- tu i retencji wodnej. W skali regionalnej i globalnej zwraca się uwagę na duże znaczenie mokradeł w obiegu gazów cieplarnianych, w szczególności w sekwe- stracji węgla. Wśród walorów biocenotycznych wymienia się znaczne zróżni- cowanie mozaikowo zachodzących na siebie zbiorowisk o charakterze lasów, mszarów, zbiorowisk krzewinkowych i turzycowisk, a na okrajkach również szu- warów, ziołorośli oraz zarośli. Torfowiska wymieniane są również jako ostoje rzadkich gatunków flory i fauny, niekiedy ściśle związanych z tymi ekosystemami (tzw. tyrfobionty). Specyficzny, chłodny i wilgotny mikroklimat torfowisk, sprzyja również zachowaniu gatunków o charakterze reliktów glacjalnych (Deni- siuk 1975, 1977; Ilnicki 2002; Mabelis 2010; Michalik i in. 2009). Ekosystemy te wyróżniają się także wybitnymi walorami krajobrazowymi. Znaczenie siedlisk wodno-błotnych potwierdzają akty prawa międzynaro- dowego, takie jak Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (tzw. Konwencja ramsarska) czy też dyrektywa Unii Europejskiej w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory – tzw. Dyrektywa siedliskowa (Ilnicki 2002). S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 85

Zasygnalizowane wyżej problemy, związane z użytkowaniem i ochroną torfowisk, dotyczą głównie terenów nizinnych, gdyż tam koncentruje się wy- stępowanie tych ekosystemów. W polskich górach torfowiska nie zajmują zbyt wielkiej powierzchni, a ich największe kompleksy występują w Kotlinie Nowo- tarskiej, w Sudetach i w Bieszczadach. W Bieszczadach torfowiska wysokie kon- centrują się w dolinie górnego Sanu i nad Wołosatką, chociaż niewielkie płaty tych zbiorowisk spotykane są w całym regionie. Ze względu na swą unikatowość ekosystemy te są cennym elementem krajobrazu „krainy dolin” – od dawna więc zwracano uwagę na konieczność ich ochrony (Marek i Pałczyński 1962; Lipka i Godziemba-Czyż 1970; Denisiuk 1975; Ralska-Jasiewiczowa 1980; Lipka 1995; Ilnicki 2002).

Przyczyny zanikania i degradacji torfowisk w Bieszczadach Wpływ antropogeniczny, obok przemian klimatycznych, jest wymieniany jako podstawowa przyczyna globalnego zaniku torfowisk. Degradacja torfowisk zwią- zana z gospodarką człowieka jest wynikiem głównie dwóch czynników: eksploatacji torfu i odwodnień. Melioracje osuszające w Polsce mają długą tradycję – roz- poczęły się już w drugiej połowie XIII wieku wraz z holenderskim osadnictwem w delcie Wisły. Na dużych obszarach mokradeł intensywne prace osuszające pro- wadzano w XVIII i XIX wieku, a zakończono w latach osiemdziesiątych XX wieku. Wydobycie torfu na terenie naszego kraju rozpoczęto w XVIII wieku, a według niektórych źródeł już w XVI wieku (Cieślikowski 1880; Kotłubaj 1900; Ilnicki 2002). Szczególnie intensywne pozyskanie torfu na cele opałowe miało miejsce w okresie obu wojen światowych i w okresie międzywojennym. W dostępnych materiałach historycznych nie znaleziono informacji na temat eksploatacji złóż torfowych w Bieszczadach, choć niektórzy badacze wysuwają takie hipotezy na podstawie analiz ukształtowania kopuł torfowisk (Łajczak 2010). Według tego autora wyraźne strome obniżenia okrajków torfowiskowych są prze- słanką do uznania tychże za tereny powyrobiskowe, z których przed wojną po- zyskiwano torf na cele gospodarcze. Przy powszechnej dostępności praktycznie darmowego drewna opałowego i braku jakichkolwiek informacji w dokumentach źródłowych sugestie te należy uznać za wątpliwe (Tatomir 1876). Przeciwnie, w ówczesnych publikacjach można odnaleźć wzmianki, że torf w tych okolicach był materiałem pogardzanym (Kuczera 1931). Grunty torfowe, położone stosunkowo blisko gospodarstw, próbowano prze- znaczać pod wypas lub nawet użytkować jako łąki kośne. Według map katastralnych z połowy XIX wieku kopuły torfowisk były nominalnie kwalifikowane jako pastwiska, zwykle częściowo zakrzewione, zaś ich okrajki traktowano jako łąki kośne. Odnotowane na mapach zakrzewienie prawie wszystkich torfowisk (z wy- jątkiem Łokcia) wskazuje, że nie były to pastwiska użytkowane intensywnie. Wie- 86 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) lowiekowe, nawet ekstensywne przepasanie, mogło prowadzić do stopniowego osiadania torfu – szczególnie na okrajkach, co mogło być przyczyną charakterystycznej deformacji, na którą zwrócił uwagę Łajczak (2010). Niewątpliwie największym zagrożeniem dla tutejszych mokradeł okazały się melioracje, które w kompleksie torfowisk nad górnym Sanem rozpoczęto już w drugiej połowie XIX wieku (Ryc. 1). Obecność rowów melioracyjnych we wschodniej części torfowiska Tarnawa dokumentuje bowiem mapa sztabowa z 1889 roku (der Spezialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie 1:75.000 und der im Maßstabe). Nie były to z pewnością inżynieryjne prace drenażowe prowadzone na dużą skalę, ale lokalne osuszenia realizowane sposobem gospodarczym. Według raportu Pilata (1880) o melioracjach w Galicji, opracowanego na podstawie danych z rad powiatowych, w powiecie leskim nie ma „ani jednej miejscowości, w której by przeprowadzone nie zostały systematyczne melioracye gruntów za pomocą drenowania pól lub irrygacyi łąk. Niejeden z właścicieli dla pozbycia się dobywającej się na powierzchnię pola wody i osuszenia młaczek na stokach gór, zakłada kryte rowy kamieniami lub faszyną wypełnione; niejeden nawet z włościan, gdzie położenie sprzyja, spuszcza roweczkami gnojówkę, irrygując nią niżej położone łąki. Gdy jednak czynności takie odbywają się tylko w pojedynczych wypadkach, jak najmniejszym kosztem, bez pewnego systemu i bez udziału technika, przeto takowych między właściwe roboty melioracyjne policzyć nie można.” Dodatkowo raport ten odnotowuje, że w powiecie turczańskim, do którego należała dolina górnego Sanu, „żadnej melioracyi w tamtejszych stronach dotąd nie przedsiębrano” (Pilat 1880). Prace melioracyjne były z pewnością kontynuowane w pierwszej połowie XX wieku o czym świadczą zachowane do dziś ślady starych rowów osuszających

Ryc. 1. Historyczne melioracje w dolinie górnego Sanu pomiędzy Tarnawą Niżną a So- kolikami. A – rowy melioracyjne oznaczone przerywanymi liniami na mapie sporządzo- nej w latach 1953–59: Powiat Ustrzyki Dolne; Województwo Rzeszowskie, mapa w skali 1:25 000, 1962 rok. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego, B – rowy melioracyjne oznaczone zygzakowatymi liniami na austriackiej mapie wojskowej z 1889 roku – der Spezialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie 1:75.000 und der im Maßstabe. Objaśnienia: 1 – strzałki wskazujące położenie rowów melioracyjnych na mapach historycznych, 2 – obecna granica Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Fig. 1. Historical drainage works in upper San river valley between Tarnawa Niżna and Sokoliki. A – drainage ditches marked with broken lines on the map prepared in 1953–59: District Ustrzyki Dolne; Voievodeship Rzeszów, map 1:25 000, 1962, Topographic Board of General Staff, B – drainage ditches marked as zig-zag lines on Austrian military map from 1889 – der Spezialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie 1:75.000 und der im Maßstabe. Explanations: 1 – arrows pointing the situation of drainage ditches on historical maps, 2 – present day border of the Bieszczady National Park. S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 87 88 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

(Ryc. 1 i 2), a także pierwsza powojenna mapa sporządzona w latach 1953–1959, która dokumentuje obecność rowów melioracyjnych zarówno we wschodniej jak i w zachodniej części torfowiska Tarnawa, ale także na okrajku Litmirza oraz na torfowiskach w Sokolikach (Mapa: Powiat Ustrzyki Dolne; Województwo Rzeszowskie, mapa w skali 1:25 000, 1962 rok. Zarząd Topograficzny Szt. Gen.). Z pierwszej połowy XX wieku zachowały się też zapiski o rozległym, kilkuletnim pożarze na torfowisku w Tarnawie (Kuczera 1931). Pierwsi badacze bieszczadzkich torfowisk Marek i Pałczyński (1962) w latach 1954– 1959 stwierdzili na torfowiskach Wołosate i Tarnawa zahamowanie procesów wzrostowych w wyniku działania czynników erozyjnych. Według autorów na powierzchni kopuł występowały nieregularne rowki erozyjne, odkryte płaty torfu oraz zagłębienia terenu ze stagnującą wodą. Taki stan tych obiektów był spowodowany prawdopodobnie gospodarką w okresie międzywojennym. W latach 1967 i 1968, w trakcie badań prowadzonych na torfowisku Wołosate przez Lipkę i Godziembę-Czyża (1970), nie stwierdzono już tego typu nierówności. W czasach PRL-u ekosystemy torfowiskowe niejednokrotnie traktowano jak zwykłe nieużytki. Tylko nieliczne objęte były ochroną rezerwatową. Jednak nawet te podlegały sukcesywnej degradacji wywołanej planowanymi na szeroką skalę melioracjami odwadniającymi okolicznych łąk i pastwisk. Bieszczadzkie torfowiska, podobnie jak cała przyroda, na długie powojenne lata zostały jednak wyłączone spod wpływu człowieka. Po drugiej wojnie światowej i akcji „Wisła” przez blisko 20 lat trwał zastój w zagospodarowaniu dolin wzdłuż górnego Sanu i Wołosatki. Leśnicy z pierwszymi cięciami sanitarnymi (w symbolicznym rozmiarze) na teren istniejącego wówczas tylko z nazwy nadleśnictwa Tarnawa wkroczyli dopiero w 1966 roku. Na początku lat 50. XX w. podjęto działania zmierzające do pasterskiego wykorzystania tych ziem. Do początku lat 80. XX w. przewożono tu pociągami ogromne stada owiec z Podhala. Górale prowadzili wypas na terenie dawnych opuszczonych miejscowości

Ryc. 2. Sytuacja przestrzenna ekosystemów podmokłych na przełomie XIX i XX wieku pomiędzy Tarnawą Niżną a Sokolikami. Objaśnienia: 1 – obecna granica Bieszczadzkie- go Parku Narodowego, 2 – cieki wodne, 3 – historyczne rowy melioracyjne (na podstawie map cytowanych na ryc. 1 oraz badań terenowych), 4 – drogi, 5 – tereny zabudowane, 6 – podmokłe pastwiska (torfowiska), 7 – podmokłe łąki, 8 – pozostałe tereny nieleśne, 9 – lasy (kategorie użytkowania gruntów wymienione w legendzie w pozycjach od 5 do 9 na podstawie map katastralnych z połowy XIX wieku). Fig. 2. Spatial situation of wet ecosystems at the turn of 19th and 20th century between Tarnawa Niżna and Sokoliki. Explanations: 1 – present border of the Bieszczady National Park, 2 – watercourse , 3 – historical drainage ditches (according to maps cited in Fig. 1 and field surveys), 4 – roads, 5 – built-up areas, 6 – wet pastures (peat bogs), 7 – wet meadows, 8 – other non-forest terrains, 9 – forests (categories of land use in legend in positions 5 to 9 after cadaster maps from 19th century). S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 89 90 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) w dolinie górnego Sanu – od Dydiowej aż po Sianki oraz w dolinie Wołosatki – od Ustrzyk Górnych do granicy państwa. Z ówczesnych doniesień wynika jednak, że na ogół nie wiązali się z tą ziemią emocjonalnie, więc trudno było od nich oczekiwać, że gospodarkę wypasową będą prowadzić z pełnym poszanowaniem pasterskiego siedliska, które było dla nich jedynie doraźnym warsztatem pracy (Biernacka 1962). Torfowiska traktowano jak nieużytki, więc trudno było oczekiwać szczególnej troski o zachowanie ich zdolności regeneracyjnych. Po wybudowaniu wielkiej obwodnicy bieszczadzkiej (lata 1955–1962) powstawały kolejne szlaki komunikacyjne udostępniające rozległe połacie lasów i terenów nieleśnych. Droga Ustrzyki Górne–Wołosate wybudowana została w latach sześćdziesiątych, a w 1971 roku odcinek ten przedłużono aż na Rozsypaniec. Prawdziwe otwarcie terenu doliny górnego Sanu nastąpiło dopiero w latach 1972–1975, po wybudowaniu drogi Pszczeliny–Muczne. Kolejny odcinek Muczne–Tarnawa–Bukowiec powstał w następnym pięcioleciu. Budowa nasypów i rowów przydrożnych przyczyniła się do degradacji fragmentów torfowisk w kompleksie Tarnawy i Wołosatego. W 1975 roku powstało na tym terenie Gospodarstwo Urzędu Rady Ministrów w Tarnawie Niżnej. Z tego okresu pochodzą pierwsze poważne plany kompleksowej melioracji torfowisk i podmokłych łąk. Procesy odwodnienia dolin zinten- syfikowane zostały po przejęciu tych terenów przez Igloopol w 1982 r. Wtedy to przeprowadzono, zakrojoną na szeroką skalę, akcję intensywnych melioracji, po- legających na wykopaniu systemu głębokich rowów i założeniu gęstej sieci dre- nów ceramicznych w gruncie. Działania te doprowadziły do degradacji ekosys- temów podmokłych: szuwarów, kompleksów torfowiskowych, podmokłych zio- łorośli i mokrych łąk. W latach 80. XX w. podjęto próbę utworzenia w tutejszych dolinach gigantycznych ferm dla bydła opasowego. Inicjatywa ta wkrótce jednak okazała się nieopłacalna i w czasie narastającego kryzysu została zaniechana. Zanim jednak do tego doszło, tereny łąk nad górnym Sanem przez kilka lat były intensywnie eksploatowane – tak pod względem wypasowym, jak też paszowym. Z zachowanych informacji wynika, że w czasie zbioru zielonki w Tarnawie „kiedy przy sprzyjającej pogodzie zbierano ze 100 ha dziennie, to po drugiej stronie granicy stały wycieczki by obejrzeć mechanizację” (Wróblewski 1984). Być może jest w tym jakaś przesada, ale do uprawy tych ziem faktycznie angażowano naj- nowszy sprzęt, łącznie z rolniczymi samolotami. W samym tylko gospodarstwie Tarnawa „Igloopol” hodował 900 sztuk bydła oraz 1200 owiec (Gretschel 1988; Kosma i Zieliński 1988). Otoczenie torfowisk poddano wówczas intensywnym przygotowaniom do pozyskania jak najwyższych plonów paszy zielonej. Prace te polegały głównie na wykonywaniu głębokiej orki, wapnowaniu, prowadzeniu odwodnień przy użyciu drenów i rowów, których głębokość dochodziła nawet do 2 m oraz karczowaniu lasów nadpotokowych. Doprowadziło to do osuszenia, S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 91 a co za tym idzie degradacji torfowisk oraz stworzenia nowej granicy rolno-le- śnej (Skiba 1996). Dzisiaj skutki tej degradacji odbijają się nie tylko na mursze- niu torfów, ale również przyspieszają ich zarastanie, jak również są przyczyną ekologicznego zubożenia okolicznych łąk na dość dużym obszarze (Ryc. 3). W obronie torfowisk wysokich występowali pierwsi badacze bieszczadzkiej przyrody tacy jak Adam Pałczyński i Zygmunt Denisiuk (Ma- rek i Pałczyński 1962; Denisiuk 1975, 1977). Ich staraniem powsta- ło wówczas 6 rezerwatów torfowiskowych: Wołosate (w 1959 r, pow. 2 ha), Zakole (w 1971 r, pow. 5 ha), Tarnawa (w 1976 r, pow. 34 ha), Litmirz (w 1976 r., pow. 13 ha), Dźwiniacz (w 1987 r, pow. 11 ha), Łokieć (w 1987 r., pow. ok. 10 ha). Mimo formalnego objęcia ochroną przyrodnicy uzyskali tylko tyle, że rowów melioracyjnych i sączków nie zakładano na terenie samych rezer- watów, odwodniono jednak tereny bezpośrednio przylegające do torfowisk, co prowadziło do ich stopniowej degradacji. Kiedy wielkofermowa hodowla w Bieszczadach upadła, łąki zaczęły ule- gać wtórnej sukcesji. Dzisiejsza roślinność związana z wypasem ogranicza się więc do miejsc, które nadal są w ten sposób użytkowane. Jednak skutki przygotowania tych gruntów pod uprawę i hodowlę, polegające na założe- niu drenów i wykopaniu systemu rowów, widoczne są po dziś dzień – w postaci obniżenia retencji i degradacji ekosystemów wodno-błotnych (Ryc. 3), a tym samym przesuszenia torfowisk i zaniku wielu kompleksów szuwarowo- -ziołoroślowych. Dopiero działania ochronne podjęte przez Bieszczadzki Park Narodowy przyczyniły się do wyraźnej, stopniowej rewitalizacji tych ekosyste- mów.

Aktywna ochrona torfowisk w Bieszczadzkim Parku Narodowym Kompleksy torfowiskowe zostały objęte ochroną prawną przez Bieszczadzki Park Narodowy w różnym czasie – dolina Wołosatego w 1991 roku, zaś dolina górnego Sanu w 1999 roku. W latach następnych podjęto badania nad stanem szaty roślinnej tutejszych torfowisk (Michalik i in. 1994–96; Kalemba i in. 2004; Szary 2005; Michalik i in. 2009), w następstwie których zasugerowano sukcesywną renaturalizację ekosystemów torfowiskowych i bagiennych. Efektem było podjęcie szeregu czynności przywracających dawny stan wód gruntowych w ekosystemach torfowiskowych i ograniczających sukcesję wtórną. Wśród najważniejszych należy wymienić: 92 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1. Budowę zastawek wodnych na rowach odwadniających (Ryc. 3) – jej skutkiem było powstanie systemu licznych, drobnych zbiorników wodnych, które podniosły poziom wód gruntowych, a także stworzyły mikrosiedliska dla roślinności oraz fauny związanej z wodą. Od 1994 do 2010 roku na terenie doliny górnego Sanu i Wołosatki wykonano ponad 500 zastawek przegradzających dawne rowy melioracyjne (Ryc. 3.) 2. Demontaż drenów odprowadzających wodę z bezpośredniego otoczenia torfowisk – odcięcie spływu do rowów zbierających wodę z okrajków. W założeniu dreny miały odprowadzać nadmiar wody do rowów opaskowych, celem przystosowania przylegających łąk do użytkowania kośnego z użyciem ciągników (obecnie są to już ziołorośla, koszone wyłącznie z użyciem sprzętu ręcznego). 3. Ochronę aktywną nieleśnych ekosystemów bagienno-torfowiskowych, realizowaną poprzez usuwanie krzewów i samosiewu drzew na kopułach torfowisk wysokich i na ich okrajkach – zabieg prowadzony corocznie, każdego roku w innych miejscach (w zależności od kierunku i tempa sukcesji) – na łącznej powierzchni 24 ha. Siewki wyrywane są z korzeniami lub wycinane poniżej szyjki korzeniowej, aby nie wytwarzały odrostów korzeniowych. W miejscach, gdzie rozwinęła się już typowa roślinność boru bagiennego, drzewa i krzewy stanowią naturalny element ekosystemu, który nie podlega usuwaniu. 4. Ochronę roślinności higrofilnej w kompleksach szuwarowych, ziołoroślowych i torfowiskowych poprzez zabezpieczenie tych terenów przed negatywnym oddziaływaniem wypasu: budowa ogrodzeń, ochrona przed eutrofizacją (zabezpieczenia przed przenikaniem nawozów naturalnych w ekosystemy mezo- i oligotroficzne).

Ryc. 3. Melioracje ekosystemów podmokłych pomiędzy Tarnawą Niżną a Sokolikami w latach 80. ubiegłego wieku i ich regeneracja na przełomie XX i XXI wieku. Objaśnie- nia: 1 – zastawki na rowach melioracyjnych wykonane przez BdPN w latach 1998–2010, 2 – granica Bieszczadzkiego Parku Narodowego, 3 – cieki wodne, 4 – rowy melioracyjne, 5 – sączki drenarskie (urządzenia melioracyjne na podstawie map archiwalnych Podkar- packiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Rzeszowie, Oddział w Sanoku), 6 – drogi, 7 – torfowiska wysokie, 8 – podmokłe łąki, 9 – pozostałe tereny nieleśne, 10 – lasy (typy ekosystemów wymienione w legendzie w pozycjach od 7 do 10 na podstawie aktualnej mapy zbiorowisk roślinnych Bieszczadzkiego Parku Narodowego). Fig. 3. Drainage of wet ecosystems between Tarnawa Niżna and Sokoliki in 1980s and their regeneration at the turn of 20th and 21st century. Explanations: 1 – weirs on drainage ditches made by BNP in 1998–2010, 2 – border of the Bieszczady National Park, 3 – water courses, 4 – drainage ditches, 5 – drains (amelioration devices according to the archi- val maps of Podkarpacki Direction of Amelioration and Water Management in Rzeszów, Sanok Branch), 6 – roads, 7 – raised peat-bogs, 8 – wet meadows, 9 – other non-forest areas, 10 – forests (types of ecosystems in legend in positions 7 to 10 according contemporary map of plant communities of the Bieszczady National Park). S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 93 94 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Po etapie prac hydrotechnicznych dotyczących renaturalizacji podłoża torfowego potrzebne jest zakrojone na szeroką skalę monitorowanie zachodzących procesów. W tym celu wytyczono transekty badawcze, na których w regularnym odstępie czasu wykonywane są zdjęcia fitosocjologiczne, pozwalające rejestrować kierunek i tempo zmian w roślinności. Ponadto wszystkie płaty roślinne w kompleksach torfowiskowych zostały dokładnie skartowane (mapy zbiorowisk roślinnych wykonano w skali 1:5000), a także utrwalone w bogatej dokumentacji fotograficznej. Monitoring dotyczy również samego podłoża – w obrębie wszystkich kompleksów torfowiskowych założono 24 studzienki piezometryczne, które pozwalają rejestrować sezonowe wahania poziomu wód gruntowych. Mierzona jest też temperatura wody gruntowej, co pozwala rozszerzyć badania nad skorelowaniem czynników mikroklimatycznych z wegetacją roślinności. Istotnym elementem działań monitoringowo-ochronnych jest czuwanie nad ocalonymi lub odtworzonymi populacjami rzadkich gatunków, takich jak rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia czy turzyca skąpokwiatowa Carex pauciflora. W tym celu corocznie sprawdzana jest liczebność populacji na wybranych stanowiskach. Pobrane też zostały nasiona do hodowli tych gatunków ex situ, celem zasilania populacji tam, gdzie wykazują one tendencje zanikające.

Wnioski W obrębie wszystkich badanych torfowisk nie zachowały się żadne jednoznaczne dowody na eksploatację torfu. Powodem osiadania złóż torfowych na okrajkach mogło być wielowiekowe użytkowanie pastwiskowe. Największym zagrożeniem dla tych ekosystemów są dawne melioracje, które w kompleksie torfowisk na górnym Sanem rozpoczęto już w drugiej połowie XIX wieku. Nasilenie zabiegów melioracyjnych, połączone z założeniem sieci głębokich rowów i instalacją sączków drenarskich na rozległych powierzchniach, nastąpiło w latach 80. XX wieku. Od objęcia ochroną przez Bieszczadzki Park Narodowy, w latach 90. XX wieku, realizowany jest program regeneracji torfowisk. Podstawowe działania ochronne to przywracanie dawnego poziomu wód gruntowych poprzez zakładanie zastawek na rowach melioracyjnych oraz hamowanie tempa sukcesji leśnej poprzez odkrzaczanie. Dotychczasowa ocena procesów regeneracyjnych na torfowiskach wysokich potwierdza skuteczność stosowanych metod ochrony. Prowadzone działania ochronne wymagają stałej weryfikacji poprzez monitoring dynamiki fitocenoz, jak również bieżącą kontrolę stanu całego biotopu. S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 95

Literatura Biernacka M. 1962. Dawne oraz współczesne formy organizacji pasterstwa w Bieszczadach. Etnografia Polska t. 6. Cieślikowski J. M. 1880. O torfach: ich pochodzeniu, sposobach wydobywania, przerabiania i zastosowania do użytku domowego i fabrycznego: z uwzględnieniem stosunków krajowych, według własnych badań i innych źródeł: Warszawa, Drukarnia Alexandra Ginsa, ss. 47 Denisiuk Z. 1975. Zasługujące na ochronę torfowiska wysokie w Bieszczadach Zachodnich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 31, 2: 13–22. Denisiuk Z. 1977. W obronie torfowisk wysokich nad górnym Sanem. Chrońmy Przyr. Ojcz. 33, 4: 15–19. Gretschel E. 1988. Gdzie zima trwa pół roku, lato – kilka tygodni..., Rzeczpospolita 298/1988. Ilnicki P. (red.). 2002. Torfowiska i torf. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augustyna Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań. ss. 606. Kalemba A., Korzeniak J., Szary A. 2004. Stan aktualny torfowisk wysokich nad górnym Sanem, ze szczególnym uwzględnieniem roślinności naczyniowej. Roczniki Bieszczadzkie 12: 189–198. Kosma M., Zieliński K. 1988. Igloopol wczoraj, dzisiaj i jutro. Warszawa, str. 17. Kotłubaj W. 1900. Torf i jego zastosowanie w rolnictwie. Wydawnictwo Redakcyi „Rolnika i hodowcy”. Warszawa, ss. 109. Kuczera A. 1931. Wśród Bojków. Sambor. Lipka K. 1995. Stratygrafia torfowisk w Bieszczadach Zachodnich. W: Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce. Sesja Nauk. Falenty Mat. Seminar. IMUZ 34: 89–102. Lipka K., Godziemba-Czyż W. 1970. Torfowiska i młaki zlewni potoku Wołosatka w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. nauk. WSR Krak. Melior. 59, 4: 3–23. Łajczak A. 2010. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (rzeźba). Krameko sp. z.o.o., Kraków. Mps. Mabelis A. A. 2010. Inventory of ants in peatbogs of Bieszczady National Park (SE Poland). Research period: 25.8–12.9.2010. Mps. Malec M. 2006. Dynamika wzrostu torfowisk wysokich w Bieszczadach Zachodnich. Rozprawa doktorska wykonana w Katedrze Rekultywacji Gleb i Ochrony Torfowisk, Kraków. Malec M. 2009. Ocena procesu torfotwórczego na wybranych torfowiskach wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 17: 243–252. Marek S., Pałczyński A. 1962. Torfowiska wysokie w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Probl. Postęp. Nauk rol. 34: 254–294. Michalik S., Denisiuk Z., Kalemba A., Korzeniak J. 1994–96. Plany ochrony zbiorowisk roślinnych. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego P.N. Operat ochrony zbiorowisk roślinnych. Syntetyczna charakterystyka i waloryzacja zbiorowisk roślinnych oraz generalne zasady i szczegółowe metody ich ochrony, mps. 96 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Michalik S., Szary A., Kucharzyk S. 2009. Charakterystyka roślinności na terenie Obwodu Ochronnego Tarnawa w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 17: 189–216. Mieczyński A. 1862. Nauka o torfie pod względem wydobywania, użycia i znaczenia tego materyału w gospodarstwie wiejskiem. Warszawa, Drukarnia Jana Jaworskiego, ss. 133. Pilat T. 1880. Melioracye gruntowe w Galicyi. Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych 5, 2: 125–192. Krajowe Bióro Statystyczne. Lwów. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-Glacial and Holocene vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians): 202. PWN, Warszawa–Kraków. Skiba S. 1996. Gleby. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Operat ochrony zasobów przyrody nieożywionej i gleb. Charakterystyka środowiska abiotycznego i gleb wraz z wytycznymi dla ochrony, s. 64–92, mps. Szary A. 2005. Oddziaływanie zabiegów hydrotechnicznych na wybrane fragmenty roślinności higrofilnej w BdPN. Roczniki Bieszczadzkie 13: 215–234. Tatomir L. 1876. Podręcznik geografii Galicyi na podstawie prac monograficznych i urzędowych źródeł. Księgarnia Seyfartha i Czajkowskiego, Lwów, ss. 173. Wróblewski K. 1984. Smolnik i inne. „Igloopolskie” rolnictwo w Bieszczadach, „Gromada – Rolnik Polski” 148/1984.

Summary Bieszczady peat bogs for a long time were treated as barrens, which were used as the lowest class pastures (moss communities on peat bog domes), or meadows (wet ecosystem around peat bog). There are no signs of peat exploitation. Pastoral usage might cause the subsidence of peat deposits, but the main threat for these sites were drainage works which began in the upper San river valley in the 2nd half of 19th century. In many places still are visible old drainage ditches and drain-pipes. The greatest intensity of drainage works took place in 2nd half of 20th century. At that time the probes to continue grazing were carried out, among others in wetlands. Until late 1980s anthropopressure on peat bogs diminished, and protection in nature reserves enabled partial regeneration, which unfortunately accelerated succession (due to drainage) of shrub communities. In late 1990s peat bogs were included to the Bieszczady National Park. Regeneration of these ecosystems were begun by restoration of previous water table and inhibition of succession rates. Among the most important measures were: building the weirs on drainage ditches (more than 500), disassembling of drainage system (digging out or choking of drains), removing the self-sown trees and shrubs from peat-bog domes and laggs, building barriers against grazing animals. Populations of Drosera rotundifolia and Carex pauciflora were included into programme of monitoring of rare and endangered plant. S. Kucharzyk, A. Szary — Degradacja i ochrona torfowisk... 97

In the aim to observe changes in vegetation the research transects were settled, in which periodically phytosociological records were taken, and all types of vegetation in peat-bogs were mapped in detail. Within peat-bog domes the changes of water table and water temperature were recorded using 24 piezometers. All protective measures as well as methods and monitoring objects are currently verified. Evaluations of regeneration processes in raised peat bogs confirm efficiency of protective tasks which gives premises for further continuation and for monitoring of all ecosystems. 98 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20),ROCZNIKI str. 98–115 BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Adam Stebel Received: 11.02.2012 Katedra Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Reviewed: 25.05.2012 Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Ostrogórska 30, 41–200 Sosnowiec [email protected] Anna Koczur Instytut Ochrony Przyrody PAN al. Mickiewicza 33, 31–120 Kraków [email protected]

MATERIAŁY DO FLORY MCHÓW TORFOWISK i MŁAK BIESZCZADÓW ZACHODNICH (POLSKIE karpaty wschodnie) Contribution to the moss flora of mires in the Bieszczady Zachodnie (Polish Eastern Carpathians)

Abstract: This paper presents information about occurrence of 52 moss species growing on 28 mires in the Bieszczady Zachodnie Mts. Two species, namely Plagiomnium ellipticum and Sphagnum fimbriatum, are new to the flora of this area. Noteworthy are 33 ‘key species’ including mosses legally protected in Poland, threatened in Europe, Poland and Polish part of the Carpathians, for example Amblystegium radicale, Hamatocaulis vernicosus and Tomentypnum nitens.

Key words: Bryophyta, mosses, brown-moss fen communities, peat bogs, mires, threatened mosses, protected mosses, Bieszczady Zachodnie, Carpathians, Poland.

Wstęp Flora mchów torfowisk Bieszczadów Zachodnich poznana jest fragmentarycznie i nierównomiernie. Najwięcej danych pochodzi z torfowisk i młak poło- żonych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, a zwłaszcza z najbardziej znanego torfowiska „Wołosate” leżącego obok drogi Ustrzyki Górne-Wołosate, chronionego jeszcze jako rezerwat przyrody przed utworzeniem Parku (Lisow- ski 1956, 1960; Ochyra 1978a, b; Armata 2006; Stebel, Żarnowiec 2010). Bada- nia, których wyniki prezentowane są w niniejszej pracy, prowadzono w latach 2008–2011, przy okazji zbierania materiałów fitosocjologicznych dotyczących roślinności bagiennej. Objęły one wszystkie torfowiska wysokie oraz część młak (kwaśnych i alkalicznych) znajdujących się w dolinach rzek i potoków Biesz- czadzkiego Parku Narodowego. Dołączono również pojedyncze stanowiska z lokalnych zatorfień w obrębie połonin oraz dane z torfowisk znajdujących się na terenach sąsiadujących z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym. A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 99

Ponieważ rozmieszczenie mchów na torfowiskach bieszczadzkich nie było głównym przedmiotem prac terenowych, przedstawione wyniki nie są kompletne. Próbki mchów zbierano wyłącznie na powierzchniach, na których wykonywano zdjęcia fitosocjologiczne. Badania nie objęły też wszystkich obiektów torfowiskowych znajdujących się w Bieszczadzkim Parku Narodowym. W przypadku torfowisk wysokich prace ograniczono do kopuł torfowisk oraz części okrajków poro- śniętych przez zbiorowiska z klas Scheuchzerio-Caricetea fuscae i Phragmitetea, pomijając części o charakterze mokrych łąk (porośniętych głównie przez typowe dla bieszczadzkich okrajków Filipendulo-Geranietum) oraz zajęte przez zarośla wierzbowe. Mimo to zebrane materiały mogą stanowić przyczynek do poznania rozmieszczenia mchów charakterystycznych dla siedlisk torfowiskowych w Biesz- czadzkim Parku Narodowym i jego okolicach.

Charakterystyka badanych stanowisk Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę stanowisk badawczych (Ryc. 1), uwzględniając opis stanowiska, kwadrat ATMOS, współrzędne geograficzne, wysokość nad poziomem morza, szacunkową powierzchnię i dominujące zbiorowiska roślinne. Podano także informacje o występowaniu regionalnie rzadkich ga- tunków (o ile takie rosną). W przypadku kilku torfowisk leżących w tej samej miej- scowości, poszczególne torfowiska oznaczono cyframi rzymskimi. Beniowa – niewielkie śródleśne zatorfienie w dolinie Niedźwiedziego Po- toku, powyżej leśnej drogi. ATMOS: Gg 71; GPS: 49°01’20,5” N, 22°52’04” E; 804 m n.p.m.; powierzchnia około 5 arów; dominujące zbiorowisko roślinne: Valeriano-Caricetum flavae. Rzadkie gatunki: Sphagnum centrale, S. teres i To- mentypnum nitens. Dźwiniacz – kopułowe torfowisko wysokie, na lewym brzegu Sanu, na wy- sokości dawnej wsi Dźwiniacz. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°09’20,5” N, 22°47’09” E; 639 m n.p.m.; powierzchnia około 8 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Spha- gnetum magellanici o różnym stopniu degradacji, świerczyna na torfie, zbiorowisko z Molinia caerulea, a na okrajku Caricetum caespitosae i Caricetum nigrae. Rzadkie gatunki: Dicranum undulatum, Sphagnum fuscum i S. papillosum. Kalnica – niewielkie torfowisko przejściowe położone na prawym brzegu cieku, dopływu Wetlinki. Torfowisko znajduje się w północnej części rezerwatu przyrody „Olszyna Łęgowa w Kalnicy”, w części sąsiadującej z drogą. ATMOS: Gf 57; GPS: 49°11’29” N, 22°25’32” E; 584 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Caricetum caespitosae i zbiorowisko z Moli- nia caerulea. Rzadki gatunek: Sphagnum fimbriatum. Krzemień – torfowisko w części grzbietowej Krzemienia, tuż poniżej szczytu, nieciągły pokład torfu bezpośrednio na wychodniach skalnych, porośnięty przez mszar torfowcowy z Empetrum hermaphroditum. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°05’00” N, 22°44’37” E; 1288 m n.p.m.; powierzchnia około 1 ha. 100 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia badanych stanowisk. A – teren Bieszczadzkiego Parku Na- rodowego, B – połoniny, C – granice Bieszczadzkiego Parku Narodowego, D – granica państwa, E – stanowiska badawcze: 1 – Beniowa, 2 – Dźwiniacz, 3 – Kalnica, 4 – Krze- mień, 5 – Litmirz I, 6 – Litmirz II, 7 – Łokieć, 8 – Połonina Caryńska, 9 – Smerek, 10 – Sokoliki I, 11 – Sokoliki II, 12 – Sokoliki III, 13 – Tarnawa, 14 – Tarnawa – Dźwi- niacz, 15 – Tarnawa Niżna, 16 – Tarnawa Wyżna I, 17 – Tarnawa Wyżna II, 18 – Tarnica, 19 – Wetlina I, 20 – Wetlina II, 21 – Wołosate I, 22 – Wołosate II, 23 – Wołosate III, 24 – Wołosate IV, 25 – Wołosate V, 26 – Wołosate VI, 27 – Wołosate VII, 28 – Zakole. Fig. 1. Map of distribution of investigated localities. A – area of the Bieszczady National Park, B – mountain meadows ‘połoniny’, C – boundaries of the Bieszczady National Park, D – state frontier, E – investigated localities. Litmirz [I] – kopułowe torfowisko wysokie, położone na lewym brzegu Sanu, między dawnymi miejscowościami Tarnawa Wyżna i Sokoliki (Ryc. 2). Torfowisko to ma bardzo dobrze zachowany, bogaty florystycznie okrajek. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°06’26,5” N, 22°51’06” E; 688 m n.p.m.; powierzchnia około 10 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Sphagnetum magellanici o różnym stopniu degradacji, świerczyna i brzeziny na torfie, a na okrajku: Caricetum caespitosae, zbiorowisko z Eriophorum vaginatum, Carici-Agrostietum caninae, zbiorowisko z Menyanthes trifoliata, Caricetum lasiocarpae i Caricetum paniculatae. Rzadkie gatunki: Hamatocaulis vernicosus, Plagiomnium ellipticum (gatunek nowy dla flory Bieszczadów Zachodnich), Sphagnum centrale, S. teres i S. warnstorfii. A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 101

Ryc. 2. Torfowisko Litmirz (fot. A. Stebel, 21 VII 2009). Fig. 2. Peat bog Litmirz (photo by A. Stebel, 21 VII 2009).

Litmirz [II] – młaka przy polnej drodze wśród łąk na lewym brzegu Sanu, na zachód od torfowiska Litmirz. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°06’40,5” N, 22°50’50,5” E; 675 m n.p.m.; powierzchnia około 5 arów; dominujące zbiorowisko roślinne: Valeriano-Caricetum flavae. Łokieć – niewielkie kopułowe torfowisko wysokie, w zakolu Sanu, na lewym brzegu rzeki. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°09’12,5” N, 22°46’14” E; 633 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici o różnym stopniu degradacji, świerczyna na torfie, a na okrajku zbiorowisko z Eriophorum vaginatum, Caricetum caespitosae i Carice- tum nigrae. Rzadki gatunek: Sphagnum fuscum. Połonina Caryńska – drobne zatorfienia na północnych stokach Połoniny Caryńskiej tuż poniżej szczytu, porośnięte przez borówczyska z dużym udziałem torfowców. ATMOS: Gf 69; GPS: 49°08’23” N, 22°36’07,5” E; 1260 m n.p.m.; powierzchnia około 2 ary. Smerek – skrajnie zdegradowane kopułowe torfowisko wysokie położone na lewym brzegu potoku Wetlinka. Torfowisko w połowie przecięte jest przekopem, w którym znajdują się tory kolejki wąskotorowej. ATMOS: Gf 58; GPS: 49°10’44” N, 22°26’09” E; 600 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ha; 102 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) dominujące zbiorowisko roślinne: zbiorowisko z Molinia caerulea. Rzadki gatunek: Sphagnum papillosum. Sokoliki [I] – niewielkie kopułowe torfowisko wysokie, położone na lewym brzegu Sanu, w dawnej miejscowości Sokoliki. Kopuła torfowiska w większości porośnięta jest borem. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°05’59,5” N, 22°51’40,5” E; 684 m n.p.m.; powierzchnia około 2,5 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Vaccinio uliginosi-Pinetum (część z dużym udziałem z Molinia caerulea), Sphagnetum magellanici, a na okrajku zbiorowisko z Molinia caerulea. Rzadki gatunek: Sphagnum fuscum. Sokoliki [II] – małe kopułowe torfowisko wysokie, położone na lewym brzegu Sanu, w dawnej miejscowości Sokoliki. Od poprzedniego dzieli je kompleks łąk i potok Żołobinka. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°06’05” N, 22°51’25” E; 683 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Sphagnetum magellanici o różnym stopniu degradacji, zbiorowisko z Molinia caerulea, a na okrajku Caricetum nigrae i zbiorowisko z Molinia caerulea. Rzadki gatunek: Sphagnum fuscum. Sokoliki [III] – niewielka młaka w otoczeniu źródła jednego z cieków w obszarze źródliskowym potoku Żołobinka, wśród łąk powyżej drogi Tarnawa Niżna – Sokoliki. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°05’49,5” N, 22°51’28” E; 696 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ary; dominujące zbiorowisko roślinne: Caricetum paniculatae. Tarnawa – niewielkie zatorfienie wśród łąk u podnóża północnych stoków Połoniny Bukowskiej. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°06’26,5” N, 22°48’52” E; 690 m n.p.m.; powierzchnia około 2 ary; dominujące zbiorowisko roślinne: przesuszone Valeriano-Caricetum flavae. Rzadkie gatunki: Hypnum pratense i Warnstorfia fluitans. Tarnawa–Dźwiniacz – północno-wschodnie zbocza pasma Jeleniowaty, w ich najniższej części, ponad doliną Sanu. Przez torfowisko przechodzi ścieżka edukacyjna z Tarnawy Niżnej do Dźwiniacza. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°08’08,5” N, 22°47’38,5” E; 656 m n.p.m.; powierzchnia około 1 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: świerczyna na torfie, Sphagnetum magellanici, a na okrajku Caricetum nigrae. Tarnawa Niżna – kopułowe torfowisko wysokie, na lewym brzegu Sanu, sąsiadujące z lokalną drogą Tarnawa Niżna-Sokoliki. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°06’41” N, 22°49’38” E; 670 m n.p.m.; powierzchnia około 8 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Sphagnetum magellanici (w większości zdegradowane), zbiorowisko z Molinia caerulea, a na okrajku: Caricetum caespitosae, Carici- Agrostietum caninae, Caricetum lasiocarpae i Caricetum rostratae. Rzadki gatunek: Sphagnum fuscum. Tarnawa Wyżna [I] – małe kopułowe torfowisko wysokie, położone po południowej stronie torfowiska Tarnawa Wyżna, oddzielone od niego niewielkim A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 103 potokiem. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°06’23” N, 22°49’54” E; 674 m n.p.m.; powierzchnia około 0,7 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: silnie zdegradowane Sphagnetum magellanici, a na okrajku Caricetum caespitosae. Torfowisko było już wcześniej badane, należą tu stanowiska podane jako „torfowisko Tarnawa, część bezleśna (zachodnia)” (Stebel, Żarnowiec 2010). Tarnawa Wyżna [II] – największe w Bieszczadach kopułowe torfowisko wysokie położone na lewym brzegu Sanu, sąsiadujące z lokalną drogą Tarnawa Niżna-Sokoliki. W przeszłości torfowisko to było odwadniane, skutkiem czego kopuła zarosła lasem. ATMOS: Gg 61; GPS: 49°06’29” N, 22°50’03” E; 679 m n.p.m.; powierzchnia około15 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Vaccinio uliginosi-Pinetum, Ledo-Sphagnetum, a na okrajku: Caricetum caespitosae, Caricetum rostratae i Equisetetum fluviatilis oraz bór bagienny i brzezina bagienna. Torfowisko było już wcześniej badane, należą tu stanowiska podane jako „torfowisko Tarnawa, część leśna (wschodnia)” (Stebel, Żarnowiec 2010). Rzadkie gatunki: Sphagnum centrale i S. fuscum. Tarnica – nieciągły pokład torfu bezpośrednio na rumoszu skalnym, na zachodnim zboczu Tarnicy poniżej szczytu, porośnięty przez mszar torfowcowy z Empetrum hermaphroditum. ATMOS: Gg 60; GPS: 49°04’39” N, 22°43’28,5” E; 1290 m n.p.m.; powierzchnia około 2 ary. Wetlina [I] – południowe stoki Połoniny Wetlińskiej, powyżej doliny potoku Wetlinka, między drogą Wetlina-Ustrzyki Górne a kempingiem BdPN. ATMOS: Gf 68; GPS: 49°08’45,5” N, 22°31’12” E; 730 m n.p.m.; powierzchnia około 0,5 ha; dominujące zbiorowisko roślinne: Valeriano-Caricetum flavae. Rzadkie gatunki: Limprichtia cossonii i Sphagnum centrale. Wetlina [II] – na południe od drogi Wetlina-Ustrzyki Górne, na lewym brzegu potoku Wetlinka, w dolnej części zboczy Działu (1146 m n.p.m.). ATMOS: Gf 68; GPS: 49°08’42,5” N, 22°30’25” E; 702 m n.p.m.; powierzchnia około 0,5 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Valeriano-Caricetum flavae i zbiorowisko z Menyanthes trifoliata. Rzadkie gatunki: Brachythecium mildeanum, Limprichtia cossonii i Philonotis tomentella. Wołosate [I] – kopułowe torfowisko wysokie położone nad terasą zalewową potoku Wołosatka, obok drogi Ustrzyki Górne-Wołosate. ATMOS: Gf 69; GPS: 49°04’46,5” N, 22°39’36” E; 692 m n.p.m.; powierzchnia: około 3 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: silnie zdegradowany, zarastający świerkiem mszar torfowcowy Sphagnetum magellanici z dominacją borówek Vaccinium uliginosum i V. myrtillus, a na okrajku fragmentarycznie wykształcone zbiorowisko z Eriophorum vaginatum i Caricetum nigrae. Obiekt był już wcześniej badany (Lisowski 1956, Ochyra 1978a, b; Armata 2006; Stebel, Żarnowiec 2010). Rzadkie gatunki: Dicranum undulatum, Sphagnum papillosum i S. rubellum. Wołosate [II] – młaka na rozleglej polanie na północnym stoku Kiczery Leńkowskiej (939 m n.p.m.) tuż powyżej doliny potoku Wołosatka, na zachód 104 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) od potoku Szczawinka. ATMOS: Gg 70; GPS: 49°03’18” N, 22°41’29” E; 772 m n.p.m.; powierzchnia: około 0,5 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Carici- Agrostietum caninae i Caricetum nigrae. Obiekt był już wcześniej badany, należą tu stanowiska podane jako „Wołosate, torfowisko w dolinie Szczawinki” (Stebel, Żarnowiec 2010). Rzadkie gatunki: Sphagnum papillosum, S. teres i S. warnstorfii. Wołosate [III] – południowe stoki masywu Tarnicy w ich dolnej części, tuż ponad doliną Wołosatki, na zachód od potoku Polaniec. ATMOS: Gg 70; GPS: 49°03’37” N, 22°41’47” E; 750 m n.p.m.; powierzchnia: około 0,3 ha; dominują- ce zbiorowiska roślinne: Carici-Agrostietum caninae, zbiorowisko z Menyanthes trifoliata, Caricetum nigrae i Caricetum lasiocarpae. Rzadkie gatunki: Ambly- stegium saxatile, Sphagnum centrale, S. teres i S. warnstorfii. Wołosate [IV] – dolina potoku Syhłowaciec, na wschód od cmentarza w Wołosatem, w dolnej części południowych stoków masywu Tarnicy, tuż powyżej doliny potoku Wołosatka. ATMOS: Gf 79; Część torfowiska o charakterze alkalicznym; GPS: 49°03’42” N, 22°41’24” E; 740 m n.p.m.; powierzchnia około 1 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Valeriano-Caricetum flavae i zbiorowisko z Menyanthes trifoliata. Rzadkie gatunki: Brachythecium mildeanum, Hamatocaulis vernicosus i Sphagnum warnstorfii. Wołosate [V] – dolina potoku Syhłowaciec, na wschód od cmentarza w Wołosatem, w dolnej części południowych stoków masywu Tarnicy, tuż powy- żej doliny potoku Wołosatka. ATMOS: Gg 70; Część torfowiska o charakterze kwaśnym; GPS: 49°03’40” N, 22°41’35” E; 738 m n.p.m.; powierzchnia około 1,5 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Carici-Agrostietum caninae, Carice- tum nigrae, Caricetum lasiocarpae, Caricetum caespitosae i zbiorowisko z Erio- phorum vaginatum. Obiekt był już wcześniej badany, należą tu stanowiska podane jako „Wołosate, torfowiska na południe od cmentarza” (Stebel, Żarnowiec 2010). Rzadki gatunek: Sphagnum papillosum. Wołosate [VI] – młaka na Równi Brusowej u podnóża północnych stoków Kiczery (952 m n.p.m.), między potokami Wołosatczyk a Kańczowa. ATMOS: Gf 79; GPS: 49°04’12” N, 22°40’30” E; 714 m n.p.m.; powierzchnia ponad 1 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Caricetum nigrae, Caricetum caespitosae, Ca- ricetum rostratae, fragmentarycznie wykształcone Sphagnetum magellanici oraz Valeriano-Caricetum flavae. Rzadkie gatunki: Sphagnum centrale, S. inundatum, S. papillosum i S. rubellum. Wołosate [VII] – północne stoki Kiczery Manzina (965 m n.p.m.), na połu- dnie od potoku Wołosatczyk. ATMOS: Gf 79; GPS: 49°03’53” N, 22°40’39,5” E; 727 m n.p.m.; powierzchnia około 3 ary; dominujące zbiorowisko roślinne: Valeriano-Caricetum flavae. Rzadki gatunek: Sphagnum warnstorfii. Zakole – kopułowe, nieznacznie wyniesione torfowisko wysokie, na lewym brzegu Sanu, na wschód od Smolnika, chronione jako rezerwat przyrody „Zako- A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 105 le”. ATMOS: Gg 50; GPS: 49°12’57” N, 22°44’32” E; 565 m n.p.m.; powierzchnia około 5 ha; dominujące zbiorowiska roślinne: Sphagnetum magellanici i świerczyna na torfie. Rzadkie gatunki:Sphagnum fuscum i S. rubellum.

Wykaz gatunków Listę gatunków ułożono alfabetycznie. Do każdego gatunku podano informacje dotyczące jego rozmieszczenia w polskiej części Karpat oraz w Bieszczadach.

Amblystegium radicale (P.Beauv.) Schimp. – Gatunek o słabo poznanym rozmieszczeniu w Polsce. Z Bieszczadów znany z 1 stanowiska: torfowisko Wołosate (Armata 2006). Stan.: Wołosate [III], zbiorowisko z Menyanthes trifoliata. Aulacomnium palustre (Hedw.) Schwägr. – Częsty w Karpatach, gdzie rośnie głównie na torfowiskach, w młakach, mokrych psiarach i zatorfionych borach. Z Bieszczadów znany z kilkunastu stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Dźwiniacz; Kalnica; Litmirz [I]; Łokieć; Smerek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Wetlina [I]; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [IV]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]; Wołosate [VII]; Zakole. Brachythecium mildeanum (Schimp.) Schimp. – W Karpatach rośnie na rozproszonych stanowiskach, głównie w młakach. Z Bieszczadów znany z nielicznych stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Wetlina [II], Valeriano-Caricetum flavae; Wołosate [IV], zbiorowisko z Menyanthes trifoliata. B. rivulare Schimp. – Pospolity w Karpatach, związany ze źródliskami, potokami i rzekami. Stan.: Kalnica; Litmirz [II]; Sokoliki [III]; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]; Wołosate [IV]; Wołosate [VII]. Bryum pseudotriquetrum (Hedw.) P.Gaertn., B.Mey. & Scherb. – Bardzo częsty w Karpatach. Spotykany jest na różnych wilgotnych siedliskach – w młakach, źródliskach, łęgach i rowach. Stan.: Litmirz [I]; Litmirz [II]; Tarnawa; Wetlina [II]; Wołosate [II]; Wołosate [IV]; Wołosate [VI]. Calliergon cordifolium (Hedw.) Kindb. – W Karpatach rośnie na rozproszonych stanowiskach, głównie w młakach. W Bieszczadach bardzo rzadki (Lisowki 1956; Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]. C. giganteum (Schimp.) Kindb. – W Karpatach rzadki, związany przede wszystkim z żyznymi młakami. Z Bieszczadów znany z nielicznych stanowisk (Lisowki 1956; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Litmirz [I]; Wołosate [IV]. 106 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Calliergonella cuspidata (Hedw.) Loeske – W Karpatach miejscami pospolity, w Bieszczadach również rośnie bardzo często. Spotykany jest w miejscach wilgotnych – w wysiękach wód, młakach, łęgach, rowach, na drogach gruntowych i przydrożach. Stan.: Beniowa; Litmirz [I]; Litmirz [II]; Tarna- wa; Tarnawa Niżna; Wetlina [II]. Campylium stellatum (Hedw.) Lange & C.E.O. Jensen – Częsty w Karpatach, także w Bieszczadach, gdzie rośnie głównie w młakach. Stan.: Beniowa; Litmirz [I]; Tarnawa Niżna; Wetlina [I]; Wetlina [II]. Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid. – Pospolity na terenie całego kraju, rów- nież w Bieszczadach. Na torfowiskach spotykany jest rzadko, głównie w miejscach zaburzonych (odsłonięcia torfu, spaleniska, itp.). Stan.: Tarnawa Wyżna [I], silnie zdegradowane Sphagntum magellanici. Cirriphyllum piliferum (Hedw.) Grout – Dość częsty w całych Karpatach, gdzie rośnie na wilgotnych łąkach, pastwiskach, przydrożnych skarpach, w mła- kach i lasach łęgowych. Z Bieszczadów podawany z rozproszonych stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010; Żarnowiec 2010). Stan.: Wetlina [II], Valeriano-Caricetum flavae. Climacium dendroides (Hedw.) F.Weber & D.Mohr – W Karpatach, a także w Bieszczadach, występuje bardzo często. Spotykany jest na łąkach, pastwiskach, przydrożnych skarpach i rowach, w młakach, źródliskach i łęgach. Stan.: Kalnica; Litmirz [I]; Litmirz [II]; Sokoliki [III]; Tarnawa; Tarnawa Niżna; Tarna- wa Wyżna [II]; Wetlina [I]; Wetlina [II]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [IV]; Wołosate [VII]. Dicranum scoparium Hedw. – Pospolity zarówno w Bieszczadach jak i w ca- łych Karpatach. Rośnie głównie w lasach, na pniach drzew, murszejącym drewnie, skałach, humusie, rzadziej w zbiorowiskach nieleśnych. Stan.: Litmirz [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Tarnica. D. undulatum Brid. – Bardzo rzadki w Karpatach, rośnie głównie na torfowiskach w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Ochyra 1978b). W Bieszczadach rośnie na pojedynczych, niezbyt obfitych stanowiskach (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Dźwiniacz, Sphagnetum magellanici; Wołosate [I], Sphagnetum magellanici i Ledo-Sphagnetum. Eurhynchium angustirete (Broth.) T.J.Kop. – Gatunek leśny, rosnący dość często w całych Karpatach, także w Bieszczadach (Lisowski 1956; Stebel, Żar- nowiec 2010; Żarnowiec 2010). Stan.: Zakole, świerczyna na torfie. Fissidens adianthoides Hedw. – W Karpatach występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie w żyznych młakach. Stan.: Beniowa, Valeriano-Carice- tum flavae. Hamatocaulis vernicosus (Mitt.) Hedenäs – Bardzo rzadki w Karpatach, związany wyłącznie ze zbiorowiskami z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Stan.: Litmirz [I], Caricetum lasiocarpae; Wołosate [IV], Caricetum diandrae. A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 107

Herzogiella seligeri (Brid.) Z.Iwats. – Pospolity zarówno w Bieszczadach jak również w całych Karpatach. Rośnie głównie w lasach na murszejącym drewnie, rzadko na skałach, glebie i pniach drzew. Z torfowisk notowany sporadycznie, gdzie rośnie na odsłoniętym torfie lub silnie zmurszałym drewnie. Stan.: Woło- sate [VI]. Hylocomium splendens (Hedw.) Schimp. – Pospolity w Karpatach i Biesz- czadach, rośnie głównie w borach, zaroślach i borówczyskach. Stan.: Krzemień; Połonina Caryńska; Tarnica. Hypnum pratense Spruce – W Karpatach rośnie na rozproszonych stanowiskach, głównie w żyznych młakach. W Bieszczadach bardzo rzadki (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Tarnawa, przesuszone Valeriano-Caricetum flavae. Limprichtia cossonii (Schimp.) L.E.Andreson, H.A.Crum & W.R.Buck – Mech związany z żyznymi młakami, w Bieszczadach znany z rozproszonych stanowisk (Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Wetlina [I]; Wetlina [II]. W młakach Valeriano-Caricetum flavae. Orthodicranum montanum (Hedw.) Loeske – Pospolity w Karpatach. Rośnie głównie na pniach drzew, murszejącym drewnie, kwaśnych skałach, rzadko na humusie. Na torfowiskach spotykany jest sporadycznie, gdzie rośnie na odsłonię- tym torfie lub silnie rozłożonym drewnie. Stan.: Dźwiniacz; Zakole. Philonotis tomentella Molendo – Mech spotykany w Karpatach na rozproszonych stanowiskach. W Bieszczadach odnaleziony niedawno na jednym stanowisku w okolicach Bukowca (Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Wetlina [II], Valeriano-Caricetum flavae. Plagiomnium elatum (Bruch & Schimp.) T.J.Kop. – Częsty w całych Karpa- tach, związany z siedliskami podmokłymi, głównie młakami. W Bieszczadach rośnie na rozproszonych stanowiskach (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Beniowa; Litmirz [I]; Litmirz [II]; Sokoliki [III]; Tarnawa; Tarnawa Niż- na; Tarnawa Wyżna [II]; Wetlina [I]; Wetlina [II]; Wołosate [II]; Wołosate [IV]; Wołosate [VII]. P. ellipticum (Brid.) T.J.Kop. – Mech o słabo poznanym rozmieszczeniu w Polsce. Z Karpat znany z nielicznych stanowisk w Beskidach Zachodnich (Ste- bel 2006) i Pieninach (Ochyra, Stebel 2008; Stebel i in. 2010). Rośnie głównie na obrzeżach źródlisk i w młakach. Gatunek nowy dla Bieszczadów Zachodnich. Stan.: Litmirz [I], Caricetum paniculatae. Plagiothecium curvifolium Limpr. – Pospolity gatunek leśny, z torfowisk notowany rzadko, gdzie rośnie głównie na silnie zmurszałym drewnie. Stan.: Lit- mirz [I], Sphagnetum magellanici. P. denticulatum (Hedw.) Schimp. – Gatunek częsty w całych Karpatach. Stan.: Połonina Caryńska. 108 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Pleurozium schreberi (Brid.) Mitt. – Pospolity w całym kraju gatunek rosną- cy w borach, zaroślach, borówczyskach, także na kwaśnych torfowiskach. Stan.: Dźwiniacz; Krzemień; Litmirz [I]; Łokieć; Połonina Caryńska; Smerek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tar- nawa Wyżna [II]; Tarnica; Wetlina [I]; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [IV]; Wołosate [VI]; Zakole. Pohlia nutans (Hedw.) Lindb. – Mech pospolity w Polsce, rośnie na różnych siedliskach w zbiorowiskach leśnych i nieleśnych. Stan.: Łokieć; Sokoliki [I]; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]; Zakole. Polytrichum commune Hedw. – Częsty na terenie całego kraju na siedliskach podmokłych i kwaśnych, zarówno w zbiorowiskach leśnych, jak również niele- śnych. Stan.: Dźwiniacz; Kalnica; Litmirz [I]; Łokieć; Połonina Caryńska; Sme- rek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Tarnica; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]; Zakole. Polytrichum strictum Brid. – Gatunek związany z podmokłymi, oligotroficznymi siedliskami. W Karpatach rośnie na torfowiskach przejściowych i wysokich oraz w zatorfieniach powyżej górnej granicy lasu. W Bieszczadach dość częsty. Stan.: Dźwiniacz; Krzemień; Litmirz [I]; Łokieć; Smerek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Tarnica; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]; Zakole. Rhytidiadelphus squarrosus (Hedw.) Warnst. – Mech w Karpatach częsty, miejscami pospolity, także w Bieszczadach. Rośnie głównie na łąkach, pastwiskach, ugorach, przydrożach, rzadko w młakach. Stan.: Kalnica; Tarnawa; Wetli- na [II]; Wołosate [II]. Sphagnum angustifolium (Russow) C.E.O.Jensen – Torfowiec o słabo poznanym rozmieszczeniu w Karpatach. W Bieszczadach odnaleziony niedawno (Armata 2006; Stebel, Żarnowiec 2010). Rośnie tu dość często, głównie na kwaśnych siedliskach – torfowiskach wysokich, przejściowych i w zatorfionych świerczynach. Stan.: Dźwiniacz; Kalnica; Krzemień; Litmirz [I]; Łokieć; Sme- rek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wo- łosate [V]; Wołosate [VI]; Zakole. S. capillifolium (Ehrh.) Hedw. – Gatunek w Karpatach częsty, miejscami pospolity. W Bieszczadach znany z licznych stanowisk. Stan.: Dźwiniacz; Krze- mień; Litmirz [I]; Łokieć; Połonina Caryńska; Smerek; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Tarnica; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [VI]; Zakole. S. centrale C.E.O.Jensen – Torfowiec bardzo rzadki w Karpatach, według Melosik (2006), częstszy we wschodniej części Polski. Niedawno odnaleziony A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 109 w Bieszczadach (Armata 2006; Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011), gdzie wydaje się być gatunkiem dość częstym. Rośnie tu głównie w zbiorowiskach z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Stan.: Beniowa; Litmirz [I]; Tarna- wa Wyżna [II]; Wetlina [I]; Wołosate [III]; Wołosate [VI]. S. contortum Schultz – Rośnie na rozproszonych stanowiskach w większości regionów Karpat. W Bieszczadach odnaleziony niedawno (Melosik 2000; Ar- mata 2006; Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Wołosate [II], kwaśna młaka. S. fallax (H.Klinggr.) H.Klinggr. – Występujący miejscami dość często w Karpatach, z Bieszczadów znany z rozproszonych stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]; Zakole. S. fimbriatum Wilson – W Karpatach rośnie na rozproszonych stanowiskach, głównie w Beskiadch Zachodnich (Stebel 2006). Ostatnio odnaleziony został tak- że w Pieninach (Stebel i in. 2010). Gatunek nowy dla flory Bieszczadów Zachod- nich. Stan.: Kalnica. S. flexuosum Dozy & Molk. – Gatunek o słabo poznanym rozmieszczeniu w Karpatach, w Bieszczadach znany z kilku stanowisk (Ochyra 1978b; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Litmirz [I]; Wołosate [III]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]. S. fuscum (Schimp.) H.Klinggr. – Torfowiec bardzo rzadki w Karpatach, znany do tej pory z Tatr (Kuc 1958), torfowisk orawsko-nowotarskich (Szafran 1957; Ochyra 1978a; Koczur 2006) oraz Bieszczadów (Lisowski 1960). Stan.: Dźwi- niacz; Łokieć; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]; Za- kole. S. girgensohnii Russow – Pospolity w niektórych regionach Karpat, np. w Be- skidach Zachodnich (Stebel 2006), w Bieszczadach bardzo rzadki, znany do tej pory z nielicznych stanowisk (Lisowski 1960; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Litmirz [I]; Połonina Caryńska; Sokoliki [I]; Tarnawa Wyżna [II]; Wołosate [II]; Zakole. S. inundatum Russow – Gatunek bardzo rzadki w Karpatach (Ryc. 3), znany z pojedynczych stanowisk. Z Bieszczadów wymieniony przez Melosik (2000). Stan.: Wołosate [VI], Caricetum nigrae. S. magellanicum Brid. – Torfowiec związany z oligotroficznymi siedliskami torfowisk wysokich i przejściowych oraz zatorfionych borów, niezbyt częsty w Karpatach, w Bieszczadach znany z rozproszonych stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Dźwiniacz; Litmirz [I]; Łokieć; Sokoliki [I]; So- koliki [II]; Tarnawa – Dźwiniacz; Tarnawa Niżna; Tarnawa Wyżna [II]; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]; Zakole. S. palustre L. – Gatunek związany z różnymi podmokłymi siedliskami (Ryc. 4), częsty w Karpatach, chociaż w Bieszczadach występuje raczej rzadko (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Tarnawa – Dźwiniacz; Kalnica; Tarnawa Wyżna [II]; Wołosate [III]; Zakole. 110 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 3. Torfowiec zanurzony Sphagnum inundatum (fot. A. Stebel). Fig. 3. Lesser Cow-horn Bog-moss Sphagnum inundatum (photo by A. Stebel).

Ryc. 4. Torfowiec błotny Sphagnum palustre (fot. A. Stebel). Fig. 4. Blunt-leaved Bog-moss Sphagnum palustre (photo by A. Stebel). A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 111

S. papillosum Lindb. – Torfowiec związany głównie z roślinnością wyso- kotorfowiskową, w Karpatach znany z rozproszonych stanowisk, bardzo rzadki w Bieszczadach (Ochyra 1978a; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Dźwiniacz; Smerek; Wołosate [I]; Wołosate [II]; Wołosate [V]; Wołosate [VI]. S. rubellum Wilson – Torfowiec o słabo poznanym rozmieszczeniu w Kar- patach. Rośnie w dobrze wykształconych płatach torfowisk wysokich. W Biesz- czadach bardzo rzadki (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Wołosate [I]; Wołosate [VI]; Zakole. S. teres (Schimp.) Ångstr. – Niezbyt częsty w Karpatach, niedawno odnaleziony w Bieszczadach (Stebel, Żarnowiec 2010). Prawie wyłącznie związany z żyznymi młakami. Stan.: Beniowa; Litmirz [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]. S. warnstorfii Russow – Torfowiec niedawno odkryty w Bieszczadach (Ste- bel, Żarnowiec 2010). W Karpatach rośnie na rozproszonych stanowiskach, naj- częściej w żyznych młakach. Stan.: Litmirz [I]; Wołosate [II]; Wołosate [III]; Wołosate [IV]; Wołosate [VII]. Straminergon stramineum (Brid.) Hedenäs – Rośnie na rozproszonych stanowiskach w całych Karpatach. W Bieszczadach odkryty stosunkowo niedawno (Armata 2006), znany z pojedynczych stanowisk (Stebel, Żarnowiec 2010). Stan.: Litmirz [I]; Sokoliki [I]; Sokoliki [II]; Wołosate [III]; Wołosate [IV]; Wo- łosate [V]. Thuidium tamariscinum (Hedw.) Schimp. – Częsty w Karpatach, gdzie rośnie najczęściej w wilgotnych lasach. Z Bieszczadów znany jest z rozproszonych stanowisk (Lisowski 1956; Stebel, Żarnowiec 2010; Żarnowiec 2010). Stan.: Zako- le, świerczyna na torfie. Tomentypnum nitens (Hedw.) Loeske – W Karpatach najczęstszy mech z grupy tzw. reliktów glacjalnych (Szafran 1948; Ochyra i in. 1988). Rośnie najczę- ściej w zespole Valeriano-Caricetum flavae, a jego występowanie na tym terenie, podobnie jak wielu innych gatunków związanych z młakami, jest w ostatnich latach zagrożone. W Bieszczadach potwierdzony ostatnio na kilku stanowiskach (Stebel, Żarnowiec 2010; Stebel, Vončina 2011). Stan.: Beniowa, Valeriano-Ca- ricetum flavae. Warnstorfia fluitans(Hedw.) Loeske – Mech rosnący w Karpatach na rozproszonych stanowiskach. W Bieszczadach rzadki (Lisowski 1956). Stan.: Tarnawa, przesuszone Valeriano-Caricetum flavae.

Podsumowanie 1. Praca zawiera dane do rozmieszczenia 52 gatunków mchów zebranych na 28 stanowiskach młak i torfowisk w Bieszczadach Zachodnich. 2. Do najcenniejszych znalezisk należą 2 gatunki nowe dla Bieszczadów Zachodnich: Plagiomnium ellipticum i Sphagnum fimbriatum. 112 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

3. Na szczególną uwagę zasługują mchy podlegające w Polsce ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2012) ścisłej (21 gatunków, np. Sphagnum fuscum i Tomentypnum nitens) i częściowej (12 gatunków, np. Limprichtia cossonii i Sphagnum fallax), 2 gatunki uważane za zagrożone w Europie (Schumacker, Martiny 1995) (Amblystegium radicale i Hamatocaulis vernicosus), 7 gatunków uznawanych za zagrożone w Polsce (Żarnowiec i in. 2004) (np. Philonotis tomentella i Sphagnum papillosum) oraz 5 zagrożonych w polskiej części Karpat (Żarnowiec i in. 2004) (np. Dicranum undulatum i Hypnum pratense). Łącznie, grupa tzw. “gatunków specjalnej troski’ obejmuje 33 gatunki mchów (Tab. 1). Tabela 1. Chronione i/lub zagrożone gatunki mchów badanych torfowisk i młak Biesz- czadów Zachodnich. Table 1. Protected and/or threatened mosses in the flora of the investigated mires of the Bieszczady Zachodnie. Kategorie Kategorie zagrożenia Nazwa gatunku ochrony Threat categories Species name Protection Europa Polska Karpaty Polskie categories Europe Poland Polish Carpathians 1 2 3 4 5 Amblystegium radicale OŚ R R - Aulacomnium palustre OCZ - - - Calliergonella cuspidata OCZ - - - Climacium dendroides OCZ - - - Dicranum scoparium OCZ - - - Dicranum undulatum OŚ - E E Eurhynchium angustirete OCZ - - - Hamatocaulis vernicosus OŚ K - - Hylocomium splendens OCZ - - - Hypnum pratense OŚ - E E Limprichtia cossonii OCZ - - - Philonotis tomentella OŚ - I - Polytrichum commune OCZ - - - Polytrichum strictum OCZ - - - Rhytidiadelphus squarrosus OCZ - - - Sphagnum angustifolium OŚ - - - Sphagnum capillifolium OŚ - - - Sphagnum centrale OŚ - - - Sphagnum contortum OŚ - - - Sphagnum fallax OCZ - - - Sphagnum fimbriatum OŚ - - - Sphagnum flexuosum OŚ - - - Sphagnum fuscum OŚ - V R A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 113

1 2 3 4 5 Sphagnum girgensohnii OŚ - - - Sphagnum inundatum OŚ - - - Sphagnum magellanicum OŚ - - - Sphagnum palustre OŚ - - - Sphagnum papillosum OŚ - I I Sphagnum rubellum OŚ - - - Sphagnum teres OŚ - - - Sphagnum warnstorfii OŚ - - - Thuidium tamariscinum OCZ - - - Tomentypnum nitens OŚ - V V Objaśnienia: Kategoria ochrony: OŚ – ściśle chroniony, OCZ – częściowo chroniony. Kategorie zagrożenia. Europa: K – o niewystarczająco poznanym rozmieszczeniu, R – rzadki; Polska i polska część Karpat: E – wymierający, I – o nieokreślonym zagrożeniu, R – rzadki; V – narażony. Explanations. Protection categories: OŚ – strictly protected, OCZ – partly protected. Threat categories. Europe: K – insufficiently known, R – rare; Poland and Polish part of the Carpathians: E – endangered, I – indeterminate, R – rare, V – vulnerable.

Podziękowania Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych jako projekt badawczy nr N N303 572038 (A. Stebel).

Literatura Armata L. 2006. New records of rare and endangered mosses from the Bieszczady Zachodnie Range and the Carpathian Foothills. Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska Sectio C 61: 131–139. Koczur A. 2006. Importance of vegetation in the Orawsko-Nowotarskie peat bogs to biological diversity in the Polish Carpathians. Acta Agrophysica 7(2): 383–393. Kuc M. 1958. Bryological records from the Polish Tatra Mountains. Revue Bryologique et Lichénologique Nouvelle Série 25: 31–37. Lisowski S. 1956. Mchy Bieszczadów Zachodnich. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Prace Komisji Biologicznej 17(3): 1–85. Lisowski S. 1960. Bryotheca polonica. Fasc LV. Nr 1401–1425. Musci in montibus “Bieszczady Zachodnie” collecti. Posnaniae, Academia Scientiarum Poloniae, 1–8. Melosik I. 2000. Distribution of species of the Subsecunda section of Sphagnum genus in Poland. In: Krzakowa M, Melosik I. (red.). The variability in Polish populations of Sphagnum taxa (Subsecunda section), according to morphological, anatomical and biochemical traits. Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Poznań: 27–47. Melosik I. 2006. Species of the type section of Sphagnum (Bryophyta, Sphagnaceae) in Poland. Biodiversity, Research and Conservation 1–2: 69–76. 114 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ochyra R. 1978a. Musci Poloniae Exsiccati. Centuria I. Fragmenta Floristica et Geobotanica 24(2) Supplementum: 329–356. Ochyra R. 1978b. Musci Poloniae Exsiccati. Centuria II. Fragmenta Floristica et Geobotanica 24(3) Supplementum: 487–514. Ochyra R., Stebel A. 2008. Mosses of the Małe Pieniny Range (Polish Western Carpathians). In: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryophytes of the Polish Carpathians. Sorus, Poznań, ss. 74–141. Ochyra R., Szmajda P., Bednarek H., Bocheński W. 1988. M. 524. Tomentypnum nitens (Hedw.) Limpr. In: Tobolewski Z., Wojterski T. (red.). Atlas of the geographical distribution of spore plants in Poland. Series V. Mosses (Musci). 3. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznań: ss. 53–61 + 1 mapa. Rozporządzenie 2012. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (2012) poz. 81. Schumacker R., Martiny P. 1995. Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. In: Red Data Book of European bryophytes. Part. 2. – The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim: 29–193. Stebel A. 2006. The mosses of the Beskidy Zachodnie as a paradigm of biological and environmental changes in the flora of the Polish Western Carpathians. Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach i Wydawnictwo Sorus, Katowice–Poznań, 347 ss. Stebel A., Ochyra R., Vončina G.. 2010. Mosses of the Pieniny Range (Polish Western Carpathians). Sorus, Poznań, 114 ss. Stebel A., Vončina G. 2011. Nowe dane do rozmieszczenia mchów zbiorowisk z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae w polskiej części Karpat. Roczniki Bieszczadzkie 19: 149–159. Stebel A., Żarnowiec J. 2010. Materiały do flory mchów Bieszczadów Zachodnich (Karpaty Wschodnie). Roczniki Bieszczadzkie 18: 134–156. Szafran B. 1948. Przeżytki z epok ubiegłych we florze mchów Polski i wschodnich krain sąsiednich. Ochrona Przyrody 18: 41–65. Szafran B. 1957. Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Tom 1. PWN, Warszawa. Żarnowiec J. 2010. Mchy doliny Terebowca (Bieszczady Zachodnie, Bieszczadzki Park Narodowy). Roczniki Bieszczadzkie 18: 157–166. Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of mosses in Poland. In: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań: 9–28.

Summary The moss flora of the Bieszczady Zachodnie Range is unevenly known. Most information origins from the mires located in the Bieszczadzki National Park. This paper presents new distribution data for 52 moss species collected on 28 mires of the Bieszczady Zachodnie Range during the years 2009–2011. Each mire A. Stebel, A. Koczur — Materiały do flory mchów torfowisk... 115 is shortly described and the following information is given: ATMOS grid square, GPS coordinates and altitude. A list of species is arranged in an alphabetical order. The most interesting are 2 species new to the Bieszczady Zachodnie, namely Plagiomnium ellipticum and Sphagnum fimbriatum. Noteworthy are 33 ‘key species’ including 2 mosses threatened in Europe (Amblystegium radicale and Hamatocaulis vernicosus), 7 threatened in Poland (e.g. Philonotis tomentella and Sphagnum papillosum), 5 in the Polish part of the Carpathians (e.g. Dicranum undulatum and Hypnum pratense), 21 strictly (i.e. Sphagnum fuscum and Tomentypnum nitens) and 12 partly protected (i.e. Limprichtia cossonii and Sphagnum fallax). Information about these species is given in the Table 1. ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 116–122 116

Robert Kościelniak Received: 24.02.2012 Zakład Botaniki Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Reviewed: 18.06.2012 30–084 Kraków, ul. Podchorążych 2 [email protected]

Porost Nephroma Parile w Bieszczadzkim Parku Narodowym The lichen Nephroma parile in the Bieszczady National Park

Abstract: The paper presents 27 localities of Nephroma parile in the Bieszczady National Park. It grows most abundantly in forests north-east of Wołosate village. It is usually found on mosses at the base of tree trunks of Fagus sylvatica in stream valleys below 900 m a.s.l. Some of the localities have been monitored since 1999. Historical localities have not been confirmed.

Key words: lichenized fungi, threatened lichens, Polish Eastern Carpathians.

Wstęp Nephroma parile (Ach.) Ach. – jest gatunkiem okołoborealnym występującym głównie na półkuli północnej w Europie, Ameryce Północnej i Azji. Notowany był także w Ameryce Południowej (Nimis 1993). W Polsce znany jest głównie ze stanowisk historycznych rozsianych w jej północnej i południowej części (Fałtynowicz 2003). Współcześnie podawany był np. z Gorców (Czarnota 2000) i z rezerwatu „Trawiasta Buczyna” na terenie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego (Wieczorek 2009). Nephroma parile rośnie na omszonych pniach drzew lub bezpośrednio na korze, a także na mchach porastających skały i glebę. Jest gatunkiem charakterystycznym dla starych lasów i częścią bardzo wrażliwego związku Lobarion (Smith i in. 2009; Czyżewska, Cieśliński 2003). W pracy przedstawiono niepublikowane stanowiska Nephroma parile w Bieszczadzkim Parku Narodowym, na tle ich historycznego występowania oraz scharakteryzowano populację tego gatunku.

Materiał i metody Materiałem niniejszej pracy są wyniki badań prowadzonych od 1999 roku na terenie Parku oraz dane literaturowe pochodzące z lat 50. i 60. ubiegłego wieku (Glanc, Tobolewski 1960) Aktualne badania terenowe prowadzone są w oparciu o uszczegółowioną siatkę ATPOL o boku 1 km (Zając 1978). Dla zobrazowania rozmieszczenia gatunku i ułatwienia późniejszego monitoringu uszczegółowiono lokalizację w obrębie kwadratów. Na każdym stanowisku szacowano wielkość R. Kościelniak — Porost Nephroma parile w Bieszczadzkim... 117 populacji, określając zajmowaną przez nią powierzchnię, a także licząc lub szacując liczbę osobników. Mapę rozmieszczenia oparto na sieci rzecznej. Część stanowisk jest regularnie monitorowana, a w wykazie podano dla nich datę pierwszego noto- wania oraz ostatniej kontroli. Nazewnictwo gatunków przyjęto za Smith i in. (2009).

Wyniki Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego Nephroma parile została stwierdzona w 19 kwadratach (Ryc. 1) na 27 stanowiskach.

Ryc. 1. Rozmieszczenie Nephroma parile w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Fig. 1. Distribution of Nephroma parile in the Bieszczady National Park. 118 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

[FG6805]; Wetlina, dolina potoku Pański Zwir pod Hnatowym Berdem, 49º10’02’’N/22º29’36’’E; 770 m n.p.m., 09.2006/07.2009. Liczne zdrowe plechy u podstawy pnia starego buka. Gatunki towarzyszące: Normandina pulchella, Peltigera praetextata. [FG6910]; Brzegi Górne, dolina potoku ponad kamieniołomem: 49º09’21’’N/22º34’23’’E; 780 m n.p.m., 07.2005/07.2008. Liczne zdrowe plechy u podstawy pnia buka; 49º09’21’’N/22º34’12’’E; 820 m n.p.m., 07.2005/07.2008. Mchy u podstawy pnia starego buka w potoku, około 20 drobnych plech. Na pniu powyżej m.in.: Arthopyrenia analepta, Arthonia spadicea, Pyrenula nitida. [FG6953]; Dolina Rzeczycy nad widłami potoków Tychy i Bystra; 49º06’53’’N/22º36’31’’E, 735 m n.p.m., 07.2009. Omszony pień jawora w towarzystwie m.in.: Lobaria pulmonaria, Menegazzia terebrata i Peltigera horizontalis. [FG6964]; Dolina Rzeczycy powyżej punktu kasowego: 49º06’27’’N/22º37’72’’E, 700 m n.p.m., 09.2009. Kilka plech na mchach po- rastających pień olszy, w towarzystwie m.in.: Menegazzia terebrata, Lecanora subcarpinea i Parmelia submontana; 49º06’27’’N/22º37’20’’E, 700 m n.p.m., 07.2009. Duży płat 30x30 cm na omszonym pniu jawora, oraz liczne drobne plechy rozsiane na pniu do wysokości 2 m. Gatunki towarzyszące m.in.: Menegazzia terebrata, Lobaria pulmonaria, Leptogium lichenoides i Peltigera horizontalis; 49º06’29’’N/22º37’18’’E, 710 m n.p.m., 09.2011. Podstawa złamanego buka, luźno rozmieszczone, mocno przerośnięte mchami plechy na powierzchni ok. 50 cm2 w towarzystwie Leptogium lichenoides i Peltigera praetextata. [FG6965]; Dolina Rzeczycy, niedaleko punktu kasowego, 49º06’29’’N/22º37’31’’E, 680 m n.p.m., 07.2000/10.2010. Omszona kora olszy, liczne plechy na powierzchni ok. 30 cm2, bez objawów degeneracji. Gatunki to- warzyszące: Peltigera praetextata, Ramalina pollinaria, Flavoparmelia caperata, Menegazzia terebrata i inne. [FG6979]; Szeroki Wierch, zbocze SW poniżej wiaty; 49º05’33’’N/22º40’51’’E, 800 m n.p.m., 07.2001/07.2009. Kora buka na mchach u podstawy pnia, pojedyncze plechy. [FG6980]; przełęcz m. Kremenarosem i Kamienną; 49º05’17’’N/22º33’18’’E, 1140 m n.p.m., 07.2000/09.2008. Pojedyncze plechy na omszonym pniu pochyłego jaworu z bardzo obficie wykształconą biotą porostów, m.in.Caloplaca herbidella, Cetrelia olivetorum, Lobaria pulmonaria, Pertusaria coccodes, P. hemisphaerica, Peltigera praetextata i inne. [GG6052]; Bukowe Berdo, zbocze NE w buczynie; 49º06’28’’N/22º43’54’’E, 1085 m n.p.m., 08.1999. Kora buka i na mchach u podstawy pnia. Pojedyncze plechy bez objawów degeneracji. Gatunki towarzyszące: Peltigera praetextata i Dimerella pineti, powyżej na pniu obecne m.in. Buellia disciformis, Pertusaria pertusa, Platismatia glauca i Pyrenula nitida. R. Kościelniak — Porost Nephroma parile w Bieszczadzkim... 119

[GG6091]; Hudów Wierszek nad Wołosatem, zbocze S poniżej szlaku, buczyna; 49º04’16’’N/22º42’18’’E, 970 m n.p.m., 10.2000/07.2010. Kora starego buka na mchach u podstawy pnia, około 15 zdrowych plech na powierzchni 30 x 80 cm. Gatunki towarzyszące: Peltigera praetextata i Lepraria lobificans; Tarnica, zbocze SW, dolina potoku na E od szlaku, 49º04’17’’N/22º42’52’’E, 980 m n.p.m., 09.2011. Kora starego buka na powierzchni ok. 10 cm2. Gatunki towarzyszące, m.in.: Hypotrachyna revoluta, Flavoparmelia caperata, Lobaria pulmonaria, Parmelia submontana i Peltigera praetextata. [GG6097]; Wołowy Garb, zbocze E, 49º04’24’’N/22º47’26’’E, 1115 m n.p.m., 10.2000. Pojedyncze plechy na starym buku w towarzystwie m.in. Hypotrachyna revoluta i Peltigera praetextata. [GG7000]; Hudów Wierszek nad Wołosatem: zbocze S poniżej szlaku, 49º04’14’’N/22º42’16’’E, 960 m n.p.m., 10.2000/07.2010. Na mchach u podstawy pni trzech starych buków, nieliczne, rozrzucone plechy. Gatunki towarzyszące: Peltigera praetextata, Collema fuscovirens, Leptogium cyanescens, L. lichenoides i Lepraria lobificans; dolina potoku Zwór, 49º04’15’’N/22º41’38’’E, 780 m n.p.m., 07.2005/07.2010. Pojedyncze zdrowe plechy w towarzystwie Dimerella pineti, Peltigera praetextata i Leptogium lichenoides. [GG7001]; Dolina potoku Połaniec nad Wołosatem, licznie na starych bu- kach – cztery stanowiska: SE zbocze Hudów Wierszku, 49º04’05’’N/22º42’09’’ E, 900 m n.p.m., 05.2010. Pojedyncze plechy na omszonej podstawie pnia. Na foroficie stwierdzono ponadto m.in.: Arthonia radiata, Bacidia rubella, Lobaria pulmonaria, Menegazzia terebrata i Peltigera praetextata; w dolinie potoku, 49º04’05’’N/22º42’22’’E, 850 m n.p.m., 09.2011. Liczne zdrowe plechy na omszonych korzeniach zajmujące powierzchnię około 60 cm2. Powyżej na pniu stwierdzono m.in. Pertusaria pertusa i P. hemisphaerica; 49º04’02’’N/22º42’21’’ E, 820 m n.p.m., 09.2011. Bardzo licznie, stwierdzona na około 20 drzewach, na których zajmuje od kilkunastu do kilkudziesięciu cm2. Pnie i gałęzie drzew z dobrze rozwiniętą szatą porostową reprezentowaną m.in. przez Menegazzia terebrata, Hypotrachyna revoluta, Flavoparmelia caperata, Ramalina farina- cea, R. fastigiata, Peltigera praetextata, P. horizontalis, Leptogium lichenoides i bardzo liczne gatunki porostów o plechach skorupiastych; W zbocze Kiczerki, 49º03’52’’N/22º42’38’’E, 870 m n.p.m., 09.2011. Pojedyncze zdrowe plechy na starym buku „popastwiskowym” w towarzystwie Hypotrachyna revoluta, Pertu- saria amara, Buellia disciformis i Platismatia glauca. [GG7002]; Tarnica, zbocze S, u źródlisk potoku Czystego, 49º04’07’’N/22º43’45’’E, 1060 m n.p.m., 07.2011. Pojedyncze plechy na pniu buka w towarzystwie m.in. Peltigera horizontalis, P. praetextata, Bacidia rubella i Parmelia submontana. 120 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

[GG7004]; Górna Wołosatka, rozwidlenie potoku pod Haliczem, buczyna; 49º04’08’’N/22º44’47’’E, 920 m n.p.m., 06.2009. Omszone korzenie buka nad potokiem, nieliczne zdrowe plechy. Gatunki towarzyszące: Agonimia repleta, Collema flaccidum, C. fuscovirens, Leptogium lichenoides i Peltigera praetextata. [GG7006]; Rozsypaniec, zbocze E w północnej części grzbietu, buczyna; 49º03’57’’N/22º46’24’’E, 1110 m n.p.m., 06.2006. Mchy i kora buka u podstawy pnia w towarzystwie m.in. Normandina pulchella, Parmelia submontana i Lobaria pulmonaria. [GG7011]; Wołosate – Wyżni Koniec, dolina potoku Zworec, 49º03’37’’N/22º42’52’’E, 810 m n.p.m., 09.2011, omszony buk „popastwiskowy” jedna plecha 5x5 cm u podstawy pnia. [GG7013]; Dolina górnej Wołosatki, niedaleko mostu, przy drodze na przełęcz Bukowską, 49º03’09’’N/22º44’18’’E, 820 m n.p.m., 05.2010. Pojedyncze plechy na omszonym pniu jawora w towarzystwie m.in. Acrocordia gemmata, Cetrelia olivetorum, Menegazzia terebrata, Peltigera praetextata i Pachyphiale fagicola. [GG7018]; Dolina potoku Halicz–Potasznia, 49º03’28’’N/22º48’21’’E, 850 m n.p.m., 07.1999/09.2010. Pojedyncze, przerośnięte mchami plechy na pochylo- nym pniu starego jawora, w towarzystwie tworzącej bardzo obfite plechyLobaria pulmonaria i innych taksonów m.in.: Bacidia rubella, Flavoparmelia caperata, Menegazzia terebrata, Opegrapha varia, Peltigera praetextata, Ramalina pollinaria i Usnea subfloridana. [GG7039]; Kińczyk Bukowski, zbocze NE przy górnej granicy lasu, 49º02’18’’N/22º48’55’’E, 1115 m n.p.m., 09.2007. Kilka dobrze rozwiniętych plech u podstawy pnia jawora w towarzystwie Peltigera praetextata, Parmelia submontana i Lobaria pulmonaria.

Dyskusja W Bieszczadzkim Parku Narodowym Nephroma parile rośnie najczęściej na buku (71% notowań), rzadziej spotykana jest na jaworach (22%) i olszach (7%). Rozwija się głównie na mchach porastających podstawę pni i wystające części korzeni. Rzadko pojawia się w wyższych partiach pni i bezpośrednio na korze. Stanowiska Nephroma parile zlokalizowane są głównie w wilgotnych dolinach potoków poniżej 900 m n.p.m (ponad 60% stanowisk). Powyżej 900 m liczba stanowisk szybko maleje, wzrastając blisko górnej granicy lasu, gdzie zlokalizowanych jest ich około 15%. Koresponduje to z obserwowanym pół wieku temu przez Glanca i Tobolewskiego (1960) rozmiesz- czeniem tego gatunku na obecnym terenie Parku. Wyraźna jest natomiast różnica w lokalizacji stanowisk. W przeszłości stanowiska Nephroma parile koncentrowały się głównie w Dolinie Moczarnego i Puszczy Bukowej, obecnie najliczniejsze i najobfit- R. Kościelniak — Porost Nephroma parile w Bieszczadzkim... 121 sze stanowiska są zlokalizowane w dolinie Rzeczycy oraz na południowo-zachodnim stoku Tarnicy, w niższych położeniach. Nie udało się natomiast odszukać tego gatunku w żadnej lokalizacji podawanej w przeszłości przez Glanca i Tobolewskiego (1960) – zarówno z obecnego terenu Parku jak i stanowisk leżących poza nim. Nephroma parile uznawana jest na niżu za wskaźnik ciągłości naturalnych lasów (Czyżewska, Cieśliński 2003), jednakże nie odszukano jej w pierwotnych i naturalnych lasach w dolinie Tworylczyka, Hylatego czy Moczarnego. W Puszczy Bukowej, gdzie niegdyś występowała najliczniej, udało się odszukać tylko jedno stanowisko. Notowana jest natomiast na kilku stanowiskach w dolinie Rzeczycy, w bezpośrednim sąsiedztwie Dużej Obwodnicy Bieszczadzkiej, a największe jej skupisko nad Wołosatem jest związane w dużej mierze z „bukami popastwiskowymi”. Nephroma parile w krajowej czerwonej liście porostów zagrożonych została zaliczona do gatunków będących na granicy wymarcia (CR) (Cieśliński i in. 2006), a wielu miejscach np. w Sudetach czy Polsce północno-wschodniej, do regionalnie wymarłych (Cieśliński 2003, Kossowska 2003). W Bieszczadzkim Parku Narodowym wydaje się być gatunkiem niezagrożonym. Wielkość jej populacji jest prawdopodobnie zbliżona (lub większa) do obserwowanej pół wieku temu, większy wydaje się być jej zasięg przestrzenny na terenie Parku, choć może to wynikać z faktu znacznie mniejszej dostępności terenu do badań przed półwieczem. Na odszukanych stanowiskach występuje zwykle licznie, a jej plechy rzadko wykazują objawy degeneracji. Dobrą kondycję populacji Nephroma parlie na terenie Parku potwierdza odkryte w 2011 roku duże stanowisko w potoku Połaniec nad Wołosatem [GG7001]. Jest to prawdopodobnie największe skupisko tego gatunku w Polsce. Prowadzony od ponad 10 lat monitoring wybranych stanowisk wskazuje także na to, że Nephroma parilie znajduje w Parku optymalne warunki do rozwoju. Fakt tak licznej obecności tego gatunku podkreśla wyjątkowe walory przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

Praca finansowana ze środków na naukę w latach 2008–2012 jako projekt badawczy nr N N305 201235.

Literatura Cieśliński S. 2003. Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce Północno-Wschodniej. Monogr. Bot. 91: 91–102. Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Red List of the lichens in Poland. In: Z. Mirek, K. Zarzycki, W. Wojewoda & Z. Szeląg (eds), Red list of plants and fungi in Poland. pp. 71–89. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Czarnota P. 2000. Porosty Gorczańskiego Parku Narodowego. Cz. I. Wykaz i rozmieszczenie gatunków. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 19.1: 3–73. Czyżewska K., Cieśliński S. 2003. Porosty – wskaźniki niżowych lasów puszczańskich w Polsce. Monogr. Bot. 91: 223–239. 122 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland – an annotated checklist. W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences, Kraków, 435 pp. Glanc K., Tobolewski Z. 1960. Porosty Bieszczadów Zachodnich. Poz. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. Mat.-Przyr. Prace Komis. Biol. 21(4): 1–108. Kossowska M. 2003. Czerwona lista porostów zagrożonych w polskiej części Sudetów. Monogr. Bot. 91: 201–221. Nimis P. L. 1993. The Lichens of Italy. Museo Regionale di Scienze Naturali, Torino, 897 pp. Smith C. W., Aptroot A., Coppins B.J., Fletcher A., Gilbert O. L., James P. W., Wolseley P. A. (eds.). 2009. The lichens of Great Britain and Ireland, British Lichen Society, London. Wieczorek A. 2009. Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego. Zesz. Nauk. Uniw. Szczecińskiego nr 581. Acta Biologica 16: 155–165. Zając A. 1978. Atlas of distribution of vascular plants in Poland (ATPOL). Taxon 27: 481–484.

Summary The papaer presents the occurrence of Nephroma parile in the Bieszczady National Park. It was recorded in 19 squares of the area of 1 km2, at 27 localities. It was observed mainly on beeches (71%), less often on sycamores (22%) and alders (7%). It usually develops on mosses growing at bases of tree trunks and parts of roots sticking out from the ground. The accompanying species include: Colemma flaccidum, Hypotrachyna revoluta, Menegazzia terebrata, Normandina pulchella, Pachyphiale fagicola, Peltigera horizontalis. The localities of Nephro- ma parile are mainly situated in wet stream valleys below 900 m a.s.l. (over 60% of localities). Above this elevation the number of localities decreases rapidly to grow again below the upper tree line (about 15% of localities). Within the area of the Park Nephroma parile seems to be in good condition. The thalli occurring there rarely have signs of degeneration and at many localities the species has been observed for over 10 years. A particularly abundant locality was discovered north-east of Wołosate [GG7001], where it grows on more than 20 trees and the number of thalli is estimated at several hundred. In Poland Nephroma parile belongs to Critically Endangered (CR) species (Cieśliński et al. 2006) and so numerous occurrence of this lichen in the area of the Park emphasizes remarkable natural values of the place. 123 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 123–133 Kajetan Perzanowski Received: 5.01.2012 Stacja Badawcza Fauny Karpat MiIZ PAN Reviewed: 14.04.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Ogrodowa 10 [email protected]

KORYTARZE EKOLOGICZNE DLA DUŻYCH SSAKÓW W EKOREGIONIE KARPACKIM Ecological corridors for large mammals in the Carpathian ecoregion

Abstract: The Carpathians are the largest European mountain chain stretching over the territory of seven countries. They are the mainstay for the highest numbers of large mammals within the continent and provide a potential linkage for wildlife between South- Eastern and Central Europe. Developing network of communication routes as well as settlements and infrastructure encroaching into mountain valleys, threat the continuity of migration routes of large mammals along the Carpathians. The paper discusses problems connected with formal establishment of ecological corridors in the region, and describes procedures necessary for designing and planning of corridors at various geographical scales.

Key words: ecological corridors, large mammals, Carpathians, habitat suitability, connectivity.

Wstęp Konieczność ustanawiania i utrzymywania korytarzy ekologicznych wynika z faktu, iż zachowane do chwili obecnej fragmenty naturalnych siedlisk stają się coraz skuteczniej izolowane, co stawia pod znakiem zapytania skuteczność dalszej ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych. Obszary kluczowe dla przetrwania i funkcjonowania tych najbardziej wartościowych zasobów powinny więc zostać zintegrowane w spójny system, posiadający strukturę sieci, w obrębie którego, te najważniejsze (węzłowe) obszary będą powiązane ze sobą zarówno przestrzennie jak i funkcjonalnie. Tworzenie korytarzy jest więc formą przeciwdziałania postępującej fragmentacji środowiska naturalnego (Liro, Szac- ki 1993; Kiczyńska, Weigle 2003; Wojciechowski 2004; Perzanowska i in. 2005). Karpaty, które na obszarze siedmiu krajów europejskich, od Rumunii, na płd.-wschodzie, biegną przez ok. 1500 km poprzez Ukrainę, Słowację, Polskę, Węgry, Czechy aż po Austrię na płn. zachodzie i rozciągają się na powierzchni niemal 210 tys. km2, tworzą w Europie największy obszar o charakterze górskim. Obejmuje on największe pozostałe na kontynencie fragmenty naturalnych lasów górskich, siedliska ponad jednej trzeciej gatunków roślin naczyniowych Europy jak też jest jedynym regionem gdzie współwystępują niemal wszystkie gatunki dużych ssaków europejskich (Webster i in. 2001; Deodatus i in. 2010). 124 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Duże ssaki, które ze względu na swe rozmiary ciała, zapotrzebowanie pokarmowe, często duże terytoria lub areały osobnicze posiadają szczególnie wysokie wymagania odnośnie jakości środowiska, są też wśród innych gatunków grupą wyjątkowo wrażliwą na izolację. Z uwagi na zachowany na terenie Karpat, wyjątkowy w skali europejskiej zespół dużych ssaków oraz znaczenie tego łańcucha górskiego, mogącego potencjalnie zapewnić łączność pomiędzy populacjami zwierząt z południowego wschodu i centrum kontynentu, istnienie tutaj drożnych korytarzy ekologicznych posiada szczególną wagę (Perzanowski 2001).

Skala geograficzna a planowanie korytarzy ekologicznych Stosunkowo najłatwiej, można zaplanować przebieg korytarzy ekologicznych dla dużych ssaków w makroskali, na poziomie np. kontynentu lub całego kraju. Absolutna większość europejskich gatunków należących do tej grupy jest związana ze środowiskiem leśnym, a najwyższą wartość osłonową, tak istotną dla migrujących zwierząt posiada roślinność wysoka. Dlatego też, mapa siedliskowa lub też zdjęcie satelitarne o nawet niezbyt wysokiej rozdzielczości, umożliwiają wyznaczenie kierunku przebiegu potencjalnych tras migracyjnych wzdłuż najsilniej zalesionych obszarów. Kryterium takim kierowali się m.in. autorzy opracowania przeznaczonego dla Ministerstwa Środowiska (Jędrzejewski i in. 2005). Oczywiście, w takiej skali możliwe jest uwzględnienie jedynie najbardziej istotnych barier migracyjnych jak duże rzeki, główne trasy komunikacyjne lub rejony uprzemysłowione albo zurbanizowane. Opracowania takie mają więc znaczenie przede wszystkim dla ukazania potencjalnych możliwości długodystansowej migracji wybranych gatunków. W takim aspekcie, Karpaty można w całości traktować, jako korytarz migracyjny o znaczeniu europejskim. Przebieg korytarzy ekologicznych w mezoskali, a więc na poziomie regionalnym wymaga już znacznego uszczegółowienia. Ustalenie zarówno ich kierunku jak i szerokości związane jest m.in. z dokonaniem charakterystyki użytkowania gruntów, określeniem kategorii szlaków komunikacyjnych, analizą struktury krajobrazu itp. Oprócz danych możliwych do uzyskania na podstawie map tematycznych, niezbędna jest tu również np. wiedza z zakresu zasad zagospodarowania przestrzennego, parametrów transportu publicznego czy też charakterystyki elementów krajobrazu. W obrębie ekoregionu karpackiego, byłoby więc konieczne odrębne projektowanie kolejnych odcinków korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych pasm górskich wchodzących w skład Karpat (np. Beskidu Niskiego i Tatr). Planowanie obszaru lokalnego korytarza ekologicznego (mikroskala), wymaga już bardzo znacznej precyzji, gdyż uzależnione jest ono od własności i przeznaczenia gruntów. Aby zaplanowany korytarz mógł być w przyszłości K. Perzanowski — Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków... 125 formalnie uznany, a jego funkcjonalność (drożność) zachowana, jego przebieg musi być wyznaczony z taką samą dokładnością, jaka obowiązuje w przypadku działek geodezyjnych, a więc podziału katastralnego gruntów, a w przypadku terenów w administracji Lasów Państwowych – z dokładnością wymaganą dla granic wydzieleń. Oprócz planów zagospodarowania przestrzennego (a więc sposobu użytkowania i przeznaczenia poszczególnych działek – np. zabudowa, użytkowanie rolnicze, infrastruktura drogowa), niezbędne jest też uwzględ- nienie 10-letnich planów zagospodarowania lasów (przede wszystkim terminu i obszaru planowanych zrębów) oraz planów ochrony (np. parków narodowych, krajobrazowych czy rezerwatów). W tej skali, projektowanie przebiegu korytarza obejmować musi pełną charakterystykę poszczególnych jednostek podziału przestrzennego (działek geodezyjnych, wydzieleń leśnych) oraz niezbędne są uzgod- nienia, co do ich przeznaczenia, z właścicielami lub administratorami gruntów (Protsenko 2010). O faktycznym istnieniu korytarza ekologicznego możemy więc mówić dopiero, gdy jest on zaplanowany i uzgodniony właśnie w mikroskali.

Podstawowe kryteria tworzenia korytarza ekologicznego Zasadniczą kwestią przy przystąpieniu do planowania przebiegu korytarza, jest istnienie ciągłej struktury krajobrazowej obejmującej siedliska umożliwia- jące przynajmniej czasową obecność i przemieszczanie się zwierząt albo też istnienie płatów siedlisk, posiadających analogiczną charakterystykę, a oddalonych od siebie na odległość nieprzekraczającą dystansu dobowego przemieszczenia charakterystycznego dla danego gatunku zwierzęcia i nieoddzielonych od siebie nieprzekraczalnymi barierami (Kruhlov i in. 2010). W praktyce więc, planujemy przebieg korytarza w oparciu o ogólne, już istniejące, korzystne uwarunkowania siedliskowe, które ewentualnie można ulepszyć w skali lokalnej. Teoretycznie oczywiście można sobie wyobrazić utworzenie korytarza od podstaw, np. poprzez zalesienie pasa o długości kilkunastu lub kilkudziesięciu kilometrów, ale rozwiązanie takie byłoby niesłychanie kosztowne a najczęściej nierealne z uwagi na niezbędną w tym wypadku zgodę właścicieli wszystkich gruntów w obrębie planowanego korytarza. Drugim krokiem w procesie planowania korytarza ekologicznego, zwłaszcza w mikro a nawet w mezoskali, jest ustalenie listy gatunków, dla których w danym regionie istnienie takiego korytarza będzie najistotniejsze. Co prawda, korytarze ekologiczne powinny w założeniu być strukturami funkcjonalnymi dla możli- wie najszerszego spektrum gatunków, niemniej potrzeby niektórych gatunków, z uwagi np. na ich niską liczebność czy zagrożenie wyginięciem mogą lokalnie stanowić priorytet. Niewątpliwie, najbardziej racjonalnym rozwiązaniem, jest zaplanowanie korytarzy tak, aby odpowiadały wymaganiom grupy gatunków 126 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) osłonowych (umbrella species). Mamy wówczas pewność, że będą one również odpowiednie dla bardzo wielu innych gatunków tolerujących nieco niższe parametry jakości środowiska (Branton, Richardson 2011). Niemniej, biologia po- szczególnych gatunków występujących w danym rejonie (np. terytorializm lub jego brak, tendencje do migracji sezonowych, sposób żerowania, tolerancja na czynniki antropogeniczne itp.), będzie decydującym aspektem w procesie planowania przebiegu korytarza ekologicznego.

Wyjściowe założenia dla planowania korytarza ekologicznego Korytarz ekologiczny tworzony pod kątem zachowania ciągłości populacji dużych ssaków, powinien przede wszystkim umożliwić swobodne ich przemieszczanie pomiędzy kolejnymi płatami siedlisk, optymalnymi dla tych gatunków. Duże ssaki, jako organizmy o znacznych tak rozmiarach ciała jak i wymaganiach odnośnie wielkości areału, są szczególnie wrażliwe na fragmentację siedlisk i stąd też wynika potrzeba zachowania łączności pomiędzy odpowiednimi dla nich siedliskami (zidentyfikowanymi np. przy pomocy wskaźnika przydatności siedlisk „HSI”), pozostałymi jeszcze w obrębie przekształconego środowiska i krajobrazu. Z oczywistych względów, trasa łącząca płaty optymalnych siedlisk powinna być jak najkrótsza, zgodnie z koncepcją „stepping stones” (Tischendorf i Fahrig 2000; Kindlmann i Burel 2008). Najbardziej korzystną sytuacją jest, gdy możliwe jest zachowanie ciągłości siedlisk zapewniających pokrycie osłonowe i podstawowe warunki dla żerowa- nia. Istotnym aspektem jest też utrzymanie szerokości korytarza gwarantującej zwierzętom minimum komfortu bytowego (np. z uwagi na tolerancję na czynniki antropogenne) charakterystyczne dla danego gatunku (Wojciechowski 2004). Wówczas, przemieszczanie się zwierząt może przebiegać zgodnie z ich naturalnym rytmem biologicznym. W środowiskach silnie przekształconych i o wysokim stopniu fragmentacji, nieodzowne jest czasem włączenie w przebieg korytarza odcinków o charakterze tzw. stopni przystankowych zwanych też wyspami środowiskowymi (stepping stones), a więc płatów siedlisk suboptymalnych da- jących czasową osłonę i umożliwiających wypoczynek migrującym osobnikom (Cieszewska 2004). W takim wypadku, koniecznym jest zachowanie pomiędzy kolejnymi punktami „przystankowymi” odległości mniejszej niż maksymalny dystans dobowych przemieszczeń charakterystycznych dla zwierząt, dla których przeznaczony jest dany korytarz. Oczywiście, takie punkty nie mogą być też oddzielone od siebie nieprzekraczalnymi barierami jak np. droga szybkiego ruchu czy duża rzeka. W Karpatach, gdzie cieki wodne zwykle dopiero rozpoczynają swój bieg, nie stanowią one zwykle znaczącej przeszkody dla migrujących du- żych ssaków. Istotnymi przeszkodami dla migracji są tu raczej główne szlaki komunikacyjne przecinające główną grań tego łańcucha górskiego oraz zagęsz- czająca się zabudowa dolin (Jędrzejewski i in. 2009; Kusak i in. 2009). K. Perzanowski — Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków... 127

Kolejne fazy ustanowienia korytarza ekologicznego W początkowych etapach projektowania korytarza ekologicznego, nie mamy zwykle wiedzy pozwalającej na stwierdzenie, czy ustalony przez nas w oparciu o kryteria przyrodnicze, optymalny jego przebieg – będzie możliwy do zrealizowania np. ze względów formalnych (zgodność z lokalnym planem zagospodarowania, uzyskanie aprobaty właścicieli gruntu itp.). Dlatego też, dla każdego z odcinków korytarza, poza wariantem optymalnym powinien również zostać zaplanowany jeden lub więcej wariantów zastępczych. Warianty te mogą być mniej dogodne np. z uwagi na ich większą długość, mniejszą szerokość, lub przebieg przez mniej korzystne siedliska. Może się jednak okazać, że w praktyce będą jedynym możliwym rozwiązaniem pozwalającym na formalne uznanie i utrzymanie ciągłości korytarza. Kolejnym etapem w planowaniu przebiegu korytarza ekologicznego jest zidentyfikowanie wszystkich potencjalnie zainteresowanych instytucji, organizacji i prywatnych właścicieli gruntów oraz dokonanie uzgodnień, włącznie z istniejącymi planami zagospodarowania przestrzennego. W tym momencie dokonywana jest też eliminacja wariantów przebiegu korytarza, nierealnych z przyczyn prawnych czy finansowych. Pozwala to na wyłonienie optymalnej opcji przebiegu korytarza, która jest zazwyczaj kompromisem pomiędzy kryterium jakości środowiska, a faktycznymi możliwościami zapewnienia formalnego ustanowienia korytarza i jego funkcjonalności. Znając już dokładnie granice obszaru, wzdłuż którego przebiegać będzie planowany korytarz, przystąpić można do opracowania planu jego ochrony i zarządzania. Niezbędnymi elementami tego planu są: cele ochrony oraz metody służące zachowaniu lub polepszeniu jakości siedlisk w obrębie korytarza wraz z przypisaniem ich do poszczególnych jednostek podziału przestrzennego gruntów, opis zagrożeń istniejących i potencjalnych, metodyka i czasookresy weryfikacji funkcjonalności (jakości) ustanowionego korytarza oraz wskazanie podmiotów odpowiedzialnych za wdrożenie i wykonywanie poszczególnych czynności przewidzianych planem, wraz ze źródłami ich finansowania (Wojciechowski 2004; Deodatus 2010). Ostatnim etapem jest wystąpienie do właściwych dla danego regionu władz z wnioskiem o formalne ustanowienie korytarza na drodze aktu prawnego odpowiedniej rangi. W zależności od skali planowanego korytarza, koniecznym może być tu wspólna decyzja na poziomie np. sąsiadujących województw lub nawet graniczących ze sobą państw. 128 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Elementy niezbędne do określenia przebiegu i charakteru korytarza ekologicznego (wg Bashta i in. 2010, Protsenko i in. 2010 mod.) − Ranga korytarza (narodowy, regionalny, lokalny) − Koordynaty geograficzne − Powierzchnia (wg. jednostek podziału przestrzennego) − Warunki geograficzne (rzeźba terenu, klimat) − Opis flory z uwzględnieniem cennych gatunków i siedlisk (mapa) − Opis fauny z uwzględnieniem potencjalnych gatunków osłonowych „umbrella species” − Określenie wymagań siedliskowych dla wybranych (priorytetowych) gatunków zwierząt − Kategorie użytkowania gruntów, aktualny sposób użytkowania i plany zagospodarowania − Czynniki o negatywnym wpływie, na jakość siedlisk w obrębie korytarza (np. bariery, istniejąca i planowana infrastruktura) − Obecny stan ochrony i użytkowania zasobów naturalnych w obrębie korytarza − Możliwości włączenia korytarza w istniejący system obszarów chronionych − Opis obszaru korytarza pod kątem wartości ochrony przyrody, nauko- wym, ekonomicznym, socjalnym i historyczno-kulturalnym − Lista właścicieli i użytkowników gruntów w obrębie korytarza − Ocena ew. konieczności wykupu gruntów

Materiały kartograficzne pomocne w planowaniu przebiegu korytarza ekologicznego (wg Protsenko i in. 2010 mod.) − Mapa topograficzna − Mapa kategorii użytkowania gruntów − Regionalna mapa obszarów chronionych − Plany zagospodarowania przestrzennego − Mapa przebiegu i kategorii szlaków komunikacyjnych (przejścia dla zwierząt istniejące i planowane) − Mapy siedlisk przyrodniczych − Mapy drzewostanowe − Aktualne zdjęcia satelitarne lub lotnicze K. Perzanowski — Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków... 129

Określanie przebiegu korytarzy ekologicznych Korytarze ekologiczne, powinny w założeniu przebiegać poprzez płaty siedliskowe umożliwiające zwierzętom, co najmniej czasowe przebywanie w ich obrębie oraz łączyć obszary siedlisk spełniające wszystkie wymogi życiowe danego gatunku. Dlatego też, dla zidentyfikowania płatów siedliskowych odpowiadające tym kryteriom, potrzebny jest system waloryzacji (rankingu) siedlisk. Wyznaczenie przebiegu najlepszych połączeń pomiędzy płatami siedlisk odpowiednich dla danego gatunku zwierząt wymaga przede wszystkim znajomości ich preferencji siedliskowych oraz umiejętności oceny struktury środowiska i innych czynników wpływających, na jego jakość np. infrastruktury (Kruhlov i in. 2010). Wskaźnik przydatności siedliska HSI (Habitat Suitability Index) określa w skali od 0 – 1 wartość (pojemność) ocenianych siedlisk dla gatunku, dla którego tworzony jest korytarz. Brana jest tu pod uwagę m.in.: zasobność i atrakcyjność bazy pokarmowej, pokrycie osłonowe, dostęp do wody, stopień antropopresji itp. Znajomość preferencji siedliskowych danego gatunku, pozwala na określenie wartości oporu środowiska w skali od 0 do 100, gdzie najwyższa wartość przyjmowana jest dla środowisk nieużytkowanych przez zwierzęta i praktycznie dla nich nieprzekraczalnych, natomiast wartość zero odpowiada siedliskom optymalnym dla danego gatunku (Kruhlov i in. 2010; Kummerle i in. 2010, 2011). Po dokonaniu takiej kategoryzacji siedlisk, możliwe jest przekształcenie mapy pokrycia terenu (siedliskowej) na mapę oporu siedlisk (odzwierciedlającej strukturę środowiska) i wyznaczenie najbardziej prawdopodobnych tras przemieszczania się zwierząt, metodą ścieżki najmniejszych kosztów (LCP – least cost path). Metoda ta polega na wyznaczaniu najkrótszych odcinków łączących płaty siedliskowe o możliwie najwyższej jakości, a przebiegających przez siedliska, których sumaryczna miara oporu środowiska jest najniższa. W tym celu używany jest algorytm analizujący wszystkie potencjalne połączenia między dwoma punktami i wskazujący kierunek, wzdłuż którego suma oporu środowiska jest najniższa (Adriansen i in. 2003). Linia, wykreślona między płatami siedliskowymi, wzdłuż połączeń o najniższych wartościach oporu środowiska, wskazuje obszar gdzie ciągłość ekologiczna jest najlepiej zachowana, a przemieszczanie się zwierząt będzie najbardziej prawdopodobne, czyli przebieg optymalnego korytarza ekologicznego (Vogt i in. 2009). 130 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Zagrożenia dla ciągłości korytarzy migracyjnych dużych ssaków w Karpatach Wyznaczanie wszelkich przestrzennych struktur związanych z ochroną przyrody, niezbędnych na terenie spójnym ekologicznie (ekoregion) jest szczególnie trudne, gdy obszar taki jest podzielony administracyjnie (granice państwowe). Jak wspomniano na wstępie, Karpaty przebiegają przez obszar siedmiu państw, o różnych systemach politycznych i gospodarczych i różnych zaszłościach historycznych. Jak dotąd współpraca w tym zakresie została nawiązana jedynie przez graniczące ze sobą parki narodowe, oraz u zbiegu granic Polski, Słowacji i Ukrainy, w formie pierwszego na świecie trójnarodowego rezerwatu biosfery (Winnicki, Zemanek 2009). Pewne nadzieje na możliwości rozszerzenia kooperacji na tym polu rysują się pomiędzy karpackimi państwami należącymi do Unii Europejskiej, gdzie wdrożona jest sieć Natura 2000, a szereg jej obszarów graniczy ze sobą w sąsiadujących krajach. Z kolei Ukraina, jako jedyne dotąd państwo karpackie, wyznaczyła i formalnie zaaprobowała korytarz ekologiczny biegnący wzdłuż całej części Karpat ukraińskich, od granicy z Rumunią na południu – do granicy z Polską na południowym zachodzie kraju (Bashta i in. 2010). Niezwykle korzystnym dla przyrody regionu, byłoby utworzenie kompatybilnych struktur przynajmniej po stronie polskiej i rumuńskiej. Początkiem takiej inicjatywy, mógłby być rozpoczęty w roku 2011, projekt Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie, dotyczący oceny możliwości rozszerzenia zasięgu populacji żubrów bieszczadzkich w kierunku zachodnim, aż do granic Magurskiego Parku Narodowego. Działania w tym kierunku, powinny jednak zostać skoordynowane z planami rozwoju dróg szybkiego ruchu, przecinającymi główną grań Karpat. W Polsce niewątpliwie wskazać można jako newralgiczne: fragment drogi krajowej nr. 9, prowadzącej do przejścia drogowego ze Słowacją (Barwinek – Vyšny Komarnik), fragment drogi krajowej nr. 87 od Piwnicznej do miejscowości Mnišek nad Popradom, droga nr 960 Łysa Polana – Javorina, oraz trasa E–77 na odcinku Chyżne – Trstena. Niestety, w niedalekiej przyszłości, wskutek nieodpowiedzialnych inicjatyw postulujących utworzenie tu przejścia drogowego na Zakarpacie, w tej sytuacji znaleźć się może także odcinek drogi 897 biegnącej przez centrum Bieszczadzkiego Parku Narodowego od Ustrzyk Górnych do miejscowości Lubnja na Ukrainie. Drugim poważnym i powszechnie widocznym problemem, jest zabudowa rekreacyjna postępująca od dna dolin w kierunku coraz wyższych partii gór, co wraz z rozwojem sieci dróg dojazdowych, linii energetycznych, oświetlenia i towarzyszącej infrastruktury prowadzi do tworzenia liniowych K. Perzanowski — Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków... 131 antropogenicznych struktur w krajobrazie, usytuowanych w poprzek szlaków migracyjnych zwierząt, biegnących zazwyczaj wzdłuż grzbietów górskich. Odnośnie tej kwestii, niezwykle istotnym jest odpowiednie kształtowanie planów zagospodarowania przestrzennego oraz na etapie wydawania zezwoleń inwestycyjnych – formułowanie rzetelnych ocen oddziaływania na środowisko.

Literatura Adriaensen F., Chardon J.P., De Blust G., Swinnen E., Villalba S.,Gulinck H., Matthysen E. 2003. The application of ‘least-cost’ modelling as a functional landscape model. Landscape and Urban Planning 64: 233–247. Bashta A., Kruhlov I., Korzhyk V., Tatuh S., Bilokon M., Shkitak M., Movchan I., Catanoiu S., Perzanowski K., Davids L., Bakker P. 2010. Creation of ecological corridors in Ukraine (red. F. Deodatus, L. Protsenko). State Agency for Protected Areas of the Ministry of Environmental Protection of Ukraine, Altenburg & Wymenga Ecological Consultants, Interecocentre Kyiv, 144 ss. Branton M., Richardson J.S. 2011. Assessing the value of the umbrella-species concept for conservation planning with meta-analysis. Conservation Biology 25: 9–20. Cieszewska A. (red.) 2004. Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji. Problemy Ekologii Krajobrazu T XIV. SGGW, Warszawa, 231 ss. Deodatus F., Bashta A.T., Protsenko L., Movchan I., Perzanowski K., Catanoiu S., Deju R., Kruhlov I. 2010. Connectivity and the Ukrainian Carpathians. W: Creation of ecological corridors in Ukraine (red. F. Deodatus, L. Protsenko). State Agency for Protected Areas of the Ministry of Environmental Protection of Ukraine, Altenburg & Wymenga Ecological Consultants, Interecocentre Kyiv: 19–38. Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R., Stachura K., Zawadzka B., Pchałek M. 2009. Animals and roads – methods of mitigating the negative impact of roads on wildlife. Mammal Research Institute, Polish Academy of Sciences, Białowieża. Jedrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R., Niedziałkowski K., Jędrzejewska B., Wójcik J., Zaleska H., Pilot M. 2005. Projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 w Polsce. Zakład Badania ssaków PAN, Białowieża. Kiczyńska A., Weigle A. 2003. Jak zapewnić spójność sieci Natura 2000, czyli o korytarzach ekologicznych. W: Ekologiczna sieć Natura 2000, problem czy szansa (red. M. Makomaska-Juchiewicz, S. Tworek), IOP PAN, Kraków, ss. 169–182. Kindlmann P., Burel F. 2008. Connectivity measures: a review. Landscape Ecology 23: 879–890. Kruhlov I., Bashta A.T., Korzhyk V., Shkitak M., Davids L., Perzanowski K., Deodatus F. 2010. Identification of ecological corridor areas. W: Creation of ecological corridors in Ukraine (red. F. Deodatus, L. Protsenko). State Agency for Protected Areas of the Ministry of Environmental Protection of Ukraine, Altenburg & Wymenga Ecological Consultants, Interecocentre Kyiv: 51–65. 132 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Kuemmerle T., Perzanowski K., Akçakaya, H R., Beaudry F., Van Deelen T., Parnikoza I., Khoyetskyy, P., Waller D. Radeloff V. 2011. Cost-effectiveness of different conservation strategies to establish a European bison metapopulation in the Carpathians. Journal of Applied Ecology 48: 317–329. KuemmerleT., Perzanowski K., Chaskovskyy O., Ostapowicz K., Halada L., Bashta A.T., Kruhlov I., Hostert P., Waller D.M., Radeloff V.C. 2010. European bison habitat in the Carpathian Mountains. Biological Conservation 143: 908–916. Kusak J., Huber D., Gomercic T., Schwaderer G., Guzvica G., 2009. The permeability of highway in Gorski kotar (Croatia) for large mammals. European Journal of Wildlife Research 55: 7–21. Liro A., Szacki 1993. Korytarz ekologiczny: przegląd problematyki. Człowiek i środowisko 17(4): 299–312. Perzanowska J., Makomaska-Juchiewicz M., Cierlik G., Król W., Tworek S., Kotońska B., Okarma H. 2005. Korytarze ekologiczne w Małopolsce. Wyd. Instytut Nauk o Środowisku i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Perzanowski K. 2001. Report on mammals. W: The status of the Carpathians (red. R.Webster, S. Holt, C. Avis), WWF-The Carpathian Ecoregion Initiative Report, Vienna, 67ss. Protsenko L., Tatuh S., Bilokon M., Deodatus F. 2010. Framework for ecological corridor establishment. W: Creation of ecological corridors in Ukraine (red. F. Deodatus, L. Protsenko). State Agency for Protected Areas of the Ministry of Environmental Protection of Ukraine, Altenburg & Wymenga Ecological Consultants, Interecocentre Kyiv: 39–50. Tischendorf L., Fahrig L. 2000. On the usage and measurement of landscape connectivity. Oikos 90: 7–19. Vogt P., Ferrari J.R., Lookingbill T.R., Gardner R.H., Ritters KH., Ostapowicz K. 2009. Mapping Functional Connectivity. Ecological Indicators 9: 64–71. Webster R., Holt S., Avis C. 2001. The status of the Carpathians. WWF-The Carpathian Ecoregion Initiative Report, Vienna, 67 ss. Winnicki T., Zemanek B. 2009. Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wyd. BdPN, Ustrzyki Dolne, 176 ss. Wojciechowski K. 2004. Wdrażanie idei korytarzy ekologicznych. W: Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji (red. A. Cieszewska).Problemy Ekologii Krajobrazu T XIV. SGGW, Warszawa: 221–228.

Summary The Carpathians stretch over the territory of seven countries and provide habitats for significant on European scale numbers of large mammals. Because they are mostly covered with the forests, they provide the most important linkage for wildlife between South-Eastern and Central Europe. However, the continuity of migration routes of large mammals along this mountain chain is threatened by the development of road network, new settlements and infrastructure, encroaching into mountain valleys. Unfortunately, so far there K. Perzanowski — Korytarze ekologiczne dla dużych ssaków... 133 is a lack of ecological corridors being formally approved and cooperatively maintained by all Carpathian countries. The establishment of a corridor can be done at macroscale (whole mountain chain), mezoscale (regional) and microscale (local). Planning of a corridor in the microscale requires the most detailed analyses of habitat quality, barriers for animals’ movements, and local management plans. It involves also a communication with all concerned stakeholders and obtaining their approval. Final analyses and planning should be performed at the level of administrative spatial units (e.g. cadastral plots and forest compartments). A corridor should be planned to meet habitat requirements of species that are the priority in a given area, preferably of “umbrella” type, to make the corridor possibly the most universal. In planning process, accordingly to habitat preferences of animal species, there is necessary to calculate habitat suitability index and the course of the corridor should be delineated according to the least cost path rule. Main obstacles for establishing international ecological corridors in the Carpathians are political, economical and historic differences among countries of the region. Among countries that are EU members, perhaps the implementation of Natura 2000 network can be helpful. However, at the same time, in progress is the development of major communication routes, crossing the main ridge of the Carpathians, which if not properly designed, will become impassable barriers for wildlife in the future. Another serious problem is a growing trend for placing new infrastructure and housing in upper parts of mountain valleys, which also creates barriers for migration routes of large mammals, usually parallel to mountain ridges. This issue could be mitigated by an adequate evaluation of environmental impact obligatory for all planned investments. 134 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 134–145

Krzysztof Piksa Received: 10.02.2012 Instytut Biologii Uniwersytetu Pedagogicznego Reviewed: 27.07.2012 31–054 Kraków, ul. Podbrzezie 3 [email protected] Wojciech J. Gubała Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN 31–016 Kraków, ul. Sławkowska 17 Stowarzyszenie Ochrony Jaskiń „Grupa Malinka” [email protected]

Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej (Rezerwat Kornuty, Beskid Niski) The bat fauna of the Mroczna Cave (Kornuty Reserve, Beskid Niski Mountains)

Abstract: The article describes the bat fauna of crevice-type sandstone Jaskinia Mroczna cave in Kornuty Nature Reserve (770 m a.s.l.). The cave is used by bats as a hibernaculum and a swarming site, and during intermediate period as a resting place. In years 2005–2010 in swarming period 685 bats from 12 species were caught in mist nets. During winter censuses 1482 bats from 6 species were observed. Article discusses internal structure of bat assemblage hibernating in the cave as well as bats swarming near the cave’s entrance. Long-term changes in number of hibernating bats were discussed. Increase in number of lesser horseshoe bat Rhinolophus hipposideros was observed. Results of the study were compared to those from the other regions of Polish Carpathians.

Key words: monitoring, swarming, hibernation, population trends, upward trends, long- term changes, Rhinolophus hipposideros, Myotis alcathoe.

Wstęp W Polsce jaskinie wykorzystywane są przez nietoperze jako schronienia zimowe, miejsca rojenia, kwatery przejściowe i dzienne, wyjątkowo rzadko jako miejsca formowania kolonii rozrodczych (Kowalski 1953; Gas, Postawa 2001; Furmankiewicz, Górniak 2002; Ciechanowski i in. 2004; Piksa 2008). Nietoperze przebywają w jaskiniach okresowo. Od końca października– listopada do końca marca–kwietnia jaskinie wykorzystywane są przez nietoperze jako hibernakula (Kowalski 1953). Latem i wczesną jesienią (koniec lipca– październik), znacznie wcześniej niż można by tego oczekiwać biorąc pod uwagę termin rozpoczęcia hibernacji, w najbliższym sąsiedztwie jaskiń i w ich wnętrzu, pojawia się bardzo duża – w stosunku do stwierdzanej zimą – liczba nietoperzy (głównie samców) (Furmankiewicz, Górniak 2002; Piksa i in. 2011). W trakcie tej aktywności nietoperze krążą wokół otworów jaskiń, wlatują do ich wnętrza by tej samej nocy je opuścić. Aktywność ta po raz pierwszy opisana została na K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 135 kontynencie północnoamerykańskim i nazwano ją rojeniem (ang. swarming) (Davis 1954). Większość badaczy wiąże tą aktywność z godami (Fenton 1969; Thomas i in. 1979), część przypuszcza, że jest ona związana z poszukiwaniem miejsc zimowania, a także transferem informacji, w której dorosłe osobniki (być może matki) pokazują młodym osobnikom (być może własnemu potomstwu) lokalizację tych miejsc (Fenton 1969; Piksa 2008), inni zaś sugerują, że miejsca te wykorzystywane są do odpoczynku w okresie migracji (Whitaker 1998; Piksa 2008). Jedną z jaskiń, którą nietoperze wykorzystują jako kwaterę zimową i miejsce rojenia, jest Jaskinia Mroczna (Mleczek 2001; Węgiel i in. 2004). Podstawowym celem niniejszej pracy było poznanie bogactwa gatunkowego i struktury zgrupowań fauny nietoperzy rojącej się przy otworze jaskini, jak i zimującej w obiekcie. W związku z tym, że w jaskini tej od 1991 roku prowadzony jest regularny monitoring zimujących nietoperzy, jednym z celów było także prześledzenie długookresowych zmian w liczebności hibernujących nietoperzy.

Materiał i metody Jaskinia Mroczna (K.Bn–05.01) położona jest w rezerwacie przyrody nieoży- wionej „Kornuty”. Rezerwat ten leży w Beskidzie Niskim, w północno-zachodniej części pasma Magury Wątkowskiej. Graniczy bezpośrednio z Magurskim Parkiem Narodowym. Rezerwat o powierzchni 11,9 ha obejmuje fragment zbocza porośniętego buczyną karpacką, na którym rozrzucone są skały, o wysokości do kilkunastu metrów, zbudowane z odporniejszego na erozję gruboławicowego piaskowca magurskiego (Świdziński 1936). Największą osobliwością rezerwatu jest Jaskinia Mroczna. Jest niekrasową jaskinią osuwiskową typu szczelinowego (crevice type). Jaskinia rozwinięta jest na jednej szczelinie, podzielonej na kilka poziomów przez zawaliska i większe pakiety skalne. Tworzą je stosunkowo niewielkie próżnie skalne połączone cia- snymi przełazami i studniami. Największą salą w jaskini jest usytuowana blisko otworu Sala Świetlista (7 m długości, 3–5 m szerokości i do 3 m wysokości). Jaskinia posiada jeden otwór położony na wysokości ok. 770 m n.p.m., jej dłu- gość wynosi 198 m, głębokość 15,5 metra (Mleczek 1998; Kapturkiewicz 2006). Jaskinia Mroczna posiada mikroklimat dynamiczny, zimą panuje w niej dość wysoka temperatura (4–6°C), ciepłe powietrze wydobywające się z otworu wytapia śnieg znajdujący się nad nim. Jest drugą pod względem długości jaskinią Beskidu Niskiego. Otwór jaskini zabezpieczony jest przez cały rok przed nielegalną pe- netracją stalową kratą. Prace terenowe prowadzone były w latach 2005–2011 w okresie letnim, je- siennym i zimowym. W latach 2006–2007 odłowy nietoperzy prowadzone były regularnie w 2–3 tygodniowych odstępach, od lipca do października. W pozosta- łych latach (2005, 2008–2010) odłowy prowadzone były nieregularnie. W okresie rojenia badania polegały na odłowach nietoperzy w 2 poliestrowe sieci chiropte- 136 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) rologiczne, o długości 3 i 7 metrów, rozpięte przed otworem jaskini. Schwytane w sieci nietoperze identyfikowano do gatunku, mierzono, ważono, określano ich płeć i wiek. Wiek nietoperzy określano na podstawie stopnia skostnienia płytek epifazalnych stawów dłoni (Anthony 1988). Dodatkowo w przypadku podkowca małego przy określaniu kategorii wiekowych (urodzony w danym roku, urodzony w poprzednim roku, dorosły) brano pod uwagę także ubarwienie futra, stopień wykształcenia i widoczności sutek, nibysutek, jąder i najądrzy (Dietz i in. 2007). Niektóre nietoperze z grupy nocka wąsatka Myotis mystacinus sensu lato były obrączkowane. Od większości nietoperzy zaklasyfikowanych do M. alcathoe pobierane były, za pomocą punktaka do biopsji, niewielkie, o średnicy 3 mm, fragmenty błony lotnej (plagiopatagium). Biopłaty przechowywane były w 85% alkoholu. Genetyczna identyfikacja do gatunku polegała na sekwencjonowaniu fragmentu mitochondrialnego genu ND1 o długości co najmniej 500 bp. Ana- lizy genetyczne prowadzone były w laboratorium Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie. Szczegóły metodyczne zawarte są w pracy Mayer i von He- lversen (2001). Dodatkowo w trakcie prac zbierano ektopasożyty. Nietoperze po wykonaniu podstawowych czynności były natychmiast wypuszczane w miejscu złowienia. Zimowy monitoring nietoperzy prowadzony był w latach 2005–2011 każdego roku. W trakcie kontroli liczono nietoperze i określano ich przynależność gatunkową. Z powodu dużego podobieństwa morfologicznego i dużych trudnościach w określaniu przynależności gatunkowej nietoperzy z grupy mystacinus: tj. M. brandtii, M. mystacinus sensu stricto i możliwej obecności M. alcathoe, większość nietoperzy z tej grupy traktowano łącznie jako M. mystacinus sensu lato. Prace terenowe prowadzone były za zgodą Ministerstwa Środowiska lub Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (DLOPiK-op/ogiz-4200/IV.D- 11.1/8208/07/aj, DLOPiK-op/ogiz-4200/IV.D-12.1/3947/07/aj, DKFOP- ogiz-4200/IV.D-2/831/08/aj, DOPozgiz-4200/IV.D-3/1263/10/km) i Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie.

Wyniki Nietoperze w Jaskini Mrocznej obecne były w okresie rojenia, hibernacji i w okresie przejściowym. W okresie rojenia łącznie w latach 2005–2010, w trakcie 21 nocy, odłowiono 685 nietoperzy z 12 gatunków (Tab. 1). Najliczniej odławia- nymi nietoperzami były podkowiec mały i gacek brunatny (udziały odpowiednio 24,4% i 25,3%). Kilkunastoprocentowym udziałem charakteryzował się nocek rudy (11,7%). Stosunkowo licznie obecny był także nocek duży (9,8%), nocek orzęsiony (9,8%) i nocek Bechsteina (8,2%). Udziały pozostałych gatunków były znacznie mniejsze. U wszystkich gatunków nietoperzy przeważały samce (Tab. 1). K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 137

Tabela 1. Liczebność nietoperzy oraz proporcje płci poszczególnych gatunków nietoperzy odłowionych przy otworze Jaskini Mrocznej. Wykorzystane symbole: * – stosunek liczbowy płci różny od jedności (P≤0,05), (do analiz wykorzystano test G, test był stosowany gdy liczba odłowionych osobników danego gatunku była większa od 10). W nawiasach okrągłych podano liczbę kontroli, w nawiasach kwadratowych podano wartość proporcji płci. Table 1. Number of bats and sex ratio of each bat species caught in the entrance of the Jaskinia Mroczna cave. * – males to females sex ratio significantly different from unity (P ≤ 0.05), (G test was used to analysis, it was performed only when > 10 individuals of a species were captured). Number of surveys is given in parentheses, sex ratio (propor- tion of males in total) is provided in brackets. Liczba osobników [stosunek płci]** Number of individuals [sex ratio] Gatunek L.p. 2005, Species Suma No 2006 2007 2008-2010 Total (7) (5) (10) 1 podkowiec mały Rhinolophus 55 [0,5] 34 [0,74] 78 [0,74] 167 [0,71]* hipposideros (Bechstein 1800) 2 nocek duży Myotis myotis 22 [0,73] 15 [0,80] 30 [0,83] 67 [0,79]* (Borkhausen 1797) 3 nocek Bechsteina Myotis 21 [0,90] 17 [0,82] 18 [1,0] 56 [0,91]* bechsteinii (Kuhl 1817) 4 nocek Brandta Myotis brandtii 30 [0,63] 14 [0,71] 9 [0,89] 53 [0,70]* (Eversmann 1845) 5 nocek wąsatek Myotis mysta- 1 [1] 1 [1] cinus (Kuhl 1817) - - 6 nocek Alkatoe Myotis alcathoe 2 [0,5] 1 [1,0] 6 [1,0] 9 [0,89] von Helversen & Heller 2001 7 nocek orzęsiony Myotis emar- 28 [0,71] 22 [0,5] 17 [0,59] 67 [0,61]* ginatus (Geoffroy 1806) 8 nocek rudy Myotis daubento- 30 [0,77] 34 [0,74] 16 [0,75] 80 [0,75]* nii (Kuhl 1817) 9 mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling, Blasius 4 [0,75] 2 [1,0] - 6 [0,83] 1839) 10 mroczek późny Eptesicus se- 1 [1,0] 4 [0,5] 5 [0,60] rotinus (Schreber, 1774) - 11 gacek brunatny Plecotus auri- 81 [0,78] 48 [0,88] 44 [0,77] 173 [0,80]* tus (Linnaeus 1758) 12 Mopek zachodni Barbastella 1 [1] 1 [1,0] barbastellus (Schreber 1774) - - Suma / Total 279 191 219 685 **U 15 nietoperzy płci nie udało się określić (nietoperz odleciał zanim udało się określić płeć). **In 15 bats sex was not determined (bat escaped before determination). 138 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Najwyższą wartością proporcji płci charakteryzowały się nocek Bechsteina (0,91) i nocek Alkatoe (0,89), najniższą nocek orzęsiony (0,61). W okresie hibernacji w latach 2005–2011 w Jaskini Mrocznej stwierdzono zimowanie 1482 nietoperzy z sześciu gatunków (Tab. 2). Gatunkiem zdecydowanie najliczniejszym był podkowiec mały (90,5%). Stosunkowo licznie występował

Tabela 2. Liczebność nietoperzy i dominacja poszczególnych gatunków nietoperzy hi- bernujących w Jaskini Mrocznej. Table 2. Number of bats and dominance of each bat species hibernating in the Jaskinia Mroczna cave. Liczebność osobników Number of individuals - s.l.

Data Rhinolo

Date

gacek brunatny Plecotus auritus Suma Total podkowiec mały phus hipposideros nocek duży Myotis myotis nocek rudy Myotis daubentonii nocek wąsatek Myotis mystacinus 2005-01-03 41 5 - - - 46 2005-12-27 57 1 - - - 58 2006-03-11 63 9 - - - 72 2006-12-22 69 6 - 1 1 77 2007-02-08 70 7 - - 1 78 2007-12-01 110 7 - 2 - 119 2008-02-13 103 11 1 2 - 117 2008-12-19 106 4 - 3 1 114 2009-02-18 102 8 - - 4 114 2009-12-28 144 9 - 2 2 157 2010-02-22 163 13 - 3 4 183 2010-12-28 163 7 - 4 2 176 2011-02-18 150 14 - 6 1 171 Suma 1341 101 1 23 16 1482 Total Dominacja 90,5 6,8 0,1 1,6 1,1 Dominance [%] K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 139 także nocek duży (6,8%). Udziały pozostałych taksonów były znacznie niższe. Z grupy wąsatka obecne były nocek Brandta i nocek wąsatek sensu stricto (odpowiednio 4 vs. 1 osobnik), nie stwierdzono obecności nocka Alcathoe. W ostatnich kilku latach większość nietoperzy, w tym skupisko ponad 100 osobników podkowca małego, hibernowało w usytuowanej blisko otworu Sali Świetlistej. Pozostałe nietoperze przebywały pojedynczo w najniższych partiach jaskini oraz w większym skupisku w Sali Owadziej. Prześledzono długookresowe zmiany liczebności hibernujących nietoperzy. U podkowca małego obserwowano wyraźny wzrost liczebności (Ryc. 1), u nocka dużego najwyższa liczebność obserwowana była w latach 90. XX wieku, na początku XXI wieku nastąpił spadek liczebności, w ostatnich latach obserwowany jest powolny jej wzrost (Tab. 1).

200

bats 150

of y=0,67x2 - 8,24x+30,25 R2=0,94 100

Number

Liczebnoœæ 0

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 201 Sezony / Seasons

Ryc. 1. Zmiany liczebność podkowca małego odnotowane w Jaskini Mrocznej w trakcie zimowych liczeń w latach 1991-2011 (wykorzystano dane Mleczek 2001, Gubała 2006, dane własne). Gwiazdkami oznaczono brak danych. Fig. 1. Changes in numbers of the lesser horseshoe bats recorded in the Jaskinia Mroczna cave during winter bat censuses between 1991 and 2011 (the following data were used Mleczek 2001, Gubała 2006, own data). Asterisks mark missing data.

W okresie przejściowym 3 maja 2007 roku w Jaskini Mrocznej zaobserwowano grupę podkowców małych liczącą 31 osobników, złożonych głównie z samic i samców, urodzonych prawdopodobnie w poprzednim roku. W kolejnych latach podobne skupiska w okresie późnowiosennym nie były obserwowane. 140 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Dyskusja Wyniki niniejszej pracy pokazują, że Jaskinia Mroczna jest bardzo ważnym miejscem rojenia i zimowania nietoperzy w Beskidzie Niskim, okazjonalnie wykorzystywana jest także jako kwatera przejściowa. W okresie rojenia stwierdzono tu obecność 12 gatunków nietoperzy. Bogactwo gatunkowe nietoperzy jest porównywalne z tym, jakie notuje się w innych rejonach Karpat fliszowych. W Beskidzie Wyspowym w trakcie rojenia stwierdzono obecność 15 gatunków nietoperzy (Piksa i in. 2011), w Beskidzie Sądeckim 14 (Węgiel i in. 2004; Niermann i in. 2007; Piksa 2011), w Ciężkowicko-Rożnowskim Parku Krajobrazowym i w Beskidzie Niskim po 11 (Węgiel i in. 2004, Niermann i in. 2007; Bator i in. 2008). Z danych faunistycznych na szczególną uwagę zasługuje odnotowanie nocka Alkatoe. Jaskinia Mroczna jest jednym z kilku stanowisk tego taksonu w Polsce (Niermann i in. 2007). Wyniki zgromadzone w trakcie niniejszych badań rzucają nowe światło na rozmieszczenie nietoperzy z grupy wąsatka w Polskich Karpatach. Rezultaty dotychczasowych badań z okresu rojenia pokazują, że w obrębie Karpat Zewnętrznych z grupy tej zdecydowanie najliczniejszym jest nocek Brandta (e.g. Węgiel i in. 2004; Stanik, Gubała 2008; Piksa, Gubała 2011; Piksa i in. 2011; niniejsza praca). Wyniki z Bieszczadów (Piksa, Gubała niepubl.) i niniejszej pracy wskazują, że w polskiej części Beskidów Wschodnich i sąsiadującym Beskidzie Niskim M. alcathoe jest liczniejszy, natomiast M. mystacinus sensu stricto liczniej obecny jest w pozostałej części Beskidów Zachodnich, m.in. Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Wyspowym, Beskidzie Śląskim, Gorcach i Babiej Górze (Piksa i in. 2011; Piksa, Gubała 2011; Piksa niepubl.). Bardzo nieliczna obecność nocka wąsatka w okresie rojenia w Bieszczadach i Beskidzie Niskim być może związana jest z faktem, że te dwa regiony są bardziej odległe od centrum występowania M. mystacinus sensu stricto w Karpatach Polskich, jakimi są Tatry (Piksa 2008; Piksa i in. 2011). Biorąc pod uwagę strukturę dominacyjną rojących się nietoperzy, wyniki uzyskane w niniejszych badaniach nie różnią się istotnie od uzyskanych w innych regionach Karpat fliszowych. Podobnie jak w innych regionach w okresie rojenia licznie reprezentowany jest gacek brunatny. Jest on najliczniej odławianym gatunkiem przy otworach jaskiń Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego, gdzie stanowi nieomal połowę odłowionych nietoperzy (46,4%) (Węgiel i in. 2004). Licznie był także odławiany przy otworach jaskiń: Beskidu Żywieckiego (30,8%) (Stanik, Gubała 2008), Babiej Góry (26,6%) (Piksa, Gubała 2011), Beskidu Wyspowego (25,6%) (Piksa i in. 2011) i Beskidu Śląskiego (22,6%) (Mysłajek i in. 2008a). Obok gacka brunatnego najliczniej odławianym nietoperzem w okresie rojenia w niniejszych badaniach był podkowiec mały. Podobny poziom dominacji tego gatunku obserwowany był w Jaskini Zbójeckiej w Łopieniu, w Beskidzie Wyspowym – 23,9% (Piksa i in. 2011). W jaskiniach pozostałej części Karpat Zewnętrznych jego udział w odłowach jest znacznie niższy i sięga 4,2% – jaskinie Beskidu Sądeckiego K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 141 i Beskidu Niskiego (Węgiel i in. 2004), w niektórych regionach – Babia Góra, Beskid Żywiecki – jest on nieobecny (Stanik, Gubała 2008; Piksa, Gubała 2011). Na podkreślenie zasługuje liczna obecność nietoperzy uważanych za rzadkie – nocka orzęsionego i nocka Bechsteina. Rezultaty niniejszych badań, jak również wyniki odłowów przy otworach jaskiń Beskidu Sądeckiego (Węgiel i in. 2004), Beskidu Wyspowego (Piksa i in. 2011), Babiej Góry (Piksa, Gubała 2011), Pogórza Ciężkowicko-Rożnowskiego (Bator i in. 2008), a nawet Tatr (Piksa i in. 2011) pokazują, że są to gatunki znacznie częściej i liczniej występujące niż dotychczas sądzono. Dużą niespodzianką natomiast jest nieobecność w okresie rojenia przy otworze Jaskini Mrocznej jednego z liczniej odławianych nietoperzy w tym okresie – nocka Natterera Myotis nattereri (Mysłajek i in. 2008a; Piksa, Gubała 2011; Piksa i in. 2011). Jego udział w odłowach w okresie rojenia może sięgać 14,2% (Piksa i in. 2011). Brak tego gatunku w Jaskini Mrocznej i sąsiadującym Magurskim Parku Narodowym (Grzywiński 2003) jest prawdopodobnie wynikiem uwarunkowań lokalnych. Jedną z charakterystycznych cech rojenia jest liczniejsza obecność samców (Furmankiewicz, Górniak 2002; Parsons i in. 2003; Piksa i in. 2011). W niniejszych badaniach obserwowana była podobna prawidłowość. U wszystkich gatunków nietoperzy odłowionych przy otworze Jaskini Mrocznej wyraźnie przeważały samce. Struktura zgrupowań zimujących nietoperzy z wyraźną dominacją podkowca małego i stosunkowo licznym udziałem nocka dużego, stwierdzona w Jaskini Mrocznej, podobna jest do obserwowanej w innych regionach Karpat Zewnętrznych, m.in. w jaskiniach Beskidu Śląskiego (Mysłajek i in. 2007; 2008b), Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego (Mleczek i in. 1994; Szkudlarek i in. 2008; Gubała niepubl.) oraz Pogórza Rożnowskiego (Mleczek i in. 1994). Jaskinia Mroczna, obok Jaskini Diablej w Bukowcu, jest jedynym obiektem w polskiej części Karpat, w którym od ponad 20 lat prowadzony jest monitoring liczebności zimujących nietoperzy (Mleczek 2001; Gubała 2006). Spośród nietoperzy podkowiec mały jest tym, którego liczebność w Jaskini Mrocznej, zwłaszcza w ostatnich kilku latach, bardzo wyraźnie wzrosła. Podobne pozytywne zmiany u tego gatunku udokumentowane zostały także w innych regionach Polski, m.in. w jaskiniach Wyżyny Krakowskiej (Nowak, Grzywiński 2007) i Sudetów (Furmankiewicz i in. 2007). Wyniki prezentowane w niniejszej pracy stanowią kolejny dowód, że sytuacja tego gatunku w Polsce wyraźnie się poprawia. Liczebność podkowca małego w jaskini tej wzrosła do takiego poziomu, że obecnie jest to największe hibernakulum tego gatunku w Beskidzie Niskim i jedno z kilku najważniejszych w Polsce. W ostatnich latach w Jaskini Mrocznej zmieniło się także miejsce przebywania nietoperzy w okresie hibernacji: w latach 90. ubiegłego wieku większość nietoperzy hibernowała w stosunkowo trudno dostępnych dla postronnych osób końcowych partiach górnego piętra jaskini w – sali zwanej Piwiarnią (Mleczek 2001), obecnie największe skupisko nietoperzy znajduje się w Sali Świetlistej. Sala usytuowana jest 142 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) blisko otworu jaskini i łatwo dostępna. Łatwiej może więc dochodzić do zakłócenia snu zimowego nietoperzy. Zabezpieczenie otworu jaskini w 2010 roku kratą zniwelowało to zagrożenie. Jaskinia Mroczna leży w najbliższym sąsiedztwie Magurskiego PN, często więc w opracowaniach poświęconych faunie tego parku nietoperze stwierdzone w tej jaskini wlicza się do fauny tego parku narodowego (e.g. Jamrozy, Górecki 2009). Jeśli podsumujemy rezultaty dotychczasowych badań prowadzonych w tym obiekcie, w okresie rojenia (Węgiel i in. 2004, niniejsze opracowanie), wyniki monitoringu zimowego, jak również wyniki badań z okresu aktywności letniej w obrębie Magurskiego PN (Grzywiński 2003) to okazuje się, że fauna nietoperzy tego parku narodowego i Jaskini Mrocznej liczy w sumie 14 gatunków. Spośród nich 6 stwierdzonych zostało tylko w tej jaskini, 8 w granicach Magurskiego P.N. Jaskinia Mroczna jest jedynym obiektem w Ostoi Magurskiej i w obrębie Magurskiego P.N. i jego otulinie, w której licznie występują nietoperze w okresie hibernacji jak i rojenia. W promieniu 20 km od tej jaskini brak jest tego typu schronień. Jest więc obiektem kluczowym dla ochrony nietoperzy, zwłaszcza podkowca małego w tej części Beskidu Niskiego. Należy dążyć do zapewnienia jak najlepszych warunków dla bytowania w nim nietoperzy. Jaskinia posiada jeden niewielki otwór (0,5×1m),bardzo łatwo może więc dojść do ograniczenia drożności otworu lub jego całkowitego przesłonięcia. Może to nastąpić w wyniku celowego działania, zasypania otworu jaskini pokładami liści, śniegiem, gałęziami. Kluczową sprawą jest utrzymanie drożności tego otworu przez cały rok, w szczególności w okresie najwyższej aktywności nietoperzy i w okresie hibernacji, tj. od połowy lipca do końca maja następnego roku. W 2010 roku celem ograniczenia nielegalnej penetracji jaskini w okresie zimowym otwór jaskini zabezpieczono kratą. Z jednej strony uniemożliwia ona penetrację obiektu przez osoby niepowołane, z drugiej strony może utrudniać rojenie nietoperzy, przy bardzo intensywnych opadach śniegu zwiększa ryzyko ograniczenia drożności otworu jaskini lub jego zasypania lub przesłonięcia. Niezbędna jest więc regularna kontrola stanu drożności otworu jaskini i podjęcia działań zapobiegawczych. Krata powinna być otwarta w okresie od 1 czerwca do końca września. Taki stan nie utrudni przebiegu rojenia. Zmniejszy także ryzyko dewastacji kraty (takie próby były już kilkakrotnie podejmowane). Otwór jaskini powinien zostać zamknięty kratą w pierwszych dniach października, tj. w okresie, kiedy w jaskini pojawia się większa grupa nietoperzy i wykorzystuje jaskinię jako kwaterę dzienną. Kontrolę stanu drożności otworu jaskini należy także przeprowadzić w okresie poprzedzającym wylot nietoperzy po okresie hibernacji, pod koniec marca. Dodatkowo po każdych bardzo intensywnych opadach śniegu i bardzo silnych wiatrach należałoby przeprowadzić kontrolę drożności otworu i stanu zabezpieczeń. Celem określenia liczebności nietoperzy i stanu ich siedlisk corocznie należy prowadzić monitoring według wytycznych zawartych w metodyce monitoringu podkowca małego (Szkudlarek, Paszkiewicz 2011). Prace te powinny K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 143 być prowadzone przez doświadczonego chiropterologa, grotołaza znającego dobrze specyfikę jaskiń fliszowych i tego obiektu. Nie należy również dopuścić do zmian najbliższego otoczenia jaskini mogących utrudniać lub ograniczać aktywność nietoperzy (usuwanie drzew, odlesienia). Zapewnienie tych warunków powinno pozwolić na niezakłócony przebieg rojenia, możliwość zasiedlenia jaskini w okresie przedhibernacyjnym, hibernację nietoperzy i ich wylot po okresie zimowania.

Podziękowania Pragniemy podziękować osobom, które pomagały w trakcie prac: Annie Bator, Arkadiuszowi Gubale, Jarosławowi Wilkowi i Łukaszowi Płoskoniowi. Monitoring zimowy nietoperzy w latach 2010–2011 był współfinansowany z „Programu ochrony podkowca małego w Polsce” realizowanego przez PTPP „pro Natura”.

Literatura Anthony E.L.P. 1988. Age determination in bats. In: Ecological and behavioral methods for the study of bats. (red. T.H. Kunz), Smithsonian Institution Press, Washington D.C. ss.: 47–58. Bator A., Szkudlarek R., Węgiel A. 2008. Skład gatunkowy i struktura populacji nietoperzy odławianych na terenie Ciężkowicko-Rożnowskiego Parku Krajobrazowego. Nietoperze 9: 193–202. Ciechanowski M., Szkudlarek R., Dudek I., Piksa K. 2004. Aktywność nietoperzy w otworach kryjówek podziemnych poza okresem hibernacji w Polsce – przegląd dotychczasowych danych. Nietoperze 5: 85–94. Davis W.H. 1964. Fall swarming at bats at Dixon cave, Kentucky. Bull. Nat. Speleol. Soc. 26: 82–83. Dietz C., Dietz I., Siemers B.M. 2007. Growth of horseshoe bats (Chiroptera: Rhinolophidae) in temperate continental conditions and the influence of climate. Mammal. Biol. 72: 129–144. Fenton M. B. 1969. Summer activity of Myotis lucifugus (Chiroptera: Vespertilionidae) at hibernacula in Ontario and Quebec. Can. J. Zool. 47: 597–602. Furmankiewicz J., Górniak J. 2002. Seasonal changes in number and diversity of bats species (Chiroptera) in the Stolec mine (SW Poland). Przyr. Sudet. Zach. 2: 49–70. Furmankiewicz J., Hebda G., Furmankiewicz M. 2007. The population increase of the Lesser Horseshoe bat Rhinolophus hipposideros at the northern border of its geographical range in the Sudetes. Bericht. Naturforsch. Ges. Oberl. Suppl. 15: 5–14. Gas A., Postawa T. 2001. Bat fauna of the Studnisko Cave. Studia Chiropterol. 2: 3–16. Grzywiński W. 2003. Chiropterofauna Magurskiego Parku Narodowego. Nietoperze 4: 155–162. Gubała W.J. 2006. Podkowiec mały (Rhinolophus hipposideros, Bechstein 1800) w Jaskini Mrocznej. Jaskinie Beskid. 6: 25–26. Jamrozy G., Górecki A. 2009. Ssaki. W: Magurski Park Narodowy – monografia przyrodnicza. (red. A. Górecki, B. Zemanek), Oficyna Wydawnicza Text, Kraków, ss. 216–230. 144 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Kapturkiewicz A. 2006. Działalność inwentaryzacyjna w Beskidzie Niskim. Jaskinie Beskid. 6: 37–49. Kowalski K. 1953. Materiały do rozmieszczenia i ekologii nietoperzy jaskiniowych w Polsce. Fragm. faun. 6: 541–567. Mayer, F. von Helversen O. 2001. Cryptic diversity in European bats. Proceed. Royal Soc. London B 268: 1825–1832. Mleczek T. 2001. Nietoperze w Jaskini Mrocznej w Kornutach. Studia Chiropterol. 2: 92–93. Mleczek T. 1998. Jaskinia Mroczna. W: Jaskinie Polskich Karpat fliszowych. Tom 3. Pulina M. (red.). PTPNoZ, Warszawa. ss. 31–34+wkładka. Mleczek T., Szatkowski B., Węgiel W. 1994. Zimowe spisy nietoperzy w Beskidzie Niskim i Pogórzu. W: Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988–1992. Wyniki i ocena skuteczności (red. B.W. Wołoszyn). CIC ISEZ, Kraków, ss. 123–129. Mysłajek R.W., Kurek K., Szura C., Nowak S., Orysiak P. 2007. Bats (Chiroptera) of the Silesian Beskid Mountains. Fragm. Faun. 50: 77–85. Mysłajek R.W., Nowak S., Kurek K. 2008a. Nietoperze Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Poradnik ochrony. Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, Twardorzeczka. Mysłajek R.W., Szura C., Figura M. 2008b. Zimowe spisy nietoperzy w Beskidzie Śląskim w latach 2007–2008. Nietoperze 9: 121–131. Niermann I., Biedermann M., Bogdanowicz W., Brinkmann R., Bris Y. L., Ciechanowski M., Dietz C., Dietz I., Estók P., von Helversen O., Houédec A. L., Paksuz P., Petrov B. P., Özkan B., Piksa K., Rachwald A., Roue S. Y., Sachanowicz K., Schorcht W., Tereba A., Mayer F. 2007. Biogeography of the recently described Myotis alcathoe von Helversen and Heller 2001. Acta Chiropterol. 9: 361–378. Nowak J., Grzywiński W. 2007. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 2003–2007 na tle 20 lat badań. Prądnik 17: 149–146. Parsons K.N., Jones G., Davidson-Watts I., Greenaway F. 2003. Swarming of bats at underground sites in Britain – implications for conservation. Biol. Conserv. 111: 63–70. Piksa K. 2008. Swarming of Myotis mystacinus and other bat species at high elevation in the Tatra Mountains, southern Poland. Acta Chiropterol. 10: 69–79. Piksa K. 2011. Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme w polskiej części Karpatach. Chroń. Przyr. Ojcz. 67: 568–574. Piksa K., Bogdanowicz W., Tereba A. 2011. Swarming of bats at different elevations in the Carpathian Mountains. Acta Chiropterol. 13: 113–122. Piksa K., Gubała W.J. 2011. Rojenie nietoperzy na Babiej Górze. Chroń. Przyr. Ojcz. 67: 128–136. Stanik K., Gubała W. J. 2008. Nietoperze Jaskini Oblica. W: Materiały konferencyjne Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernakulum przez nietoperze, Bytom 28–30 września 2008r. ss. 147–149. Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 2011. 1303 Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800). W: Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Metodyka monitoringu. GIOŚ, Warszawa. 31 ss. Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Paszkiewicz R., Mleczek T., Szatkowski B. 2008. Nietoperze Beskidu Sądeckiego i Niskiego. Nietoperze 9: 19–58. K. Piksa, W. J. Gubała — Fauna nietoperzy Jaskini Mrocznej... 145

Świdziński H. 1936. Budowa geologiczna Kornut. W: Kornuty – rezerwat na łemkowsz- czyźnie, T. Sulma (red.). Ochr. Przyr. 16: 57–58 Thomas D.W., Fenton M.B., Barclay R.M.R. 1979. Social behaviour of the little brown bat, Myotis lucifugus. I. Mating behaviour. Behav. Ecol. Sociobiol. 6: 129–136. Węgiel A., Szkudlarek R., Gottfried T. 2004. Skład gatunkowy, aktywność i struktura populacji nietoperzy odławianych latem przy otworach jaskiń w Beskidach. Nietoperze 5: 95–105. Whitaker J. 1998. Life history and roost switching in six summer colonies of eastern pipistrelles in buildings. J. Mammal. 79: 651–659.

Summary Research was carried out during swarming period and hibernation seasons in crevice-type sandstone Jaskinia Mroczna cave (alt. 770 m) in Kornuty Reserve (Beskid Niski Mountains, southern Poland). The cave is used by bats as hibernation and swarming site and during intermediate period as resting place. In the entrance of the cave during swarming activity between 2005 and 2010 685 bats (Table 1) from the twelve species were caught in mist nets: lesser horseshoe bat Rhinolophus hipposideros, greater mouse-eared bat Myotis myotis (Borkhausen 1797), Bechstein’s bat Myotis bechsteinii (Kuhl 1817), Brandt’s bat Myotis brandtii (Eversmann 1845), whiskered bat M. mystacinus (Kuhl 1817) sensu stricto, Alcathoe bats Myotis alcathoe Helversen & Hellen 2001, Geoffroy’s bat Myotis emarginatus (Geoffroy 1806), Daubenton’s bat M. daubentonii (Kuhl 1817), northern bat Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius 1839), serotine bat Eptesicus serotinus (Schreber, 1774), brown long-eared bat Plecotus auritus (Linnaeus 1758) and Barbastelle bat Barbastella barbastellus (Schreber 1774). The most numerous species were R. hipposideros and P. auritus comprising respectively 24.4% and 25.3% of the captured bats. Relatively numerous were also M. daubentonii (11.7%), M. myotis (9.8%), M. emarginatus (9.8%) and M. bechsteinii (8.2%). Remaining species were found in small numbers. Sex ratio was male-biased in all species. During hibernation period between 2005 and 2011 in the Jaskinia Mroczna cave 1482 (Table 2) bats from the following species or groups of species were recorded: lesser horseshoe bat Rhinolophus hipposideros, mouse-eared bat Myotis myotis, whiskered bat Myotis mystacinus sensu lato, Daubenton’s bat M. daubentonii and brown long-eared bat Plecotus auritus. From mystacinus group Myotis brandtii and M. mystacinus sensu stricto were recorded. The most numerous species was R. hipposideros, comprising 95.5% of all recorded bats. Relatively large number of M. myotis (6.8% of the total) was also noted. The remaining species were found in much smaller numbers. A strong increase in the number of R. hipposideros was observed (Fig. 1). Jaskinia Mroczna cave is the most important hibernaculum and swarming site in the Beskid Niski Mountains. 146 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 146–155

Аndrzej Bokotej, Natalia Dziubenko Received: 2.12.2011 Państwowe Przyrodnicze Muzeum NAN Ukrainy Reviewed: 7.05.2012 ul. Teatralna 18, Lwów, 79008, Ukraina [email protected]

Badania i ochrona bociana czarnego Ciconia nigra (L.) na Ukrainie Research and conservation of the Black Stork Ciconia nigra (L.) in Ukraine

Abstract: The overall number of population of the Black Stork in Ukraine is close to 800 nesting pairs. 150 breeding pairs of the Black Stork inhabit Carpathian region, whereas 650 breeding pairs inhabit Ukrainian Polissya. Breeding density is from 1.1 to 2 breeding pairs per 100 km2 of forest area in different regions. If we assume that the density of the nesting of the Black Stork in unstudied area is the same as in already studied, the overall number of population of the Black Stork in Ukraine might be close to 1000 nesting pairs. Increasing of the quantity of the Black Stork in Ukraine is a result of the some reasons, but first of all because this species good adaptation to anthropogenic pressure upon forest ecosystems. Other reason of number increase of the population is that Black Stork reacts well to the conservation measures. The creation of the conservation areas around nests, realization of biotechnical events for conservation of the Black Stork and conducting of the educational programs for pupils and foresters have been recommended.

Key words: Black Stork, quantity, breeding, conservation measures, Ukraine.

Wstęp Bocian czarny jest jednym z najmniej zbadanych ptaków Ukrainy. Wiąże się to z jego skrytym trybem życia i dość niską liczebnością populacji. Wszystko to spowodowało, że gatunek został wpisany do Czerwonej Księgi Ukrainy jako “gatunek wrażliwy” (Akimow 2009). W Europie podlega on ochronie w ramach trzech międzynarodowych konwencji: Berneńskiej, Bońskiej i Waszyngtońskiej. Mimo tego, dokładna liczebność gatunku na Ukrainie do początku ХХІ wieku była nieznana. Na Ukrainie bocian czarny zamieszkuje Karpaty ukraińskie i przylegające do nich równiny obwodów: Zakarpackiego, Lwowskiego, Iwano-Frankowskiego i Czerniowieckiego, a także ukraińskie Polesie w granicach obwodów: Wołyń- skiego, Równeńskiego, Żytomierskiego, Kijowskiego, Czernihowskiego oraz Sumskiego (Ryc. 1). Pojedycze przypadki gniazdowania bociana czarnego znane są z obwodów: Tarnopolskiego, Chmielnickiego, Winnickiego i Połtawskiego. A. Bokotej, N. Dziubenko — Badania i ochrona bociana... 147 Występowanie bociana czarnego na Ukrainie. Występowanie 1. Ryc. inhabited by the Black Stork in Ukraine. Territory Fig. 1. 148 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Materiał i metody Badania przeprowadzono w ramach projektu “Ciconia–Ukraina”, który prowadzi Zachodnioukraińskie Towarzystwo Ornitologiczne, przy finansowym wsparciu Fundacji “Ciconia” (Lichtenstein). “Program ochrony bociana czarnego” obejmuje inwentaryzację gniazd, ustalenie dokładnej liczby osobników, monitoring stanu populacji oraz praktyczne zabiegi ochronne wspierające byt gatunku na terenie całego kraju. Dane o liczebności i rozmieszczeniu bociana czarnego zebrano na podstawie ankiet rozesłanych do pracowników służb leśnych, gospodarstw łowieckich, pracowników obszarów chronionych oraz okolicznych mieszkańców. Ornitolodzy kolejno odwiedzali nadleśnictwa, leśnictwa, inne służby, i wspólnie z leśnikami kontrolowali każde znane gniazdo. W każdym obwodzie w ramach projektu pracowała ekipa złożona z 2–3 zawodowych ornitologów. Gniazda były opisywane i nanoszone na mapy przy pomocy odbiornika GPS. W przypadku, gdy nie udało się znaleźć gniazda, lecz stwierdzono wszelkie cechy gniazdowania ptaków w tym rewirze (regularnie obserwowane dwa dorosłe ptaki w ciągu sezonu lęgowego, ptaki noszące materiał lęgowy lub pokarm, ptaki młode), na mapie znakowano rewir lęgowy. Inwentaryzację gniazd bociana czarnego prowadzono w latach 2005–2009. W ukraińskich Karpatach w 2005 roku, w latach 2006–2007 w zachodniej części Polesia ukraińskiego, a w roku 2009 we wschodniej części Polesia ukraińskiego. W roku 2011 prowadzono praktyczne zabiegi ochronne – montaż sztucznych platform pod gniazda bociana czarnego. Łącznie przebadano ponad 60 000 km2 lasów, co stanowi ponad 75% lasów Ukrainy. Znaleziono 576 gniazd i 276 rewirów lęgowych bociana czarnego.

Wyniki Inwentaryzację gniazd bociana czarnego w ukraińskich Karpatach przeprowadzono w obwodach: Lwowskim, Iwano-Frankowskim, Zakarpackim i Czerniowieckim. Wyszukiwanie gniazd i rewirów lęgowych przeprowadzono w czerwcu–lipcu 2005 roku. Zebrane materiały dają podstawę twierdzić, że liczebność lęgowych par bociana czarnego w Karpatach ukraińskich wynosiła: w obwodzie Lwowskim – 40–45, w Zakarpackim – 35–40, w Iwano-Frankowskim – 30–35, w Czerniowieckim – 8–10 (Ryc. 2). Zlokalizowano 22 gniazda i 93 rewiry lęgowe (Bokotey i in. 2008). Zakładając, że niedoszacowanie liczby gniazd podczas badań (ze względu na trudności odszukiwania gniazd w górach i nierównomierne zinwentaryzowanie terenów górskich) wynosiło około 20%, liczebność bociana czarnego w Karpatach ukraińskich oceniono na około 150 par lęgowych. A. Bokotej, N. Dziubenko — Badania i ochrona bociana... 149

Ryc. 2. Rozmieszczenie gniazd i par lęgowych bociana czarnego w Karpatach ukraiń- skich w roku 2005. Objaśnienia: jasne kółko – rewir lęgowy, ciemne – gniazdo. Fig. 2. Distribution of nests and nesting areas of the Black Stork in the Ukrainian Car- pathians in 2005. Explanations: open circle – the nesting area, dark – the nest. W latach 2006–2007 przeprowadzono inwentaryzację gniazd i rewirów lęgowych w zachodniej części Polesia ukraińskiego (obwody Wołyński, Rowneński i Żytomierski). Spenetrowano ponad 75% lasów na obszarze blisko 17 000 km2. Znaleziono 216 gniazd i 122 rewiry lęgowe (Ryc. 3). Zakładając, że na nieprzebadanych obszarach leśnych gęstość zasiedlenia bociana czarnego jest taka sama, całkowitą liczebność gatunku w zachodniej części Polesia ukraińskiego można oszacować na około 450 par lęgowych, co wynosi prawie 2 pary na 100 km2 powierzchni leśnej. W roku 2009 inwentaryzację przeprowadzono we wschodniej części Pole- sia ukraińskiego (obwody: Kijowski, Czernihowski i Sumski). Zbadano ponad 6 877 km2 obszarów leśnych (70% powierzchni lasów państwowych oraz 60% powierzchni pozostałych lasów), co łącznie stanowi powyżej 65% wszystkich lasów Wschodniego Polesia. Znaleziono 53 gniazda bociana czarnego i 61 obsza- rów lęgowych (Ryc. 4). Zakładając, że na niezbadanych terenach gęstość bociana 150 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) Rozmieszczenie gniazd i par lęgowych bociana czarnego w zachodniej części Polesia ukraińskiego w latach 2006-2007. latach w ukraińskiego Polesia części zachodniej w czarnego bociana lęgowych par i gniazd Rozmieszczenie 3. Ryc. ciemne – gniazdo. Objaśnienia: jasne kółko – rewir lęgowy, Fig. 3. Distribution of nests and nesting areas of the Black Stork in the western part of the Ukrainian Polissya Explanations: open circle – the nesting area, dark nest. in 2006-2007. A. Bokotej, N. Dziubenko — Badania i ochrona bociana... 151

Ryc. 4. Rozmieszczenie gniazd i par lęgowych bociana czarnego na Polesiu Wschodnim w roku 2009. Objaśnienia: jasne kółko – rewir lęgowy, ciemne – gniazdo. Fig. 4. Distribution of nests and nesting areas of the Black Stork in the eastern part of the Ukrainian Polissya in 2009. Explanations: open circle – the nesting area, dark – the nest. czarnego jest taka sama, to liczebność gatunku na Polesiu ukraińskim można oszacować na około 200 par lęgowych, przy zagęszczeniu 1,9 pary na 100 km2. Tak więc liczebność populacji bociana czarnego na Polesiu ukraińskim (Zachodnie i Wschodnie łącznie) szacuje się na blisko 650 par lęgowych.

Dyskusja Przeprowadzone na Polesiu ukraińskim inwentaryzacje wykazały, że sprawdzanie przez zawodowych ornitologów każdej informacji o gnieździe bociana czarnego jest niezbędne. Bardzo często okazywało się, że znalezione gniazdo należy do myszołowa lub jastrzębia, nie istnieje już kilka lat lub nie istniało wcale, albo znajduje się w innym leśnictwie. Zebrane materiały i wyniki poprzednich badaczy bardzo się różnią i nie można ich porównać. Czy można więc mówić o wzroście liczebności gatunku na Ukrainie? Według autorów można. Potwierdzają to niemal wszyscy z ponad 152 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

800 leśników, z którymi prowadzono rozmowy – obecnie znacznie częściej widywane są ptaki żerujące i przelatujące, łatwiej znaleźć gniazdo, widuje się więcej ptaków podczas jesiennych migracji. Bardziej szczegółowe informacje o dynamice liczebności bociana czarnego na Ukrainie można będzie uzyskać kontynuując rozpoczęte badania. Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ gatunek ten jest mniej przywiązany do jednego gniazda, niż bocian biały. Ptaki mają często kilka gniazd w obrębie swojego terytorium lęgowego, które naprzemiennie wykorzystują w kolejnych latach. Z przedstawionych map (Ryc. 2–4) wynika, że liczba gniazd i rewirów lęgowych w zachodniej części Polesia ukraińskiego jest znacznie większa niż we wschodniej, co prawdopodobnie spowodowane jest różnicą w wielkości powierzchni leśnych w obu regionach. Zagęszczenia lęgowych par bociana czarnego w przeliczeniu na obszary leśne w zachodniej i wschodniej części Polesia są bardzo podobne i wynoszą odpowiednio 2,0 pary/100 km2 i 1,9 pary/100 km2. Dla porównania, na obszarach graniczących z Ukrainą, we wschodniej części Polski zagęszczenie bociana czarnego wynosi 5,0–8,0 par/100 km2 pow. leśnej (Tomiałojć, Stawarczyk 2003), a na Białorusi – 1,4 pary/100 km2 pow. leśnej (Chorużyk 2006). Znacznie wyższe zagęszczenie stwierdzone na obszarze Polski może wynikać z różnic w zapisach i egzekwowaniu prawa ochrony przyrody w Polsce, w porównaniu z państwami postradzieckimi. Bez względu na problemy dotyczące ochrony gatunku na Ukrainie, jego liczebność w ciągu ostatnich dziesięcioleci powoli wzrastała. Według autorów jest to przede wszystkim związane z adaptacją gatunku do przejawów antropopresji w ekosystemach leśnych i ich otoczeniu. Podczas gdy 20–30 lat temu gniazdo bociana czarnego zlokalizowane 50–100 metrów od autostrady czy linii kolejowej było zjawiskiem bardzo rzadkim, obecnie około 5% gniazd populacji poleskiej usytuowanych jest właśnie w takich miejscach. Mimo pozytywnych tendencji, wzrost liczebności gatunku na Ukrainie jest bardzo powolny i nieregularny. Biorąc pod uwagę, że w ciągu ostatnich dwóch lat na Ukrainie trwają bardzo intensywne wyręby starych lasów, można przypuszczać, że w najbliższych latach nastąpi istotny spadek liczebności gatunku. Wyrąb lasów zawsze był główną przyczyną niskiej liczebności bociana czarnego na Ukrainie. Z powodu braku informacji o lokalizacji gniazd i braku stref ochronnych, często w sezonie lęgowym wycinane są drzewa w obrębie rewirów lęgowych bocianów, wskutek czego ptaki porzucają gniazda. Ogromne szkody powoduje także, często stwierdzane w Karpatach, nielegalne pozyskiwanie drewna. Znane są także przypadki upadku gniazd z lęgiem wskutek złego umocowania przez ptaki, lub złamania gałęzi pod gniazdem. Dzieje się tak wtedy, gdy w rewirze lęgowym brak jest odpowiednich drzew, co z kolei wiąże się z wyrębami. Rozwiąza- niem tego problemu jest montowanie sztucznych platform pod gniazda bociana czarnego. Skuteczność takich działań stwierdzona była w Polsce, Czechach i na Słowacji. A. Bokotej, N. Dziubenko — Badania i ochrona bociana... 153

W 2011 roku również na Ukrainie rozpoczęto montaż sztucznych platform pod gniazda bociana czarnego. Wytypowano trzy obszary chronione: Szacki i Galicyjski Park Narodowy oraz Rowneński Zapowiednik (Ryc. 1). W każdym z nich zainstalowano po 5 platform. Założono je w miejscach, w których wcze- śniej istniały gniazda bociana czarnego, lecz z różnych przyczyn uległy zniszczeniu. W większości przypadków wskutek upadku gniazda lub wycięcia drzewa, na którym było ono usytuowane. Bardzo ważnym elementem ochrony bociana czarnego na Ukrainie jest edu- kowanie miejscowej ludności, szczególnie pracowników służb leśnych oraz mło- dzieży szkolnej. Zasadne jest przygotowanie popularno-naukowych lekcji i zor- ganizowanie cyklu seminariów mających na celu zaznajomienie pracowników gospodarstw leśnych z biologią i zasadami ochrony bociana czarnego. Ważne jest też popularyzowanie takich informacji w mediach.

Podsumowanie Opierając się na wynikach badań i obserwacji można stwierdzić, że w warunkach zmniejszenia czynnika niepokojenia ptaków w sezonie lęgowym, intensywnej kampanii edukacyjnej wśród leśników i młodzieży szkolnej, naprawy starych gniazd i montażu platform lęgowych, populacja bociana czarnego na Ukrainie będzie nadal wzrastać. Działania w ramach programu monitoringu i ochrony bociana czarnego na Ukrainie będą kontynuowane w latach następnych.

Literatura Akimow І. А. (red). 2009. Czerwona Księga Ukrainy. Zwierzęta. Kijów, 600 ss. Bokotej А. А., Dziubenko N. W., Buczko W. W., Skilski І. W. 2008. Współczesne rozpowszechnianie i liczebność bociana czarnego Ciconia nigra (L.) w granicach północno-wschodniej części Ukraińskich Karpat. Badania zwierząt Czerwonej Księgi Ukrainy. Kijów, s. 22–25. Chorużyk L. I. (red). 2006. Czerwona Księga Respubliki Biełaruś. Rzadkie i zagrożone gatunki dzikich zwierząt. Mińsk, 320 ss. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław, T. 1: 99–101.

Summary The population of the Black Stork in Ukraine was studied during 2005– 2010 with financial support of the foundation “Ciconia Stiftung”. There are two breeding groups of the Black Stork in Ukraine. One of them is mountain group in the Ukrainian Carpathians, and another – the lowland group in the Ukrainian Polissya. The data of the number and distribution of the Black 154 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Storks has been collected by questioning the forestry staffs, hunting farmers, employees of the nature reserves and local people. The verification of questionnaires and collecting of information has been conducted by scientists at state forestry offices and in forestry’s area; nests has been mapped with GPS. 22 nests and 93 nesting localities of the Black Stork have been found in Ukrainian Carpathian. Given that underestimation during the study was about 20%, according to preliminary estimates, 150 nesting pairs of the Black Storks inhabit the Ukrainian Carpathian. In 2006–2007, inventory of nests and nesting areas in the western part of Ukrainian Polissya was conducted. 216 nests and 122 breeding territories of the Black Stork were found. The total number of Black Storks population in the Western Polissya is estimated at 450 breeding pairs, which gives about 2 pairs per 100 km2 forested area. In 2009, the inventory was continued in the Eastern Ukrainian Polissya. 53 nests and 61 black storks breeding territories were mapped and described. The total quantity of the Black Stork in the Eastern Polissya is about 200 nesting pairs. The density of nesting is 1.9 pairs per 100 km2 for the Ukrainian Polissya. The quantity of the population of the Black Stork in Ukraine is close to 800 breeding pairs. 150 breeding pairs of the Black Stork belong to the Carpathian population, whereas 650 breeding pairs belong to the Polissya population. If we compare these data with data from neighbour areas, the density is 5.0–8.0 pair/100 km2 of forests in Eastern Poland; in Belarus – 1.4 pair/100 km2. The essential difference in density of nesting pairs between Poland and Ukraine and Belarus, in our opinion, is the consequence of different environmental legislation and its implementation in both Poland and the former Soviet Union Republics. The number of the Black Storks is gradually increasing, despite problems with protection at the state level. First of all, it is connected with the adaptation of the Black Stork to anthropogenic pressure in forest ecosystems and their surroundings. Despite the positive trends, increase in number of Black Stork in Ukraine is very slow. Deforestation is a main reason of this problem. As a result of violation of protected zones around nests and wood cutting within a breeding territory birds are leaving nests. Illegal woodcutting has caused huge damages, which intensively happen, especially in the mountains. We know of cases of the falling nests as a result as breaking branches supporting the nest. This happens when within breeding territory are lack old trees, as a result of woodcutting. This problem can be solved by installing artificial nest platforms for the Black Stork. Poland, the Czech Republic and Slovakia have successful experience in such work. A. Bokotej, N. Dziubenko — Badania i ochrona bociana... 155

An important element in protection of the Black Stork is spreading the knowledge about it in the media (newspapers, magazines, radio, and television). Educational activities are very important among the local population and state forestry workers. Summarizing, we want to stress that if the factor of disturbing the birds in the nesting period will decline, intensive ecological educational campaigns will be held, old nests will be repaired and nesting platforms will be installed, population of the Black Stork in Ukraine will increase much faster. From our side, we will continue to work on monitoring and protection of the Black Stork in Ukraine. 156 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 156–195 Robert Rozwałka Received: 13.02.2012 Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Reviewed: 14.06.2012 20–033 Lublin, ul. Akademicka 19 [email protected]

Materiały do znajomości pająków Araneae Bieszczadzkiego Parku Narodowego Materials to the knowledge of spiders Araneae of the Bieszczady National Park

Abstract: Present list of 202 spiders species Araneae which were found in the Bieszczady National Park is given. Among them 64 species were not enumerated from this Park. Worth of mention are: Ero cambridgei, Centromerus levitarsis, Centromerus silvicola, Evansia merens, Hypselistes jacksoni, Palliduphantes milleri, Pocadicnemis carpatica, Taranucnus bihari, Acantholycosa lignaria, Zora distincta, Sibianor larae, Talavera parvistyla. The first finding of Anguliphantes tripartitus in the East Carpathians is recorded. It was also established that all information about occurrence of Peponocranium ludicrum was erroneous and this species does not occur in Poland.

Key words: Araneae, Bieszczady National Park.

Wstęp Pająki Bieszczadzkiego Parku Narodowego są stosunkowo słabo zbada- ne. Najobszerniejszym opracowaniem jest publikacja Staręgi (1971), który z Bieszczadów wraz z przyległymi terenami Pogórza Przemyskiego i Beskidu Niskiego podaje łącznie około 260 gatunków pająków. W tym opracowaniu uwzględniono również nieliczne dane z wcześniejszych publikacji (Kulczyński 1884; Czajka 1957; Bednarz 1966; Staręga 1966; Prószyński i Staręga 1971). Po tej publikacji (Staręga 1971), informacje na temat araneofauny Bieszczadz- kiego PN zostały tylko w niewielkim stopniu uzupełnione (Punda 1972; Starę- ga 1972, 1974; Staręga i Nakaziuk 1987; Czajka i in. 1981; Rozwałka 2010a). Łącznie, w przeglądzie dotychczasowych źródeł bibliograficznych, można zna- leźć informacje o 198 gatunkach pająków wymienianych z obszaru Parku oraz około 300 gatunkach z całych Bieszczadów w sensie Katalogu Fauny Polski (Prószyński i Staręga 1971). W prezentowanym poniżej opracowaniu zamieszczono wyniki badań inwentaryzacyjnych, jakie przeprowadzono, głównie w roku 2010, na potrzeby Operatu Bieszczadzkiego PN (zezwolenie nr 57/10), częściowo uzupełnionych w roku 2011 (zezwolenie nr 8/11). Poddano również krytycznej analizie dotychczasowe dane literaturowe, gdyż przy weryfikacji danych bibliograficznych na potrzeby Operatu, pojawiły się pewne wątpliwości, np. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 157 natury zoogeograficznej, czy siedliskowo-środowiskowej, które pozwoliły uznać za błędne niektóre informacje zawarte we wcześniejszych publikacjach. Przy gatunkach pospolitych wymieniono jedynie liczbę okazów oraz stanowiska, gatunki interesujące lub rzadkie, nietypowo stwierdzone, itp., zostały omówione szerzej. Cyfry rzymskie oznaczają kolejne miesiące, a skróty: p- pierwszą, m- środkową, a k- ostatnią dekadę miesiąca. Gwiazdką (*) wyróżniono gatunki nie wymieniane dotychczas z Bieszczadzkiego PN.

Wykaz stanowisk – Beniowa (w tekście Beniowa-1), stary cmentarz pozostały po zniszczonej wsi, wysiewki z mchów porastających podłoże1; (Beniowa-2), wilgotne łąki przechodzące w zbiorowiska szuwarowe z kosaćcami (Iris pseudacorus), czerpak entomologiczny z roślinności zielnej; – Berehy (Brzegi) Górne (w tekście Berehy-1), ekstensywnie użytkowane łąki, czerpak entomologiczny z roślinności zielnej; (Berehy-2), stary cmentarz, pojedyncze okazy zbierane z podłoża, pni drzew, itp.; (Berehy-3), lasy bukowe wzdłuż podejścia na Połoninę Caryńską, wysiewki ze ściółki oraz okazy zbierane pod kamieniami; – Bukowe Berdo (w tekście Bukowe), połoniny oraz skałki, materiał zbierany pod kamieniami w strefie połonin, w szczelinach skalnych, itp.; – Bukowiec (w tekście Bukowiec-1), zadrzewienia olszynowe położone wzdłuż drogi biegnącej z Bukowca w kierunku Beniowej, wysiewki z mchów i ściółki pokrywającej podłoże; (Bukowiec-2), zadrzewienia olszynowo-jesionowe (antropogenicznego pochodzenia?) położone przy parkingu w Bukowcu, wysiewki z mchów i ściółki pokrywającej podłoże; (Bukowiec-3) las bukowo-jaworowy niedaleko od Bukowca, wysiewki ze ściółki; – Negrylów (w tekście Negrylów), młodniki świerkowe i jodłowe położone wzdłuż drogi biegnącej z Bukowca na Negrylów; wysiewki z mchów i ściółki pokrywającej podłoże; – Połonina Bukowska (w tekście Bukowska), połoniny ciągnące się od Przełęczy Bukowskiej niemal do Kińczyka Bukowskiego, okazy zbierane pod kamieniami, na podłożu, w szczelinach skalnych, itp.; – Połonina Caryńska (w tekście Caryńska-1), lasy bukowe wzdłuż szlaku od strony Ustrzyk Górnych, sito entomologiczne ze ściółki oraz okazy zbierane pod kamieniami; (Caryńska-2), strefa połonin, okazy zbierane pod kamieniami, czerpak entomologiczny, wysiewki z darni; – Dźwiniacz Górny (tekście Dźwiniacz-1), zarośla olszynowe i wierzbowe porastające obrzeża strumieni i rowów melioracyjnych na łąkach otaczających nieistniejącą obecnie wieś Dźwiniacz Górny, wysiewki ze ściółki i mchów pokrywających podłoże; (Dźwiniacz-2), ekstensywnie użytkowane łąki, czerpak entomologiczny

1 Wymieniono tylko główną metodykę stosowaną na danym stanowisku. Stałym uzupełnieniem metod odłowu było wypatrywanie pojedynczych okazów na podłożu, roślinach, pniach drzew, itp. 158 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

z roślinności zielnej; (Dźwiniacz-3), otwarte torfowisko wysokie Ledo-Sphagnetum, czerpak z roślinności zielnej; – Halicz (w tekście Halicz), szczytowe partie, okazy zbierane pod kamieniami, na podłożu, itp.; – Kamienna (w tekście Kamienna), kamienne rumowiska wokół szczytu, okazy zbierane pod kamieniami; – Kopa Bukowska (w tekście Kopa), kamienne rumowiska i połoniny wokół szczytu, okazy zbierane pod kamieniami i na roślinności zielnej; – Krzemień (w tekście Krzemień), szczytowe partie, okazy zbierane pod kamieniami oraz wysiewki z darni i mchów; – Mała Rawka (w tekście Mała Rawka), połoniny szczytowe, okazy zbierane pod kamieniami; – dolina Górnej Solinki, tzw. Moczarne (w tekście Moczarne), okazy zbierane na ścianach zabudowań; – Berehy Górne – Nasiczne (w tekście Nasiczne), nasłoneczniona wychodnia skalna (dawny kamieniołom) przy drodze z Berehów do Nasicznego, okazy zbierane pod kamieniami; – Wielka Rawka (w tekście Rawka-1), lasy bukowe i bukowo-jodłowe przy podejściu szlakiem od strony Ustrzyk Górnych, okazy zbierane pod kamieniami; (Rawka-2), połoniny na szczycie, okazy zbierane pod kamieniami; – Rozsypaniec (w tekście Rozsypaniec-1), lasy bukowo-jaworowe na południowo- zachodnich i zachodnich stokach Rozsypańca, okazy zbierane pod kamieniami; (Rozsypaniec-2), kamienne rumowiska (grechoty) oraz połoniny, pojedyncze okazy zbierane pod kamieniami oraz na podłożu; – potok Roztoka (w tekście Roztoka-1), tzw. kamieńce w korycie potoku Roztoka w okolicach Tarnawy Niżnej, okazy zbierane na podłożu i pod kamieniami; (Roztoka-2), ściółka i mchy pokrywające podłoże w drzewostanach olchowych i olchowo-jaworowych porastających stoki doliny potoku Roztoka w okolicach Tarnawy Niżnej, wysiewki sitem entomologicznym; – dolina górnego Sanu (w tekście San-1), łąki, czerpak z roślinności zielnej; (San-2), olszyny nadrzeczne Alnetum incanae, wysiewki ze ściółki i mchów; (San-3), lasy bukowe blisko źródeł Sanu, wysiewki ze ściółki i okazy zbierane pod kamieniami; – Smerek (w tekście Smerek), połoniny i rumowiska kamienne w pobliżu szczytu, okazy zbierane pod kamieniami; – Sokoliki Górskie (w tekście Sokoliki), zarośla i niskie zadrzewienia olchowe i olchowo- wierzbowe, wysiewki ze ściółki i mchów; – dolina Górnej Solinki (w tekście Solinka), olszyny Alnetum incanae w okolicach ujścia potoku Wielki Lutowy powyżej Moczarnego, wysiewki z darni i mchów; – torfowisko Tarnawa koło Tarnawy Niżnej (w tekście Tarnawa-1), otwarte torfowisko wysokie Ledo-Sphagnetum, wysiewki z darni, czerpak z roślinności zielnej oraz okazy zbierane z podłoża; (Tarnawa-2), bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 159

wysiewki z mchów i darni, czerpak z roślinności runa i niskiego podszytu; (Tarnawa-3), ekstensywnie użytkowane łąki, czerpak z roślinności zielnej; (Tarnawa-4), zarośla przydrożne i wysokie byliny, czerpak z roślinności zielnej; (Tarnawa-5), zabudowania, okazy zbierane wewnątrz i na zewnątrz budynków; – Tarnica (w tekście Tarnica-1), lasy bukowe na stokach Tarnicy od strony Wołosatego, okazy zbierane pod kamieniami oraz wysiewki ze ściółki; (Tarnica-2), szczytowe partie, okazy zbierane pod kamieniami, na podłożu, itp.; – Ustrzyki Górne (w tekście Ustrzyki), zabudowania, okazy zbierane wewnątrz i na zewnątrz budynków; – Połonina Wetlińska (w tekście Wetlińska-1), lasy bukowe przy podejściach na Połoninę Wetlińską od strony Berehów Górnych, okazy zbierane pod kamieniami; (Wetlińska-2), szczytowe partie połonin na Połoninie Wetlińskiej, okazy zbierane pod kamieniami, czerpak entomologiczny; – Szeroki Wierch (w tekście Wierch-1), lasy bukowe na zachodnich i północnych stokach od strony Ustrzyk Górnych, wysiewki ze ściółki oraz okazy zbierane pod kamieniami, na pniach drzew, w wykrotach, itp.; (Wierch-2), połoniny rozciągające się wzdłuż grzbietu, okazy zbierane pod kamieniami, czerpakowanie roślinności zielnej; – Wołosate (w tekście Wołosate-1), torfowisko wysokie, pojedyncze okazy zbierane na upatrzonego oraz czerpak entomologiczny z roślinności zielnej; (Wołosate-2), las bukowo-jaworowy położony powyżej torfowiska, wysiewki ze ściółki; – potok Wołosaty (w tekście Wołosaty), kamieńce w korycie potoku nieco poniżej Ustrzyk Górnych, okazy zbierane na upatrzonego z podłoża i pod kamieniami; – potok Zwór (w tekście Zwór), las i zarośla olszynowe oraz olszynowo-wierzbowe, miejscami z podrostem malinowym, w okolicy ujścia potoku Zwór do Wołosatego, wysiewki z mchów i ściółki.

Wykaz gatunków

Pholcidae

*Pholcus opilionoides (Schrank, 1781) – 8 ok.: ♂mVII; ♀kIV, mVII, mVIII; juv. mVII; Moczarne; Nasiczne; Tarnawa-5. Stanowiska z Moczarnego i Tarnawy Niżnej są synantropijne, natomiast dorosłą samicę stwierdzono także pod kamieniami na nasłonecznionym stoku przy drodze z Berehów Górnych do Nasicznego. Ten gatunek w środkowej i północnej Polsce występuje prawie wyłącznie synantropijnie, ale w południowej części kraju ma także szereg stanowisk naturalnych lub też półnaturalnych, szczególnie w różnego typu rumowiskach kamiennych, na ciepłych nasłonecznionych skarpach, itp. (Staręga 1976, 1978, 1988). Trudno jednak mieć pewność czy część naturalnych stanowisk P. opilionoides nie jest efektem zawleczenia z biotopów synantropijnych, gdyż ten pająk często bywa spotykany poza zabudowaniami, ale zazwyczaj w pobliżu szlaków komunikacyjnych, w kamieniołomach, w okolicy wysypisk śmieci czy na stanowiskach 160 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ruderalnych (Rozwałka 2004, 2007a). Przy czym na stanowiskach ruderalnych utrzymuje się często przez kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat (Rozwałka mat. niepubl.). Takie wieloletnie funkcjonowanie populacji poza biotopami synantropijnymi świadczy o dużym potencjale adaptacyjnym tego gatunku lub też jest wskazówką, że naturalny (pierwotny) areał występowania P. opilionoides obejmował także południową Polskę.

*Pholcus phalangioides (Fuesslin, 1775) – 1 ok.: juv. mVII; Ustrzyki. Segestriidae

Segestria senoculata (Linnaeus, 1758) – 44 ok.: ♂mVIII; ♀pVI, mVIII, pX; juv. kIV-pV, mVI, pX; Berehy-2; Bukowe; Bukowska; Caryńska-1,-2; Halicz; Kamien- na; Kopa; Krzemień; Rozsypaniec-2; Smerek; Wetlińska-2; Wierch-2; Tarnawa-5; Tar- nica-1,-2; Rawka-2. Na niżu Segestria senoculata zasiedla pełną spękań i szczelin korę drzew (np. kasztanowców, czereśni, jaworów, sosen, modrzewi), czasem także dziuple, budki lęgowe, itp. Często także pojawia się synantropijnie zasiedlając szczeliny i spękania murów (Prószyński i Staręga 1971; Staręga 1988; Dziabaszewski 1989, 1995). W Bieszczadach ten gatunek bardzo sporadycznie był odławiany (lub obserwowany) na korze drzew (Staręga 1971 oraz obs. autora). Natomiast zasiedla niemal wyłącznie przestrzenie i szczeliny pod kamieniami w skalnych rumowiskach w strefie połonin (por. Staręga 1971), choć w analogicznych biotopach w Tatrach (obs. autora) jest nieobecny. Często zresztą pod kamieniami oprzędy Segestria senoculata, wraz z oprzędami Zelotes spp., towarzyszą koloniom Sitticus rupicola. Porównawcza analiza morfologiczna osobników z populacji niżowych i bieszczadzkich nie wykazała istotnych taksonomicznie różnic. Być może badania molekularne udzielą odpowiedzi, czy w tym wypadku mamy izolowane środowiskowo populacje? ekotypy? podgatunki? czy też odmienne preferencje mikrosiedliskowe są tylko przejawem lokalnej zmienności bez podtekstów taksonomicznych. Mimetidae

*Ero cambridgei Kulczyński, 1911 – 1 ok.: 1 ♀ – 25.05.2010; pod kamieniem w obrębie buczyn krzywulcowych w pobliżu górnej granicy lasu przy podejściu na Szeroki Wierch od strony Ustrzyk Górnych. Pająk o fragmentarycznie poznanym rozmieszczeniu w Polsce (Ryc. 1) (i Europie) oraz nie do końca sprecyzowanych preferencjach siedliskowo-środowiskowych, gdyż łowiony bywa rzadko i w niewielkiej liczbie okazów. Z obserwacji wynika, że preferuje raczej otwarte biotopy z licznymi kępami traw lub turzyc u podstawy, w których poluje i szuka schronienia (Rozwałka 2007b, 2009; Nentwig i in. 2011). Ponadto jest to gatunek dojrzewający i aktywny w okresie jesienno-[zimowo]-wiosennym, co zapewne także wpływa na rzadkość stwierdzeń. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 161

Ryc. 1. Krajowe stanowiska Ero cambridgei. Nie publikowane: VU 82, VU 83 – dolina Warty, WU 66 – Torfowisko Linkowo. Fig. 1. Distribution of Ero cambridgei in Poland. Unpublished: VU 82, VU 83 – Warta River Valley, WU 66 – Peat-bog Linkowo.

Ero furcata (Villers, 1789) – 2 ok.: ♀mVIII; juv. pX; Beniowa-1; San-2. Theridiidae

*Cryptachaea riparia (Blackwall, 1834) – 4 ok.: ♀mVIII; juv. kV, mVI; Caryńska-2; Tarnawa-1,-5.

Asagena phalerata (Panzer, 1801) – 1 ok.: juv. mVIII; Beniowa-1.

*Enoplognatha latimana Hippa et Oksala, 1982 – 2 ok.: ♀mVIII; San-2. Prawdopodobnie część stanowisk Enoplognatha ovata (Clerck) wymienianych w opracowaniu Staręgi (1971) odnosi się także do tego gatunku, gdyż E. latimana 162 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) opisano dopiero później (Hippa i Oksala 1982) i jest bardzo zbliżona morfologicznie do E. ovata. Oba gatunki są bardzo pospolite, zazwyczaj współwystępują także w tych samych środowiskach, choć nieco różnią się fenologią oraz tym, że E. latimana jest gatunkiem heliofilnym i nie występuje w miejscach zacienionych, np. w runie i podszycie lasów (Kwiecień-Wrotniewska i in. 1993).

Enoplognatha ovata (Clerck, 1758) – 30 ok.: ♂mVII; ♀m-kVIII; Beniowa-2; Brze- gi-1; Bukowe; Dźwiniacz-2,-3; San-1,-2; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wołosate-1.

*Euryopis flavomaculata (C.L. Koch, 1836) – 16 ok.: ♂mVI, mVII, mVIII; ♀mVI, mVIII; Tarnwa-1,-2.

*Lasaeola tristis (Hahn, 1833) – 8 ok.: ♂kV, mVI; ♀mVIII; juv. p-kV; Tarna- wa-1,-2; Wierch-1; Wołosate-1.

Neottiura bimaculata (Linnaeus, 1758) – 27 ok.: ♂kV-mVI; ♀p-kVI, mVII; juv. kV, m-kVI; Beniowa-2; Berehy-1; Dźwiniacz-2,-3; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wołosate-1; Wołosaty.

Paidiscura pallens (Blackwall, 1834) – 5 ok.: ♂mVI; ♀kV; juv. mVI; Benio- wa-2; Roztoka-2; Tarnawa-1,-4.

*Parasteatoda lunata (Clerck, 1758) – 6 ok.: ♀mVII, juv. mVI; Roztoka-2; Tar- nawa-4,-5.

Phylloneta impressa (L. Koch, 1881) – 3 ok.: ♂mVII; ♀mVII, mVIII; Bukowe; Tar- nawa-4.

Phylloneta sisyphia (Clerck, 1758) – 4 ok.: ♂kV; ♀mVII, mVIII; Negrylów; Tar- nawa-4; Wierch-2.

Robertus lividus (Blackwall, 1836) – 1 ok.: ♂kV; Sokoliki.

Robertus neglectus (O.P.-Cambridge, 1871) – 7 ok.: ♂kIV, mVII, mVIII; Bukowiec-2; Roztoka-2; Zwór.

*Robertus scoticus Jackson, 1914 – 2 ok.: 1 ♂ - 25.05.2010; wysiewki z torfow- ców w borze bagiennym na torfowisku Tarnawa (Tarnawa-2); 1 ♀ - 20.07.2010; wysiewki z kęp mchów, w tym torfowców, porastających załomy skalne na szczytowej grani Krzemienia. Dość rzadki w Polsce gatunek borealny, zamieszkujący mszystą darń wilgotnych łąk oraz mchy w podmokłych lasach i zaroślach. Występuje zapewne na terenie całego kraju, choć dotychczas wymieniany był z nielicznych stanowisk zgrupowanych głównie w południowo-zachodniej (Woźny i in. 1988) i północno-wschodniej części kraju (Staręga 1996: fig. 1; Staręga 2003; Kupryjanowicz 2005). Ostatnio wykazany także ze stanowisk na Lubelszczyźnie (Rozwałka 2007b), w Lasach Janowskich (Rozwałka 2009) oraz na Podhalu (Cichocki i Rozwałka 2012). R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 163

*Robertus truncorum (L. Koch, 1872) – 2 ok.: 1 ♀ - 18.08.2010; wysiewki z kęp mchów rosnących między kamieniami w szczytowej części grzbietu Połoniny Caryńskiej; 1 ♀ - 18.08.2010; wysiewki ze ściółki i mchów na skraju lasu bukowego w okolicach Berehów Górnych. Gatunek alpejsko-karpacki, zamieszkujący ściółkę i mchy w lasach reglowych i w piętrze kosodrzewiny oraz darń na połoninach i halach, do około 1900 m n.p.m (Kulczyński 1881; Prószyński i Staręga 1971). W Polsce stosunkowo rzadki (Staręga i Kupryjanowicz 1996: fig. 1), ale chyba jego „rzadkość” jest nieco pozorna i wynika ze słabego zbadania w Polsce araneofauny obszarów gór i pogórzy.

*Simitidion simile (C.L. Koch, 1836) – 1 ok.: ♀kV; Tarnawa-1.

Theridion varians Hahn, 1833 – 2 ok.: ♂mVI; ♀mVII; Dźwiniacz-1; Roztoka-2. Linyphiidae

Agyneta cauta (O. P.-Cambridge, 1902) – 11 ok.: ♂mVI, mVII; ♀mVI, mVII; Dźwiniacz-1; Tarnawa-1.

Agyneta ramosa Jackson, 1914 – 3 ok.: ♂kV; ♀mVI; Roztoka-2; Tarnava-2.

*Anguliphantes tripartitus (Miller et Svatoň, 1978) – 1 ok.: 1 ♂ - 21.07.2010; pod kamieniem w borówczyskach porastających szczytowe partie Połoniny Caryńskiej. Jak wynika z opublikowanej niedawno krytycznej analizy rozmieszczenia Anguliphantes monticola (Kulczyński) oraz A. tripartitus (Miller et Svatoň) w Polsce; A. monticola jest gatunkiem występującym wyłącznie w strefie hal w Tatrach oraz, co jest pewnym zaskoczeniem, w dwu jaskiniach w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej (Rozwałka i in. 2010). Pozostałe stanowiska z Polski, skąd był wymieniany „Anguliphantes monticola” odnoszą się zazwyczaj do A. tripartitus (Rozwałka i in. 2010). Prawdopodobnie Czajka i in. (1981), wymieniając z połonin na Szerokim Wierchu „A. monticola” mogli dysponować okazem A. tripartitus, ale trudno mieć pewność, gdyż analiza fragmentarycznie zachowanych zbiorów dowodowych wykazała liczne pomyłki determinacyjne w obrębie rodzaju Anguliphantes, szczególnie z A. nodifer (Simon) lub A. angulipalpis (Westring) (Rozwałka i in. 2010; Rozwałka mat. niepubl.)2. Prezentowane stanowisko jest obecnie najdalej na wschód wysuniętym udokumentowanym miejscem występowania tego gatunku, pierwszym w obrębie Karpat Wschodnich (Rozwałka i in. 2010: fig. 2).

*Araeoncus humilis (Blackwall, 1841) – 1 ok.: ♀pX; Caryńska-1. Najprawdopodobniej również jako odnoszące się do A. humilis należy traktować dane Czajki i in. (1981), którzy wymieniali pojedynczą samicę „Diplocephalus permixtus (O.P.-Cambridge)” złowioną w szczytowych partiach Szerokiego Wierchu. D. permixtus jest gatunkiem wybitnie higrofilnym, zamieszkującym ściółkę podmokłych olsów, łęgów, itp. środowisk (Staręga 1988, 2003; Harvey i in. 2002), co czyni występowanie w biotopie wymienianym przez Czajkę i in. (1981) bardzo mało prawdopodobnym. Natomiast samice

2 Według informacji uzyskanych od pracowników Uniwersytetu Wrocławskiego, po doc. S. Pilawskim i drze M. Czajce nie zachowały się żadne zbiory ani materiały dowodowe, które umożliwiłyby ewentualne rozstrzygnięcie i wyjaśnienie kwestionowanych oznaczeń. 164 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Diplocephalus permixtus i Araeoncus humilis są bardzo podobne pod względem budowy morfologicznej (por. Locket i Millidge 1953; Wiehle 1960; Roberts 1987; Nentwig i in. 2011), a dodatkowo A. humilis jest częstym aeronautą (Kupryjanowicz 2005).

Asthenargus paganus (Simon, 1884) – 52 ok.: ♂kVI, pX; ♀kIV-kV, m-kVII, m-kVIII, pX; Beniowa-1; Berehy-3; Bukowiec-1,-2; Caryńska-1,-2; Roztoka-2; San-2; Sokoli- ki; Solinka; Tarnica-1; Wetlińska-1,-2; Wierch-1,-2; Zwór. Gatunek borealno-górski, w Polsce z wyraźnymi dwoma rozłącznymi obszarami występowania. Areał górski obejmuje całą południową część kraju wraz ze strefą wyżyn (Staręga 1988, 2000), a drugi północno-wschodnią część Polski, z wyraźną dysjunkcją na Niżu Środkowopolskim (Staręga 2003: ryc. 1).

*Bathyphantes gracilis (Blackwall, 1841) – 1 ok.: ♂mVII; Tarnawa-2.

Bathyphantes nigrinus (Westring, 1851) – 51 ok.: ♂ kIV-kV; ♀kIV-kV, mVI; Bu- kowiec-1,-2; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; Tarnawa-2; Zwór.

Bolyphantes alticeps (Sundevall, 1833) – 17 ok.: ♂;♀pX; juv. mVII, mVIII; Bukowe; Bukowiec-2; Caryńska-1,-2; Tarnawa-2.

Bolyphantes luteolus (Blackwall, 1833) – 2 ok.: ♂kIV; ♀pV; Caryńska-1.

Centromerus arcanus (O.P.-Cambridge, 1873) – 13 ok.: ♂kV, mVII; ♀kIV-pV, mVI, mVII, mVIII; Caryńska-2; Dźwiniacz-1; Tarnawa-2; Zwór.

*Centromerus levitarsis (Simon, 1884) – 2 ok.: 1 ♀ - 3.05.2010; wysiewki z kęp mchów na otwartej, bezleśnej części torfowiska Ledo-Sphagnetum magellanici (Tarnawa-1); 1 ♂ - 25.05.2010; wysiewki z mchów porastających podłoże w borze bagiennym Vaccinio uliginosi-Pinetum na torfowisku Tarnawa (Tarnawa-2). Rzadki gatunek sfagnofilny, znany w Polsce z nielicznych, rozproszonych stanowisk (Ryc. 2). Stanowisko Wojtaczki i Woźnego (1993) z okolic Złotego Stoku jest bardzo wątpliwe i zostało pominięte (Ryc. 2), gdyż występowanie tego związanego z torfowcami i torfowiskami (Locket i Millidge 1953; Wiehle 1956; Staręga 1988, 2003; Harvey i in. 2002; Nentwig i in. 2011) gatunku w ciepłej buczynie południowej jest bardzo mało prawdopodobne.

Centromerus pabulator (O. P.-Cambridge, 1875) – 10 ok.: ♂pX, mVIII; ♀mVIII, pX; Caryńska-1,-2; Tarnawa-1.

*Centromerus silvicola (Kulczyński, 1894) – 12 ok.: 1 ♂ - 8.10.2010; wysiewki z mchów porastających podłoże na starym cmentarzu w Beniowej; 2 ♀♀ - 3.05.2010; wysiewki z mchów i ściółki w lesie bukowo-jaworowym niedaleko parkingu w Bukowcu; 1 ♀ - 30.04.2011; wysiewki z mchów w lesie olchowym położonym wzdłuż drogi z Bukowca na Beniową; 2 ♀♀ - 30.04.2011; wysiewki ze ściółki i mchów spod olszyn przy parkingu w Bukowcu; 2 ♀♀ - 3.05.2010; 1 ♀ -20.07.2010; 1 ♀ - 29.04.2011; wysiewki z mchów i ściółki w zaroślach olszynowych porastających dolinę potoku Roztoka w Tarnawie Niżnej; 2 ♀♀ - 4.05.2010; wysiewki ze ściółki w lesie bukowym z podrostem leszczynowym powyżej torfowiska w Wołosatem. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 165

Gatunek górski, związany z mchami i ściółką lasów liściastych w strefie pogórzy i w niższych położeniach górskich (Weiss i Bauchhness 1995; Nentwig i in. 2011). W Polsce znany dotychczas z jednego tylko stanowiska – góra Rożki koło Cisnej (Staręga 1971). Sądząc po danych na temat rozmieszczenia C. silvicola w Niemczech (Staudt 2011), Czechach (Buchar i Růžička 2002) oraz na Słowacji (Gajdoš i in. 1999), stanowiska w Bieszczadach są jedynymi przekraczającymi łuk Karpat i wyznaczają fragment północnej granicy zasięgu tego gatunku w Europie. Miesiące połowów okazów (kwiecień-maj oraz październik) wyraźnie wskazują, że jest to gatunek dojrzewający jesienią i aktywny do późnej wiosny.

7 8 9123456 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 0 8 6 7 5 5 WA 4 6 DF EF FF 3 XA 4 CF 37890123456789 5 6 7 8 2 01234567890123456 1 9 0 1 2 3 4 5 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 789 7 4 VU WV 6 3 XV CE DE EE FE 5 2 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 7 4 VU WU 6 3 XU FD 5 2 6 7 CD DD ED 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 6789 9 6 8 8 7 5 6 4 VT WT 5 3 XT CC DC EC FC 4 2 3 1 2 0 1 9 9 8 0 7 9 6 VS 0 8 5 7 6 4 WS FB XS YS 0 5 3 CB DB EB GB 4 2 BB 3 1 2 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 8 9 0 8 9 7 0 XR 1 8 WR 6 5 9 7 4 6 7 8 6 1 3 YR BA 890 5 CA DA EA FA 5 0 4 0190 3 3 2 567 2 1 1 0 0 9 9 8 8 7 7 CV 6 6 DV EV 5 FV 012345678901234567890123456 4 7890 123 Ryc. 2. Krajowe stanowiska Centromerus levitarsis. Nie publikowane: XU 31 – poligon Biedrusko. Fig. 2. Distribution of Centromerus levitarsis in Poland. Unpublished: XU 31 – Biedrus- ko firing ground. Centromerus sylvaticus (Blackwall, 1841) – 35 ok.: ♂kVI, pX; ♀kIV-pV, mVI, mVIII; juv. mVIII; Beniowa-1; Berehy-3; Bukowiec-1,-3; Caryńska-1,-2; Rozto- ka-2; Solinka; Tarnawa-1,-2; Wołosate-2; Zwór.

*Ceratinella brevipes (Westring, 1851) – 1 ok.: 1 ♀ - 14.08.2010; wysiewki z wilgotnej ściółki i mchów spod olch w dolinie górnego Sanu niedaleko ruin dworu Stroińskich. 166 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Rzadki gatunek higrofilny (Ryc. 3), złowiony w typowym habitacie, którym bywa najczęściej ściółka olsów i łęgów lub darń turzycowisk, wilgotnych łąk, itp. (Wiehle 1960; Staręga 1988; Kupryjanowicz 2005; Nentwig i in. 2011). Staręga (1966, 1971) wykazywał C. brevipes, na podstawie pojedynczej samicy odłowionej w rumowiskach kamiennych na szczycie Halicza. Z uwagi na mało prawdopodobny biotop występowania, informacje Staręgi (1966, 1971) budzą duże wątpliwości – por. uwagi przy C. brevis.

7 8 9123456 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 0 8 6 7 5 5 WA 4 6 DF EF FF 3 XA 4 CF 37890123456789 5 6 7 8 2 01234567890123456 1 9 0 1 2 3 4 5 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 789 7 4 VU WV 6 3 XV CE DE EE FE 5 2 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 7 4 VU WU 6 3 XU FD 5 2 6 7 CD DD ED 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 6789 9 6 8 8 7 5 6 4 VT WT 5 3 XT CC DC EC FC 4 2 3 1 2 0 1 9 9 ? 8 0 7 9 6 VS 0 8 5 7 6 4 WS FB XS YS 0 5 3 CB DB EB GB 4 2 BB 3 1 2 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 8 9 0 8 9 7 0 XR 1 8 WR 6 5 9 7 4 6 7 8 6 1 3 YR BA 890 5 CA DA EA FA 5 0 4 0190 3 3 2 567 2 1 1 0 0 9 9 8 8 7 ? 7 CV 6 6 DV EV 5 FV 012345678901234567890123456 4 7890 123 Ryc. 3. Krajowe stanowiska Ceratinella brevipes. Nie publikowane: VT 83 – Brody, XU 22 – Złotkowo, XU 31 – poligon Biedrusko, XT 80 – Surmin, XV 13 – Okonek. Stanowiska z Pienin [DV 57] (Staręga 1976) oraz Stężycy [EC 51] (Staręga 1984) zaznaczono jako wątpliwe. Fig. 3. Distribution of Ceratinella brevipes in Poland. Unpublished: VT 83 – Brody, XU 22 – Złotkowo, XU 31 – Biedrusko firing ground, XT 80 – Surmin, XV 13– Okonek. Localities in the Pieniny Mts. [DV 57] (Staręga 1976) and Stężyca [EC 51] (Staręga 1984) are marked as doubtful.

Ceratinella brevis (Wider, 1834) – 57 ok.: ♂;♀; juv. kIV-mV, mVI, mVIII; Beniowa-1; Bukowiec-1,-2,-3; Bukowska; Caryńska-2; Dźwiniacz-1; Halicz; Krzemień; Roztoka-2; San-2; Solinka; Tarnica-2; Wetlińska-2; Wierch-2; Zwór. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 167

Bieszczadzkie okazy C. brevis, szczególnie te ze strefy połonin, charakteryzują się bardzo ciemnym (brunatnoszarym, brunatnym) ubarwieniem boków i dolnej strony odwłoka zamiast typowej dla tego gatunku barwy szarej (srebrnoszarej, ciemnoszarej) (Wiehle 1960; Roberts 1987; Nentwig i in. 2011), powszechnej u osobników z terenów niżowych. Ten przejaw melanizmu wysokogórskiego powoduje, że brunatne scutum pokrywające grzbietową stronę odwłoka, słabo lub prawie wcale nie kontrastuje z ubarwieniem boków ciała, przez co w przypadku samic, łatwo o pomyłkę z Ceratinella brevipes (Westring).

*Ceratinella scabrosa (O. P.-Cambridge, 1871) – 21 ok.: ♂mVII; ♀mVI, mVII, mVIII; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; Tarnawa-2; Solinka. Gatunek w Polsce znany z kilkunastu rozproszonych stanowisk (Ryc. 4). Wymagania środowiskowe C. scabrosa są trudne do sprecyzowania, gdyż ten pająk bywa łowiony zazwyczaj w niewielkiej liczbie okazów. W Polsce najczęściej dotychczas wykazywany ze ściółki starych cienistych drzewostanów liściastych (Staręga 1988, 2003; Rozwałka 2009), choć pojawia się także w środowiskach kserotermicznych, o ile występują w nich grube poduszki mchów (Rozwałka 2007a).

7 8 9123456 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 0 8 6 7 5 5 WA 4 6 DF EF FF 3 XA 4 CF 37890123456789 5 6 7 8 2 0 1234567890123456 1 9 0 1 2 3 4 5 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 789 7 4 VU WV 6 3 XV CE DE EE FE 5 2 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 7 4 VU WU 6 3 XU FD 5 2 6 7 CD DD ED 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 6789 9 6 8 8 7 5 6 4 VT WT 5 3 XT CC DC EC FC 4 2 3 1 2 0 1 9 9 8 0 7 9 6 VS 0 8 5 7 6 4 WS FB XS YS 0 5 3 CB DB EB GB 4 2 BB 3 1 2 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 8 9 0 8 9 7 0 XR 1 8 WR 6 5 9 7 4 6 7 8 6 1 3 YR BA 890 5 CA DA EA FA 5 0 4 0190 3 3 2 567 2 1 1 0 0 9 9 8 8 7 7 CV 6 6 DV EV 5 FV 012345678901234567890123456 4 7890 123 Ryc. 4. Krajowe stanowiska Ceratinella scabrosa. Nie publikowane: VT 93 – Mierków, VU 71– Laski Lubuskie, XU 31– poligon Biedrusko. Fig. 4. Distribution of Ceratinella scabrosa in Poland. Unpublished: VT 93 – Mierków, VU 71 – Laski Lubuskie, XU 31 – Biedrusko firing ground. 168 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Dicymbium tibiale (Blackwall, 1836) – 23 ok.: ♂kIV; ♀kIV, mVIII; Bukowiec-2; Roztoka-2.

Diplocephalus cristatus (Blackwall, 1833) – 2 ok.: ♀kIV, mVIII; Bukowiec-2; San-2.

Diplocephalus helleri (L. Koch, 1869) – 1 ok.: 1 ♀ - 14.08.2010; wysiewki ze ściółki zarośli olchowych w dolinie górnego Sanu niedaleko ruin dworu Stroińskich. Rzadki gatunek górski wymieniany w Polsce z rozproszonych stanowisk od Karkonoszy po Bieszczady (Staręga i Kupryjanowicz 1996: fig. 3). Najczęściej występuje w wilgotnej ściółce leśnej w pobliżu górskich potoczków, w okolicach wysięków wody, źródlisk, itp. środowiskach (Prószyński i Staręga 1971).

Diplocephalus latifrons (O.P.-Cambridge, 1863) – 90 ok.: ♂;♀;juv. kIV-pV, kV, mVI, mVII, mVIII, pX; Beniowa-1; Bukowiec-1,-2,-3; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; San- 2,-3; Sokoliki; Solinka; Wierch-1; Zwór.

*Diplocephalus picinus (Blackwall, 1841) – 3 ok.: ♂mVIII; ♀mVII, pX; Benio- wa-1; Mała Rawka; Tarnawa-2;

Diplostyla concolor (Wider, 1834) – 66 ok.: ♂;♀;juv. kIV-pV, mVI, mVIII; Benio- wa-1; Bukowiec-1,-2,-3; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; San-2-3; Sokoliki; Tarna- wa-2; Wołosate-2; Zwór.

Dismodicus elevatus (C.L. Koch, 1838) – 3 ok.: ♀kV, mVI; Tarnawa-1,-2.

*Drapetisca socialis (Sundevall, 1832) – 7 ok.: ♂mVIII; ♀mVIII, pX; juv. mVI- II; Beniowa-1; Berehy-2; Caryńska-1; Dźwiniacz-3; Moczarne.

Erigone dentipalpis (Wider, 1834) – 2 ok.: ♂mVIII; ♀kIV; Roztoka-1; Zwór.

Erigonella hiemalis (Blackwall, 1833) – 59 ok.: ♂kIV-pV, mVIII, pX; ♀kIV, mVI; pX; juv. mVIII; Beniowa-1; Bukowiec-1,-2; Roztoka-2; San-2; Wołosate-2.

Evansia merens O.P.-Cambridge, 1900 – 11 ok.: 1 ♂; 1 ♀; 2 juv. (oraz kokony – obs.) - 20.07.2010: pod kamieniami w szczytowych partiach połoniny Szerokiego Wierchu; 1 juv. - 11.06.2011: pod kamieniami w szczytowych partiach Rozsypańca; 1 ♀; 1 juv.- 11.06.2011 (oraz kokony – obs.): pod kamieniami na Połoninie Bukowskiej; 1 subad. ♂ - 14.06.2011; pod kamieniami na grani Bukowego Berda; 1 juv. - 14.06.2011; pod kamieniami na grani Krzemienia; 2 juv. - 17.08.2010; pod kamieniami na Połoninie We- tlińskiej niedaleko schroniska „Chatka Puchatka”. Stanowiska na podstawie obserwacji samych kokonów: pod kamieniami wokół szczytu Wielkiej Rawki oraz pod kamieniami przy wieży triangulacyjnej – 19.07.2010; pod kamieniami wokół szczytu Halicza – 14.08.2010; pod kamieniami wokół szczytu Smereka – 17.08.2010; pod kamieniami w szczytowych partiach Połoniny Caryńskiej – 18.08.2010; pod kamieniem w nasło- necznionej wychodni fliszu karpackiego przy drodze z Berehów Górnych do Nasiczne- go – 18.08.2010. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 169

Prezentowane dane oraz wyniki wcześniejszych obserwacji (Rozwałka 2010a) wskazują, że ten myrmekobiotyczny pająk w Bieszczadzkim Parku Narodowym nie jest szczególnie rzadki, choć jego rozmieszczenie ograniczone jest głównie do strefy połonin, gdzie zasiedla położone pod kamieniami mrowiska Manica rubida (Latreille) lub innych gatunków mrówek. Pająk bardzo płochliwy i ruchliwy, w razie najmniejszego zaniepokojenia szybko znikający w głębi mrowiska, przez co jest bardzo trudny do złowienia. W miejscach, gdzie stwierdzono występowanie E. merens, często obserwowano 2–3 (5) osobniki i zazwyczaj liczne kokony. Z uwagi na fakt, że w trakcie badań nie stwierdzono żadnego innego gatunku pająka, który by zasiedlał położone pod kamieniami mrowiska na bieszczadzkich połoninach, determinacja na podstawie samych kokonów wydaje się także pewna. Pająk, poza wymienionymi wcześniej lokalizacjami z Bieszczadów (Rozwałka 2010a) w Polsce znany jedynie ze Skałek Łężyckich w Górach Stołowych [WR 99] (Pilawski 1966a, Woźny i in. 1988) oraz z rezerwatu Krzemienne Góry [FD 69] w Puszczy Knyszyńskiej (Staręga 2003).

Gonatium paradoxum (L. Koch, 1869) – 2 ok.: ♂pX; ♀mVI; Tarnawa-1. Gatunek w kraju dość rzadki, znany z około 20 stanowisk, w większości zlokalizowanych w południowej i wschodniej części kraju (Staręga 2003: ryc. 2). Łowiony bywa zawsze niezbyt licznie, w dość różnorodnych siedliskach i zazwyczaj w okresie późnojesiennym-[zimowo]-wczesnowiosennym.

Gonatium rubellum (Blackwall, 1841) – 6 ok.: ♂mVIII; ♀mVII, mVIII; Bukowe; Solinka.

Gongylidiellum latebricola (O. P.-Cambridge, 1871) – 4 ok.: ♂;♀mVIII; Solinka; Tarnawa-1,-2.

Synonim Gongylidiellum compar (Westring) w sensie użytym przez Czajkę i in. (1981) odnosi się wymienionego powyżej G. latebricola (por. Staręga 1983).

*Hypselistes jacksoni (O. P.-Cambridge, 1902) – 1 ok.: 1 ♀ - 25.05.2010; czerpak entomologiczny z roślinności zielnej na otwartej części torfowiska Tarnawa (Tarnawa-1). Gatunek prawdopodobnie subatlantycki, występujący na różnego typu torfowiskach lub na brzegach zbiorników wodnych. W Polsce bardzo rzadki, podany dotychczas z 4 stanowisk: torfowisk nieopodal Szuszalewa w Biebrzańskim PN [FE 55] (Kupryjanowicz 1997, 2005), splei otaczającej Jezioro Płotycze [FB 89], torfowiska Bukowski Las koło Sobiboru [FB 79] oraz brzegu Zbiornika Retencyjnego Wytyczno w otulinie Poleskiego PN [FB 59] (Rozwałka 2006).

Kaestneria dorsalis (Wider, 1834) – 1 ok.: ♀kV; Tarnawa-1.

Lepthyphantes leprosus (Ohlert, 1865) – 3 ok.: ♂kIV, pVI; ♀kV; Tarnawa-5.

*Linyphia hortensis Sundevall, 1829 – 1 ok.: ♂kV; Beniowa-2.

*Linyphia triangularis (Clerck, 1758) – 6 ok.: ♂;♀mVIII; Berehy-2,-3; Moczarne; San-2; Tarnawa-2. 170 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Macrargus rufus (Wider, 1834) – 11 ok.: ♂mVIII; ♀mVI, mVIII; juv. mVIII; Roz- toka-2; Tarnawa-2; Tarnica-1.

*Maso sundevalli (Westring, 1851) – 41 ok.: ♂kIV-pV, mVI; ♀kIV-pV, mVI, m-kVII; mVIII; juv. kIV, mVIII, pX; Beniowa-1; Bukowe; Bukowiec-1,-2; Caryńska-1,-2; Dźwiniacz-1,-2; Roztoka-2; Tarnica-1; Zwór.

*Meioneta affinis (Kulczyński, 1898) – 3 ok.: ♂kIV-pV, kVII; Bukowiec-2; Ca- ryńska-2.

*Meioneta saxatilis (Blackwall, 1844) – 1 ok.: ♀mVI; Roztoka-2.

Micrargus herbigradus (Blackwall, 1854) – 281 ok.: ♂; ♀; juv. kV-pV; mVI, m-kVII, m-kVIII, pX; Beniowa-1; Berehy-3; Bukowiec-1,-2,-3; Bukowska; Ca- ryńska-2; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; San-2,-3; Rozsypaniec-1; Sokoliki; Solinka; Tarnica-1; Wetlińska-1; Wierch-1; Wołosate-2; Zwór.

Microlinyphia pusilla (Sundevall, 1829) – 2 ok.: ♀mVI, mVIII; Tarnawa-1.

Microneta viaria (Blackwall, 1868) – 31 ok.: ♂mVIII; ♀pV, mVIII; juv. mVIII; Berehy-3; Caryńska-1; Tarnica-1; Wołosate-2.

Minyriolus pusillus (Wider, 1834) – 12 ok.: ♂kV, kVII, pX; ♀kV, m-kVII, mVIII; juv. mVII; Caryńska-2; Krzemień.

Neriene clathrata (Sundevall, 1829) – 9 ok.: ♀mVI; juv. kIV-pV, mVI, mVII, mVIII; Bukowiec-1,-2; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; Tarnawa-1,-5.

Neriene emphana (Walckenaer, 1842) – 1 ok.: ♀mVII; Roztoka-2.

Neriene peltata (Wider, 1834) – 2 ok.: ♂;♀mVII; Beniowa-2.

Obscuriphantes obscurus (Blackwall, 1841) – 1 ok.: ♂mVII; Roztoka-2.

Oedothorax agrestis (Blackwall, 1853) – 36 ok.: ♂;♀;juv. kIV-pV, mVI; Tar- nawa-1; Wołosaty.

*Oedothorax fuscus (Blackwall, 1841) – 1 ok.: ♀mVI; Tarnawa-1.

Oedothorax gibbosus (Blackwall, 1841) – 3 ok.: ♂pV, kV; ♀kV; Tarnawa-1,-2.

Palliduphantes milleri (Staręga, 1972) – 13 ok.: 1 ♂ - 2.05.2010; 1 ♀ - 26.05.2010; 1 ♂; 4 ♀♀ - 7.10.2010; 1 ♀ - 28.04.2011; okazy zbierane pod kamieniami, naj- częściej w obrębie rumowisk kamiennych, w lasach bukowych położonych na południowym i południowo-zachodnim stoku Połoniny Caryńskiej na wysokości od ok. 750 do 900 m n.p.m; 1 ♀ - 24.05.2010; pod kamieniem w lasach bukowych porastających północne stoki Szerokiego Wierchu (ok. 880-900 m n.p.m.); 2 ♀♀ - 18.08.2011; wysiewki z mchów w lesie olszynowo-jaworowym na stoku doliny potoku Roztoka w Tarnawie Niżnej; 1 ♂ - 30.04.2011 (ok. 690-700 m R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 171 n.p.m.); wysiewki z mchów w zadrzewieniach olchowych przy drodze z Bukow- ca do Beniowej (ok. 770-780 m n.p.m.); 1 ♀ - 11.06.2011; pod kamieniem na zachodnich stokach Rozsypańca porośniętych starodrzewiem bukowo-jaworowym (ok. 1050 m n.p.m.). Gatunek wschodniokarpacki, w Polsce oprócz prezentowanych w niniejszym opracowaniu stanowisk, znany z następujących lokalizacji: góra Rożki koło Cisnej (locus typicus) [EV 95]; góra Łopiennik koło Cisnej [EV 95]; góra Mała Rawka [FV 14]; góra Otryt [FV 25] (Staręga 1972). Wymieniany także z Zamkowej Góry w Pieninach (Staręga 1976), ale opisany w cytowanej pracy „samiec P. milleri” należy do rodzaju Mansuphantes (być może jest to tylko nieco nietypowy okaz Mansuphantes arciger (Kulczyński)), a nie do rodzaju Palliduphantes. Oprócz Polski, Palliduphantes milleri wymieniany jest z nielicznych stanowisk na Słowacji, Ukrainie i w Rumunii (Staręga 1972, 2001, Pekár i in. 1999).

Pelecopsis elongata (Wider, 1834) – 1 ok.: ♀kV; Tarnawa-1.

Pelecopsis radicicola (L. Koch, 1872) – 18 ok.: ♂mVI, kVII; ♀mVI, kVII, mVIII, pX; Bukowe; Caryńska-2; Tarnawa-1.

Peponocranium praeceps Miller, 1943 – 6 ok.: 2 ♂♂ - 3.05.2010; wysiewki z mchów i darni pokrywających podłoże na obrzeżach młodników świerkowych i jodłowych wzdłuż drogi z Bukowca na Negrylów; 3 ♀♀ - 25.05.2010; czerpak z roślinności zielnej (1 ♀) oraz wysiewki z mchów (2 ♀♀) na otwartym torfowisku wysokim Tarnawa; 1 ♂ - 18.07.2010; wysiewki z darni i mchów w borze bagiennym na torfowisku Tarnawa. Rzadki w Polsce gatunek górski (Ryc. 5), zamieszkujący darń i mchy różnorodnych środowisk otwartych, a niewykluczone, że jest także aeronautą, gdyż pojawia się w próbach czerpakowych. Pająk wymieniany od południowych, górzystych obszarów Niemiec (Staudt 2011), poprzez północne Czechy (Buchar i Růžička 2002) i Słowację (Gajdoš i in. 1999) sięgający Rumunii (Weiss i Petrişor (1999). Wymieniany także z północnej Karelii (Palmgren 1976), ale zamieszczone rysunki, szczególnie głowotułowia samca (Palmgren 1976: Fig. 13) sugerują, że chodzi o inny, (nieopisany?) gatunek. Zresztą sam Palmgren (1976: s. 93) zwracał uwagę na pewne odrębności okazów z Karelii (kształt głowotułowia, oszczecenie goleni I pary odnóży) w stosunku do oryginalnych opisów Millera (1943, 1947). Czajka i in. (1981) wymieniali na podstawie samicy złowionej na łące w okolicach Ustrzyk Górnych Peponocranium ludicrum (O. P.-Cambridge, 1861). Jest to niewątpliwa pomyłka tych autorów i dane te odnoszą się do P. praeceps, gdyż samice tych gatunków są bardzo zbliżone morfologicznie (Nentwig i in. 2011). Ponadto Peponocranium ludicrum należy w ogóle skreślić z listy gatunków występujących w Polsce, gdyż jedyne wzmianki o jego występowaniu (Czajka i in. 1981, Woźny i in. 1988) są mało wiarygodne. Za wykreśleniem P. ludicrum z araneofauny Polski przemawia ogólne rozmieszczenie tego gatunku w Europie. Ograniczone jest ono jedynie do obszarów z wyraźnie zaznaczającym się wpływem klimatu atlantyckiego: Wyspy Brytyjskie (Harvey i in. 2002), kraje Beneluxu (Tutelaers 2008), zachodnie i północno- zachodnie Niemcy (Staudt 2011), Dania (Scharff i Gudik-Sørensen 2006, 2011), Norwegia 172 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

(Aakra i Hauge 2003), Szwecja (Kronestedt 2001), Finlandia (Koponen 2008). Brak tego gatunku w Czechach (Buchar i Růžička 2002; Růžička i Buchar 2008), Austrii (Blick i in. 2004), na Węgrzech (Samu i Szinetár 1999), a występowanie w Rumunii Weiss i Petrişor (1999) opatrzyli znakiem zapytania, oznaczając jako wątpliwe. W tym świetle dane ze Słowacji (Svatoň 1981; Gajdoš i in. 1992; Tomka 1996; Gajdoš i in. 1999) też wydają się nie do końca pewne. Pomyłką determinacyjną są również informacje o występowaniu P. ludicrum w okolicach Moskwy (Beer 1968), podobnie jak i dane z Uralu (Esyunin i in. 1995). Zamieszczone w tej ostatniej pracy rysunki epiginy i wulvy są bardzo niedokładne (Esyunin i in. 1995: ryc. 12, 13), ale m.in. położenie wejść kanałów kopulacyjnych do zbiorników nasiennych nie odpowiada P. ludicrum. *Pityohyphantes phrygianus (C.L. Koch, 1836) – 5 ok.: ♀mVII, mVIII; sub♀mVIII; Beniowa-1; Berehy-2; Roztoka-2; Tarnawa-1.

*Pocadicnemis carpatica (Chyzer, 1894) – 40 ok.: 2 ♀♀ - 17.07.2010; wysiewki z mchów na cmentarzu w Beniowej; 4 ♂♂; 1 ♀; 3 subad. ♂; 2 subad. ♀; 8 juv. - 30.04.2011; wysiewki z mchów w lesie i zaroślach olchowych rozciągających się wzdłuż drogi z Bukowca do Beniowej; 1 ♀; 4 subad. ♂ - 30.04.2011; wysiewki z mchów i darni w olszynach niedaleko parkingu w Bukowcu; 1 ♀ - 20.07.2010; 1 ♀ - 29.04.2011; 9 ♀♀ - 14-15.06.2011; 2 ♀♀ - 18.08.2011; wysiewki z mchów i ściółki w olszynie karpackiej porastającej skłony i dolinę potoku Roztoka w okolicach Tarnawy Niżnej; 2 subad. ♂ - 28.04.2011; wysiewki z mchów po- rastających podłoże w olszynie karpackiej w dolinie potoku Zwór w okolicach ujścia do Wołosatego. Rzadki gatunek alpejsko-karpacki, wykazany dotychczas w Polsce jedynie z Gór Stołowych [WR 99] (Rozwałka 2008) oraz Pszczelin w Bieszczadach [FV 24] (Rozwałka 2010a). Oprócz prezentowanych powyżej stanowisk stwierdzony także w Kamieniołomie pod Capkami w Zakopanem [DV 25] (1 ♀ - 2.05.2009; Rozwałka mat. niepubl.). Na podstawie obserwacji w miejscach występowania wynika, że jest to gatunek rzadki, dojrzewający wczesną wiosną na przełomie kwietnia i maja, o czym świadczą liczne w tym okresie zebrane subadultne samce i samice oraz wyrośnięte okazy młodociane. Prawdopodobnie samce żyją bardzo krótko (kwiecień-maj), natomiast samice notowano od końca kwietnia do około połowy sierpnia. Według Nentwiga i in. (2011) jest to pająk bardzo rzadki, zamieszkujący trawiaste, nasłonecznione stoki w górach. Polskie znaleziska wskazują na nieco inny biotop – dość widne środowiska leśne lub leśno- zaroślowe, których cechą wspólną jest podłoże pokryte bardzo grubym kożuchem mchów. Być może jest to pająk bryofilny, ale unikający środowisk bardzo wilgotnych, gdyż nie stwierdzono go na torfowiskach w BdPN ani na Podhalu (Rozwałka mat. niepubl.).

Pocadicnemis pumila (Blackwall, 1841) – 29 ok.: ♂kV, mVII, mVIII; ♀pV, kV, mVI, mVII, mVIII; Tarnawa-1,-2.

Poeciloneta variegata (Blackwall, 1841) – 16 ok.: ♂kVII; ♀p-mVI; juv. pV; Bukowe; Bukowska; Caryńska-2; Krzemień; Tarnica-2; Wetlińska.

*Porrhomma microphthalmum (O. P.-Cambridge, 1871) – 1 ok.: ♀pV; Tarnica-2.

Stemonyphantes lineatus (Linnaeus, 1758) – 9 ok.: ♂kVII, pX; ♀kVII, pX; juv. kIV; Bukowiec-2; Caryńska-1,-2; Smerek.

Taranucnus bihari Fage, 1931 – 12 ok.: 1 ♀ - 18.08.2010; pod kamieniem w rumowisku kamiennym przy drodze Berehy Górne-Nasiczne; 1 ♀; 1 juv. - 24.05.2010; pod kamieniami w strefie lasów bukowych na stokach Szerokiego Wierchu od strony Ustrzyk Górnych; 2 juv. - 26.05.2010; pod kamieniami w lasach bukowych na stokach Połoniny Caryńskiej od strony Ustrzyk Górnych; 2 ♀♀; 4 juv. - 15.08.2010; pod kamieniami w rumowisku kamiennym w buczynach na stokach Tarnicy od strony Wołosatego; 1 juv. - 11.06.2011; pod kamieniem na zachodnich stokach Rozsypańca porośniętych starodrzewiem bukowo-jaworowym. 174 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Bardzo rzadki gatunek (Ryc. 6, 7) wschodniokarpacki, występujący najczęściej pod kamieniami lub w grubej ściółce leśnej (Staręga 1972; Weiss 1978; Svatoň 1981, 1983). W Polsce znany tylko z 5 stanowisk położonych w Bieszczadach: góry Rożki koło Cisnej, Dwernika, g. Kiczery koło Ustrzyk Górnych, buczyn powyżej Wołosatego oraz szczytu Tarnicy) (Staręga 1972; Rozwałka 2010a).

Tenuiphantes alacris (Blackwall, 1853) – 48 ok.: ♂pV; mVII, mVIII; ♀kIV-pV, kV, mVI, m-kVII, mVIII, pX; juv. kIV-pV, kV, mVIII; Beniowa-1; Bukowiec-1,-2; Caryńska-1,-2; Rozsypaniec-1; Roztoka-2; Wierch-1; Tarnawa-2; Tarnica-1. Tenuiphantes cristatus (Menge, 1866) – 41 ok.: ♂pX; ♀pV, kIV, mVI, mVIII, pX; juv. mVIII, pX; Beniowa-1; Bukowiec-1,-2; Caryńska-1; Rawka-1; Roztoka-2; San-2; Tarnawa-1,-2; Wołosate-2; Zwór.

Ryc. 6. Samica Tara- nucnus bihari. Fot. M. Stańska. Fig. 6. Female of Tara- nucnus bihari. Phot. M. Stańska.

Ryc. 7. Płytka płciowa (epigina) Taranucnus bihari. Fot. M. Stańska. Fig. 7. Epiginum of Taranucnus bihari. Phot. M. Stańska. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 175

Tenuiphantes mengei (Kulczyński, 1887) – 1 ok.: ♂mVIII; Wetlińska-1.

Tenuiphantes tenebricola (Wider, 1834) – 19 ok.: ♂kIV-pV, kV; ♀kIV-pV, kV, mVI, mVIII, juv. mVIII; Berehy-3; Caryńska-1; Roztoka-2; San-2; Wołosate. Do tego gatunku niemal na pewno odnoszą się także stanowiska „Lepthyphantes tenuis (Blackwall) = Tenuiphantes tenuis) wymieniane przez Czajkę i in. (1981). Ta para bardzo zbliżonych morfologicznie gatunków (van Helsdingen i in. 1977, Nentwig i in. 2011) jest łatwa do pomylenia, ale T. tenuis nigdy nie jest gatunkiem licznym (Prószyński i Staręga 1971). Tymczasem Czajka i in. (1981) z tych samych stanowisk podają 35 okazów Tenuiphantes tenuis, wobec tylko 13 – T. tenebricola. Taka liczebność T. tenuis jest zaskakująca, zwłaszcza że badania Staręgi (1966, 1971) oraz Rozwałki (2010a, prezentowane dane), prowadzone również na stanowiskach wymienianych w opracowaniu (buczyny na stokach Połoniny Caryńskiej, buczyny na stokach Szerokiego Wierchu) Czajki i in. (1981), nie przyniosły ani jednego okazu T. tenuis. Za pomyłką Czajki i in. (1981) przemawiają także porównawcze dane ze słowackiej części Bieszczadów, gdzie Svatoň i in (2003) wymieniają kilkadziesiąt stanowisk i kilkaset okazów T. tenebricola i tylko 1 egzemplarz T. tenuis.

*Walckenaeria acuminata Blackwall, 1833 – 14 ok.: ♂pV, kV, mVII; ♀kIV, mVIII; sub♂mVI, mVII; sub♀mVIII; Beniowa; Bukowiec-1; Roztoka-2; Solinka; Wierch-1,-2; Tarnawa-1; Zwór.

Walckenaeria alticeps (Denis, 1952) – 4 ok.: ♂kV; ♀mVII; Roztoka-2; Tarna- wa-1,-2.

Walckenaeria antica (Wider, 1834) – 13 ok.: ♂kIV, mVIII, pX; ♀kIV, mVI, kVII, mVIII, pX; Beniowa-1; Bukowiec-2; Caryńska-1; Roztoka-2; Solinka, Zwór.

Walckenaeria atrotibialis O.P.-Cambridge, 1878 – 1 ok.: ♀mVIII; Tarnawa-1.

*Walckenaeria cucullata (C.L. Koch, 1836) – 2 ok.: ♂kV; Tarnawa-2.

Walckenaeria dysderoides (Wider, 1834) – 3 ok.: ♀kIV; Bukowiec-1,-2.

*Walckenaeria furcillata (Menge, 1869) – 1 ok.: ♂kVII; Roztoka-2.

Walckenaeria kochi (O.P.-Cambridge, 1872) – 1 ok.: ♀pV; Roztoka-2.

*Walckenaeria obtusa Blackwall, 1836 – 5 ok.: ♂IV, kV, mVII; ♀kIV; Buko- wiec-2; Roztoka-2; Tarnawa-2. Tetragnathidae

Metellina mengei (Blackwall, 1869) – 10 ok.: ♂,♀mVII; juv. kV; Beniowa-2; Wierch-1.

Metellina merianae (Scopoli, 1763) – 59 ok.: ♂pVI; ♀mVII, mVIII; juv. kIV-pV, kV, mVII, mVIII; Beniowa-1; Berehy-3; Bukowiec-2; Bukowska; Caryńska-1; Dźwiniacz-1; Moczarne; Rozsypaniec-1,-2; Roztoka-2; San-2; Solinka; Sokoli- ki; Tarnawa-2,-4; Tarnica-1; Wetlińska-1; Wierch-1. 176 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Do tego gatunku odnoszą się także dane Czajki i in. (1981), którzy wymieniali na podstawie młodocianych osobników zebranych na łąkach okolicach Ustrzyk Górnych oraz w buczynach na stokach Połoniny Caryńskiej jaskiniowy gatunek – Meta menardi (Latreille). Jednak te informacje są błędne i dotyczą właśnie Metellina merianae (Sopoli) – gatunku pospolicie występującego we wnękach skalnych, wykrotach, na roślinności cienistego runa i podszytu, w cienistych dolinach potoków, na wilgotnych łąkach, itp. środowiskach na terenie całego Parku (Staręga 1971). Najbliższe stanowiska M. menardi znajdują się w jaskiniach niedaleko Nasicznego (Rozwałka mat. niepubl.), co pozwala przypuszczać, że występowanie M. menardi, np. w niedostępnej jaskini na Tarnicy, czy starych piwnicach jest bardzo prawdopodobne, jednak do czasu wiarygodnego wykazania należy ten gatunek skreślić z listy pająków występujących w Bieszczadzkim Parku Narodowym.

Metellina segmentata (Clerck, 1758) – 27 ok.: ♂m-kVIII, ♀mVIII, pX; juv. mVIII; Beniowa-1; Berehy-1,-3; Caryńska-1; Moczarne; Roztoka-2; Solinka; Tarna- wa-2,-3,-4,-5.

Pachygnatha clercki Sundevall, 1823 – 2 ok.: ♀pV, kV; Beniowa-2; Tarnawa-2.

Pachygnatha listeri Sundevall, 1830 – 20 ok.: ♂kV, mVI, mVII; ♀kV, pVI, mVII, mVIII; juv. mVIII; Beniowa-1; Bukowska; Dźwiniacz-1,-2; Roztoka-2; Tarna- wa-2.

Tetragnatha extensa (Linnaeus, 1758) – 3 ok.: ♂;♀;juv. mVI; Tarnawa-1,-2.

*Tetragnatha pinicola L. Koch, 1870 – 3 ok.: ♀mVI; juv. mVIII; Berehy-1; Tarna- wa-1.

Tetragnatha montana Simon, 1874 – 1 ok.: ♂mVII; Dźwiniacz-1. Araneidae

Aculepeira ceropegia (Walckenaer, 1802) – 34 ok.: ♂m-kVII; ♀mVII, mVIII; juv. m- -kVI, m-kVII, m-kVIII, pX; Beniowa-2; Berehy-1,-3; Bukowe; Dźwiniacz-2,-3; San-1; Tarnica-2; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wierch-2; Wołosate-1.

Araneus alsine (Walckenaer, 1802) – 3 ok.; ♂mVII; ♀mVIII; Dźwiniacz-1,-2; Wierch-2. Charakterystycznie ubarwiony, niezbyt częsty w Polsce gatunek higrofilny (Prószyński i Staręga 1971), występujący najczęściej na roślinach wysokiego runa lub niskiego podszytu w olsach i łęgach oraz na wilgotnych łąkach. Stanowiska z Dźwiniacza są jak najbardziej typowe, ale zaskakujące jest (zapewne okaz przypadkowy) stwierdzenie samca tego gatunku w szczytowych partiach Szerokiego Wierchu na wysokości ok. 1250-1260 m n.p.m.

Araneus diadematus Clerck, 1758 – 16 ok.: ♂mVII, mVIII, ♀mVIII; juv. mVII. Beniowa-2; Berehy-1,-2; Dźwiniacz-3; Tarnawa-1,-2,-4; San-1,-2; Wierch-2; Wołosate-1. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 177

Araneus marmoreus Clerck, 1758 – 15 ok.: ♂mVII, mVIII; ♀mVIII; juv. mVI, mVIII; Beniowa-2; Berehy-1; Dźwiniacz-2,-3; Moczarne; San-1; Tarnawa-4.

Araneus quadratus Clerck, 1758 – 29 ok.: ♂;♀mVII, mVIII; juv. kV, mVI, mVII; Beniowa-2; Bukowe; Dźwiniacz-2,-3; San-2; Sokoliki; Tarnawa-1,-3,-4.

*Araneus sturmi (Hahn, 1831) – 1 ok.: ♂mVII; Tarnawa-3.

Araniella alpica (L. Koch, 1869) – 2 ok. ♂mVII; Bukowe.

Araniella cucurbitina (Clerck, 1758) – 13 ok.: ♂kVI; ♀m-kVI, mVII, mVIII; juv. mVI; Dźwiniacz-1,-2,-3; Tarnawa-1,-3,-4.

Argiope bruennichi (Scopoli, 1772) – 17 ok.: ♀mVIII; juv. kVI, mVII; Benio- wa-2; Berehy-1; Dźwiniacz-2; San-2; Tarnawa-1,-3,-4; Wołosate-1. Ten charakterystycznie ubarwiony gatunek na terenie BdPN zamieszkuje otwarte łąki, pastwiska i torfowiska w strefie dolin rzek i potoków (dolina górnego Sanu, dolina Wołosatego i Wołosatki), nie przekraczając raczej wysokości 700-800 m n.p.m (Staręga 2001).

Cyclosa conica (Pallas, 1772) – 2 ok.: ♂mVII; juv. kV; Beniowa-2.

Hypsosinga sanguinea (C.L. Koch, 1844) – 1 ok.: ♂mVII; Tarnawa-1.

*Larinioides cornutus (Clerck, 1758) – 6 ok.: ♀mVII, mVIII; juv. mVIII; Dźwiniacz-2; San-1; Tarnawa-1,-4.

Larinioides patagiatus (Clerck, 1758) – 1 ok.: ♀kV; Tarnawa-4.

Mangora acalypha (Walckenaer, 1802) – 21 ok.: ♂kVI, mVII, mVIII; ♀mVII, mVIII; juv. pV, kV, mVI, mVII, mVIII; Dźwiniacz-2,-3; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wołosate-1. Lycosidae

*Acantholycosa lignaria (Clerck, 1758) – 15 ok.: 2 ♂♂; 1 ♀ (oraz liczne ok. obs.) - 25.05.2010; 1 ♀ - 13.06.2011 (oraz liczne okazy obs.); na drewnianej kład- ce stanowiącej element infrastruktury turystycznej ścieżki edukacyjnej biegnącej przez otwartą część torfowiska wysokiego Tarnawa; 3 ♀♀; 4 juv. - 25.05.2010 (oraz liczne ok. obs.); 2 ♀♀ - 13.06.2011 (oraz liczne ok. obs.); na nasłonecznio- nych odcinkach drewnianej kładki stanowiącej element infrastruktury turystycznej ścieżki edukacyjnej biegnącej przez bór bagienny na torfowisku Tarnawa; 1 juv. - 19.07.2010; na drewnianej kładce w lesie bukowo-jodłowym na szlaku prowadzącym na Wielką Rawkę; 1 juv. - 20.07.2010 (oraz 1 ok. obs.) na słupku drewnianego ogrodzenia otaczającego torfowisko Wołosate. Gatunek borealno-górski zamieszkujący głównie powalone, nasłonecznione pnie drzew w strefie reglowej, czasem także nasłonecznione skałki i rumowiska kamienne (Marusik i in. 2003; Almquist 2005). W Polsce bardzo rzadki, znany dotychczas z Gór 178 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Orlickich (Woźny i in. 1988), Lasów Zielenieckich w Górach Bystrzyckich (Pilawski 1963), Gór Stołowych (Rozwałka 2010b), okolic Morskiego Oka w Tatrach (Prószyński i Staręga 1971), okolic Żywca (Kulczyński 1881) i Przemyśla (Prószyński i Staręga 1971). Niedawno także odkryty w Białowieży (Stańska 2007), które to stanowisko przynależy do borealnej części zasięgu (Ryc. 8). W Bieszczadzkim Parku Narodowym pająk bardzo licznie obserwowany i odnotowany przede wszystkim na drewnianych kładkach turystycznych biegnących przez torfowiska.

Alopecosa pulverulenta (Clerck, 1758) – 10 ok.: ♂kIV-pV, kV; ♀kV; juv. pV; Be- niowa-2; Sokoliki; Tarnawa-1,-2,-3; Wetlińska; Zwór. Czajka i in. (1981) podawali z szeregu stanowisk, począwszy od nadrzecznych kamieńców, poprzez wilgotne łąki, lasy bukowe, aż po połoniny Alopecosa trabalis (Clerck). Występowanie tego gatunku związanego z ciepłymi obrzeżami lasów, ciepłymi murawami i pastwiskami w Parku jest prawdopodobne, ale wymaga potwierdzenia wiarygodnym materiałem. W bieżących badaniach jak i w publikacji Staręgi (1971) R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 179 wykazywano jedynie obecność A. pulverulenta, choć wiele prób było pobieranych w tych samych lokalizacjach, które podawali Czajka i in (1981). Trudno jednak określić z jakim gatunkiem mieli do czynienia Czajka i in. (1981), gdyż dysponowali tylko samicami, które łatwo pomylić z A. aculeata (Clerck), A. cuneata (Clerck), A. pulverulenta (Clerck) i A. taeniata (C.L. Koch).

Aulonia albimana (Walckenaer, 1805) – 1 ok.: juv. kIV; Bukowiec-1.

Pardosa amentata (Clerck, 1758) – 53 ok.: ♂kIV-pV, kV, mVI, mVII, mVIII; ♀kIV- -pV, kV, mVI, m-kVII, mVIII, juv. kIV-pV, pX; Beniowa-2; Bukowiec-1,-2; Dźwiniacz-2; Roztoka-1; San-1,-2; Sokoliki; Tarnawa-2,-3,-4; Wołosaty.

Pardosa lugubris (Walckenaer, 1802) – 12 ok.: ♂pV, kV, mVII; ♀kV; mVII, mVIII; Bukowiec-3; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; San-2; Tarnawa-2.

Pardosa morosa (L. Koch, 1870) – 25 ok. ♂;♀pV, kV; juv. pV; Roztoka-1; Wołosaty.

Pardosa pullata (Clerck, 1758) – 12 ok.: ♂kV; mVII; ♀kV, mVI, mVII, mVIII; juv. pV, mV; Beniowa-2; Caryńska-2; Dźwiniacz-2; Roztoka-2; San-1; Sokoliki, Tar- nawa-1,-2,-3.

*Pardosa riparia (C.L. Koch 1833) – 3 ok.: ♀mVII, mVIII; Beniowa-2; Dźwi- niacz-1,-2.

Pirata knorri (Scopoli, 1763) – 11 ok.: kV♂; mVI; ♀mVIII; juv. pV; Roztoka-1; Wołosaty.

Pirata hygrophilus Thorell, 1872 – 29 ok.: ♂kV, mVI, mVII, pX; ♀mVI, mVII, mVIII, pX; juv. mVII; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; Solinka; Tarnawa-2.

*Pirata uliginosus (Thorell, 1856) – 13 ok.: ♂kV, mVII, mVIII; ♀kV, mVI, mVII, mVIII, pX; juv. kV; Dźwiniacz-3; Tarnawa-1,-2; Wołosate-1.

Trochosa ruricola (de Geer, 1778) – 2 ok.: ♂pV; Roztoka-1.

Trochosa spinipalpis (F.P.-Cambridge, 1895) – 44 ok.: ♂pV, kV, mVII; ♀kV, mVI, mVII, mVII; juv. kV; Dźwiniacz-3; Roztoka-1; Tarnawa-1,-2.

Trochosa terricola Thorell, 1856 – 66 ok.: ♂kIV-pV, mVI, mVII, mVIII; ♀pV, mVI, mVII, mVIII, pX; juv. kIV-pV, pX; Beniowa-1,-2; Bukowiec-3; Caryńska-1,-2; Mo- czarne, Negrylów; Sokoliki; Solinka; Tarnawa-1,-2; Wetlińska-1; Zwór.

Xerolycosa nemoralis (Westring, 1861) – 7 ok.: ♂mVI, mVII; ♀p-mVI, juv. pV, mVI; Bukowe; Bukowska; Dźwiniacz-2; Negrylów. Pisauridae

Pisaura mirabilis (Clerck, 1758) – 19 ok.: ♂mVIII; mVII, mVIII; juv. kIV-pV, kV, mVIII; Beniowa-2; Berehy-2,-3; Dźwiniacz-2; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wołosate-1. 180 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Zoridae

*Zora distincta Kulczyński, 1915 – 1 ok.: 1 ♂ - 18.07.2010; wysiewki z mchów w borze bagiennym Vaccinio uliginosi-Pinetum na torfowisku wysokim Tarnawa. Bardzo rzadki, endemiczny gatunek karpacki, z centrum występowania w Karpatach Zachodnich, opisany z Zakopanego przez Kulczyńskiego (1915). Wymieniany także jako występujący w Tatrach „liczne dalsze [stanowiska] na podstawie kartoteki W. Kulczyńskiego” (Prószyński i Staręga 1971), niestety bez bliższych szczegółów na temat ich lokalizacji. Oprócz Polski znany także z pojedynczego stanowiska we wschodnich Czechach (Buchar i Růžička 2002; Růžička i Buchar 2008), kilku stanowisk na Słowacji (Gajdoš i in. 1999), w tym z torfowisk położonych na Orawie (Svatoň 2002; Svatoň i Kovalčíková 2002). Z NP Poloniny nie wykazany (Svatoň i in. 2003), choć ma występować także w Czarnohorze (Prószyński i Staręga 1971). Obecność Zora distincta w Hiszpanii (van Helsdingen 2011) jest ewidentnym błędem, którego źródeł bibliograficznych nie udało się ustalić. Cardoso i Morano (2010) w najnowszym wykazie araneofauny, nie podają tego gatunku ani z Hiszpanii ani z całego Półwyspu Iberyjskiego.

Zora nemoralis (Blackwall, 1861) – 1 ok.: ♂mVIII; Berehy-3. Zora silvestris Kulczyński, 1897 – 3 ok.: ♂;♀kV; Wierch-1; Tarnawa-1. Zora spinimana (Sundevall, 1833) – 12 ok.: ♂kIV, kV; ♀kV, kIV, mVII; juv. kIV, kV, mVII; Bukowiec-1,-2; Negrylów; Tarnawa-1,-2; Zwór. Agelenidae

Histopona torpida (C.L. Koch, 1834) – 6 ok.: ♂;♀pX; juv. mVII; Caryńska-1; Dźwiniacz-1.

Malthonica silvestris (L. Koch, 1872) – 39 ok.: ♂mVI, mVII; ♀kV, mVI, m-kVII, mVIII, pX; juv. kV, mVI, mVII; Beniowa-1; Berdo; Berehy-2,-3; Bukowska; Ca- ryńska-1,-2; Mała Rawka; Moczarne; Rozsypaniec-1,-2; Smerek; Tarnawa-5; Tarnica-1,-2; Wetlińska-1,-2; Wierch-1.

*Tegenaria atrica C.L. Koch, 1843 – 1 ok.: ♀mVI; Tarnawa-5.; Cybaeidae

Cybaeus angustiarum (L. Koch, 1868) – 37 ok.: ♂mVII, mVIII, pX; ♀kV, mVIII; juv. mVIII, pX; Caryńska-1; Dźwiniacz-1; Roztoka-2; Solinka; Smerek; Wierch-1; Tarnica-1. Hahniidae

Antistea elegans (Blackwall, 1841) – 2 ok.: ♂pV; Roztoka-2.

Cryphoeca silvicola (C.L. Koch, 1834) – 26 ok.: ♂pV, kVII, mVIII; ♀mVII, mVIII, pX; juv. kV, mVII, mVIII, pX; Beniowa-1; Caryńska-1,-2; Krzemień.

*Hahnia helveola Simon, 1875 – 1 ok.: ♂kV; Roztoka-2.

*Hahnia ononidum Simon, 1875 – 4 ok. ♂pV, mVIII; juv. mVIII; Berehy-3; Negrylów. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 181

Dictynidae

Cicurina cicurea (Fabricius, 1793) – 1 ok.: sub♂kV; Caryńska-1.

*Dictyna arundinacea (Linnaeus, 1758) – 3 ok.: ♂mVII; Beniowa-2; Dźwiniacz-2. Amaurobiidae

Callobius claustrarius (Hahn, 1833) – 43 ok.: ♂kV, m-kVII, mVIII, ♀kIV-pV, kV, mVII, mVIII, pX; juv. pV, mVII, kVII, mVIII, pX; Berehy-3; Caryńska-1,2; Mała Rawka; Nasiczne; Solinka; Wierch-1.

Coelotes atropos (Walckenaer, 1830) 14 ok.: ♂kVII, mVIII; ♀mVII; Caryń- ska-1,-2; Rawka-2.

Coelotes terrestris (Wider, 1834) – 1 ok.: ♂mVII; Rawka-1.

Inermocoelotes inermis (L. Koch, 1855) – 43 ok.: ♂kV, mVIII, pX; ♀mVIII, pX; juv. mVII; Beniowa-1; Caryńska-1,-2; Mała Rawka; Roztoka-2; Sokoliki; Solinka; Tarnawa-1,-2. Miturgidae

Cheiracanthium erraticum (Walckenaer, 1802) – 17 ok.: ♂;♀mVI; juv. kV, kVI Beniowa-2; Dźwiniacz-2; San-2; Tarnawa-1,-3,-4; Wołosate-1. Anyphaenidae

Anyphaena accentuata (Walckenaer, 1802) – 1 ok.: ♀mVIII; Berehy-2. Clubionidae

Clubiona caerulescens L. Koch, 1867 – 1 ok.: ♀mVIII; Roztoka-2.

*Clubiona comta C.L. Koch, 1839 – 3 ok.: ♀pV, kVII; juv. pX; Beniowa-1; Caryń- ska-1; Wołosate-2.

*Clubiona juvenis Simon, 1878 – 1 ok.: 1 ♀ - 17.07.2010; szuwar pałkowy nad małym oczkiem wodnym niedaleko Beniowej. Gatunek wymieniany dotychczas jedynie ze Stawna3 w kompleksie Stawów Milickich [XT 61] nieopodal Milicza (Czajka 1976). Oprócz prezentowanego w niniejszym opracowaniu stanowiska w okolicach Beniowej [FV 33] stwierdzony niedawno także w okolicach Chełma (rez. Błota Serebryskie [FB 77] i rez. Brzeźno [FB 87], Rozwałka mat. niepubl.). Pająk rzadki również w Europie, spotykany najczęściej w trzcinowiskach i szuwarach (Decleer i Bosmans 1989; Harvey i in. 2002; van Helsdingen 2005; Nentwig i in. 2011).

3 Czajka (1976: p. 128) wymienia C. juvenis „z stawów rybnych w Sławnie pod Miliczem”. W okolicach Milicza miejscowość o nazwie Sławno nie występuje, natomiast jest osada Stawno położona pomiędzy stawami „Słoneczny Górny” i „Dyminy”. 182 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Clubiona lutescens Westring, 1851 – 2 ok.: ♂kV, mVI; Roztoka-2; Sokoliki.

*Clubiona marmorata L. Koch, 1866 – 1 ok.: juv. pX; Beniowa-1.

Clubiona pallidula (Clerck, 1758) – 3 ok.: juv. pX; Beniowa-1.

Clubiona reclusa O.P.-Cambridge, 1863 – 43 ok.: ♀mVI, m-kVII, mVIII, pX; juv. mVI, pX; Beniowa-2; Bukowe; Bukowska; Caryńska-2; Dźwiniacz-1; Halicz, Krzemień; Mała Rawka; Rawka-2; Rozsypaniec-2; San-1; Smerek; Wetlińska; Wierch-2; Tarnawa-2; Tarnica-2.

Clubiona similis L. Koch, 1867 – 3 ok.: ♂pV; ♀kV; Wierch-1; Wołosaty.

*Clubiona subsultans Thorell, 1875 – 3 ok.: ♀;juv. kV; Tarnawa-2. Corinnidae

Phrurolithus festivus (C.L. Koch, 1835) – 3 ok.: ♂mVI; ♀mVI, mVII; Benio- wa-1; Bukowe. Gnaphosidae

Drassodes lapidosus (Walckenaer, 1802) – 1 ok.: ♀pX; Tarnawa-1.

Micaria pulicaria (Sundevall, 1832) – 4 ok.: ♂kVII, mVIII; ♀mVII; Caryńska-2.

*Zelotes apricorum (L. Koch, 1876) – 1 ok.: 1 ♂ - 20.07.2010; wysiewki z mchów na szczytowej grani Krzemienia. Gatunek podany przez Staręgę (1971), na podstawie samic ze szczytowej grani Krzemienia, w późniejszej pracy (Staręga 2001) wykreślony z listy gatunków występujących w Parku (i Polsce) na podstawie nieprecyzyjnych danych o rozmieszczeniu Z. apricorum zamieszczonych przez Grimm (1985). Zweryfikowane materiały dowodowe zachowane w MiZ PAN w Łomnej (exam. R. Rozwałka) wykazały, że Staręga (1971) zamiast Z. apricorum dysponował samicami występującego w Bieszczadach zbliżonego morfologicznie gatunku – Z. clivicola. W tym wypadku oznaczenie jest pewne, gdyż odłowiony samiec jest łatwy do poprawnej determinacji (Grimm 1985; Nentwig i in. 2011).

*Zelotes clivicola (L. Koch, 1870) – 1 ok.: ♀mVI; Bukowska. Dodatkowym stanowiskiem tego gatunku na terenie BdPN jest Krzemień wymieniony w opracowaniu Staręgi (1971: sub Z. apricorum).

*Zelotes electus (C.L. Koch, 1839) – 1 ok.: ♂pV; Wetlińska.

Zelotes latreillei (Simon, 1878) – 1 ok.: ♂pX; Tarnawa-1.

Zelotes subterraneus (C.L. Koch, 1833) – 22 ok.: ♂mVII; ♀pV, mVI, juv. pV, mVI; Bukowe; Bukowska; Caryńska-2; Tarnica-2. Sparassidae

*Micrommata roseum (Clerck, 1758): 3 ok.: ♂kV; juv. pV; kV; Tarnawa-2,-3. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 183

Philodromidae

Philodromus aureolus (Clerck, 1758) – 2 ok.: ♂mV; Tarnawa-4. Thomisidae

*Diaea dorsata (Fabricius, 1777) – 7 ok.: ♂kV; juv. pV, kV, mVII; Beniowa-2; Bukowe; Tarnawa-2,-4.

Misumena vatia (Clerck, 1758) – 13 ok.: ♂mVII; juv. pV, kV, m-VI, mVII; Be- niowa-2; Dźwiniacz-2; San-1; Sokoliki; Tarnawa-1,-2,-3,-4.

Ozyptila atomaria (Panzer, 1801) – 1 ok.: ♂pV; Negrylów.

Ozyptila praticola (C.L. Koch, 1837) – 7 ok.: ♂kV, mVI, m-kVII, mVIII; ♀kV, m- kVII, mVIII; juv. pV, kV, mVI, m-kVII, mVIII, pX; Beniowa-2; Caryńska-1,-2; Dźwiniacz-1; Tarnawa-2.

Ozyptila trux (Blackwall, 1846) – 40 ok.: ♂mVI; ♀pX; juv. kIV, mVI; Buko- wiec-1,-2; Caryńska-1; Tarnawa-1. Dane o występowaniu samic Ozyptila brevipes (Hahn) na Połoninie Caryńskiej z opracowania Czajki i in. (1981) należy odnieść do O. trux. Ozyptila brevipes jest gatunkiem rzadkim, spotykanym pojedynczo w bardzo wilgotnych środowiskach, więc występowanie tego gatunku w strefie połonin jest mało prawdopodobne. Natomiast samice O. brevipes z uwagi na podobieństwo morfologiczne, można łatwo pomylić z samicami pospolitej i szeroko rozpowszechnionej, eurytopowej O. trux (Harvey i in. 2002; Almquist 2006; Nentwig i in. 2011).

*Xysticus audax (Schrank, 1803) – 4 ok.: Bukowiec-1: ♀kIV; juv. kV, mVI; Negry- lów; Tarnawa-2.

Xysticus bifasciatus C.L. Koch, 1837 – 1 ok.: ♂mVII; Tarnawa-1.

Xysticus cristatus (Clerck, 1758) – 10 ok.: ♂kV; ♀mVII; juv.kV, kVI; Sokoliki; Tar- nawa-1,-4.

*Xysticus luctuosus (Blackwall, 1836) – 1 ok.: ♀kV; Tarnawa-2. Czajka i in. (1981) wymieniali ze strefy lasów bukowych na stokach Połoniny Caryńskiej Xysticus acerbus Thorell. Występowanie tego gatunku związanego ze środowiskami murawowymi, wydmami, suchymi łąkami, i podobnymi biotopami (Harvey i in. 2002, Nentwig i in. 2011) w buczynach jest bardzo wątpliwe. Prawdopodobnie Czajka i in. (1981), dysponując tylko samicami, dość trudnymi do poprawnej determinacji wg starszych kluczy, pomylili X. acerbus ze zbliżonym morfologicznie X. luctuosus, który występuje głównie w widnych środowiskach leśnych.

*Xysticus ulmi (Hahn, 1832) – 20 ok.: ♂pV, kV, mVII; ♀kV, m-kVII; juv. pVI, m-kVII; Beniowa-2; San-1; Sokoliki; Tarnawa-1,-2; Wołosate-1. 184 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Salticidae

Euophrys frontalis (Walckenaer, 1802) – 13 ok.: ♂mVI, m-kVII; ♀mVI; mVII; juv. pV, mVI, kVII; Bukowe, Caryńska-2; Wierch-2; Tarnawa-1,-2; Tarnica-2.

*Evarcha arcuata (Clerck, 1758) – 16 ok.: ♂kV, mVI, m-kVII; ♀kV, mVI; mVII; juv. pV, mVI, kVII; Bukowe; Dźwiniacz-2; Tarnawa-1,-2,-4; Wołosate-1,-2.

Evarcha falcata (Clerck, 1758) – 7 ok.: ♂pV, m-kV, mVI, pX; ♀mVI, mV; juv. kIV- -mV, mVI, kVII, mVIII, pX; Tarnawa-1,-2,-3,-4; Wierch-2; Wołosate-1,-2.

*Evarcha laetabunda (C.L. Koch, 1848) – 2 ok.: ♀pV, kV; Tarnawa-1,-2.

*Heliophanus flavipes (Hahn, 1831) – 1 ok.: ♀mVII; Wierch-2.

Neon reticulatus (Blackwall, 1853) – 13 ok.: ♂pV, mVI, mVIII; ♀pV, mVII; juv. pV, mVIII; Berehy-3; Dźwiniacz-3; Tarnawa-1; Wołosate-2.

*Pseudeuophrys erratica (Walckenaer, 1826) – 1 ok.: juv. mVIII; Berehy-3.

*Salticus cingulatus (Panzer, 1797) – 2 ok.: ♂kV, mVII; Tarnawa-2,-5.

*Sibianor larae (Logunov, 2001) – 2 ok.: 1 ♂; 1 ♀-18.07.2010; czerpak entomologiczny z niskiej roślinności zielnej na otwartej, bezleśnej części torfowiska Tarnawa (Tarnawa-1). Gatunek wymieniony jako nowy dla araneofany Polski z rezerwatu Bór na Czerwonem w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej oraz Poleskiego Parku Narodowego (Cichocki i Rozwałka 2012). Rzadki gatunek borealny, zamieszkujący torfowiska (Logunov 2001; Almquist 2006). W Europie wykazany dotychczas ze Skandynawii (Logunov 2001; Almquist 2006) i Niemiec (Staudt 2011). Prawdopodobnie występuje także w Czechach i na Słowacji, ale dotychczas nie był odróżniany od Sibianor aurocinctus.

Sitticus rupicola (C.L. Koch, 1837) – 71 ok.: ♂;♀;juv. kV, mVI, m-kVII, mVIII; kokony m-kVII, mVIII; Bukowe; Bukowska; Caryńska-2; Halicz; Kamienna; Kopa; Krzemień; Nasiczne; Rozsypaniec-2; Smerek; Wetlińska-2; Wierch-2; Tarnica-2. Eurosyberyjski gatunek górski, zasiedlający przede wszystkim nasłonecznione, skąpo porośnięte, kamienne rumowiska położone powyżej górnej granicy lasu (Kulczyński 1884; Prószyński i Staręga 1971; Żabka 1997). W Polsce rozpowszechniony od Sudetów po Bieszczady. Wymieniany także z gołoborzy na Łysicy (Pilawski 1966b), ale to stanowisko wymaga potwierdzenia, gdyż było podane na podstawie młodocianego osobnika, trudnego do poprawnej identyfikacji wobec kilku bardzo zbliżonych morfologicznie gatunków z grupy S. floricola (C.L. Koch). Późniejsze intensywne badania araneofauny Gór Świętokrzyskich nie potwierdziły obecności tego gatunku (Staręga 1988). W miejscach swojego występowania, pod kamieniami, tworzy kolonie liczące czasem ponad kilkadziesiąt osobników w różnych stadiach rozwojowych. W Bieszczadach odnotowano wielokrotnie współwystępowanie w takich skupiskach S. rupicola z Segestria senoculata, Malthonica silvestris i Zelotes spp. Oprócz wymienionych typowych dla tego pająka lokalizacji w kamienistych rumowiskach na połoninach, stwierdzono także jego obecność w miejscach nieco nietypowych: ruiny R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 185 kamiennej kaplicy w Siankach – 1 ♀ (i kilka dalszych okazów obs.): 14.08.2010; pod kamieniem na drodze wyłożonej betonowymi płytami prowadzącej do Dźwiniacza Górnego – 1 ♀ (pilnująca kokonu): 18.07.2010; wśród tłucznia i niewielkich kamieni na poboczu drogi w dolinie górnego Sanu powyżej Negrylowa – 1 ♂; 1 ♀; 1 juv.: 25.05.2010; na nasłonecznionych ścianach murowanego budynku w Moczarnem – 1 ♂, 2 ♀♀: 16.08.2010; pod kamieniami na przydomowym ogródku skalnym w Tarnawie Niżnej – 1 ♂: 13.06.2011.

*Talavera parvistyla Logunov et Kronestedt, 2003 – 3 ok.: 1 ♂; 1 ♀ - 18.07.2010; 1 ♂ - 13.06.2011; wysiewki z mchów na torfowisku wysokim Tarnawa. Gatunek borealny, bardzo rzadko spotykany (Ryc. 9), zazwyczaj na torfowiskach

7 8 9123456 6 7 8 9 0 1 2 3 4 5 6 0 8 6 7 5 5 WA 4 6 DF EF FF 3 XA 4 CF 37890123456789 5 6 7 8 2 01234567890123456 1 9 0 1 2 3 4 5 0 2 9 1 8 0 7 9 6 8 5 789 7 4 VU WV 6 3 XV CE DE EE FE 5 2 4 1 3 0 2 9 1b 1c 1 8 0 7 1d 1f 9 6 8 5 7 4 VU WU 6 3 XU FD 5 2 6 7 CD DD ED 4 1 3 0 2 9 1 8 0 7 6789 9 6 8 8 7 5 6 4 VT WT 5 3 XT CC DC EC FC 4 2 3 1 2 0 1 9 9 8 0 7 9 6 VS 0 8 5 7 6 4 WS FB XS YS 0 5 3 CB DB EB GB 4 2 BB 3 1 2 0 1 2 3 4 5 6 7 0 1 8 9 0 9 8 ? 7 0 XR 1 8 WR 6 5 9 7 4 6 7 8 6 1 3 YR BA 890 5 CA DA EA FA 5 0 4 0190 3 3 2 567 2 1 1 0 0 9 9 8 8 7 7 CV 6 6 DV EV 5 FV 012345678901234567890123456 4 7890 123 Ryc. 9. Krajowe stanowiska Talavera parvistyla. Nie publikowane: FC 40 – Jezioro Moszne i FC 50 – Jezioro Długie w Poleskim Parku Narodowym, DV 07 – Jasiowska Pu- ścizna oraz oraz Pustać niedaleko Chyżnego, DV 17 – Puścizna Mała niedaleko Jabłonki, DV 18 – Baligówka niedaleko Czarnego Dunajca. Fig. 9. Distribution of Talavera parvistyla in Poland. Unpublished: FC 40 – Moszne Lake and FC 50 – Długie Lake in Poleski National Park, DV 07 – Jasiowska Puścizna and Pustać near Chyżne, DV 17 – Puścizna Mała near Jabłonka, DV 18 – Baligówka near Czarny Dunajec. 186 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) położonych we wschodniej Polsce (Rozwałka 1996, 2009; Żabka 1997; Żabka i Kupryjanowicz 1997; Kupryjanowicz 2005) oraz w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Cichocki i Rozwałka 2012). Stanowisko z murawy kserotermicznej w Machnowie pod Tomaszowem Lubelskim [FA 88], mimo, że jest poparte udokumentowane okazem (coll. R. Rozwałka, det. M. Żabka) jest efektem przypadkowego zawleczenia, dlatego uznano je za wątpliwe.

Podsumowanie Rezultatem materiałów zebranych w latach 2010–2011 jest zamieszczona powyżej lista, obejmująca 202 gatunki pająków stwierdzonych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Wydłuża ona wykaz znanych z Parku gatunków o 64 pozycje. Przeprowadzone badania pozwoliły na uzupełnienie listy pająków BdPN o kilka gatunków wykazujących karpacki lub karpacko-alpejski (górski) typ rozmieszczenia. Tutaj szczególnie wartym podkreślenia faktem jest odkrycie po raz pierwszy w Parku stanowisk Centromerus silvicola i Pocadicnemis carpatica. Oba gatunki reprezentują element górski w krajowej araneofaunie, a znane były w kraju dotychczas jedynie z pojedynczych okazów i stanowisk (Staręga 1971; Rozwałka 2008, 2010a). Ponadto w obu przypadkach zebrane w trakcie obserwacji dane pozwoliły sprecyzować informacje o zamieszkiwanych biotopach, a także okresie występowania osobników dorosłych. Z kolei odkryte na Połoninie Caryńskiej stanowisko alpejsko-zachodniokarpackiego Anguliphantes tripartitus przesuwa o ponad 150 km na wschód granicę występowania tego gatunku, będąc jednocześnie pierwszym stwierdzeniem tego pająka na obszarze Karpat Wschodnich (Rozwałka i in. 2010). Ponadto prezentowane materiały uzupełniają informacje o występowaniu w Parku Palliduphantes milleri i Taranucnus bihari – gatunków wschodniokarpackich, których nieliczne stanowiska znane są w Polsce jedynie z Bieszczadów (Staręga 1971, 1972, 2001; Rozwałka 2010a). W przypadku Palliduphantes milleri udało się odkryć także w Polsce samce tego gatunku. Są one wprawdzie już poprawnie opisane (Pekár i in. 1999), ale nie były znane z terytorium Polski, gdyż Staręga (1972) swój opis oparł jedynie na samicach. Opis rzekomego samca P. milleri (Staręga 1976: p. 66–67, rys. 1) jest błędny i dotyczy trudno identyfikowalnego samca z rodzaju Mansuphantes (contra Platnick 2012). Ciekawe dane zebrano także w odniesieniu do charakterystycznego mieszkańca kamiennych rumowisk występujących na bieszczadzkich połoninach – Sitticus rupicola. Obserwacje wykazały, że kolonijnym oprzędom tego gatunku często towarzyszą oprzędy Segestria senoculata i Zelotes spp., a czasem także Malthonica silvestris. Ponadto stwierdzono, że ten występujący zasadniczo powyżej górnej granicy lasów gatunek (Kulczyński 1881, 1884; Prószyński i Staręga 1971; Żabka 1997), zasiedla także wszelkie nasłonecznione, kamieniste R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 187 powierzchnie w strefie lasów czy nawet łąk. W Bieszczadzkim PN kilkakrotnie odnotowano S. rupicola strefie dolin podgórskich, np. pod pojedynczymi kamieniami na drogach biegnących przez łąki (okolice Dźwiniacza Górnego) i lasy (okolice Negrylowa), a także na ścianach zabudowań w Moczarnem. Te obserwacje obniżają tym samym dolną granicę występowania tego pająka z ok. 1000 m n.p.m. do ok. 650–700 m n.p.m. Interesującym i rzadkim mieszkańcem kamiennych rumowisk jest także Evansia merens – gatunek myrmekobiotyczny, zamieszkujący mrowiska położone pod nasłonecznionymi kamieniami na połoninach. Bardzo ciekawą i specyficzną araneofaunę posiadają także nieliczne, niewielkie torfowiska. Mimo fragmentarycznych i wyrywkowych badań, stwierdzono na nich szereg rzadkich lub interesujących pająków. Między innymi, na torfowisku Tarnawa, wykazano obecność endemicznego gatunku karpackiego (zachodniokarpackiego?) – Zora distincta. Oprócz Z. distincta stwierdzono występowanie gatunków borealnych lub borealno-górskich, np. Robertus scoticus, Sibianor larae, Talavera parvistyla oraz subatlantyckich np. Centromerus levitarsis, Hypselistes jacksoni. Ich obecność można potraktować jako sygnał informujący o dobrym stanie zachowania tych biotopów. Stanowi to także wskazówkę, że bieszczadzkie torfowiska są siedliskiem jeszcze wielu interesujących gatunków pająków. Odrębnym zagadnieniem, choć związanym lokalizacyjnie z torfowiskami, jest stwierdzenie na nich występowania Acantholycosa lignaria. Ten borealno-górski gatunek został odnotowany w BdPN głównie na torfowiskach, ale wyłącznie na różnego typu elementach infrastruktury turystycznej (kładki, ogrodzenia). Takie siedlisko występowania należy przyjąć za przykład bardzo dużej plastyczności i zdolności adaptacyjnych A. lignaria, gdyż w naturze ten pająk powinien występować na powalonych, odartych z kory nasłonecznionych pniach drzew (Marusik i in. 2003; Almquist 2005). W Bieszczadzkim PN potencjalne siedliska tego gatunku w postaci rozległych połaci wiatro- lub śniegołomów nie występują, więc A. lignaria skolonizowała środowisko zastępcze w postaci drewnianych kładek czy ogrodzeń. Interesujące z punktu widzenia zoogeografii jest także odkrycie na terenie BdPN stanowiska Clubiona juvenis. Ten subatlantycki gatunek zamieszkujący środowiska szuwarowe, znany był dotychczas w Polsce z jednego tylko stanowiska (Czajka 1976). Wśród wykazanych w niniejszym opracowaniu gatunków, 13 jest uznawanych za zagrożone w skali Polski (Staręga i in. 2002). Są to: Ero cambridgei (VU), Centromerus silvicola (DD), Diplocephalus helleri (VU), Evansia merens (EN), Porrhomma microphthalmum (VU), Taranucnus bihari (VU), Acantholycosa lignaria (EN), Pardosa morosa (VU), Pirata knorri (VU), Zora distincta (EN), Clubiona juvenis (EN), Sitticus rupicola (VU) i Talavera parvistyla (DD). Do tej listy taksonów narażonych, doliczyć jeszcze należy: Centromerus sellarius 188 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

(VU), Oedothorax gibbifer (EN), Porrhomma convexum (VU), P. montanum (VU), Saloca kulczynskii (VU), Pardosa wagleri (VU) i Synageles senator (VU), które były w przeszłości wymieniane z Bieszczadzkiego Parku Narodowego, ale nie zostały wykazane w prezentowanym powyżej materiale. Oprócz omówionych w przeglądzie i wynikach „gatunków szczególnie cennych i interesujących”, zaprezentowane materiały uzupełniają także informacje o rozmieszczeniu poziomym i pionowym szeregu gatunków, nawet tych traktowanych jako pospolite w skali kraju. W górach, z uwagi na inne warunki klimatyczne, taksony uważane za „pospolite, powszechnie występujące, eurytopowe”, okazują się często bardzo rzadkie i nieliczne. Przykładem niech będzie Linyphia triangularis – chyba jeden z najpospolitszych krajowych pająków (Prószyński i Staręga 1971; Staręga 1988, 2003), który dopiero w bieżących badaniach „został odkryty” na obszarze Parku. Tak więc nawet wykazane kolejne stanowiska gatunków pospolitych są cenne, gdyż dostarczają porównawczych informacji do rozmieszczenia tych pająków w Bieszczadach i innych górach Polski. W przyszłości, w miarę uzupełniania danych, być może pozwoli to na sporządzenie precyzyjnych map rozmieszczenia pająków występujących w Bieszczadzkim PN. Jednocześnie dokładna analiza dotychczasowych danych bibliograficznych i konfrontacja z informacjami na temat rozmieszczenia, wymagań siedliskowo- środowiskowych, itp. wykazała, że kilka z dotychczas wymienianych gatunków należy usunąć z listy występujących w BdPN. Z całą pewnością należy wykreślić z Bieszczadzkiego Parku Narodowego Peponocranium ludicrum. Ten typowo subatlantycki gatunek wymieniany w Polsce jedynie przez Czajkę i in. (1981) z Bieszczadzkiego PN oraz z Sudetów (Woźny i in. 1988) w kraju w ogóle nie występuje. Dodatkowo z listy pająków wykazywanych z obszaru Bieszczadzkiego PN należy usunąć także Anguliphantes monticola, Diplocephalus permixtus, Tenuiphantes tenuis, Meta menardi, Alopecosa trabalis, Ozyptila brevipes i Xysticus acerbus. Część z gatunków, których obecność zakwestionowano, szczególnie Meta menardi czy Tenuiphantes tenuis i Alopecosa trabalis, jest bardzo prawdopodobnych do odszukania na terenie Parku, ale dotychczasowe dane bibliograficzne są bardzo mało wiarygodne. Dodatkowo z listy pająków wymienianych dotychczas z Parku (Prószyński i Staręga 1971; Staręga 1971, 1983, 2001) usunąć należy także „Centromerus similis Kulczyński, 1894”. Weiss i Bauchhenss (1995) ustalili, że samce „C. similis” reprezentują C. silvicola (Kulczyński), natomiast samice należą do C. sellarius (Simon). Po usunięciu gatunków błędnie wymienianych, lub których występowanie wymaga potwierdzenia, aktualny wykaz pająków znanych z Bieszczadzkiego Parku Narodowego liczy 254 pozycje (Tab. 1) (ok. 31% ogółu krajowej araneofauny). Na tle innych górskich parków narodowych Polski można zatem taki wynik uznać za stosunkowo wysoki (Tab. 1). Warto jednak zaznaczyć, że praktycznie żaden z polskich R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 189

Tabela 1. Stan zbadania araneofauny Bieszczadzkiego PN na tle innych górskich parków narodowych w Polsce. Table 1. Status of studies on the spider fauna in the Bieszczady National Park and other mountain national parks in Poland. Parki Narodowe Liczba gatunków National Parks Number of species Karkonoski Park Narodowy (Szmuryło 2011*) 212 Park Narodowy Gór Stołowych (Baldy, Woźny 276 1998, Rozwałka 2010b) Babiogórski PN (Kulczyński 1881, Celary 2003) ok. (ca.) 130** Tatrzański PN (Kulczyński 1881, Łomnicki 1963, ok. (ca.) 230** Prószyński, Staręga 1971) Pieniński PN (Staręga 1976) ok. (ca.) 300** Gorczański PN (Staręga, Kupryjanowicz 1996) 129 Magurski PN (brak jakichkolwiek danych) 0! Bieszczadzki PN (Staręga 1971, Czajka i in. 1981, 254 prezentowane dane) *Wymieniono tylko główne pozycje bibliograficzne omawiające lub podsumowujące stan poznania (zbadania) araneofauny poszczególnych parków narodowych / Only main publications are mentioned. **Rzeczywiste liczby są nieco niższe niż przytoczone z cytowanych publikacji, np. wskutek zmian w systematyce niektórych gatunków, niepewnych determinacji, nieprecyzyjnie zlokalizowanych stanowisk ze starszych publikacji, itp. Ponadto z obszarów Tatrzańskiego PN oraz Babiogórskiego PN brak aktualnych danych, a niemal wszystkie informacje pochodzą z opracowań Kulczyńskiego (1881, 1882, 1884) lub innych autorów XIX-wiecznych (Prószyński i Staręga 1971). Actual numbers are a little lower due to the changes in systematics of some species, uncertain determination, not precisely localised stations, etc. Moreover, there are not present data from Tatrzański PN and Babiogórski PN, all informations are based on publications of Kulczyński (1881, 1882, 1884) or other 19th century authors (Prószyński and Staręga 1971). parków narodowych położonych w strefie gór i pogórzy nie jest dokładnie zbadany pod kątem araneofauny, może za wyjątkiem Pienińskiego PN, gdzie wykazano około 300 gat. (Staręga 1976). W dodatku z Tatrzańskiego PN i Babiogórskiego PN praktycznie jedyne dane na temat składu ich araneofauny pochodzą z opracowań powstałych w II połowie i pod koniec XIX wieku (Tab. 1), stąd są one bardzo fragmentaryczne, często trudne do poprawnej weryfikacji i synonimizacji. Jak bardzo jeszcze niekompletny jest stan poznania pająków występujących na obszarze BdPN świadczą dane z graniczącym od południa NP Poloniny, z którego wykazano 403 gatunki (Svatoň i in. 2003). Porównanie składu gatunkowego obu parków, pozwala w przybliżeniu oszacować, że w Bieszczadzkim PN należy się spodziewać występowania około 350–370 gatunków pająków. Tak więc istnieje pilna potrzeba kontynuowania badań tej grupy bezkręgowców w BdPN, celem jej pełniejszego poznania. 190 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Podziękowania Autor pragnie podziękować mgrowi Tomaszowi Rutkowskiemu za udostępnienie niepublikowanych materiałów, które pozwoliły na uzupełnienie map rozmieszczenia Ero cambridgei, Centromerus levitarsis, Ceratinella brevipes, C. scabrosa oraz dr Marzenie Stańskiej, za wykonanie zdjęć Taranucnus bihari, które wykorzystano w niniejszej pracy. Osobne podziękowania należą się także Dyrekcji oraz pracownikom Parku, z których informacji, uwag i wiadomości korzystano w trakcie badań, a także funkcjonariuszom Straży Granicznej za życzliwość i zrozumienie okazane podczas badań terenowych.

Literatura Aakra K., Hauge E. 2003. Checklist of Norwegian spiders (Arachnida: Araneae), including Svalbard and Jan Mayen. Norw. J. Entomol. 50: 109–129. Almquist S. 2005. Swedish Araneae, part 1: families Atypidae to Hahniidae (Linyphiidae excluded). Insect Syst. Evol., Suppl. 62: 1–284. Almquist S. 2006. Swedish Araneae, part 2: families Dictynidae to Salticidae. Insect Syst. Evol., Suppl. 63: 287–603. Baldy K., Woźny M. 1998. Stan zbadania araneofauny na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec 2: 89–96. Bednarz S. 1966. Nowe stanowiska tygrzyka paskowanego, Argiope bruennichi Scop. (Argiopidae) w Polsce na Dolnym Śląsku. Przegl. zool. 10: 179–185. Beer S.A. 1968. On the terrestrial Spider Fauna of Moscow Region. Zool. journ. 47: 131–134. Blick T., Bosmans R., Buchar J., Gajdoš P., Hänggi A., van Helsdingen P., Ružicka V., Staręga W., Thaler K. 2004. Checkliste der Spinnen Mitteleuropas. Checklist of the spiders of Central Europe. (Arachnida: Araneae). Version 1. Dezember 2004: http:// www.arages.de/checklist.html#2004_Araneae Buchar J., Růžička V. 2002. Catalogue of spiders of the Czech Republic. Praha, 351 pp. Cardoso P., Morano E. 2010. The Iberian spider check-list (Araneae). Zootaxa 2495: 1–52. Celary W. 2003. Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie objętych szczegółowymi opracowaniami. W: Monografia fauny Babiej Góry, (red.) Wołoszyn B.W., Wołoszyn D., Celary W.; Publikacje Komitetu Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 373–396. Cichocki W., Rozwałka R. 2012 (w druku). Pająki rezerwatu torfowiskowego „Bór na Czerwonem”, Chrońmy Przyr., ojcz. Czajka M. 1957. Kilka nowych stanowisk dwóch rzadkich pająków w Polsce. Przegl. zool. 1: 178–179. Czajka M. 1976. Nowe stanowiska rzadkich gatunków pająków (Aranei) w Polsce. Zesz. przyr. Opol. TPN,16: 119–130. Czajka M., Pilawski S., Woźny M. 1981. Przyczynek do poznania pająków (Aranei) Bieszczadów. Fragm. faun.,25: 453–461. Decleer K., Bosmans R. 1989. Distribution and ecological aspects of four rare wetland spiders, recently reported from Belgium. Bull. Br. arachnol. Soc. 8: 80–88. Dziabaszewski A. 1989. Uwagi faunistyczne o rzadszych gatunkach pająków (Aranei) z Poznania (z listą 302 stwierdzonych gatunków). Bad. fizjogr. Pol. zach. C, 38: 5–21. Dziabaszewski A. 1995. Pająki (Aranei) zabudowań Poznania. Bad. fizj. Pol. zach., C, 42: 7–38. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 191

Esyunin S.L., Efimik V.E., Polyanin A.B. 1995.Remarks on the Ural spider fauna, 5. New records of spider species of the family Linyphiidae from the Urals (Arachnida, Aranei). Arthropoda Selecta 4(2): 49–71. Gajdoš P., Svatoň J., Sloboda K. 1999. Catalogue of Slovakian spiders. Bratislava, 337 pp. Gajdoš P., Svatoň J., Zitňanská O., Krumpálová Z. 1992. Spiders (Araneae) of the Danubian plain. Entom. Probl. (Bratislava), 23: p. 39–60. Grimm U. 1985. Die Gnaphosidae Mitteleuropas (Arachnida, Araneae). Abh. naturw. Ver., Hamburg, N.F., 26: 318 pp. Harvey P.R., Nellist D.R., Telfer M.G. 2002. Provisional atlas of British spiders (Arachnida, Araneae), Volume 1. Abbots Ripton, Huntingdon, Biological Records Centre, Centre for Ecology and Hydrology, 214 pp. Hippa H., Oksala I. 1982. Definition and revision of the Enoplognatha ovata (Clerck) group (Araneae: Theridiidae). Entomologica scand. 13: 213–222. Koponen S. 2008. Checklist of spiders in Finland (Araneae). Internet: http://users.utu.fi/ sepkopo/checklist_of_spiders_in_Finland.htm Kronestedt T. 2001. Checklist of spiders (Araneae) in Sweden. Version 2001–02–15: Internet: http://www2.nrm.se/en/spindlar.html. Kulczyński W. 1881. Wykaz pająków z Tatr, Babiej Góry i Karpat szlązkich z uwzględnieniem pionowego rozsiedlenia pająków żyjących w Galicji zachodniej. Spr. Kom. Fizjogr. 15: 1–75. Kulczyński W. 1882. Opisy nowych gatunków pająków Babiéj Góry i Karpat szlązkich. Pam. Akad. Um. Wydz. Mat. Przyr. 8: 1–42. Kulczyński W. 1884. Przegląd krytyczny pająków z rodziny Attoidae żyjących w Galicyi. Rozpr. Spr. Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Urn. 12: 136–232. Kulczyński W. 1915. Fragmenta arachnologica, XVIII. Bull. Acad. Cracovie, 1915: 897–942. Kupryjanowicz J. 1997. Spiders of the Biebrza National Park; species new and rare to Poland. W: Proc. 16th Europ. Coll. Arachnol., (red.), Żabka M.; Siedlce, pp.: 183–194. Kupryjanowicz J. 2005. Pająki (Araneae) Biebrzańskiego Parku Narodowego. W: Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. (red.) Drycz A., Werpachowski C.; Biebrzański Park Narodowy, Osowiec Twierdza, ss. 275–299. Kwiecień-Wrotniewska J., Woźy M., Zbytek F.T. 1993. Pająk Enoplognatha latimana Hippa & Oksala (Aranei, Theridiidae) w Polsce i Republice Czeskiej. Przegl. zool. 37: 73–75. Locket G.H., Millidge A.F. 1953. British spiders II. Ray Society 13: 449 pp. Logunov D.V. 2001. A redefinition of the genera Bianor Peckham & Peckham, 1885 and Harmochirus Simon, 1885, with the establishment of a new genus Sibianor gen. n. (Aranei: Salticidae). Arthropoda Selecta 9: 221–286. Łomnicki A. 1963. The distribution and abundance of ground-surface inhabiting arthropods above the timber line in the region of Żółta Turnia in the Tatra Mts., Acta Zool. Cracov. 8: 183–249. Marusik Yu.M., Azarkina G.N., Koponen S. 2003. A survey of East Palaearctic Lycosidae (Aranei). II. Genus Acantholycosa F. Dahl, 1908 and related new genera Arthropoda Selecta 12(2): 101–148. Miller F. 1943. Neue Spinnen aus der Serpentinsteppe bei Mohelno in Mähren. Ent. Listy 6: 11–29. 192 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Miller F. 1947. Pavoucí zvírena hadcových stepí u Mohelna. Arch. Sv. Vyzk. ochr. prirod. kraj. zem. Morav 7: 1–107. Nentwig W., Blick T., Gloor D., Hänggi A., Kropf C. 2011. Spinnen Europas, Internet: www.araneae.unibe.ch., ver. 6.2011. Palmgren P. 1976. Die Spinnenfauna Finnlands und Ostfennoskandiens. VII. Linyphiidae 2. Fauna fenn. 29: 1–126. Pekár S., Svatoň J., Thomka V. 1999. Reconsideration of Lepthyphantes montanus Kulczyński, 1898 and Lepthyphantes milleri Staręga, 1972 (Araneae: Linyphiidae). Bull. Br. arachnol. Soc. 11: 254–256. Pilawski S. 1963. Pająki nowe dla fauny Dolnego Śląska. Przegl. zool. 7: 43–52. Pilawski S. 1966a. Wstępne badania pająków okolic Kudowy Zdroju (woj. wrocławskie). Przegl. zool. 10(1): 39–48. Pilawski S. 1966b. Wstępne badania pająków w Górach Świętokrzyskich Acta Univ. wratisl., Prace. zool. 2: 1–70. Platnick N.I. 2012. The World Spider Catalog, Version 12.5. American Museum of Natural History: http://research.amnh.org/entomology/spiders/catalog/ Prószyński J., Staręga W. 1971. Pająki – Aranei. Katalog Fauny Polski, 33: PWN Warszawa, 382 ss. Punda H. 1972. Agyneta ramosa Jackson, 1914 (Aranei, Linyphiidae) – a new species for Poland. Bull. Pol. Acad. Sci., Warszawa, 20: 127–132. Roberts M.J. 1987. The spiders of Great Britain and Ireland, Vol. 2: Linyphiidae and check list. Harley Books, Colchester, England, 204 pp. Rozwałka R. 2004. Materiały do znajomości pająków (Araneae) Roztocza. Nowy Pam. Fizjogr. 3(1–2): 101–116. Rozwałka R. 2006. Materiały do poznania pająków (Araneae) Poleskiego Parku Narodowego. Nowy Pam. Fizjogr. 4(1–2): 67–82. Rozwałka R. 2007a. Pająki (Araneae) Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Parki nar. Rez. Przyr. 26(3): 83–100. Rozwałka R. 2007b. Materiały do znajomości pająków (Araneae) Wyżyny Lubelskiej. Nowy Pam. Fizjogr. 5(1–2): 145–173. Rozwałka R. 2008. Pocadicnemis carpatica (Chyzer, 1894) (Araneae: Linyphiidae) – a new species of spider to the fauna of Poland. Annales UMCS, sec. C., 63: 129–132. Rozwałka R. 2009. Pająki (Araneae) Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. Nowy Pam. Fizjogr. 6(1–2): 45–70. Rozwałka R. 2010a. Materiały do znajomości pająków Araneae Bieszczadów i Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 18: 167–177. Rozwałka R. 2010b. Uzupełnienia i sprostowania informacji o pająkach (Araneae) z Parku Narodowego Gór Stołowych. Przyroda Sudetów 13: 99–113. Rozwałka R., Baldy K., Szymkowiak P. 2010. Anguliphantes tripartitus (Miller et Svaton, 1978) and Anguliphantes monticola (Kulczyński, 1882) (Araneae: Linyphiidae) in Poland. Acta Biologica, (Szczecin), 17: 73–84. Růžička V., Buchar J. 2008. Dodatek ke katalogu pavouků České republiky 2001–2007. Sborník Oblastního muzea v Mostě, Řada přírodovědná 29: 3–32. Samu F., Szinetár C. 1999. Bibliographic check list of the Hungarian spider fauna. Bull. Br. Arachnol. Soc. 11: 161–184. R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 193

Scharff N., Gudik-Sřrensen O. 2006. Katalog over Danmarks edderkopper (Araneae). Entomologiske Meddelser 74(1): 3–71. Scharff N., Gudik-Sřrensen O. 2011. Checklist of Danish Spiders (Araneae). Version 26–10–2011: http://www.zmuc.dk/entoweb/arachnology/dkchecklist.htm. Stańska M. 2007. Rare and threatened spider species (Araneae) in selected types of deciduous forests in the Białowieża Forest. Nature Conservation 64: 13–29. Staręga W. 1966. Przyczynek do poznania pająków (Aranei) Polski. Fragm. faun. 13: 175–186. Staręga W. 1971. Pająki (Aranei) Bieszczadów. Fragm. faun. 17: 53–126. Staręga W. 1972. Nowe dla fauny Polski i rzadsze gatunki pająków (Aranei), z opisem Lepthyphantes milleri sp. n. Fragm. faun. 18: 55–98. Staręga W. 1974. Materiały do znajomości rozmieszczenia pająków (Aranei) w Polsce. Fragm. faun. 19: 395–420. Staręga W. 1976. Pająki (Aranei) Pienin. Fragm. faun. 21: 233–330. Staręga W. 1978. Materiały do znajomości rozmieszczenia pająków (Aranei) w Polsce, III–VII. Fragm. faun. 23: 259–302. Staręga W. 1983. Wykaz krytyczny pająków (Aranei) Polski. Fragm. faun. 27: 149–268. Staręga W. 1988. Pająki (Aranei) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun. 31: 185–359. Staręga W. 1996. Spinnen (Araneae) aus der Borkenheide und anderen Lokalitäten der Masurischen Seenplatte. Fragm. faun. 39: 287–311. Staręga W. 2000. Spinnen aus Roztocze und anliegenden Gebieten. Fragm. faun. 43: 59–89. Staręga W. 2001. Pająki (Araneae) Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 7: 55–66. Staręga W. 2003. Pająki (Araneae) Puszczy Knyszyńskiej. Nowy Pam. Fizjogr. 1: 95–206. Staręga W., Błaszak Cz., Rafalski J. 2002. Arachnida – Pajęczaki. W: Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. (red.) Z. Głowaciński, IOP PAN Kraków, 133–140 ss. Staręga W., Kupryjanowicz J. 1996. Beitrag zur Kenntnis der Spinnen des Gorce–Gebirges. Fragm. faun. 39: 313–328. Staręga W., Nakaziuk G. 1987. Pająki (Aranei) z okolic Międzyrzeca Podlaskiego oraz uzupełnienia i sprostowania wiadomości o pająkach Podlasia. Roczn. Międzyrz. 16–17: 232–245. Staudt A. 2011. Nachweiskarten der Spinnentiere Deutschlands. (Arachnida: Araneae, Opiliones, Pseudoscorpiones). Version. 12.02.2011. internet site: http://www. spiderling.de/arages/. Svatoň J. 1981. Einige neue oder unvollkommen bekannte Spinnenarten aus der Slowakei. Biológia (Bratislava), 36(2): 167–177. Svatoň J. 1983. Weitere neue oder unvollkommen bekannte Spinnenarten aus der Slowakei. Biológia (Bratislava), 38(6): 569–580. Svatoň J. 2002. Nové alebo málo známe pavúky (Araneae) hornooravských rašelinísk. Sborník Oravského Músea 19: 185–196. Svatoň J., Kovalčíková A. 2002. Fauna pavúkov (Araneae) Slanej vody. Sborník Oravského Músea 19: 164–184. 194 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Svatoň J., Tomka V., Gajdoš P. 2003. Pavúky (Araneae) In: Pavúkovce Národného Parku Poloniny. (eds.) Mašán P., Svatoň J., Štátna ochrana prírody SR, Banská Bystrica a S–NP Poloniny, Snina, Humenné, pp. 21–113. Szmuryło J. 2011. Pająki (Araneae) Karkonoskiego Parku Narodowego, Praca licencjacka wykonana w Zakładzie Zoologii UMCS, BG UMCS, 53 ss. (msc.) Tomka V. 1996. Fauna pavúkov (Arachnida, Araneae) na lesostepných lokálitach Humenských vrchov. Natura Carpatica 37: 137–150. Tutelaers P. 2008. Benelux spider distribution maps http://www.knnv.nl/eindhoven/iwg/ Araneae/SpiBenelux. van Helsdingen P. 2005. Characteristic spider species (Araneae) of peat bog fenlands in the Netherlands (Araneae). In: Deltshev C. Stoev P. (eds). European Arachnology 2005, Acta zoologica bulgarica, Suppl. 1: 115–124. van Helsdingen P. 2011. Fauna Europaea, Version 2.3. http://www.faunaeur.org van Helsdingen P.J., Thaler K., Deltshev C. 1977. The tenuis group of Lepthyphantes Menge (Araneae, Linyphiidae). Tijdschr. Ent. 120: 1–54. Weiss I. 1978. Beschreibung des bisher unbekannten Männchens von Taranucnus bihari Fage, 1931 (Arachnida, Linyphiidae). Studii Comun. St. nat. Muz. Brukenthal 22: 229–232. Weiss I., Bauchhenss E. 1995. Centromerus silvicola und C. sellarius (C. similis) – eine nomenklatorische Richtigstellung. Arachnol. Mitt. 10: 28–31. Weiss I., Petrişor A. 1999. List of the spiders (Arachnida: Araneae) from Romania. Trav. Mus. natl. Hist. nat. “Grigore Antipa” 41: 79–107. Wiehle H. 1960. Spinnentiere oder Arachnoidea (Araneae). XI. Micryphantidae– Zwergspinnen. Tierwelt Deutschlands, Jena, 47: 620 pp. Wiehle H. 1956. Spinnentiere oder Arachnoidea (Araneae). X. Familie Linyphiidae – Baldachinspinnen. Tierwelt Deutschlands, Jena, 44: 337 pp. Wojtaczka M., Woźny M. 1993. Pająki (Aranei) podłoża Gór Złotych. Acta Univ. wratisl. 26: 39–64. Woźny M., Czajka M., Pilawski S., Bednarz S. 1988. Pająki (Araneae) polskich Sudetów. Acta Univ. Wratisl., Prace Zoologiczne 19: 53–130. Żabka M. 1997. Salticidae – pająki skaczące (Arachnida: Araneae). Fauna Poloniae 19: 188 ss. Żabka M., Kupryjanowicz J. 1997. Redescription and notes on biology and distribution of Talavera westringi (Simon, 1868) comb. nov. (Araneae: Salticidae). Genus 8: 169–173.

Summary In years 2010–2011 stocktaking research of araneofauna from the Bieszczady National Park was done. Among 202 spider species discussed in this study 64 were not enumerated from this Park until now. After summing up bibliographic data and material from presenting paper the list of spiders known from territory of the Bieszczady National Park includes 254 species (about 3 per cent of domestic araneofauna). Simultaneous verification of literature show that species noted in previous publications about the Bieszczady National Park such as: Anguliphantes R. Rozwałka — Materiały do znajomości pająków... 195 monticola, Diplocephalus permixtus, Peponocranium ludicrum, Tenuiphantes tenuis, Meta menardi, Alopecosa trabalis, Ozyptila brevipes and Xysticus acerbus should be removed from the list of spider species list which occurs in this area. Moreover, it was established that Peponocranium ludicrum do not occur in Poland and it should be removed from the list of spiders occurring in Poland. Presenting materials brings first information about occurrence in the Bieszczady National Park numerous very rare mountain or boreo-mountain species such as: Centromerus silvicola, Pocadicnemis carpatica, Acantholycosa lignaria, Zora distincta. Discovered on the Połonina Caryńska locality of Anguliphantes tripartitus transfers the range border of this species for about 150 kilometers to the east and it is the first one in the Eastern Carpathians. In this paper is also given information which supplements knowledge about distribution in Poland of such species as: Evansia merens, Palliduphantes milleri, Peponocranium praeceps and Taranucnus bihari. Among worth of remark species should be also mentioned: Centromerus levitarsis, Hypselistes jacksoni, Clubiona juvenis, Sibianor larae and Talavera parvistyla. All this species were found on peat-bog and humid meadows situated in the Bieszczady National Park. For Ero cambridgei, Centromerus levitarsis, Ceratinella brevipes, C. scabrosa, Acantholycosa lignaria and Talavera parvistyla maps are provided illustrating location of this spiders in Poland and for Taranucnus bihari also the photos of epigynum are given. 196 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 196–207 Marek Holly Received: 10.02.2012 Bieszczadzki Park Narodowy, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Reviewed: 25.04.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]

Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy Coleoptera wykazane z Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Bieszczadów w latach 2009–2011 oraz podsumowanie prac badawczych za okres ostatnich 10 lat New and rare species of beetles Coleoptera from the Bieszczady National Park and Bieszczady Mts. collected in the years 2009–2011 and the revision of the investigations from the last ten years

Abstract: Four new species of beetles for the Bieszczady Mts. were found in the years 2009 and 2011. Among newly found species were two living under bark, saproxylic beetles Denticollis borealis (Paykull, 1800) and Glischrochilus quadriguttatus (Fabricius, 1776), and one cambio-xylophagous Magdalis violacea (Linnaeus, 1758) collected within the BNP in Ustrzyki Górne. The fourth new beetle in the Bieszczady Mts. is Anthocomus equestris found accidentally in Ustrzyki Dolne in 2009. This Malachids family representative was found as one specimen in the town centre which makes difficult to gather more accurate information about occurrence of this species in Bieszczady.

Key words: beetles, rare species, Bieszczady Mts.

Wstęp Najbardziej kompletne dane o chrząszczach Bieszczadów Zachodnich oraz Bieszczadzkiego Parku Narodowego zebrane zostały w Monografiach Bieszczadzkich (Pawłowski i in. 2000). Według tych szacunków na obszarze BdPN z otuliną (sąsiednie parki krajobrazowe) do roku 2000 odnotowano łącznie 1998 gatunków tego rzędu, co stanowi 33% gatunków fauny Polski. Obecny stan poznania koleopterofauny BdPN stawia Bieszczadzki Park w czołówce polskich parków narodowych pod względem liczby wykazanych gatunków chrząszczy. Prace terenowe prowadzone systematycznie po roku 2000 (Holly 2002 a, 2003, 2007, 2010 oraz Mazur i in. 2010) pozwoliły na uzupełnienie stanu wiedzy o chrząszczach Bieszczadów. Istotną aktualizację listy chrząszczy bieszczadzkich w odniesieniu do 14 rodzin przeprowadzono przy okazji prac nad nowym planem ochrony BdPN w roku 2010 ustalając liczbę gatunków chrząszczy występujących w Bieszczadach na 2031 (Mazur i in. 2010). W roku 2011 na terenie BdPN znaleziono 3 nowe dla Bieszczadów i BdPN gatunki chrząszczy (Denticollis M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 197 borealis, Glischrochilus quadriguttatus, Magdalis violacea) co zwiększa liczbę znanych obecnie gatunków do 2034, co stanowi 33,5% fauny krajowej chrząszczy. Tabela 1 zawiera zestawienie gatunków chrząszczy wykazanych przez autora na terenie Parku i otuliny oraz w Bieszczadach, z podziałem na kategorie (gat. nowy dla Bieszczadów – „NB”, nowy dla BdPN – „NP”, gatunek rzadki – „R”).

Metody zbioru chrząszczy W latach 2009–2011 prace badawcze na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego koncentrowały się głównie w okolicach Ustrzyk Górnych (Ryc. 1). Badaniami objęto obszary leśne buczyny karpackiej oraz przyległe tereny łęgowe doliny potoku Terebowiec. Mniej intensywnie przeszukiwano obszary nieleśne rozciągające się od Ustrzyk Górnych w kierunku Wołosatego. W trakcie prac terenowych materiał zbierano na pniakach i leżaninie oraz w strefie podkorowej pniaków. Chrząszcze poławiano głównie metodą „na upatrzonego”. Owady poławiano podczas pogodnych dni. Materiał dowodowy pobierano zazwyczaj w ilości dwóch lub wyjątkowo trzech osobników, w przypadku gatunków trudnych do bezpośredniej identyfikacji w terenie. W trakcie prac terenowych przeprowadzonych w latach 2009–2011 wykazano 4 nowe dla Bieszczadów i BdPN gatunki chrząszczy oraz szereg innych, ciekawych i rzadkich gatunków z 7 rodzin. Przy oznaczaniu wykorzystano dostępne klucze do oznaczania (Reitter 1911; Smreczyński 1972; Tarnawski i Buchholz 2008; Nunberg 1976).

Charakterystyka wykazanych gatunków Carabidae Carabus irregularis Fabricius, 1792 Jako gatunek górski, zamieszkuje pogórza i obszary górskie w środkowej Europie. W Tatrach notowany jest w krainach regli i kosodrzewiny. Wymagania ekologiczne tego owada są słabo poznane, najczęściej znajdowany jest w murszejących pniakach. W Polsce podawany z Karpat i Sudetów. W Bieszczadach gatunek był już wcześniej notowany w Ustrzykach Górnych oraz w dolinie potoku Terebowiec przez Burakowskiego i Makólskiego (Burakowski i in. 1973). Dnia 20.04.2011 r. na terenie łęgu w dolinie potoku Terebowiec znaleziono jednego osobnika C. irregularis pod odstającą korą martwego jesionu. Wykonano zdjęcia do celów dokumentacyjnych. Obserwacja potwierdza stałą obecność tego rzadkiego gatunku na terenie BdPN. 198 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) Ryc. 1. Stanowiska nowych dla fauny Bieszczadów i BdPN rzadkich gatu nków chrząszczy. Ryc. Fig.1. Sites of the new for fauna Bieszczady Mts. and National Park rare species beetles. M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 199

Carabus scheidleri Panzer, 1799 W obrębie gatunku Carabus scheidleri Panzer, 1799 wyróżniono występujące w Polsce podgatunki. Zgodnie z informacjami zawartymi w Katalogu Fauny Polski (Burakowski i in. 1973) w Polsce południowo-zachodniej występuje podgatunek Carabus scheidleri scheidleri Panzer, 1799 znany ponadto tylko z Moraw i północno-zachodniej części Węgier. Na południowym wschodzie kraju podawany jest podgatunek C. scheidleri preysleri Duftschmidt, 1812 oraz znany z Beskidu Wschodniego i obszaru Ukrainy podgatunek C. s. excellens Fabricius, 1810. W opracowaniach uwzględniających obszar południowo- wschodni Polski (Watała 1985, 1995; Müller-Motzfeld 2004) przyjęto, że obszar Bieszczadów zasiedla podgatunek Carabus scheidleri preysleri Duftschmidt, 1812, jednakże w świetle badań wykonanych ostatnio na potrzeby planu ochrony BdPN (Mazur i in. 2010) wykazano dwa podgatunki C. s. preysleri oraz C. s. excellens. Dnia 21.07.2011 roku w leśnictwie Brzegi Górne, na terenie BdPN, wykazano 1 osobnika C. scheidleri Panzer, 1799. Chrząszcza znaleziono na obszarze leśnym w obrębie buczyny karpackiej. Ze względu na skomplikowaną obecnie sytuację rozmieszczenia poszczególnych podgatunków C. scheidleri w Polsce trudno jednoznacznie zaklasyfikować opisywanego chrząszcza do konkretnego podgatunku z pominięciem badań porównawczych.

Carabus variolosus Fabricius, 1787 Biegacz urozmaicony występuje w górach i na obszarach podgórskich południowej części środkowej Europy, od Francji po Karpaty. Chrząszcze można spotkać na podmokłych łąkach i w wilgotnych lasach, zwłaszcza nad potokami, nierzadko owady żerują nawet bezpośrednio w wodzie, co wyjaśnia nadanie mu nazwy Hygrocarabus C. G. Thomson, 1875. Na terenie BdPN w ostatnich latach gatunek ten obserwowany jest regularnie (dolina Wołosatki, Moczarne, Ustrzyki Górne, Brzegi Górne). W roku 2011 odnotowano 1 osobnika C. variolosus w Ustrzykach Górnych na terenie doliny potoku Zakopaniec. Chrząszcza znaleziono w końcu kwietnia (dn. 29.04.11) w próchniejącej kłodzie bukowej przy potoku, gdzie prawdopodobnie przezimował wspólnie z C. violaceus L.

Elateridae Denticollis borealis (Paykull, 1800) Gatunek ten w Polsce notowany był dotychczas jedynie z Biebrzańskiego Parku Narodowego (Gutowski i in. 2006) oraz z Puszczy Białowieskiej (Tarnawski i Buchholz 2008). W Katalogu Fauny Polski brak jest informacji o występowaniu tego gatunku w Polsce. Larwy tego chrząszcza bytują w drewnie i pod korą, jako drapieżniki polując aktywnie na larwy niektórych gatunków związanych w swym rozwoju z drewnem. 200 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Jako nowy dla Bieszczadów i BdPN oraz bardzo rzadki w Polsce owad, chrząszcz ten wykazany został po raz pierwszy z terenu Bieszczadzkiego Parku Narodowego w 2010 roku na podstawie 1 okazu znalezionego w Ustrzykach Górnych (29.04.2010 r.). Stanowisko zlokalizowane jest na wzniesieniu porośniętym przez zadrzewienia olchowe, tuż za zabudową w centrum Ustrzyk Górnych. Na opisanym stanowisku pod korą stojącej martwej olchy, wykazano jednego chrząszcza Denticollis borealis (Payk.). Wiosną 20.04.2011 roku wznowiono poszukiwania na opisanym stanowisku i wykazano obecność żywych larw gatunku D. borealis. Larwy w końcowych stadiach rozwoju obecne były w żerowisku ksylofagicznego ryjkowca Crypthorhynchus lapathi (L.), pod niezbyt mocno przylegającą korą o znacznej wilgotności. Materiał (2 larwy) pobrano do hodowli laboratoryjnej. W dniu 21.04.2011 r. stwierdzono obecność pierwszej poczwarki. Po około 5–6 dniach uzyskano dwa osobniki Denticollis borealis (stadium poczwarki w temp 20oC 5–6 dni). Wylęg pierwszego chrząszcza w warunkach laboratoryjnych nastąpił 26.04.2011 r. W wyniku hodowli uzyskano ostatecznie dwa okazy dowodowe D. borealis.

Ampedus tristis (Linnaeus, 1758) Jako gatunek borealno-górski swym zasięgiem obejmuje obszary leśne, głównie na pogórzach i w górach środkowej oraz północnej Europy. W krajach skandynawskich jest częstszym gatunkiem na północy, gdzie dociera do około 70° szer. geogr. Chrząszcz ten występuje także na obszarze zachodniej Syberii, przenikając na północy do lasotundry. Na południu notowany był z Siedmiogrodu oraz z gór Riła i z Rodopów w Bułgarii (Burakowski i in. 1985). Cykl rozwojowy gatunku w sprzyjających warunkach trwa cztery lata, ale może być przedłużony o jeden rok, a nawet dwa lata, na stanowiskach w wyższych położeniach górskich. Larwy żyją w rozkładających się powalonych pniach, leżących kłodach i pniakach świerków i sosen, na północy areału gatunkowego również w brunatnym próchnie leżących pni brzóz. Larwy żerują w chodnikach larw chrząszczy podkorowych drewno- i próchno-żernych. Przepoczwarczenie następuje zazwyczaj w sierpniu, a chrząszcze zimują w komorach poczwarkowych. Imagines pojawiają się w maju i przeżywają do lipca – są poławiane pod odstającą korą, w szczelinach drewna, na młodych pędach drzew i krzewów, w żerowiskach larw innych chrząszczy, na przykład w chodniku larwy ryjkowca Cryptorrhynchus lapathi (L.) lub w opuszczonych chodnikach larw kózki Rhagium inquisitor (L.). W Polsce jest gatunkiem mało znanym i rzadko spotykanym, prawdopodobnie z powodu skrytego trybu życia. Notowany był dotychczas M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 201 głównie z Beskidów – Beskid Wschodni: Brylińce i Turnica koło Przemyśla (Trella 1925, 1938) oraz Bieszczadów – Ustrzyki Górne, Moczarne, Lutowiska (Burakowski 1971). Ponadto Ampedus tristis podawany był z północno-wschodniej części Podlasia – w miejscowości Starożyńce, woj. białostockie, 13.06.1978, 1 okaz, leg. M. Wanat (D. Tarnawski). Znane są również pojedyncze stanowiska w Beskidzie Zachodnim – Maków Podhalański, Babia Góra, Markowe Rówienki (Pawłowski 1963, 1964, 1967). Natomiast dane o jego występowaniu na polskim Śląsku odnoszą się do obszaru leżącego w b. Czechosłowacji i były oparte na wzmiance Weigla z początku XIX wieku oraz danych J. Gerhardta (1910). Na terenie BdPN gatunek ten odnotowano w ostatnich latach dwukrotnie. W roku 2008 stwierdzono obecność Ampedus tristis na terenie leśnictwa Górny San w analizowanym materiale z pułapki szczelinowej poławiającej owady w okresie od maja do lipca (dane nie publ.). W trakcie sortowania i oznaczania materiału z tej pułapki wykazano obecność 14 okazów gatunku A. tristis. Chrząszcza tego stwierdzono również przy torfowisku w rejonie Tarnawy – 19.04.2011 r. pod luźną korą murszejącej sosny, w obrębie żerowiska larwy R. inquisitor znaleziono 1 osobnika A. tristis.

Cantharidae Rhagonycha limbata Thomson, 1864 Rhagonycha limbata jest jednym z rzadszych przedstawicieli rodziny omomiłkowatych w Polsce. Występuje zarówno na terenach nizinnych, jak i górzystych, gdzie przekracza górną granicę lasu, docierając do wysokości około 2500 m n.p.m. Jako gatunek eurosyberyjski, rozsiedlony jest w Europie od skrajnych prowincji północnych Fennoskandii i Półwyspu Kolskiego aż do południowej Francji, Włoch, Bośni i Bułgarii. W Polsce chrząszcz ten jest rzadko spotykany, notowany z rozproszonych stanowisk tylko w siedmiu krainach (Burakowski i in. 1985). Pojaw imagines rozpoczyna się w zależności od położenia i lokalnych warunków klimatycznych zwykle w kwietniu lub maju i trwa do lipca-sierpnia, z maksimum występowania w czerwcu. Z Bieszczadów gatunek podany na podstawie literatury (Kuśka 1995). W Bieszczadzkim Parku Narodowym obserwowano tego owada dwukrotnie w roku 2005 i 2010 (Holly M. dane niepubl.). Jeden okaz dowodowy zebrano w dolinie potoku Terebowiec dnia 29.05.2010 r.

Malachiidae Anthocomus equestris (Fabricius, 1781 b) Gatunek zamieszkujący środkową i południową część Europy (nie znany z Półwyspu Iberyjskiego), notowany także z Kaukazu. W Polsce występuje prawdopodobnie w całym kraju, prócz wyższych partii górskich. Występuje 202 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) na ciepłych stanowiskach w parkach, ogrodach, na pobrzeżach lasu oraz w osiedlach ludzkich. Imagines ukazują się na wiosnę i bywają poławiane do lipca – na trawach, roślinach zielnych i krzewach. Zamieszczone w Katalogu Fauny Polski informacje o występowaniu wskazują najbliżej leżące stanowiska gatunku w okolicach Przemyśla (Trella 1925, 1936). W lipcu 2009 roku znaleziono jednego osobnika Anthocomus equestris w centrum Ustrzyk Dolnych – jest to więc pierwsze stwierdzenie gatunku, nowego dla obszaru Bieszczadów.

Nitidulidae Glischrochilus quadriguttatus (Fabricius, 1776) Gatunek ten obejmuje swym zasięgiem południowe prowincje Fennoskandii oraz całą środkową Europę aż do Francji, środkowych Włoch, Albanii, Grecji i Ukrainy. W Polsce owad ten jest rzadko spotykany, znany głównie z południowej części kraju, przy czym większość danych o rozmieszczeniu, zawartych w Katalogu Fauny Polski, opiera się na znaleziskach z ubiegłego lub początku bieżącego wieku. Postaci dorosłe pojawiają się we wrześniu i po przezimowaniu bywają poławiane do maja pod wilgotną korą i przy płynącym soku wielu gatunków drzew liściastych. Larwy odbywają rozwój pod odstającą korą i w wyciekającym soku (Burakowski i in. 1986). Glischrochilus quadriguttatus nie był dotychczas wykazany z Bieszczadów, zaś najbliżej leżące, znane przed II wojną światową, stanowiska leżą w Beskidzie Wschodnim, w okolicach Przemyśla (Trella 1923). Gatunek ten został wykazany z BdPN dn. 20.04.2011 r. na podstawie 2 okazów zebranych przez autora w Ustrzykach Górnych, w pobliżu potoku Terebowiec, za budynkiem hydroforni. Chrząszcze w liczbie 5 osobników zostały znalezione pod odstającą korą wilgotnego pniaka jesionowego. Do celów dokumentacyjnych zabezpieczono 2 okazy. Opisane nowe stanowisko jest pierwszym stwierdzeniem gatunku w Bieszczadach i na terenie BdPN.

Cucujidae Uleiota planata (Linnaeus, 1761) W Europie gatunek jest dość szeroko rozprzestrzeniony, obejmuje swym zasięgiem Anglię, południowe prowincje Fennoskandii i Karelii, sięgając aż do krajów śródziemnomorskich. Ponadto notowany był z Kaukazu i Iranu. W Polsce U. planata występuje na terenach nizinnych i pagórkowatych na całym obszarze, nie był notowany jednak jeszcze z niektórych krain (Burakowski i in. 1986). Chrząszcze można spotkać pod luźną korą głównie drzew liściastych (bardzo rzadko na iglastych). Postaci dojrzałe są spotykane w ciągu całego roku. Przypuszcza się że larwy tego owada odżywiają się wyciekającymi sokami oraz ekskrementami różnych gatunków owadów M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 203 podkorowych. W Bieszczadach chrząszcz ten występuje prawdopodobnie dość powszechnie, jednak z powodu skrytego trybu życia i niewielkich rozmiarów ciała dotychczas był niezbyt często wykazywany. Pierwsze dane o występowaniu gatunku w Bieszczadach podali z terenu Ustrzyk Górnych Kubisz, Szwałko i Wojas (1998). Dane autora z sezonu 2011 potwierdzają obecność gatunku na terenie leśnictwa Ustrzyki Górne, gdzie 20.04.2011 r. stwierdzono 1 osobnika pod odstającą korą zamierającej olchy.

Curculionidae Magdalis violacea (Linnaeus, 1758) Wałczyk fioletowy jest gatunkiem rozsiedlonym od północnych krańców Europy Południowej po Wyspy Brytyjskie, Danię i Fennoskandię, na wschód sięgającym po Syberię. W Polsce gatunek ten podawany jest prawie z całego obszaru, z wyjątkiem wyższych partii górskich. Wałczyk fioletowy żeruje głównie na sośnie zwyczajnej Pinus silvestris L. i świerku pospolitym Picea abies (L.) H. Karst. Larwy wałczyka żerują w rdzeniu młodych wierzchołkowych pędów sosny i świerka. Dnia 7.06.2010 r. stwierdzono jednego chrząszcza Magdalis violacea w leśnictwie Ustrzyki Górne (BdPN). Owada znaleziono na obszarze nieleśnym, na roślinności zielnej, poniżej pojedynczego okazałego świerka, rosnącego w pobliżu drogi z Ustrzyk Górnych do Wołosatego. Chrząszcz ten dotychczas nie był wykazywany z Bieszczadów, a najbliżej leżące stanowiska uwzględnione w Katalogu Fauny Polski (Burakowski i in. 1993) są zlokalizowane w Beskidzie Wschodnim, bez podania dokładnej lokalizacji.

Podziękowania Składam serdeczne podziękowania Panom Lechowi Buchholzowi i Dariuszowi Tarnawskiemu za sprawdzenie oznaczeń chrząszczy z rodziny Elateridae oraz Panu Mieczysławowi Stachowiakowi za cenne uwagi i sprawdzenie oznaczeń chrząszczy z rodziny Carabidae. 204 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 1. Gatunki chrząszczy wykazane jako nowe dla Bieszczadów i Bieszczadzkiego Parku Narodowego na przestrzeni ostatnich 10 lat badań (gat. nowy dla Bieszczadów – „NB”, nowy dla BdPN – „NP”, gatunek rzadki – „R”, Bieszczady Niskie – X). Table 1. Beetle species recorded as new for the Bieszczady Mts. and the Bieszczady Na- tional Park during the last ten years of investigations (new for the Bieszczady Mts. – „NB”, new for the Bieszczady NP – „NP”, rare species – „R”, Lower Bieszczady Mts. – X). Bieszczadzki Rok stwi- Bieszczady Park Naro- Dane z litera- Gatunek erdzenia Zachodnie dowy Miejsce stwierdzenia Lp. tury Species Year of Western Bieszczady Place of the record References indication Bieszczady National Park 1 2 3 4 5 6 7 Dorcus parallel- Ustrzyki Dolne epipedus (stare wierzby nad Holly M. 1 (L., 1758) 2001–2003 NB, R, X rz. Strwiąż) 2003. old willows along the Strwiąż river Melanophila Wołosate Holly M. 2 acuminata 2000 NB, R NP, R (strefa nieleśna) 2002b. (De Geer, 1774) non-forest zone Pyrochroa serra- Ustrzyki Górne Holly M. 3 ticornis 2009 NB, R NP., R (łęg) 2010 (Scopoli, 1763) carr Xestobium rufo- Ustrzyki Górne villosum (buczyna karpacka) Holly M. 4 2007 NB NP (De Geer, 1774) Carpathian beech 2007 forest Anobium costa- Brzegi Górne (bu- tum czyna karpacka) Holly M. 5 2001 NB, R NP, R Aragona, 1830 Carpathian beech 2002a forest Denticollis bo- Ustrzyki Górne (za- 6 realis 2010/2011 NB, R NP, R drzewienia olchowe) Holly M. (Paykull, 1800) alder thicket Anthocomus Ustrzyki Dolne 7 equestris 2009 NB, R, X (centrum miasta) Holly M. (Fabr., 1781) center of the town Lymexylon na- Ustrzyki Dolne Holly M. 8 vale 2003 NB, X (fragment grądu) 2003 (L., 1758) oak-hornbeam forest Glischrochilus Ustrzyki Górne 9 quadriguttatus 2011 NB NP (łęg) Holly M. (Fabr., 1776) carr M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 205

1 2 3 4 5 6 7 Corymbia tesse- Wołosate, Ustrzyki Holly M. 10 rula 2006–2011 NP Górne, przeł. Wyżna 2006 (Charp., 1825) Wyżna Pass Acanthoderes Wołosate (skład Holly M. 11 clavipes 2009 NP, R drewna) 2010 (Schrank, 1781) timber yard Acanthocinus Górny San (strefa Holly M. 12 griseus 2001 NP leśna) 2002a (Fabr., 1792) forest zone Sitona gressorius Ustrzyki Górne, g. Holly M. 13 (Fabr., 1792) 2000 NP Tarnica 2002a Mt. Tarnica Cossonus paral- Ustrzyki Górne Holly M. lelepipedus (buczyna karpacka) 2002a; Pet- 14 1995 NB NP, R (Herbst, 1795) Carpathian beech ryszak i in. forest 2002. Deporaus tristis Ustrzyki Górne Holly M. 15 (Fabr., 1794) 2001 NP (łęg) 2002a carr Holly M. Ustrzyki Górne Lixus bardanae 2002a; Pet- 16 2000 NP (strefa nieleśna) (Fabr., 1787) ryszak i in. non-forest zone 2002 Magdalis vio- Ustrzyki Górne 17 lacea 2010 NB NP (strefa nieleśna) Holly M. (L., 1758) non-forest zone

Literatura Burakowski B. 1971. Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. Faun. 17: 221–272, 12 rys. F. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1973. Chrząszcze – Coleoptera: Carabidae, część 1. Katalog Fauny Polski XXIII, t. 2: 1–233. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1985. Chrząszcze – Coleoptera: Buprestoidea, Elateroidea, Cantharoidea. Katalog Fauny Polski, XXIII, t. 10. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1986. Chrząszcze – Coleoptera: Cucujoidea, cz. 1., Katalog Fauny Polski, XXIII, t. 12. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1993. Katalog Fauny Polski, Chrząszcze, Ryjkowce – Coleoptera ,Curculionidae, cz. 1, XXIII, t. 20. Gerhardt J. 1910. Verzeichnis der Käfer Schlesiens preussischen und österreichischen Anteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre 1906. Dritte, neubearbeitete Auflage, Berlin, XVI + 431 str. – F. Gutowski J. M., Buchholz L., Kubisz D., Ossowska M., Sućko K. 2006. Chrząszcze saproksyliczne jako wskaźnik odkształceń ekosystemów leśnych borów sosnowych. Leśne Prace Badawcze 4: 101–144. 206 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Holly M. 2002a. Nowe dla fauny BdPN i rzadko spotykane gatunki chrząszczy. Roczniki Bieszczadzkie 10: 333–342. Holly M. 2002b. Ciemnik czarny Melanophila acuminata nowy dla Bieszczadów chrząszcz z rodziny bogatkowatych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 2:117–118. Holly M. 2003. Rzadko spotykane gatunki chrząszczy żerujących w drewnie wykazane z Ustrzyk Dolnych. Roczniki Bieszczadzkie 11: 283–284. Holly M. 2006. Zmorsznik czarno-żółty Brachyleptura tesserula (Charpentier, 1825) rzadki gatunek z rodziny kózkowatych Cerambycidae – nowe stanowisko gatunku w Bieszczadach Polskich. Roczniki Bieszczadzkie 14: 307–309. Holly M. 2007. Nowe stanowiska rzadkich gatunków chrząszczy na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz w Bieszczadach Zachodnich. Roczniki Bieszczadzkie 15: 243–251. Holly M. 2010. Nowe dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz rzadko spotykane gatunki chrząszczy Coleoptera stwierdzone w 2009 roku. Roczniki Bieszczadzkie 18: 432–434. Kubisz D., Szwałko P., Wojas T. 1998. Materials to the fauna of Coleoptera of the Western Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). Roczn. Muz. Górnośl. (Przyr.) 15: 5–15. Kuśka A. 1995. Omomiłki (Coleoptera, Cantharidae): Cantharinae i Silinae Polski. Monogr. Fauny Polski 21. Kraków, 201 str., 207 rys. – F. Mazur M., Skalski T., Wojas T. 2010. Chrząszcze Coleoptera. Operat ochrony bezkręgowców – gatunków oraz ich siedlisk i stanowisk, zestawienie wybranych grup bezkręgowców, Tom I , Krameko, Kraków 2010. http://www.krameko.com.pl/ bdpn/bdpn.html. Müller-Motzfeld G. 2004. Käfer Mitteleuropas, Bd. 2: Adephaga: Carabidae. 2. Auflage, Elsevier 2004. 535 Seiten. Nunberg M. 1976. Łyszczynkowate – Nitidulidae. Klucze do oznaczania owadów Polski, cz. XIX, z. 65, Warszawa1976. Pawłowski J. 1963. Bezkręgowce lądowe. W: Babiogórski Park Narodowy. Zakł. Ochr. Przyr., Kraków, 22: 196–208, 6 rys. F. Pawłowski J. 1964. Nowe dla Babiej Góry gatunki chrząszczy (Coleoptera). Fragm. Faun. 11: 103–113, 1 rys. – F. Pawłowski J. 1967. Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta Zool. Cracov. 12: 419–665, tt. 37–45, 30 rys. – F. Pawłowski J., Petryszak B., Kubisz D., Szwałko P. 2000. Chrząszcze Coleoptera Bieszczadów Zachodnich. Monografie Bieszczadzkie 8: 9–144. Petryszak B., Pocheć P., Holecowa M., Holly M. 2002. Uwagi o interesujących ryjkowcach (Coleoptera – Curculionidae) Bieszczadów. Wiad. Entomol. 21 (2): 115–119. Reitter E. 1911. Fauna Germanica, Die Kafer des Deutschen Reiches, Stuttgart 1911. Smreczyński S., 1972. Klucze do oznaczania owadów Polski, chrząszcze (Coleoptera,Curculionidae), podrodzina Curculioninae , cz. XIX, zesz. 98d, nr serii kluczy 77, s.79, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, PWN Warszawa 1972. Tarnawski D., Buchholz L. 2008. Klucze do oznaczania owadów Polski, chrząszcze (Coleoptera, Elateridae), podrodzina Athoinae , cz. XIX, zesz. 34b, nr serii kluczy 173, s.79, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Toruń. M. Holly — Nowe i rzadkie gatunki chrząszczy... 207

Trella T. 1923. Wykaz chrząszczów okolic Przemyśla. Cliavicornia. Pol. Pismo Ent. 2: 110–123. Trella T. 1925. Wykaz chrząszczów okolic Przemyśla. Wżerki – Teredilia, Miękopokrywe – Malacodermata. Pol. Pismo Ent. 3: 122–127 – F. Trella T. 1936. Wykaz chrząszczów okolic Przemyśla. Uzupełnienie dotychczasowych wykazów. Pol. Pismo Ent. 13: 85–97, 4 rys. – F. Trella T. 1938. Turnica pod Przemyślem. Ochr. Przyr. 17: 203–209, rys. 112 – F. Watała C. 1985. The occurrence of Carabus scheidleri preysleri Duft. in Poland. Pol. Pismo Ent. 55(4):825–826. Watała C. 1995. Przegląd Carabidae Polski. Część I. Wstęp oraz plemię Carabini. (Review of Carabidae of Poland. Part I. Introduction and the tribe Carabini). Acta Univ. Lodensis, Folia Zool. 3, Łódź, 115 ss.

Summary Amongst the most interesting beetle species which were found during the last two years of investigations can be enumerated Denticollis borealis which was found under the bark of an old decaying alder in the centre of Ustrzyki Górne. This species was recorded for the first time from the Bieszczady National Park in the year 2010 (1 specimen). A year later in the same site two larvae in final developmental stages were found. From the collected material 2 beetles have developed after 6 days of incubation in laboratory. Denticollis borealis (Paykull, 1800) is not included yet in the Catalogus Faunae Poloniae. This extremely rare primeval forest species was documented only from two regions of large forest areas in Poland (Białowieża and Biebrza) besides the Bieszczady Mountains. Very interesting findings was also one individual of Ampedus tristis (Linnaeus, 1758) recorded on the 19th of April 2011 in Tarnawa under the bark of decaying birch tree on the peat bog. The beetle was found inside a nesting gallery of Rhagium inquisitor (Linnaeus, 1758). In the year 2008 fourteen individuals of Ampedus tristis were also discovered in the Ipidae material collected from experimental trap in Górny San river valley (author’s data, not published before). Both of the Click beetles species are such rare that were included into the Polish red list of animals with the category of non defined threat mainly because of poorly investigated biology. Regarding rarity of these boreal species of Elateridae family all the collected data seems to be worth publishing. Very important are also findings of two other beetles new for Bieszczady Mts. fauna: Glischrochilus quadriguttatus (Fabricius, 1776) and Magdalis violacea (Linnaeus, 1758). Amongst other interesting species recorded lately were: Carabus irregularis Fabricius, 1792, Carabus scheidleri Panzer, 1799, Carabus variolosus Fabricius, 1787 and Rhagonycha limbata Thomson, 1864. 208 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 208–213

Andrzej Górz Received: 2.02.2012 Zakład Zoologii Bezkręgowców i Parazytologii, Instytut Biologii Reviewed: 8.05.2012 Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie 31–054 Kraków, ul. Podbrzezie 3 [email protected]

Bioróżnorodność synantropijnych koprofagicznych Scarabaeoidea na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego – wstępne wyniki badań Synanthropic dung beetles Scarabaeoidea biodiversity in the Bieszczady National Park – preliminary studies

Abstract: The research project is aimed at determining the species composition of coprophagous Scarabaeoidea, the structure of their dominance and attempting to identify potential habitats with the greatest biodiversity of these insects in the Bieszczady National Park. Stations located in Tarnawa, Wołosate and Brzegi Górne were selected for this research. Field work was carried out between April and early October 2011. Beetles were collected using the flotation method. Twenty one species belonging to theScarabaeoidea superfamily were detected. Species new for the Bieszczady National Park are Geotrupes stercorarius, Oxyomus sylvestris, Aphodius ater and A. granarius. Only in the Brzegi Górne station were stenotopic species found. The most interesting ones are Onthophagus taurus and Aphodius scrutator. Preliminary results indicate that cultural sheep grazing, maintained only at Brzegi Górne, clearly contributes to maintain greater biodiversity of coprophagous Scarabaeoidea in the Park.

Key words: Scarabaeoidea, Dung Beetle, Carpathians, Bieszczady National Park.

Wstęp Informacje o koprofagicznych Scarabaeoidea z terenu Bieszczadzkiego Parku Narodowego, jak i całych Bieszczadów Zachodnich, są jak dotąd bardzo skąpe. Dostępne dane w dużej mierze są fragmentaryczne i przypadkowe (Burakowski i in. 1983; Byk 2000; Pawłowski i in. 2000; Stebnicka 1976a i b; Zięba, Dworakowski 2008). Z pewnością ma to związek z dość burzliwą historią tych terenów po II wojnie światowej. Przez kilkanaście lat po zakończeniu akcji „Wisła” tereny te były pozbawione zarówno ludności jaki zwierząt gospodarskich. Natomiast większość koprofagów jest związana ze zwierzętami hodowanymi przez człowieka. Dlatego też struktura zgrupowań koprofagicznych gatunków Scarabaeoidea ma związek ze strukturą i ilością hodowanych zwierząt gospodarskich. Biorąc pod uwagę dane historyczne, teren Bieszczadów Zachodnich był miejscem bardzo dobrze A. Górz — Bioróżnorodność synantropijnych koprofagicznych... 209 rozwiniętej kultury pasterskiej (Dobrowolski 1961). Większość połonin, jak i niżej położonych łąk, była miejscem masowego wypasu różnych zwierząt gospodarskich (Kubijowicz 1926). Podając za Mrozem (2006), na przykład na Połoninie Caryńskiej w 1913 roku było wypasanych 350 wołów. Mając to na względzie, oraz biorąc pod uwagę dane historyczne o skali wypasu zwierząt gospodarskich na niektórych terenach Bieszczadów Zachod- nich, można jedynie przypuszczać że bioróżnorodność koprofagicznych Scara- baeoidea mogła być duża. Rozpoczęte badania mają na celu poznanie składu gatunkowego tej grupy chrząszczy, struktury ich dominacji oraz próbę wskazania potencjalnych siedlisk z największą bioróżnorodnością tych owadów na badanym terenie. Badania będą trwały do 2013 roku.

Teren badań i metodyka Obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego i jego otuliny położony jest w Bieszczadach Zachodnich, które wg Kondrackiego (1998) zaliczane są do Beskidów Wschodnich, będących najbardziej na zachód wysuniętą częścią Karpat Wschodnich (Winnicki i Zemanek 2003). Badania rozpoczęto w dniu 28.04.2011 roku i trwały do 06.10.2011 roku. Objęto nimi obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wytypowanie stanowisk do badań było ściśle związane z istniejącym obecnie wypasem różnych zwierząt gospodarskich na tym terenie.

Wykaz stanowisk: • Tarnawa Niżna – stanowisko położone na terenie stanicy koni huculskich. Odchody do flotacji były pobierane z pastwisk znajdujących się wokół stanicy. • Wołosate – stanowisko położone również na terenie stadniny koni huculskich. Odchody do flotacji były pobierane z pastwisk znajdujących się wokół stadniny. • Brzegi Górne – stanowisko położone u podnóża połonin – Caryńskiej i Wetlińskiej, przy szosie z Wetliny do Ustrzyk Górnych, w miejscu wypasu kulturowego owiec i krów.

Do pozyskiwania chrząszczy zastosowano metodę flotacji. Metoda ta polega na przepłukiwaniu odchodów zwierząt i wybieraniu chrząszczy, które tam się znajdują. Do tej analizy pobierane były 2–3 dniowe odchody, w ilości ok. 5 l, znajdujące się na pastwisku. Odchody były przepłukiwane co12–14 dni. Chrząszcze były oznaczane przez autora, w oparciu o klucz Stebnickiej (1976). Część oznaczeń była konsultowana z Panią dr Zdzisławą Stebnicką. 210 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Materiał dowodowy znajduje się w zbiorze autora. Nazewnictwo gatunków i układ systematyczny przyjęto za Löblem i Smetaną (2006).

Wyniki W trakcie badań w roku 2011 wykazano 21 gatunków należących do nadrodziny Scarabaeoidea. Największą liczbę gatunków na terenie BdPN stwierdzono w Brzegach Górnych – 17, a najmniejszą w Wołosatem – 8 gatunków. W Tarnawie Niżnej odnotowano 10 z nich (Tab. 1).

Tabela 1. Wykaz gatunków koprofagicznych chrząszczy stwierdzonych w 2011 roku na trzech stanowiskach położonych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego z uwzględnieniem ich preferencji siedliskowych: Stanowiska: 1 – Brzegi Górne; 2 – Wo- łosate; 3 – Tarnawa Niżna. Table 1. List of specimens of dung beetles collected in 2011 in three localities in the Bieszczady National Park including their habitat preferences. Locality : 1 – Brzegi Gór- ne; 2 – Wołosate; 3 – Tarnawa. Stanowisko Preferencje siedliskowe według Gatunki Locality Koch (1989) Species Habitat preferences by Koch 1 2 3 (1989) 1 2 3 4 5 eurytop, sylvicol, coprophag/ Anaplotrupes stercorosus Scr. 1791 + + + saprophag Geotrupes stercorarius L, 1758 + + eurytop, coprophag Onthophagus fracticornis Preyssl. 1790 + + eurytop, xerophil, coprophag Onthophagus similis Scr. 1790 + + eurytop, psammophil Onthophagus taurus Schreb. 1759 + stenotop, thermophil, coprophag Oxyomus sylvestris Scop. 1763 + eurytop, coprophag/saprophag Aphodius ater Deg. 1774 + eurytop, coprophag Aphodius depressus Kugel. 1792 + + + stenotop, sylvicol Aphodius erraticus L., 1758 + stenotop, xerophil, praticol Aphodius fimetarius L., 1758 + + + ubicvist, coprophag/saprophag Aphodius fosfor L., 1758 + eurytop, coprophag Aphodius granarius L., 1767 + eurytop, coprophag/saprophag Aphodius haemorrhoidalis L. 1758 + + eurytop, coprophag Aphodius luridus F. 1775 + Stenotop xerophil Aphodius prodromus Brahm, 1790 + + ubicvist, coprophag A. Górz — Bioróżnorodność synantropijnych koprofagicznych... 211

1 2 3 4 5 Aphodius pusillus Hbst. 1789 + stenotop, xerophil, praticol Aphodius fasciatus A.G. Olivier, 1789 + stenotop, silvicol, coprophag Aphodius rufipes L., 1758 + + + eurytop, coprophag Aphodius rufus Moll, 1782 + eurytop, coprophag Aphodius scrutator Hbst. 1789 + stenotop, thermophil, coprophag Aphodius sphaselatus Panz. 1798 + + eurytop hygrophil, coprophag

Dyskusja Teren BdPN, jak i całe Bieszczady, nie doczekał się jak do tej pory opracowania koprofagicznych Scarabaeoidea. Wszystkie informacje o gatunkach już stwierdzonych pochodzą w zasadzie z prac Stebnickiej (1976 a, b) oraz Burakowskiego i in. (1983). Jednakże dane tam zawarte odnoszą się zwykle do ogólnikowych stwierdzeń, że dany gatunek występuje w Bieszczadach. Dlatego też większość stwierdzonych gatunków w pierwszym roku badań można uznać za nowe dla Bieszczadzkiego PN. W trakcie tych badań największą liczbę gatunków stwierdzono Brzegach Górnych. Stanowisko to, położone na stoku o ekspozycji południowej, jest silnie nasłonecznione i suche. Wykazano tam 17 gatunków koprofagów. Spośród nich sześć należy do gatunków stenotopowych (Tab. 1). Na szczególną uwagę zasługuje stwierdzenie Aphodius scrutator. Jest to gatunek wyjątkowo rzadko odławiany z terenu Polski. Na tym stanowisku był już stwierdzony przez Ziębę i Dworakowskiego (2008). Wymaga on bowiem suchych i ciepłych stanowisk, na których wypasane jest bydło. Potwierdzenie jego występowania pozwala mieć nadzieję, że gatunek ten, pomimo ciągłego zmniejszania się ilości wypasanego bydła, nadal utrzymuje się na tym terenie. Innym ciekawym stenotopowym gatunkiem jest Onthophagus taurus. Co prawda Stebnicka (1976 b) podaje, że występuje on w Bieszczadach, ale nie było informacji gdzie dokładnie był stwierdzony. Zarówno ten gatunek, jak i A. scrutator mają podobne wymagania siedliskowe. Z gatunków stenotopowych stwierdzonych w Brzegach Górnych na uwagę zasługują również Aphodius depressus i A. luridus. Obydwa te gatunki występują w dwóch odmianach barwnych. Według Stebnickiej (1976 a) okazy typowe obu gatunków są zdecydowanie rzadziej spotykane. Większość wykazanych gatunków w Brzegach Górnych wskazuje na pewną wyjątkowość tego stanowiska. Bardzo ważne jest więc, by został utrzymany wypas kulturowy w tym miejscu, który daje szansę na występowanie wielu 212 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ciekawych i rzadkich koprofagów. Natomiast na pozostałych stanowiskach położonych w BdPN, a więc w Tarnawie i Wołosatem, w pierwszym roku badań nie wykazano gatunków stenotopowych (Tab. 1). Należy nadmienić, że w obu tych stanowiskach dostępne do badań były tylko odchody koni. Pastwiska, szczególnie w Wołosatem, położone były w miejscach wilgotnych i podmokłych. Takie siedliska nie są dogodne dla koprofagów, a w szczególności dla gatunków o wyższych wymaganiach siedliskowych. Być może, gdyby był prowadzony wypas owiec i krów na tych stanowiskach, ilość stwierdzonych gatunków mogłaby być większa. Do gatunków nie wykazywanych dotychczas z terenu Bieszczadów należą Geotrupes stercorarius, Oxyomus sylvestris, Aphodius ater i A. granarius. W pierwszym roku badań nie udało się potwierdzić wykazywanego wcześniej z Bieszczadów (Stebnicka 1976 a) gatunku górskiego Aphodius alpinus. Rozszerzenie badań o analizę ekskrementów jeleniowatych i innych dzikich zwierząt, ze stanowisk położonych w wyższych partiach Bieszczadów, być może pozwoli na potwierdzenie występowania tego gatunku. Te wstępne wyniki badań pokazują, że wypas kulturowy owiec, który prowadzony jest tylko w Brzegach Górnych, zdecydowanie przyczynia się do utrzymywania większej bioróżnorodności koprofagicznych Scarabaeoidea na terenie Parku.

Podziękowania Badania są finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego grant nr N N304 139940.

Literatura Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1983. Chrząszcze, Coleoptera: Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Catalogus faunae Poloniae 23(9): 1–294. Byk A. 2001 (2000). Nowe stanowiska niektórych krajowych gatunków chrząszczy z grupy Scarabaeidae laparosticti (Coleoptera: Scarabaeidae). Wiad. Entomol. 19 (2): 119–120. Dobrowolski 1961. Studia nad kulturą pasterską w Karpatach północnych. Wierchy 29:7–51. Koch K. 1989. Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Band 2. Goecke & Evers, Krefeld. 440 pp. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, 441 ss. Kubijowicz W. 1926. Życie pasterskie w Beskidach Wschodnich. Prace Instytutu Geograficznego UJ 5: 1–140. Löbl I., Smetana A. 2006. Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Volume 3, Scarabaeoidea – Scirtoidea – Dascilloidea – Buprestoidea – Byrrhoidea. Apollo Books, ss. 690. A. Górz — Bioróżnorodność synantropijnych koprofagicznych... 213

Mróz W. 2006. Zróżnicowanie szaty roślinnej przy górnej granicy lasu w Bieszczadach Wschodnich i Zachodnich. Roczniki Bieszczadzkie 14: 45–63. Pawłowski J., Petryszak B., Kubisz D., Szwałko P. 2000. Chrząszcze (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monografie Bieszczadzkie 8: 9–143. Stebnicka Z. 1976a. Żukowate – Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae laparosticti. – Klucze do oznaczania owadów Polski, Warszawa, XIX, 28a: 1–138. Stebnicka Z. 1976b. Żukowate (Coleoptera, Scarabaeidae) Pienin. Fragm. Faun. 21: 331–351. Winnicki T., Zemanek B. 2003. Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Bieszczadzkiego Parku Narodowego. 176 ss. Zięba P., Dworakowski M. 2008. Aphodius (Coprimorphus) scrutator (Herbst, 1789) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Bieszczadach. Wiad. Entomol. 27 (3): 482.

Summary The research project is aimed at determining the species composition of coprophagous Scarabaeoidea, the structure of their dominance and attempting to identify potential habitats with the greatest biodiversity of these insects in the Bieszczady National Park. Stations located in Tarnawa, Wołosate and Brzegi Górne were selected for the research. Field work was carried out between April and early October. Beetles were collected using the flotation method. Twenty one species belonging to the Scarabaeoidea superfamily were detected. Their greatest number in the Bieszczady PN was found in Brzegi Górne – 17, and the lowest in Wołosate – 8 species; in Tarnawa 10 species were recorded (Tab. 1). Species new for the Bieszczady National Park are: Geotrupes stercorarius, Oxyomus sylvestris, Aphodius ater and A. granarius. Only in the Brzegi Górne station were stenotopic species found. The most interesting ones are Onthophagus taurus and Aphodius scrutator (Tab. 1). The majority of species recorded at Brzegi Górne determine the special character of this site. It is therefore very important that cultural sheep grazing in this location should be maintained as it offers a chance of retaining many interesting and rare coprophages. In the first year of research, the author failed to confirm the mountain species Aphodius alpinus previously recorded in Bieszczady by Stebnicka (1976 a). However, this may be difficult because farm animals do not graze in any of the high-mountain pastures now. 214 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 214–219

Andrzej Górz Received: 2.02.2012 Zakład Zoologii Bezkręgowców i Parazytologii Reviewed: 8.05.2012 Instytut Biologii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie 31–054 Kraków, ul. Podbrzezie 3 [email protected]

Wstępne wyniki badań nad koprofagicznymi żukami Coleoptera: Scarabaeoidea w Magurskim Parku Narodowym i w jego otulinie Preliminary studies on the dung beetles Coleoptera: Scarabaeoidea in the Magurski National Park and its environs

Abstract: The research project is aimed at determining the species composition of coprophagous Scarabaeoidea, the structure of their dominance and attempting to identify potential habitats with the greatest biodiversity of these insects in the Magurski National Park. Stations located in Rozstajne, Krempna, Kąty and Grab were selected for this research. Field work was carried out between April and early October. Beetles were collected using dung baited pitfall trap and flotation methods. During the research done in 2011, 22 species belonging to the Scarabaeoidea superfamily were found. Sixteen species new for the Magurski National Park were captured. The most interesting ones are Onthophagus illyricus and Aphodius scrutator. The presence of these two species in this area can certainly be associated with the fact that the main trans-Carpathian migration route of southern elements, namely the Dukielska Pass, is located close to the south- western border of the Park.

Key words: Scarabaeoidea, Dung Beetle, Carpathians, Magurski National Park.

Wstęp Beskid Niski, ze względu na swoje położenie, jest bardzo interesującym pasmem górskim. Stanowi on pomost między wschodnimi a zachodnimi Karpatami. Ponadto na tym terenie, w pobliżu przełęczy Dukielskiej, występuje rekordowe obniżenie w całym łuku karpackim, które jest głównym transkarpackim szlakiem migracyjnym elementów południowych na teren Polski (Pawłowski 2009). Zarówno obszar Magurskiego PN, jak i Beskidu Niskiego nigdy nie był przedmiotem wielu badań, a informacje dotyczące koprofagicznych Scarabaeoidea są bardzo skąpe (Burakowski i in. 1983). Rozpoczęte badania mają na celu poznanie składu gatunkowego tych chrząszczy, struktury ich dominacji oraz próbę wskazania potencjalnych siedlisk z największą bioróżnorodnością tych owadów na badanym terenie. Badania będą trwały do 2013 roku. A. Górz — Wstępne wyniki badań nad koprofagicznymi... 215

Teren badań i metodyka Magurski Park Narodowy położony jest w środkowej części Beskidu Niskiego, w obrębie maksymalnego poprzecznego obniżenia w łańcuchu Karpat. Beskid Niski zaliczany jest w całości do Karpat Zachodnich (Kondracki 1998). Badaniami terenowymi objęto obszar Magurskiego Parku Narodowego oraz jego otuliny (Ryc. 1).

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk badawczych w Magurskim Parku Narodowym. Fig. 1. Localization of study stations in the Magurski Natnional Park. 1 – Rozstajne, 2 – Krempna, 3 – Gra, 4 – Kąty , 4A – Kąty 216 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Wykaz stanowisk: 1. Rozstajne – stanowisko z pułapkami przynętowymi, położone na rozległych łąkach, na których kilka lat temu prowadzony był wypas kulturowy owiec. 2. Krempna – stanowisko z pułapkami przynętowymi, położone na terenie ośrodka edukacyjnego MPN, w pobliżu pastwiska z wypasem krów. 3. Grab – stanowisko położone w otulinie Parku. Odchody do flotacji były pobierana ze znajdujących się tam pastwisk z wypasem bydła. 4. Kąty – 4 stanowisko z pułapkami przynętowymi, położone na małej śródleśnej polanie na granicy MPN, oraz stanowisko 4A położone na pastwisku znajdującym się w otulinie Parku. Do flotacji były pobierane odchody bydła pasącego się na tym pastwisku.

Badania rozpoczęto 29.04.2011 r. i trwały do 05.10.2011 roku. Do pozyskiwania koprofagicznych chrząszczy zastosowano dwie metody. Pierwsza z nich to pułapki przynętowe, które były założone na trzech stanowiskach: Rozstajne, Krempna i Kąty. Druga to metoda flotacji, która była stosowana w Grabie i Kątach. Pułapka przynętowa składała się z osłony, którą była plastikowa doniczka o średnicy ok. 17 cm i wysokości 20 cm, do której był wlewany płyn konserwu- jący – glikol etylenowy w ilości ok. 200 ml. Ten element pułapki był wkopywany równo z ziemią. Na niego zakładano siatkę drucianą o średnicy oczek ok. 12 mm, na której umieszczano odchody zwierzęce. Przed opadami deszczu pułapka była zabezpieczona osłoną w postaci zadaszenia, którą stanowiła odwrócona podstaw- ka od doniczki ogrodowej o średnicy około 25 cm, zamontowana na gwoździach wbitych w ziemię. Pułapki te w sezonie badawczym były zakładane od kwietnia do października. Opróżnianie pułapek odbywało się co 12–14 dni. Natomiast metoda flotacji polegała na przepłukiwaniu odchodów zwierząt i wybieraniu chrząszczy, które tam się znajdowały. Do tej analizy były pobierane 2–3 dniowe odchody w ilości ok. 5 l, znajdujące się na pastwisku. Odchody były przepłukiwane co12–14 dni. Chrząszcze były oznaczane przez autora, w oparciu o klucz Stebnickiej (1976). Część oznaczeń była konsultowana z Panią dr Zdzisławą Stebnicką. Materiał dowodowy znajduje się w zbiorze autora Nazewnictwo i układ systematyczny przyjęto za Löblem i Smetaną (2006).

Wyniki W trakcie badań w roku 2011 wykazano 22 gatunki należące do nadrodziny Scarabaeoidea. Największą liczbę gatunków na terenie Magurskiego PN stwierdzono w Rozstajnym 18, w Krempnej, i Grabie stwierdzono po 8 gatunków, natomiast w Kątach wykazano 9 z nich. (Tab. 1). A. Górz — Wstępne wyniki badań nad koprofagicznymi... 217

Tabela 1. Wykaz gatunków koprofagicznych chrząszczy stwierdzonych w 2011 roku na czterech stanowiskach położonych na terenie Magurskiego Parku Narodowego i jego otuliny z uwzględnieniem ich preferencji siedliskowych. Stanowiska: 1 – Rozstajne; 2 – Krempna; 3 – Grab; 4 – Kąty. Table 1. List of specimens of dung beetles collected in 2011 on four localities in the Magurski National Park and its environs, including their habitat preferences. Localities: 1 – Rozstajne; 2 – Krempna; 3 – Grab; 4 – Kąty. Stanowiska Preferencje siedliskowe Gatunki Locality według Koch 1989 Species Habitat preferences by 1 2 3 4 Koch 1989 eurytop, sylvicol, copro- Anaplotrupes stercorosus Hartm. 1791 + + + phag/saprophag eurytop, praticol, Geotrupes spiniger Marsh. 1802 + coprophag Geotrupes stercorarius L, 1758 + eurytop, coprophag stenotop, thermophil, Onthophagus illyricus Scop. 1763. + coprophag eurytop, xerophil, Onthophagus fracticornis Preyssl. 1790 + + coprophag Onthophagus similis Scr. 1790. + eurytop, psammophil eurytop, coprophag/ Oxyomus sylvestris Scop. 1763. + saprophag Aphodius ater Deg. 1774. + + eurytop, coprophag stenotop, silvicol, Aphodius corvinus E. 1848 + coprophag Aphodius depressus Kugel. 1792 + + + stenotop, sylvicol Aphodius erraticus L., 1758 + + + + stenotop, xerophil, praticol ubicvist, coprophag/ Aphodius fimetarius L., 1758. + + + + saprophag Aphodius fossor L., 1758 + + + eurytop, coprophag eurytop, coprophag/ Aphodius granarius L., 1767 + saprophag Aphodius haemorrhoidalis L.1758. + + + + eurytop, coprophag Aphodius luridus F. 1775 + stenotop xerophil Aphodius prodromus Brahm, 1790 + + ubicvist, coprophag Aphodius pusillus Hbst. 1789 + + stenotop, xerophil, praticol stenotop, sylvicol Aphodius fasciatus A.G. Olivier, 1789 + coprophag Aphodius rufipes L., 1758 + + eurytop, coprophag Aphodius rufus Moll, 1782 + + eurytop, coprophag stenotop, thermophil, Aphodius scrutator Hbst. 1789 + coprophag 218 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Dyskusja Zarówno na terenie Beskidu Niskiego jak i MPN nie było do tej pory przeprowadzonej specjalistycznej inwentaryzacji koprofagicznych Scarabaeoidea. Jedyne, w zasadzie fragmentaryczne dane, dotyczące tych owadów, pochodzą z Katalogu Fauny Polskiej (Burakowski i in. 1983). W oparciu o Katalog do gatunków wykazanych z tego terenu należą Onthophagus fracticornis, Aphodius erraticus, A. luridus, A. prodromus, A. pusillus i A. rufipes. Natomiast pozostałe stwierdzone przeze mnie gatunki należy uznać za nowe dla tego terenu. Na szczególną uwagą zasługuje stanowisko na Rozstajnym. Stwierdzono tam 18 gatunków koprofagicznych Scarabaeoidea, pomimo iż od kilku lat nie ma tam wypasu kulturowego owiec. Spośród nich sześć należy do gatunków stenotopowych (Tab. 1). Ciekawym gatunkiem w tym zestawieniu jest Onthophagus illyricus. Należy on do niezmiernie rzadko wykazywanych koprofagów z terenu Polski. Do gatunków stenotopowych stwierdzonych na stanowisku w Rozstajnym należą również Aphodius depressus i A. luridus. Obydwa te gatunki występują w dwóch odmianach barwnych. Okazy typowe obu gatunków są zdecydowanie rzadziej spotykane (Stebnicka 1976). Istnieje jednak obawa, że dalszy brak wypasu kulturowego owiec w tym miejscu może spowodować wycofanie się lub nawet wyginięcie wielu cennych gatunków z nadrodziny Scarabaeoidea. Na uwagę zasługuje również stanowisko w Kątach, gdzie wykazano cztery gatunki stenotopowe (Tab. 1). Odłowiono tam Aphodius corvinus. Jest to gatunek, który żeruje głównie na odchodach jeleni. Dlatego też jest stosunkowo bardzo rzadko wykazywany (Burakowski i in. 1983). Innym bardzo ciekawym gatunkiem stwierdzonym w Kątach jest Aphodius scrutator. Jest to nowe stanowisko tego gatunku w Polsce. Należ on również do bardzo rzadko wykazywanych koprofagów. Z pewnością obecność na tym terenie Onthophagus illyricus i Aphodius scrutator można wiązać z faktem, iż w pobliżu południowo-wschodniej granicy Parku przebiega główny transkarpacki szlak migracyjny elementów południowych, jakim jest przełęcz Dukielska (Pawłowski 2009). Autor ma nadzieję, że dalsze badania terenowe pozwolą wykazać jeszcze inne ciekawe gatunki z tej grupy chrząszczy.

Podziękowania Badania są finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, grant nr N N304 139940. A. Górz — Wstępne wyniki badań nad koprofagicznymi... 219

Literatura Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1983. Chrząszcze, Coleoptera: Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. – Catalogus faunae Poloniae. 23(9): 1–294. Koch K. 1989. Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Band 2. – Goecke & Evers, Krefeld. 440 pp. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa, ss. 441. Löbl I., Smetana A. 2006. Catalogue of Palaearctic Koleoptera. Volume 3, Scarabaeoidea – Scirtoidea – Dascilloidea – Buprestoidea – Byrrhoidea. Apollo Books, ss. 690. Pawłowski J. 2009. Cenne bezkręgowce naziemne Magurskiego Parku Narodowego i terenów ościennych. W: Magurski Park Narodowy – monografia przyrodnicza. (red. A. Górecki, B. Zemanek). Krempna-Kraków 2009. Stebnicka Z. 1976. Żukowate – Scarabaeidae. Grupa podrodzin: Scarabaeidae laparosticti. Klucze do oznaczania owadów Polski, XIX, 28a: 1–138. http://www.wisloka.tarnow.pl/wwwmapa/natura/magurska.htm – źródło mapy.

Summary Neither in the Beskid Niski Mts. nor in the Magurski National Park has a specialised inventory of coprofagous Scarabaeoidea been taken so far. The only fragmentary data about these insects comes from the Polish Fauna Catalogue by Burakowski et al. (1983). The research project is aimed at determining the species composition of coprophagous Scarabaeoidea, the structure of their dominance and attempting to identify potential habitats with the greatest biodiversity of these insects in the Magurski National Park. Stations located in Rozstajne, Krempna, Kąty, Grab and Mszana were selected for research. Field work was carried out between April and early October. Beetles were collected using baited trap and flotation methods. During the research done in 2011, 22 species belonging to the Scarabaeoidea superfamily were found. The greatest number of species in the Magurski NP was found in Rozstajne – 18, while in Krempna and Grabie there were 8 species each, and 9 in Kąty (Table 1). According to the Catalogue, the following were recorded in this area: Onthophagus fracticornis, Aphodius erraticus, A. luridus, A. prodromus, A. pusillus and A. rufipes. The remaining 16 species found by the author should be considered new for this area. The most interesting ones are Onthophagus illyricus and Aphodius scrutator. The presence of these two species in this area may certainly be associated with the fact that the main trans-Carpathian migration route of southern elements, namely the Dukielska Pass, is located close to the south-western border of the Park. 220 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 220–229

Joanna Żelazna-Wieczorek Received: 14.02.2012 Katedra Algologii i Mikologii, Uniwersytet Łódzki Reviewed: 14.06.2012 ul. Banacha 12/16, 90–237 Łódź [email protected]

Okrzemki Bacillariophyta źródeł i odcinków źródłowych potoków w górnym odcinku rzeki San Diatoms Bacillariophyta in springs and riverhead stream sections in the upper part of the San river

Abstract: The studies concerning diatom’s diversity in different assemblages in the upper part of the San river, with a special emphasis on springs and the spring sections of the river, enrich the knowledge about the diatom diversity in Poland. A great diversity of microhabitats (such as rock, moss, sand) affects taxa diversity in diatom assemblages. Many species noted in water ecosystems of the Western Bieszczady are rare or were not noted in Poland, for e.g. Delicata delicatula (Kütz.) Krammer, Halamphora normanii (Rabenh.) Levkov, Neidium longiceps (Greg.) Cleve-Euler, Stauroneis pseudagrestis Lange-Bert. & Werum, Encyonema reichardtii (Krammer) D.G. Mann. Diatoms regarded as bioindicators in the biological water assessment, allow to identify threats to these habitats associated with the direct and indirect anthropogenic impacts.

Key words: species richness, diversity, diatom autecology, water quality.

Wstęp Okrzemki Bacillariophyta są najbogatszą gatunkowo grupą glonów. Zasiedlają wszystkie miejsca na Ziemi związane z wodą. Wiele z nich występuje jako gatunki kosmopolityczne, są jednak takie, które są bardzo ściśle związane z określonym typem siedliska. Właściwości okrzemek związane z ich wrażliwością wobec warunków środowiska oraz strukturą i morfologią ściany komórkowej są głównymi cechami, z uwagi na które zostały one wybrane jako doskonałe bioindykatory. Obecnie wykorzystywane są powszechnie w Europie do oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. W Polsce, jako organizmy wskaźnikowe warunków środowiska oraz ich zmian, okrzemki wykorzystywane są zarówno w badaniach stanu ekologicznego różnych ekosystemów (Kwandrans i in.1998; Rakowska 2001; Szczepocka, Szulc 2009, Żelazna-Wieczorek, Ziułkiewicz 2009) i ich przeszłości paleoekologicznej (Żelazna-Wieczorek 2010), jak i w monitoringu środowiska. Badania źródeł jako siedlisk glonów wskazują na bogactwo gatunkowe okrzemek w tych ekosystemach w różnych regionach Europy. Zróżnicowanie ich składu gatunkowego zależy głównie od budowy geologicznej, typu hydrobiologicznego źródła J. Żelazna-Wieczorek — Okrzemki źródeł i potoków... 221 i związanego z nim rodzaju podłoża, a także charakteru zagospodarowania obszaru ali- mentacji: leśnego, rolniczo-leśnego i zabudowanego. Dotychczas różnorodność okrzemek w źródłach i źródłowych odcinkach rzek obszarów górskich i podgórskich badano między innymi w Alpach włoskich (Cantonati 1998 a, b, 2001; Cantonati, Bertuzzi, Spitale 2007), w Hesji (Werum, Lange-Bertalot 2004), w Hiszpanii (Sabater, Roca 1990, 1992), w Szwajcarii (Taxböck, Preisig 2007). W Polsce pierwsze prace poświę- cone okrzemkom źródeł dotyczyły obszaru Tatr i prowadzone były przez Gutwińskiego (1888, 1909) i Namysłowskiego (1922). Następnie różnorodność gatunkowa okrzemek w tych ekosystemach różnych regionów Polski była tematem badań prowadzonych między innymi przez Kawecką (1971, 1985); Kwandrans (1986); Obidowicza (1969), Rakowską (1996); Skalną (1969, 1973); Starmacha (1966a, b, 1969); Wojtal (2001, 2003a, b, 2006); Żelazną-Wieczorek i Mamińską (2006); Żelazną-Wieczorek i Bik (2009). Długoterminowe badania prowadzone w źródłach Wzniesień Łódzkich wykazały bogactwo gatunkowe okrzemek obiektów krenologicznych w różnym stopniu narażonych na działanie człowieka (Żelazna-Wieczorek 2011). W ostatnich latach podjęto badania różnorodności gatunkowej okrzemek występujących w rzekach pod- karpackich, także w aspekcie ich przydatności w ocenie biologicznej jakości wód powierzchniowych (Noga 2012; Noga, Siry 2010; Pajączek i in. 2012). Mikroflora, szczególnie flora okrzemek, jest elementem przyrody Biesz- czadzkiego Parku Narodowego poznanym w najmniejszym stopniu. Podję- te badania źródeł i odcinków źródłowych rzek pod względem różnorodności gatunkowej okrzemek różnych siedlisk Bieszczadzkiego Parku Narodowego wzbogaci wiedzę dotyczącą glonów tego obszaru. Jednocześnie, możliwe bę- dzie określenie stanu wód powierzchniowych w ich początkowym odcinku, oraz wskazanie na główne zagrożenia tych siedlisk związane z bezpośrednim i pośrednim oddziaływaniem antropogenicznym.

Teren badań Rozpoznanie wstępne przeprowadzono we wrześniu 2010 roku oraz w lipcu i wrześniu 2011roku. Objęło ono siedliska okrzemek, jakimi są źródła oraz górne odcinki potoków w górnym biegu rzeki San, gdzie wyznaczono 17 stanowisk do stałych badań (Ryc. 1, 2). Jednocześnie prowadzone będą dalsze poszukiwania obiektów krenologicznych do badania różnorodności okrzemek tych ekosyste- mów na obszarze Bieszczadów Zachodnich. Jako główne kryterium doboru nowych obiektów, pod uwagę będą brane te charakteryzujące się warunkami siedliskowymi odmiennymi od wstępnie wybranych. Wybrane do badań stanowiska obejmują: źródła – 1, 7, 8; odcinki pierwszo- rzędowe potoków – 3, 12, 15, 16, 17; punkty zlokalizowane w górnym biegu rzeki San – 4, 14; Potok Niedźwiedzi – 2; Potok Negrylów – 5, Potok Syhłowaty – 6, Potok Halicz – 9; Potok Litmirz – 10, 11; Potok Roztoki – 13. 222 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk (1–17) wyznaczonych do stałych badań flory okrzemek. Fig. 1. Distribution of localities (1–17) assigned to the diatom flora regular researches. Materiał i metody Z wyznaczonych do prowadzenia obserwacji długoterminowych stanowisk, próby pobierane były i będą kilkukrotnie w ciągu roku (maj, lipiec/sierpień, wrzesień/październik), z jednoczesnymi pomiarami in situ temperatury, odczynu i przewodnictwa właściwego wody. Próby bentosowe do badań diatomologicznych pobierane są w odległości nie większej niż jeden metr od wypływu w przypadku obiektów krenologicznych, natomiast w przypadku potoków – z różnych typów podłoża. Podstawą badań będą próby bentosowe: epipsammiczne (z piasku), epilityczne (ze skały) lub epifityczne (z roślin, głównie mchów), zbierane zgodnie z procedurami określonymi dla J. Żelazna-Wieczorek — Okrzemki źródeł i potoków... 223

Ryc. 2. Źródło Sanu – stanowisko 1 – 26.09.2011 (fot. J. Żelazna-Wieczorek). Fig. 2. Spring of the San River – locality no. 1 – 26.09.2011 (phot. J. Żelazna-Wieczorek). różnych typów podłoża. Próby zbierane są do pojemników o objętości 125 ml, a następnie konserwowane 4% roztworem formaldehydu. W preparatyce okrzemek, w celu uzyskania ich czystych skorupek, zebrany materiał będzie poddany obróbce chemicznej z wykorzystaniem stężonego kwasu siarkowego (H2SO4) i 20% kwasu chromowego (H2Cr2O7). Następnie po wypłukaniu oraz kilkukrotnym odwirowaniu próbek wykonywane będą preparaty stałe, przez zatopienie oczyszczonego osadu okrzemkowego w syntetycznej żywicy Naphrax ®.

Wyniki wstępnych obserwacji okrzemek badanych siedlisk Wstępna analiza zróżnicowania taksonomicznego okrzemek z prób zebranych we wrześniu 2010 roku oraz w lipcu i wrześniu 2011 wskazuje na znaczne bogactwo gatunkowe, obecnie odnotowano występowanie blisko 350 taksonów, które związane jest głównie ze zróżnicowaniem warunków siedliskowych. Wąski zakres zmienności parametrów środowiska mierzonych in situ odnotowano tylko dla źródeł. W źródle Sanu zakres zmian temperatury wynosił od 8,2°C do 10,1°C, odczynu wody od 6,5 do 6,9 a przewodności elektrycznej od 94 μS do 236 μS. Wszystkie pozostałe stanowiska charakteryzują się zasadowym odczynem 224 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) wody o wartości pH około 8. Natomiast wyraźnie zaznacza się zróżnicowanie w wartościach przewodności elektrycznej od 170 μS do ponad 400 μS. Wśród taksonów okrzemek zidentyfikowanych na podstawie wstępnych obserwacji, szczególnie interesującą grupę stanowią przedstawiciele okrzemek aerofitycznych, które są przystosowane do życia w warunkach okresowego deficytu wody. Należą do nich przedstawiciele takich rodzajów jak: Adlafia, Diadesmis, Diploneis, Halamphora (Ryc. 3.9–10), Mayamaea, Nitzschia lub Chamaepinnularia. Gatunki należące do tej grupy bardzo często występują na mchach – epibriofity. W źródle Sanu znaczny udział w zbiorowisku okrzemek na mchu stanowi Diadesmis perpusilla (Grun.) D.G. Mann (Ryc. 3.16), który notowany jest również w innych stanowiskach. Gatunkiem często notowanym wśród mchów, w górnych odcinkach potoków, jest Psammothidium grischunum (Wuth.) Bukht. & Round (Ryc. 3.1–4), uznawany za wskaźnik dobrego statusu ekologicznego. Głównym typem podłoża występującym w badanych siedliskach jest skała, determinuje ona występowanie gatunków do niego przystosowanych, tzw. taksonów epilitycznych. W badanych potokach na podłożu skalnym dominującym gatunkiem jest Achnathidium pyrenaicum (Hust.) Kobayasi, któremu towarzyszą przedstawiciele rodzajów Gomphonema, Reimeria (Ryc. 3.11) i Cocconeis. Do gatunków występujących w większości badanych siedlisk należy Diatoma mesodon (Ehrenb.) Kütz. (Ryc. 3.6), natomiast Diatoma moniliformis Kütz. (Ryc. 3.5) odnotowano na stanowiskach o wyższych wartościach przewodności elektrolitycznej. Gatunkami o wysokich wymaganiach wobec warunków środowiska, należącymi do taksonów oligotroficznych należą: Amphora inariensis Krammer (Ryc. 3.17), Caloneis tenuis (Greg.) Krammer, Cymbopleura subaequalis (Grun.) Krammer (Ryc. 3.12), Delicata delicatula (Kütz.) Krammer (Ryc. 3.14), Diadesmis perpusilla (Grun.) D.G. Mann (Ryc. 3.16), Diploneis fontanella Lange-Bert., Diploneis krammeri Lange-Bert. & Reichardt (Ryc. 3.8), Neidium longiceps (Greg.) Ross, Stauroneis pseudagrestis Lange-Bert. & Werum (Ryc. 3.7), Surirella helvetica Brun (Ryc. 3.19). Jednocześnie liczne z wyżej wymienionych gatunków są charakterystyczne dla źródeł na podłożu wapiennym. Również z wodami bogatymi w węglan wapnia związane są wymienione już powyżej Achnanthidium pyrenaicum i Psammothidium grischunum, a także Cymbella compacta Østrup (Ryc. 3.13). Didymosphenia geminata (Lyngb.) M. Schmidt, którego masowe występowanie odnotowano wcześniej w Sanie poniżej zbiornika Myczkowce, w objętym badaniami odcinku źródłowym rzeki San i jej dopływów został odnotowany z udziałem poniżej 1%, jedynie w rzece San poniżej dopływu Potoku Roztoki. J. Żelazna-Wieczorek — Okrzemki źródeł i potoków... 225

Ryc. 3. Wybrane gatunki okrzemek ze źródeł i źródłowych odcinków potoków. Fig. 3. Selected diatom species from springs and riverhead stream sections: 1–4. Psammothidium grischunum, 5. Diatoma moniliformis, 6. Diatoma mesodon, 7. Stauroneis pseudagrestis, 8. Diploneis krammeri, 9–10. Halamphora normanii, 11. Reimeria uniseriata, 12. Cymbo- pleura subaequalis, 13. Cymbella compacta, 14. Delicata delicatula, 15. Navicula lundii, 16. Diades- mis perpusilla, 17. Amphora inariensis, 18. Gyrosigma nodiferum, 19. Surirella helvetica (x 1500). 226 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Podsumowanie Przedstawione wyniki wstępnych badań różnorodności gatunkowej okrzemek w różnych ekosystemach wodnych w górnym biegu Sanu, dają podstawy do uznania ich za siedliska unikalne. Stan poznania bogactwa gatunkowego okrzemek występujących w źródłach i źródłowych odcinkach rzek w Polsce nadal jest niezadowalający. Wśród okrzemek, których występowanie stwierdzono podczas obecnie prowadzonych analiz są gatunki dotąd nienotowane lub rzadko notowane w Polsce, między innymi Delicata delicatula (Kütz.) Krammer, Halamphora normanii (Rabenh.) Levkov, Diploneis krammeri Lange-Bert. & Reichardt, Neidium longiceps (Greg.) Cleve-Euler, Stauroneis pseudagrestis Lange-Bert. & Werum, Encyonema reichardtii (Krammer) D.G. Mann, Reimeria uniseriata Sala, Guerrero & Ferrario. Natomiast spośród licznych gatunków obecnie zidentyfikowanych, wcześniej stwierdzono ich występowanie jedynie w źródłach alpejskich, na podłożu wapiennym (Cantonati 1998b). Didymosphenia geminata jest uważana za gatunek inwazyjny, którego masowe występowanie w ostatnich latach zaobserwowano między innymi w północnej Europie, Ameryce Północnej, Azji i Nowej Zelandii (Spauling, Elwell 2007). Podczas obecnie prowadzonych badań gatunek ten został odnotowany tylko na jednym stanowisku (kilka okryw w próbie). Wcześniej masowe występowanie tego gatunku odnotowano w rzece San (Kawecka, Sanecki 2003), natomiast nielicznie reprezentowany był w górnym i środkowym odcinku rzeki Wisłok (Noga 2012). Obszar objęty obecnie badaniami diatomologicznymi, ze względu na znaczne zróżnicowanie warunków siedliskowych, w tym mikrosiedlisk, sprzyja kształtowaniu się zbiorowisk okrzemek o odmiennym składzie gatunkowym. Należy się spodziewać, że zróżnicowanie to znajdzie swoje odbicie w bogactwie gatunkowym okrzemek tych ekosystemów. Dotychczasowa analiza zebranego materiału wykorzystująca mikroskop świetlny, ukazała obecność interesujących, ale trudnych do jednoznacznej identyfikacji taksonów okrzemek. W ich przypadku niezbędne są dalsze badania przy użyciu elektronowego mikroskopu skaningowego (SEM), które pozwolą wyjaśnić, czy są one gatunkami nowymi dla nauki, czy tylko ekomorfotypami, związanymi ze specyficznymi warunkami środowiska. Prawidłowa i rzetelna identyfikacja taksonomiczna okrzemek oraz określenie udziału poszczególnych taksonów w zbiorowisku w powiązaniu z informacjami o ich autekologii, pozwoli określić stan ekologiczny wód powierzchniowych w ich początkowym odcinku. Jednocześnie, wykorzystując ocenę biologiczną na podstawie okrzemek bentosowych, będzie można wskazać główne zagrożenia tych siedlisk, związane z oddziaływaniem antropogenicznym. J. Żelazna-Wieczorek — Okrzemki źródeł i potoków... 227

Literatura Cantonati M. 1998a. Diatom communities of springs in the Southern Alps. Diatom Research 13 (2): 201–220. Cantonati M. 1998b. 2. La microflora. W: M. Cantonati (red.) Le sorgenti del Parco Adamello-Brenta. Praco documenti 11. Cantonati M. 2001. The diatom communities of the liverwort Chiloscyphus polyanthos var. rivularis in a mountain spring-fed stream in the Adamello-Brenta Regional Park (Northern Italy) In: R. Jahn, J. P. Kociolek, A. Witkowski, P. Compère (red.) Lange- Bertalot-Festschrift: Studies on Diatoms, 353–368. A.R.G. Gantner. Cantonati M., Bertuzzi E., Spitale D. 2007. The spring habitat: biota and sampling methods. Monografie del Museo Tridentino di Scienze Naturali 4. Trento. Gutwiński R. 1888. Przyczynek do znajomości okrzemek tatrzańskich (Bacillariaceae tatrenses). Spraw. Komisj. Fizjogr. 22: 138-150. Gutwiński R. 1909. Flora algarum montium Tatrensium. Bull. Intern. Acad. Sci. Cracovie, Cl. sci. mat.-nat.: 405-560. Kawecka B. 1971. Strefowe rozmieszczenie zbiorowisk glonów w potokach Polskich Tatr Wysokich [Zonal distribution of alga communities in streams of the Polish High Tatra Mts]. Acta Hydrobiol. 13 (4): 393–414. Kawecka B. 1985. Ecological characteristics of sessile algal communities in the Olczyski stream (Tatra Mts, Poland) with special consideration of light and temperature. Acta Hydrobiol. 27 (3): 299–310. Kawecka B., Sanecki J. 2003. Didymosphenia geminata in running waters of southern Poland – symptoms of change in water quality? Hydrobiologia 495: 193–201. Kwandrans J. 1986. The structure of the diatom community in the spring sector of the stream with low pH (Biała Wisełka, Silesian Beskid, Poland). Acta Hydrobiologica 28 (1/2): 139–148. Kwandrans J., Eloranta P., Kawecka B., Wojtan K. 1998. Use of benthic diatom communities to evaluate water quality in rivers of southern Poland. Journal of Applied Phycology 10: 193–201. Namysłowski B. 1922. Mikroflora źródeł podreglowych. [La microflore des source subalpines du Tatra]. Kosmos 47 (1–3): 204–232. Noga T. 2012. Diversity of diatom communities in the Wisłok River (SE Poland). In: K. Wołowski, I. Kaczmarska, J.M. Ehrman, A.Z. Wojtal (red.) Current advances in algal taxonomy and its applications: phylogenetic, ecological and applied perspective. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 109–128. Noga T., Siry K. 2010. Różnorodność flory okrzemek w potoku Łubienka (Pogórze Dynowskie, Polska południowo-wschodnia). Południowo-Wschodni Oddział Polskiego Towarzystwa Inżynierii Ekologicznej z siedzibą w Rzeszowie, Polskie Towarzystwo Gleboznawcze , Oddział w Rzeszowie, Zeszyty Naukowe 12: 75–86. Obidowicz A. 1969. Okrzemki Źródła Lodowego w Dolinie Kościeliskiej w Tatrach. [Diatoms of the Ice Spring at Kościeliska Valley in Tatra Mts]. Fragm. Flor. et Geobot. 15 (2): 229–244. 228 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Pajączek A., Musiałek M., Pelczar J., Noga T. 2012. Diversity of diatoms (Bacillariophyceae) in the Mleczka River, Morwawa River and Różanka stream (tributaries of the Wisłok River, SE Poland, with particulary reference to threatened species. In: K. Wołowski, I. Kaczmarska, J. M. Ehrman, A. Z. Wojtal (red.) Current advances in algal taxonomy and its applications: phylogenetic, ecological and applied perspective. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 129–151. Rakowska B. 1996. Diatom communities occurring in Niebieskie źródła near Tomaszów Mazowiecki, Central Poland (1963–1990). Fragm. Flor. et Geobot. 41 (2): 639–655. Rakowska B. 2001. Indicatory values in ecological description of diatom from Polish lowlands. Ecohydrology & Hydrobiology 1(4): 481–502. Sabater S., Roca J. R. 1990. Some factors affecting distribution of diatom assemblages in Pyrenean springs. Freshwater Biology 24: 493–507. Sabater S., Roca J. R. 1992. Ecological and biogeographical aspects of diatom distribution in Pyrenean springs. British Phycological Journal 27: 203–213. Skalna E. 1969. Okrzemki trzech źródeł potoku Kobylanka (Wyżyna Krakowsko– Częstochowska). [The occurrence of Bacillariophyceae in three springs of Kobylanka stream (Cracow-Częstochowa Jurassic region)]. Fragm. Flor. et Geobot. 15 (2): 245–254. Skalna E. 1973. Glony wywierzyska krasowego w Jerzmanowicach (Wyżyna Krakowsko– Częstochowska. [The algae of the karst vaucluse spring at Jerzmanowice (Cracow- Częstochowa Jurassic region)]. Fragm. Flor. et Geobot. 19 (3): 343–348. Spauling S.A., Elwell L. 2007. Increase in nuisance blooms and geographic expansion of the freshwater diatom Didymosphenia geminata. U.S. Geological Survey, Reston, Virginia, Open-File Report 2007–1425: 1–38. Starmach K. 1966a. The winter flora of algae in a spring trickle on gravel banks near the stream Mszanka. Acta Hydrobiol. 8 (3/4): 293–300. Starmach K. 1966b. Epibolium fonticolum sp. nova and other algae in small spring. Acta Hydrobiol. 8 (3/4): 301–308. Starmach K. 1969. Glony źródeł na wybrzeżu morskim w Chłapowie. [Algae of springs on the sea coast at Chłapowo (Nothern Poland)]. Fragm. Flor. et Geobot. 15 (4): 503–511. Szczepocka E., Szulc B. 2009. The use of benthic diatoms in estimating water quality of variously polluted rivers. Oceanal. Hydrobiol. Studies 38 (1): 17–26. Taxböck L., Preisig H. R. 2007. The diatom communities in Swiss springs: A first approach. In: W. H. Kusber, R. Jahn (red.). Proceedings of the 1st Central European Diatom Meeting 2007, 163–168. Werum M., Lange-Bertalot H. 2004. Diatoms in springs from Central Europe and elsewhere under the influence of hydrogeology and anthropogenic impacts.In: H. Lange-Bertalot (red.). Iconographia Diatomologica 13: 1–417. A.R.G. Gantner Verlag K.G. Wojtal A. 2001. New or rare species of the genus Navicula (Bacillariophyceae) in the diatom flora of Poland. Polish Bot. J. 46 (2): 161–167. Wojtal A. 2003a. Diatoms of the genus Gomphonema Ehr. (Bacillariophyceae) from a karstic stream in the Krakowsko-Częstochowska Upland. Acta Soc. Bot. Poloniae 72 (3): 213–220. Wojtal A. 2003b. Diatoms of the families Amphipleuraceae and Brachysiraceae from the Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Upland (S Poland). Polish Bot. J. 48 (1): 55–61. J. Żelazna-Wieczorek — Okrzemki źródeł i potoków... 229

Wojtal A. 2006. Use of diatoms for monitoring springs in Southern Poland. In: E. Ács, K. T. Kiss, J. Padisák, K. É. Szabó (red.) 6th International Symposium on use of algae for monitoring rivers. Hungary, Balatonfűred, 12–16 Sept. 2006: 179–183. Żelazna-Wieczorek J. 2010. Zmiany warunków środowiska na podstawie okrzemek (Bacilla- riophyceae) w osadach torfowiska Żabieniec (Polska Środkowa). [Environmental changes on the basis of diatoms in sediments of a small mire Żabieniec (Central Poland)]. W: J. Twardy, S. Żurek i J. Forysiak (red.) Torfowisko Żabieniec: warunki naturalne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach, ss. 151–162. Żelazna-Wieczorek J. 2011. Diatom flora in springs of Łódź Hills (Central Poland). Diatom Monographs 13: 1–420, A.R.G. Gantner Verlag K.G. Żelazna-Wieczorek J., Bik A. 2009. Dynamika zbiorowisk okrzemek w źródłach o różnym typie hydrobiologicznym. [Dynamics of diatom communities in springs of different hydrobiological types]. Fragm. Flor. et Geobot. Pol. 16 (1): 155–167. Żelazna-Wieczorek J., Mamińska M. 2006. Algoflora and vascular flora of a limestone spring in the Warta River valley. Acta Soc. Bot. Poloniae 75 (2): 131–143. Żelazna-Wieczorek J., Ziułkiewicz M. 2009. Using benthic diatoms in the assessment of spring water quality in suburban areas. Oceanal. Hydrobiol. Studies 38 (2): 121–131.

Summary The diatom flora in the Bieszczady National Park has been extremely poorly investigated, especially in springs and spring sections of the streams. Currently, the study aimed to enrich the knowledge of species diversity of the upper section of the San River and its tributaries is being developed. The results of preliminary observations indicate considerable species richness of diatoms, which is associated with the diversity of habitats. One of the most important condition influencing diatom communities structure is alkalinity of the water. Among 350 of the identified taxa, the interesting group constitute aerial taxa and epibryophytes. In addition, Didymosphenia geminata, which is considered to be an invasive species, is very rarely noted in upper part of San river. It is in contrast with previous data from the region reporting massive occurrence of that species below the Solina and Myczkowce reservoirs. 230 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) str. 230–246

Anita Bernatek Received: 10.02.2012 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Reviewed: 12.06.2012 Uniwersytet Jagielloński ul. Gronostajowa 7, 30–387 Kraków [email protected]

UWARUNKOWANIA ROZCZŁONKOWANIA STOKÓW W BIESZCZADACH WYSOKICH Determinations of the slope fragmentation in the High Bieszczady Mountains

Abstract: The determinations of the slope fragmentation in the High Bieszczady Mountains (Eastern Carpathians) are described basing on analysis of three chosen slopes: SW slopes of Mt. Bukowe Berdo, SW slopes of Polonina Carynska, NE slopes of Mt. Dział. The structural and anthropogenic conditions were taken into account. The research is based on the geomorphological mapping and analysis of topographic, geological and geomorphological maps, longitudinal and transverse valley profiles.

Key words: slope fragmentation, system of erosional-denudational valleys, structural influence, anthropogenic influence, the High Bieszczady Mountains.

Wprowadzenie Stoki są najbardziej powszechnym elementem rzeźby, w obrębie których zachodzą różnorodne procesy morfogenetyczne. Najważniejsze z nich to ruchy masowe oraz erozja wodna. Ruchy masowe w dłuższym czasie prowadzą do spłaszczenia i wyrównania stoku. Natomiast erozja wodna skutkuje jego rozczłonkowaniem poprzez rozcięcie systemem dolin (Migoń 2009). Rzeźba stoków Bieszczadów Wysokich charakteryzuje się specyficznymi uwarunkowaniami rozwoju. Zróżnicowana budowa geologiczna odmienna od pozostałej części polskich Karpat, ale również zmieniające się użytkowanie ziemi uwarunkowane historycznie, czy rozwijająca się turystyka mają wpływ na jej rozwój, w tym na rozczłonkowanie stoków. Celem opracowania jest analiza rozczłonkowania stoków w Bieszczadach Wysokich. Dzięki przeprowadzonemu kartowaniu geomorfologicznemu i analizie sporządzonych profili dolin możliwe było przedstawienie charakterystyki systemu dolin denudacyjnych oraz wskazanie uwarunkowań rozczłonkowania stoków w Bieszczadach Wysokich. A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 231

Obszar badań Bieszczady Wysokie położone są w SE Polsce. Zgodnie z podziałem geo- morfologicznym Polski Południowej (Starkel 1972a) wchodzą w skład makroregionu Karpaty Zewnętrzne, podprowincji Karpaty Wschodnie. Zaliczane są do gór średnich. Deniwelacje wynoszą do 400–600 m. Wysokość grzbietów wzrasta w kierunku SE od 900 m do ponad 1300 m n.p.m. (Tarnica 1346 m n.p.m.). W tym samym kierunku podnoszą się również dna dolin (Starkel 1972a; Gorczyca i in. 2011). Bieszczady cechują się rusztowym układem grzbietów z odpo- wiadającym mu kratowym układem sieci dolin (Starkel 1972b; Henkiel 1982; Izmaiłow i in. 1995; Pękala 1997). Równoległe grzbiety o przebiegu NW–SE zostały założone na odpornych warstwach piaskowców krośnieńskich i ciśniań- skich, a doliny zostały wypreparowane w mniej odpornych warstwach o prze- wadze łupków. Stoki cechują się urozmaiconą rzeźbą (Bernatek 2010). W ich obrębie występują elementy strukturalne, a także formy związane z ruchami masowymi. Przeważają stoki strome o profilu schodowym (Tokarski 1970; Ha- czewski i in. 2007). Gleby w Bieszczadach Wysokich wytworzone są na pokrywach zwietrze- linowych skał fliszowych. Utworami macierzystymi większości gleb górskich są przemieszczane pokrywy stokowe. Wskazuje na to m.in. skład mineralny gleb, który różni się od składu mineralnego zwietrzelin skał w bezpośrednim podłożu badanych profili glebowych, jak również homogenizacja składu gra- nulometrycznego w katenie stokowej, mimo dużej różnorodności frakcjonalnej skał w podłożu. Wiąże się to ze spływem powierzchniowym i śródpokrywo- wym oraz spłukiwaniem (Kacprzak i Skiba 2000). Zgodnie z badaniami prowa- dzonymi w Bieszczadzkim Parku Narodowym przeważają tu gleby brunatne. Pozostałe gleby zajmują ok. 10–15% powierzchni Parku. Wśród nich można wyróżnić litosole, regosole i rankery (ok. 5% powierzchni) oraz gleby glejowe, organiczno-mineralne, organiczne i gleby aluwialne (ok. 10%) (Skiba i in. 1998). Obszary wybrane do szczegółowych badań położone są w SE części Bieszcza- dów Wysokich w obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Ryc. 1, Tab. 1). Są to: NE stoki Działu, SW stoki Połoniny Caryńskiej i SW stoki Bukowego Berda. Wyboru dokonano, rozpatrując budowę geologiczną i użytkowanie terenu. Dzięki temu możliwe było ukazanie ogólnych warunków rozczłonkowania stoków na badanym obszarze, a także wskazanie różnic wewnątrz regionu.

Metody badań Rozczłonkowanie stoków określono na podstawie badań terenowych i kameralnych. Prace terenowe polegały na kartowaniu form dolin denudacyjnych 232 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) Położenie obszaru badań: A - na tle Polski, B – na tle Bieszczadów Wysokich. - na tle Polski, B – Bieszczadów A 1. Położenie obszaru badań: Ryc. – in Poland, B the High Bieszczady Mts. A Fig. 1. Location of study area: A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 233

Tabela 1. Podstawowe dane dotyczące wybranych obszarów badań. Table 1. Basic data on selected areas of research. Nazwa grzbietu Ekspozycja Zlewnia Powierzchnia [km2] Name of ridge Aspect Catchment Area Dział NE Prowcza 5,44 Połonina Caryńska SW Rzeczyca 7,00 Bukowe Berdo SW Terebowiec 3,23 na podkładzie map topograficznych w skali 1:10 000. Przeprowadzono je w maju i we wrześniu 2009 r. W terenie wykonano również profile poprzeczne dolin w celu poznania prawidłowości rozwoju dolin. Następnie wykonano profile podłużne dolin przy użyciu programu Arc- GIS z wykorzystaniem modelu wysokości terenu (DEM) o rozdzielczości 90x90 m. Określono gęstość sieci dolinnej (długość form dolinnych na 1 km2). W celu poznania uwarunkowań rozczłonkowania stoków opracowane mapy geomorfologiczne przeanalizowano wraz z mapą geologiczną oraz mapą użytkowa- nia ziemi. Interpretacja tak przygotowanych materiałów pozwoliła na rozpoznanie systemu dolin denudacyjnych w Bieszczadach Wysokich. Umożliwiła również wskazanie głównych uwarunkowań rozczłonkowania stoków.

Budowa geologiczna wybranych stoków Bieszczady Wysokie położone są w Karpatach Wschodnich na pograniczu jednostki śląskiej i dukielskiej. Pasmo Połonin (w tym Połonina Caryńska i Bukowe Berdo) utworzone zostało w obrębie jednostki śląskiej, a Pasmo Graniczne (z Działem) powstało na wychodniach skał jednostki dukielskiej (Haczewski i in. 2007). Grzbiet Bukowego Berda, podobnie jak inne grzbiety główne w Bieszczadach Wysokich, ma przebieg NW–SE. Położony jest w obrębie jednostki śląskiej, należy do NE skrzydła synkliny Terebowca i cechuje się dużym udziałem piaskowców otryckich (Haczewski i in. 2007). Założony jest na monoklinalnie zapadających warstwach skalnych o różnej odporności, ułożonych naprzemianlegle (warstwy odporne – mniej odporne). W związku z czym wierzchowina jest wąska, skalista i niewyrównana. Górne odcinki analizowanych stoków zbudowane są z utworów odwróconego skrzydła pochylonej ku SW antykliny Bukowego Berda. Odsłaniają się tu dolne warstwy krośnieńskie, złożone z kompleksów piaskowców gruboławicowych (piaskowce z Otrytu), przewarstwionych seriami drobnorytmicznego fliszu. Omawiane skrzydło antykliny pocięte jest systemem poprzecznych uskoków. W dolnej części stoków antyklina Bukowego Berda przechodzi w synklinę Terebowca, a w strefie przejściowej odsłaniają się piaskowce płytowe (Tokarski 234 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1975). Poniżej występuje drobnorytmiczny flisz, który w dolnych częściach stoków charakteryzuje się występowaniem łupków szarych i piaskowców laminowanych. Warstwy skalne zapadają ku NE pod kątem od 20° do 60°. Przy czym w dolnej części stoków zbudowanej z łupków szarych i piaskowców laminowanych (oddział nadotrycki warstw krośnieńskich dolnych) zapadają pod kątem od 40° do 60°, a na pozostałym obszarze przeważnie od 30° do 45° (Haczewski 2009). Grzbiet Połoniny Caryńskiej o przebiegu NW–SE położony jest w obrębie jednostki śląskiej, a dolna część SW stoków w strefie przeddukielskiej. Grzbiet ten stanowi jedno ze skrzydeł antykliny Suchych Rzek. Charakteryzuje się obok udziału miąższego pakietu otryckiego (odsłaniającego się w skalistych grzędach u SE podnóży pasma) wyjątkowo grubą serią cienkoławicowych piaskowców i łupków, występującą wzdłuż jego dolnej granicy (Haczewski i in. 2007). Monoklinalnie zapadające warstwy skalne o różnej odporności ułożone są naprzemianlegle. Powoduje to, że wierzchowina jest stosunkowo wąska, niewyrównana i miejscami występują w jej obrębie formy skałkowe. Warstwy skalne zapadają na NE pod kątem 60°–80° (Haczewski 2009). Natomiast dolne odcinki stoków cechują się bardziej skomplikowaną budową geologiczną. Odsłaniają się tu warstwy hieroglifowe, menilitowe i przejściowe, zapadające na NE i SW pod kątem 70°. Cały obszar pocięty jest uskokami poprzecznymi, licznymi w dolnej części o dominującym kierunku NE–SW, też NW–SE, a w górnej o kierunku NE–SW (Haczewski 2009). Grzbiet Działu również o przebiegu NW–SE położony jest w obrębie jednostki dukielskiej. Należy do łuski Chryszczatej–Wołosania–Wielkiej Rawki, która stanowi brzeżny element nasuwający się stromo na jednostkę przeddukielską. Granica tego nasunięcia przebiega północnymi stokami Działu, Małej i Wielkiej Rawki oraz Wielkiej i Małej Semenowej. Czoło nasunięcia cechuje się występowaniem zbrekcjonowanych warstw łupkowskich oraz warstw ciśniańskich. Łuska Chryszczatej–Wołosania–Wielkiej Rawki należy do strefy dyslokacyjnej Moczarnego, będącej poprzeczną strefą uskokową, wzdłuż której zachodzi w tym obszarze zmiana kierunków strukturalnych (Haczewski i in. 2007). Grzbiet ten, założony na połogo zapadających warstwach ciśniańskich cechuje się szeroką i wyrównaną wierzchowiną. Górne odcinki stoków zbudowane są z warstw ciśniańskich, w których dominują piaskowce gruboławicowe. Warstwy te zapadają ku SW, w części W i E obszaru pod kątem 55°–65°, a w części środkowej pod kątem 36° (Haczewski 2009). Natomiast środkowe i dolne odcinki stoków stanowią mozaikę skał. Przeważają tu warstwy, w których dominują cienkoławicowe piaskowce laminowanie i łupki szare, odsłaniają się również warstwy menilitowe, hieroglifowe i przejściowe. Warstwy skalne zapadają ogólnie ku SW, ale w miejscach zdeformowanych tektonicznie ku NW, generalnie pod kątem 60°–70°, minimalnie 15°, maksymalnie 80°. Obszar ten pocięty jest uskokami poprzecznymi, głównie o kierunku NW–SE, nielicznie NE–SW (Haczewski 2009). A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 235

Charakterystyka systemu dolin denudacyjnych w obszarach badań Południowo-zachodnie stoki Bukowego Berda Stoki Bukowego Berda rozczłonkowane są przez system dolin denudacyjnych o układzie widlastym. W górnej części stoku, gdzie warstwy skalne zapadają pod kątem od 30 do 45°, a nachylenie jest stosunkowo nieduże (<15°) niecki denudacyjne przechodzą w doliny o cechach debrzy i tworzą niewielki system kilku dolin. Natomiast w obszarze, gdzie upad warstw jest znacznie większy (45–60°), a nachylenie wynosi powyżej 15° nastąpiło znaczne pogłębienie dolin i wykształcenie dolin wciosowych (Ryc. 2). W tych odcinkach dolin wykształciły się wysokie progi skalne. Doliny te nie tworzą rozbudowanych systemów dolinnych. Gęstość dolin w badanym obszarze wynosi 3,95 km/km2. W obrębie stoków złożonych charakterystyczna jest sekwencja: niecka denudacyjna → debrza → wcios (Ryc. 3). Natomiast doliny denudacyjne w obrębie stoków wklęsłych we wschodniej części badanego obszaru to debrze, stosunkowo wąskie o szerokości do 21 m i płytkie o głębokości do 3–5 m. Charakterystyczne jest to, że w obszarach zaburzonych przez uskoki poprzeczne doliny rozwinięte są od wierzchowiny po dno doliny Terebowca, a ich obszar źródłowy położony jest poniżej wierzchowiny grzbietu głównego.

Ryc. 2. Profil podłużny wraz z profilami poprzecznymi doliny3 B na SW stokach Buko- wego Berda.

Fig. 2. Longitudinal profile with the transverse profiles of the valley3 B on SW slopes of Mt. Bukowe Berdo. 236 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 3. Sekwencja form dolinnych na przykładzie doliny B2 – Bukowe Berdo (fot. A. Bernatek).

Fig. 3. The sequence of valleys on the example of the valley B2 – Mt. Bukowe Berdo (phot. A. Bernatek). A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 237

Południowo-zachodnie stoki Połoniny Caryńskiej Analizowany obszar rozczłonkowany jest przez obsekwentne doliny potoku Cybulawskiego i Pertlibec (Ryc. 4), a gęstość dolin wynosi 4,29 km/km2. Dolina potoku Cybulawskiego wraz z dopływami tworzy rozbudowaną sieć dolin

Ryc. 4. Profil podłużny wraz z profilami poprzecznymi doliny C1 na SW stokach Połoniny Caryńskiej.

Fig. 4. Longitudinal profile with the transverse profiles of the valley1 C on SW slopes of Połonina Caryńska. o układzie dendrycznym w zachodniej części badanego obszaru. Powoduje to jego znaczne rozczłonkowanie. Na przemian w odcinkach stoku o małym nachyleniu doliny denudacyjne to debrze o głębokości 2 do 4 m, a w stromych odcinkach stoku – debrze o głębokości powyżej 10 m. Doliny dłuższe w dolnych odcinkach przechodzą we wciosy (Ryc. 4, 5). Natomiast w części wschodniej analizowany obszar rozcięty jest dolinami potoku Pertlibec i jego dopływami, tworząc system o układzie widlastym. Dopływów jest tu mniej, ale dochodzą aż do części wierzchowinowej grzbietu głównego i bocznego. Takie rozczłonkowanie tego obszaru wiąże się z występowaniem tu uskoków poprzecznych. Charakterystyczna jest sekwencja form: debrze → wciosy (Ryc. 5). Dolne odcinki stoku rozczłonkowane są dolinami denudacyjnymi dochodzącymi do doliny Rzeczycy (Ryc. 5). Są to debrze i wciosy. Osiągają długość od 200 do 600 m, głębokość około 6 m, a szerokość do 26 m. Występują również holwegi o szerokości do 1,5–2 m i głębokości do 1,2 m. 238 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 5. Sekwencja form dolinnych na przykładzie dolny C2 – Połonina Caryńska (fot. A. Bernatek).

Fig. 5. The sequence of valleys on the example of the valley C2 – Połonina Caryńska (phot. A. Bernatek). A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 239

Analizowany obszar Działu rozczłonkowany jest przez sieć dolin o układzie widlastym (Ryc. 6), a gęstość dolin wynosi 5,53 km/km2. Dochodzą one

Ryc. 6. Sekwencja form dolinnych na przykładzie doliny D2 – Dział (fot. A. Bernatek).

Fig. 6. The sequence of valleys on the example of the valley D2 – Mt. Dział (phot. A. Bernatek). 240 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) pod samą wierzchowinę grzbietu głównego, co wiąże się prawdopodobnie z występowaniem tu uskoków poprzecznych. Charakterystyczna jest sekwencja form dolinnych: debrza → wcios → dolina płaskodenna (Ryc. 6). W górnej części stoków (o nachyleniu do 15°) rozwinęły się debrze o głębokościach od 4 do ponad 12 m i szerokościach od 24 do 34 m. Niżej, w obrębie wypukłych stoków stromych (15–35°) doliny przechodzą we wciosy o głębokościach od 6 do ponad 40 m i szerokościach do 40 m. Następnie doliny ulegają znacznemu poszerzeniu – do 50 m, głębokości wynoszą do 10–12 m, a szerokość dna do 10 m (Ryc. 7). W dolinach wciosowych występują liczne progi skalne o wysokościach do 1,5 m. Występuje stosunkowo duża długość odcinków dolin z dnem akumulacyjnym. Wiąże się to z intensywną działalnością gospodarczą do czasów II wojny światowej. Ze stoków użytkowanych rolniczo następowała wzmożona dostawa materiału. Charakterystyczne jest także znaczne rozczłonkowanie stoków w ich dolnych odcinkach poprzez debrze, które osiągają długość od 80 do 530 m, szerokość do 30 m, a głębokość do 8 m. Znaczne rozczłonkowanie wiąże się z odmienną budową geologiczną – skały o mniejszej odporności i liczne deformacje tektoniczne.

Ryc. 7. Profil podłużny wraz z profilami poprzecznymi doliny1 D na NE stokach Działu.

Fig. 7. Longitudinal profile with the transverse profiles of the valley1 D on NE slopes of Mt. Dział. A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 241

Uwarunkowania rozczłonkowania stoków w Bieszczadach Wysokich Budowa geologiczna Rzeźba Bieszczadów Wysokich, w tym rozczłonkowanie stoków uwarunkowane jest strukturalnie. W Paśmie Połonin doliny biorą swój początek w strefach zbudowanych z naprzemianległych pakietów piaskowców otryckich i fliszu drobnorytmicznego oraz w strefach nieciągłości tektonicznych. Wiąże się to z tym, że większość wypływów wód podziemnych występuje na kontakcie tych warstw i w strefach uskokowych (Siwek i in. 2009). W Paśmie Granicznym doliny biorą swój początek w miejscach, gdzie występują uskoki poprzeczne. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami można wskazać, że tektonika ma większy wpływ na rozczłonkowanie stoków niż litologia. W strefie przeddukielskiej różnorodność litologiczna i liczne deformacje tektoniczne nie pozwalają na stwierdzenie, czy w morfogenezie większą rolę odegrały uwarunkowania litologiczne czy tektoniczne. Mniejsza odporność skał i występowanie licznych deformacji tektonicznych w tej strefie wywarło duży wpływ na gęstość sieci dolin denudacyjnych. Odcinki stoków w strefie przeddukielskiej charakteryzują się dużą gęstością dolin denudacyjnych. Widoczne jest to przede wszystkim w dolnych odcinkach stoków Działu i zarysowuje się w dolnej części stoków Połoniny Caryńskiej. W Bieszczadach Wysokich charakterystyczna jest sekwencja form dolin denudacyjnych: niecka denudacyjna → debrza → wcios. Czasem rozwój dolin denudacyjnych prowadzi do wykształcenia formy o cechach doliny płaskodennej. Uzależnione jest to od długości stoków i dostawy materiału do dna doliny. Im stok jest dłuższy i im więcej materiału dociera do dna doliny, tym większe jest prawdopodobieństwo rozwinięcia tego odcinka. Debrze rozwinięte są zazwyczaj w obrębie stoków o mniejszym nachyleniu (<15°), co uwarunkowane jest litologicznie. Nachylenie stoków w Bieszczadach wiąże się z odpornością skał. Tempo niszczenia warstw bardziej odpornych jest mniejsze, więc nachylenie stoków jest większe, odwrotnie w przypadku warstw mniej odpornych. Zatem budowa geologiczna pośrednio wywiera wpływ na kształtowanie debrzy.

Działalność człowieka W okresie intensywnej działalności człowieka w Bieszczadach od XV do drugiej połowy XX wieku doszło do zmniejszenia powierzchni lasów na stokach (Wolski 2007). Spowodowało to zwiększenie intensywności procesów morfogenetycznych, zwłaszcza w dolnych odcinkach stoków zajętych pod uprawy rolne. W wyniku intensywnego spłukiwania na stokach następowało odprowadzanie z nich materiału. Prawdopodobnie doszło wtedy również do rozwoju debrzy, a zatem i rozczłonkowania stoków. Badania T. Gerlacha (1966, 242 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1976) nad współczesnym rozwojem stoków w Karpatach fliszowych wykazują, że denudacja w obrębie stoków użytkowanych rolniczo jest zdecydowanie większa niż na stokach zalesionych. Przekształcenie stoków związane z wcześniejszym użytkowaniem rolniczym jest dobrze widoczne w dolnej części NE stoków Działu, gdzie do II wojny światowej w dolinie Prowczy istniała wieś Berehy Górne. Występują tu liczne debrze w dolnych odcinkach stoków oraz odcinki dolin z dnem akumulacyjnym (Ryc. 6). Współcześnie lasy, zajmujące ponad 83% powierzchni Bieszczadów Wysokich, poprzez rozbudowany system korzeniowy działają stabilizująco na pokrywy stokowe. Kolejne 11% obszaru zajmują łąki i pastwiska. Obecne warunki użytkowania ziemi i wtórna sukcesja leśna, obserwowana nie tylko na porzuconych gruntach rolnych, ale też na polanach śródleśnych np. na SW stokach Połoniny Caryńskiej (Ryc. 8), sprzyjają spadkowi natężenia procesów stokowych (Bernatek 2010). Jednocześnie w związku ze zmniejszeniem dostawy materiału ze stoków może dojść do zwiększenia intensywności procesów erozyjnych w dolinach denudacyjnych. Dodatkowym argumentem przemawiającym za utrzymaniem takiej sytuacji jest fakt, że badany obszar podlega ochronie prawnej w ramach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Zatem aktualne tendencje w zmianach użytkowania terenu nie będą się zmieniać. Budowa dróg asfaltowych w dolnych odcinkach stoków (m.in. tzw. obwodnicy bieszczadzkiej) spowodowała naruszenie stabilności pokryw. Zaburzenie równowagi na stoku wpływa na większą podatność na spłukiwanie i procesy erozyjne. Może to prowadzić do rozczłonkowywania dolnych odcinków stoków w badanym obszarze. Wpływ antropopresji na rozczłonkowanie stoków przejawia się także w obrębie ścieżek turystycznych. W Bieszczadzkim Parku Narodowym ruch turystyczny dynamicznie rośnie (Prędki 2004). Działalność turystów wywiera coraz większy wpływ na procesy morfogenetyczne (Prędki 1995, 1999). Prowadzone w ostatnich latach badania także w innych obszarach Polski wykazują, że współcześnie na stokach najbardziej aktywnymi obszarami działalności morfologicznej są ścieżki i drogi turystyczne (m.in. Wałdykowski 2006; Fidelus 2007, 2008). W obrębie ścieżek poprowadzonych prostopadle do osi grzbietu głównego dochodzi do zwiększenia intensywności erozji linijnej i spłukiwania, zwłaszcza na stokach o dużym nachyleniu. Powstają wówczas bruzdy erozyjne. Nasilenie procesów erozyjnych zaznacza się szczególnie w okresie wiosennych roztopów i wiosenno- letnich deszczów ulewnych. Podejmowane są próby ograniczenia tych procesów poprzez zakładanie na szlakach rynien odprowadzających nadmiar wody poza ścieżki turystyczne. Obok ścieżek turystycznych obszarami przekształcanymi na stokach są drogi gruntowe. W czasie opadów mogą funkcjonować jak rozcięcia erozyjne. Dochodzi wówczas do ich przekształcenia w holwegi. Prowadzi to do A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 243

Ryc. 8. Sukcesja roślinna na polanie śródleśnej – SW stoki Połoniny Caryńskiej (A – Mapa WIG arkusz Dźwiniacz Górny z roku 1937, B – zdjęcie polany śródleśnej z roku 2009). Fig. 8. Plant succession on glade – SW slopes of Połonina Caryńska (A – WIG Map, Dźwiniacz Górny – 1937, B – photo of glade taken in 2009). 244 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) rozczłonkowania stoków. Mechanizm ich rozwoju jest podobny jak w przypadku szlaków turystycznych. Przy czym w czasie gdy były one użytkowane (jako drogi dojazdowe do pól czy przy zwózce drewna) działalność erozyjna w ich obrębie była dużo większa. Najwięcej holwegów występuje w miejscach, gdzie prowadzono gospodarkę leśną. Współcześnie występuje odwrotna tendencja niż w przypadku ścieżek turystycznych. Zaprzestanie intensywnej działalności gospodarczej człowieka wraz z wysiedleniem ludności i utworzeniem Parku Narodowego wpływa na stopniowe przekształcanie holwegów. Dochodzi do ich spłycania lub włączania w naturalny system obiegu energii i materii na stoku.

Wnioski Rozczłonkowanie stoków w Bieszczadach Wysokich uwarunkowane jest przede wszystkim budową geologiczną. Dominujący wpływ na rozwój dolin ma tektonika. Najczęściej do powstania dolin dochodzi w miejscach występowania stref uskokowych. Litologia także wpływa na rozwój form dolinnych, gdyż wypływy wód występują zazwyczaj w miejscach kontaktu różnych warstw skalnych. Działalność antropogeniczna wpływa na rozczłonkowanie stoków. Holwegi i ścieżki turystyczne w czasie ekstremalnych opadów funkcjonują jak rozcięcia erozyjne. Obecnie jednak działalność człowieka w obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego jest ograniczona, więc i wpływ na rozczłonkowanie stoków jest niewielki.

Podziękowania Autorka pragnie podziękować prof. Grzegorzowi Haczewskiemu za udostępnienie arkusza Ustrzyki Górne - Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, dzięki czemu możliwe było przeprowadzenie szczegółowych analiz geologicznych.

Literatura Bernatek A. 2010. Rozwój stoków w Bieszczadach Wysokich na wybranych przykładach. Praca magisterska. Archiwum Zakładu Geomorfologii IGiGP UJ, 115 ss. Fidelus J. 2007. Zróżnicowanie form erozyjnych w rejonie szlaków turystycznych w poszczególnych piętrach geoekologicznych w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: J. Pociask-Karteczka (red.), Stan i perspektywy rozwoju turystyki w Tatrzańskim Parku Narodowym, Studia i Monografie AWF, Kraków, ss. 239–246. Fidelus J. 2008. Rola ruchu turystycznego w przekształcaniu ścieżek i dróg turystycznych na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego. Prace Geograficzne IGiGP UJ 120: 19–29. Gerlach T. 1966. Współczesny rozwój stoków w dorzeczu górnego Grajcarka. Prace Geograficzne IG PAN, 52, 111 ss. Gerlach T. 1976. Współczesny rozwój stoków w polskich Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 122, 117 ss. A. Bernatek — Uwarunkowania rozczłonkowania stoków... 245

Gorczyca E., Izmaiłow B., Krzemień K., Wrońska–Wałach D. 2011. Stan badań geomorfologicznych w Bieszczadach. Roczniki Bieszczadzkie 19: 299–317. Haczewski G. 2009. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, arkusz Ustrzyki Górne. Archiwum PIG, Kraków (niepublikowana). Haczewski G., Kukulak J., Bąk K. 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, 155 ss. Henkiel A. 1982. O pochodzeniu kratowej sieci rzecznej Beskidów Wschodnich. Czasopismo Geograficzne 53, 1: 19–27. Izmaiłow B., Kaszowski L., Krzemień K., Święchowicz J. 1995. Rzeźba. W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ss. 23–30. Kacprzak A., Skiba M. 2000. Uziarnienie i skład mineralny jako wskaźniki genezy utworów macierzystych gleb w katenie stokowej Małej Rawki (Bieszczady Zachodnie). Roczniki Bieszczadzkie 9: 169–181. Mapa 1:100 000 – arkusz Dźwiniacz Górny, WIG 1937. Warszawa. Migoń P. 2009. Geomorfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 460 ss. Pękala K. 1997. Rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 6: 19–38. Prędki R. 1995. Ocena stopnia zniszczeń szlaków przyrodniczych wzdłuż szlaków turystycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczniki Bieszczadzkie 4: 292–294. Prędki R. 1999. Ocena zniszczeń środowiska przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w obrębie pieszych szlaków turystycznych w latach 1995–1999 – porównanie wyników monitoringu. Roczniki Bieszczadzkie 8: 343–352. Prędki R. 2004. Dynamika ruchu turystycznego na szlakach pieszych Bieszczadzkiego Parku Narodowego w latach 2002–2003. Roczniki Bieszczadzkie 12: 261–282. Siwek J., Kołodziej A., Laszczak E., Mocior E., Plenzler J., Płaczkowska E., Rozmus M., Rzonca B., Ścisłowicz B., Wójcik S., Ziółkowski L. 2009. Geologiczne i geomorfologiczne uwarunkowania wykształcenia sieci hydrograficznej w zlewni górnej Wołosatki (Bieszczady Wysokie). Kwartalnik AGH Geologia 35, 2: 249–261. Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, 2, Ustrzyki Dolne, 1–88. Starkel L. 1972a. Karpaty Zewnętrzne. W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski. t. 1, PWN, Warszawa, ss. 52–115. Starkel L. 1972b. Mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:500 000. Tokarski A. K. 1970. Rzeźba południowo-zachodnich stoków Bukowego Berda na tle budowy geologicznej (Bieszczady). Studia Geomorph. Carpatho-Balc. 4: 249–258. Tokarski A. K. 1975. Geologia i geomorfologia okolic Ustrzyk Górnych, Polskie Karpaty Wschodnie. Studia Geologica-Polonica 48, 90 ss. Wałdykowski P. 2006. Rzeźbotwórcze skutki rozwoju sieci dróg gruntowych w Beskidach na przykładzie Gorców. W: A. Latocha, A. Traczyk (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Metody badań i studia przypadków. Wydawnictwo „Gajt”, Wrocław, ss. 64–76. Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat. Prace Geograficzne IGiPZ PAN 214, 296 ss. 246 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Summary Slopes are the most common element of relief, which are formed and modified by the variety of morphogenetic processes. The most important processes are mass movements and water erosion. Mass movements lead to flattening of slopes, while water erosion causes fragmentation of slopes. This paper presents determinations of slope fragmentation in the High Bieszczady Mts. based on analysis of three chosen areas: SW slopes of Mt. Bukowe Berdo, SW slopes of Polonina Carynska, NE slopes of Mt. Dział. The research was concentrated on structural and anthropogenic conditions. The study is based on the geomorphological mapping and analysis of topographic, geological and geomorphological maps, longitudinal and transverse valley profiles. The slope fragmentation in the High Bieszczady Mts. is mainly determined by the geological structure. Tectonics is a dominant factor. In the Połoniny range valleys begin in the zone made of sandstone and small-grained flysch and in the zones with tectonic discontinuities. It is connected with the springwaters which are on the contact of varied rock layers and in faults zone (Siwek et al. 2009). In Pasmo Graniczne range valleys begin in the zones with transverse faults. In the Fore-Dukla Zone the lithological and tectonic diversity do not allow to say whether the lithological or tectonic conditions played greater role in morphogenesis. Less resistance of rocks and the presence of numerous tectonic deformations in this zone had a large impact on the density of erosional-denudational valleys. Also anthropogenic activities have an influence on the slope fragmentation, but significant part of the High Bieszczady Mts. is protected as the Bieszczady National Park, so the impact of human activities is relatively small. Contemporary land use (over 83% of forest and 11% of meadows and pastures) promotes reduction of the intensity of mass movements (Bernatek 2010). At the same time reduction in supply of material from the slopes can lead to the increase in the intensity of erosive processes in the erosional-denudational valleys. However, even if the hollow ways and tourist paths function during the extreme precipitation as erosional “slit”, they have only a local influence on the slope fragmentation. 247 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 247–253 Anita Bernatek, Mateusz Sobucki Received: 15.02.2012 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Reviewed: 12.06.2012 Uniwersytet Jagielloński ul. Gronostajowa 7, 30–387 Kraków [email protected], [email protected]

WYKSZTAŁCENIE FORM SUFOZYJNYCH NA STOKACH KIŃCZYKA BUKOWSKIEGO (BIESZCZADY WYSOKIE) Formation of piping forms on Mt. Kińczyk Bukowski (High Bieszczady Mountains)

Abstract: Piping is a process of mechanical flushing of particles by underground streams, which leads to the formation of surface and subsurface forms. This process has a role in development of Bieszczady Mountains landscape. However, there is not enough investigations which present geomorphological impact of this process. This paper shows preliminary results of research undertaken on NE slope of Kińczyk Bukowski above the timberline. The geodesic measurements were performed in order to show the morphometry of chosen piping forms in research area.

Key words: piping, morphometry, electronic total station, the High Bieszczady Mts.

Wprowadzenie Rozpoznanie działalności sufozji ma istotne znaczenie w całościowym poznaniu modelowania gór średnich. Zainteresowanie tym procesem w Bieszczadach jest stosunkowo nieduże, choć już w latach 60. i 70. XX w. pojawiły się dwie prace traktujące szczegółowo ten temat (Czeppe 1960; Galarowski 1976). Badania te nie były jednak kontynuowane, a w ostatniej monografii poświęconej budowie geologicznej i rzeźbie Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Haczewski i in. 2007) zasygnalizowano, że proces ten modeluje rzeźbę gór. Wspomniano o tym również w ostatnich pracach podsumowujących stan wiedzy na temat badań geomorfologicznych w Bieszczadach (Gorczyca i in. 2011) i w całych Karpatach (Margielewski i in. 2008). W niniejszej pracy przyjęto tradycyjną definicję sufozji zgodną z definicją przyjętą w literaturze zagranicznej (Dunne 1990; Bryan, Jones 1997) oraz polskiej (Klimaszewski 1978; Migoń 2009). Jest to mechaniczny proces podziemnego wymywania cząstek mineralnych przez wodę. W pracy przedstawiono pierwsze wyniki badań dotyczących wykształcenia form sufozyjnych na stokach Kińczyka Bukowskiego. Wskazano prawdopodobny model rozwoju analizowanego systemu sufozyjnego. 248 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Obszar badań Do szczegółowych badań morfometrii form sufozyjnych wybrano stoki Kińczyka Bukowskiego (Ryc. 1). Dotychczas badaniami objęto obszar powyżej granicy lasu na stokach o ekspozycji NE (Ryc. 2). Kińczyk Bukowski (1251 m n.p.m.) położony jest w Bieszczadach Wysokich, na granicy z Ukrainą, w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Bieszczady Wysokie zbudowane są ze skał fliszowych jednostki śląskiej. Należą do Karpat Wschodnich, cechujących się odmiennym stylem tektonicznym od pozostałej części polskich Karpat Zewnętrznych. Występują tu miąższe pokrywy stokowe o cechach predysponujących je do działalności sufozji (pokrywy pylasto- piaszczyste) (Starkel 1960).

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Location of study area. A. Bernatek, M. Sobucki — Wykształcenie form sufozyjnych... 249

Ryc. 2. Kińczyk Bukowski z zaznaczonym systemem sufozyjnym (fot. A. Bernatek). Fig. 2. Mt. Kińczyk Bukowski with the analyzed piping system (phot. A. Bernatek).

Metody badań W celu określenia parametrów morfometrycznych systemu sufozyjnego zostały wykonane pomiary geodezyjne z użyciem tachimetru elektronicznego, które objęły powierzchnię 12 arów. Założona osnowa geodezyjna została wyrównana w układzie lokalnym. Planowane jest nawiązanie osnowy do układu globalnego z wykorzystaniem techniki GPS. Efektem pomiarów jest mapa warstwicowa, na której przedstawione jest ukształtowanie terenu w sąsiedztwie doliny oraz kanału sufozyjnego. Na mapie zaznaczono przebieg wykonanego profilu podłużnego, który objął dno doliny oraz teren nad kanałem sufozyjnym.

Wyniki Analizowany system sufozyjny na stokach Kińczyka Bukowskiego składa się ze ślepej dolinki zakończonej wlotem do kanału sufozyjnego oraz terenu nad kanałem sufozyjnym do jego wylotu (Ryc. 3). Kanał sufozyjny rozwinął się na granicy skały litej i pokrywy zwietrzelinowej, gdzie panują sprzyjające warunki do migracji wody. W dnie kanału u jego wlotu znajduje się materiał rumowiskowy, który w czasie przepływu wody ulega przemieszczaniu. 250 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 3. System sufozyjny na Kińczyku Bukowskim (fot. A. Bernatek). Fig. 3. Piping system on the Mt. Kińczyk Bukowski (phot. A. Bernatek).

Dolina rozpoczyna się 230 m na północny-zachód od Kińczyka Bukowskiego i biegnie w kierunku zachodnim, równolegle do głównego grzbietu Połoniny Bukowskiej. Po 330 m kończy się wlotem do kanału sufozyjnego o średnicy 60 cm (Ryc. 4). Zlokalizowany wylot kanału sufozyjnego znajduje się 10 m dalej oraz 30 m od granicy lasu. Różnica poziomów pomiędzy wlotem a wylotem wynosi 80 cm. Nachylenie ujściowego odcinka kanału jest przeciwne do nachylenia stoku. W związku z tym rzeczywisty spadek górnej części kanału jest większy niż 8%, a jego ujściowy odcinek woda pokonuje pod ciśnieniem. W dnie doliny 7,5 m powyżej wlotu kanału sufozyjnego zaznacza się próg o wysokości 80 cm. Uwagę zwraca kontynuacja poziomu dna doliny powyżej progu oraz powierzchni terenu nad kanałem sufozyjnym, która została zaznaczona na profilu podłużnym (Ryc. 5). Wskazuje to, że obniżenie powyżej wlotu kanału jest zapadliskiem sufozyjnym, a w miejscu progu znajdował się prawdopodobnie pierwotny wlot kanału. Obecnie następuje powiększanie zapadliska poprzez erozję jego krawędzi. Materiał w postaci pakietów glebowych jest składany w dnie zapadliska, a następnie odprowadzany w czasie występowania przepływu. A. Bernatek, M. Sobucki — Wykształcenie form sufozyjnych... 251

Ryc. 4. Mapa warstwicowa systemu sufozyjnego (linią zaznaczono profil podłużny). Fig. 4. Contour map of piping system (line represents longitudinal profile).

Ryc. 5. Profil podłużny obejmujący dno doliny oraz teren nad kanałem sufozyjnym. Fig. 5. Longitudinal profile of the valley and terrain above piping channel. 252 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Wnioski Rozwój analizowanego systemu sufozyjnego na NE stokach Kińczyka Bukowskiego będzie postępował w dół stoku poprzez zapadanie się terenu bezpośrednio przy wlocie kanału sufozyjnego aż do całkowitego zniwelowania kanału. W konsekwencji powyżej granicy lasu wykształci się dolina o cechach debrzy. Zlokalizowany wylot kanału sufozyjnego znajduje się w miejscu, gdzie następuje zwiększenie nachylenia stoku, zatem zmienia się miąższość pokryw. Prawdopodobnie doszło w tym miejscu do wypływu wody na powierzchnię w związku z zatkaniem kanału przez naniesiony materiał oraz brakiem możliwości odpływu w innym miejscu. Przedstawione powyżej pierwsze wyniki i wnioski z pomiarów morfometrycznych systemu sufozyjnego stanowią początek szczegółowych badań sufozji prowadzonych w Bieszczadach Wysokich.

Literatura Bryan R. B., Jones J. A. A., 1997. The significance of soil piping processes: inventory and prospect. Geomorphology 20: 209–218. Czeppe Z., 1960. Zjawiska sufozyjne w glinach zboczowych górnej części dorzecza Sanu. Biuletyn Instytutu Geologicznego, Z badań czwartorzędu, IX, 297–324. Dunne T., 1990. Hydrology, mechanics, and geomorphic implications of erosion by subsurface flow. In: Groundwater Geomorphology, the Role of Subsurface Water in Earth-Surface Processes and Landforms (Eds. C. G. Higgins, D. R. Coates). Geol. Soc. Am. Spec. Pap. 252: 1–28. Galarowski T., 1976. New observations of the present-day suffosion (piping) processes in the Bereźnica catchment basin in The Bieszczady Mountains (The East Carpathians). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 10: 115–124. Gorczyca E., Izmaiłow B., Krzemień K., Wrońska-Wałach D. 2011. Stan badań geomorfologicznych w Bieszczadach. Roczniki Bieszczadzkie 19: 299–317. Haczewski G., Kukulak J., Bąk K., 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, 1–155. Klimaszewski M., 1978. Geomorfologia. PWN, Warszawa, 1–1098. Margielewski W., Święchowicz J., Starkel L., Łajczak A., Pietrzak M. 2008. Współczesna ewolucja rzeźby Karpat fliszowych. W: L. Starkel, A. Kostrzewski, A. Kotarba, K. Krzemień (red.). Współczesne przemiany rzeźby Polski, Kraków, ss. 57–133. Migoń P., 2009. Geomorfologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1–461. Starkel L., 1960. Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie. Prace Geograficzne IG PAN, 22: 1–239. A. Bernatek, M. Sobucki — Wykształcenie form sufozyjnych... 253

Summary Piping is a mechanical process of underground mineral particle flushing. As a morphogenetic process it has an influence on the modeling of a middle mountain landscape, including the High Bieszczady Mts. However, in this area the role of piping is poorly investigated. This paper presents first results of research on piping forms on Mt. Kińczyk Bukowski (High Bieszczady Mts.). The probable development of analysed piping system is suggested. In order to show the morphometry of piping forms the geodesic measurements were performed using the electronic total station. The contour map and longitudinal profile of the valley and terrain above piping channel were prepared. The analyzed piping system on the slopes of Mt. Kińczyk Bukowski consists of a blind valley ended with the entrance to the piping channel and the terrain above the channel to its end. The piping channel developed on the border of solid rock and weathered cover, where are favorable conditions for the water migration. The development of analyzed piping system on the slopes of Mt. Kińczyk Bukowski will proceed down the slope resulting in the collapse of the terrain above the entrance of the piping channel. It will be continued until the total alignment of channel. Therefore, in this area the denudational valley will be developed. The presented results of the morphometric measurements of piping system begin the detailed studies of piping carried out in the Bieszczady Mts. 254 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 254–267

Judyta Lasek, Natalia Dąbek, Barbara Jaśkowiec, Ewelina Mocior, Received: 15.02.2012 Barbara Peek, Joanna Plenzler, Eliza Płaczkowska, Reviewed: 19.06.2012 Bartłomiej Rzonca, Janusz Siwek, Sabina Wójcik Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7, 30–387 Kraków [email protected]

Źródła w Bieszczadach Wysokich Springs in the High Bieszczady Mountains

Abstract: Characteristic of springs occurrence in the High Bieszczady Mountains (Outer Carpathians) is presented. Types of springs, its discharge and spring density index are described. Moreover distribution of springs in relation to geological structures and tectonics of the study area have been analysed. Results of research available in publications of various authors and results obtained from mapping of springs in the Polonina Wetlinska massif which was carried out in 2009–2011 are compared in the paper

Key words: Outer Carpathians springs, spring density index.

Wstęp Źródła są jednym z charakterystycznych – choć często nie spektakularnych – elementów środowiska przyrodniczego Bieszczadów. Ich lokalizacja, wydajność oraz cechy fizyko-chemiczne wód pozostają w ścisłym związku z budową geologiczną, morfologią terenu, warunkami klimatycznymi i szatą roślinną. Analiza warunków krenologicznych wiąże się z koniecznością przeprowadzenia szczegółowego kartowania terenowego. Z tego względu rozpoznanie źródeł w polskich Karpatach dotyczy jedynie wybranych obszarów. Stan wiedzy o krenologii Bieszczadów w ciągu ostatnich dwóch dekad został wzbogacony o szczegółowe badania w zlewniach elementarnych. W latach 1994–1995 Łajczak (1996) wykonał kartowanie hydrologiczne na potrzeby Planu Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego (BdPN). Kartowaniem objęto wówczas zlewnie: Wołosatki, Terebowca, Rzeczycy oraz górnej części potoku Nasiczniańskiego. Po roku 2000 pojawiły się dwa kolejne niepublikowane opracowania, zawierające charakterystykę hydrograficzną zlewni Hylatego (Bogusz 2004) oraz Hylatego wraz z Rzeką (Żurek 2005). Ważnym źródłem informacji o warunkach krenologicznych Bieszczadów jest nowy Operat ochrony zasobów przyrody nieożywionej BdPN (Łajczak i in. 2010). Zawarto w nim mapę hydrograficzną centralnej części Parku w skali 1:10 000, na której zaznaczono rozmieszczenie źródeł, cieków, obszarów podmokłych, a także wodospadów i miejsc zaniku cieków. J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 255

Szczegółowe badania źródeł prowadzono także w zlewni górnej Wołosatki, gdzie opracowana została pełna charakterystyka wypływów wód podziemnych, uwzględniająca geologiczne i geomorfologiczne uwarunkowania występowania źródeł (Rzonca i in. 2008; Siwek i in. 2009). W zlewni tej określono ponadto tło hydrochemiczne (Siwek, Rzonca 2009), a także wskazano czynniki, które kształtują skład chemiczny wód źródlanych (Siwek i in. 2012). Od 2004 r. prowadzony jest stały monitoring dwóch źródeł w Bieszczadach – w Wetlinie i Dwerniczku (Kazimierski 2004). Przeglądowy opis warunków krenologicznych w zlewniach Sanu i Solinki powyżej Jeziora Solińskiego znajduje się w opracowaniu pod redakcją Rzoncy i Siwka (2011). Celem niniejszego artykułu jest synteza dostępnych informacji na temat warunków krenologicznych w Bieszczadach Wysokich.

Materiały i metody Niniejsze opracowanie opiera się na materiałach dostępnych w publikacjach naukowych i niepublikowanych operatach. Dane krenologiczne zawarte w pracach: Łajczaka (1996), Bogusz (2004), Żurka (2005), Rzoncy i in. (2008) oraz Łajczaka i in. (2010) zostały wykorzystane przez autorów do wykonania własnych analiz. Uwzględniono w nich także oryginalny materiał uzyskany w trakcie wciąż realizowanego projektu badawczego, dotyczącego wypływów wód podziemnych w masywie Połoniny Wetlińskiej (Siwek i in. 2011). Do końca 2011 r. zrealizowano 94% planowanego kartowania hydrograficznego. Analizę położenia wypływów w relacji do budowy geologicznej wykonano przy użyciu programu ArcGIS 10, uwzględniając lokalizację 1125 wypływów wód podziemnych zinwentaryzowanych przez Łajczaka (2010 a).

Obszar badań Bieszczady Wysokie, zgodnie z regionalizacją fizycznogeograficzną Balona i in. (1995), należą do makroregionu Bieszczadów i prowincji Karpat Wschodnich Zewnętrznych. Obszar ten znajduje się na pograniczu dwóch fliszowych jednostek strukturalnych – śląskiej i dukielskiej, zbudowanych z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków. Granicę między jednostkami stanowi należąca do jednostki śląskiej strefa przeddukielska, którą charakteryzuje wąski pas skał silnie zaburzonych w wyniku nasunięcia od południa jednostki dukielskiej (Świdziński 1953; Żytko i in. 1973; Haczewski i in. 2007). W porównaniu do pozostałej części polskich Karpat fliszowych Bieszczady odznaczają się dużą zasobnością wodną, średnią zmiennością odpływu całkowitego oraz niewielkim zasilaniem podziemnym (Dobija 1981), co zdaniem Łajczaka (1996) uwarunkowane jest płytkim krążeniem wód oraz szybkim 256 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) odpływem wód dostarczanych przez wysokie opady. Według Ziemońskiej (1973) zasobność wodna południowej części Bieszczadów Wysokich, wyrażona wartością odpływu rocznego, przekracza 676 mm, a odpływ jednostkowy – 20 dm3·s-1·km-2, przy czym średni roczny odpływ jednostkowy z najwyższych partii terenu może dochodzić nawet do 40 dm3·s-1·km-2 (Łajczak 1996). W warunkach głębokiej niżówki podziemny odpływ jednostkowy w niewielkich zlewniach w Bieszczadach Wysokich wynosi od 0,9 do 6,8 dm3·s-1·km-2 (Plenzler i in. 2010).

Typy wypływów wód podziemnych Najczęściej spotykanym typem wypływów wód podziemnych na powierzchnię terenu są w Bieszczadach źródła (Łajczak 1996; Rzonca i in. 2008). W masywie Połoniny Wetlińskiej stanowią one aż 78,8% wszystkich skartowanych wypływów, natomiast w zlewni górnej Wołosatki 52,6%. Drugim pod względem liczebności typem są młaki, które stanowią odpowiednio – 35,2% i 19,6% (Ryc. 1). Pozostałe stwierdzane w terenie typy to wycieki, wysięki i „wykapy”. Zespoły źródeł lub źródeł i młak, znajdujące się w obrębie jednej niszy, są w niektórych pracach wyróżniane jako odrębny typ – źródliska. Źródliska zidentyfikowano m.in. w masywie Połoniny Wetlińskiej, w zlewni górnej Wołosatki (Rzonca i in. 2008) oraz w zlewni potoku Hylatego (Bogusz 2004). Cieki w Bieszczadach nie zawsze zaczynają się wyraźnym, skoncentrowanym wypływem wód podziemnych. Często w dnie wciosu obserwuje się jedynie niewielkie sączenie wody, której następnie stopniowo przybywa wraz z biegiem cieku. Takie wypływy nie są wyróżniane w literaturze krenologicznej jako osobny typ, dlatego w Bieszczadach obiekty te były rozmaicie klasyfikowane przez różnych autorów. W zlewni górnej Wołosatki (Rzonca i in. 2008) oraz w masywie Połoniny Wetlińskiej (Siwek i in. 2011) były one zawsze klasyfikowane jako źródła. Z kolei, podczas badań w zlewniach Rzeki i Hylatego, Bogusz (2004) i Żurek (2005) wydzielali takie obiekty stwierdzając, iż wraz z wysiękami stanowią one nawet 70% wszystkich wypływów.

Wydajność źródeł W Bieszczadach Wysokich występują źródła o niewielkich wydajnościach, rzadko przekraczających 0,1 dm3·s-1 (Łajczak 1996; Chowaniec 2002; Chowaniec, Witek 2002 a, 2002 b; Witek 2002; Bogusz 2004; Żurek 2005; Rzonca i in. 2008). Najczęściej mają one charakter wypływów okresowych lub epizodycznych (Łajczak i in. 2010). Prawidłowość ta odzwierciedla się również w zlewniach Rzeki i Hylatego (Bogusz 2004; Żurek 2005). W masywie Połoniny Wetlińskiej około 50%, spośród 846 wypływów zinwentaryzowanych w latach 2009–2011, J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 257

Ryc. 1. Typy wypływów wód podziemnych w zlewni Górnej Wołosatki (8,32 km2) i w masywie Połoniny Wetlińskiej powyżej 900 m n.p.m. (17,5 km2). Fig. 1. Groundwater outflows types in the upper Wołosatka catchment (8,32 km2) and in the Połonina Wetlińska massif above the elevation of 900 m a.s.l. (17,5 km2). cechowało się wydajnością poniżej 0,1 dm3·s-1. Z kolei w zlewni górnej Wołosatki takie wypływy stanowiły około 37% (Rzonca i in. 2008). Ponad dwukrotnie wyższy udział (93%) mało wydajnych wypływów odnotowała Bogusz (2004) w zlewni potoku Hylatego (Ryc. 2). Ze względu na dominujący w Bieszczadach, podobnie jak w całych Karpatach fliszowych, udział źródeł bardzo małych, wypływy o wydajności powyżej 1 dm3·s-1 można uznać za relatywnie duże. Łajczak i in. (2010) podają informację o 74 takich źródłach skartowanych w okresach bezdeszczowych w zlewniach: Wołosatki, Terebowca, Rzeczycy i Dwernika. Trzy duże źródła zinwentaryzowano w zlewni górnej Wołosatki (Rzonca i in. 2008). Żurek (2005) opisuje dziewięć dużych źródeł w zlewniach Rzeki oraz Hylatego, dających początek głównym ciekom. Podczas kartowania w masywie Połoniny Wetlińskiej zinwentaryzowano sumarycznie 33 źródła o wydajności powyżej 1 dm3·s-1, a wśród nich także takie, których wydajność przekraczała 5 dm3·s-1. Na terenie BdPN znajdują się dwa źródła objęte monitoringiem przez Państwową Służbę Hydrogeologiczną (PSH) – w Wetlinie (nr 822) oraz Dwerniczku (nr 823) (Kazimierski 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011). W latach 2003–2010 odznaczały się one znaczną zmiennością wydajności 258 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Procentowy udział wypływów wód podziemnych w poszczególnych klasach wy- dajności wg Meinzera (Pazdro, Kozerski 1990) na Połoninie Wetlińskiej oraz w zlewniach górnej Wołosatki i potoku Hylatego. Fig. 2. Participation of groundwater outflows in particular discharge classes according to Meinzer (Pazdro, Kozerski 1990) in the Połonina Wetlińska massif, upper Wołosatka catchment and Hylaty stream catchment. w ciągu roku. Średnia roczna amplituda wydajności źródła w Wetlinie wynosi 3 -1 3 -1 3 -1 0,80 dm ·s (Qśr = 0,25 dm ·s ), zaś w Dwerniczku – 2,44 dm ·s (Qśr = 0,45 dm3·s-1). Zwykle okres podwyższonej wydajności trwa od lutego do kwietnia, zaś od sierpnia do listopada wydajność jest relatywnie niska, co świadczy odpowiednio o istotnym udziale zasilania roztopowego i niskiej retencji podziemnej (Rzonca, Siwek 2011).

Wskaźnik krenologiczny Dostępne dane wskazują na duże zróżnicowanie wskaźnika krenologicznego w Bieszczadach, rozumianego jako gęstość wypływów na jednostkę powierzchni. W zlewni potoku Hylatego gęstość wszystkich typów wypływów wód podziemnych wynosi 40,9 na km2 (Bogusz 2004), natomiast w zlewniach Hylatego i Rzeki łącznie, wskaźnik ten jest znacznie niższy i wynosi 29,5 na km2 (Żurek 2005; Tab. 1). Według Bogusz (2004) w zlewni Hylatego największa gęstość wypływów J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 259

Tabela 1. Zestawienie wartości wskaźnika krenologicznego w Bieszczadach Wysokich według różnych autorów. Table 1. Groundwater outflow density index in the High Bieszczady Mountains according to different authors. Wskaźnik krenologiczny Autor Obszar [wypływy na km-2] Author Area Outflow density index [outflow per km2] warstwy krośnieńskie dolne ogólny Ziemońska (1973) 1,4-3,0 lower Krosno beds total Chowaniec (2002), Chowaniec, Witek fliszowy poziom wodonośny ogólny 5,0-15,0 (2002 a,b); Witek flysch aquifer total (2002) zlewnie: Wołosatki, Terebowca, źródeł 0,9 Rzeczycy, Potoku Nasiczniańskie- springs Łajczak (1996) go młak Wołosatka Terebowiec, Rzeczyca 8,7 and Nasiczniański catchments bog-springs ogólny 40,9 total zlewnia potoku Hylatego źródeł Bogusz (2004) 11,1 Hylaty stream catchment springs młak 1,6 bog-springs ogólny 29,5 total zlewnia potoku Głębokiego źródeł Żurek (2005) 8,2 Głęboki stream catchment springs młak 0,85 bog-springs ogólny 23,6 total zlewnia Górnej Wołosatki źródeł Rzonca et al. (2008) 12,4 Upper Wołosatka catchment springs młak 8,3 bog-springs Masyw Połoniny Wetlińskiej (94% ogólny 48,3 powierzchni obszaru powyżej po- total ziomicy 900 m n.p.m.) źródeł Opracowanie własne 38,1 Połonina Wetlińska massif; springs (94% of the surface above 900 m młak 9,5 a.s.l.) bog-springs 260 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) związana jest z przedziałem wysokości 600–800 m n.p.m. Z kolei w zlewni górnej Wołosatki wskaźnik krenologiczny wynosi 23,6 na km2, przy czym najwyższą gęstość wypływów zanotowano w najniższej części zlewni, czyli poniżej 900 m n.p.m. (Rzonca i in. 2008). Największym zagęszczeniem wypływów cechuje się masyw Połoniny Wetlińskiej. W jego skartowanej części (17,5 km2) stwierdzono 48,3 wypływów na km2. Wartości wskaźnika krenologicznego są zróżnicowane dla poszczegól- nych rodzajów wypływów wód podziemnych. Fliszowy poziom wodonośny charakteryzuje się zazwyczaj uźródłowieniem rzędu 5–15 na km2 (Chowaniec 2002; Chowaniec, Witek 2002 a, b; Witek 2002). W zlewni górnej Wołosat- ki wskaźnik krenologiczny obliczony w odniesieniu do źródeł wynosi śred- nio 12,4 na km2, przyjmując w poszczególnych częściach zlewni wartości od 4,0 do 25,7 na km2. Najbardziej uźródłowiony jest przedział wysokości 800– 900 m n.p.m. (Rzonca i in. 2008). Zbliżone wartości stwierdzili Bogusz (2004) w zlewni Hylatego (11,1 na km2) oraz Żurek (2005) w zlewniach Hylatego i Rzeki łącznie (8,2 na km2). Ponad trzykrotnie wyższe wartości wskaźnika gęstości źródeł odnotowano w masywie Połoniny Wetlińskiej – 38,1 na km2. Z kolei najniższe wartości podał Łajczak (1996) – gęstość źródeł (o wydajności powyżej 1 dm3·s-1), wyznaczona w zlewniach Wołosatki, Terebowca, Rzeczycy i Dwernika łącznie wynosi średnio 0,9 na km2, przyjmując wartości od 0,2 na km2 w zlewni Dwernika do 1,3 na km2 w zlewni Terebowca (Łajczak 1996). Znaczne zróżnicowanie wskaźnika krenologicznego stwierdzono także w odniesieniu do młak – według różnych autorów wynosi on od 0,9 do 9,5 na km2 (Tab. 1). Powyższe rozważania oparto na materiale pochodzącym ze szczegółowych kartowań terenowych. Jest on jednak dostępny tylko dla wybranych zlewni. Analiza uźródłowienia BdPN możliwa jest w oparciu o materiały przedstawione w skali przeglądowej, zawarte w „Operacie ochrony zasobów przyrody nieożywionej BdPN” (Łajczak i in. 2010). Jakkolwiek, wskaźniki krenologiczne oparte na materiale terenowym i przeglądowym nie są porównywalne ze sobą, to dodatkowa analiza w skali przeglądowej daje możliwość wykonania oceny uźródłowienia w skali całego BdPN. Warunki krenologiczne kształtują się różnie w obrębie poszczególnych jednostek geologicznych (Ryc. 3). W jednostce dukielskiej występowanie licznych serii łupków i piaskowców cienkoławicowych sprzyja występowaniu wypływów wód podziemnych, o czym świadczą relatywnie wysokie wartości wskaźnika krenologicznego (Ryc. 4). Najbardziej uźródłowione są warstwy łupkowskie (6,1 na km2). Wysokim wskaźnikiem krenologicznym cechują się również warstwy ciśniańskie, warstwy z Majdanu i warstwy hieroglifowe (3,9–5,1 na km2). Z kolei utwory jednostki śląskiej odznaczają się na ogół niższym uźródłowieniem, co potwierdzają mniejsze wartości wskaźnika krenologicznego wynoszące od 2,2 do 3,4 na km2. Wyjątkiem jest kompleks chaotyczny, który cechuje się dość dużą gęstością źródeł (4,7 na km2), jak na jednostkę śląską (Ryc. 3). J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 261 Tokarski 2010. Tokarski eria Dukielska / Dukla Unit: 1 – warstwy hieroglifowe / Hieroglyphic beds, 2 – piaskowce z Wielkiej Rawki / Wielka Rawka Sandstones, 3 – warstwy – 3 Sandstones, Rawka Wielka / Rawki Wielkiej z piaskowce – 2 beds, Hieroglyphic / hieroglifowe warstwy – 1 Unit: Dukla / Dukielska eria S Ryc. 3 . Ryc. Rozmieszczenie źródeł w Bieszczadzkim Parku Narodowym na tle budowy geologicznej. Opracowanie własne na podstawie 2010. Tokarski Łajczak 2010a, 2010b i Fig. 3 . Springs location vs. geology in the Bieszczady National Park. Based on Łajczak 2010a, 2010b and z Majdanu / otrycki Majdan beds, 4 oddział – warstwy krośnieńskie, ciśniańskie / warstwy Cisna beds, – 5 – 8 warstwy łupkowskie division, / Łupków Supra-Otryt beds; Seria Śląska beds, / Silesian Krosno Unit: 6 / – kompleks nadotrycki oddział krośnieńskie, warstwy – 7 olistostrome, / chaotyczny Fore-Dukla / przejściowe warstwy – 10 division, Sub-Otryt beds, Krosno / podotrycki oddział krośnieńskie, warstwy – 9 division, Otryt beds, Krosno / – źródło / spring; 12 uskok fault; 13 nasunięcie jednostki tektonicznej thrust sheet. zone; 11 262 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 4. Wskaźnik krenologiczny poszczególnych jednostek strukturalnych na obszarze BdPN. Opracowanie własne na podstawie Łajczak 2010a, Łajczak 2010b i Tokarski 2010. Fig. 4. Spring density index within structural units in the Bieszczady National Park. Own elaboration based on Łajczak 2010a, Łajczak 2010b and Tokarski 2010.

Prawidłowości rozmieszczenia wypływów wód podziemnych Występowanie i rozmieszczenie wypływów wód podziemnych w Bieszczadach Wysokich nawiązuje ściśle do przebiegu nieciągłości tektonicznych oraz do granic jednostek strukturalnych (Ryc. 3). Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego aż 30% wszystkich wypływów znajduje się w odległości do 100 m od takich elementów. Prawidłowość tę potwierdzają wyniki szczegółowych badań terenowych. W zlewni górnej Wołosatki stwierdzono na przykład wyraźne skupienie źródeł wzdłuż linii uskoku Halicza, który stanowi granicę trudno przepuszczalną dla migracji wód podziemnych (Rzonca i in. 2008). Istotnym czynnikiem decydującym o rozmieszczeniu źródeł jest relacja kierunku biegu warstw skalnych do orientacji elementów rzeźby. W zlewni górnej Wołosatki stwierdzono, iż w dolinach obsekwentnych stoki są gęsto rozczłonkowane rozcięciami erozyjnymi, które nacinają sekwencje wodonośnych warstw piaskowców przedzielonych warstwami łupków. To z kolei sprzyja występowaniu licznych wypływów wód podziemnych. Natomiast, gdy oś doliny J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 263 przebiega zgodnie z biegiem warstw skalnych, gęstość rozcięć jest niewielka. Efektem tego jest również niewielka gęstość wypływów (Rzonca i in. 2008; Siwek i in. 2009). Występowanie naprzemianległych warstw skalnych o różnej przepuszczalności – przepuszczalnych piaskowców oraz bardzo słabo przepuszczalnych łupków – sprzyja występowaniu licznych wypływów wód podziemnych na kontakcie tych dwóch typów skał (Rzonca i in. 2008; Siwek i in. 2009). Gdy warstwy skalne zapadają przeciwnie do nachylenia stoku, tworzą się warunki dogodne do powstania niewielkich lokalnych zbiorników wód w obrębie piaskowców zasilających liczne źródła. Natomiast upad warstw zgodny z nachyleniem stoku nie sprzyja retencji i powstawaniu stałych źródeł (Ryc. 5). Zależność ta wyraźnie zaznacza się zarówno w zlewni górnej Wołosatki (Rzonca i in. 2008), jak i w masywie Połoniny Wetlińskiej. Szczegółowa terenowa inwentaryzacja źródeł wykazała, że południowe stoki Połoniny Wetlińskiej, nachylone w przeciwnym kierunku do upadu warstw skalnych, cechują się znacznie większym uźródłowieniem niż stoki północne, które są nachylone w tym samym kierunku co warstwy skalne. Na stokach południowych znajduje się ok. 70% wszystkich skartowanych wypływów.

Podsumowanie W skali polskich Karpat fliszowych Bieszczady są obszarem o typowym uźródłowieniu, które wynosi 5–15 na km2. Wskaźnik krenologiczny, uwzględniający oprócz źródeł także inne formy wypływu (młaki, wycieki, wysięki), jest znacznie wyższy (23,6–48,3 na km2). Spośród do tej pory zbadanych szczegółowo obszarów największą gęstość źródeł stwierdzono w masywie Połoniny Wetlińskiej (38,1 na km2). Gęstość źródeł zależy od podłoża skalnego – najwyższym uźródłowieniem cechują się warstwy łupkowskie jednostki dukielskiej. Miejscem predysponowanym do występowania źródeł są strefy nieciągłości tektonicznych oraz granice jednostek litologiczno-strukturalnych. Około 30% źródeł na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego znajduje się w pobliżu takich elementów. Najczęściej występującym typem wypływów wód podziemnych są źródła (52,6% wypływów w zlewni górnej Wołosatki i 78,8% w masywie Połoniny Wetlińskiej). Większość wypływów cechuje się wydajnością mniejszą niż 0,1 dm3·s-1 (od 37% w zlewni górnej Wołosatki do 85% w zlewni potoku Hylatego). Stwierdzane są również wydajne, jak na flisz, źródła o wydajności powyżej 1 dm3·s-1, a sporadycznie nawet powyżej 5 dm3·s-1. Wiedza o krenologii Bieszczadów Wysokich jest wciąż fragmentaryczna i dotyczy tylko wybranych zlewni. Zebrane w artykule wyniki dotychczasowych badań pokazują jednak duże zróżnicowanie uźródłowienia tego obszaru. 264 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 5. Schemat zasilania źródeł w zależności od upadu warstw i nachylenia stoku (wg Rzoncy i in. 2008). Fig. 5. Model of spring recharge vs. dipping and slope angle (after Rzonca et al. 2008).

Dla uzyskania dokładnej charakterystyki konieczna jest kontynuacja szczegółowego kartowania hydrograficznego, prowadzonego w oparciu o ujednoliconą metodykę w okresach występowania niżówki. J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 265

Literatura Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W. 1995. Regiony fizycznogeograficzne. W: Karpaty polskie. J. Warszyńska (red.). Wyd. UJ, Kraków: 117–129. Bogusz A. 2004. Charakterystyka hydrograficzna zlewni potoku Hylatego w Bieszczadach. Arch. Zakładu Hydrologii IGiGP UJ. Kraków: 1–122. Chowaniec J. 2002. Komentarz do Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000, arkusz Ustrzyki Górne. Wyd. PIG, Warszawa. Chowaniec J., Witek K. 2002a. Komentarz do Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000, arkusz Jabłonki. Wyd. PIG. Warszawa. Chowaniec J., Witek K. 2002b. Komentarz do Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000, arkusz Lutowiska. Wyd. PIG. Warszawa. Dobija A. 1981. Sezonowa zmienność odpływu w zlewni górskiej (po Zawichost). Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne 53: 51–112. Haczewski G., Kukulak J., Bąk K. 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wyd. AP w Krakowie, Kraków: 1–154. Kazimierski B. (red.) 2004. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2003. Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2005. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2004.Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2006. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2005. Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2007. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2006. Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2008. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2007. Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2009. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2008. Wyd. PIG, Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2010. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2009. Wyd. PIG. Warszawa. Kazimierski B. (red.) 2011. Rocznik hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2010. Wyd. PIG. Warszawa. Łajczak A. 1996. Warunki hydrologiczne. W: Plan Ochrony BdPN. Operat ochrony przyrody nieożywionej i gleb. S. Skiba (red.). Maszynopis. Archiwum BdPN, Kraków – Ustrzyki Górne: 12–38. Łajczak A. 2010a. Uproszczona mapa hydrograficzna w skali 1:50000. W: Plan ochrony BdPN. Operat ochrony przyrody nieożywionej. Warunki wodne. Krameko. Kraków. Łajczak A. 2010b. Szczegółowa mapa hydrograficzna (obszar szczegółowego kartowania) w skali 1:25000. W: Plan ochrony BdPN. Operat ochrony przyrody nieożywionej, Warunki wodne. Krameko. Kraków. Łajczak A., Dumnicka E., Galas J., Szczęsny B., Galus-Barchan A. 2010. Operat ochrony przyrody nieożywionej. Warunki wodne. W: Plan ochrony BdPN. Krameko. Kraków. Pazdro Z., Kozerski B. 1990. Hydrogeologia ogólna. Wyd.Geol., Warszawa: 1–624. 266 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Plenzler J., Bajorek J., Jaśkowiec B., Kołodziej A., Rzonca B., Siwek J., Wójcik S. 2010. Podziemny odpływ jednostkowy w Bieszczadach Wysokich. Przegląd Geologiczny 58: 1147–1151. Rzonca B., Kołodziej A., Laszczak E., Mocior E., Plenzler J., Płaczkowska E., Rozmus M., Siwek J., Ścisłowicz B., Wójcik S., Ziółkowski L. 2008. Źródła w zlewni górnej Wołosatki w Bieszczadach Wysokich. Przegląd Geologiczny. 56: 772–779. Rzonca B., Siwek J. (red.) 2011. Hydrologia Bieszczadów. Wyd. IGiGP UJ. Kraków: 1–89. Siwek J., Kołodziej A., Laszczak E., Mocior E., Plenzler J., Płaczkowska E., Rozmus M., Rzonca B., Ścisłowicz B., Wójcik S., Ziółkowski L. 2009. Geologiczne i geomorfologiczne uwarunkowania wykształcenia sieci hydrograficznej w zlewni górnej Wołosatki (Bieszczady Wysokie). Kwartalnik AGH Geologia. 35 (2): 249–261. Siwek J., Rzonca B. 2009. Tło hydrochemiczne wód w zlewni Górnej Wołosatki w Bieszczadach Wysokich. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego 436: 469–474. Siwek J., Rzonca B., Płaczkowska E., Plenzler J., Jaskowiec B. 2011. Aktualne kierunki badań hydrologicznych w Bieszczadach Wysokich. Roczniki Bieszczadzkie 19: 285–298. Siwek J., Rzonca B., Jaśkowiec B., Plenzler J., Płaczkowska E. 2012. Natural factors affecting the chemical composition of water in the catchment of Wołosatka Stream (High Bieszczady Mts.). W: Kozak J., Ostapowicz K., Bytnerowicz A., Wyżga B. (red.) Integrating Nature and Society towards Sustainability. Springer, (w druku). Świdziński H. 1953. Karpaty fliszowe między Dunajcem a Sanem. W: M. Książkiewicz (red.) Regionalna geologia Polski, t. 1. Karpaty, Z. 2. Tektonika, PTG, Kraków: 362–422. Tokarski A. 2010. Mapa geologiczna w skali 1:50000. W: Plan ochrony BdPN. Operat ochrony przyrody nieożywionej. Budowa geologiczna. Krameko. Kraków. Ziemońska Z. 1973. Stosunki wodne w Polskich Karpatach Zachodnich. Prace Geograficzne IG PAN, 103: 1–103. Witek K. 2002. Komentarz do Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000, arkusz Wetlina. Wyd. PIG, Warszawa. Żurek S. 2005. Warunki obiegu wody w zlewni potoku Głębokiego (Bieszczady). Archiwum Zakładu Hydrologii IGiGP UJ. Kraków: 1–83. Żytko K. (red.), Gucik S., Ślączka A. 1973. Przewodnik geologiczny po wschodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geologiczne, Warszawa, 0: –2221

Summary Springs are one of the most distinctive elements of the Bieszczady Mountains natural environment. This paper summarizes information gathered by different authors on spring hydrology of this area. Such information was supplemented with original data obtained from hydrological mapping in the Połonina Wetlińska massif, conducted in years 2009–2011. The most common type of groundwater outflows in the High Bieszczady Mountains are springs. They account for 78.8% (in the Połonina Wetlińska J. Lasek i inni — Źródła w Bieszczadach Wysokich 267 massif) and 52.6% (in the upper Wołosatka catchment; Rzonca et al. 2008) of all outflow types mapped in the area. Bog-springs are also common in the Bieszczady Mountains (Fig. 1). The High Bieszczady Mountains are characterized by low magnitude of spring discharge. Outflows with a discharge of less than 0.1 L/s account for 50% of a total number of outflows in the Połonina Wetlińska massif and 37% in upper Wołosatka catchment (Rzonca et al. 2008). Nevertheless, springs with a discharge of more than 1 L/s, and occasionally of more than 5 L/s, are also noted (Łajczak 1996; Żurek 2005; Rzonca et al. 2008; Łajczak et al. 2010), which is unique for flysch (Fig. 2). Spring density index depends on the types of springs and a bedrock within which they occur (Fig. 4). This index (in reference to all types of mapped springs) ranges from 23.6 to 48.3 per sq. km. The highest index has been calculated for the Połonina Wetlińska massif (Tab. 1). Occurrence and distribution of springs in the Bieszczady Mountains strictly refer to the zones of tectonic discontinuities and boundaries of structural units (Fig. 3) – 30% of springs distributed in the Bieszczady National Park are located within 100 m from such structures. Knowledge of the High Bieszczady Mountains spring hydrology is still fragmentary and refers to selected catchments only. The results of previous studies, however, have shown significant differences in distribution of springs in the research area. Authors emphasize that to obtain a precise characteristics of springs in the High Bieszczady Mts., detailed hydrological mapping of the area should be continued. 268ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), ROCZNIKIstr. 268–280 BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Wojciech Szymański, Stefan Skiba Received: 13.02.2012 Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb Reviewed: 12.06.2012 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ ul. Gronostajowa 7; 30–387 Kraków [email protected]; [email protected] Volodymir A. Nikorych, Svitlana M. Polchyna Katedra Gleboznawstwa Uniwersytet w Czerniowcach im. J. Fedkowycha ul. Kociubińskiego 2; 58012 Czerniowce [email protected]

Gleby płowe (luvisols) Pogórza i Przedgórza Karpackiego z obszaru Polski i Ukrainy Luvisols of the Carpathian Foothills and the Precarpathians in Poland and the Ukraine

Abstract: Luvisols and Albeluvisols prevail within the Carpathian Foothills in Poland and the Precarpathians in the Ukraine. Genesis of the soils is related to translocation of colloids (i.e. clay minerals and iron oxides) from upper part of the soil profile to the lower horizons (so-called lessivage). Higher bulk density and lower total porosity of the illuvial horizon due to lessivage restrict the infiltration of water and penetration of roots. It leads to periodic stagnation of water above illuvial horizon and occurrence of redox processes in the upper soil horizons. Main aim of the present study is to compare morphology, micromorphology, chemical and physical properties of Albeluvisols formed from loess- like deposits within the eastern part of the Carpathian Mts. in Poland and the Ukraine.

Key words: Albeluvisols, lessivage, Luvisols, Carpathian Foothills, fragipan horizon.

Wstęp Gleby płowe (Luvisols) powstają w wyniku procesu lessivage, który polega na grawitacyjnym przemieszczaniu najdrobniejszej frakcji koloidalnej (minera- łów ilastych wraz z tlenkami żelaza) i kwasami próchnicznymi w głąb profilu glebowego (Marcinek i in. 2011). W wyniku tego procesu, stropowa część profilu glebowego (poziom próchniczny A oraz eluwialny E) odznacza się wyraźnie mniejszą zawartością koloidów glebowych, wyższą porowatością ogólną oraz niższą gęstością objętościową w porównaniu z poziomami głębszymi (poziomy iluwialne Bt). Ma to wyraźny wpływ na infiltrację wody opadowej i roztopowej, która napotykając na zwięzły i słabo przepuszczalny poziom iluwialny (argillic) ma utrudnione możliwości dalszej perkolacji. W efekcie tego procesu, nad poziomem iluwialnym formuje się okresowe zwierciadło wody zawieszonej, które sprzyja procesom mikrobiologicznej redukcji związków żelaza i manganu W. Szymański i inni — Gleby płowe... 269 w warunkach anaerobowych. Zredukowane związki żelaza i manganu są łatwo rozpuszczalne w wodzie i migrują wraz z roztworem glebowym, wytrącając się w strefach natlenionych w postaci konkrecji i skupień o różnym kształcie i wiel- kości. Z kolei materiał glebowy zubożony w tlenki żelaza i manganu przyjmuje barwę jasno popielatą lub niekiedy białą, co świadczy o procesie odgórnego oglejenia. Gleby płowe typowe (Haplic Luvisols) o budowie profilu: A-(AE)-E- -Bt-BC-C ulegają transformacji w gleby płowe odgórnie oglejone (Stagnic Luvi- sols, Albeluvisols) odznaczające się następującą morfologią profilu glebowego: A-(AE)-Eg-Btg-BC-C. Gleby płowe Pogórza Karpackiego w Polsce i Przedkar- pacia na Ukrainie były opisywane przez licznych autorów, zarówno pod kątem ich genezy, właściwości fizyko-chemicznych, a także zdolności retencyjnych (Fi- rek 1977; Klimek 1995, 2005; Nikorych i Polchyna 2003; Pankiv 2009; Polchyna i in. 2008; Skiba i in. 1995; Szymański i Skiba 2007; Szymański i in. 2008, 2011; Uziak 1962; Zasoński 1983, 1990, 1992a, 1992b). Brak jednak w literaturze prac porównujących gleby płowe Pogórza Karpackiego w Polsce z glebami płowymi z obszaru Przedkarpacia na Ukrainie. Celem tego opracowania jest porównanie gleb płowych zaciekowych (morfologii profilu glebowego, właściwości fizyko-chemicznych i mikromorfologicznych) występujących na obszarze Pogórza Karpackiego w Polsce oraz Przedkarpacia na Ukrainie.

Materiały i metody Obszar badań Badania zostały przeprowadzone na obszarze Pogórza Karpackiego (Pogórze Przemyskie oraz Kotlina Jasielsko-Krośnieńska) w Polsce oraz Przedkarpacia na Ukrainie (rejon Kałusza) (Ryc. 1). Regiony te zbudowane są z fliszu karpackiego, czyli warstwowanych kompleksów piaskowcowych i łupkowych wieku kredo- wo-paleogeńskiego sfałdowanych w trakcie fazy sawskiej orogenezy alpejskiej w miocenie (Książkiewicz 1972; Oszczypko 1995). Utwory fliszu karpackiego przykryte są osadami bezwęglanowych lessów (zwanych często pyłami lesso- podobnymi lub karpacką odmianą lessów), które odznaczają się żółto-brązową barwą oraz większą zawartością frakcji piasku (w porównaniu z typowymi les- sami). Lessy te stanowią podłoże macierzyste dla gleb płowych typowych oraz gleb płowych zaciekowych, które przeważają w badanym obszarze (Skiba 1995; Skiba i Drewnik 2003). Gleby te odznaczają się występowaniem słabo przepusz- czalnego, twardego w stanie suchym, lecz kruchego (łamliwego) w stanie wilgotnym poziomu fragipan (Szymański i Skiba 2007; Szymański i in. 2011). Pogórze Karpackie i Przedkarpacie cechują się klimatem umiarkowanym przejściowym z przewagą opadów nad parowaniem. Średnia roczna temperatura powietrza na Pogórzu wynosi od 6 do 8oC, a na Przedkarpaciu waha się między 6 a 7oC. Rocz- 270 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) na suma opadów atmosferycznych w badanych obszarach jest bardzo zbliżona i wynosi 700–900 mm na Pogórzu oraz 650–800 mm na Przedkarpaciu (Hess 1965; Babiczenko 2005). Badane obszary wykazują również duże podobieństwo pod względem fitogeograficznym. Zarówno Pogórze Karpackie w Polsce jak i Przedkarpacie na Ukrainie charakteryzowały się w przeszłości wyraźną prze- wagą mieszanych lasów liściastych (zbiorowiska Tilio-Carpinetum), w których dominował grab zwyczajny Carpinus betulus L., lipa drobnolistna Tilia cordata Mill., dąb szypułkowy i bezszypułkowy Quercus sp. oraz buk zwyczajny Fagus sylvatica L. (Towpasz i Zemanek 1995). Późniejszy rozwój osadnictwa (od neo- litu) spowodował znaczną redukcję powierzchni leśnych, które zachowały się jedynie w miejscach mniej przydatnych dla rolnictwa. Obecny krajobraz rolniczy odznacza się mozaiką pól uprawnych i niewielkich kompleksów leśnych, które w ostatnich latach zwiększają swoją powierzchnię na skutek zaprzestania uprawy i sukcesji roślinności leśnej na dawne obszary rolne.

Ryc. 1. Lokalizacja badanych profili glebowych. Fig. 1. Location of the studied soil profiles. W. Szymański i inni — Gleby płowe... 271

Metodyka badań Do badań wybrano profile gleb płowych, z których jeden jest użytkowany rolniczo (profil Jedlicze), jeden był w przeszłości użytkowany, a obecnie poro- śnięty jest roślinnością leśną (profil Witoszyńce), a pozostałe dwa profile to gleby leśne (Piilo oraz Mysliv). Badane profile glebowe zostały szczegółowo opisane w terenie, pobrano próbki do analiz laboratoryjnych. Próbki zostały wysuszone w temperaturze pokojowej, rozdrobnione i przesiane przez sito o oczku 2 mm. W laboratorium oznaczono skład granulometryczny metodą areometryczną oraz sitową (na mokro), odczyn metodą potencjometryczną (w wodzie destylowanej), zawartość węgla organicznego zmodyfikowaną metodą oksydometryczną Tiuri- na, kwasowość wymienną metodą Sokołowa, sumę zasad wymiennych metodą Kappena, gęstość objętościową i porowatość ogólną metodą cylinderkową Ko- pecky’ego. Barwę materiału glebowego oznaczono w stanie wilgotnym za po- mocą atlasu barw Munsella. Badania mikromorfologiczne prowadzono pod mi- kroskopem polaryzacyjnym Nikon Eclipse E600 POL na cienkich płytkach (tzw. szlifach), które zostały przygotowane według standardowej procedury (FitzPa- trick 1984).

Wyniki i dyskusja

Morfologia i mikromorfologia badanych gleb Badane gleby odznaczają się bardzo zbliżoną morfologią profilu glebowego (Tab. 1). Jedyna różnica widoczna jest w stropowej ich części, która wynika ze sposobu ich użytkowania. W glebie uprawnej (profil Jedlicze) brak jest poziomu słabo rozłożonej ściółki nadkładowej (Ol), a poziom próchniczny (Ap) jest nieco większej miąższości w porównaniu z glebami leśnymi (profile Piilo i Mysliv). Profil Witoszyńce wykazuje oznaki dawnej uprawy, w postaci poziomu próch- nicznego odznaczającego się prawie 30 cm grubością, a wkroczenie roślinności leśnej w wyniku zaprzestania działalności rolniczej spowodowało wykształcenie 2 cm miąższości poziomu organicznego Ol. Poziomy powierzchniowe A badanych gleb odznaczają się zazwyczaj bryłową lub subangularną strukturą oraz pulch- nym układem, co związane jest z zabiegami agrotechnicznymi (profil Jedlicze) bądź jak to jest w glebach leśnych działalnością mikroorganizmów glebowych oraz korzeni roślin. Poziomy próchniczne A przechodzą w poziomy eluwialne (Eg), które wykazują wyraźne oznaki odgórnego oglejenia w wyniku okresowej stagnacji wód opadowych i roztopowych na słabo przepuszczalnych poziomach iluwialnych (Btx, Btg). Procesy odgórnego oglejenia powodują wyraźne wybie- lenie materiału glebowego, związanego z redukcją tlenków żelaza i manganu oraz ich migracją wraz z roztworem glebowym. W strefach natlenionych tlenki te ulegają wytrąceniu, tworząc różnej wielkości konkrecje żelazisto-manganowe. 272 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) + ++ ++ ++ ++ n.a. n.a. n.a. +++ +++ +++ +++ brak brak brak brak brak brak brak brak pojedyncze pojedyncze Nacieki ilaste Clay coatings + + + + ++ ++ ++ ++ ++ ++ ++ n.a. n.a. n.a. +++ +++ +++ brak brak brak brak pojedyncze Fe-Mn nodule Fe-Mn nodules + + + + + ++ ++ n.a. n.a. n.a. +++ +++ +++ +++ brak brak brak brak brak Roots Korzenie pojedyncze pojedyncze pojedyncze n.a. n.a. n.a. zbity zbity zbity zbity zbity zbity zbity zbity zbity Układ zwięzły pulchny pulchny Consistence zwięzły do zbitego pulchny do zwięzłego umiarkowanie zwięzły umiarkowanie zwięzły umiarkowanie zwięzły umiarkowanie zwięzły umiarkowanie zwięzły n.a. n.a. n.a. bryłowa Structure Struktura masywna masywna masywna masywna angularna angularna angularna angularna angularna subangularna subangularna subangularna pryzmatyczna pryzmatyczna pryzmatyczna pryzmatyczna pryzmatyczna sub- do angularnej n.a. n.a. n.a. n.a. 10YR 5/4 10YR 5/2 10YR 4/2 10YR 5/2 10YR 4/3 10YR 3/3 10YR 4/3 10YR 4/3 Colour (moist) 10YR 4/3 do 5/3 Barwa (na mokro) 10YR 5/3; 6/2 10YR 5/3; 6/2 10YR 5/4; 6/2 10YR 5/3; 6/3 10YR 4/3; 6/3 10YR 4/6; 5/3 10YR 4/4; 5/2 10YR 5/8; 5/3 10YR 5/4; 2/1 not analyzed 0-2 0-2 0-6 2-14 2-30 6-16 0-15 49-57 30-49 43-72 14-30 31-43 16-31 30-55 30-50 15-30 72-110 57-120 55-100 50-100 100-160 100-160 Depth (cm) Głębokość (cm) Btx3 Btx2 Btx1 Btx1 Btx2 AEg Eg Profil Mysliv Stagnic Fragic Albeluviols (Epidystric, Siltic) Profil Mysliv Stagnic Fragic Ol A Btx1 AE Btx Btg Btx2 Etg Eg Profil Witoszyńce Stagnic Fragic Albeluvisol (Dystric, Siltic) Witoszyńce Stagnic Fragic Profil Ol A Albeluvisol (Epidystric, Siltic) Profil Piilo Stagnic Fragic Ol A AE Horizon Albeluvisol (Siltic) Profil Jedlicze Stagnic Fragic Ap Tabela 1. Morfologia badanych profili glebowych. Tabela 1. Morphology of the studied soil profiles. Table Poziom n.a. - nie analizowano / W. Szymański i inni — Gleby płowe... 273

Poziomy eluwialne charakteryzują się subangularną lub angularną strukturą, któ- ra jest efektem działalności edafonu glebowego, a niekiedy cechują się strukturą masywną wynikającą z przemieszczenia koloidów glebowych (minerałów ilastych oraz tlenków żelaza) w głąb profilu glebowego. Poziomy iluwialne fragipan oraz argillic odznaczają się grubą lub bardzo grubą strukturą pryzmatyczną, a niekiedy strukturą subangularną lub angularną. Struktura pryzmatyczna jest najprawdopodobniej rezultatem cyklicznych procesów zwilżania i wysychania materiału glebowego, zawierającego znaczną ilość pęczniejących minerałów ilastych z grupy smektytu, co prowadzi do pęcznienia i kurczenia masy glebowej. W wyniku kurczenia materiału glebowego powstają pionowe szczeliny, które w przekroju horyzontalnym tworzą specyficzną poligonalną sieć, a pomiędzy spękaniami formują się dość dużych rozmiarów pryzmatyczne agregaty (Szy- mański i Skiba 2007; Szymański i in. 2011). Zbity układ poziomów iluwialnych wynika ze wzbogacenia tych poziomów w koloidy glebowe, które zatykają pory i szczeliny glebowe tworząc wyściółki i wypełnienia ilaste i ilasto-żelaziste (Szy- mański i in. 2011; Zasoński 1983). Zbity układ oraz znaczna twardość tych po- ziomów w stanie suchym powoduje, że system korzeniowy roślin koncentruje się głównie w górnej części badanych profili glebowych (w poziomach A, AE i Eg) lub wnika w poziomy iluwialne jedynie powstałymi z wysychania pionowymi szczelinami. Poziomy iluwialne badanych gleb płowych mają znaczną miąższość i sięgają do głębokości 160 cm, a nierzadko i głębiej. Badania mikromorfologiczne wykazały obecność licznych konkrecji żelazisto-manganowych w poziomach eluwialnych oraz iluwialnych (fragipan i argillic), co wskazuje na utrudnioną perkolację wody w badanych profilach glebowych i cykliczne procesy oksydacyjno-redukcyjne (Ryc. 2A, 2B). Konkrecje te charakteryzują się najczęściej nieuporządkowaną strukturą wewnętrzną (tzw. undifferentiated internal fabric), dyfuzyjnymi granicami i nieregularnym kształtem. Jednak poziomy eluwialne odznaczają się większą zawartością zaokrąglonych, koncentrycznych konkrecji o ostrych granicach w porównaniu z poziomami iluwialnymi, co prawdopodobnie jest związane z częstszymi procesami redox w poziomach eluwialnych. Poziomy iluwialne odznaczają się dużą zawartością wyściółek i wypełnień ilastych, które świadczą o intensywnym procesie płowienia (Ryc. 2C, 2D) (Szymański i in. 2008, 2011; Zasoński 1983, 1992a). W glebach leśnych występują dodatkowo wyściółki i mikrolaminowane wypełnienia ilasto-próchniczne. W poziomie fragipan badanych gleb, stwierdzono także obecność fragmentów nacieków ilastych wbudowanych w gęstą masę glebową, które świadczą o mechanicznej degradacji niektórych nacieków i wypełnień ilastych w wyniku cyklicznych procesów pęcznienia i kurczenia materiału glebowego. Procesy okresowego odgórnego oglejenia powodują występowanie wyraźnych stref zubożenia (przejaśniony materiał glebowy) i wzbogacenia masy glebowej w minerały ilaste i tlenki żelaza 274 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Mikromorfologiczne właściwości badanych gleb: konkrecja żelazisto-mangano- wa (A, B), mikrolaminowane wypełnienie ilaste (C, D) oraz strefy zubożenia i wzbogacenia materiału glebowego w produkty wietrzenia (E, F). Fig. 2. Micromorphological properties of the studied soils: Fe-Mn nodule (A, B), microla- minated clay infilling (C, D), depletion zones and impregnative pedofeatures (E, F).

(ciemniejsza barwa materiału glebowego) w obrębie poziomu fragipan (Ryc. 2E, 2F). Przejawem tego jest występowanie charakterystycznych białych lub jasno popielatych, pionowych języków zaciekowych w poziomach iluwialnych, a także marmurkowa (plamista) barwa tych poziomów. Występowanie złożonych cech pedogenetycznych, takich jak: obecność nacieków ilastych w obrębie konkrecji W. Szymański i inni — Gleby płowe... 275

żelazisto-manganowych oraz wyściółek i wypełnień ilasto-żelazistych świadczy o równoczesnym przebiegu procesu płowienia i odgórnego oglejenia w badanych profilach glebowych.

Właściwości chemiczne i fizyczne badanych gleb Gleby płowe Pogórza Karpackiego oraz Przedkarpacia odznaczają się kwaśnym lub lekko kwaśnym odczynem wahającym się w zakresie 4.8–6.8 (pH zmierzone w wodzie destylowanej) oraz niską zawartością węgla organicznego. Odczyn badanych gleb wzrasta wraz z głębokością, co wynika z mniejszego oddziaływania kwasów próchnicznych w głębszych poziomach glebowych (Tab. 2). Gleba uprawna (profil Jedlicze) oraz gleba uprawiana w przeszłości (profil Witoszyńce) charakteryzują się wyraźnie wyższym odczynem i niższą kwasowością wymienną w porównaniu z glebami leśnymi. Związane jest to najprawdopodobniej ze stosowaniem nawozów mineralnych w glebach uprawnych w celu zwiększenia zasobności gleb i zwiększenia plonów. Efektem tych zabiegów jest wyższy stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego jonami zasadowymi (Ca2+, Mg2+, K+, Na+) w glebach uprawnych niż w glebach leśnych. Kwasowość wymienna powodowana głównie przez glin wymienny zmniejsza się wraz z głębokością profilu, świadcząc o zmniejszającej się zawartości kwasów próchnicznych, które mają dużą zdolność do sorbowania jonów Al3+. Potwierdzeniem tego jest zmniejszająca się zawartość węgla organicznego w głąb badanych profili glebowych. Węgiel organiczny koncentruje się głównie w poziomach powierzchniowych A i poziomach przejściowych AE(g). Zawartość węgla organicznego w poziomach próchnicznych jest niewielka i wynosi od 0,7 do 3,7%. Świadczy to o intensywnych procesach mineralizacji martwej materii organicznej w wyniku aktywności mikroorganizmów glebowych. Wyraźnie niższa zawartość węgla organicznego w glebach uprawnych (w porównaniu z glebami leśnymi) jest rezultatem użytkowania, z którym związane jest wynoszenie materii organicznej z gleby wraz z plonami. Pojemność wymienna kationów w glebach uprawnych wzrasta wraz z głębokością, co jest związane z większą zawartością pęczniejących minerałów ilastych w poziomach iluwialnych i niską zawartością próchnicy w poziomach stropowych. Natomiast w glebach leśnych odznaczających się większą zawartością próchnicy, pojemność wymienna kationów jest zbliżona we wszystkich poziomach genetycznych. Wszystkie badane gleby płowe cechują się pyłowym uziarnieniem, które wynika z podłoża macierzystego – bezwęglanowych lessów. Wszystkie poziomy genetyczne odznaczają się uziarnieniem sklasyfikowanym według podziału międzynarodowego z 2008 r. jako pył ilasty. Zawartość frakcji pyłu wynosi od 58% do 74%. Zawartość frakcji piasku waha się od około 9 do ponad 21%, a zawartość najdrobniejszej frakcji iłowej mieści się w przedziale 14–26%. 276 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) V 82 90 97 99 99 94 97 99 BS n.a. n.a. n.a. (%) n.a. 98,0 73,3 74,3 76,1 82,5 68,6 69,1 72,5 79,2 80,4 4,5 4,8 5,9 6,3 9,2 9,9 n.a. n.a. n.a. n.a. 11,0 10,6 10,7 19,1 17,9 18,8 20,6 19,7 14,8 17,4 19,7 22,3 CEC PWK 0,8 0,5 0,2 0,1 0,1 0,4 0,3 0,2 0,1 5,1 4,6 4,5 3,6 5,2 4,4 4,2 4,1 4,0 n.a. n.a. n.a. n.a. Exchangeable acidity Kwasowość wymienna 0,2 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 1,0 0,7 0,8 0,6 0,7 0,8 1,0 0,7 0,6 n.a. n.a. n.a. n.a. /kg) c Wymienny H Wymienny Exchangeable H (cmol 0,6 0,4 0,1 0,0 0,0 0,2 0,2 0,1 0,0 4,1 3,9 3,7 3,1 4,5 3,6 3,2 3,4 3,4 n.a. n.a. n.a. n.a. Wymienny Al Wymienny Exchangeable Al . Exchangeable 3,7 4,3 5,7 5,9 8,9 9,7 n.a. n.a. n.a. n.a. 10,5 10,9 10,6 14,0 13,3 14,3 17,0 14,5 10,4 13,2 15,6 18,3 BS - base saturation Exchangeable bases Suma zasad wymiennych org 1,1 0,7 0,4 0,0 0,0 0,7 0,4 0,0 0,0 3,7 0,8 0,5 2,5 1,3 1,0 0,6 0,4 C n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. (%) SOC CEC - cation exchange capacity O 2 pH 5,4 5,5 6,0 6,5 6,8 5,6 6,0 6,2 6,7 4,8 4,9 5,1 5,2 4,8 5,4 5,3 5,4 5,0 n.a. n.a. n.a. n.a. H

not analyzed 0-2 0-6 0-2 0-15 2-30 6-16 2-14 15-30 30-50 30-55 16-31 31-43 43-72 14-30 30-49 49-57 50-100 72-110 55-100 57-120 100-160 100-160 Depth (cm) Głębokość (cm)

Profil Jedlicze Stagnic Fragic Albeluvisol (Siltic) Profil Jedlicze Stagnic Fragic Ap Poziom Wybrane właściwości chemiczne badanych profili glebowych. Wybrane 2. Tabela 2. Some chemical properties of the studied soil profiles. Table Horizon AE Eg Btx Btg Profil Witoszyńce Stagnic Fragic Albeluvisol (Siltic) Witoszyńce Stagnic Fragic Profil Ol A Etg Btx1 Btx2 Piilo profile Stagnic Fragic Albeluvіsol (Epіdystrіc, Sіltіc) Piilo profile Stagnic Fragic Ol A AE Eg Btx1 Btx2 Profil Mysliv Stagnic Cutanic Fragic Albeluvisol (Epidystric, Siltic) Profil Mysliv Stagnic Cutanic Fragic Ol A AEg Btx1 Btx2 Btx3 PWK - pojemność wymienna kationów / V - stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami / V n.a. - nie analizowano / W. Szymański i inni — Gleby płowe... 277

Stropowe poziomy genetyczne badanych gleb (A, AE oraz Eg) odznaczają się zubożeniem we frakcję koloidalną (<0,002 mm), a poziomy iluwialne (Btx oraz Btg) charakteryzują się zwiększoną zawartością tej frakcji (Tab. 3). Wskazuje to, że geneza tych gleb związana jest z procesem lessivagu, który przyczynił się do wyraźnego zmniejszenia przepuszczalności i zdolności retencyjnych pokrywy glebowej badanego obszaru (Klimek 2005). Tabela 3. Wybrane właściwości fizyczne badanych profili glebowych. Table 3. Some physical properties of the investigated soil profiles. Głębokość Piasek Pył Ił Db P Poziom Depth Sand Silt Clay Horizon (cm) (%) (mg/m3) (%) Profil Jedlicze Stagnic Fragic Albeluvisol (Siltic) Ap 0-15 21,0 64,0 15,0 1,36 47,9 AE 15-30 21,0 65,0 14,0 1,48 43,3 Eg 30-50 20,5 63,5 16,0 1,51 43,2 Btx 50-100 17,0 62,0 21,0 1,62 38,9 Btg 100-160 21,0 59,0 20,0 1,65 38,0 Profil Witoszyńce Stagnic Fragic Albeluvisol (Siltic) Ol 0-2 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. A 2-30 10,0 74,0 16,0 1,27 52,3 Etg 30-55 10,2 69,5 20,3 1,35 49,2 Btx1 55-100 8,7 69,3 22,0 1,65 39,1 Btx2 100-160 9,2 71,8 19,0 1,65 39,1 Profil Piilo Stagnic Fragic Albeluvisol (Epidystric, Siltic) Ol 0-6 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. AE 6-31 17,0 63,0 20,0 n.a. n.a. Eg 31-43 16,0 66,0 18,0 n.a. n.a. Btx1 43-72 16,0 64,0 20,0 n.a. n.a. Btx2 72-110 17,0 58,0 25,0 n.a. n.a. Profil Mysliv Stagnic Fragic Albeluvisol (Epidystric, Siltic) Ol 0-2 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. A 2-14 14,0 71,0 15,0 1,30 49,4 AEg 14-30 11,0 66,0 23,0 1,30 46,1 Btx1 30-49 10,0 64,0 26,0 1,37 42,3 Btx2 49-57 11,0 66,0 23,0 1,46 40,2 Btx3 57-120 10,0 73,0 17,0 1,67 35,6 Db – gęstość objętościowa (Bulk density) P – porowatość ogólna (Total porosity) n.a. – nie analizowano (not analyzed) 278 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Z procesem płowienia (lessivage’u) związana jest wyższa gęstość objętościowa i niższa porowatość ogólna poziomów iluwialnych, w porównaniu z poziomami stropowymi, ponieważ przemieszczenie koloidów glebowych powoduje wypełnianie wolnych przestrzeni (porów glebowych i szczelin) w poziomach fragipan i argillic (Tab. 3). Konsekwencją tego są występujące procesy odgórnego oglejenia, które nakładają się na wcześniejszy proces translokacji części koloidalnych (proces płowienia).

Wnioski 1. Badane gleby płowe Pogórza Karpackiego w Polsce i Przedkarpacia na Ukrainie odznaczają się bardzo podobną budową profilu glebowego, zbliżonymi właściwościami fizyko-chemicznymi oraz mikromorfologicznymi. 2. Przeprowadzone badania wskazują, że geneza gleb płowych Pogórza Karpackiego i Przedkarpacia jest związana z procesem płowienia (lessivagu) oraz procesem odgórnego oglejenia, który wynika z okresowego stagnowania wody opadowej i roztopowej na słabo przepuszczalnym poziomie fragipan i argillic. 3. Pewne różnice w morfologii i właściwościach chemicznych (odczyn, kwasowość wymienna, stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego jonami zasadowymi) badanych gleb wynikają głównie z odmiennego użytkowania tych gleb.

Literatura Babiczenko W. M. 2005. Klimaticzni umowi ta resursi. W: S.W. Kapustenko i in. (red.) Atlas Ukrainy. DNWP Kartografiija, Kijów, s. 26–30. Firek A. 1977. Niektóre właściwości i kryteria oceny stosunków wodnych gleb pyłowych Pogórza Karpackiego. Acta Agr. et Silvestria, ser. Agr. 17: 41–65. FitzPatrick E. A. 1984. Micromorphology of soils. Chapman and Hall, London. Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geogr. 11. Klimek M. 1995. Uziarnienie pokryw pyłowych progu Pogórza Karpackiego między Rabą a Uszwicą. W: L. Kaszowski (red.), Dynamika i antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego progu Karpat pomiędzy Rabą a Uszwicą. Wyd. Inst. Geogr. UJ, Kraków, s. 35–38. Klimek M. 2005. Pedogenetyczne uwarunkowania retencyjności pokryw pyłowych progu Pogórza Karpackiego. Roczn. Glebozn. LVI, ½: 85–96. Książkiewicz M. 1972. Karpaty. W: M. Książkiewicz (red.) Budowa geologiczna Polski, t. IV, Tektonika, cz. 3. Wyd. Geol., Warszawa. Marcinek J., Komisarek J., Bednarek R., Mocek A, Skiba S. 2011. Systematyka gleb Polski, Wydanie 5. Roczniki Gleboznawcze LXII, 3, ss. 193. W. Szymański i inni — Gleby płowe... 279

Nikorych V. A., Polchyna S. M. 2003. Osobliwostii konkrecjotworennija w hruntach Peredkarpatia. Hruntoznavstvo 4, 1/2: 73–77. Oszczypko N. 1995. Budowa geologiczna. W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Wyd. UJ, Kraków, s. 15–22. Pankiv Z. 2009. Podzolisto-dernowi hrunti Peredkarpatia. Wisnik Odeskoho Nacjionaleho Uniwersitetu 14/7, Odessa, s.: 160–164. Polchyna S. M. 2010. Miżnarodni diagnosticni pidchodi v identifikacii profilno- diferenciowanych hruntiv Peredkarpatia. Biologicny Systemy 2/3: 96–101. Polchyna S. M., Savitska I. V., Dumih I. V. 2008. Brownish-podzolic gleied soils of Pre- Carpathians in WRB system. Agrochimija i Hruntoznavstvo 69: 75–79. Skiba S. 1995. Pokrywa glebowa. W: J. Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Wyd. UJ, Kraków, s. 69–76. Skiba S., Drewnik M., Klimek M. 1995. Gleby pyłowe progu Pogórza Karpackiego między Rabą a Uszwicą. W: L. Kaszowski (red.), Dynamika i antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego progu Karpat pomiędzy Rabą a Uszwicą. Wyd. Inst. Geogr. UJ, Kraków, s. 27–34. Skiba S., Drewnik M. 2003. Mapa gleb obszaru Karpat w granicach Polski. Roczniki Bieszczadzkie 11: 15–20. Szymański W., Skiba S. 2007. Geneza i znaczenie poziomu fragipan w glebach płowych (Albeluvisols) Pogórza Karpackiego. Roczniki Bieszczadzkie 15: 267–284. Szymański W., Skiba S., Skiba M., Żyła M. 2008. Fragipan horizon in Albeluvisols of the Carpathian Foothills. Agrochimija i Hruntoznavstvo 69: 152–156. Szymański W., Skiba M., Skiba S. 2011. Fragipan horizon degradation and bleached tongues formation in Albeluvisols of the Carpathian Foothills, Poland. Geoderma, 167–168: 340–350. Uziak S. 1962. Zagadnienie typologii niektórych gleb pyłowych Pogórza Karpackiego. Annales UMCS, Sec. B: 1–60. Zasoński S. 1983. Główne kierunki glebotwórcze na utworach pyłowych Pogórza Wielickiego, Część II. Właściwości mikromorfologiczne. Roczn. Glebozn. XXXIV, 4: 123–159. Zasoński S. 1990. Gleby pyłowe Dołów Jasielsko-Sanockich (na przykładzie gleb Kotliny Krośnieńskiej). Roczn. Glebozn. XLI, 3/4: 147–156. Zasoński S. 1992 a. Właściwości mikromorfologiczne gleb pyłowych Kotliny Krośnieńskiej. Zeszyty Naukowe AR 265, 30: 19–33. Zasoński S. 1992 b. Wpływ odgórnego oglejenia na wartość użytkową i sposób melioracji gleb pyłowych Pogórza Karpackiego. Probl. Zagosp. Ziem Górskich PAN 35: 77–85.

Summary Genesis of Luvisols and Albeluvisols is connected with translocation of the finest mineral particles (i.e. clay minerals and iron oxides) with percolating water and humic acids from upper part of the soil profile to the lower soil horizons (so- called lessivage). In effect, upper soil horizons (A and E horizons) show lower amounts of colloidal particles, higher total porosity and lower bulk density in 280 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) comparison with deeper soil horizons (especially upper part of the illuvial horizon). It has clear impact on infiltration of water, which forms periodic perched water table on the illuvial horizons. It leads to seasonal redox processes (i.e. reduction and oxidation of iron and manganese oxides and hydroxides) due to periodic lack of oxygen and microbiological activity of soil microorganisms. Reduced iron and manganese oxides are dissolvable in water and may migrate with soil solution as long as they reoxidize and reprecipitate in aerobic zones forming Fe-Mn nodules of different size and shape as well as rusty-greyish mottles. Occurrence of the nodules and mottles indicates stagnogleyic processes. Main aim of the present studies was to compare morphology, physico- chemical and micromorphological properties of Albeluvisols of the Carpathian Foothills in Poland with Albeluvisols occurring within the Precarpathians in the Ukraine. The studies were carried out within the east part of the Carpathian Foothills in Poland (i.e. the Przemyskie Foothills and Jasło-Krosno basin – Witoszyńce and Jedlicze profiles) as well as in the neighbourhood of Kałusz in the Ukraine (Mysliv and Piilo profiles). The soil profiles, which were selected to the detailed investigations, are characterized by different vegetation cover (i.e. crop soil, forest soils, and forest soil, which previously was a crop soil). The studied Albeluvisols of the Carpathian Foothills in Poland and the Precarpathians in the Ukraine show very similarities in morphology, physico- chemical and micromorphological properties. Genesis of the Albeluvisols studied is related to lessivage and stagnogleyic processes. The latter process is connected with periodic stagnation of water on very slow permeable illuvial horizons (i.e. fragipan and argillic horizons). Some differences in morphology and chemical properties (pH, exchangeable acidity, base saturation) between the studied Albeluvisols are rather the effect of different land use (crop soils versus forest soils) than different pedogenesis. 281 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 281–295

Andrzej Kacprzak, Marek Drewnik, Łukasz Musielok Received: 15.02.2012 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Reviewed: 19.04.2012 Zakład Gleboznawstwa i Geografii Gleb ul. Gronostajowa 7, 30–387 Kraków [email protected], [email protected], [email protected]

Właściwości i klasyfikacja gleb powstałych na holoceńskich osadach rzecznych w dolinie Górnego Sanu w rejonie Tarnawy Wyżnej Properties and classification of soils developed on Holocene river deposits in upper San river valley near Tarnawa Wyżna

Abstract: The paper presents a study of the diversity of soil properties on a sequence of Holocene river terraces. The main properties taken into consideration include soil profile morphology, particle size distribution, organic carbon content, pH andbase saturation. Changes in these properties are discussed in relation to literature concerning soil development on alluvial materials throughout Europe and explained as a result of different time of evolution since the cease of flooding. The systematic position of the studied soils within the new Polish soil classification is also presented as well as their classification according to the international WRB system.

Key words: alluvial soils, Fluvisols, river terraces, soil classification, Bieszczady Mts.

Wstęp Gleby rozwinięte z osadów rzecznych (aluwiów), nazywane madami rzecznymi, odznaczają się dużym zróżnicowaniem morfologii i właściwości, wynikającymi ze zmienności uziarnienia i składu mineralnego aluwiów, a także różnic w zawartości materii organicznej (Systematyka gleb Polski 2011). Różnorodność ta jest potęgowana przez, zachodzące zależnie od sytuacji hydrologicznej i zmian wynikających z działalności człowieka, procesy glebotwórcze, takie jak brunatnienie, oglejenie i inne (Chojnicki 2002). Ze względu na specyficzne właściwości i relatywnie niewielkie obszary występowania gleb wytworzonych z aluwiów rzek górskich, ich problematyka jest stosunkowo rzadko poruszana. Zagadnienia ich właściwości i pozycji systematycznej poruszane są zazwyczaj w odniesieniu do nizinnych odcinków rzek. W Polsce szczegółowymi badaniami objęto środkowe odcinki Odry i Wisły oraz obszar Żuław (Laskowski, Szozda 1985; Dąbkowska-Naskręt 1990; Chojnicki 2002). Gleby wytworzone z aluwiów w Bieszczadach nie były przedmiotem szczegółowych opracowań naukowych. Ich zwięzła charakterystyka jest zawarta 282 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) w monografii gleb BdPN (Skiba i in. 1998) oraz w artykule poświęconym glebom przyłączonej w 1999 r. części BdPN (Skiba i in. 2006), a także w niepublikowanych materiałach Planu Ochrony BdPN (Skiba 1995). Informacje o osadach rzecznych tego obszaru zawarte są w literaturze paleogeograficznej (Ralska-Jasiewiczowa 1980) oraz geomorfologicznej (Dziewański, Starkel 1962; Pękala 1966; Haczewski i in. 2007). Celem prezentowanych tutaj badań jest analiza właściwości i pozycji systematycznej gleb wykształconych z różnowiekowych osadów rzecznych. Wzięto pod uwagę utwory glebowe rozwinięte z aluwiów górnego Sanu w okolicach Tarnawy Wyżnej (Ryc. 1). Na obszarze tym na niewielkiej przestrzeni występują dobrze widoczne, klasycznie wykształcone stopnie terasowe wieku holoceńskiego (Haczewski i in. 2007), co w założeniu pozwolić może na analizę ewolucji profili glebowych w różnym okresie czasu od ustania (lub nie) procesu aluwialnego.

Ryc. 1. Obszar badań i lokalizacja profili glebowych (kolorem szarym wyróżniono po- wierzchnię mad). Fig. 1. Study area and soil profile location (grey colour denotes alluvial soils according to the Polish soil classification). A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 283

Zakres i metodyka pracy Badania terenowe, których wyniki i interpretacja są tu prezentowane, stano- wiły część przeprowadzonych w latach 2009–2010 prac, prowadzących do opracowania szczegółowej mapy gleb obszaru przyłączonego w 1999 r. do Biesz- czadzkiego Parku Narodowego. Badania te zostały uzupełnione o dalsze analizy laboratoryjne. Odkrywki glebowe zostały opisane zgodnie ze standardami PTG oraz międzynarodowymi (FAO 2006). Na pobranych próbkach zostały przeprowadzone analizy podstawowych właściwości gleby: uziarnienie metodą are- ometryczną, odczyn potencjometrycznie w proporcji 1:2,5 w wodzie destylowanej i w 1M KCl, zawartość węgla organicznego metodą Tiurina w mody- fikacji Oleksynowej, suma zasad wymiennych metodą Kappena, wodór i glin wymienny metodą Sokołowa.

Wyniki i dyskusja Morfologia W badanym terenie profile glebowe wykazują znaczące zróżnicowanie morfologii, związane z ich usytuowaniem w systemie terasowym (Tab. 1a, 1 b). Jest to zjawisko charakterystyczne dla krajobrazów glebowych obszarów aluwialnych (Gerrard 1992). W profilach gleb występujących na zalewowej terasie 0,5–1 m (profile 1 i 2) największą rolę odgrywają poziomy próchniczne (Ah–Agg) o miąższości sięgającej 50 cm (Tab. 1). Poziomy te mają właściwości zbliżone do poziomów mollic (IUSS Working Group WRB 2007; Systematyka gleb Polski 2011), ich barwa jest jednak nieco zbyt jasna. Poniżej poziomów próchnicznych występują silnie oglejone poziomy Cgg lub bezpośrednio występuje zwierciadło wody gruntowej (Ryc. 2). Profile gleb położonych na wyższych terasach (profile 3–7) są bardziej zróż- nicowane i cechują się występowaniem większej liczby poziomów genetycznych, choć przejścia między nimi są często mniej wyraźne – stopniowe (Ryc. 3). Występują tu poziomy cambic o barwie od 2.5Y do 10YR. W analizach wieku względnego gleb poziomy o bardziej czerwonym odcieniu (10YR wobec 2.5Y) uznawane są za bardziej dojrzałe (Birkeland 1999; Schaetzl, Anderson 2005). W badanym terenie może to być jednak dyskusyjne, gdyż we wszystkich badanych profilach widoczne są cechy glejowe, a barwa jest w dużej mierze związana z intensywnością oglejenia. Zauważyć należy, że nasilenie procesów glejowych nie jest w prosty sposób związane z odległością od rzeki. Profile 5 i 6 są silnie oglejone mimo położenia na wysokiej terasie 4–6 m, podczas gdy profil 4 poło- żony na tej samej terasie w mniejszej odległości od koryta Sanu wykazuje cechy glejowe o wyraźnie mniejszej intensywności. Jest to wynikiem drenujacego od- 284 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

(%)

0 0 0 0 0 0 0 5 0 2 0 0 0 0 0 5 clay loam , Części

szkieletowe Coarse fragments (%)

5) - - - - s s s wr wr wr wr wf wf wr wf wf Przejście Boundary

4) - - + + + + + + ++ ++ ++ (+) +++ +++ +++ +++ Roots Korzenie 3) p p p zw zw zw zw zw zw zw zw bzw bzw bzw uzw uzw Układ grass litter grass litter grass litter grass litter Consistence 2) smooth , s – stopniowe gradual m m m m s2oa s1oa s2oa s2oa s2oa d3os d3os d3os d3os d3os d3os g1oa Struktura ściółka trawiasta – ściółka trawiasta – ściółka trawiasta – ściółka trawiasta – Soil structure

woda gruntowa – water table woda gruntowa – water table 1) gl gz gz pyi ipy pyi pyi pyi pyi pyi pyi pyi pyi pyg pyg gpyi Texture Uziarnienie 2.5Y 5/4 2.5Y 10YR 4/3 10YR 4/3 10YR 3/2 10YR 3/2 10YR 4/4 10YR 4/6 10YR 5/3 10YR 3/2 10YR 4/3 5Y 4/1, 10YR 6/8 5Y 7.5YR 5/8, 5Y 6/1 7.5YR 5/8, 5Y Soil colour – moist 2.5Y 5/2, 10YR 6/8 2.5Y 2.5Y 4/1, 7.5YR 4/6 2.5Y blocky , oa – angularna angular m masywna massive r rozdzielnoziarnista single grained Barwa w stanie wilgotnym 2.5Y 5/4, 10YR 6/8, 2.5Y 5/2 5/4, 10YR 6/8, 2.5Y 2.5Y 2.5Y 5/2, 10YR 6/8, 5/4 2.5Y Profile no 2 – 0,5-1 m terrace. Profile Profile no 1 – 0,5-1 m terrace. Profile

Profile no 3 – 2 m terrace. Profile Profile no 4 – 2 m terrace. Profile A Of Of Of Of Cg Cg Ah A2 A1 BC Cgg Cgg Agg Agg Ah2 Ah1 Bwg Bwg1 Bwg2 Symbol Horizon

0-2 0-1 0-2 2-7 3-8 0-3 >47 <70 2-10 1-17 7-17 8-20 58-70 10-58 62-78 17-47 17-70 20-40 40-62 78-110 70-(90) 110-(150) Depth (cm) ) Układ Consistence: p – pulchny soft , uzw umiarkowanie zwięzły moderately firm zw bzw bardzo very , : g – gruba coarse , d drobna fine s średnia medium 1 słaba weak 2 średniotrwała moderate 3 trwała strong ) Struktura Structure ) Korzenie Roots : +++ bardzo liczne abundant , ++ common + nieliczne few (+) pojedyncze - brak none ) Przejście Boundary: wf - wyraźne faliste clear wavy , wr – równe Texture: gp – glina piaszczysta sandy loam , gl lekka gz zwykła gpyi pylasto-ilasta silty ) Uziarnienie Texture: Głębokość (cm) Profil nr 2 – terasa 0,5-1 m. Profil nr 3 – terasa 2 m. os – subangularna subangular Profil nr 1 – terasa 0,5-1 m. Profil nr 4 – terasa 2 m. 2 3 4 5 Tabela 1 a. Morfologia badanych profili glebowych. Tabela 1 a. Soil morphology in the studied profiles. Table 1 pyg – pył gliniasty silt loam , pyi ilasty loam, ipy ił pylasty silty clay A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 285

(%)

0 5 5 5 0 0 0 5 0 0 20 50 30 clay loam , Części

szkieletowe Coarse fragments (%)

5) - - - s s s s s wf wf wr wr wr Przejście Boundary

4) - - + + + + ++ ++ (+) (+) (+) +++ +++ Roots Korzenie 3) zw zw zw zw zw zw zw zw zw uzw uzw uzw bzw Układ grass litter grass litter grass litter Consistence 2) r m m m smooth , s – stopniowe gradual s2os s1os s2oa s1oa d2os d3oa d2oa d2oa d2zn Struktura Soil structure ściółka trawiasta – ściółka trawiasta – ściółka trawiasta –

1) gl gl gz gz gz gz gz gp gp pyi gpyi gpyi gpyi Texture Uziarnienie 2.5Y 5/2 2.5Y 2.5Y 6/3 2.5Y 10YR 3/4 10YR 5/4 10YR 4/6 10YR 4/3 10YR 6/4 7.5YR 4/6, 5Y 5/2 7.5YR 4/6, 5Y Soil colour – moist 10YR 4/3, 2.5Y 4/2 10YR 4/3, 2.5Y 10YR 5/6, 2.5Y 3/5 10YR 5/6, 2.5Y 2.5Y 5/4, 7.5YR 4/6 2.5Y blocky , oa – angularna angular m masywna massive r rozdzielnoziarnista single grained Barwa w stanie wilgotnym 2.5Y 5/2, 2.5Y 5/4, 2.5YR 4/6 5/2, 2.5Y 2.5Y 2.5YR 5/6, 10YR 7.5YR 5/8 Profile no 5 – 4-6 m terrace. Profile Profile no 6 – 4-6 m terrace. Profile Profile no 7 – 4-6 m terrace. Profile

A A Of Of Of Cg A1 A2 Bgg Cgg Bgg Cgg Bwg Bwg Bwg1 Bwg2 Symbol Horizon

2-7 0-2 0-2 0-5 7-22 2-17 5-25 22-40 40-60 60-75 17-64 64-78 17-70 70-(90) 75-(100) 78-(108) Depth (cm) , : g – gruba coarse , d drobna fine s średnia medium 1 słaba weak 2 średniotrwała moderate 3 trwała strong ) Struktura Structure ) Układ Consistence: p – pulchny soft , uzw umiarkowanie zwięzły moderately firm zw bzw bardzo very ) Korzenie Roots : +++ bardzo liczne abundant , ++ common + nieliczne few (+) pojedyncze - brak none ) Przejście Boundary: wf - wyraźne faliste clear wavy , wr – równe Texture: gp – glina piaszczysta sandy loam , gl lekka gz zwykła gpyi pylasto-ilasta silty ) Uziarnienie Texture: Głębokość (cm) os – subangularna subangular Profil nr 5 – terasa 4-6 m. 2 3 Tabela 1 b. Morfologia badanych profili glebowych. Tabela 1 b. Soil morphology in the studied profiles. Table 1 4 5 pyg – pył gliniasty silt loam , pyi ilasty loam, ipy ił pylasty silty clay Profil nr 6 – terasa 4-6 m. Profil nr 7 – terasa 4-6 m. 286 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

działywania pobliskiej kilkumetrowej krawędzi terasy, stromo opadającej nad łożysko Sanu. Badane gleby cechują się stosunkowo niewielką, jak na obszary górskie, zawartością części szkiele- towych w profilach położonych na niższych terasach. Wynika to z pod- parcia bazy erozyjnej Sanu przez znajdujący się poniżej (w skali doliny) odcinek przełomowy. O podob- nym zjawisku w dolinie Wołosate- go pisał Pękala (1966). W rezultacie w badanym terenie górny San obecnie nie ma łożyska typowej rzeki górskiej (Ryc. 4). Meandruje i niesie znaczne ilości drobnych frakcji, a w trakcie wezbrania na terasach zalewowych

Ryc. 2. Profil nr 1 – gleba na terasie 0,5–1 m. Fig. 2. Profile no 2 – soil on the 0,5–1 m terrace. odkładany jest drobnoziarnisty mate- riał należący do facji pozakorytowej. Na odcinku Sanu przepływającym przez teren badań kamieniste utwory przykorytowe z inicjalnymi profilami glebowymi zajmują współcze- śnie jedynie niewielkie powierzchnie w akumulacyjnych (odsypowych) czę- ściach meandrów (Ryc. 4). Uziarnienie Zmienność uziarnienia (warstwowanie) w profilu glebowym jest powszechnie postrzegana jako podsta- wowy parametr utworów aluwialnych (IUSS Working Group WRB 2007; Systematyka gleb Polski 2011). Uziar- Ryc. 3. Profil nr 6 – gleba na terasie 4–6 m. nienie badanych profili (Tab. 2) wy- Fig. 3. Profile nr 6 – soil on the 4–6 m ter- kazuje znaczące zróżnicowanie, które race. A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 287

Ryc. 4. Meandrujący odcinek Sanu w rejonie Tarnawy Wyżnej. Fig. 4. Meanders of the River San near Tarnawa Wyżna. jednak wydaje się nie wynikać jedynie z procesów aluwialnych. W profilach położonych na zalewowej terasie 0,5–1 m warstwowanie jest stosunkowo słabo widoczne w terenie ze względu na maskujący wpływ znacznych ilości materii organicznej. Analiza próbek interwałowych (profil 1) wykazała jednak, przy generalnej dominacji frakcji pyłu (zwłaszcza 0,05–0,006 mm), występowanie drobnorytmicznego warstwowania. Zjawisko to jest słabiej wyrażone w glebach położonych na terasie 2-metrowej (profil 4), a prawie zupełnie zatarte w glebach występujących na terasie 4–6-metrowej (profile 5 i 6). W profilach tych zauważyć należy generalną dwudzielność. Spągowe poziomy C mają uziarnienie glin lekkich (piaszczystych), podczas gdy w partiach środkowych i stropowych dominują części należące do frakcji pyłu, zajmując 40–50% masy. Jest to zapewne związane z aluwialną genezą materiału i zmianą sedymentacji w trakcie rozwoju poziomu terasowego. Brak tutaj jednak wyraźnie zaznaczonego drobnorytmicznego warstwowania, które zostało prawdopodobnie zatarte wskutek rozwoju procesów brunatnienia (występują tu dobrze wykształcone poziomy Bw). Środkowe części profilu gleby (poziomy Bw) odznaczają się natomiast zwiększoną w stosunku do poziomów stropowych (A) i spągowych (C) zawartością iłu. Nie można wykluczyć, że może to być efekt sedymentacyjny. Możliwe jest jednak, że wzrost zawartości 288 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 2. Uziarnienie badanych profili. Table 2. Particle size distribution in the studied profiles.

Frakcje [mm] / Fractions Głębokość [cm] Symbol 2,0- 0,1- 0,05- 0,02- 0,006- Depth [cm] Horizon 0,1 0,05 0,02 0,006 0,002 <0,002 Profil nr 1 – terasa 0,5-1 m. Profile no 1 – 0,5-1 m terrace. 2-7 Ah1 11 7 28 30 12 12 7-12 Ah2 12 8 27 28 13 12 12-17 Ah2 11 8 26 29 11 15 17-22 Agg 12 6 22 30 18 12 22-27 Agg 10 10 21 28 14 17 27-32 Agg 10 9 22 26 16 17 32-37 Agg 10 7 22 24 15 22 37-42 Agg 11 8 18 26 12 25 42-47 Agg 15 9 22 22 13 19 Profil nr 4 – terasa 2 m. Profile no 4 – 2 m terrace. 2-8 A1 17 12 21 24 12 14 8-20 A2 17 9 19 24 14 17 20-40 Bwg1 13 10 10 33 13 21 40-62 Bwg2 15 14 17 20 12 22 62-78 BC 16 14 22 16 11 21 78-110 Cg 17 21 20 16 7 19 110-(150) Cgg 40 14 15 10 8 13 Profil nr 5 – terasa 4-6 m. Profile no 5 – 4-6 m terrace. 2-7 A1 38 6 24 17 9 6 7-22 A2 33 13 19 18 10 7 (22-40) Bwg1 32 15 18 12 9 14 40-60 Bwg2 30 14 18 13 10 15 60-75 Bgg 29 20 16 13 7 15 75-95 Cgg 47 19 19 7 2 6 Profil nr 6 – terasa 4-6 m. Profile no 6 – 4-6 m terrace. 2-17 A 19 4 27 18 13 19 17-64 Bwg 14 6 16 23 12 29 64-78 Bgg 20 4 15 22 12 27 78-108 Cgg 45 13 14 9 7 12 frakcji iłu jest rezultatem działania procesów glebotwórczych – wietrzenia oraz tworzenia minerałów wtórnych. Rosnąca z czasem zawartość minerałów ilastych w stosunku do ich ilości w podłożu jest bowiem jednym z parametrów wykorzystywanych do tworzenia wskaźników zaawansowania rozwoju profili glebowych (tzw. PDI – profile development index) (por. Birkeland 1999; Schaetzl, Anderson 2005). Wskaźniki takie wykorzystywano również w analizach ewolucji gleb wytworzonych z aluwiów o różnym wieku (Vidic, Lobnik 1997; Zielhofer A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 289 i in. 2009). W tym świetle profile glebowe położone na terasie 4–6 m w okolicy Tarnawy Wyżnej można by określać jako najbardziej dojrzałe spośród badanych gleb. Zauważyć jednak należy, że w badanych glebach nie zaobserwowano występowania nacieków ani mostków ilastych, a więc form charakterystycznych dla procesów iluwiacji minerałów ilastych. Wskazywałoby to na relatywnie krótki czas ewolucji i młody, sięgający co najwyżej połowy Holocenu wiek tych gleb (Zielhofer i in. 2009). Zawartość węgla organicznego Najwyższą zawartością materii organicznej (Tab. 3) odznaczają się miąższe poziomy próchniczne gleb położonych na terasie zalewowej 0,5–1 m – zawartość

Corg wynosi tutaj 2–6% (profil 1). Przyczyną dużej zawartości materii organicznej w tych glebach może być zarówno obecność materiału próchnicznego w materiale sedymentowanym w czasie wezbrania Sanu na współcześnie zalewanej terasie, jak i to, że panuje tu stale duża wilgotność sprzyjająca akumulacji materii organicznej in situ. Odnotować należy występowanie w profilu glebowym wkładek materiału o mniejszej, choć wciąż przekraczającej 1% zawartości Corg. W glebach położonych na wyższych terasach zawartość węgla organicznego w powierzchniowych poziomach A (do głębokości około 20 cm) jest bardzo zbliżona i wynosi około 2,5% w najwyższych częściach tych poziomów. W profilach położonych na terasie 2 m (profil 4) zwartość węgla organicznego pozostaje na stosunkowo wysokim poziomie (pow. 0,5%) do głębokości poniżej 1 m, wykazując przy tym pewną nieregularność tendencji spadkowej. Zjawisko to należy wiązać z aluwialną genezą materiału – w systemie WRB (IUSS Working Group WRB 2007) uznawane jest ono za diagnostyczne dla fluvic soil material. W najwyżej położonych spośród badanych profili (profil 5, 6) zawartość węgla organicznego szybko zmniejsza się i na głębokości około 1 m można ją określić jako śladową, co jest charakterystyczne dla gleb brunatnych zajmujących największe powierzchnie w BdPN (Skiba i in. 1998; Kacprzak 2003). Podstawowe właściwości chemiczne Najwyższe wartości pH, przekraczające 6,0 w wodzie destylowanej i 5,5 w 1M KCl, jak również bardzo wysokie, bliskie 100% wartości wysycenia kompleksu sorpcyjnego gleby (V) zaobserwować można w glebach najniższych teras, znajdujących się pod wpływem wód niosących rozpuszczone alkalia (Tab. 3). Udział jonów glinu w kształtowaniu kwasowości wymiennej jest tu bliski zeru. Najniższe wartości pH (nawet poniżej 5,0 w wodzie destylowanej i 4,0 w 1M KCl) oznaczono w profilach położonych na najwyższych terasach. Suma zasad wymiennych jest tu kilkakrotnie mniejsza, a wartości V nie przekraczają 50%, wyjąwszy spągowe partie profili. Udział jonów glinu w kształtowaniu kwasowości wymiennej jest bardzo znaczący (często przekracza 90%). Są to wartości typowe dla większości gleb brunatnych obszaru Bieszczadów (Skiba i in. 290 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 3. Podstawowe właściwości chemiczne badanych profili. Table 3. Basic chemical properties of the studied profiles.

C pH V S H T H H / H Głębokość [cm] Symbol org w Al3+ Al3+ w [+] -1 Depth [cm] Horizon [%] H2O KCl [%] cmol ’kg [%] Profil nr 1 – terasa 0,5-1 m. Profile no 1 – 0,5-1 m terrace. 2-7 Ah1 6,80 6,5 6,0 98,9 30,8 0,4 31,1 0,0 0,0 7-12 Ah2 4,67 6,3 5,7 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 12-17 Ah2 3,89 6,3 5,6 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 17-22 Agg 3,05 6,3 5,6 98,9 23,0 0,3 23,2 0,0 0,0 22-27 Agg 2,73 6,3 5,5 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 27-32 Agg 2,44 6,4 5,5 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 32-37 Agg 2,03 6,6 5,5 98,2 18,8 0,4 19,1 0,0 0,0 37-42 Agg 1,27 6,6 5,5 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. 42-47 Agg 2,84 6,5 5,5 97,5 17,0 0,4 17,4 0,0 0,0 Profil nr 4 – terasa 2 m. Profile no 4 – 2 m terrace. 2-8 A1 2,42 5,5 4,5 98,4 21,8 0,4 22,2 0,0 0,0 8-20 A2 1,26 5,7 4,6 97,6 14,5 0,4 14,9 0,1 25,0 20-40 Bwg1 0,91 6,2 4,9 98,4 21,6 0,4 22,0 0,1 25,0 40-62 Bwg2 0,74 6,4 5,1 97,7 22,0 0,5 22,5 0,1 16,7 62-78 BC 0,64 6,5 5,4 98,8 14,3 0,2 14,5 0,1 50,0 78-110 Cg 0,67 6,4 4,9 98,2 14,0 0,3 14,3 0,1 33,3 110-(150) Cgg 0,79 6,3 5,0 98,0 8,4 0,2 8,6 0,1 50,0 Profil nr 5 – terasa 4-6 m. Profile no 5 – 4-6 m terrace. 2-7 A1 2,47 4,5 3,6 38,4 4,8 7,7 12,5 6,9 89,8 7-22 A2 1,46 4,9 3,9 30,0 2,4 5,6 8,0 5,1 90,6 22-40 Bwg1 0,48 5,3 4,0 36,4 3,0 5,3 8,3 4,9 93,3 40-60 Bwg2 0,24 5,4 4,0 40,2 4,0 6,0 10,0 5,6 94,1 60-75 Bgg 0,19 5,5 4,0 38,9 3,9 6,1 10,0 5,8 94,3 75-95 Cgg 0,11 5,6 4,2 64,2 4,7 2,6 7,3 2,3 86,7 Profil nr 6 – terasa 4-6 m. Profile no 6 – 4-6 m terrace. 2-17 A 2,73 4,6 3,6 25,7 4,6 13,3 17,9 11,9 89,5 17-64 Bwg 0,68 5,4 3,8 41,2 6,0 8,6 14,6 7,0 81,6 64-78 Bgg 0,44 5,9 4,1 83,1 10,3 2,1 12,4 1,4 66,7 78-108 Cgg 0,19 6,3 4,7 98,3 9,8 0,2 10,0 0,1 48,5 n.a. – nie analizowano / not analyzed 1998; Kacprzak 2003). Gleby położone na terasie 2-metrowej (profil 4) cechują się właściwościami pośrednimi – umiarkowanym stopniem wyługowania i udziałem glinu w kompleksie sorpcyjnym. Zróżnicowanie właściwości chemicznych w wyraźny sposób nawiązuje do pozycji badanych profili w systemie teras, a więc długości okresu przemian pierwotnego materiału aluwialnego. A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 291

Pozycja systematyczna Zagadnienie pozycji systematycznej gleb rozwijających się z aluwiów jest interesujące, gdyż współcześnie stosowane systematyki często istotnie różnią się w podejściu do klasyfikowania tych gleb. W klasyfikacji WRB (IUSS Working Group WRB 2007) występują one w randze grupy referencyjnej Fluvisols, natomiast w amerykańskiej Soil Taxonomy (Soil Survey Staff 1999) gleby te nie są wyróżniane w charakterze osobnej jednostki. W ostatnim czasie znacząco zmieniła się też pozycja mad w systematyce gleb Polski – w wydaniu z 1989 (Systematyka gleb Polski 1989) mady rzeczne były definiowane jako jedna jednostka nadrzędna w dziale gleb napływowych, natomiast według obecnego wydania systematyki (Systematyka gleb Polski 2011), mogą one występować jako typ gleby w różnych rzędach. Pozycję systematyczną badanych gleb przedstawia Tabela 4, a ich występowanie w obrębie systemu holoceńskich teras Sanu obrazuje Rycina 5.

Tabela 4. Pozycja systematyczna badanych gleb. Table 4. Systematic position of the investigated soils. Systematyka gleb Polski Systematyka gleb Polski Profil Terasa WRB 2006/2007 Polish soil classifi- Polish soil classification Profile Terrace cation 2011 1989 Gleyic Fluvisol mada rzeczna 1 0,5-1 m mada właściwa (Humic, Eutric, Episiltic) próchniczna Gleyic Fluvisol mada rzeczna 2 0,5-1 m mada właściwa (Humic, Eutric, Episiltic) próchniczna Endogleyic Fluvic Cam- mada rzeczna 3 2 m mada brunatna oglejona bisol (Humic, Eutric) brunatna Endogleyic Fluvic Cam- mada rzeczna 4 2 m mada brunatna oglejona bisol (Humic, Eutric) brunatna gleba brunatna Endogleyic Cambisol gleba brunatna dystroficzna 5 4-6 m wyługowana (Epidystric, Ruptic) gruntowo-glejowa oglejona Endogleyic Cambisol gleba brunatna gleba brunatna dystroficzna 6 4-6 m (Humic, Epidystric, wyługowana gruntowo-glejowa Ruptic, Episiltic) oglejona gleba brunatna Stagnic Cambisol (Epi- 7 4-6 m wyługowana gleba brunatna dystroficzna dystric) oglejona 292 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 5. Pozycja systematyczna badanych gleb (PTG 2011, WRB 2006/2007) w relacji do poziomów terasowych w rejonie Tarnawy Wyżnej. Objaśnienia: a – warstwowanie, b – akumulacja próchnicy, c – oglejenie, d – brunatnienie. Fig. 5. Systematic position of the studied soils (PTG 2011, WRB 2006/2007) in relation to terrace levels near Tarnawa Wyżna. Explanations: a – fluvic properties, b – humus accumulation, c – redoximorphic properties, d – cambic horizons.

Gleby występujące na najniższej 0,5–1 m terasie zalewowej klasyfikowane są w systemie WRB (IUSS Working Group WRB 2007) jako Gleyic Fluvisols (profile nr 1 i 2). Według piątego wydania Systematyki gleb Polski (2011) należą one do mad właściwych. Duża miąższość poziomów próchnicznych i zawartość materii organicznej powyżej 3% zbliża je do mad czarnoziemnych typowych, jednak ich poziomy A mają zbyt jasną barwę by zaliczać je do poziomów mollic, diagnostycznych dla mad czarnoziemnych. Na wyższej 2-metrowej terasie występują gleby klasyfikowane jako Endogleyic Fluvic Cambisols (profile 3 i 4), w Systematyce Gleb Polski (2011) zaliczane są one do mad brunatnych oglejonych. Na najwyższej 4–6-metrowej terasie występują Endogleyic lub Stagnic Cambisols, według Systematyki gleb Polski (2011) gleby brunatne dystroficzne (profil 7) i gleby brunatne dystroficzne gruntowo-glejowe (profile 5, 6). Zjawisko wyraźnego zróżnicowania pozycji systematycznej gleb w zależności od wysokości i wieku terasy znajduje potwierdzenie w literaturze dotyczącej rozwoju gleb na terasach rzecznych (Vidic, Lobnik 1997; Huhmann i in. 2004; Zielhofer i in. 2009). Opierając się na tych samych źródłach należy jednak podkreślić, że kierunek ewolucji pierwotnych mad (Fluvisols) znajdujących się na wyższych terasach nie podlegających już zalewaniu jest silnie uzależniony od warunków klimatycznych i czasu. Stąd, o ile można spodziewać się występowania A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 293 podobnych sekwencji gleb w dolinach rzek polskiej części Karpat, o tyle nie należy tego modelu automatycznie rozciągać na skalę ponadregionalną.

Wnioski 1. Zróżnicowanie właściwości gleb wytworzonych na osadach rzecznych ho- loceńskich teras Sanu w rejonie Tarnawy Wyżnej wyraźnie nawiązuje do pozycji badanych profili w systemie teras, z czym wiąże się długość okresu przemian pierwotnego materiału aluwialnego oraz podleganie lub nie współczesnemu zalewaniu przez wzbierającą rzekę. 2. Na współcześnie zalewanych, najniższych terasach, właściwości gleb są przede wszystkim rezultatem akumulacji materiału aluwialnego oraz rozwoju w warunkach płytko zalegającego zwierciadła wody gruntowej. Gleby te są głęboko próchniczne, wyraźnie warstwowane i silnie oglejone. 3. Na terasie 2-metrowej warstwowanie materiału jest już słabo widoczne, roz- wijają się natomiast poziomy wietrzeniowe Bw. Gleby wykazują wyraźne oglejenie, zwłaszcza w dolnych partiach profilu. 4. Na terasach wczesnoholoceńskich (ok. 4–6 m) warstwowanie w profilu glebowym jest bardzo słabo widoczne lub zupełnie zatarte, zaś właściwości gleby są charakterystyczne dla mniej lub bardziej oglejonych bieszczadzkich gleb brunatnych, co jest wynikiem długo trwających przemian mate- riału aluwialnego. 5. Zróżnicowanie właściwości gleb na poszczególnych stopniach terasowych znajduje swoje odzwierciedlenie w zróżnicowaniu ich pozycji systematycznej, niezależnie od przyjętego systemu klasyfikacji.

Literatura Birkeland P. W. 1999. Soils and Geomorphology. Oxford University Press, New York, 430 pp. Chojnicki J. 2002. Procesy glebotwórcze w madach środkowej doliny Wisły i Żuław. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 83 ss. Dąbkowska-Naskręt H. 1990. Skład i właściwości fizykochemiczne wybranych gleb aluwialnych Doliny Dolnej Wisły z uwzględnieniem ich cech diagnostycznych. Rozprawy Naukowe ATR, Bydgoszcz, 117 ss. Dziewański J., Starkel L. 1962. Dolina Sanu między Soliną a Zwierzyniem w czwartorzędzie. Prace Geogr. IG PAN 36, 86 ss. FAO 2006. Guidelines for Soil Description. FAO, Rome, 97 pp. Gerrard J. 1992. Soil Geomorphology. Chapman & Hall, London, 269 pp. Haczewski G., Kukulak J., Bąk. 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, 155 ss. 294 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Huhmann M., Kremenetski K. V., Hiller A., Brückner H. 2004. Late quaternary landscape evolution of the upper Dnister valley, western Ukraine. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 209: 51–71. IUSS Working Group WRB. 2007. World Reference Base for Soil Resources 2006, first update 2007. World Soil Resources Reports No. 103. FAO, Rome, 116 pp. Kacprzak A. 2003. Pokrywy stokowe jako utwory macierzyste gleb Bieszczadów Zachodnich. Roczniki Gleboznawcze 54(3): 97–110. Laskowski S., Szozda B. 1985. Niektóre właściwości chemiczne mad odrzańskich rejonu Przychowej. Roczniki Gleboznawcze 34(3): 27–40. Pękala K. 1966. Wpływ lokalnych podstaw erozyjnych na kształtowanie się systemu teras (na przykładzie dorzecza Wołosatego). Annales UMCS, sec. B 21: 185–219. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-Glacial and Holocene Vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). PWN, Warszawa, 190 pp. Schaetzl R., Anderson S. 2005. Soils: Genesis and Geomorphology. Cambridge University Press, Cambridge, 817 pp. Skiba S. 1995. Gleby. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego – Operat ochrony przyrody nieożywionej i gleb. Kraków – Ustrzyki Dolne, maszynopis. Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 2, 88 ss. Skiba S., Żyła M., Klimek M., Prędki R. 2006. Gleby doliny górnego Sanu w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 14: 215–220. Soil Survey Staff 1999. Soil Taxonomy. A Basic System of Soil Classification for Making and Interpreting Soil Surveys, 871 pp. Systematyka gleb Polski 1989. Roczniki Gleboznawcze 40(3/4): 1–150. Systematyka gleb Polski 2011. Roczniki Gleboznawcze 62(3): 1–193. Vidic N. J., Lobnik F. 1997. Rates of soil development of the chronosequence in the Ljubljana Basin, Slovenia. Geoderma 76: 35–64. Zielhofer Ch., Recio Espejo J. M., Núnez Granados M. A., Faust D. 2009. Durations of soil formation and soil development indices in a Holocene Mediterranean floodplain. Quaternary International 209: 44–65.

Summary The paper presents the diversity of soil properties developed from alluvial materials of varying age on a well expressed sequence of Holocene river terraces near Tarnawa Wyżna (Fig. 1). The study was aimed to assess soil profile evolution in relation to time elapsed since the cease of flooding. The study is based on extensive field work during the preparation of detailed soil map of thearea incorporated into the Bieszczady National Park in 1999, supported by subsequent laboratory analyses. There is a distinct relationship of soil morphology and its location within the terrace system (Tab. 1). Humus-rich horizons play the most important part in soil profiles on the 0.5–1 m terrace, overlying heavily gleyed C horizons or water table (Fig. 2). Soils on higher terraces are typified by more diversified profiles with A. Kacprzak, M. Drewnik, Ł. Musielok — Właściwości i klasyfikacja... 295 cambic horizons and vanishing alluvial stratification as well as gleyic properties (Fig. 3). The amount of coarse fractions is relatively small as the upper San in the studied part of its valley is rather a meander river so small patches of stony, initial soils occur only in accumulation parts of meanders (Fig. 4). Particle size distribution in the studied profiles shows a considerable diversity (Tab. 2) and stratification is best expressed on the 0.5–1 m terrace. The dominating fraction in all soils is silt, especially 0.05–0.006 mm. The profiles on upper terraces show generally bipartite texture with an increase in clay amount in B horizons. It may be an effect of weathering and formation of secondary minerals in the process of soil transformation of the original alluvium, though clay skins or bridges are not found so it is not possible to discern clay illuviation. The largest amounts of organic carbon (2–6%) are determined in A horizons on the 0.5–1 m terrace (Tab. 3). The content of organic carbon is similar (c. 2.5%) in A horizons of soils on higher terraces down to a depth of 20 cm. However, in the soils on the 2 m terrace the Corg content remains relatively high (>0.5%) down to a depth of 1 m and it decreases with some irregularity. The profiles with highest locations are typified by a much lower orgC content outside A horizons and its decrease is steady, which is characteristic of most Cambisols in the Bieszczady National Park. The basic chemical properties of soils are also related to their position on terraces. Soil pH generally decreases with distance from the river bed and height above it, as it is the case with base saturation. Contrarily, the role of aluminum ions in acidity tends to increase (Tab. 3). The systematic position of the studied soils in the new (2011) Polish soil classification is presented in relation to the former edition (1989) as well as the WRB (Tab. 4). The general sequence of soils in the studied area comprises Gleyic Fluvisols on the 0.5–1 m terrace, Endogleyic Fluvic Cambisols on the 2 m terrace and Endogleyic or Stagnic Cambisols on the 4–6 m terrace (Fig. 5). There is a distinct relation of soil location and classification according to the Polish systems and a similar pattern may be expected in other Carpathian valleys. 296 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 296–308 Marek Drewnik, Mateusz Stolarczyk, Łukasz Jelonkiewicz Received: 15.02.2012 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński Reviewed: 14.06.2012 ul. Gronostajowa 7, 30–387 Kraków [email protected], [email protected], [email protected]

Odczyn masy torfowej w stropowej części torfowiska Wołosate i w jego otoczeniu (Bieszczadzki Park Narodowy) Reaction (pH) of the peat at the upper horizon of Wołosate peat bog and its surroundings (Bieszczady National Park)

Abstract: The paper presents the outline of a field research on the Wołosate peat bog, in the Bieszczady National Park (Western Bieszczady Mountains). Renaturalization procedures, conducted in this area, resulted in the accumulation of water and formation of minor water reservoirs in the northern and north-eastern part of the peat bog. Measurements and analyses are aimed at the determination of pH of Wołosate peat bog in order to focus attention on their potential eutrophication.

Key words: peat bog, acid soils, raised peat bogs.

Wstęp Torfowiska wysokie stanowią wyjątkowe obiekty przyrodnicze ze względu na ich specyficzną genezę, funkcjonowanie oraz unikatową szatę roślinną. Po- siadają one także dużą wartość ze względu na ich zdolności retencyjne. Odzna- czają się charakterystycznym wilgotnym mikroklimatem i kształtują specyficzne warunki siedliskowe dla gatunków roślin powiązanych z podłożem torfowym (Ilnicki 2002). Obszary podmokłe, do których zaliczają się torfowiska, należą do siedlisk wrażliwych na zmiany zachodzące w środowisku, dlatego mają najwyż- szy priorytet ochrony (Mitka i in. 2010) i są obejmowane ścisłą ochroną, m.in. zgodnie z Dyrektywą Siedliskową Unii Europejskiej. Na terenie Bieszczadów Zachodnich, w Bieszczadzkim Parku Narodowym, torfowiska wysokie skoncentrowane są głównie w dolinie górnego Sanu i nad Wołosatką. Znajdują się na tym obszarze jedne z ważniejszych (obok Kotliny Podhala i niektórych części Sudetów) skupiska torfowisk wysokich w południo- wej Polsce (Mróz 2010; Skiba i in. 2006). Posiadają one swoją odrębność morfo- logiczną i rozwojową w stosunku do innych torfowisk wysokich znajdujących się na terenie Polski (Malec 2009). Znajdują się pomiędzy torfowiskami powstałymi pod wpływem klimatu o stale dodatnim bilansie opadu i parowania, a torfowiskami powstającymi w okresowo ujemnym bilansie wodnym (Malec 2009). M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 297

Jednym z bardziej znanych i typowych torfowisk w Bieszczadach jest ombrofilne torfowisko wysokie Wołosate, utworzone na terasie potoku Wołosatka, na słabo przepuszczalnych łupkowych warstwach fliszu karpackiego (Ralska-Jasiewiczowa 1980). Podobnie jak w przypadku innych bieszczadzkich torfowisk, także i w jego otoczeniu w latach 70. XX w. zostały wykonane systemy rowów i sączków odwadniających, które pośrednio lub bezpośrednio wpłynęły na to torfowisko (Skiba i in. 1998). Opracowany w latach 90. ubiegłego wieku Plan Ochrony Bieszczadzkiego PN zawierał wnioski o konieczności naprawy zaburzonych stosunków wodnych w rejonie torfowisk (Michalik 1996; Skiba 1996). Zgodnie z planem ochrony utworzono zespoły zastawek, mających zapewnić renaturalizację stosunków wodnych w otoczeniu torfowisk poprzez podpiętrzanie wody gruntowej (Prędki 1998; Łajczak 2010). Jednocześnie działanie to przyczyniło się do powstania niewielkich zbiorników wodnych (Prędki 1998). Dno tych zbiorników jest pokryte dużą ilością osadów organicznych i nieorganicznych, co sprzyja wzrostowi roślinności szuwarowej w bezpośrednim sąsiedztwie torfowiska (Łajczak 2010). Ponadto zasiedlenie tego terenu przez bobry spowodowało powstanie rozlewisk wzdłuż północnej granicy torfowiska Wołosate (Łajczak 2010; Michalik i in. 2010). Opisywane zbiorniki wodne w takim rozmiarze nie są naturalnym elementem towarzyszącym torfowisku Wołosate. Jak wskazuje literatura dotycząca obszarów zabagnianych, w takich sytuacjach może potencjalnie nastąpić zmiana chemizmu masy torfowej. Zwraca się uwagę na bezpośrednie oddziaływanie wody (Lowe i Keenan 1997), a także na możliwość uruchomienia związanych w osadach związków biogennych (m.in. fosforu), co może wpłynąć na zmianę chemizmu części torfowiska przykrytego spiętrzona wodą (Rydlin 2000; Meissner i in. 2008). Drugim elementem mogącym wpłynąć na eutrofizację torfowiska jest jego przesuszenie, wynikające z obniżenia zwierciadła wód podziemnych wskutek przeprowadzonych tu (wspominanych już) melioracji. Może ono skutkować uwolnieniem znacznych ilości substancji biogennych, powodując zmiany chemizmu torfu (Okruszko, Piaścik 1990; Renger i in. 2002). Przejawy przesuszenia torfu zostały opisane w południowo-zachodniej części torfowiska Wołosate (Łajczak 2010; Michalik i in. 2010). Celem niniejszej pracy był pomiar pH masy torfowej w stropowej części torfowiska Wołosate oraz w jego otoczeniu. Szczególną uwagę zwrócono na taką lokalizację punktów pomiarowych, aby uwzględnić spiętrzenia wody i miejsca ze śladami decesji torfu (po przesuszeniu). Do pomiarów wybrano nieinwazyjną metodę pomiarów pH za pomocą elektrody typu ISFET, gdyż chodziło o to, aby – nie niszcząc cennego obiektu przyrodniczego jakim jest torfowisko wysokie – uzyskać dużą liczbę pomiarów. 298 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Zakres i metodyka pracy W ramach badań wyznaczono w terenie 11 transektów pomiarowych, rozpoczynających się w rejonie centrum kopuły torfowiska i kończących się poza nim (Ryc. 1). W obrębie każdego transektu wykonano pomiar pH gleby

Ryc. 1. Obszar badań (torfowisko Wołosate): a – torfowisko, b – sączki melioracyjne, c – sztuczne zbiorniki wodne, d – zabagnienia, e – transekty pomiarowe, f – miejsca pobrania próbek wody. Fig. 1. Study area (Wołosate peat-bog): a – peat-bog, b – drainage network (pipes), c – minor water reservoirs, d – other wetlands, e – measurements lines, f – water sampling points.

w regularnie rozmieszczonych punktach. W każdym z punktów wykonany został pomiar w kępce, w dolince pomiędzy kępkami oraz na dwóch głębokościach w dolince (schemat na Ryc. 2). Pomiary zostały wykonane w dniu 20 września 2011 r. pehametrem IQ-Instruments typ IQ-170 ze stalowym czujnikiem pH typu ISFET o długości 18 cm. Łącznie wykonano ponad 830 pomiarów. Ponadto do badań pobrane zostały próbki wody ze zbiorników wodnych przylegających do torfowisk (Ryc. 1). Skład chemiczny tych próbek oznaczono niezwłocznie po ich dostarczeniu do laboratorium metodą chromatografii jonowej z detekcją konduktometryczną z tłumieniem przewodnictwa eluentu (Dionex ICS 2000) 2+, 2+ + + + + - 2- - - w zakresie 14 jonów: Ca Mg , Na , K , NH4 , Li , HCO3 , SO4 , Cl , NO3 , NO2, 3- - - PO4 , F , Br . Mineralizację wody obliczono jako sumę stężeń poszczególnych M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 299

Ryc. 2. Schemat pomiaru odczynu gleby. Fig. 2. A scheme of pH-measurement points in soil. jonów, twardość ogólną jako sumę stężeń równoważnikowych rCa2+ i rMg2+, twardość niewęglanową jako różnicę między twardością ogólną i stężeniem - - rHCO3 , za twardość węglanową zaś przyjęto stężenie rHCO3 . Pod względem hydrochemicznym sklasyfikowano wody ze względu na odczyn, twardość i mineralizację oraz określono klasę wód zgodnie z klasyfikacją Szczukariewa- Prikłońskiego (Pazdro, Kozerski 1990). Analizy statystyczne zostały wykonane z wykorzystaniem pakietu Statistica 10.

Wyniki i dyskusja Odczyn masy torfowej Rozwój torfowisk wysokich jest ściśle uzależniony od oligotroficznych wód opadowych, które stanowią dla nich jedyne źródło zasilania. Ombrogeniczne torfowiska wysokie powinny charakteryzować się stałym, wysokim poziomem zwierciadła wód gruntowych, warunkowanym roczną sumą opadów, niskim tempem odpływu, niską ewapotranspiracją oraz stanem wierzchniej warstwy złoża torfu zapewniającym utrzymanie zasorbowanej wody (Okruszko, Piaścik 1990; Mróz 2010). Powstające w procesach torfotwórczych kwasy humusowe tworzą ze związkami fosforu i azotu kompleksy, czyniąc je przez to niedostępnymi 300 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

dla roślin i glonów. Torfowiska wysokie stanowią więc siedliska zakwaszone i bardzo ubogie w substancje biogenne. Gleby torfowe torfowisk wysokich powinny zatem odznaczać się bardzo kwaśnym odczynem (Okruszko, Piaścik 1990). Odczyn w stropowej części masy torfu na torfowisku Wołosate na każdej badanej głębokości wykazuje bardzo podobne wartości (Tab. 1, Ryc. 3). Wartości minimalne, w zależności od transektu i głębokości wykonania pomiaru (Tab. 1) zawierają się w przedziale 2,24–3,14, zaś wartości maksymalne w zakresie 3,10–4,35, przy bardzo wąskim zakresie zmienności odchylenia standardowego wynoszącym 0,08–0,46. Wartość mediany zawiera się w przedziale 2,64– 3,46, a średnia wartość mediany wynosi 3,09. Opisane dane dowodzą bardzo wąskiego zakresu wartości pH gleby w zmierzonym zakresie głębokości. Wraz z głębokością wartości zmierzonego pH nieznacznie zwiększają się o wartość sięgającą średnio 0,2 jednostki pH, co ilustruje wykres na rycinie 3. Występujące

Ryc. 3. Odczyn gleby wg poszczególnych miejsc pomiaru: a – mediana, b – zakres 25– 75%, c – wartości nie odbiegające. Fig. 3. Soil pH in particular measurements points: a – median, b – 25–75% values, c –non-outlying values. M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 301

Tabela 1. Wyniki pomiarów odczynu gleby w transektach. Table 1. Results of pH measurement in soils within peat-bog along the measurements line. Wartość Wartość Odchylenie Transekt Miejsce Liczba minimalna maksymalna standardowe pomiarowy pomiaru* pomiarów Mediana Minimum Maximum Standard Measurement Place of Number Median value value deviation line measurement* (N) (min) (max) (SD) 1 2 3 4 5 6 7 A k 14 3,17 2,33 3,69 0,36 bk 14 3,26 2,65 3,65 0,32 d15 14 3,41 2,98 3,88 0,27 d30 14 3,36 2,48 4,15 0,39 B k 15 3,21 2,48 3,64 0,32 bk 15 3,13 2,67 3,52 0,24 d15 15 3,28 3,14 3,88 0,22 d30 15 3,37 3,02 3,86 0,24 C k 13 2,64 2,24 3,22 0,29 bk 13 2,73 2,26 3,38 0,32 d15 13 2,92 2,56 3,27 0,21 d30 13 2,83 2,51 3,10 0,21 D k 17 3,08 2,45 3,67 0,35 bk 17 3,12 2,62 3,78 0,32 d15 17 3,21 2,94 3,65 0,18 d30 17 3,22 2,92 3,56 0,18 E k 16 3,03 2,65 3,41 0,22 bk 16 3,09 2,40 3,45 0,30 d15 16 3,27 3,01 3,72 0,20 d30 16 3,28 3,00 3,58 0,17 F k 11 3,01 2,72 3,25 0,17 bk 11 3,05 2,37 3,33 0,27 d15 11 3,10 2,96 3,25 0,08 d30 11 3,23 3,05 3,71 0,21 G k 21 2,87 2,42 3,85 0,31 bk 21 2,92 2,56 3,30 0,19 d15 21 2,98 2,69 3,67 0,26 d30 21 3,17 2,71 3,63 0,25 H k 16 3,10 2,49 3,83 0,30 bk 16 3,11 2,66 4,35 0,46 d15 16 3,01 2,67 3,31 0,16 d30 16 3,24 2,70 4,11 0,34 302 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1 2 3 4 5 6 7 I k 15 3,12 2,62 3,55 0,26 bk 15 3,10 2,62 3,54 0,24 d15 15 3,10 2,50 3,88 0,42 d30 15 3,46 2,91 3,93 0,31 J k 22 2,91 2,36 4,02 0,36 bk 22 2,97 2,60 3,44 0,20 d15 22 3,08 2,82 3,66 0,19 d30 22 3,31 2,83 3,65 0,22 K k 13 2,87 2,34 3,39 0,30 bk 13 2,84 2,62 3,35 0,22 d15 13 3,07 2,79 3,81 0,26 d30 13 3,07 2,86 3,32 0,14 *) Patrz Ryc. 2. - see Fig. 2 pojedyncze wyższe wartości pH (przekraczające 4,0), jak i wartości ekstremalnie niskie (poniżej 3,0) należy uznać za przypadkowe i wynikające prawdopodobnie z błędu pomiarowego właściwego pomiarom terenowym. W bezpośrednim sąsiedztwie torfowiska rozpiętość wartości zmierzonego pH gleby jest zdecydowanie większa. W zależności od transektu (Tab. 2) wartości minimalne zawierają się w przedziale 2,66–3,95, wartości maksymalne

Tabela 2. Wyniki pomiarów odczynu gleby w transektach – otoczenie torfowiska. Table 2. Results of pH measurement in soils outside of peat-bog. Wartość Wartość Odchylenie Transekt Miejsce Liczba minimalna maksymalna standardowe pomiarowy pomiaru pomiarów Mediana Minimum Maximum Standard Measurement Place of Number Median value value deviation line measurement (N) (min) (max) (SD) A 8 3,15 2,86 3,27 0,14 B 14 4,01 3,72 4,61 0,22 C 9 4,29 2,92 5,30 0,96 D Bliskie 16 5,59 3,95 6,26 0,75 E otoczenie 8 3,54 2,78 4,73 0,64 F torfowiska 12 3,67 2,83 5,73 0,98 G Close to peat- 12 3,54 3,05 4,63 0,56 H bog 12 3,78 3,39 4,58 0,32 I 12 3,98 3,51 5,27 0,66 J 12 4,65 3,15 5,80 0,97 K 14 2,93 2,66 4,30 0,42 Mineralne gleby w otoczeniu H 12 6,29 5,90 7,21 0,41 (strop) Mineral soils (upper part) M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 303 zaś w przedziale 3,27–6,26, przy wyraźnie wyższym zakresie zmienności odchylenia standardowego wynoszącym 0,14–0,98. Wartość mediany zawiera się w przedziale 2,93–5,59, a średnia wartość mediany wynosi 3,92. W przypadku pomiarów przeprowadzonych w dalszej odległości (transekt H) niewielka liczba pomiarów (12) utrudnia interpretację wyników, jednak przedstawione wyniki (Tab. 2) wraz z danymi dotyczącymi właściwości gleb w okolicy torfowiska Wołosate (Skiba i in. 1998) pozwalają stwierdzić, że odczyn w glebach tego obszaru jest znacząco wyższy i sięga odczynów obojętnych. Opisane powyżej prawidłowości są łatwiejsze do uchwycenia na wykresie ukazującym rozkład wartości zmierzonego pH gleby według miejsca wykonania pomiaru (Ryc. 4) oraz na wykresie przedstawiającym zmianę wartości zmierzonego pH wzdłuż transektów pomiarowych (Ryc. 5).

Ryc. 4. Odczyn gleby w poszczególnych obszarach: a – mediana, b – zakres 25–75%, c – wartości nie odbiegające. Fig. 4. Soil pH in particular study areas: a – median, b – 25–75% values, c – non-outlying values. 304 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 5. Wartości odczynu gleby wzdłuż transektów pomiarowych: a – mediana, b – odchylenie standardowe. Fig. 5. Soil pH values along transects (measurements lines): a – median, b – standard deviation.

Przedstawione dane pomiarowe (Tab. 1) w połączeniu z lokalizacją poszczególnych transektów badawczych (Ryc. 1) pozwalają stwierdzić, że zarówno w części północnej i północno-wschodniej torfowiska (transekty: C, D, E, I, J, H), gdzie torfowisko jest zalewane przez spiętrzoną (także przez bobry) wodę, jak też w części południowo zachodniej (transekty: A i B), gdzie torfowisko nosi ślady dawnego przesuszenia, zmierzone wartości pH nie odbiegają od wartości zmierzonych w pozostałych częściach torfowiska. M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 305

Analiza składu chemicznego wody Pod względem hydrochemicznym badane wody charakteryzują się niską mineralizacją, co pozwala zakwalifikować je do wód ultrasłodkich (nr 3, 4, 5) lub słodkich (nr 1, 2). Niskie stężenie wapnia i magnezu kwalifikuje wody jako bardzo miękkie i miękkie (nr 2). Wody były słabo zasadowe, jedynie próbka nr 5 wykazywała odczyn słabo kwaśny. Wszystkie wody należą do klasy wód złożonych, wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych (HCO3-Ca-Mg), co jest typowe dla badanego terenu. Proces eutrofizacji wód powierzchniowych charakteryzuje się wzrostem stężenia mineralnych form azotu i fosforu, powodując tym samym przyspieszony wzrost glonów oraz roślin wyższych. We wszystkich przeanalizowanych wodach stężenie - -3 NO3 jest mniejsze od limitu detekcji zastosowanej metody (0,0025 mg·dm ), co można wytłumaczyć deficytem azotu panującym na obszarze torfowiska wysokiego. Całość dostępnego azotu azotanowego jest pobierana przez roślinność. Jony azotynowe w wodach nr 1, 2 i 3 występują jedynie w niskich stężeniach (0,01–0,07 mg·dm-3) a w próbkach nr 4 i 5 występują w stężeniach poniżej limitu detekcji. W próbce nr 2 zaobserwowano podwyższone stężenie jonów amonowych wynoszące 2,97 mg·dm-3, którego źródłem mogą być odchody bobrów oraz zachodzące w wodzie procesy rozkładu gnilnego. W pozostałych próbkach jest ono znacznie niższe (0,06–0,36 mg·dm-3). Stężenie jonów fosforanowych jest również niskie i wynosi od 0,02 do 0,16 mg·dm-3 (Tab. 3).

Wnioski 1. Przedstawione wyniki pomiaru pH masy torfowej wskazują, że torfowisko Wołosate nie wykazuje zmian odczynu. Wszystkie gleby na torfowisku (stropowa część masy torfowej) są bardzo silnie kwaśne, co jest typową cechą ombrofilnych torfowisk wysokich. 2. Analizy składu chemicznego próbek wody pobranej w zbiornikach znajdujących się na obrzeżu torfowiska dowiodły, iż są one ubogie w substancje biogenne i tym samym nie stanowią bezpośredniego zagrożenia eutrofizacją dla pokrywy glebowej torfowiska. Potencjalnym zagrożeniem mogą być fosforany zakumulowane w osadzie dennym, które w sprzyjających warunkach mogą zostać uwolnione. Zagadnienie to wymaga osobnych badań. 306 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 3. Wyniki analizy składu chemicznego próbek wody pobranych ze zbiorników na obrzeżu torfowiska Wołosate. Table 3. Results of chemical analysis of water samples from reservoirs at the edge of the Wołosate peat bog.

Numer próbki Cecha Jednostka Sample number Property Unit 1 2 3 4 5 pH 7,15 7,05 7,4 7,07 6,7 Ca2+ 17,71 30,27 15,96 12,19 16,56 Mg2+ 3,92 4,39 4,42 3,93 4,58 Na+ 2,41 2,05 1,63 1,53 2,47 K+ 0,57 0,58 0,54 0,43 1,04

+ NH4 0,06 2,97 0,26 0,36 0,1 Li+ <0,005*

- HCO3 76,39 146,46 67,77 55,08 66,86

2- SO4 0,67 2,93 1,16 1,04 2,1 mg·dm-3 Cl- 0,64 0,77 0,64 0,44 1,42

- NO3 <0,0025*

- NO2 0,07 0,05 0,01 <0,0025*

- PO4 0,13 0,12 0,16 0,02 0,02 F 0,01 0,02 0,02 0,02 0,01 Br <0,005* Mineralizacja 102,58 190,59 92,58 75,03 95,15 Mineralization Twardość ogólna 1,21 1,87 1,16 0,93 1,2 General hardness Twardość węglanowa 1,21 1,87 1,11 0,90 1,1 Carbonate hardness mval·dm-3 Twardość niewęglanowa 0,00 0,00 0,05 0,03 0,11 Non-carbonate hardness * Stężenie poniżej dolnego limitu oznaczalności / Below the lower limit of quantifying. M. Drewnik, M. Stolarczyk, Ł. Jelonkiewicz — Odczyn masy torfowej... 307

Literatura Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wydaw. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, Poznań. Lowe E. F., Keenan L. W. 1997. Managing phosphorus-based, cultural eutrophication wetlands: a conceptual approach. Ecological Engineering 9: 109–118. Łajczak A. 2010. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (warunki wodne). Krameko sp. z o.o., Kraków, maszynopis. Malec M. 2009. Ocena procesu torfotwórczego na wybranych torfowiskach wysokich w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 17: 243–252. Meissner R., Leinweber P., Rupp H., Shenker M., Litaor M.I., Robinson S., Schlichting A., Koehn J. 2008. Mitigation of Diffuse Phosphorus Pollution during Rewetting of Fen Peat Soils: A Trans-European Case Study, Water, Air and Soil Pollution 188 (1–4): 111–126. Michalik S. 1996. Charakterystyka opisowa zbiorowisk roślinnych. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego – Operat ochrony zbiorowisk roślinnych – część I. Kraków – Ustrzyki Dolne, maszynopis. Michalik S., Koczur A., Korzeniak J. 2010. Operat ochrony ekosystemów torfowiskowych i bagiennych (fitosocjologia). W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Krameko sp. z o.o., Kraków, maszynopis. Mitka J., Gawroński S., Szewczyk M., Korzeniak J. 2010. Operat ochrony roślin naczyniowych. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Krameko sp. z o.o., Kraków, maszynopis. Mróz W. (red.) 2010. Monitoring siedlisk przyrodniczych. Przewodnik metodyczny. Część I. GIOŚ, Warszawa, 311 ss. Okruszko H., Piaścik H. 1990. Charakterystyka gleb hydrogenicznych. Wydawnictwo ART, Olsztyn, 291 ss. Pazdro Z., Kozerski B. 1990. Hydrogeologia ogólna. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Prędki R. 1998. Monitoring stanu uwilgocenia wybranych obszarów młak i torfowisk w dolinie Wołosatego. Roczniki Bieszczadzkie 6: 329–332. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-glacial and holocene vegetation of the Bieszczady Mts. (Poish Eastern Carpathians). PWN, Warszawa – Kraków, 202 ss. Renger M., Wessolek G., Schwärzel K., Sauerbrey R., Siewert Ch. 2002. Aspects of peat conservation and water management. Journal of Plant Nutrition and Soil Science 165(4): 487–493. Rydlin E. 2000. Potencially mobile phosphorus in Lake Erken sediment, Water Res. 34(7): 2037–2042. Skiba S. 1996. Gleby. W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego – Operat ochrony zasobów przyrody nieożywionej i gleb. Kraków – Ustrzyki Dolne, maszynopis. Skiba S., Drewnik M., Prędki R., Szmuc R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 2, 88 ss. Skiba S., Żyła M., Klimek M., Prędki R. 2006. Gleby doliny górnego Sanu w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie 14: 215–220. 308 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Summary Raised peat-bogs are placed on a special position among the natural habitats. The Wołosate peat bog, located in the Bieszczady National Park (Western Biesz- czady Mountains), is an example of ombrotrophic, raised peat bog. According to approved protection plan land melioration focused on the water level elevation within the northern and north-eastern part of the peat bog were done. Due to this works the fragments of peat bog edge was partially flooded as a result of creation of minor water reservoirs (Fig. 1). The aim of the study was to measure pH of soils of the Wołosate peat bog. The research were based on measurements of soil pH in the 11th transects (Tab. 1, 2; Fig. 2, 3, 4) as well as the analysis of the chemical properties of water samples collected from water reservoirs adjacent to the peat bog (Tab. 3). The values of the pH of the Wołosate peat bog soils are highly acidic and thus they are characteristic for ombrotrophic, raised peat bogs (Tab. 1; Fig. 5). pH analysis of the Wołosate peat bog soils as well as water samples analysis, do not indicate the problem of eutrophication. 309 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 309–345

Grażyna Holly Received: 11.04.2012 Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego Reviewed: 23.07.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]

Krzyże i kapliczki przydrożne na pograniczu polsko–słowacko–ukraińskim Wayside crosses and shrines in Polish–Slovak–Ukrainian borderland

Abstract: Study was focused on wayside shrines and crosses within the territory of International Biosphere Reserve „Eastern Carpathians”. Basing on field inventory and library query the analysis of objects studied in terms of typology was undertaken, and their role in the landscape and directions of stylistic changes was defined.

Key words: International Biosphere Reserve „Eastern Carpathians”, wayside cross, shrine.

Wstęp Krzyże przydrożne pojawiły się na polskiej ziemi wraz z chrześcijaństwem, kiedy to misjonarze, niosąc Dobrą Nowinę, wznosili je w pogańskich miejscach kultu, jako symbole zwycięstwa Dobra nad Złem. Na Ziemi Sanockiej, jeszcze do XVI wieku, stojące przy drogach krzyże, zwane Bożą Męką (Passio Domini), były bardzo rzadkie, a „ponieważ były zjawiskiem rzadkim, służyły do orjentacji topograficznej i nadawały nazwę przyległym rolom, np. w Zarszynie łąka u Bożej Męki (pratum apud passionem Domini). Liczne natomiast były krzyże wyrzyna- ne na drzewach jako znaki graniczne” (Dąbkowski 1923). Z upływem czasu, szczególnie w okresie kontrreformacji, ich liczba znacznie wzrosła, o czym pisał w 1878 r. w „Encyklopedii Kościelnej” ks. Michał Nowodworski: „W żadnym kraju po dziś dzień nie masz tyle dużych krzyżów przy drogach, po polach i po cmentarzach wiejskich jak u nas” (Nowodworski 1878). Krzyże i kapliczki przy- drożne stawiane były w miejscach ważnych wydarzeń, na granicy wsi i wśród zabudowań, a także na rozstajach dróg, czy przy źródłach. W ostatnich wiekach obecność krzyży i kapliczek przydrożnych urosła dodatkowo do rangi symbolu narodowego. Z tego też względu były one planowo niszczone, począwszy od za- borców, następnie przez okupantów hitlerowskich i władzę komunistyczną. Krzyże i kapliczki przydrożne są dziś tak naturalnym elementem krajobrazu polskiej wsi, że często nie dochodzi się przyczyn ich powstania. Ich obecność wskazuje na przynależność wyznaniową danego obszaru, a zamieszczone róż- nego rodzaju inskrypcje i symbole odzwierciedlają panujące na danym obsza- 310 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) rze stosunki etniczne i kulturowe. Na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim, gdzie przez wieki stykały się oraz przenikały nawzajem dwie tradycje religijno- -kulturowe – zachodnia (łacińska) i wschodnia (bizantyjsko-ruska) – wykształcił się oryginalny krajobraz sakralny. Jego elementami są również krzyże i kapliczki przydrożne, stanowiące interesujący materiał badawczy pod względem formy, rozmieszczenia i symboliki religijnej.

Cel i metody Krzyże i kapliczki przydrożne w Polsce doczekały się wielu szczegóło- wych opracowań. Brakuje jednak publikacji dotyczących pogranicza polsko- -słowacko-ukraińskiego, gdzie w 1992 r. utworzono Międzynarodowy Re- zerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Na przestrzeni kilku wieków ukształ- tował się tu krajobraz sakralny będący efektem współistnienia społeczności zróżnicowanej pod względem wyznaniowym i kulturowym. Głównym celem artykułu jest przedstawienie istniejących na pograniczu polsko-słowacko- -ukraińskim obiektów małej architektury sakralnej, do których zaliczane są kapliczki i krzyże przydrożne, określenie ich roli w krajobrazie oraz ustalenie kierunków przekształceń. Obiekty te nie zostały dotychczas zinwentaryzowa- ne i opracowane. Wiele z nich uległo już zniszczeniu i zniknęło bezpowrot- nie, szczególnie po polskiej stronie badanego obszaru. Inne natomiast, które zostały odnowione niezgodnie z dawną tradycją, straciły na swej wartości historycznej. Materiał został przygotowany w oparciu o badania terenowe oraz kwerendę archiwalną i biblioteczną. Badania terenowe przeprowadzono w latach 2010– 2011 r., podczas których wykonano szczegółową inwentaryzację istniejących kapliczek i krzyży przydrożnych oraz oceniono stan zachowania zabytkowych obiektów powstałych przed 1939 r. Podczas prac terenowych zastosowano podstawowe metody badawcze. Analizę rozmieszczenia krzyży i kapliczek przeprowadzono z wykorzystaniem map historycznych, przetworzonych przez oprogramowanie firmy ESRI oraz metod graficznych i statystycznych. Dane dotyczące formy i stylu krzyży przydrożnych poddano klasyfikacji metodą nie- ważonej pary-grupy z wykorzystaniem średnich arytmetycznych (UPGMA) i odległości Nei’a i Li (1979). Dla wykazania stopnia stałości uzyskanych grup zastosowano bootstrapowanie metodą Monte Carlo na podstawie 499 losowych permutacji. Obliczenia wykonano przy pomocy programu PhylTtools (Buntjer 1997–2001). Uzyskane macierze odległości zostały następnie przeniesione do programu Phylip (Felsenstein 2004), gdzie topologie drzew UPGMA i relatyw- ne wartości bootstrap obliczone zostały na podstawie procedur NEIGHBOR i CONSENSE. Dla graficznego zobrazowania wyników wykorzystano program MEGA 5 (Tamura i in. 2011). G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 311

W artykule pominięto krzyże i kapliczki położone bezpośrednio przy świątyniach (tzw. placach przykościelnych) oraz na cmentarzach, a także wzniesione w miejscu nieistniejących świątyń.

Obszar badań Obszar objęty opracowaniem należy do Zewnętrznych Karpat Wschodnich i położony jest po północnej i południowej stronie Karpat, pomiędzy Przełęczą Łupkowską a Przełęczą Użocką. Charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, które chronione są zarówno po polskiej, ukraińskiej i słowackiej stronie, za pomocą różnych form. Teren objęty badaniem wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. W polskiej części badanego obszaru występują w większości miejscowo- ści historyczne, których mieszkańcy zostali wysiedleni po II wojnie światowej. Obszar ten zamieszkuje ok. 3 400 osób (Rocznik Statystyczny 2002), a gęstość zaludnienia wynosi niecałe 4 os./km2. Dla porównania w 1921 r. gęstość zaludnienia wynosiła w tym regionie 27,15 os./km2 (Statystyka Polski 1921). Słowacka część badanego obszaru położona jest w północno-wschodniej czę- ści kraju. Obszar ten zamieszkuje ok. 45 000 mieszkańców, a gęstość zaludnienia wynosi ok. 56 osób/km2 (Timura L. i in. 2008). Po stronie ukraińskiej badaniem objęto dolinę górnego Użu wraz z jego źró- dłami, w granicach Użańskiego Parku Narodowego (północno-zachodnia część Zakarpacia) oraz dolinę górnego Sanu z fragmentem zlewni Dniestru w granicach Nadsiańskiego Regionalnego Parku Krajobrazowego. Obecnie obszar ten zamieszkuje ok. 9 000 osób, a gęstość zaludnienia wynosi ok. 46 osób na km2 (Maryskewych, Niewiadomski 2004). Początki wielowyznaniowej i wielokulturowej tradycji badanego obszaru sięgają XIV w., kiedy to rozpoczęło się zasiedlanie tych ziem, z kulmina- cją przypadającą na przełom XV/XVI w. – rycina 1. W najwyżej położonych górskich ostępach na polsko-węgierskim pograniczu rozwinęło się osadnictwo kultury wołosko-ruskiej. Począwszy od XVI wieku, we wsiach, w których roz- wijał się handel, przemysł drzewny oraz naftowy, nastąpił wzrost liczby ludności żydowskiej. Pod wpływem ciągłego kontaktu i mieszania się wielonarodowej społeczności pochodzenia polskiego, ruskiego i wołoskiego, ukształtowały się specyficzne rejony etnograficzne: bojkowski i łemkowski. Badany obszar zna- lazł się w strefie Bojkowszczyzny, ukształtowanej przez nałożenie się migracji wołoskiej na rolnicze osadnictwo ruskie. Od strony zachodniej widoczne były wpływy Łemkowszczyzny – rejonu, gdzie elementy ruskie i wołoskie zmieszały się z istniejącym wcześniej rolniczym osadnictwem polskim. 312 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 1. Osadnictwo na obszarze MRB „Karpaty Wschodnie” (opracowanie własne na podstawie: Fastnacht 1962; Jawor 2004; Slobodjan 2003; Timur i inni 2008). Fig. 1. Settlements within IBR „Eastern Carpathians” (original, based on: Fastnacht 1962; Slobodjan 2003; Jwor 2004; Timur et al. 2008).

Geneza i typologia kapliczek przydrożnych Krzyże i kapliczki przydrożne to niewielkie, wolnostojące obiekty chrześcijańskiej architektury sakralnej. Charakteryzują się różnorodnością form i bogactwem zdobienia – od prostych krzyży drewnianych po przypominające miniaturowe świątynie kapliczki. Tradycja chrześcijańska wiąże pochodzenie nazw kapliczek z osobą św. Marcina z Tours (Nowodworski 1878). Jeden z najwybitniejszych polskich badaczy problematyki małej architektury sakralnej, Tadeusz Seweryn, pisał: „Nazwa łacińska capella pochodzi od cappa, tzn. płaszcz. W szczególności chodzi tu o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, wdziewany jako tarcza ochronna przez królów francuskich podczas wypraw wojennych. Cela, w której przechowywana była owa cappa S. Martini, zwana jest kaplicą, a dozorcy – jej kapelanami. Według ich wzoru budowano małe, skromne świątynie, które potem przeobrażano w kościoły” (Seweryn 1958). Kaplicami nazywano także zewnętrzne przybudówki do kościoła, służące do przechowywania relikwii męczenników G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 313

(Seweryn 1958). Już od IV w., początkowo na grobach męczenników, a później we wsiach i przy traktach, stawiano małe kapliczki, co podnosiło pobożność mieszkańców wsi i dawało często początek nowym parafiom (Nowodworski 1878). Posiadają one wyraźną wnęką, wewnątrz której umieszczony jest obraz, figura lub niewielki krucyfiks i różne dewocjonalia. W Kościele wschodnim, pomimo wydawanych ograniczeń, powstawały kaplice fundowane przez osoby zamożne oraz liczne krzyże stawiane przez ludność wiejską, często bez wiedzy miejscowego biskupa (Nowodworski 1878). Sprzyjało to rozwojowi form i bogactwa w zdobnictwie, w zależności od umiejętności lokalnych artystów ludowych. Ukształtowana przez wieki różnorodność form polskich kapliczek przydrożnych utrudnia przeprowadzenie ich uniwersalnej klasyfikacji (Kłodnicki 2011). Ze względu na zróżnicowane formy tych obiektów i umiejscowienie kapliczek w przestrzeni wyróżnić można następujące ich typy i rodzaje (według typologii opracowanej na podstawie: Seweryn 1958; Janicka-Krzywda 1991; Kłodnicki 2011 i odpowiednio zmodyfikowanej przez autorkę): I. kapliczki domkowe naziemne z dachem dwuspadowym, wielospadowym, stożkowatym lub cebulastym: A. zbudowane na planie poligonalnym lub kołowym, ze ściankami lub słupami nakrytymi daszkiem i ołtarzykiem w środku; B. zbudowane na planie poligonalnym lub kołowym, ze ściankami nakrytymi daszkiem z ołtarzykiem i apsydą; II. wnękowe naziemne, z dachem dwuspadowym, wielospadowym, stożkowatym lub cebulastym, zbudowane na planie poligonalnym lub kołowym: C. jednokondygnacyjne, z jedną dużą wnęką; D. wielokondygnacyjne, zazwyczaj z wnęką na każdym poziomie; E. z jedną dużą wnęką w kształcie groty lub niszy z kamieni; III. słupowe, skrzynkowe (szafkowe): F. w kształcie słupa (okrągłego lub kwadratowego), z ustawioną figurą, krzyżem lub przeszkloną szafką; G. zawieszone na drewnianym lub murowanym słupie, na postumencie krzyża lub w jego dolnej części.

Ad. I. Kapliczki domkowe naziemne stanowią różnego rodzaju małe budowle przypominające domki (Ryc. 2). Budowano je z drewna, murowano z łamanych kamieni i cegły. Zewnętrzne ściany murowanych kapliczek, zwłaszcza wtedy, gdy spoiwem była glina, zawsze były tynkowane i malowane wapnem. Mają najczęściej dachy dwuspadowe lub brogowe, pokryte w przeszłości dranicami, gontem lub dachówką, a obecnie blachą. Najczęściej kapliczki domkowe wznoszono na planie kwadratu lub prostokąta, czasami dodawano niewielką część prezbiterialną zamkniętą półkoliście (apsydę – typ I B). Elementami dekoracyjnymi były ozdobne fasady ze szczytami, a także ogródki kwiatowe 314 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) oraz drzewa i krzewy ozdobne. Na dachu wznoszono bezpośrednio krzyż lub wieżyczkę zwieńczoną krzyżem. Formy architektoniczne kapliczek domkowych ulegały różnym przemianom, czego wyrazem jest różnorodność kształtów szczytów, dachów, hełmów i zdobnictwa. Kapliczki domkowe naziemne mają często wszystkie ściany zabudowane, a z frontu – drzwi wejściowe. Ad. II. Kapliczki wnękowe zbudowane są z kamienia lub cegły, w formie prostopadłościanów nakrytych dwuspadowymi lub brogowymi daszkami, często dzielonymi gzymsami na kondygnacje o różnej wysokości lub uskokowo zwężające się ku górze. W ścianie frontowej podstawy kapliczki znajdują się wnęki w kształcie niszy, z figurą lub wizerunkiem religijnym (Ryc. 3). Dawniej wnęki z figurami świętych osób – najczęściej Matki Bożej – umieszczano na fasadach domu. Począwszy od XIX wieku wznoszono kapliczki w kształcie grot, w nawiązaniu do objawień maryjnych w Lourdes (Ryc. 4). Ad. III. Kapliczki słupowe mają kształt słupa lub postumentu zwieńczonego przeszkloną szafką (lub nie) z figurą lub krzyżem. Słup jest prastarym symbolem wspólnym wielu kulturom, łączy świat ziemski ze światem niebiańskim. Można się tu doszukiwać pewnej analogii do słupów kultowych pogańskich plemion ruskich. W przeszłości wznoszono słupy, na których stawiano naczynia z popiołami zmarłych. Były one nakryte od góry daszkiem zabezpieczającym przed deszczem i śniegiem. Najczęściej kapliczka słupowa posiadała formę czterobocznej latarni nakrytej brogowym lub stożkowym daszkiem, osadzonej na słupie lub kolumnie. W środku znajdowała się figura świętego, rzadziej oleodruki. Do tej grupy zaliczamy także kapliczki zbudowane z niewielkich zazwyczaj skrzyneczek, zawieszonych na drzewach lub ścianach budynków, zawierające w środku figurę lub obraz. Kapliczki tego typu umieszczano najczęściej na drzewach, słupach, ścianach domów.

Kapliczki przydrożne na badanym terenie Falkowski i Pasznycki badający obszar Bieszczadów w okresie międzywo- jennym zaobserwowali, że w części północnej Bojkowszczyzny występuje dużo krzyży przydrożnych, najczęściej z Męką Pańską (Falkowski, Pasznycki 1935). W południowej części regionu odnotowali liczniejsze występowanie murowanych kapliczek domkowych naziemnych, z częścią prezbiterialną zamkniętą półkoliście. Natomiast w części zachodniej zauważyli stosunkowo liczne wystę- powanie kapliczek skrzynkowych. Wyjątek stanowiła kapliczka domkowa w formie rotundy, istniejąca do końca II wojny światowej w Stuposianach. Falkowski i Pasznycki odnotowali: „Jest to okrągła, murowana kapliczka. W środku jest ona pusta, jedynie na ścianie na wysokości wyciągniętej ręki znajduje się szesnaście obrazków treści religijnej powycinanych z dzienników” (Falkowski, Pasznycki 1935). Okrągły kształt symbolizuje niebo, podkreśla godność i świętość przed- G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 315

Ryc. 2. Jabłonka Wyżna (Ukraina – Nadsański Park Krajobrazowy) – kapliczka naziemna domkowa. Fig. 2. Jabłonka Wyżna (Ukraine – San River Landscape Park) – house-like shrine.

Ryc. 3. Kiełczawa (Polska) – Ryc. 4. Rzepedź (Polska) – kapliczka kapliczka wnękowa. wnękowa w kształcie groty. Fig. 3. Kiełczawa (Poland) – niche Fig. 4. Rzepedź (Poland) – niche shrine. shrine in shape of grotto. 316 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) miotów, jakie się znajdują w środku, wydzielając wokół przestrzeń o szczegól- nym znaczeniu. Takie kapliczki wznoszono najczęściej nad źródłami. Kapliczki podobnego kształtu znajdziemy dziś m.in. w Tureczkach Niżnych na Ukrainie. W latach 2010–2011 stwierdzono na badanym obszarze 101 kapliczek, z czego 32 pochodzą sprzed II wojny światowej, natomiast pozostałych 69 zostało wzniesionych w późniejszym okresie. Pod względem formy najwięcej zachowa- ło się kapliczek domkowych naziemnych, zbudowanych na planie poligonalnym lub kołowym, ze ściankami lub słupami nakrytymi daszkiem, kryjącymi jedną dużą figurę lub obraz (typ A) – 43%. Są to w większości kapliczki murowane i otynkowane, malowane na kolor biały. Kolor ten symbolizuje czystość, zwy- cięstwo, doskonałość, Boskie światło (Seibert 2002). W rejonie doliny Osławy i Osławicy występują również kapliczki bielone wapnem z dodatkiem kremowe- go lub niebieskiego pigmentu. Kolor niebieski był tradycyjnie stosowany przy dekoracji kapliczek poświęconych Najświętszej Maryi Pannie. W tradycji chrze- ścijańskiej symbolizował kolor nieba, powietrza i wody, a także czystość, prawdę i wierność (Seibert 2002). Na Ukrainie, we wsiach położonych w Nadsańskim Parku Krajobrazowym, spotyka się ponadto kapliczki pomalowane na kolor fio- letowo-purpurowy. W symbolice chrześcijańskiej kolor ten odnoszony jest do Chrystusa jako prawdziwego władcy świata. Jest także symbolem męki Pańskiej i krwi Chrystusa (Seibert 2002). Natomiast kapliczki w kształcie słupa (okrągłego lub kwadratowego), z usta- wioną szafką z figurą, krzyżem lub obrazem (typ F) stanowią ok 25% spośród wszystkich stwierdzonych typów (Ryc. 5). Tego typu kapliczki najliczniej wy- stępują w polskiej części badanego obszaru i pochodzą z końca XX i początku XXI w. (Ryc. 6). Z reguły mają kształt niewielkiej drewnianej skrzynki miesz- czącej niewielką figurką Matki Bożej, zawieszonej na słupie (Studenne), drze- wie (Brzegi Górne) lub w dolnej części drewnianego krzyża (Wetlina, Nasiczne). Natomiast w ostatnich latach stawiane są przy domostwach większe kapliczki, składające się z murowanego cokołu, na którym ustawiona jest przeszkolona szafka z figurą. Najmniej występuje kapliczek zbudowanych w kształcie jednej dużej wnęki, przypominających grotę lub niszę z kamieni (3%). Tego typu kapliczki stały się popularne w Polsce i Europie po objawieniu Matki Bożej w gro- cie Massabielle w Lourdes (1858 r.). Na badanym terenie występują tylko w części polskiej (Ryc. 7, 8), gdzie najwięcej jest wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Współcześnie wznoszone kapliczki w odniesieniu do całego obszaru należą do typu kapliczek domkowych (typ A) i słupowych (typ F i G) – rycina 7. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 317

Ryc. 5. Zróżnicowanie typów kapliczek na badanym obszarze w 2011 r. Legenda: A – kapliczki domkowe naziemne na planie poligonalnym lub kołowym; B – kapliczki domkowe naziemne na planie poligonalnym lub kołowym z apsydą; C – kapliczki wnękowe, z jedną dużą wnęką; D – kapliczki wnękowe wielokondygnacyjne; E – kapliczki z jedną dużą wnęką w kształcie groty lub niszy z kamieni; F – w kształcie słupa, z ustawioną szafką z figurą, obrazem lub krzyżem; G – zawieszone na słupie, postumencie krzyża lub w jego dolnej części. Opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej. Fig. 5. Diversity of shrine types in the area studied in 2011. Legend: A – house-like shrines on the plan of polygon or circle; B – house-like shrines on the plan of polygon or circle, with the apse; C – niche shrines with one large niche; D – multistorey niche shrines; E – shine with one large grotto-like niche or stone niche; F – in shape of column with set locker with figure, painting or cross inside; G – hanged on wooden or brick column, on pedestal of cross or in lower part of cross (original, based on field inventory).

Ryc. 6. Zróżnicowanie poszczególnych typów kapliczek w ukraińskiej, słowackiej i polskiej części badanego obszaru w 2011 r.: 1 – Ukraina, 2 – Słowacja, 3 – Polska; Objaśnienia A–G – patrz rycina 5. Opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej. Fig. 6. Diversity of shrine types in Ukrainian, Slovak, and Polish part of the area studied in 2011. 1 – Ukraine, 2 – Slovakia, 3 – Poland; Explanations A–G – see fig. 5. Sources: original, based on field inventory. 318 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 7. Zróżnicowanie poszczególnych typów kapliczek na badanym obszarze wzniesionych w latach 1850–1944 (I) i 1945–2011 (II). Opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej. Objaśnienia – patrz rycina 5. Fig. 7. Diversity of shrine types in the area studied in 1850–1944 (I) and 1945–2011 (II). Explanations – see fig. 5.Sources: original, based on field inventory.

Najstarsze kapliczki występują w części zachodniej badanego obszaru, w granicach Polski (Ryc. 8). Pod względem typologicznym są to kapliczki naziemne z niewielką apsydą. Położone są one na przełęczach lub w pobliżu źródeł, któ- rym przypisane są lecznicze właściwości. Według tradycji te miejsca związane są z objawieniem się Sacrum i cudownymi wydarzeniami przyciągającymi miesz- kańców. Do jednych z najstarszych na badanym obszarze należy kapliczka w Rabem k. Baligrodu, pochodząca z początku XIX w. Kapliczka zlokalizowana jest w pobliżu źródła, w okolicy zwanej „Synarewo”. Z jej pochodzeniem zwią- zana jest legenda, według której mieszkańcowi Huczwic – Mikołajowi Syczowi – pewnego dnia, podczas wypasu wołów na łące, ukazała się Matka Boża. Miała życzenie, żeby Mikołaj wybudował we wskazanym miejscu kapliczkę dziękczyn- ną, w zamian za uzyskaną łaskę uzdrowienia choroby oczu. Na pamiątkę tego wydarzenia wzniesiono początkowo drewnianą kapliczkę, a później w jej miejsce murowaną, z kamienia i z dachem z blachy. Do kapliczki pielgrzymowali wierni z okolicznych wsi, szczególnie w święto Wniebowstąpienia, kiedy to był odpust w pobliskich Huczwicach. Pątnicy, w powrotnej drodze, zabierali z sobą wodę ze źródełka wypływającego spod kapliczki, do domów – z wiarą, że będzie leczyć różne dolegliwości. W Balnicy natomiast stoi kapliczka domkowa murowana z kamienia łamanego, nietynkowana, zwieńczona hełmem wykonanym z blachy. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 319

Z 1918 r. pochodzi kapliczka wzniesiona w pobliżu źródełka przy wjeździe do Baligrodu – przy starym trakcie handlowym zwanym „baligrodzkim”. Ufundo- wała ją rodzina Głogowskich w intencji zbawienia syna, który zginął podczas I wojny światowej. W pobliżu kapliczki wypływa źródło, które według tradycji posiada właściwości lecznicze. Cudownej interwencji Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi przypisywane jest ocalenie od egzekucji w 1944 r. mieszkańca Baligrodu, Tadeusza Janasa, podczas której oddziały UPA wymordowały 42 innych mieszkańców. W pobliżu źródła wzniesiono ponadto dwie inne kapliczki – w Studennem i Terce. Zachowały się ponadto kapliczki występujące wzdłuż szlaków do lokalnych, w przedwojennych Bieszczadach, miejsc pielgrzymkowych. W nieistniejącej wsi Caryńskie, w pobliżu cerkwiska, znajduje się kapliczka wnękowa zbudowana z kamieni, pozbawiona wyposażenia oraz dachu. Caryńskie było do II wojny światowej znanym w regionie miejscem pielgrzymkowym. Drugim miejscem pielgrzymkowym w Bieszczadach była Łopienka. Do dziś przetrwała samotnie stojąca na dawnym szlaku pielgrzymkowym murowana kapliczka w rejonie Przełęczy Hyrcza. Została ona wzniesiona po I wojnie światowej za sprawą mieszkańca Woli Górzańskiej, w miejscu poprzedniej, datowanej na XVIII wiek. W polskiej części badanego obszaru współczesne kapliczki wznoszone są najliczniej we wsiach położonych poza granicami Bieszczadzkiego Parku, a więc tam, gdzie wysiedlenia były przeprowadzone w ograniczonym zakresie i ma miejsce kontynuacja dawnej tradycji. Mają one w większości kształt kapliczek szafkowych z figurą na murowanym postumencie (typ F). Najczęściej lokowane są przy domach, w intencji opieki. Oryginalnością wyróżnia się tzw. „kapliczka pamięci” w Cisnej, ufundowana przez Z. Pękalskiego, A. Potockiego, J. Pysia i T. Wojnarowskiego. Upamiętnia ona 31 osób, w większości artystów otoczo- nych legendą, związanych z historią powojenną Bieszczadów. Kapliczkę zwień- cza mała szafka z rzeźbą Z. Pękalskiego przedstawiającą Chrystusa Frasobliwego (figurę skradziono w listopadzie 2011 r., a w maju 2012 roku wstawiono nową). Po stronie ukraińskiej bardzo licznie występują kapliczki przydrożne we wsiach położonych w Nadsańskim Parku Krajobrazowym. Są to w większości współczesne kapliczki murowane, wzniesione przy domostwach. Najstarsze, wzniesione najprawdopodobniej w miejscach wcześniej rozebranych kapliczek, należą do typu naziemnych domkowych, zbudowanych na planie kwadratu i ośmiokąta oraz nakrytych dachem czterospadowym. Współcześnie budowane kapliczki nawiązują do tradycji wschodniej, zbudowane są na planie kwadratu i nakryte dachem z blachy, z pięcioma małymi cebulkami (Ryc. 9). Widoczną regułą jest brak podawania na kapliczkach daty ich budowy. Dekoracja architek- toniczna nawiązuje do tradycji, zwyczajów i upodobań regionalnego osadnictwa (Sidor 2008). 320 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 321

Natomiast na terenie Użańskiego Parku Narodowego występują tylko 3 kapliczki – w Wyszce z 2005 r., w Kostrinie i Soli – 2007 r. (pw. św. Anny). Kaplicz- ka w Wyszce wyposażona jest w sygnaturkę z zawieszonym na niej dzwonkiem. Dawniej dzwony nie tylko zwoływały na modlitwę, czy zawiadamiały o śmierci, ale także odpędzały „gromy i złe duchy” (stąd m.in. tzw. dzwonek przeciwgro- mowy) (Seweryn 1958). Najmniej kapliczek występuje w części słowackiej badanego obszaru. Na tym terenie występuje jedna kapliczka naziemna domkowa z apsydą we wsi Ulickie Krive (Ryc. 10), wzniesiona przez mnicha Ihnatija Čo-

Ryc. 8. Rozmieszczenie kapliczek przydrożnych na pograniczu polsko-słowacko- ukraińskim, wzniesionych w latach 1850–2011. I A – kapliczki domkowe naziemne ze ściankami lub słupami, na planie prostokąta, kwadratu lub poligonalnym; I B – kapliczki domkowe naziemne z apsydą; II C – kapliczki wnękowe, z jedną dużą wnęką; II D – kapliczki wnękowe, wielokondygnacyjne, zazwyczaj z wnękami na każdym poziomie; II E – kapliczki z jedną dużą wnęką w kształcie groty lub niszy z kamieni; III F – w kształcie słupa (okrągłego lub kwadratowego), z ustawioną szafką z figurą, obrazem lub krzyżem; III G – zawieszone na drewnianym lub murowanym słupie, na postumencie krzyża lub w jego dolnej części. I – 1850–1900; II – 1901–1939; III – 1940–2011; IV – nieznana data budowy; V – wzniesiona w miejscu starszej Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań terenowych i map historycznych –Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grosseherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina, Carl Kummerer Ritter von Kummersberg, Vien 1880 (1:115 000) – arkusze: Umgebungen von Baligrod Und Wola MichowUmgebungen von Lutowiska Podbusz Turka und Borynia (1:75000), mapy topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego (1:100 000), arkusze: Dźwiniacz Górny (19137), Ustrzyki Dolne (19138), Turka (1937).

Fig. 8. Distribution of wayside shines in the Polish-Slovak-Ukrainian borderland build in 1850–2011. I A – house-like shrines with walls or columns, on the plan of rectangle, square or polygon; I B – house-like shrines with the apse; II C – niche shrines with one large niche; II D – multistorey niche shrines, usually with niches in each storey; II E – shine with one large grotto-like niche or stone niche; III F – in shape of column (round or square) with set locker with figure, painting or cross inside; III G – hanged on wooden or brick column, on pedestal of cross or in lower part of cross I – 1850–1900; II – 1901–1939; III – 1940–2011; IV – unknown date of building; V – built in place of older one. Source: original, basing on field inventory and historical maps – cadaster mapa 1852 r. (1:2880), Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grosseherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina, Carl Kummerer Ritter von Kummersberg, Vien 1880 (1:115 000) – arkusze: Umgebungen von Baligrod Und Wola MichowUmgebungen von Lutowiska Podbusz Turka und Borynia (1:75000), topographic maps of Military Geographical Institute (1:100 000), sheets: Dźwiniacz Górny (1937), Ustrzyki Dolne (1938), Turka (1937). 322 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 9. Szandrowiec (Ukraina – Nadsański Ryc. 10. Ulickie Krive (Słowacja) – PK) – współczesna kapliczka domkowa. naziemna kapliczka domkowa. Fig. 9. Szandrowiec (Ukraine – San River Fig. 10. Ulickie Krive (Slovakia) – house- Landscape Park) – contemporary house- like shrine. like shrine. kynu z Góry Athos w Grecji. Ponadto w Runinie występują niewielkie kapliczki skrzynkowe wzniesione współcześnie w miejscu zwanym „Tri studničky”, gdzie według tradycji objawiło się sacrum i dokąd pielgrzymują licznie mieszkańcy regionu. Początki tej tradycji sięgają 1927 r., kiedy w pobliżu trzech studzienek na górze Verśok, ukazała się 9-letniemu chłopcu, Jurajowi Regulowi, Matka Boża. W opowieść chłopca uwierzył miejscowy greckokatolicki nauczyciel Popovič. Wkrótce do tego miejsca zaczęła podążać miejscowa ludność, wierząc w lecznicze właściwości źródełka. Po II wojnie światowej „Trzy studzienki” popadły w zapomnienie. Odnowienia miejsca objawienia dokonali w 1991 r. wierni z Ru- niny, z inicjatywy prawosławnego księdza z Topol’i, ojca M. Rusiča (Podvihor- latske noviny 2007), wznosząc kapliczki i pielęgnując pobożną tradycję. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 323

Dedykacje kapliczek Kapliczki są zazwyczaj wyposażone w ludowe drewniane rzeźby, malowidła na deskach lub oleodruki z wizerunkiem Jezusa Chrystusa i Matki Bożej. W ich sąsiedz- twie zawieszane są często wota w postaci różańców, krzyżyków, czy też obrazków i medalików. Wraz z rozwojem kultu świętych wznoszono kapliczki z figurami lub obrazami Świętych Pańskich, z prośbą o opiekę, pośrednictwo i wstawiennictwo. Święty wydawał się bliski, spieszący z pomocą w różnorakich problemach. W XX w. stopniowo znikały wpływy ludowe w wystroju kapliczek, a rzeźby wykonane często przez miejscowych artystów zastępowano figurami gipsowymi, często „schematycz- nymi”, kupionymi na miejskich jarmarkach. Powszechny był również zwyczaj umieszczania w kapliczkach rzeźb Matki Bo- żej, która w polskiej religijności ludowej zawsze odgrywała kluczową rolę. Do najpo- pularniejszych przedstawień w polskiej części badanego obszaru należą: Matka Boża z Dzieciątkiem (ok. 50%) i Matka Boża z sercem gorejącym (ok. 45%) oraz NMP Niepokalanie Poczęta (Ryc. 11). W kapliczkach, oprócz rzeźb, umieszczano także obrazy z wizerunkiem Maryi, z których najpopularniejsze są kopie cudownego wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej czczone w całej Polsce oraz MB Nieustającej Opieki. W kapliczce usytuowanej na przełęczy w Polankach k. Łopienki znajduje się wizerunek lokalnie czczonej MB Łopieńskiej, a w Rabem – MB Zagórskiej. Natomiast w kapliczkach domkowych występujących w ukraińskiej części badanego obszaru najliczniejsze są obrazy Matki Bożej i Jezusa Chrystusa z gorejącym sercem (oleodruki). Wokół nich zawieszano i ustawiano różne mniejsze oleodruki oraz małe figurki Matki Boskiej, krzyże, flakony z bukietami kwiatów wykonanych z papieru oraz świece (Ryc. 12). Bardzo rzadko na całym obszarze stawiane są figury Świętych Pańskich, pomimo, że w przekonaniu wiejskiej społeczności każdy święty spełniał określone funkcje i patronat. I tak na przykład św. Mikołaj opiekował się sierotami i pannami na wydaniu, św. Anna kojarzyła małżeństwa, św. Antoni pomagał w odnalezieniu rzeczy zagubionych, św. Jan Nepomucen chronił od powodzi i gradobicia, strzegł domostwa i zasiewów przed powodzią, i nawałnicami, a do św. Józefa modlono się o dobrą śmierć. W Kalnicy znajduje się wzniesiona na początku XX w. kapliczka szafkowa, z figurą św. Antoniego i Najświętszej Maryi Panny. Kapliczka została wybudowana przez mieszkańca Lisznej – Babicza, w intencji zdrowia rodziny. Obecnie mieszkań- cy wsi odprawiają przy kapliczce nabożeństwa majowe. Natomiast w Smolniku przy moście występuje współczesna kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena. Warto jednak podkreślić, że w części ukraińskiej kapliczki z figurą ustawioną na postumentach nie występują dość powszechnie, a na Słowacji i Zakarpaciu (Ukraina) nie odnotowano żadnej. Może mieć to związek z przeważającą na tym terenie do połowy XX w. tradycją wschodnią, w której forma obrazowania figuralnego nie występuje. 324 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 11. Sakowczyk (Polska) – figura Ryc. 12. Boberka (Ukraina – Nadsański NMP Niepokalanie Poczętej w kapliczce PK) – wnętrze kapliczki domkowej. domkowej. Fig. 12. Boberka (Ukraine – San River Fig. 11. Sakowczyk (Poland) – figure of Landscape Park) – interior of the house- The Blessed Mother in house-like shrine. like shrine.

Geneza i typologia krzyży przydrożnych Krzyż w chrześcijaństwie jest symbolem wiary i zbawienia, zwycięstwa życia nad śmiercią (Cirlot 2001). Dawniej krzyże przydrożne, na których znajdowała się figura Chrystusa Ukrzyżowanego lub sceny Ukrzyżowania i Męki Pańskiej, nazywano Bożą Męką. Krzyż przydrożny nazywany był także „figurą”. W zależności od materiału, z którego jest zbudowany, krzyże przydrożne dzieli się na cztery grupy – drewniane, metalowe (kute z żelaza, odlewane z żeliwa), rzeźbione w kamieniu oraz wykonane z mieszanych surowców – kamiennego cokołu z metalowym lub drewnianym krzyżem/figurą (Seweryn 1958). W sztuce sakralnej wykształciły się różne formy krzyża i niektóre z nich zaobserwujemy również w Bieszczadach (Seweryn 1958; Czerwiński 2012). Ze względu na kształt krzyża występują następujące ich rodzaje: 1. Krzyże proste (łacińskie) – najprostsza forma krzyża, z jedną poprzeczną belką o ramionach obrobionych do kantu lub zakończonych ozdobnymi gałkami (wyciosanymi, rzeźbionymi lub toczonymi) lub trójlistnymi G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 325

formami. W miejscach przecięcia się ramion przybijano często metalową figurkę Chrystusa, czasami z aureolą promieni. Figura rozciągniętego na krzyżu Chrystusa jest ułożona frontalnie, z głową opadającą na piersi. Najczęściej posiada wyprostowane dwa palce w geście błogosławieństwa lub – jak pisał św. Piotr z Damaszku (III w.) – złączone dwa palce – wskazujący i środkowy, które oznaczały dwie natury Chrystusa (Boską i ludzką) (Katechizm Kościoła Katolickiego 2002). Natomiast obie stopy, założone jedna na drugą, przybite są jednym gwoździem. Biodra przesłania perisonium, czyli przepaska związana na prawym biodrze. 2. Krzyże z daszkami – krzyż z figurą Chrystusa, którą osłaniał półokrągło wygięty daszek, uformowany z pasa blachy i wykończony ząbkowaną kryzą, albo drewniany daszek z tzw. „zapleckiem” z deseczek. 3. Krzyże z kapliczkami – posiadające w miejscu przecięcia się ramion małe kapliczki w formie skrzyneczki z figurką najczęściej Chrystusa Ukrzyżowanego lub Matki Bożej. 4. Krzyże ze sceną Ukrzyżowania i Arma Christi – zdobione narzędziami Męki Pańskiej oraz figurami (płaskorzeźbami) aniołów i świętych. Najciekawsze formy tego typu krzyża posiadają rzeźbione sceny Ukrzyżowania, z figurami Matki Bożej, św. Jana Ewangelisty, a czasami także klęczącej Marii Magdaleny. 5. Krzyże prawosławne – krzyże z dwiema lub trzema poprzecznymi belkami, często zakończone prosto lub trójlistnie, czasami z gałkami lub wycinane ostro. Dolne ramię krzyża (nieco krótsze) odpowiada suppedaneum, na którym spoczywały nogi Chrystusa. Poprzeczka ta w greckiej tradycji jest ustawiona w pozycji horyzontalnej, natomiast w tradycji ruskiej – pochyło. Według tradycji, część prawa tej poprzeczki, niczym ramię wagi, wskazuje na niebo (Kobielus 2000). Natomiast część lewa pokazuje na świat podziemi, informując zarazem o zbawieniu dobrego łotra i potępieniu złego. Ponadto dolna poprzeczka umocowana ukośnie, sprawia, że dolna część krzyża przybiera kształt greckiej litery „X” (Chi). Takim kształtem przypomina krzyż, na którym poniósł śmierć męczeńską św. Andrzej Apostoł, patron prawosławia (Mokry 1998). Czasami też na krzyżach charakterystycznych dla kościołów wschodnich umieszczone jest trzecie, krótkie ramię górne. Symbolizuje ono tabliczkę (titulus), na której zapisana była wina Chrystusa – łac. „INRI”, co znaczy: Jesus Nasarenus Rex Judaeorum („Jezus z Nazaretu, Król Żydowski”). Na krzyżach po stronie ukraińskiej występuje skrót ІНЦІ, co znaczy: Ісус з Назарета, Цар Іудейський. Figura rozciągniętego na krzyżu Jezusa Chrystusa jest w tradycji wschodniej ułożona frontalnie, z głową opadającą na piersi. Jednakże dłonie Chrystusa są zaciśnięte, nogi oparte o suppedaneum, a stopy ułożone obok siebie i przybite osobno. Czasami występują wizerunki Chrystusa w stylu mieszanym, np. z wyprostowanymi 326 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

dwoma palcami w geście błogosławieństwa oraz stopami przybitymi osobno. W odróżnieniu od tradycji zachodniej, skupionej nad krzyżem i cierpieniem, tradycja wschodniego chrześcijaństwa przedstawia Syna Bożego jako „Króla Chwały”, który „śmiercią zdeptał śmierć i wszystkim martwym pozostającym w grobach podarował życie” (trop arion paschalny) (Mokry 1998). Wyróżnikiem wschodniochrześcijańskiej wersji Ukrzyżowania jest ponadto wstrzemięźliwość w przedstawianiu uczuć (np. Matka Boża nie rozpacza w sposób tak skrajny, jak w sztuce zachodniej) i cierpienia umęczonego Chrystusa (twarz pełna pokoju, a ciało nigdy nie zwisa w dół na opuszczonych ramionach). Krzyż łaciński z umieszczoną na nim postacią Chrystusa ukrzyżowanego nazywamy krucyfiksem. Początkowo był na nim wizerunek malowany lub płaskorzeźbiony, później pełnopostaciowy. Taka forma krzyża rozpowszechniła się po Soborze Nicejskim w 787 r. 6. Karawaki – krzyż z dwiema poprzecznymi belkami, zwany „cholerycznym” lub „morowym”. Nazwa pochodzi od hiszpańskiego miasta Caravaca de la Cruz, gdzie za sprawą wizji jednego z mieszkańców został użyty krzyż przeciw morowemu powietrzu. W hiszpańskiej katedrze znajduje się relikwiarz w kształcie krzyża, zawierający kawałki Krzyża Świętego. Od czasów soboru trydenckiego (1545–1563), podczas którego udało się opanować zarazę dzięki stawianiu dwuramiennych krzyży, karawaki stały się bardzo popularne. Zgodnie z hiszpańskim pierwowzorem, powinny mieć górną poprzeczkę krótszą od dolnej, choć można spotkać krzyże z belkami poziomymi tej samej długości.

Krzyże przydrożne na badanym obszarze Na podstawie badań terenowych przeprowadzonych w latach 2010–2011 zanotowano na badanym terenie 246 krzyży przydrożnych (Tab. 1). W większości przypadków trudna do ustalenia jest data ich budowy, ponieważ z reguły nie posiadały lub mają zatartą inskrypcję. Najstarsze krzyże zachowały się na terenie Słowacji – w Klenovej (1851 r.), Ruskiem (obecnie wieś historyczna) i Velkiej Polanie (1853 r.) oraz Zboju (1896 r.). Natomiast na terenie Polski – w Jaworcu (1848 r.), Łupkowie (1888 r.), Mikowie (1896 r.), Radoszycach (1894 r.) i Balnicy (1898 r.). Najliczniej występujące krzyże na terenie Nadsańskiego Parku Krajobrazowego nie posiadają inskrypcji i nieznany jest rok ich budowy. Często jednak na starym kamiennym cokole stawiany jest nowy krzyż metalowy, w miejscu zniszczonego starego, lub odwrotnie – na cokole zbudowanym z cegły usytuowany jest stary żeliwny krzyż (Ryc. 13). G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 327

Tabela 1. Krzyże przydrożne na terenie MRB „Karpaty Wschodnie” w 2011 r. Table 1. Wayside crosses within IBR „Eastern Carpathians” in 2011. Czas budowy Zastosowany materiał Time of creation Material used Część MRB „KW” I poł. XX II poł. XX Kamienny cokół Brak Part of IBR XIX w. w. w. Drewniany Kamienny + żeliwny krzyż Metalowy danych “EC” 19th c. 1st half 2nd half of Wood Stone Stone pedestal + Metal No data of 20th c. 20th c. iron cross

Słowacka 3 2 3 7 7 7 1 0 Slovak Ukraińska 7 7 9 123 11 16 86 0 Ukrainian Polska 38 31 10 6 20 7 53 4 Polish Razem 48 40 22 136 38 30 140 4 Total Źródło: opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej / original, based on field inventory.

Ryc. 13. Formy krzyży przydrożnych na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim w 2011 r. 1 – drewniany, 2 – kamienny, 3 – kamienny cokół z metalowym krzyżem, 4 – metalowy. Źródło: opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej. Fig. 13. Forms of wayside crosses in Polish-Slovak-Ukraian borderland in 2011. 1 – wooden, 2 – stone, 3 – stone pedestal with iron cross, 4 – metal (original, based on field inventory). 328 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Spośród zabytkowych krzyży przydrożnych najliczniejsze są metalowe krzyże, osadzone na kamiennym cokole (Tab. 1, Ryc. 13). Dawniej podstawę (cokół) budowano z piaskowca. Jest on trwałym i powszechnie występującym surowcem w regionie. Piaskowie względnie łatwo można obrabiać i charakteryzuje się dużą odpornością na działanie czynników atmosferycznych. Dobór piaskowca ma także znaczenie na sposób i tempo wietrzenia. Istotną przyczyną tego zróżnicowania jest zmienność składu i struktura tych skał. Do składników najbardziej odpornych na działanie czynników atmosferycznych należą ziarna kwarcu, zaś do najmniej odpornych zalicza się skalenie (Michalik, Wilczyńska-Michalik 1997). Piaskowiec o spoiwie krzemionkowym jest trwalszy od piaskowca zawierającego spoiwo wapienne lub mieszane (ilaste, ilasto- żelaziste, margliste). Cokoły wznosili na ogół cieśle i murarze, jacy zazwyczaj występowali w każdej wsi lub wędrowni rzemieślnicy, a czasami także sami fundatorzy. Tylko nieliczne pochodziły z pracowni regionalnych rzeźbiarzy lub kamieniarzy. Na początku XX w. największe kamieniołomy funkcjonowały w Lisku i Terle (k. Chyrowa) (Skorowidz Przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi 1906). Świadczy o tym najczęściej zachowanie proporcji, większy kunszt w zdobnictwie, precyzja wykonania oraz dobór surowca. Starsze mają wąskie, długie postumenty o prostych krawędziach, niewiele szersze niż same krzyże. Młodsze formy natomiast miewają postumenty masywniejsze, wyraźnie wyodrębnione, często zwieńczone gzymsem, a ich front zdobi półokrągła wnęka z płaskorzeźbą (Czerwiński 2012). Większość cokołów ma kształt smukłego czworobocznego słupa lub szerszego postumentu zakończonego gzymsem lub głowicą. Kamienne cokoły niekiedy zdobią płaskorzeźby świętych, kielich lub inne elementy religijne. W zależności od umiejętności rzemieślników, inskrypcje cyrylicą zapisywano najczęściej jednym ciągiem, na ile tylko pozwalało miejsce, z przypadkowym dzieleniem wyrazów i bez zaznaczenia przerw między nimi. Znane w regionie warsztaty kamieniarskie znajdowały się m.in. w Bóbrce, Samborze (w 1906 r. w Samborze zarejestrowane były 3 zakłady), Sanoku i Turce (Skorowidz Przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi 1906). Pod koniec XIX w. we wsiach położonych obecnie po stronie ukraińskiej (z terenu Nadsańskiego PK) i polskiej części badanego obszaru powszechnie stawiano krzyże kowalskiej roboty, osadzone na kamiennych postumentach (Ryc. 14). Żeliwne krzyże osadzone na cokołach odznaczają się bogatym zdobnictwem. Końce ramion zdobiły motywy wykute w kształcie liści, lilii, kółek, trójliści, półksiężyców lub gałek. Krzyżom ażurowym nadawano zazwyczaj formę trójlistną. Możliwe, że trójlistna forma koniczyny, której forma przeszła do sztuki kościelnej, miała odniesienie do Trójcy Świętej (Seibert 2002). Krzyże żeliwne odlewane były droższe od kutych ręcznie. Przybierały różne formy, gdyż produkowały je różne odlewnie, posiadające własne wzornictwo. Odlewnie zlokalizowane były w Samborze G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 329 i Sanoku, a zakłady kowalskie – w Chyrowie, Samborze, Starym Samborze (5 zakładów), Turce i Ustrzykach Dolnych (Skorowidz Przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi 1906; Stupnicki 1864). Metalowe krzyże kute ręcznie wykonane były często z płaskowników i prętów. Na terenie Nadsańskiego PK występują tego typu krzyże, najczęściej wykonane z płaskowników i zakończone treflowym elementem dekoracyjnym wykonanym z pręta. Bardzo częstym elementem dekoracyjnym były promienie rozchodzące się na boki od miejsca przecięcia się ramion. Charakterystyczne jest to, że te same formy żeliwnych krzyży, występujące na terenie polskiej części badanego obszaru i Nadsańskiego Parku Krajobrazowego (obecnie na Ukrainie), odnajdujemy na cmentarzach, gdzie pełniły funkcje pomników nagrobnych. Na pierwotny sepulkralny charakter tych krzyży wskazuje ich ikonografia. Obok występujących u podnóża krzyża postaci związanych tradycyjnie ze sceną Ukrzyżowania, jak Matka Boża, św. Jan Ewangelista czy płacząca Maria Magdalena, występują często postacie alegoryczne (Cirlot 2001; Seibert 2002). Spośród nich najczęściej spotyka się alegorię „Wiary”

Ryc. 14. Formy krzyży przydrożnych w poszczególnych częściach MRB „KW” w 2011 r. 1 – drewniany, 2 – kamienny, 3 – kamienny cokół z metalowym krzyżem, 4 – metalowy; A – część słowacka, B – część ukraińska, C – część polska. Źródło: opracowanie własne na podstawie inwentaryzacji terenowej. Fig. 14. Forms of wayside crosses in particular parts of IBR „Eastern Carpathians” in 2011. 1 – wooden, 2 – stone, 3 – stone pedestal with iron cross, 4 – metal; A – Slovak part, B – Ukrainian part, C – Polish part (original, based on field inventory). 330 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) pod postacią kobiety z krzyżem i kielichem w dłoni, „Nadziei” – pod postacią mężczyzny z kotwicą (Ryc. 15) oraz „Żałoby” – płacząca postać w pozycji klęczącej („płaczka”). Często pojawia się także postać ze złożonymi rękami, która symbolizuje godzenie się z wyrokami Boskimi oraz osoba z wyciągniętą ręką – symbolizująca darowanie nowego życia (Ryc. 16). U podstawy krzyża występuje stosunkowo często tzw. „anioł modlitwy”, przedstawiony w pozycji klęczącej, zanoszący modlitwę o życie wieczne. Umieszczona w środkowej części krzyża tarcza była przeznaczona na inskrypcję. Do symboliki związanej ze śmiercią i zmartwychwstaniem należą również występujące na tarczy zdobienia motywami roślinnymi, jak np.: wieńce z liści lauru i dębu – symbole męstwa i odniesionego zwycięstwa (Kopaliński 1990), bluszcz – tak jak i wszystkie inne zawsze zielone rośliny – jest symbolem nieśmiertelności, wiecznego życia. Ponieważ łączy się on niezmiennie ze swoim podłożem, jest także symbolem wierności (Seibert 2002). Stosunkowo częstym motywem dekoracyjnym jest postać mężczyzny lub anioła z kielichem w uniesionej dłoni, usytuowana pod stopami ukrzyżowanego Chrystusa. Przypuszcza się, iż może to mieć związek

Ryc. 16. Szandrowiec (Ukraina – Nadsań- Ryc. 15. Boberka (Ukraina – Nadsański ski PK) – wyciągnięta dłoń symbolizująca PK) – postaci alegoryczne na krzyżu przy- darowanie życia. drożnym. Fig. 16. Szandrowiec (Ukraine – San Ri- Fig. 15. Boberka (Ukraine – San River ver Landscape Park) – outstreched hand Landscape Park) – alegorical figures. symbolizing sparing the life. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 331 z popularną w okresie romantyzmu apokryficzną legendą o Świętym Graalu – kielichu używanym podczas Ostatniej Wieczerzy, do którego Józef z Arymatei zebrał krew, spływającą z boku Jezusa. Kielich ten stał się kielichem życia wiecznego i symbolem nieśmiertelności (Lurker 1989). Bardzo interesujące pod względem dekoracyjnym są krzyże przydrożne w części zachodniej badanego obszaru – we wsiach Radoszyce, Turzańsk, Smolnik n. Osławą (Ryc. 17). Występujące tu krzyże, zbudowane z kamiennego cokołu i żeliwnego krzyża, posiadają „grupę ukrzyżowania” (tzw. „pasyjkę”) z postaciami NMP, św. Jana Ap. i św. Magdaleny oraz aniołów. W centrum kamiennego cokołu występuje często głęboka nisza zwieńczona półkolistym sklepieniem i ozdobiona neogotyckim obramowaniem. Aktualnie w niszy znajdują się jedynie suche kwiaty, ale wcześniej z pewnością była w niej figurka Matki Bożej Bolesnej. Takie przedstawienie może mieć na celu podkreślenie współudziału Maryi w dziele Odkupienia. Krzyże kamienne i drewniane występują stosunkowo najliczniej na terenie słowackiej części badanego obszaru (Ryc. 14, 18). Krzyże kamienne są wykona-

Ryc. 17. Turzańsk (Polska) – scena Ryc. 18. Ulickie Krive (Słowacja) – krzyż pasyjna. drewniany z malowanym wizerunkiem. Fig. 17. Turzańsk (Poland) – Passion Fig. 18. Ulickie Krive (Slovakia) – wooden scene. cross with painted image. 332 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) ne w dwojaki sposób – w całości wykonane z jednolitego kamienia lub kamienny krzyż jest usytuowany na czworobocznym, kamiennym gzymsie. Krzyże współ- czesne zbudowane są w całości z lastriko. Natomiast krzyże drewniane wyciosane są z dwóch kawałków drewna przymocowanych wkrętami do prętów zako- panych w ziemi. Malowana figura Chrystusa nakryta jest blaszanym daszkiem z ozdobną kryzą, udekorowaną sztucznymi kwiatami. Na Zakarpaciu wyróżniano krzyże drewniane wyciosane z jednego kawałka drewna oraz łączone z dwóch lub kilku kawałków. Rzeźbienia na końcach ramion uzależnione były od tradycji regionu i profesjonalizmu majstrów (Prijmicz 2001). Podobne motywy rzeźbienia widoczne są często w zdobieniach ganków drewnianych domów. Interesującym zjawiskiem na Zakarpaciu (Ukraina) oraz w słowackiej czę- ści badanego obszaru jest brak rzeźby figuralnej na krzyżach przydrożnych. Na krzyżach zawieszane są natomiast wymalowane na blasze wizerunki Chrystusa ukrzyżowanego. Wizerunki Chrystusa występujące na krzyżach nawiązują naj- częściej do ikonografii charakterystycznej dla Kościoła wschodniego. Są to na ogół przedstawienia wykonane w stylu ludowym przez miejscowych artystów, o czym świadczy brak zachowania proporcji, dobór kolorów, brak szczegółów, np. brak układu fałdów perisonium lub ich mało naturalny układ. Począwszy od XVIII w. możemy zaobserwować istnienie w sztuce sakralnej dwóch nur- tów: poprawnego warsztatowo i drugiego, noszącego cechy twórczości niepro- fesjonalnej, ludowej. Cechuje je wyraźna płaszczyznowość, stosowanie żywych, nasyconych kolorów, pewna deformacja postaci, zaniechanie laserunkowego modelowania bryły na rzecz wydatnego konturowania, a także typizacja twarzy (w obrębie jednego przedstawienia lub zespołu różne postacie posiadają jedna- kowe oblicza) i wyposażenie świętych w typowe dla tradycji łacińskiej atrybuty. Dalszą konsekwencją rozpowszechnienia się tego typu malarstwa było masowe pojawienie się w XIX wieku obrazów olejnych na płótnie (zarówno poprawnych warsztatowo jak i „ludowych”), niewiele różniących się od tych jakie zdobiły świątynie rzymskokatolickie (Giemza 2000). Powszechne zawieszanie na krzyżach wizerunków malarskich Chrystusa, zamiast postaci figuralnej, jest konsekwencją oddziaływania kultury bizantyjskiej. Rzeźba figuralna w Bizancjum stanowiła rzadkość, ponieważ kojarzyła się zbyt- nio z pogańską plastyką i do tego rodziła lęk przed bałwochwalczym kultem po- sągów. Z tego też względu rzeźba bizantyjska stanowiła płaską, dwuwymiarową odmianę, a nie pełnoplastyczną, ornamentową formę (Królikowski 2008). Dla określenia istotności statystycznej pomiędzy stylem i formą obiektów a ich czasem i miejscem powstania, zastosowano metodę analizy redundancji RDA. Jest to modyfikacja metody analizy głównych składowych PCA, w któ- rej dodatkowo uwzględnia się zestaw zmiennych objaśniających zróżnicowanie poszczególnych obiektów. Jako zmienne opisowe przyjęto styl i formę krzyży G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 333 przydrożnych, natomiast jako zmienne objaśniające ich zróżnicowanie przyjęto czas powstania i lokalizację obiektów. Wybór metody podyktowany był niewiel- ką długością gradientu opisanego przez Oś 1 DCCA, wynoszącą 2,63 odchylenia standardowego. W tym przypadku rekomenduje się zastosowanie modelu zakła- dającego korelacje liniowe pomiędzy zmiennymi (Jongman i in. 1987). Analiza redundancji (RDA) jest kanoniczną formą analizy składowych głów- nych PCA. Obie metody tłumaczą zmienność występowania obiektów poprzez obliczenie liniowych korelacji pomiędzy zmiennymi opisowymi (PCA) lub liniowych kombinacji pomiędzy zmiennymi opisowymi i zmiennymi objaśniającymi (RDA). W RDA w każdym cyklu obliczeń wyliczana jest regresja wielokrotna wskaźników dla prób pod względem zmiennych objaśniających. Następnie na podstawie ustalonego równania regresji wyliczane są nowe wskaźniki dla prób, które z kolei służą do wyliczenia wskaźników dla zmiennych opisowych jako ważonych sum wskaźników prób. W efekcie powstaje pierwsza oś uporządkowa- nia jako liniowa kombinacja użytych zmiennych objaśniających. Druga i następ- ne osie uporządkowania, powstają również jako efekt selekcji liniowych kombinacji zmiennych objaśniających, nieskorelowanych (ortogonalnych) z osiami powstałymi wcześniej. Podobnie jak w przypadku innych metod porządkujących, tylko kilka pierwszych osi o największych wartościach własnych wskazuje głów- ne kierunki zróżnicowania zbioru kombinacji użytych w uporządkowaniu zmiennych objaśniających. Końcowym wynikiem regresji wielokrotnej w RDA są współczynniki kanoniczne (najlepsze wagi dla zmiennych objaśniających), które definiują poszczególne osie jako liniowe kombinacje zmiennych objaśniających. Parametrem wynikowym jest także korelacja między zmiennymi opisowymi a zmiennymi objaśniającymi. Diagram biplot RDA (Ryc. 19) przedstawia zmienne opisowe w postaci wek- torów, natomiast zmienne objaśniające jako punkty. Cosinus kąta pomiędzy wek- torami odpowiada wartości współczynnika korelacji liniowej pomiędzy nimi. Wektory skierowane w tę samą stronę wskazują na silną pozytywną korelację, skierowane pod kątem prostym sygnalizują brak korelacji, a skierowane w przeciwne strony – korelację negatywną. Zmienne nominalne, kodowane w postaci tzw. zmiennych umownych (dummy variables) przedstawiane są na diagramie ordynacyjnym jako punkty. Obrazują one punkty ciężkości (centroids) ich wy- stępowania w obiektach rozmieszczonych wzdłuż poszczególnych osi RDA. Ich wpływ na zmienne opisowe ocenia się na podstawie ich odległości od wektora. W obliczeniach i tworzeniu diagramów wykorzystano pakiet programów Canoco for Windows ver. 2.5 (ter Braak, Smilauer 2002). Dla określenia podziału wariancji pomiędzy poszczególnymi zmiennymi objaśniającymi, tj. składowe czasu powstania i lokalizacji obiektów, zastosowano metodę zaproponowaną przez Borcarda i in. (1992). Umożliwia ona obliczenie statystycznej istotności i procentu ogólnej zmienności obiektów wyja- 334 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

śnianej przez zmienne objaśniające. W tym przypadku określono, jaki procent zmienności obiektów zdefiniowanych przez ich formę i styl wyjaśnia miejsce i czas ich pochodzenia. Metoda pozwala również na ocenę oddziaływania po- szczególnych zmiennych objaśniających w ich „czystej” postaci, to znaczy po uprzednim unieczynnieniu (partial out) jednej z nich, traktując ją jako współ- zmienną (covariable). Największy dodatni wkład w RDA1 miały krzyże kamienne (Fk) oraz krzyże z malowanym wizerunkiem Chrystusa z blachy (SB) (Ryc. 19). Są one charakterystyczne dla terenu Słowacji. Największy natomiast ujemny wkład miały krzyże metalowe (Fm) oraz przedstawienia wizerunku Chrystusa w stylu wschodnim (SW). Z XIX w. charakterystyczne są krzyże kamienne z żeliwnym krzyżem w stylu mieszanym dla ukraińskiej części badanego obszaru. Z analizy statystycznej wynika, że formę i styl krzyży najlepiej charakteryzuje interakcja czynników miejsca i czasu wzniesienia. Obydwie zmienne wyjaśniają 23% zmienności (p=0.002). Czas budowy i lokalizację wyjaśniają odpowiednio 10,7 i 12,5% ogólnej zmienności (p=0.002). Wartości te nie uległy znaczącym zmianom po wprowadzeniu współzmiennych. Oznacza to, że te dwie zmienne objaśniają różnice niezależnie od siebie, czego do- wodzi również bliska zeru kowariacja pomiędzy zmiennymi (Tab. 2).

Ryc. 19. Graficzny obraz zależności ordynacyjnej oddziaływania pomiędzy stylem i formą krzyży przydrożnych, a ich czasem i miejscem powstania. Objaśnienia: Pl – Polska, Sl – Słowacja, Uk – Ukraina, Fkz – Forma kamienny cokół + żeliwny krzyż, Fm – forma metalowa, Fd – forma drewniana, Fk – forma kamienna, SW – styl wizerunku wschodni, SM – styl mieszany, SB – styl bizantyjski (płaski), SL – styl łaciński. Fig. 19. Graphical picture of ordination relation of influence among style and form of wayside crosses and time and place of their creation. Explanations: Pl – Poland, Sl – Slovakia, Uk – Ukraine, Fkz – stone pedestal + iron cross, Fm – metal, Fd – wooden, Fk – stone, SW – Eastern style of image, SM – mixed style, SB – Bizantine style (flat), SL – Latin style. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 335

Tabela 2. Podział wariancji zmiennych opisowych obiektów dotyczących ich formy i stylu, wyjaśnionej przez zmienne objaśniające, tj. czas i miejsce ich powstania. Trace – suma wszystkich kanonicznych wartości własnych; Ftrace - statystyka F i odpowiadający błąd I rodzaju P; λ1 – wartość własna Osi I RDA i odpowiadająca jej wartość P, obliczone na podstawie 499 losowych permutacji. Table 2. Partitioning of variation of wayside crosses explained by time and by place of their creation. Trace – sum of all canonical eigenvalues; Ftrace – the F-ratio statistics for the test on the trace; λ1 – the F-ratio statistics for the test on first canonical axis; p – corresponding probability value obtained by the Monte Carlo permutation test, 499 random permutations. Źródło zmienności Trace F P λ1 P Source of variance trace Czas+Miejsce (a+b) 0.230 10.538 0.002 0.154 0.002 Time + place Tylko Czas (a) 0.107 7.119 0.002 0.085 0.002 Time only Tylko Miejsce (b) 0.125 12.780 0.002 0.101 0.002 Place only Kowariacja a i b 0.002 Covariance a and b Niewyjaśniona 0.780 Unexplained Czysty Czas* 0.105 8.037 0.002 0.071 0.002 Pure Time Czyste Miejsce** 0.123 14.093 0.002 0.092 0.002 Pure Place * Miejsce współzmienna / Place covariable ** Czas współzmienna / Time covariable

W części polskiej i słowackiej badanego obszaru krzyże żelazne osadzone na kamiennych cokołach oraz krzyże kamienne posiadają w większości przy- padków formy łacińskie. Wynikało to być może z faktu, że tego typu krzyże były łatwiejsze do wykonania lub może to świadczyć o tym, że były wykonywane według wzorów importowanych z miast (Reinfuss 1963). W przypadku natomiast nowych krzyży, które są wznoszone współcześnie w części ukraińskiej i słowackiej, obserwuje się powszechne stosowanie krzyży pra- wosławnych. Warto jednak nadmienić, że po stronie Nadsańskiego PK nowe krzyże są z reguły murowane, natomiast na południe od Przełęczy Użockiej (Zakarpacie) i w części słowackiej – drewniane i kamienne, mające formę prawosławną. W części słowackiej i ukraińskiej powszechnie występują krzyże z malowanym wizerunkiem otoczonym blaszanym daszkiem, z kryzą i kwiatami. 336 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W części polskiej tego typu daszki należą do rzadkości, spotykane są tylko sporadycznie w części zachodniej – w dolinie Osławy i Osławicy. Natomiast krzyż w formie karawaki występuje jedynie w polskiej części badanego obszaru – w Jaworcu.

Lokalizacja i funkcje krzyży i kapliczek przydrożnych Krzyże i kapliczki przydrożne stawiano w miejscach ważnych dla mieszkańców, jak np. przy kościele, w centrum wsi, na początku lub na końcu zabudowań, na rozstajnych drogach, przy ścieżkach prowadzących do lasu czy na skraju pól, w miejscu tragicznej śmierci i innych wydarzeń. Krzyże i kapliczki przydrożne wyznaczały przestrzeń świętą i zarazem „bezpieczną”, do której nie miały dostępu złe moce. Obiekty te przyczyniały się do „wypierania” kultów pogańskich i pełniły funkcję sakralizacji przestrzeni. Z tego też powodu wieś zaczynała się i kończyła na krzyżu lub kapliczce, która to wyznaczała „świętą granicę”. Poza tą „granicę” wywożono dawniej wszystko to, co ze złem się wiązało, jak np. ciała przestępców i samobójców, a powracający przestępca po odbyciu kary nie mógł tej symbolicznej granicy przekroczyć bez pojednania się z Bogiem (Janicka-Krzywda 1991). Do granicznej kapliczki mieszkańcy odprowadzali też wszystkich opuszczających wieś. W tych miejscach żegnano odchodzących na wojnę, na zarobek, do szkoły, poborowych idących do wojska, a także udających się na pielgrzymkę. Powszechnym zwyczajem było zatem umieszczanie ich na granicy wsi i skrzyżowaniach dróg. O dawnych rubieżach wsi świadczą dziś stojące samotnie krzyże, m.in. w pobliżu Dźwiniacza Górnego, Pszczelin, Wołosatego, Tarnawy Niżnej i Dydiowej, Bukowca i Beniowej. Oprócz rozstajów niebezpieczne były też drogi poza obrębem wsi. Krzyże stawiano też na początku pól, by przy nich w tzw. Dni Krzyżowe modlić się z kapłanem o dobre urodzaje oraz święcić pola pod zasiew. Przydrożne krzyże pełniły też dla mieszkańców wsi funkcje ochronne przed epidemiami i zarazami. Szczególnie krzyże z podwójnymi lub potrójnymi ramionami pełniły funkcję apotropeiczną, chroniąc przed zarazą. Krzyże i kapliczki przydrożne pobudzały do wzrostu pobożności i otaczane były szacunkiem. Przechodnie zdejmowali przed nimi nakrycia głowy, przyklękali i czynili znak krzyża. Ich obecność w krajobrazie wsi wyrażała potrzeby bliskości Boga wyrażonej w trojakim wymiarze: jako widoczny ślad Jego obecności, jako dowód wiary fundatorów oraz jako wyraz dzielenia się wiarą z przechodniem. Należy zauważyć, że zakres znaczeń i funkcji przypisywanych tego rodzaju obiektom przez okolicznych mieszkańców, a przede wszystkim samych fundatorów, jest jeszcze szerszy. Nierzadko powody, które zdecydowały o powstaniu takiego obiektu, były natury osobistej. W przekonaniu mieszkańców wsi ustawienie krzyża lub kapliczki w pobliżu domostwa chroniło je przed niebezpieczeństwami i sprowadzało błogosławieństwo. Po generalizacji można wyodrębnić trzy główne intencje przyświecające powstawaniu wyżej opisanych obiektów (Adamowski 2011). Oto one: G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 337

– prośby (wota błagalne lub tzw. proszalne) – np. o urodzaj, pomyślność, o przebaczenie popełnionego grzechu, o ochronę przed złem, o opiekę nad duszami zmarłych nie ochrzczonych, zmarłych nagłą śmiercią, samobójców, skazańców, aby nie błądziły zamienione w upiory straszące i nękające żyjących; – podziękowania (wota dziękczynne) – za uzdrowienie, ocalenie życia, narodziny dziecka, powrót z wojny, za pomyślność i inne łaski; – upamiętnienia – często łączące się z podziękowaniem lub prośbą, ale mające przede wszystkim na celu oznaczenie miejsc związanych z objawieniami sacrum, a także miejsc bitew czy innych ważnych wydarzeń. Szczególną moc mają krzyże i kapliczki ustawiane w miejscu jakiegoś cudownego zdarzenia, objawienia się Matki Bożej czy świętego, gdyż nierzadko stają się one ważnym miejscem kultu. Przy kapliczkach w maju gromadzili się wierni na nabożeństwach majowych ku czci Matki Bożej (zwane potocznie majówką). Są one powszechnie praktykowane w Kościele zachodnim, zwłaszcza od poł. XIX. w. Przyczyniła się do tego wydana w 1815 r. przez papieża Piusa VII bulla o nabożeństwie majowym oraz nadane odpusty. Po tej oficjalnej akceptacji przez Kościół, nabożeństwo majowe zaczęło się bardzo szybko rozpowszechniać w całym chrześcijańskim świecie. Krzyże przydrożne na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim stawiano najczęściej na granicy wsi i skrzyżowaniach dróg (Ryc. 20) (źródła kartograficzne:

Ryc. 20. Krzyż przydrożny przy skrzyżowaniu z drogą prowadzącą do wsi Łubnia na terenie Użańskiego Parku Narodowego (Ukraina). Fig. 20. Wayside cross at the crossroad near Łubnia village in the Użański National Park (Ukraine). 338 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grosseherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina, Carl Kummerer Ritter von Kummersberg 1880; mapy topograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego 1937, 1938) oraz w pobliżu źródeł. Źródło natomiast to prastary symbol życia i oczyszczenia. W symbolice chrześcijańskiej źródło odnosi się do Maryi z Dzieciątkiem jako „źródła życia” (Seibert 2002). O wielkim znaczeniu źródła w dawnej tradycji ludowej pisał Seweryn: (...) bardzo znamienna dla wierzeń ludowych w Polsce jest cześć, jaką lud darzy bieżącą wodę, a szczególnie żywo bijące źródła. Pod groźbą kary nie wolno ich zanieczyszczać. A jeśli w pobliżu znajduje się kapliczka, tedy jej sąsiedztwo użycza wodzie cudownej mocy (Seweryn 1958). W pobliżu źródeł Sanu jeszcze do poł. XX w. stał wysoki drewniany krzyż (Kryciński 1995). Co roku, na św. Eliasza (2 sierpnia), wędrowali do niego pielgrzymi, żeby uczestniczyć w uroczystym poświęceniu źródeł Sanu. Po II wojnie światowej i zmianach politycznych tradycja ta została przerwana, a Ukraińcy postawili metalowy krzyż treflowy na kamiennym cokole. Także w Wetlinie, w pobliżu „cudownego” źródełka z tzw. „wodą gośćcową”, która według tradycji miała łagodzić choroby reumatyczne, stał żeliwny krzyż osadzony na cokole z piaskowca (Kryciński 1996). Taki też krzyż występował przy źródle w Łopience, w pobliżu cerkwi greckokatolickiej z łaskami słynącą ikoną MB Łopieńskiej. Występują ponadto krzyże umieszczane na miejscach bitew i mogiłach poległych, niosąc przesłanie potomnym o wydarzeniu historycznym. W Lisznej stoi brzozowy krzyż, który według przekazu mieszkańców został postawiony na grobie poległego żołnierza austriackiego z I wojny światowej. Ważnym wydarzeniem w życiu wsi było zniesienie pańszczyzny w 1848 r. Na pamiątkę tego wydarzenia wzniesiono tzw. „krzyże pańszczyźniane” w Wetlinie, Buku i Jaworcu. Często budowa krzyża była połączona z uroczystym „grzeba- niem pańszczyzny”, czyli zakopaniem w ziemi ksiąg inwentarzowych pańszczy- zny. Krzyże takie fundowali uwłaszczeni chłopi, zwykle były one duże i miały bardzo niewprawnie wykonane inskrypcje. Na badanym obszarze przetrwał do dziś jedynie krzyż pańszczyźniany w Jaworcu. Składa się on z kamiennego co- kołu z inskrypcją, na którym osadzony jest żeliwny krzyż. Krzyż ma formę tzw. karawaki. Miał on chronić mieszkańców wsi przed tzw. morowym powietrzem i nie wolno było wychodzić im poza ten krzyż w okresie epidemii. Takie tragiczne wydarzenia nie omijały również mieszkańców bieszczadzkich wiosek (Jaworzec, Moczarne). Krzyż ten ma kształt dwuramienny, o krótszej górnej poprzeczce. Prawie w każdej wsi znajdowały się ponadto krzyże tzw. wotywne. Wzniesione one zostały w określonej intencji, z prośbą o Bożą opiekę lub w podzięce za uzyskane łaski. Na końcu zabudowy we wsi Habkowce znajduje się krzyż z drewnianą figurą Chrystusa Ukrzyżowanego, ufundowany przez Teodora Szydwara. Został on wzniesiony w okresie międzywojennym, w intencji G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 339 zdrowia rodziny. W Żubraczem natomiast stoi metalowy krzyż wzniesiony w latach 50. XX w., w miejscu drewnianego. Według miejscowej tradycji został on wzniesiony przez leśniczego Murowieckiego, jako wotum wdzięczności za uwolnienie jego syna, aresztowanego przez NKWD. Są też krzyże wznoszone bez specjalnych intencji, po prostu na chwałę Bogu. Często informację o fundatorze i jego intencji zatarł już czas. Takie też krzyże występują najliczniej na terenie ukraińskiej i słowackiej części badanego obszaru. Nie zawierają z reguły imienia fundatora i daty wzniesienia. W 2 poł. XX w., w polskiej części badanego obszaru, pojawiły się nowe intencje wznoszenia krzyży. W 1990 r. na granicy parafii Cisna i Wetlina wzniesiono brzozowy krzyż z figurą Jezusa Miłosiernego na pamiątkę wezwania, pod jakim ks. biskup Ignacy Tokarczuk w 1980 r. erygował parafię w Wetlinie. Oryginalne kapliczki zostały wzniesione w latach 1990–1991 na granicy miejscowości Kalnica i Smerek, autorstwa Wiesława Bugaja. Kapliczki składają się z kompozycji pni drzew z szafkami, w których umieszczono figurę Matki Bożej i Chrystusa Ukrzyżowanego. Kształt pni przypomina literę „V” i ma symbolizować Victorię – zwycięstwo. Ma to swoje odniesienie do przemian zachodzących w latach 80. XX w., prowadzących do rozpadu „bloku wschodniego” i upadku komunizmu w Polsce. W II połowie XX w. wzniesione zostały krzyże na Smereku, Haliczu i Tarnicy – najwyższym szczycie Bieszczadów Zachodnich. Krzyż na Tarnicy upamiętnia pobyt w 1954 r. ks. Karola Wojtyły. Krzyż obecny stanął w miejscu wcześniejszego, postawionego w tajemnicy w 1979 r. przez ks. Franciszka Rząsę wraz z grupą osób. Był to metalowy, dwumetrowy krzyż (Hołub 2000). Począwszy od stanu wojennego, co roku w Wielki Piątek, odbywała się Droga Krzyżowa na Tarnicę. Wkrótce w grupie pielgrzymów zrodziła się myśl postawienia większego krzyża. Metalowe elementy krzyża zostały ustawione na Tarnicy 7 czerwca 1987 r., dzięki staraniom młodzieży z Ośrodka Duszpasterstwa Młodzieży w Jarosławiu oraz PTTK w Rzeszowie. Krzyż ten stoi do dziś i jest symbolem przywiązania młodzieży i ludzi dorosłych do Papieża-Polaka. Przypomina również o jego wielkiej miłości do gór i przyrody.

Rola w krajobrazie i ochrona zabytkowych krzyży i kapliczek przydrożnych Fundatorzy kapliczek i krzyży przydrożnych sadzili zazwyczaj wokół tych obiektów drzewa – na ogół dwa (na tle krzyża) lub cztery (w czterech narożnikach), zapewniając im zieloną i kwitnącą oprawę, cień i – co równie ważne – ochronę od piorunów. Drzewa sadzono z reguły wraz ze wzniesieniem kapliczki lub krzy- ża. Najczęściej wysadzano na badanym terenie lipy, jesiony, a rzadziej świerki 340 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) i drzewa owocowe (jabłonie, trześnie). Świadomie zakomponowana w otoczeniu kapliczek „zieleń”, sprawia, że oba elementy tworzą łącznie kulturowo-przyrodniczy, zabytkowy zespół. Niektóre krzyże otoczone są niskim płotem z prętów meta- lowych lub drewnianych sztachet, w obrębie których wysadzano ozdobne kwiaty. Krzyże i kapliczki przydrożne zlokalizowane w obrębie zabudowań są od- malowane i ozdabiane, co świadczy o kontynuacji ich funkcji kultowych i sakral- nych. Na terenie ukraińskiej części badanego obszaru powszechnym zjawiskiem natomiast jest zdobienie plastikowymi, kolorowymi kwiatami. Zawieszone wieńce ze sztucznych kwiatów występują również w polskiej części badanego obszaru – w dolinie Osławy i Osławicy (zachodni fragment). Wnętrza kapliczek usytuowanych w ukraińskiej części badanego obszaru są ponadto bogato ozdabiane haftowa- nymi ręcznikami (przez prawosławnych zwane zawieskami lub rucznikami, rucz- nyczkamy). Czasami zawieszane są one również w dolnej części krzyża i wyrażają podziękowanie za doznane łaski lub zanoszone prośby. Szczególne dekorowanie kapliczek i krzyży przydrożnych (tzw. „majenie”) odbywa się na czas świąt religijnych związanych z osobą ich patrona oraz na okres odbywających się specjalnych nabożeństw i modlitw, jak majówki lub ró- żaniec. Wiele kapliczek jednak posiada „nieprzyjazne” sąsiedztwo, w postaci słupów energetycznych, hydrantów i innych urządzeń technicznych, które stojąc zbyt blisko psują całkowicie wygląd miejsca. Takie zjawisko obserwuje się na terenie Nadsańskiego Parku Krajobrazowego (Ukraina). Krzyże i kapliczki przydrożne, pochodzące sprzed 1945 r., objęte są ochroną prawną zarówno po polskiej, jak i słowackiej oraz ukraińskiej stronie. Obowiązek należytego utrzymania, zachowania i zabezpieczenia przed zniszczeniem oraz uszkodzeniem spoczywa na właścicielach i użytkownikach zabytków. Z reguły własność krzyża czy kapliczki przysługuje właścicielowi gruntu, na którym jest posadowiony obiekt małej architektury. Wszelkie prace przy zabytku wpisanym do Rejestru muszą być wykonywane za zgodą właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Z badanego obszaru żaden z obiektów małej architektury sakralnej nie jest wpisany do Rejestru Zabytków. W najgorszej sytuacji są krzyże poza terenami zamieszkałymi. Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego wykonywane są z reguły czynności związane z ochroną otoczenia kapliczki – odkrzaczanie, wysadzanie, zgodnie z dawną tradycją, roślin zielnych (chabra mięk- kowłosego, smotrawy okazałej). Brakuje natomiast środków na profesjonalne zabiegi konserwatorskie, co jest główną przyczyną niszczenia krzyży i kapliczek przydrożnych. Wiele z tych przydrożnych znaków chrześcijańskich pobożności znika z naszego krajobrazu na skutek naturalnego zniszczenia. Rozsypują się kamienne czy ceglane kapliczki, odpadają żeliwne krzyże. Na terenie Nadsańskiego PK (Ukraina) widoczny jest proces wymiany starego rozsypującego się cokołu na nowy, najczęściej zbudowany z białej cegły, na G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 341 którym umieszczano żeliwny, stary krzyż (Ryc. 21). Często też odwrotnie – na starym cokole zamieszczano nowy krzyż, kuty z prętów, o ramionach zakończo- nych motywem treflowym.

Ryc. 21. Stary, żeliwny krzyż osadzony na nowym cokole zbudowanym z cegły – Jabłonka Wyżna na terenie Nadsańskiego Parku Krajobrazowego (Ukraina). Fig. 21. Old cast-iron cross mounted on new pedestal built of brick – Jabłonka Wyżna in the Nadsański Landscape Park (Ukraine).

Najbardziej przygnębiającym jednak świadectwem „spłyconego” życia duchowego naszych czasów są kradzieże świątków upiększających wnętrza kapliczek (np. w Cisnej) oraz bezmyślne niszczenie krzyży przydrożnych przez tzw. „kolekcjonerów”, odłamujących żeliwne krzyże.

Podsumowanie Krzyże i kapliczki przydrożne stanowiły w XIX–XXI w. naturalny element krajobrazu kulturowego pogranicza polsko-słowacko-ukraińskiego. Pełnią na badanym obszarze wyjątkową rolę w życiu człowieka: – są bowiem nierozerwalną częścią środowiska, w którym człowiek funkcjonuje, – są miejscem zadumy, refleksji nad życiem, jego troskami, radościami i przemijaniem, – są pamiątką po dawnych mieszkańcach, którzy w różnych intencjach je fundowali, – są wdzięcznością człowieka za otrzymane łaski (np. ocalenie życia, przywrócenie zdrowia), 342 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

– łączą ludzi przez wspólną modlitwę (majówki) i opiekę nad pomnikami świętych, – są świadectwem głębokiej wiary ludzi, którzy w tych miejscach szukają nieustannej opieki Bożej. Kapliczki i krzyże były z reguły lokowane przy skrzyżowaniach dróg i na granicy miejscowości, wyznaczając charakterystyczne punkty w lokalnej przestrzeni i pełniąc funkcję drogowskazów. Na tej podstawie można stwierdzić, w jaki sposób rozrastały się poszczególne wsie. Artystyczny kształt i przesłanie religijne występujących na badanym terenie kapliczek i krzyży przydrożnych wydaje się być zależne od czterech źródeł: – tradycji architektury lokalnej, – kultów i kultury promowanej przez Kościół tradycji wschodniej i zachodniej, – stylów historycznych, – dorobku poprzedników, z reguły bezimiennych artystów. Przenikanie się tradycji bizantyjskiej i łacińskiej sprawiło, że na badanym obszarze występowały przedstawienia ikonograficzne oraz style architektoniczne typowe dla kultury wschodniej, jak i zachodniej. Na krzyżach przydrożnych, położonych na północ od łuku Karpat, umieszczone były wizerunki figuralne Ukrzyżowanego Chry- stusa. We wsiach sąsiadujących z badanym regionem i położonych po południowej stronie Karpat, występują na krzyżach przydrożnych „płaskie”, wymalowane wizerunki Chrystusa. Świadczy to o dużym wpływie kultury bizantyjskiej. Warto podkreślić liczniejsze występowanie krzyży przydrożnych w części wschodniej badanego obszaru (Nadsański PK), w stosunku do wsi położonych po stronie zachodniej, gdzie występowały liczniej kapliczki domkowe lub szafkowe. Można przypuszczać, że krzyży przydrożnych w polskiej części badanego obszaru było do II wojny światowej znacznie więcej, w stosunku do stanu dzisiejszego. Bogate zdobnictwo wielu kapliczek i krzyży przydrożnych świadczy o znacznej duchowo-teologicznej oraz artystycznej kulturze ich twórców. Podob- ne motywy dekoracyjne występują na krzyżach cmentarnych. Świadczy to o za- opatrywaniu się fundatorów w lokalnych ośrodkach kamieniarskich i odlewniach wykonujących obiekty według ujednoliconych wzorów. Przeważnie nie znamy ich twórców i fundatorów. Obecnie szczególne ożywienie w budownictwie nowych kapliczek obserwuje się na terenie Nadsańskiego Parku Krajobrazowego. Ich wygląd architekto- niczny odbiega jednak od dawnej tradycji i nawiązuje do tradycji wschodniej. Rozwój małej architektury sakralnej w poszczególnych częściach MRB „Karpaty Wschodnie” nawiązuje obecnie wyraźniej do ikonografii charakterystycznej dla występującego na danym obszarze wyznania. Każdy przydrożny krzyż i każda kapliczka przypominają nam o istnieniu Boga i wyrażają istotę wiary. Każdy z tych obiektów jest świadectwem historii i tworzy kulturowe dziedzictwo danego obszaru. Stanowi wartość historyczną, G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 343 naukową i religijną. Wielokulturowość ziem pogranicza polsko-słowacko-ukra- ińskiego, przejawiająca się w zachowanych do dziś obiektach małej architektury sakralnej pochodzących z różnych prądów kulturowych oraz w bogactwie kultury duchowej, jest atutem i szansą rozwoju regionu pogranicza. Autorka ma świadomość, że nie udało się przedstawić całościowo i wyczerpująco problematyki związanej z krzyżami i kapliczkami przydrożny- mi na pograniczu polsko-słowacko-ukraińskim. W dużej mierze było to spowodowane brakiem, czy też fragmentarycznością ważnych dla tych zagadnień, materiałów źródłowych. Szczególnie jest to odczuwalne po stronie ukraińskiej, gdzie nawet starsi mieszkańcy nie znają czasu budowy i intencji stojących przy ich budynkach krzyży i kapliczek przydrożnych. Praca ta, skupiona bardziej na zagadnieniach metodologicznych i teoretycznych, może być wstępem do dalszych badań szczegółowych i porównawczych. Interesującym zagadnieniem badawczym byłoby ukazanie twórców krzyży i kapliczek przydrożnych, intencji wznoszenia tych obiektów, a także współczesnych funkcji religijnych, kultowych i kulturalnych.

Podziękowania Autorka składa podziękowania dr. hab. Józefowi Mitce z Instytutu Botaniki UJ za pomoc w opracowaniu statystycznej analizy danych. Dziękuje również dr Oksanie Maryskewych z Instytutu Ekologii Lwowskiej Akademii Nauk za pomoc przy przeprowadzeniu prac terenowych w Nadsańskim Parku Krajobrazowym. Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach projektu badawczego numer N N306 388939.

Literatura Adamowski J. 2011. Motywacje stawiania krzyży i kapliczek przydrożnych. W: Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin, s.: 28–29. Borcard D. M., Legendre P., Drapeau P. 1992. Partialling out of the spatial component of ecological variation. Ecology 73: 1045–1055. Buntjer J. B. 1997. Phylogenetic Computer Tools ver. 1.3. Netherlands: Wageningen University. Cirlot J. E. 2001. Słownik symboli, Kraków, s.: 307–308. Czerwiński T. 2012. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa, s.: 56–107. Dąbkowski P. 1923. Stosunki Kościelne Ziemi Sanockiej w XV stuleciu. W: Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1913–1922. J. Smołka (red.). Przemyśl, s. 25. Falkowski J., Pasznycki B. 1935. Na pograniczu łemkowsko-bojkowskim. Lwów, s. 68. Fastnacht A. 1962. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340-1650. Wrocław. Felsenstein J. 2004. PHYLIP (Phylogeny Inference Package) ver. 3.67 [Internet]. [cited 2010 Jun 18]: http://evolution.genetics.washington.edu/phylip.html /dostęp: 05.2012/ 344 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Giemza J. 2000. http://www.archidiecezja-gr.opoka.org.pl/architektura_cerkiewna.htm. Hołub J. 2000. Krzyż na Tarnicy – świadectwo wiary w trudnych czasach. Echo Połonin 22/45: 21–23. Janicka-Krzywda U. 1991. Kapliczki i krzyże przydrożne polskiego Podkarpacia. Warszawa, ss.: 44–52. Jawor G. 2004. Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu. Lublin. Jongman R.H.G., ter Braak C.J.F., Tongeren O.F.R. 1987. Data analysis in community and landscape ecology. Pudoc, Wageningen. Katechizm Kościoła Katolickiego. 2002. Poznań, KKK 481. Kłodnicki Z. 2011. Znaki sakralne w przestrzeni. Próba typologii oraz występowanie (geografia) poszczególnych odmian kapliczek w Polsce. W: J. Adamowski, M., Wójcicki (red.) Krzyż i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej kulturowej i religijnej pamięci. Lublin, ss.: 14–15. Kobielus S. 2000. Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafor. Warszawa, ss.: 121, 123. Kopaliński W. 1990. Słownik symboli. Warszawa, ss.: 217–218. Królikowski J. 2008. Niemo słowo. Teologia w sztuce. Tarnów, s. 93. Kryciński S. (red.). 1995. Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Gmina Lutowiska, cz. 1. Warszawa, 324 ss. Kryciński S. (red.). 1996. Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Gmina Cisna. cz. 2. Warszawa, 406 ss. Lurker M. 1989. Słownik obrazów i symboli biblijnych. Poznań, ss.: 192–193. Maryskevych O., Niewiadomski Z. 2004. Nadsiański Regionalny Park Krajobrazowy. Lwów. Michalik M., Wilczyńska-Michalik W. 1997. Minerały siarczanowe, pyły antropogeniczne na powierzchniach piaskowców w Karpatach jako wskaźniki koncentracji zanieczyszczeń atmosfery. Roczniki Bieszczadzkie 6, s. 209. Mokry W. 1998. Krzyż – zwycięskie drzewo życia, Horyzonty Krakowskie 7–8, s. 7. Nei M., W. H. Li. 1979. Mathematical model for studying genetic variation in terms of restriction endonucleases. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 76: 5269–5273. Nowodworski M. 1878. Encyklopedia kościelna III. Warszawa, ss.: 421–437. Podvihorlatske noviny. 2007. Pripomenuli si 80. vỳročie údajného zjavenia Bohorodičky, s. 2. Prijmicz M. 2001. Kresti Zakarpacia, Pamiatki Ukrainy, nr 1. Reinfuss R. 1963. Rzeźba figuralna Łemków: ze studiów nad ludową rzeźbą kamienną na Łemkowszczyźnie. cz. II. Polska Sztuka Ludowa nr 3–4: 122–134. Rocznik Statystyczny województwa podkarpackiego. Rzeszów. 2002. Seibert J. 2002. Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, Kielce, s. 308. Seweryn T. 1958. Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa, s. 19. Sidor M. 2008. Osobliwosti kompleksowo podchodu w dekoratiwnomu wiriszenni galickich pridorożnych kaplic, Naukowyj Wisnik NŁTU Ukrainy, Wip. 18.12. Skorowidz Przemysłowo-handlowy Królestwa Galicyi. 1906. Lwów, s. 158. Slobodjan W. 2003. Cerkwy Turkiwskowo rejonu. Lwiw. Statystyka Polski. Pierwszy Powszechny Spis RP z dn. 30 IX 1921 r., t. 21. Mieszkania, ludność stosunki zawodowe. Tablice Państwa, Warszawa 1958. G. Holly — Krzyże i kapliczki przydrożne... 345

Stupnicki H. 1864. Znakomitsze wsie. Cisna, z hutą i hamernią żelaza, W: Geograficzno- statystyczny opis królestwa Galicyi i Lodomeryi. Lwów, s. 76. Tamura K., Peterson D., Peterson N., Stecher G., Nei M., Kumar S. 2011. MEGA5: Molecular Evolutionary Genetics Analysis using Maximum Likelihood, Evolutionary Distance, and Maximum Parsimony Methods. Molecular Biology and Evolution 28(10): 2731–2739. Ter Braak C. J. F., Smilauer P. 2002. CANOCO Reference Manual and CanoDraw for Windows User‘s Guide: Software for Canonical Community Ordination (version 4.5). Microcomputer Power, Ithaca NY, USA. Timura L., Rajnič M., Husťák S., Stano J. 2008. Urbanisticka St udia Poloniny v rozsahu okresu Snina. Vysledne riesenie. Snina: 60-61.

Źródła kartograficzne: Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grosseherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina, Carl Kummerer Ritter von Kummersberg, Vien 1880 (1:115 000) – arkusze: Umgebungen von Baligrod Und Wola MichowUmgebungen von Lutowiska Podbusz Turka und Borynia (1:75 000), mapy topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego (1:100 000), arkusze: Dźwiniacz Górny (1937), Ustrzyki Dolne (1938), Turka (1937).

Summary Study was focused on wayside shrines and crosses within the territory of International Biosphere Reserve (IBR) „Eastern Carpathians”. Basing on field inventory (2010–2011) and library query analysis of objects studied in terms of typology was undertaken, as well as their role in the landscape and directions of stylistic changes was defined. Analysis of distribution of wayside crosses and shrines was done with the use of historical maps and graphical and statistical methods in relation to the whole territory studied and its particular parts. The most frequent were house-like shrines devoted to The Blessed Mother (Fig. 5–8). From among 246 wayside crosses, the biggest number was noted in the villages within the San River Landscape Park (Ukraine). In type they are in majority Latin crosses consisting of stone pedestal and iron cross with an image in mixed style (Fig. 13–15, Table 1). In the remained area in Ukrainian and Slovak side there occur stone or wooden Orthodox crosses with image of Christ painted on plate. Crosses and shrines designating sacred space were settled in the most important places for village life. Contemporary small sacred architecture in particular parts of IBR „Eastern Carpathians” more visibly refers to iconography typical for religion predominating in given region. 346ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), ROCZNIKIstr. 346–357 BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Beata Szary Received: 15.02.2012 Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego Reviewed: 4.07 2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]

Edukacja ekologiczna w polskich parkach narodowych w ROKU 2010 Ecological education in the Polish national parks – data from 2010

Abstract: Quantitative data characterizing ecological education in Polish national parks (staff, educational centers, educational trails, events, programmes for schools, publications, and number of visitors) are presented. Data (from the years 2010 or 2011) were collected during seminar for educational staff from national parks organized every second year.

Key words: ecological education, national park.

Wstęp Od 1997 r., co dwa lata, Bieszczadzki Park Narodowy organizuje seminaria dla pracowników parków narodowych zajmujących się edukacją ekologiczną. Głównym celem seminarium pod tytułem: „Edukacja ekologiczna i udostępnianie parków narodowych do zwiedzania i edukacji ekologicznej” jest umożliwienie wymiany informacji i doświadczeń z zakresu edukacji ekologicznej pomiędzy przedstawicielami polskich parków narodowych. Ostatnie seminarium odbyło się w 2011 r. na terenie Rumunii, gdzie uczestnicy zapoznali się z funkcjonowaniem Parku Narodowego Retezat. Począwszy od 2003 r., na seminarium prezentowane są informacje dotyczące edukacji ekologicznej w polskich parkach narodowych, zebrane wcześniej w systemie ankietowym. Wyniki ankiet z poszczególnych lat umożliwiają zaobserwowanie zmian, tendencji i kierunków rozwoju edukacji ekologicznej. Syntetyczne zestawienia danych z lat: 2002, 2004, 2006, 2008 zostały opublikowane w Rocznikach Bieszczadzkich, w tomach: 12, 14, 16, 18. Niniejszy artykuł prezentuje dane z roku 2010, a w niektórych przypadkach z połowy 2011 r., i jest kontynuacją poprzednich badań.

Metodyka Zebrane w 23 parkach ankiety pozwoliły na porównanie następujących informacji: • liczba etatów edukacyjnych (merytoryczne, techniczne, inne) – stan z czerwca 2011 r., B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 347

• liczba osób zwiedzających Park w 2010 r., • liczba osób zwiedzających muzea i wystawy w 2010 r., • liczba i długość ścieżek edukacyjnych – stan z czerwca 2011 r., • liczba obiektów edukacyjnych (ośrodki, stacje, muzea i inne) • liczba programów edukacyjnych, liczba szkół i liczba uczniów objętych programami w 2010 r., • liczba pozostałych imprez edukacyjnych zorganizowanych w 2010 r. oraz liczba ich uczestników, • liczba wydawnictw wydanych w 2010 r. (rodzaje, nakłady, źródła finansowania). Porównawcza analiza tych informacji pozwala na wskazanie tendencji oraz dyskusję nad stanem i perspektywami edukacji ekologicznej prowadzonej przez parki narodowe w Polsce.

Wyniki Kadra edukacyjna W polskich parkach narodowych, w czerwcu 2011 r., zatrudnionych było 116 pracowników edukacyjnych (Ryc. 1), o 16 osób więcej niż w 2009 r. (Holly, Szary 2010). Znaczący wzrost liczby etatów edukacyjnych odnotowano w latach 2001–2005 (Szary 2002; Holly, Szary 2004; Szary 2006). W latach 2007–2009 liczba etatów edukacyjnych utrzymywała się na poziomie ok. 100 osób (Szary 2008; Holly, Szary 2010). W 2011 r. działania edukacyjne wspomagało (w różnym zakresie) 40 pracowników technicznych (o 5 więcej niż w roku 2009) oraz 90 innych pracowników parków (o ponad 50 osób więcej niż w 2009 r.). Ponad 500 osób spoza parku dodatkowo wspiera pracowników edukacyjnych w sezonie turystycznym (np. wolontariusze w Tatrzańskim PN, przewodnicy w Ojcowskim PN i inni).

Obiekty edukacyjne W czerwcu 2011 r., w 20 parkach narodowych funkcjonowało 25 ośrodków edukacyjnych (w Kampinoskim PN – 3, Pienińskim i Karkonoskim PN – po 2, Bieszczadzkim PN – 2, w tym ośrodek edukacji turystycznej). W 3 parkach brak ośrodków edukacyjnych (PN Bory Tucholskie, Drawieński PN, i Słowiński PN). W 16 parkach narodowych udostępniono dla zwiedzających 18 muzeów (w Słowińskim PN oprócz głównego muzeum funkcjonują 2 jego filie). W 8 parkach udostępniono 18 ekspozycji terenowych (np. pawilony wejściowe w PPN). Tylko w PN „Bory Tucholskie” nie prowadzono działalności wystawienniczej. Ponadto w parkach narodowych udostępniano do edukacji ekologicznej 20 stacji terenowych oraz 10 innych obiektów (np. sale edukacyjne, pijalnia wód mineralnych, stadnina koni, rezerwat żubrów). 348 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 1. Liczba etatów edukacyjnych merytorycznych (1) i technicznych (2) oraz innych etatów (3) pracowników wspomagających edukację ekologiczną, w czerwcu 2011 r. Fig. 1. Number of educational (1), technical (2) and supporting (3) workers in national parks in June 2011. Objaśnienia / Explanations: Parki Narodowe / National Parks: BgPN – Babiogórski Park Narodowy, BwPN – Białowieski PN, BbPN – Biebrzański PN, BdPN – Bieszczadzki PN, PNBT – PN „Bory Tucholskie”, DPN – Drawieński PN, GPN – Gorczański PN, PNGS - PN Gór Stołowych, KmPN – Kampinoski PN, KkPN – Karkonoski PN, MPN – Magurski PN, NPN – Narwiański PN, OPN – Ojcowski PN, PPN – Pieniński PN, PlPN – Poleski PN, RPN – Roztoczański PN, SPN – Słowiński PN, ŚPN – Świętokrzyski PN, TPN – Tatrzański PN, PNUW – PN „Ujście Warty”, WkPN – Wielkopolski PN, WgPN – Wigierski PN, WlPN – Woliński PN.

Muzea, ekspozycje przyrodnicze i wystawy czasowe W 2010 r. muzea i wystawy w polskich parkach narodowych zwiedziło ok. 914 600 osób (Ryc. 2), nieco mniej niż w 2008 r. (ok. 1mln. 22 tys. osób) (Holly, Szary 2010). Należy zaznaczyć, że w 2010 r. muzeum Świętokrzyskiego PN było nieczynne z powodu przebudowy (zwykle zwiedza je ok. 100 tys. osób rocznie) (Holly, Szary 2010). Na podstawie danych z 10 parków, gdzie prowadzona jest analiza struktury wiekowej, można stwierdzić, że liczniej odwiedzają muzea dzieci i młodzież – 62% zwiedzających (w tym wejścia bezpłatne i ulgowe) niż dorośli – 38% zwiedzających (bilet normalny). W co najmniej 12 parkach grupy zwiedzają muzeum z pracownikiem parku lub przewodnikiem. B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 349

Ryc. 2. Liczba zwiedzających muzea i wystawy w parkach w 2010 r. Fig. 2. Number of persons visiting museums and exhibitions in national parks in 2010.

Ścieżki edukacyjne (przyrodnicze i historyczne) W czerwcu 2011, w polskich parkach narodowych funkcjonowały 144 ścieżki o łącznej długości 665 km, podobnie jak w 2009 r. (Holly, Szary 2010). Ścieżki posiadają oznakowane w terenie przystanki i wyposażone są w przewodniki książkowe. Najwięcej ścieżek wytyczono w Biebrzańskim PN (15), Bieszczadzkim PN (12), Karkonoskim PN (11) i Gorczańskim PN (10). Najdłuższą sieć ścieżek posiadają: Bieszczadzki PN (110 km), Karkonoski PN (81 km), Babiogórski PN (60,5 km) i Gorczański PN (53 km) (Ryc. 3).

Oferta wydawnicza Łączna liczba wydawnictw w ofercie parków narodowych to ok. 500 tytułów (Holly, Szary 2010). W 2010 roku parki narodowe wydały łącznie 180 nowych ty- tułów. Łączny nakład wydawnictw wydanych w 2010 r. wyniósł ok. 1 017 950 egz. Najwięcej nowych pozycji ukazało się w Tatrzańskim PN – 45, Słowińskim PN – 17, Bieszczadzkim PN i Kampinoskim PN – po 13 (Ryc. 4). Największe nakłady w 2010 r. wydały: Ojcowski PN – 520 225 egz. (broszury), Tatrzański PN – 96 500 egz., Kampinoski PN – 61 500 egz., Biebrzański PN – 50 000 egz. (w tym duży udział periodyków), PN „Ujście Warty” – 48 000 egz. (głównie foldery) (Ryc. 5). Analizując różnorodność wydawnictw wyodrębniono 17 ich rodzajów. W 2010 r. w parkach narodowych wydano: 37 folderów/zestawów folderów, 30 książek, 28 periodyków, 15 przewodników, 15 wydawnictw multimedialnych 350 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 3. Łączna długość (w km) i liczba ścieżek w parkach narodowych w 2011 r. Fig. 3. Total length (km) and number of educational trails in national parks in 2011.

Ryc. 4. Liczba tytułów wydawnictw opracowanych w poszczególnych parkach narodowych w 2010 r. Fig. 4. Number of publications (titles) published in particular natonal parks in 2010. B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 351

Ryc. 5. Nakłady wydawnictw (łącznie) w poszczególnych parkach narodowych, opracowanych w 2010 r. Fig. 5. Number of copies (total) of publications in particular national parks in 2010.

(pokazy, prezentacje, diaporamy, filmy), 14 kalendarzy, 8 pakietów/zeszytów ćwi- czeń, 8 plakatów, 6 broszur, 6 map, 6 rodzajów gadżetów, 3 albumy, 1 katalog, 1 ulotkę, 1 teczkę, 1 zestaw widokówek. W porównaniu z rokiem 2009 (Holly, Szary 2010) wzrosła liczba periodyków wydawanych przez parki narodowe z 22 do 28 tytułów (Tab. 1). 11 spośród nich ma wersję elektroniczną. Łączny nakład periodyków drukowanych w 2010 r. osiągnął ok. 90 300 egz. Przeanalizowano źródła finansowania wydawnictw wydanych w parkach w 2010 r. Wiele wydawnictw było finansowanych z kilku źródeł (łączone projekty). Najwięcej, bo 50,5% wydawnictw wydano przy udziale środków z gospodarstw pomocniczych poszczególnych parków narodowych. Kilka parków, np. Tatrzański PN i Roztoczański PN, korzystało wyłącznie z własnych środków. Pozostałe parki korzystały z następujących źródeł: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (19,7% dofinansowanych wydawnictw), Wojewódzkie Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej odpowiednich województw (11,1%), środki unijne w ramach projektów Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych (8,9%), Urząd Marszałkowski (2,8%) Budżet Państwa (1,6%), Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej (2,2%), Euroregion Tatry (1,6%), LIFE-Przyroda (1,1%), Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich (1,1%), LIFE+ (0,5%). Ankieta nie obejmowała wielkości nakładów finansowych z poszczególnych źródeł. 352 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Tabela 1. Zestawienie periodyków wydawanych przez parki narodowe w 2010 r. Table 1. Periodicals published by national parks in 2010. Pierwszy Park rok Tytuł Częstotliwość* Rodzaj** Narodowy wydania Title Frequency Type National Park First year of issue „Rocznik babiogórski” R 1998 P-N; Babiogórski „Parkuś” K 2001 D; E „Puszczyk” K (4-3) 2000 D; E „Parki narodowe i rezerwaty przyrody” K 1980 P; E Białowieski „Księga rodowodowa żu- brów” R 1947 N; E „Matecznik Białowieski” K 2007 P-N; E ”Nasza Biebrza” 3 x 1999 P, D-M; Biebrzański „Biebrzańskie Wieści” P 2008 P; „Roczniki Bieszczadzkie” R 1992 N; E Bieszczadzki „Biuletyn Informacyjny BdPN” M 2009 P; E „Bory Tuchol- „Lobelia” R 2009 N; skie” „Salamandra” K 2001 P, M; Gorczański „Beskidy Zachodnie” Niereg. 2005 N; Gór Stołowych „Szczeliniec” R 1996 N; „Puszcza Kampinoska” K 1992 P-N; Kampinoski „Łoszak” K 2009 D; Ojcowski ”Prądnik” R 1990 N „Pieniny - przyroda i czło- Pieniński wiek” Niereg. 1992 N „Monografie Pienińskie” Niereg. 2000 N Świętokrzyski „Łysogóry” K 2010 PN „Tatry” K 1991 P-N „Tatry” -wyd. spec., pol.– Tatrzański słow. R - P-N „Biuletyn Tatry – TPN” Niereg. 2009 P; E Wielkopolski „Morena” R 1992 P-N „Wigry” K 2000 P; E Wigierski „Wigierek” P 2004 D-M; E „Na miedzy” P 2009 P; E Woliński „Klify” Niereg. 1994 P-N; *R – rocznik / annual issue; P – półrocznik / semi-annual issue; K – kwartalnik / quarterly issue; M – miesięcznik / monthly issue; 3 x – 3 razy w roku / 3 times per year; Niereg. – nieregularnie / irregularly. **Rodzaj periodyku lub grupa docelowa / type of periodical or target group: P – popularny / popular; N – naukowy / scientific; P-N – popularno-naukowy / popular-scientific; D – dla dzieci / for children; M – dla młodzieży / for young people; E – elektroniczny / electronic. B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 353

Współpraca ze szkołami Parki narodowe w 2010 r. realizowały 162 programy edukacyjne dla dzieci i młodzieży w ramach współpracy ze szkołami (porozumienia i stałe programy). Niektóre z tych programów były przeznaczone dla kilku poziomów edukacji szkolnej. Przeprowadzono: • 89 programów dla przedszkoli i szkół podstawowych (40%), • 73 programy dla gimnazjów (33%), • 61 programów dla szkół średnich i wyższych (27%). W 2010 r. w programach tych uczestniczyło ok. 68 400 uczniów z ponad 1 500 szkół, w tym: • 74% stanowiły szkoły podstawowe i przedszkola (68% uczestników) • 18% stanowiły gimnazja (21% uczestników) • 8% stanowiły szkoły średnie i wyższe (11% uczestników). Największą aktywnością w tej dziedzinie edukacji wykazały się: Ojcowski PN (30 programów, 167 szkół, 7 676 uczniów) i Kampinoski PN (26 programów, 805 szkół, 20 736 uczniów) (Ryc. 6, 7). W ankiecie uwzględniono tylko programy stałe, cykliczne, w ramach porozumień z lokalnymi szkołami. Liczba uczestników zajęć ze wszystkich szkół, w tym zajęcia dla zwiedzających park (grup z całej Polski), jest co najmniej dwukrotnie większa (Holly, Szary 2010).

Ryc. 6. Liczba programów dla dzieci i młodzieży, w ramach współpracy ze szkołami w 2010 r. Fig. 6. Number of programmes for children and young people in 2010. 354 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 7. Liczba szkół współpracujących z parkami w ramach programów edukacyjnych w 2010 r. Fig. 7. Number of schools co-operating with national parks in educational programmes in 2010.

Edukacja osób zwiedzających parki narodowe W roku 2010 odnotowano ok. 11 014 000 osób zwiedzających parki narodowe, tj. ok. 164 000 więcej niż w 2008 r. (Holly, Szary 2010) i podobnie jak w 2006 r. (Szary 2008). Są to dane oparte na sprzedaży biletów wstępu oraz dane szacunkowe dla parków, które nie sprzedają biletów. W pięciu parkach liczba zwiedzających przekroczyła milion (Tatrzański PN, Karkonoski PN, Woliński PN, Wielkopolski PN i Kampinoski PN) (Ryc. 8). Na podstawie danych z 12 parków można oszacować strukturę wiekową zwiedzających: ok. 52% zwiedzających stanowią dzieci i młodzież (w tym wejścia bezpłatne i ulgowe); ok. 48% zwiedzających stanowią dorośli (bilet normalny). Edukacja ekologiczna osób zwiedzających parki narodowe odbywa się najczęściej poprzez tablice informacyjne w terenie, oznakowane ścieżki przyrodnicze, wystawy przyrodnicze, wydawnictwa, internet, imprezy masowe, prelekcje, konkursy, zajęcia zamawiane.

Imprezy edukacyjne W parkach narodowych w 2010 r. odbyło się ponad 2 580 imprez edukacyjnych, w których uczestniczyło ok. 388 650 uczestników, w tym ok. 68 400 uczniów z ponad 1 500 szkół – w ramach stałych programów edukacyjnych. Były to: konkursy, wystawy, rajdy, akcje edukacyjne, imprezy masowe oraz różno- B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 355 rodne zajęcia: stacjonarne (wykłady, prelekcje, itp.), terenowe (np. na ścieżkach przyrodniczych) i mieszane (warsztaty, seminaria, konferencje, szkolenia), z wykorzystaniem mediów (filmy, prezentacje, diaporamy), eksponatów, gier i innych materiałów edukacyjnych. Różnorodność form stosowanych w edukacji ekologicznej, zarówno zwiedzających park jak i społeczności lokalnej, jest bardzo bogata i została omówiona w poprzednim artykule (Holly, Szary 2010).

Ryc. 8. Liczba osób zwiedzających poszczególne parki narodowe – dane za rok 2010. Fig. 8. Number of visitors in particular national parks in 2010.

Podsumowanie i wnioski Liczba pracowników zajmujących się edukacją ekologiczną w polskich parkach narodowych nieznacznie wzrosła w porównaniu z poprzednimi latami. (z ok. 100 do116 pracowników merytorycznych). Wzrosła też liczba innych osób zaangażowanych w działania edukacyjne. W 2010 r. byli to: pracownicy techniczni (40), inni pracownicy parku (90) oraz osoby z zewnątrz (ok. 500) (Ryc. 1). W parkach narodowych funkcjonują: ośrodki edukacyjne (25), stacje terenowe (20), muzea i ekspozycje stałe (24), ekspozycje terenowe (17) i inne obiekty (10). W ostatnich latach widoczny jest rozwój bazy edukacyjnej np. nowopowstałe, nowoczesne muzea w Ojcowskim i Roztoczańskim PN. W wielu parkach baza edukacyjna niestety nie jest wystarczająca – wymaga uzupełnień i remontów istniejących już obiektów. 356 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Muzea posiada 16 parków, pozostałe parki organizują ekspozycje stałe i wystawy czasowe. Ta forma edukacji skierowana jest do osób indywidualnych lub grup zorganizowanych i korzysta z niej ok. 1 mln. osób rocznie, w tym nieco liczniej młodzież (ok. 62%) niż dorośli. We wszystkich parkach wytyczono ścieżki edukacyjne (przyrodnicze i historyczne), na których odbywają się terenowe zajęcia edukacyjne. Ścieżki są dostępne dla wszystkich zwiedzających. Liczba i długość ścieżek utrzymuje się na stałym poziomie od kilku lat, tj. 144 ścieżki o łącznej długości ok. 665 km (Ryc. 2, 3). Parki wydają ok. 180 nowych wydawnictw (17 rodzajów) rocznie (w tym 28 periodyków) o łącznym nakładzie ok. 1 017 950 egz. Wzrosła liczba periodyków dostępnych w wersji elektronicznej do 11. Cała dostępna oferta wydawnicza parków narodowych liczy ok. 500 tytułów i jest bardzo różnorodna co zapewnia dotarcie z informacją do najróżnorodniejszych odbiorców. Parki organizują rocznie ok. 2 580 różnorodnych imprez edukacyjnych, w których uczestniczy ok. 388 650 osób zarówno społeczności lokalnej, jak i osób zwiedzających parki. Ponad 160 programów edukacyjnych skierowano do szkół z otoczenia parków (społeczność lokalna) – najczęściej bezpłatnych. Z oferty tej korzysta rocznie ok. 68 400 uczniów z ok. 1 500 szkół – najliczniej uczniowie szkół podstawowych. Podobnie jak w poprzednich latach do parków narodowych wchodzi ok. 11 mln. osób rocznie, w tym do 5 najliczniej odwiedzanych – ponad 8 mln. Jest to ogromna liczba osób bezpośrednio wpływająca na stan przyrody w parkach narodowych, wymagająca łatwo dostępnej informacji i wzmożonych działań edukacyjnych mających na celu podniesienia poziomu ich świadomości ekologicznej. Finansowanie edukacji w parkach narodowych odbywało się z różnych źródeł. Na przykładzie wydawnictw widać, że najczęściej środki finansowe pochodziły z Gospodarstw Pomocniczych parków, NFOŚiGW, WFOŚiGW, projektów CKPŚ i innych. Tylko nieliczne parki stać na finansowanie edukacji w całości z własnych środków. W czasie kilkunastu lat, gdy prowadzone były badania ankietowe, każdy park wypracował program edukacyjny dostosowany do własnych warunków (specyfika przyrodnicza (dostępność), zainteresowanie zwiedzających (atrakcyjność i popularność terenu), sąsiedztwo dużych aglomeracji, itp.). Jednak wiele metod i środków dydaktycznych stosowanych jest we wszystkich parkach. Sprawdzone i dające efekty formy edukacji rozpowszechniły się między innymi dzięki możliwości wymiany doświadczeń, jaką daje seminarium organizowane w cyklu dwuletnim przez Bieszczadzki PN. Rok 2010 był ostatnim rokiem, w którym parki narodowe funkcjonowały jako jednostki budżetowe, mające do dyspozycji gospodarstwa pomocnicze prowadzące działalność gospodarczą. W 2011 r. zlikwidowano gospodarstwa pomocnicze. W 2012 r. parki stały się państwowymi osobami prawnymi w sektorze finansów B. Szary — Edukacja ekologiczna w polskich parkach... 357 publicznych. Kolejne badania ankietowe pozwolą ocenić, w jaki sposób zmiana statusu prawnego parków narodowych wpłynie na działalność edukacyjną. Czy wypracowane przez lata programy edukacji i sposoby pozyskiwania funduszy na działalność edukacyjną sprawdzą się w nowej sytuacji?

Literatura Holly G., Szary B. 2010. „Edukacja ekologiczna w polskich parkach narodowych – dane z lat 2008, 2009”. Roczniki Bieszczadzkie 18: 274–285. Holly G., Szary B. 2004. „Edukacja ekologiczna i udostępnianie parków narodowych do zwiedzania” – IV seminarium dla pracowników parków narodowych zajmujących się edukacją ekologiczną. Roczniki Bieszczadzkie 12: 303–320. Szary B. 2008. „Edukacja ekologiczna i udostępnianie parków narodowych do zwiedzania” – VI seminarium dla pracowników parków narodowych zajmujących się edukacją ekologiczną. Roczniki Bieszczadzkie 16: 409–420. Szary B. 2006. „Edukacja ekologiczna i udostępnianie parków narodowych do zwiedzania” – V seminarium dla pracowników parków narodowych zajmujących się edukacją ekologiczną. Roczniki Bieszczadzkie 14: 313–325.

Summary In 23 Polish national parks high qualified educational staff works, having long time experience and offering wide range of educational programmes. There are 116 educational workers supported by 40 technical workers, and 90 other persons from park staff, as well as ca. 500 persons from outside the parks (Fig. 1). Good, although not always sufficient, educational basis amounts to 89 objects, in this number 25 educational centres, 20 field stations, 24 museums and stable exhibitions, 17 field exhibitions, and 10 others, as well as 144 educational trails (natural and historical) of total length 665 km (Fig. 3). The territory of national parks is visited by 11 millions of visitors per year (basing on tickets sold and estimations) (Fig. 8). Museums and other exhibitions are visited by ca. 1 million person per year (Fig. 2). In 2010 national parks published 180 new publications, with total number of copies amounting to ca. 1 017 950 (Fig. 4, 5; Table 1), in this number 28 periodicals (11 periodicals have electronic version). Parks organized ca. 2 580 educational events, in which took part ca. 388 650 persons. Ecological education of local society were carried out, inter alia, by co-operation with ca. 1500 schools and within 162 educational programmes (Fig. 6, 7), in which ca. 68 400 pupils from school of different level took part. All these activities were financed from different sources e.g. own budget, National and Regional Funds of Environment Protection, European Union programmes, etc. In 2012 national parks became corporate bodies in sector of public finances. Future questionnaire investigations will show if the change of legal status will have influence on educational activity in Polish national parks. 358 ROCZNIKI BIESZCZADZKIEROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 2012 358–377 (20)

Ryszard Prędki Received: 29.03.2012 Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Reviewed: 27.06.2012 Bieszczadzkiego Parku Narodowego 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]

RUCH TURYSTYCZNY W BIESZCZADZKIM PARKU NARODOWYM W LATACH 2009–2011 Tourist traffic in the Bieszczady National Park (2009–2011)

Abstract: Results of tourist traffic monitoring in years 2009–2011 are presented. The daily, monthly and seasonal attendance in the particular sections of the foot trails as well as the first results of car and tourist automatic monitoring points working since autumn 2009 are shown. The general tendencies of tourist traffic are given.

Key words: tourist traffic, car traffic, monitoring, national park visitors, automatic points.

Wstęp i metodyka badań System gromadzenia danych o natężeniu ruchu turystycznego na szlakach pieszych i ścieżkach przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, który oparty jest o „dzienne ankiety ewidencji ruchu”, funkcjonuje już od 1997 roku (Winnicki, Prędki 1997). Dane o wielkości ruchu turystycznego na szlakach pochodzą z okresu od końca kwietnia do pierwszych dni listopada każdego roku (Prędki 2000, 2002, 2004, 2009). W latach 2009–2011 dane zbierano w 17 punktach kontrolnych – obsługujących w sumie 20 różnych wejść na szlaki piesze i ścieżki przyrodnicze (Ryc. 1). W latach 2009–2011 system tradycyjnego zbierania danych uzupełniono o punkty automatyczne, pokazujące frekwencję w kluczowych punktach szlaków i na najważniejszych drogach. Pod koniec 2011 roku funkcjonowało 10 rejestratorów: w 4 punktach pomiaru ruchu samochodowego oraz 6 punktach pomiaru ruchu pieszych na szlakach (Ryc. 2). W latach 2012–2013 zaplanowano montaż dwóch kolejnych rejestratorów na szlakach oraz jednego drogowego (Prędki 2011). Wyniki z ankiet oraz automatycznych punktów pomiaru były systematycznie gromadzone w bazie danych i poddawane obróbce statystycznej. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 359

Ryc. 1. Punkty kontrolne funkcjonujące w Bieszczadzkim Parku Narodowym w latach 2009–2011 i przeciętna sezonowa frekwencja. Fig. 1. Control points working in the Bieszczady National Park (N.P.) in 2009–2011 and average seasonal attendance. Nazwy i numery punktów kontrolnych / Names and numbers of the control points: 1– Jaworzec, 2 – Suche Rzeki, 3 – Smerek, 4 – Wetlina – Stare Sioło, 5 – Wetlina – Jawornik, 6 – Wetlina – przy Campingu Górna Wetlinka, 7 – Wetlina Rawka, 8 – Przełęcz Wyżna, 9 – Berehy Górne (A – wejście /entrance/ na Poł. Caryńską, B – wejście / entrance / na Poł. Wetlińską); 10 – Przełęcz Wyżniańska (A – wejście / entrance / na Małą Rawkę, B – wejście / entrance / na Poł. Caryńską); 11 – Przełęcz Przysłup, 12 – Bereżki, 13 – Ustrzyki Górne – Połonina Caryńska, 14 – Ustrzyki Górne – Wielka Rawka, 15 – Ustrzyki Górne (Terebowiec), 16 – Wołosate (A – wejście / entrance / na Tarnicę, B – wejście / entrance / na Rozsypaniec), 17 – Pszczeliny, 18 – Muczne, 19 – Tarnawa, 20 – Bukowiec. 360 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Położenie punktów automatycznego monitoringu ruchu turystycznego. Fig. 2. Location of the automatic tourist traffic monitoring points.

Omówienie wyników Frekwencja sezonowa na szlakach pieszych Ogólna frekwencja na szlakach pieszych i ścieżkach przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego wyniosła w roku 2009 349,6 tys., w roku 2010 – 292,2 tys., zaś w 2011 – 330, 6 tys. osób. (Ryc. 3). Punkty kontrolne o najwyższej rocznej frekwencji to Przełęcz Wyżna (ponad 60 tys. osób każdego roku, z maksimum wynoszącym 73,1 tys. w roku 2009), Wołosate (w kierunku na Tarnicę – do 50,9 tys. (2009), w kierunku na Rozsypaniec – 24,5 tys. w 2011 roku), Przeł. Wyżniańska (wejście w kierunku Wielkiej Rawki – przeciętnie 32–33 tys. osób, oraz Wetlina Stare Sioło (wejście w kierunku Przełęczy Orłowicza – 23,0–27,7 tys.). W obydwu kierunkach z Brzegów Górnych (Poł. Wetlińska oraz Caryńska) zanotowano frekwencję zwiedzania przekraczającą w sumie 40 tys. osób w roku 2009 (Ryc. 4). R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 361

Ryc. 3. Liczba turystów (w tys. osób) wchodzących na szlaki piesze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w latach 2001–2011. Fig. 3. Number of visitors (in thousands) entering footpaths in the Bieszczady N.P. in 2001–2011

W obszar doliny Górnego Sanu (punkt kontrolny w Tarnawie Niżnej) weszło od 8,4 do 11,1 tys. osób, co wskazuje na znaczny wzrost (o ok. 25–30%) wobec pomiarów z lat 2005–2008 (Prędki 2009).

Frekwencja miesięczna Podobnie jak w latach 2005–2008 (Prędki 2009) najwięcej osób korzystało ze szlaków w BdPN w sierpniu – 31,1–32,5% (Ryc. 5), a następnie w lipcu 18,2– 23,8%. Udział zwiedzających w miesiącach wakacyjnych (VII–VIII) zwykle przekraczał 50% sezonowej sumy osób wchodzących na ścieżki przyrodnicze i piesze szlaki turystyczne BdPN. Zauważyć trzeba dalsze zwiększanie się ruchu turystycznego w sierpniu wobec danych z lat poprzednich (Prędki 2009). W sierpniu liczba zwiedzających Park na szlakach pieszych i ścieżkach przyrodniczych przekraczała już wartość 100 tys. (Ryc. 6). Liczba zwiedzających w dwóch miesiącach wakacyjnych stanowiła 49–55% sezonowej sumy zwiedzających. 362 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 4. Liczba turystów (w tys. osób) wchodzących na szlaki piesze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w latach 2009–2011, w poszczególnych punktach kontrolnych – war- tości uśrednione. Fig. 4. Number of visitors (in thousands) entering footpaths in the Bieszczady N.P. in particular control points (2009–2011) – average values.

Odsetek zwiedzających wchodzących na szlaki piesze we wrześniu (14,2–17,1% sumy sezonowej) był wyższy niż w czerwcu (10,0–11,9%), w maju (8,9–11,3%) oraz w październiku (6,4–11,1%). Zróżnicowanie frekwencji na szlakach w poszczególnych miesiącach z trzech kolejnych lat badań wynika przede wszystkim z warunków pogodowych (np. deszczowa wiosna 2010 roku – powodzie w kraju oraz nagły atak zimy w Bieszczadach od 13.10.2009 roku). Zauważa się zmniejszenie liczby zwiedzających Park w maju, co może być również powodowane zmniejszaniem się liczby wycieczek szkolnych. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 363

Ryc. 5. Procentowy udział wchodzących (100% dla sezonu turystycznego) na szlaki piesze BdPN w poszczególnych miesiącach – za lata 2009–2011. Fig. 5. The percentage of the Bieszczady N.P. visitors entering footpaths in particular months (100% = whole tourist season), years 2009–2011.

Ryc. 6. Liczba turystów (w tys. osób) wchodzących na szlaki piesze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w latach 2009–2011 w poszczególnych miesiącach. Fig. 6. Number of visitors (in thousands) entering footpaths in the Bieszczady NP in particular months (2009–2011). 364 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Frekwencja dobowa Stwierdza się, że w na szlaki turystyczne i ścieżki przyrodnicze w okresie badań, w ciągu jednego dnia, weszło maksymalnie w roku 2009 – 7351 osób (15.08.), w roku 2010 – 5457 osób (02.05.), w roku 2011 – 6807 osób (14.08.) – tabela 1. Zanotowano, iż liczba dni z wysoką frekwencją na szlakach i ścieżkach (>3 tys.) zwiększyła się w porównaniu z okresem 2005–2008 (Prędki 2009). Zanotowano od 28 (2010 r.), 32 (2011 r.) do 42 (2009 r.) takich dni. Były to przede wszystkim dni sierpniowe (Tab. 1). W roku 2010 zanotowano aż 68% udział ogólnej ilości dni z wysoką frekwencją w sierpniu, co wiąże się z gorszymi warunkami pogodowymi w innych miesiącach. Liczba dni z frekwencją większą niż 1 tys. zwiedzających w Parku przekraczała w każdym roku 100. Analizowano również rozkład wejść na szlaki i ścieżki przyrodnicze w ciągu doby (Ryc. 7). Notowano zwiedzających wchodzących na poszczególne odcinki szlaków w przedziałach godzinowych. Najwięcej zwiedzających wchodzi na szlaki w godzinach pomiędzy 9.00 a 11.00 – 35% ogólnej liczby wejść oraz pomiędzy 11.00 a 13.00 – 32%. Jako, że dojście w strefę grzbietową połonin zajmuje przeciętnie zwiedzającym 2–2,5 godziny, dobowy szczyt zwiedzania przypada około godziny 14.00–15.00.

Ryc. 7. Procentowy udział osób wchodzących na szlaki w poszczególnych przedziałach godzinowych – w latach 2009–2011 – wartości uśrednione. Fig. 7. The percentage of tourists entering trails in two-hours intervals in 2009–2011 – average values. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 365

Tabela 1. Wybrane parametry ruchu turystycznego na szlakach pieszych w latach 2009–2011. Table 1. Some parameters of the tourist traffic in the footpaths in years 2009–2011. L.p. Rok / Year 2009 2010 2011 No 1. Liczba dni w ciągu roku z frekwencją > 3 tys. osób 42 28 32 Number of days with the attendance > 3 thousands 2. Liczba dni w ciągu roku z frekwencją > 1 tys. osób 119 105 127 Number of days with attendance > 1 thousand 3. Maksymalna frekwencja dobowa (data) 7351 5457 6807 Maximal daily attendance (date) 15.08. 02.05. 14.08. 4. Maksymalna frekwencja miesięczna – w 108,7 95,1 103,2 tys. osób (miesiąc) VIII VIII VIII Maximal monthly attendance (month) 5. % dni z frekwencją > 3 tys. osób w sierpniu wobec wszystkich dni w roku z frekwencją >3 tys. 43% 68% 40% Percent of days with attendance > 3 thousands in August in relation to all days with attendance > 3 thousands 6. Liczba wszystkich grup turystycznych 5830 2815 6466 Number of all tourist groups 7. Liczba dużych grup turystycznych o ilości osób >20 1426 814 1262 Number of big groups (> 20 persons) 8. Liczba osób w czasie „majowych świąt”* – w tys. os. 16,6 15,7 16,0 Number of visitors during May holidays – in thousands *dane z 7 dni - od 28.04. do 05.05. / data from 7 days – 28.04.-05.05.

Pozostałe wybrane zagadnienia ruchu turystycznego na szlakach pieszych i ścieżkach przyrodniczych Przeprowadzono analizę, jak rozkłada się ruch turystyczny w miesiącach wakacyjnych (VII–VIII) w obrębie grupy górskiej Tarnicy i Halicza, czyli najwyżej położonej części Parku (Ryc. 8). Można tam dotrzeć poprzez 3 wejścia (z Ustrzyki Górnych, Mucznego oraz Wołosatego – 2 kierunki). Uśrednione dane z trzech sezonów wskazują, iż najchętniej turyści rozpoczynają swoje 366 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) wędrówki z Wołosatego – w kierunku Przełęczy pod Tarnicą (49%), oraz w kierunku Przełęczy Bukowskiej/Rozsypańca (24%). Podobnie przedstawia się sytuacja ze schodzeniem ze szlaków, z tym, że nieco więcej osób wybiera zejście do Wołosatego poprzez Przełęcz Bukowską (31%). Około ¼ ogólnej liczby zwiedzających wybiera pozostałe dwie miejscowości jako miejsca wejścia i schodzenia z wyższych położeń górskich. Ogólnie w okresie wakacji ten kompleks górski odwiedzało w latach 2009– 2011 przeciętnie około 47–48 tys. osób.

Ryc. 8. Wchodzący na szlaki i schodzący z nich, w grupie górskiej Tarnicy i Halicza, w latach 2009–2011, wartość procentowa uśredniona. Fig. 8. Visitors entering and leaving the trails in Tarnica/Halicz mountain group in 2009– 2011, average percentage value.

W punktach wejścia na szlaki piesze i ścieżki przyrodnicze notowano również wchodzące grupy (Ryc. 9). Liczba dużych – „autokarowych” grup turystycznych (>20 osób), wyniosła od 814 (2010 r.) do 1426 (2009 r.). Najwięcej grup z przedziału 10–20 osób zanotowano w roku 2011 (1351), podobnie małych grup – 3853. Warunki pogodowe miały decydujący wpływ na ogólną liczbę grup wędrujących po BdPN. Najwięcej było ich w roku 2011 – 6466, w roku 2009 – 5830, podczas, gdy w roku 2010 tylko 2815. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 367

Ryc. 9. Liczba różnej wielkości grup turystycznych zanotowanych w punktach kontrolnych, dane za lata 2009–2011. Fig. 9. Number of tourist groups of various quantity noted in control points, data from 2009–2011.

W Bieszczadzkim Parku Narodowym ze względu na ukształtowanie terenu wyróżnia się pięć odrębnych kompleksów górskich, w których funkcjonują szlaki turystyczne i ścieżki przyrodnicze (Prędki 2009). Są to takie obszary, gdzie przeciętny turysta może wędrować po szlakach w ciągu jednej doby. W skali roku najwięcej wejść (Ryc. 10) notowanych jest w obszarze Połoniny Wetlińskiej i Smereka (przec. 39% ogólnej liczby wejść w danym roku, od 113,0–137,5 tys. osób), dalej grupa górska Tarnicy i Halicza (tu zalicza się również Bukowe Berdo i Szeroki Wierch) – 28% wejść, od 80,5–101,0 tys. osób. Mniejszą liczbę wejść notuje się na szlakach Połoniny Caryńskiej, (16%, czyli od 48,0 do 56,6 tys.) oraz na Rawkach z pasmem granicznym (14%, od 42,3 do 46,4 tys.). Dolinę górnego Sanu zwiedza przeciętnie 3% rocznej sumy zwiedzających szlaki i ścieżki (8,4– 11,1 tys.). Zauważa się pewne tendencje dotyczące osób uprawnionych do bezpłatnego zwiedzania Parku (Ryc. 11). Znacznie spadła liczba wejść osób – mieszkańców gmin na terenie których położony jest BdPN (Lutowiska, Cisna, Czarna). Podobnie sprawa miała się z uczestnikami programów edukacyjnych, osób prowadzących badania naukowe, czy pracowników parku wchodzących na szlak. Na zbliżonym 368 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 10. Procentowy udział tu- rystów wchodzących w poszcze- gólne kompleksy górskie w latach 2009–2011 w tys. osób – wartość uśredniona. Fig. 10. The percentage of tourists in particular mountain complexes in 2009–2011 (in thousands, average value). poziomie utrzymywała się natomiast liczba studentów odbywających praktyki, a wchodzących na szlaki i ścieżki. Niewielki odsetek zwiedzających stanowią goście parku z zagranicy. Stanowią oni mniej niż 0,5% wszystkich zwiedzających BdPN, choć warto zauważyć, iż przedstawiana statystyka nie obejmuje np. osób poruszających się wzdłuż pasma granicznego ze Słowacją.

Ryc. 11. Liczba uprawnionych do bezpłatnego wejścia na szlaki BdPN oraz obcokrajow- ców, w latach 2009–2011. Fig. 11. Number of visitors entitled to free of charge entrance in the Bieszczady N.P.’s trails and foreigners (2009–2011). R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 369

Ryc. 12. Liczba uczestników Drogi Krzyżowej na Tarnicę, dane za lata 2010–2011. Fig. 12. The number of participants of „The way of the cross” on the top of Mt. Tarnica, data from 2010–2011. Służby Parku jak co roku monitorowały frekwencję uczestników Drogi Krzyżowej na Tarnicę, odbywającej się w Wielki Piątek (Ryc. 12). Obserwuje się dalszy wzrost liczby uczestników. Po zsumowaniu wyników bezpośredniego liczenia pielgrzymów w 4 punktach BdPN okazało się, iż w dniu 22.04.2011 r. frekwencja była rekordowa – 4504 osób. Wcześniejsze obliczenia z lat 2007–2009 (Prędki 2009) mówiły o liczbach z przedziału 2500–3000 osób uczestniczących w pielgrzymce. Zdecydowana większość osób wchodzi na Tarnicę od strony Wołosatego (54–55%). Duże nasilenie zwiedzania ma zwykle miejsce w czasie długiego majowego weekendu. Po zebraniu danych z punktów informacyjno-kasowych stwierdzono, iż liczba zwiedzających w okresie od 28.04–05.05 każdego roku była zbliżona (15,7–16,6 tys.). Zauważa się, iż zostało zanotowanych mniej zwiedzających niż w latach 2006–2007 (Prędki 2009). Tarnica jest najwyżej położonym miejscem w Bieszczadach i jednocześnie punktem, gdzie rejestrowanych największa liczba zwiedzających w ciągu roku (Ryc. 13). Podobnie jak w całym Parku najwięcej wchodzących na szczyt notuje się w sierpniu 26,5–26,7 tys. (w latach 2010–2011), a dalej w lipcu 11,3–13,6 tys. Bardzo ciepły i pogodny wrzesień roku 2011 dał prawie 15 tys. frekwencję. Z analizy danych ankietowych oraz rejestratora automatycznego pod Tarnicą 370 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) wynika, iż w letnim sezonie turystycznym około 80% zwiedzających kompleks górski Tarnicy, Halicza i Połoniny Bukowskiej, Bukowego Berda i Szerokiego Wierchu wchodzi na najwyższy szczyt Bieszczad Zachodnich. W roku 2011 zanotowano 55 dni na Tarnicy z liczbą turystów większą od 500 osób. Dniem o najwyższej liczbie zwiedzających był 14 sierpnia. Na platformę widokową weszło wtedy 1717 osób. W roku 2010 dni z frekwencją większą od 500 osób było nieco mniej – 52, a dniem o najwyższej liczbie zwiedzających był 02.05. Na platformę widokową weszło wtedy 1652 osób.

Ryc. 13. Zwiedzający zanotowani przez rejestrator na Tarnicy, w latach 2010–2011, w poszczególnych miesiącach. Fig. 13. The visitors registered at the top of Mt. Tarnica, in particular months, 2010–2011.

Dwa rejestratory automatyczne zamontowane są na stałe w paśmie granicznym (przed wejściem na Kremenaros od strony Wielkiej Rawki oraz w okolicy Rabiej Skały). Stwierdza się, iż ruch turystyczny w rejonie szczytu, który stanowi jednocześnie zbieg trzech granic jest kilkakrotnie większy niż w obrębie platformy widokowej na Rabiej Skale – ryc. 14. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 371

Ryc. 14. Dynamika ruchu turystycznego na polsko-słowackim szlaku w paśmie granicznym, w roku 2011. Fig. 14. The dynamics of tourist traffic at the Polish-Slovak trail in the Border Range, in 2011.

Dynamika ruchu samochodowego Dane o wielkości ruchu samochodowego w obszarze BdPN pochodzą z 4 automatycznych rejestratorów (Ryc. 2) ulokowanych na wszystkich wjazdach do Parku (Wetlina, Nasiczne, Bereżki, Tarnawa Niżna). Rejestratory umożliwiają na bieżąco śledzenie liczby samochodów wjeżdżających i wyjeżdżających, a więc również przebywających w granicach Parku w wybranych przedziałach czasowych. W roku 2011 pracowały już wszystkie punkty pomiarowe, więc analiza danych dotyczy głównie tego okresu. W roku 2011 w 4 punktach pomiaru zanotowano 222,9 tys. pojazdów samochodowych wjeżdżających w obszar Parku (Ryc. 15-17). Najwięcej – 107,4 tys. (ponad 48%) w Wetlinie oraz 77,7 tys. w Bereżkach (35%), a więc na głównych drogach wojewódzkich. Zauważa się pewną prawidłowość polegającą na tym, iż turyści zmotoryzowani najczęściej wjeżdżają do Parku i wyjeżdżają z niego od strony Wetliny. 372 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 15. Liczba pojazdów wjeżdżających i wyjeżdżających z BdPN, w roku 2011, według 4 punktów monitoringu, w tysiącach. Fig. 15. Car vehicles entering and driving out the Bieszczady N.P. in 2011, in four monitoring points, in thousands.

Ryc. 16. Ilość pojazdów wjeżdżają- cych do BdPN w roku 2011, według 4 punktów monitoringu, w procen- tach. Fig. 16. Car vehicles entering the Bieszczady N.P. in 2011 in four monitoring points, in percent.

Ruch samochodowy w Parku w ciągu roku narasta i osiąga kulminację w miesiącach wakacyjnych (Ryc. 17), by po tych miesiącach spadać, aż do grudniowego minimum. W skali roku najwięcej samochodów wjeżdża do BdPN w sierpniu (24% sumy rocznej w roku 2011) oraz w lipcu (17%). Kolejne miejsca R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 373 zajmują wrzesień, czerwiec i maj, co przekłada się na ilość turystów na szlakach pieszych (Ryc. 5). Najmniej samochodów notowanych jest w grudniu – (niewiele ponad 1% sumy rocznej).

Ryc. 17. Liczba pojazdów (w tysiącach szt.) wjeżdżających do BdPN w roku 2011, w poszczególnych miesiącach, łącznie w 4 punktach monitoringu. Fig. 17. Number of car vehicles entering the Bieszczady N.P. in 2011 (in thousands), in particular months, total for all monitoring points.

Szczegółowe dane dotyczące ilości samochodów, które wjechały do BdPN w lipcu i sierpniu pokazuje rycina 18. Wzrost liczby samochodów w BdPN w okresie weekendów na przykładzie sierpnia 2011 roku pokazano z kolei na rycinie 19. Zanotowano 12 dni sierpniowych z frekwencją pojazdów przekraczającą wartość 2000 sztuk. Dniem o największej liczbie samochodów zanotowanych w Parku był 14.08.2011 (podobnie jak na szlakach, tab. 1). Wjechało wtedy do Parku 3218 pojazdów samochodowych – ryc. 20, najwięcej od strony Wetliny (57%) oraz Bereżek 33%. W czasie majowego weekendu notowanych jest łącznie 7–8 tys. samochodów (2010–2011. Było to mniej niż w 2007 roku, kiedy zanotowano ponad 11 tys. samochodów. Wtedy również było więcej zwiedzających. 374 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 18. Liczba pojazdów wjeżdżających do BdPN w roku 2011, w miesiącach wakacyjnych (VII–VIII), w 4 punktach monitoringu. Fig. 18. The number of car vehicles entering the Bieszczady N.P. in summer holiday months (July, August 2011) in four monitoring points.

Ryc. 19. Liczba pojazdów wjeżdżających do BdPN w poszczególnych dniach sierpnia 2011 roku. Wyróżniono weekendy. Fig. 19. The number of car vehicles entering the Bieszczady N.P. in particular days of August 2011. The weekends were marked out. R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 375

Ryc. 20. Liczba pojazdów wjeżdżających do BdPN w roku 2011, w dniu o największej liczbie osób znajdujących się na szlakach pieszych. Fig 20. The number of car vehicles entering the Bieszczady N.P. in 2011 in the day of the highest number of visitors in the Park.

Wnioski 1. Obserwuje się stałą tendencję wzrostu ilości zwiedzających Park poprzez sieć udostępnionych szlaków i ścieżek. Zmniejszenie frekwencji powodują dłuższe okresy bardzo złych warunków atmosferycznych (np. maj 2010, październik 2010). 2. Ruch na szlakach pieszych i ścieżkach przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego wykazuje znaczną zmienność w czasie sezonu. Szczególne nasilenie zwiedzania występuje w sierpniu, a tendencja ta pogłębia się w porównaniu z poprzednimi okresem badań (2005–2008). 3. W związku z montażem przy głównych drogach rejestratorów automatycznych, począwszy od 2011 roku BdPN uzyskuje kompletną informację o ruchu samochodowym na wjazdach w jego obszar. Planowane uzupełnienie sieci punktów o jeszcze dwa rejestratory na drodze wojewódzkiej z Brzegów Górnych do Wołosatego pozwoli na pełniejsze rozpoznanie przemieszczania się pojazdów wewnątrz Parku. 376 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

4. Sieć punktów monitoringu: 17 tradycyjnych opartych o bezpośrednią ewidencję terenową oraz 13 punktów automatycznych umożliwi dosyć dokładne rozpoznanie przemieszczania się zwiedzających w granicach Parku. Pozwoli ocenić w dalszej perspektywie jak nowo budowana infrastruktura techniczna, czy poprawa uzbrojenia technicznego miejsc udostępnionych wpływa na ruch turystyczny w granicach parku.

Literatura Prędki R. 2000. Monitoring dynamiki ruchu turystycznego – ocena funkcjonowania punktów kontrolnych BdPN za lata 1997–1999. Roczniki Bieszczadzkie 8: 333–342. Prędki R. 2002. Wybrane zagadnienia monitoringu ruchu turystycznego w Bieszczadzkim Parku Narodowym w latach 2000–2001. Roczniki Bieszczadzkie 10: 177–190. Prędki R. 2004. Dynamika ruchu turystycznego na szlakach pieszych Bieszczadzkiego Parku Narodowego w latach 2002–2003. Roczniki Bieszczadzkie 12: 261–282 Prędki R. 2009. Wybrane zagadnienia dynamiki ruchu turystycznego w Bieszczadzkim Parku Narodowym w latach 2005–2008. Roczniki Bieszczadzkie 17: 399–409 Prędki R. (red.) 2011. Operat udostępnienia dla celów naukowych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, połowu ryb. Materiały dokumentacyjne do Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego na 20 lat. Winnicki T., Prędki R.. 1997. Operat udostępniania Parku do zwiedzania i edukacji ekologicznej – suplement, W: Plan Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Ustrzyki Dolne.

Summary Seventeen control points were working at the entrances to the foot trails of the Bieszczady National Park in years 2009–2011 (Fig. 1). In 2011 there were working 6 automatic monitoring points of the tourist traffic and 4 automatic monitoring points of the car traffic dynamics at the entrances to the park (Fig. 2). The total number of visitors entering the footpaths was measured at 349 600 visitors in 2009, 292 200 in 2010 and 330 600 in 2011 (Fig. 3). Wyżna Pass and Wołosate control points recorded the higher number of visitors in the tourist season (Fig. 4). The highest number of visitors was noticed in August – 31–32% (Fig. 5) and passed the number of 100 000 visitors (Fig. 6). Maximal values of daily attendance on the trails in years 2009–2011 were recorded in August and May (Tab. 1). The highest number of the national parks’ visitors starts their trip between 9.00 and 11.00 a.m. (Fig.7). Fig. 8 presents the tourist attendance in the main mountain group of Tanica and Halicz. Fig. 9 shows the total number of the different size groups in the BNP in the particular tourist seasons. The spatial distribution of tourist traffic shows that the higher number of visitors is noticed in the mountain ridge of Połonina Wetlińska (Fig. 10). Fig. 12 presents he number of participants of „The way of R. Prędki — Ruch turystyczny w Bieszczadzkim Parku... 377 the cross” to the top of Tarnica Mt. in years 2010–2011. Over 4500 pilgrims were noticed in 2011, the most in the history. Over 15 000 visitors used to come to the BNP in the first weekend of May every year. Over 26 000 visitors is noticed on the highest top of Tarnica in August (Fig. 13). The first results of the tourist traffic were received in 2011 from the Polish/Slovak border ridge (Fig. 14). The total number of the cars within the BNP’s boundaries reached 223 000 (Fig. 15). Over 48% of the cars entered the BNP from the western direction (Wetlina). Fig 15–17 show some detailed results of the car traffic monitoring. Bieszczady National Park comparing to other national parks in Poland has quite good system of the tourist traffic monitoring. The system appropriately support the BNP’s administration in the current management of the park. Three new points of measurement are going to be install in the field in 2012. 378K. Kukuła, A. Bylak — WpływROCZNIKI czynników BIESZCZADZKIEROCZNIKI antropogenicznych... BIESZCZADZKIE 2012 (20), str. 378–383 2012 (20)

Joanna Kozik, Grzegorz Vončina Received: 1.07.2011 Pieniński Park Narodowy Reviewed: 02.06.2012 ul. Jagiellońska 107B 34-450 Krościenko n/Dunajcem [email protected], [email protected]

Odkrycie bezlistu okrywowego Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) w Beskidzie Niskim (Karpaty Zachodnie) Discovery of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Beskid Niski range (Western Carpathians)

Abstract: New locality of Buxbaumia viridis is reported from the Beskid Niski range in the Polish Western Carpathians. This locality bridges the stations of the species recently discovered in the Bieszczady Zachodnie range in the Polish Eastern Carpathians and the westernmost station in the Beskid Sądecki in the Polish Western Carpathians. In total, eight sporophytes have been observed on decaying logs of Abies alba in the fir stand with some admixture of Fagus sylvatica.

Key words: Buxbaumia viridis, Bryophyta, threatened species, Beskid Niski range, Carpathians, Poland.

Wstęp Bezlist okrywowy Buxbaumia viridis (Moug. ex Lam. & DC.) Brid. ex Moug. & Nestl. jest rzadkim epiksylicznym gatunkiem mchu o interesującej biologii (Stebel 2004). Uszczuplanie odpowiednich siedlisk podczas prowadzenia gospodarki leśnej przez usuwanie całości pozyskanego drewna sprawiło, że istnienie tego gatunku zostało zagrożone. Skutkiem zmniejszania się liczby stwierdzeń bezlistu okrywowego było uznanie go za gatunek zagrożony na poziomie europejskim (Schumacker, Martiny 1995) oraz na terenie Polski (Żarnowiec i in. 2004). Poza przyznaniem statusu gatunku zagrożonego wyginięciem bezlist okrywowy został objęty prawną ochroną gatunkową w Europie (II załącznik Dyrektywy Siedliskowej) i w Polsce od 2001 roku (Rozporządzenie 2001). Bezlist okrywowy jest gatunkiem występującym na półkuli północnej w Eurazji i Ameryce Północnej. Zwarty europejski zasięg obejmuje zachodnią część położoną między Francją a Polską i rozciąga się od Adriatyku po południową Szwecję. Oprócz tego liczne izolowane stanowiska były notowane w większości krajów europejskich. W Polsce gatunek występuje najliczniej na rozproszonych stanowiskach w południowej i północnej części kraju oraz rzadziej w środkowej części zachodniego niżu (Szmajda i in. 1991; Stebel 2004). Od kilku lat bezlist okrywowy został potwierdzony w kilku pasmach karpackich, w większości na 379 nowych stanowiskach: w Pieninach (Cykowska 2008; Vončina 2008), Gorcach, Tatrach (Philippe, Ochyra 2004; Vončina i in. 2011). Wzrost zainteresowania gatunkiem sprawił, że zostały odkryte zupełnie nowe stanowiska na Spiszu, w Beskidzie Sądeckim i Małych Pieninach (Cykowska 2008), w Bieszczadach (Chachuła, Vončina 2010) oraz w Pieninach (Vončina 2008), a także w Sudetach (Smoczyk, Wierzcholska 2008; Cykowska, Vončina 2011). Nowe stanowiska zostały stwierdzone w ostatnich latach także na Wysoczyźnie Elbląskiej (Hajek 2008) i na Kaszubach (Hajek 2010). Podobna tendencja zauważalna jest u naszych południowych sąsiadów, gdzie podano nowe doniesienia o występowaniu bezlistu okrywowego (Vaňa, Soldán 1995; Plášek 2004, 2006; Bernátová i in. 2007; Šoltés 2007). Stanowisko znajduje się na obszarze rezerwatu przyrody Łysa Góra (PLH 180015), włączonym w sieć obszarów ochrony Natura 2000.

Ryc. 1. Rozmieszczenie Buxbaumia viridis w polskich Karpatach. - stanowiska sprzed 1900 roku, - stanowiska podane w latach 1900-1950, - stanowiska podane po 1950 roku, - nowe stanowisko. Fig. 1. Distribution of Buxbaumia viridis in the Polish Carpathians. - pre-1900 localities, - 1900-1950 localities, - localities from 1950 onwards, - new locality. Opis stanowiska:

Siatka ATMOS Gf 211 (Ryc. 1): Karpaty Zachodnie, Beskid Niski, Myscowa, stok o nachyleniu południowym, nad potokiem Kaczalnik, wysokość 430 m n.p.m.:

1. 49031’03,29’’ N, 21034’38,16” E, na murszejącej kłodzie jodłowej (Ryc. 2), w lesie jodłowym z domieszką buka, 5 puszek (w tym: 1 dojrzała i 4 zarodnikujące), data obserwacji: 11.06.2011 r. (det. J. Kozik). Gatunki

1 Siatka kwadratów ATMOS wg Ochyry i Szmajdy (1981). 380 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Ryc. 2. Siedlisko bezlistu okrywowego na stanowisku w Myscowej. Fot. Bogusław Kozik. Fig. 2. The habitat of Buxbaumia viridis on the locality in Myscowa. Phot. Bogusław Kozik. towarzyszące: Tetraphis pellucida, Rhizomnium punctatum, Herzogiella seligeri, Plagiothecium curvifolium, Cephalozia leucantha. W runie: Polytrichastrum formosum, Atrichum undulatum, Dryopteris carthusiana, Oxalis acetosella, Rubus idaeus2 2. Stanowisko oddalone od powyższego około 50 m w kierunku południowo- wschodnim, 49031’03,22’’ N, 21034’39,17” E, na murszejącej kłodzie jodłowej, 3 puszki zarodnikujące (Ryc. 3), data obserwacji: 11.06.2011 r. (det. J. Kozik). Gatunki towarzyszące: Herzogiella seligeri, Tetraphis pellucida, Plagiothecium curvifolium, Rhizomnium punctatum, Calypogeia suecica, Lepidozia reptans, Lophocolea heterophylla. W runie: Galeobdolon luteum, Impatiens noli-tangere, Oxalis acetosella, siewki Acer pseudoplatanus.

2 Nazwy roślin naczyniowych zostały podane za Mirkiem i in. (2002), mchów - za Ochyrą i in. (2003), wątrobowców - za Szweykowskim (2006). J. Kozik, G. Vončina — Odkrycie bezlistu okrywowego... 381

Ryc. 3. SporofityBuxbaumia viridis na próchniejącej kłodzie jodłowej w Myscowej. Fot. Bogusław Kozik. Fig. 3. Sporophytes of Buxbaumia viridis on the decaying fir wood in Myscowa. Phot. Bogusław Kozik. Uwagi końcowe Odnalezienie kolejnego nowego stanowiska bezlistu okrywowego w polskiej części Karpat może świadczyć o dobrej kondycji gatunku w południowej Polsce. Opisane wyżej stanowisko stanowi łącznik pomiędzy opublikowanym przez Mamczarz (1977) stanowiskiem z zachodniej części Beskidu Niskiego (Łabowa, droga na Tokarnię), a danymi opublikowanymi z Bieszczadów (Chachuła, Vončina 2010). Większość stanowisk znajduje się w obszarach chronionych, gdzie pozostawiane jest drewno świerkowe lub jodłowe, które po osiągnięciu odpowiedniego stopnia deprecjacji staje się odpowiednim siedliskiem dla mchu. 382 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Nie jest to jednak warunek wystarczający, gdyż w kilku przypadkach stwierdzono sporofity w lasach gospodarczych (Vončina 2008; Hajek 2008). Istotna przy tym jest wyższa wilgotność powietrza, którą zapewnia obecność stanowisk przy ciekach wodnych, mokradłach lub źródliskach na stokach o północnej ekspozycji.

Literatura Bernátová D., Šoltés R., Kučera P., Topercer J. 2007. Flóra Osturnianskeho Ozera (Spišská Magura) a blizheho okolia. Przewodnik słowacko-polskiej sesji posterowej „Badania naukowe w Pieninach 2007”. Pieniński Park Narodowy, Pieninský národný park, Krościenko n/D. Chachuła P., Vončina G. 2010. The discovery of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Bieszczady National Park. Roczniki Bieszczadzkie 18: 419–423. Cykowska B. 2008. New records of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Polish Carpathians. W: Bryophytes of the Polish Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 251–255. Cykowska B., Vončina G. 2011. Recent occurrence of moss Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Kłodzko region (Central and Eastern Sudetes, SW Poland). – Časopis slezského zemského muzea, Opava (A) 60: 85–89. Dyrektywa Siedliskowa. DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L. 206 (zmieniona dyrektywą 97/62/EWG z dnia 27 października 1997 r. dostosowującą do postępu naukowo-technicznego dyrektywę 92/43/EWG. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich L. 305). Hajek B. 2008. Charakterystyka współczesnych stanowisk mchu Buxbaumia viridis na Wysoczyźnie Elbląskiej (Polska północna). Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 27(4): 27–34. Hajek B. 2010. Rozmieszczenie, wymagania środowiskowe oraz fenologia rzadkiego mchu Buxbaumia viridis (Moug. ex Lam. & DC.) Brid. ex Moug. & Nestl. w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Acta Botanica Cassubica 7–9: 161–175. Mamczarz H. 1977. Brioflora i zbiorowisk mszaków Beskidu Sądeckiego. Część I. Brioflora Beskidu Sądeckiego. Monogr. Bot. 54: 1–158. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W: Biodiversity of Poland. 1. (red. Z. Mirek). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 442 pp. Ochyra R., Szmajda P. 1981. La cartographie briologique en Pologne. W: Szweykowski J. (red.), New perspectives in briotaxonomy and briogeography. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Biologia 20: 105–110. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalogue of Polish mosses. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 372 pp. Philippe M., Ochyra R. 2004. Occurrence of the moss Buxbaumia viridis (Bryopsida, Buxbaumiaceae) in the Tatras National Park (Poland). W: Bryological studies in the Western Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 29–36. J. Kozik, G. Vončina — Odkrycie bezlistu okrywowego... 383

Plášek V. 2004. The moss Buxbaumia viridis (Bryopsida, Buxbaumiaceae) in the Czech part of the Western Carpathians – distribution and ecology. W: Bryological Studies in the Western Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 37–44. Plášek V. 2006. Výskyt mechu Buxbaumia viridis v NPR Stužica (NP Poloniny). Bull. Slov. Bot. Spoločn. 28: 57–59. Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 roku w sprawie określenia listy gatunków roślin dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową. (Dziennik Ustaw Nr 106, pozycja 1179). Schumacker R., Martiny P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim, pp. 29–193. Smoczyk M., Wierzcholska S. 2008. Wyniki badań botanicznych jako podstawa do rozszerzenia sieci obszarów Natura 2000 w zachodniej części Ziemi Kłodzkiej. W: Furmankiewicz M., B. Mastalska-Cetera (red.), Problemy wdrażania sieci Natura 2000 na obszarze Sudetów, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Jelenia Góra, ss. 101–117. Stebel A. 2004. Buxbaumia viridis, Bezlist okrywowy. W: Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. 9 (red. B. Sudnik- Wojcikowska, H. Werblan-Jakubiec). Ministerstwo Środowiska, Warszawa, ss. 29–32. Szmajda P., Bednarek-Ochyra H., Ochyra R. 1991. M 639. Buxbaumia viridis (DC.) Moug. & Nestl. W: Atlas of the geographical distribution of spore plants in Poland. Series V. Mosses (Musci) (red. R. Ochyra, P. Szmajda). W. Szafer Institute of Botany of the Polish Academy of Sciences and Adam Mickiewicz University, Kraków – Poznań, 7: 47–52 + 1 map. Szweykowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. W: Biodiversity of Poland. 4. (red. Z. Mirek). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 114 pp. Šoltés R. 2007. Buxbaumia viridis (Bryophyta) w NP Slovenský raj. Bull. Slov. Bot. Spoločn. 29: 43–46. Vaňa J., Soldán Z. 1995. Červená kniha ohrozených a vzácnych druhov rastlín a živočíchov SR a ČR, 4. Sinice a riasy, huby, lišajníky, machorasty. W: Machorasty (red. F. Kotlaba). Príroda, Bratislava, ss. 157–194. Vončina G. 2008. The occurrence of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Pieniny National Park (Poland). W: Bryophytes of the Polish Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 243–250. Vončina G., Cykowska B., Chachuła P. 2011. Rediscovery of Buxbaumia viridis (Bryophyta, Buxbaumiaceae) in the Tatras and Gorce in the Polish Western Carpathians. W: Chorological studies in the Polish Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 171–176. Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of mosses in Poland. W: Bryological studies in the Western Carpathians (red. A. Stebel, R. Ochyra). Sorus, Poznań, pp. 9–28. K. Kukuła, A. Bylak — Wpływ czynników antropogenicznych... ROCZNIKI384 BIESZCZADZKIE 2012 (20), ROCZNIKIstr. 384–387 BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Marek Holly Received: 10.02.2012 Bieszczadzki Park Narodowy, Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Reviewed: 25.04.2012 38–700 Ustrzyki Dolne, ul. Bełska 7 [email protected]

Inwazyjny wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) – pierwsze stwierdzenie w Bieszczadzkim Parku Narodowym Invasive Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) – first record from the Bieszczady National Park

Abstract: The first record of the western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) was given from the Bieszczady National Park area. The finding of one individual took place inside the building in Ustrzyki Górne at the beginning of November 2011 when the temperature in the Bieszczady Mountains fell down to almost 0oC.

Key words: western conifer seed bug, Bieszczady National Park.

Wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 jest przedstawicielem rodziny wtykowatych Coreidae, którego naturalny zasięg do niedawna obejmował południową Kanadę, zachodnią część Stanów Zjednoczonych i Meksyk. W warunkach naturalnych osobniki dorosłe oraz nimfy wtyka amerykańskiego sezon letni spędzają na drzewach iglastych, żerując na zielonych szyszkach i igłach. Prowadzi to do degeneracji szyszek oraz do obniżenia jakości i żywotności nasion zaatakowanych drzew. Wśród gatunków żywicielskich wtyka amerykańskiego wymieniane są sosny: Pinus strobus, Pinus resinosa, Pinus sylvestris, Pinus nigra, Pinus mugo, Pinus contorta oraz świerk Picea glauca i daglezja Pseudotsuga menziesii (Blatt 1994; Bates 2000; Mitchell 2000) oraz kilka innych gatunków iglastych. W Europie wtyk amerykański znany jest od roku 1999, kiedy to po raz pierwszy stwierdzono go we Włoszech. Od tego czasu gatunek szybko zasiedla nowe miejsca na zachodzie i południu kontynentu europejskiego. Przypuszczenia i sugestie na temat możliwości zawleczenia gatunku z Ameryki Północnej do M. Holly — Inwazyjny wtyk amerykański... 385

Europy transportem morskim znajdujemy w publikacji Dousoulier i in. (2007) oraz na stronach internetowych – Bug blog 2011. Również w literaturze dokumentującej jego rozprzestrzenianie się w Stanach Zjednoczonych (Mitchell 2000; Gall 1992) znajdujemy informacje o wydatnym udziale człowieka (transport towarów na duże odległości) w szybkim rozszerzaniu zasięgu wtyka amerykańskiego niezależnie od jego możliwości dyspersyjnych. W Polsce wtyk amerykański odnotowany został po raz pierwszy w roku 2007 na dwóch stanowiskach – we Wrocławiu (Dolny Śląsk) i w Miechowie na Wyżynie Małopolskiej (Lis J.A. i in. 2008; Lis B. i in. 2008). Kolejne, nowe stwierdzenia gatunku w Polsce, w latach 2008–2010, miały miejsce również na znacznie oddalonych od siebie stanowiskach (Hebda i in. 2010). W 2008 roku wtyk amerykański znaleziony został w Poznaniu, na osiedlu im. S. Batorego (1 osobnik – leg. A. Dziabaszewski). W roku 2009 gatunek odnotowano w Beskidzie Zachodnim w miejscowości Kocoń koło Żywca (28.11.2009 – 1 osobnik na murze budynku, leg. M. Kupczak). W 2010 roku podano nowe stanowisko na dolnym Śląsku w miejscowości Suchy Bór k. Opola, skąd wykazano 3 osobniki w ciągu kilku dni, na przełomie września i października (leg. M. i G. Hebda). Zgromadzone dotychczas dane o tym inwazyjnym gatunku w Polsce ograniczają się w większości do podania lokalizacji i daty stwierdzenia owada, co wynika z faktu, że przeważnie znajdowane są pojedyncze okazy. Pozwala to na śledzenie zmian zasięgu gatunku w Polsce, brak natomiast informacji o żerowaniu wtyka amerykańskiego w warunkach naszego kraju, co w efekcie utrudnia ocenę preferencji pokarmowych tego pluskwiaka oraz uniemożliwia ocenę zagrożeń ekosystemów leśnych. Istotnym uzupełnieniem dla nowych danych o zasięgu gatunku w Polsce jest pierwsze stwierdzenie wtyka amerykańskiego w Bieszczadach, gdzie w końcu października 2011 roku odnotowano jednego osobnika w budynku mieszkalnym w Ustrzykach Górnych przy Dyrekcji BdPN. Znaleziony okaz został oznaczony przez autora na podstawie opisów i fotografii zamieszczonych na licznych stronach internetowych. Poprawność oznaczenia została zweryfikowana przez Pana Grzegorza Hebdę z Uniwersytetu Opolskiego. Wykazany z Ustrzyk Górnych pojedynczy osobnik szukał najprawdopodobniej schronienia zimowego wewnątrz ogrzewanych pomieszczeń mieszkalnych. Być może szybkie poszerzanie zasięgu występowania gatunku jest właśnie wynikiem dużych zdolności adaptacyjnych, a przede wszystkim umiejętności przetrwania niekorzystnego okresu zimowego w odpowiednich kryjówkach i ogrzewanych budynkach. Opublikowane dotychczas dane na temat gatunku potwierdzają jego obec- ność w Czechach, skąd z całą pewnością mógł on skolonizować stanowiska na Dolnym Śląsku i w Beskidzie Zachodnim, jak również w Małopolsce (dane od 2007 do 2010 roku). Dodatkowo przy braku naturalnych przeszkód wtyk ma 386 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) prawdopodobnie dość duże możliwości swobodnej dyspersji (Gall 1992) na znaczne odległości. Świadczy o tym znalezienie gatunku na znacznie wysunię- tym na północ stanowisku w Poznaniu, w 2008 roku. Wykazane w 2011 roku stanowisko w Bieszczadzkim Parku Narodowym jest znacznie oddalone od wcze- śniej opisanych w Polsce i nasuwa przypuszczenie o nowym szlaku migracyjnym inwazyjnego pluskwiaka z południa Europy. Jest to jedyne znane dotychczas w południowo-wschodniej Polsce stwierdzenie wtyka amerykańskiego, w miejscu oddalonym od pozostałych stanowisk na południu kraju. Można więc przypusz- czać, że na teren Bieszczadzkiego Parku Narodowego owad dotarł ze Słowacji, gdzie po raz pierwszy był też wykazany, podobnie jak w Polsce, w 2007 roku (Barta 2009).

Ryc. 1. Wtyk amerykański Leptoglossus occidentalis, okaz zebrany w Ustrzykach Górnych. Fot. M. Holly. Fig. 1. Western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis, the specimen collected in Ustrzyki Górne. Phot. M. Holly.

Podziękowanie Składam podziękowania Panu Grzegorzowi Hebdzie z Katedry Biosystematyki Uniwersytetu Opolskiego za sprawdzenie poprawności oznaczenia zebranego okazu wtyka amerykańskiego. M. Holly — Inwazyjny wtyk amerykański... 387

Literatura Barta M. 2009. New facts about distribution and host spectrum of the invasive Nearctic conifer pest, Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: Coreidae) in south-western Slovakia. Folia faunistica Slovaca 14 (23): 139–142. Bates S. L. 2000. Impact of Leptoglossus occidentalis (Hemiptera, Coreidae) on douglas – fir seed production. Journal of Economic Entomology 94: 1444–1451. Blatt S. E. 1994. An unusually large aggregation of the western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis (Hemiptera, Coreidae) in a man made structure. Journal of the Entomological Society of British Columbia 91: 71–72. Bug blog 2011. On the Western Conifer Seed Bug and Christmas trees. http://abugblog. blogspot.com/2011/10/on-western-conifer-seed-bug-and.html Dosoulier F., Lupoli R., Aberlenc H. P., Stereito J. C. 2007. L’ invasion orientale de Leptoglossus occidentalis en France: bilan de son extension biogeographique en 2007 (Hemiptera Coreidae). L’ Entomologiste 63 (6): 303–308. Gall W. K. 1992. Further eastern range extension and host records for Leptoglossus occidentalis (Heteroptera: Coreidae): well-documented dispersal of a household nuisance. Great Lakes Entomologist 25: 159–171. Hebda G., Dziabaszewski A., Kupczak M. 2010. Nowe stanowiska wtyka amerykańskiego Leptoglossus occidentalis Heidemann, 1910 (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) w Polsce. Heteroptera Poloniae – Acta Faunistica 2: 15–18. Lis J. A., Lis B., Gubernator J. 2008. Will the invasive western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis Heidemann (Hemiptera: Heteroptera: Coreidae) seize all of Europe? Zootaxa 1740: 66–68. Lis B., Stroiński A., Lis J. A. 2008. Heteroptera Poloniae 1. Coreoidea: Alydidae, Coreidae, Rhopalidae, Stenocephalidae. Centrum Studiów nad Bioróżnorodnością, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski, Opole, 157 ss. Mitchell P. L. 2000. Leaf footed bugs (Coreidae) In: Schaefer C.W. & Panizzi A.R. (ed.), Heteroptera of economic importance, CRC Press. Boca – Raton – London – New York – Washington D.C., pp. 337–403.

Sumary The western conifer seed bug Leptoglossus occidentalis is an invasive species, whose expansion in Europe now seems to be a fact. In Poland, the species appeared recently (in 2007) at two distant sites (Miechów, Wrocław). Another findings of the species in Poland took place in the years 2008–2010 in three new sites (Poznań, Kocoń near Żywiec, and Suchy Bór near Opole). Previously published data on the species confirm its presence in the Czech Republic from where surely he could colonize the sites of the Lower Silesia and the Western Beskid as well as in Małopolska region. New finding of this species in the Bieszczady National Park in 2011 is relatively far away from the previously described sites in Poland and the only known site in the south-eastern part of Poland. It allows to suppose that insect may reach the Bieszczady National Park from the territory of Slovakia. 388K. Kukuła, A. Bylak — Wpływ czynników antropogenicznych... ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20),ROCZNIKI str. 388–406 BIESZCZADZKIE 2012 (20) Kronika wydarzeń Bieszczadzkiego Parku Narodowego –2011–

11.02.2011 W związku z przeprowadzonymi w 2010 r. wyborami samorządowymi, w Ośrodku Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach, odbyło się spotkanie dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego z nowym wójtem gminy Lutowiska – Krzysztofem Mrozem oraz sekretarzem – Zofią Bacior-Mi- chalską. Podczas spotkania kierownicy poszczególnych działów BdPN przybli- żyli zaproszonym gościom zakres swojej działalności, dotyczący m.in. planowania ochrony przyrody, badań naukowych i monitoringu oraz udostępniania Parku do zwiedzania i edukacji ekologicznej. Przekazano również informację o dobiegających końca pracach nad Planem Ochrony BdPN i omówiono najistotniejsze sprawy związane z regionem. Uczestnicy spotkania wyrazili goto- wość wzajemnej współpracy i potrzebę kontynuowania takich spotkań w przy- szłości.

23–27.02.2011 Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otuliny oraz słowackie- go Parku Narodowego „Połoniny” odbył się XXIX Ogólnopolski Bieszczadz- ki Rajd Narciarski. Organizatorami rajdu byli: Bieszczadzki Park Narodowy, Grupa Bieszczadzka GOPR oraz Bieszczadzki Oddział PTTK w Ustrzykach Dolnych, przy współudziale Urzędu Gminy Lutowiska. W rajdzie udział wzięło 60 uczestników z całej Polski. Impreza ta jest kontynuacją rajdów zapoczątko- wanych w latach 60. ubiegłego stulecia i ma na celu propagowanie przyjaznych dla środowiska form turystyki zimowej, w tym tradycyjnych wędrówek nar- ciarskich po szlakach górskich.

24.02.2011 W Ośrodku Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach odbyło się szkolenie dla pracowników Bieszczadzkiego Parku Narodowego, dotyczące edukacji ekologicznej w BdPN oraz wykorzystania GIS do monitoringu infrastruktury terenowej, służącej udostępnianiu BdPN do zwiedzania i edukacji ekologicznej. Szkolenie prowadzili pracownicy Parku – mgr Beata Szary oraz inż. Leopold Bekier. Podczas szkolenia omówiono program edukacji ekologicznej, działalność wydawniczą oraz przedyskutowano organizację udostępniania Parku do celów edukacyjnych w oparciu o ścieżki przyrodnicze. W drugiej części szkolenia omówiono zbieranie danych terenowych do- tyczących obiektów (poligonowych, liniowych i punktowych) przy pomocy odbiornika GPSMAP. Następnie przećwiczono przesyłanie danych pomiędzy A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 389 odbiornikiem GPSMAP a komputerem PC i ich przetwarzanie w programie MapSource. W szkoleniu uczestniczyło 30 osób. Było ono finansowane przez Unię Europejską, ze środków EFRR, w ramach Programu Infrastruktura i Środo- wisko oraz przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.

25–26.03.2011 W dniach tych odbyło się szkolenie przewodników beskidzkich, w ramach doskonalenia kadr związanych z ochroną przyrody i edukacją ekologiczną w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Tematyka szkolenia dotyczyła zagadnień związanych z przyrodą nieożywioną, szatą roślinną, fauną, systemem ochrony przyrody w Bieszczadach oraz zasadami udostępniania Parku do zwiedzania i edukacji ekologicznej. Szkolenie teoretyczne uzupełnione było praktycznymi zajęciami terenowymi na ścieżce przyrodniczej w Parku. Szkolenie podstawowe zakończyło się testem utrwalającym wiedzę, a jego pozytywny wynik był podsta- wą do otrzymania licencji BdPN na okres 5 lat.

7–8.04.2011 Bieszczadzki P.N. zaproszony został na Polesie, na seminarium pt.: Rola sa- morządów i organizacji pozarządowych w promowaniu Transgranicznego Rezer- watu Biosfery „Polesie Zachodnie”. Seminarium skierowane było przede wszystkim do przedstawicieli samorządów oraz do osób działających w organizacjach pozarządowych na Polesiu. W Polsce istnieje obecnie 10 rezerwatów biosfery, w tym jeden trójpaństwo- wy – w Bieszczadach. Dlatego właśnie zwrócono się do Bieszczadzkiego P.N., aby na konkretnych przykładach zapoznać uczestników seminarium z dotychcza- sowymi doświadczeniami 20-letniego funkcjonowania MRB „Karpaty Wschod- nie”. Pracownik BdPN – Adam Szary przedstawił różne formy współpracy transgranicznej i szeroko zakrojone działania Parku w zakresie nauki i ochrony przyrody: projekty badawcze, realizowane programy ochrony gatunków i eko- systemów, licznie ukazujące się wydawnictwa naukowe i spotkania w zakresie kształtowania wspólnej polityki Rezerwatu Biosfery – w tym 20 międzynarodo- wych konferencji, corocznie organizowanych przez BdPN.

8–9.04.2011 W Kostrinie na terenie Użańskiego Parku Narodowego (Ukraina) odbyło się międzynarodowe seminarium poświęcone upamiętnieniu miejsc pochówku żoł- nierzy i ofiar I wojny światowej w Karpatach. Inicjatorem spotkania „Okrągłe- go Stołu” było stowarzyszenie „Pro Memoria”, którego założycielem są skauci z Ukrainy, wspierani przez swoich kolegów z Rosji. Zaprosili oni przedstawicieli parków narodowych położonych w Karpatach, aby przedstawić założenia pro- 390 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) jektu, polegającego na odnalezieniu, poznaniu, skatalogowaniu i odnowieniu jak największej ilości pomników, nagrobków, miejsc pochówków żołnierzy, którzy zginęli w trakcie I wojny światowej, niezależnie od tego, do której ze stron konfliktu należeli. W spotkaniu uczestniczyli również przedstawiciele austriackiego Czarnego Krzyża – organizacji opiekującej się miejscami pochówku żołnierzy z I wojny światowej. Bieszczadzki Park Narodowy reprezentowali pracownicy – Tomasz Demko i Adam Leń

11–14.04.2011 W Zawoi odbyła się IV Międzynarodowa Konferencja z okazji Dnia Ziemi „Budowanie mostów do społeczeństwa – tworzenie akceptacji społecznej dla ob- szarów chronionych”. Konferencja stanowi kontynuację cyklu sympozjów organizowanych z okazji Dnia Ziemi przez Konsulat USA w Krakowie, we współpra- cy z polskimi parkami narodowymi oraz Rocky Mountain National Park. Głów- nym organizatorem tegorocznej konferencji był Babiogórski Park Narodowy. Celem konferencji było przybliżenie mechanizmów kształtowania społecz- nego odbioru obszarów chronionych; prezentacja prawnych, ekonomicznych i instytucjonalnych możliwości współpracy pomiędzy obszarami chronionymi a społecznością, zwłaszcza na poziomie lokalnym. Dyskutowano również o roli organizacji pozarządowych działających na rzecz ochrony przyrody oraz prezen- towano doświadczenia strony amerykańskiej w przedmiotowym zakresie. BdPN reprezentowali dr. Ryszard Prędki i mgr inż. Tomasz Demko.

20.04.2011 Pracownicy BdPN, wykonując zadania patrolowe w paśmie Tarnicy i Sze- rokiego Wierchu, w godzinach południowych zauważyli dym i ogień na stokach Krzemienia. Okazało się, że palą się trawiaste zbiorowiska roślinne w otoczeniu szlaku turystycznego, a ogień dochodzi do samego grzbietu. Wiatr przeno- sił szybko płomienie w kierunku południowym. Akcję gaszenia zarzewi ognia podjęto bardzo szybko. Po kilkudziesięciu minutach pierwsi pracownicy BdPN dotarli na miejsce. Później dołączyły służby Państwowej Straży Pożarnej, zastę- py OSP, GOPR, Straży Granicznej i inne. Dzięki wspólnej akcji, wykonywanej w trudnych warunkach górskich, z użyciem jedynie dostępnego sprzętu (tłumi- ce, łopaty, gałęzie) udało się późnym popołudniem stłumić płomienie i dogasić tlące się trawy. W nocy czuwano, aby ogień nie wybuchł na nowo. Pożar objął powierzchnię ponad 15 ha. Spaleniu uległy traworośla i borówczyska, wiele stanowisk cennych gatunków roślin, setki drobnych zwierząt kręgowych i tysiące bezkręgowców. Szczęśliwie pożar nie przeniósł się na północne stoki Krzemie- nia, gdzie występują wyjątkowo cenne płaty torfowisk wysokich. One także są przesuszone o tej porze roku. Przyczyną pożaru był prawdopodobnie niedopałek papierosa rzucony przez nieodpowiedzialnego turystę. A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 391

22.04.2011 Jak co roku, w Wielki Piątek, nieprzebrane rzesze pielgrzymów uczestniczy- ły w drodze krzyżowej na Tarnicę – najwyższy szczyt Bieszczadów Zachodnich i jednocześnie BdPN. Ten rok był szczególny, bowiem zanotowano największą w prawie 25-letniej historii tego wydarzenia liczbę uczestników. Łącznie w drodze krzyżowej uczestniczyło 4504 osób, przy czym na samą kopułę Tarnicy weszły 4234 osoby. Z Wołosatego zanotowano 2421 wejść (pomiar powyżej górnej granicy lasu), przez Rozsypaniec i Halicz weszło 968 osób, natomiast na Bukowym Berdzie odnotowano 265 pielgrzymów. Dla porównania: w roku 2007 zanotowano w tym szczególnym dniu 2606 osób, w 2008 – 2854, 2009 – 2769, a w roku 2010 – 3631 osób. Utrzymuje się więc bardzo wyraźna tendencja wzrostowa. W porównaniu z okresem sprzed 3–4 lat liczba osób udających się pod krzyż na Tarnicy zwiększyła się o ok. 70%. W czasie trwania drogi krzyżowej prowadzono również akcję uświadamiającą, związaną z zagrożeniem pożarowym.Wystawiono ok. 30 tablic ostrzegawczych, informujących o niebezpieczeństwie zaprószenia ognia oraz 2 tablice z fotografiami dokumentującymi pożar na Krzemieniu z 20. kwietnia.

24.04.2011 W ON-D BdPN w Ustrzykach Dolnych otwarto wystawę prac plastycznych dzieci przedszkolnych, biorących udział w programie edukacyjnym “Kolorowe rozmowy z mieszkańcami naszej Ziemi”. Słodki wernisaż zgromadził ponad set- kę młodych artystów oraz ich opiekunów. Dzieci otrzymały dyplomy oraz bogato ilustrowaną książeczkę o bieszczadzkich zwierzętach.

Maj 2011 Ukazał się ostatni 21 numer Internetowego Biuletynu Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Biuletyn ukazywał się w formie miesięcznika, od września 2009 roku. Był finansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Fundu- szu Rozwoju Regionalnego, w ramach projektu pod nazwą: „Program edukacji ekologicznej społeczności lokalnej w Bieszczadzkim Parku Narodowym”. Głównym celem wydawania Biuletynu było informowanie czytelników o bieżących wydarzeniach w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Zamieszczano w nim różnorodne materiały dotyczące m.in. spotkań, warsztatów, konferencji, nowych wydawnictw BdPN. Oprócz tego zamieszczane były artykuły populary- zujące walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Redakcja biuletynu starała się również zachęcić młodszych od- biorców do przeglądania biuletynu, poprzez zamieszczanie dla nich konkursów o tematyce przyrodniczej. Liczba odwiedzin na stronach biuletynu pokazuje, że cieszył się on sporą popularnością wśród Internautów. 392 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1.06.2011 W Krakowie odbyło się posiedzenia Rady Naukowej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Głównym tematem obrad było omówienie stopnia zawansowania przygotowania projektu Planu Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego na lata 2011–2030. Operaty szczegółowe i część operatów syntetycznych zostały pozytywnie ocenione przez recenzentów i komisje odbioru opracowań. Zgod- nie z harmonogramem realizacja zadania miała się zakończyć 15 czerwca 2011 roku, jednak przedstawione dotychczas pozostałe operaty syntetyczne, zdaniem recenzentów i Bieszczadzkiego Parku Narodowego, wymagają znacznej pracy redakcyjnej. Nie jest możliwe, aby prace te zakończyć terminowo, w związku z czym BdPN będzie się strać o kolejne przesunięcie terminu zakończenia realizacji przedsięwzięcia u instytucji dotującej – NFOŚi GW. W trakcie posiedzenia członkowie Rady zostali zapoznani z bieżącą sytuacją w Parku, wynikającą ze zmienionej formuły funkcjonowania BdPN, związaną z likwidacją Gospodarstwa Pomocniczego. Przewodniczący Rady wręczył rów- nież nominację na członka rady Krzysztofowi Mrozowi – nowemu wójtowi gminy Lutowiska.

2–4.06.2011 „Fotografia przyrodnicza do celów edukacyjnych” to temat warsztatów zorganizowanych przez Bieszczadzki Park Narodowy dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych. Zajęcia odbyły się w ośrodku wypoczynkowym Arni- ka w Mucznem i uczestniczyło w nich 30 nauczycieli. Zajęcia miały charakter teoretyczny i praktyczny. W części teoretycznej prowadzący omówili założenia etyczne i prawne, sprzęt fotograficzny i jego zastosowanie w fotografii przyrodniczej oraz wady i zalety technologii cyfrowej. Omówiono również podstawy fotografowania w terenie, m.in. kompozycję i kadrowanie zdjęć. W części prak- tycznej zajęć uczestnicy fotografowali pod nadzorem specjalistów – Lesława Modelskiego oraz Grzegorza Leśniewskiego, którzy udzielali wielu praktycznych wskazówek dotyczących warunków ekspozycji, kadrowania, czasów na- świetlania czy głębi ostrości. Warsztaty były współfinansowane przez Unię Europejską, ze środków Euro- pejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.

10.06.2011 Odbyło się coroczne seminarium dla samorządów w ramach programu inte- gracji i doskonalenia w zakresie zrównoważonego rozwoju gmin bieszczadzkich. Tegoroczne seminarium poświęcone było walorom przyrodniczym i ochronie wód powierzchniowych na Podkarpaciu. Seminarium prowadzili dr hab. prof. nadzw. Krzysztof Kukuła z Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz mgr inż. Adam A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 393

Masłoń z Katedry Inżynierii i Chemii Środowiska Politechniki Rzeszowskiej. Pierwsza część zajęć odbyła się w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym Biesz- czadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych. W trakcie wystąpień zapoznano uczestników m.in. ze stanem czystości wód na Podkarpaciu. Druga część seminarium to sesja terenowa, podczas której zapoznano się z funkcjonowaniem oczyszczalni ścieków w Lutowiskach oraz przeprowadzono analizę wody w potoku Wołosaty. W seminarium uczestniczyło 30 osób, w tym w większości pracownicy samorządowi z bieszczadzkich gmin i powiatów.

21.06.2011 W Terenowej Stacji Badawczej BdPN w Wołosatem odbyło się szkolenie dotyczące charakterystyki zespołów leśnych w BdPN. Szkolenie miało na celu pogłębienie teoretycznej wiedzy służb terenowych Bieszczadzkiego P. N. oraz praktycznych umiejętności w zakresie identyfikacji siedlisk i gatunków, a także stosowania właściwych zabiegów ochronnych. Podczas szkolenia zostały omó- wione zagadnienia teoretyczne dotyczące współczesnej syntaksonomii (klasyfikacji zbiorowisk roślinnych) oraz flory Bieszczadzkiego P. N. Wskazano na kierunki racjonalnej ochrony lasu na terenach ochrony częściowej oraz zabezpiecza- nia głównych walorów na obszarze ochrony ścisłej. W szkoleniu uczestniczyło 20 osób, zajmujących się głównie wykonywaniem i nadzorowaniem w terenie corocznych zadań ochronnych oraz pracowników zajmujących się w Parku edu- kacją ekologiczną. Zajęcia prowadził pracownik naukowy – mgr Adam Szary.

29–30.06.2011 Nauczyciele szkół ponadgimnazjalnych uczestniczyli w warsztatach „Wa- lory przyrodnicze doliny górnego Sanu w Bieszczadzkim Parku Narodowym”. W trakcie dwudniowych zajęć nauczyciele poznawali przede wszystkim świat porostów, owadów oraz zbiorowiska nieleśne i torfowiskowe doliny Sanu. Zaję- cia prowadzili – lichenolog dr Robert Kościelniak z Uniwersytetu Pedagogiczne- go w Krakowie oraz pracownicy naukowi BdPN – mgr Marek Holly – entomolog oraz mgr Adam Szary – botanik. Warsztaty były współfinansowane przez Unię Europejską, ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. Wzięło w nich udział 40 nauczycieli.

Lipiec – sierpień 2011 Tradycyjnie, w każdy piątek lipca i sierpnia, w Ośrodku Naukowo–Dydaktycz- nym BdPN w Ustrzykach Dolnych, odbywały się „Wakacyjne spotkania z przyro- dą”, podczas których naukowcy, podróżnicy, fotograficy opowiadali o ciekawych zakątkach Polski i Europy, prezentując ich przyrodę i kulturę. 394 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

1 lipca – „Tajemniczy świat porostów Bieszczadzkiego Parku Narodowego” – dr Robert Kościelniak – botanik z Instytutu Biologii Uniwersytetu Pedagogicz- nego w Krakowie. Uczestnicy spotkania otrzymali książkę o tym samym tytule autorstwa dr. Roberta Kościelniaka, wydaną przez Bieszczadzki Park Narodowy w 2010 r. 8 lipca – „Ważka – owad w masce”. Tajemnicze życie bieszczadzkich ważek przybliżył pracownik Bieszczadzkiego Parku Narodowego – mgr Marek Holly. 15 lipca – „Zwierzęta puszczańskie w Bieszczadzkim Parku Narodowym” – prezentacja diaporam i spotkanie z autorem Grzegorzem Leśniewskim, fotografikiem przyrody. 22 lipca – „Bystrec – wieś, w której żył i tworzył Stanisław Vincenz”. O kulturze i przyrodzie Czarnohory opowiadał prof. dr hab. Kazimierz Wiech z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Wśród uczestników spotkania rozlo- sowano albumy „Owady i trzmiele na bieszczadzkich kwiatach” autorstwa prof. Kazimierza Wiecha, wydane przez Bieszczadzki Park Narodowy w 2010 r. 29 lipca – „Bieszczadzkie rośliny w człowieku zakorzenione – sztuka i symbol, magia i religia” – mgr Adam Szary – botanik – Bieszczadzki Park Narodowy. 5 sierpnia – „Malarstwo cerkiewne na obszarze diecezji przemyskiej” – dr Jarosław Giemza – historyk sztuki i konserwator zabytków – Muzeum-Zamek w Łańcucie. 12 sierpnia – „Pralasy i murawy kserotermiczne na Podolu i Zakarpaciu”– dr Marian Szewczyk, botanik, fotograf, wykładowca w PWSZ w Sanoku. 19 sierpnia – „Na karpackich ścieżkach – Rumunia” – mgr Marek Majer- czak, fotograf, przewodnik górski, pracownik Pienińskiego Parku Narodowego. 26 sierpnia – „Na ścieżkach natury” – prezentacja diaporam i spotkanie z autorem Łukaszem Łukasikiem, fotografikiem przyrody.

24–29.07.2011 Bieszczadzki Park Narodowy był organizatorem ósmego seminarium dla pra- cowników parków narodowych zajmujących się edukacją ekologiczną. Semina- rium odbyło się na terenie Rumunii, w górach Retezatu, w Karpatach Południo- wych. Główne tematy to poznanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej Parku Narodowego i Rezerwatu Przyrody UNESCO – Retezat (Karpaty Połu- dniowe) oraz wymiana informacji i doświadczeń w zakresie edukacji ekologicznej realizowanej w polskich parkach narodowych. W ramach seminarium odbyły się zajęcia seminaryjne prowadzone przez pra- cowników naukowych Instytutu Botaniki UJ w Krakowie, Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ w Krakowie oraz BdPN. W programie seminarium znalazły się również sesje terenowe, w Parku Narodowym i Rezerwacie Biosfery – Retezat oraz w Górach Fogaraskich. Podczas tych zajęć uczestnicy A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 395 mieli okazję zapoznać się z przyrodą nieożywioną, szatą roślinną i elementami fauny Karpat Rumuńskich. Pracownicy polskich parków narodowych spotkali się również z dyrekcją i pracownikami Parku Retezat, którzy zajmują się eduka- cją ekologiczną i udostępnianiem do zwiedzania. W seminarium uczestniczyło 35 osób z 23 parków narodowych oraz zapro- szeni przedstawiciele Ministerstwa Środowiska, NFOŚiGW oraz WFOŚiGW w Rzeszowie. Seminarium zostało sfinansowane przez NFOŚiGW w Warszawie.

26.07.2011 W Ośrodku Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach otwar- to wystawę fotografii pt. „Karpaty”. Jej autorem jest Marek Majerczak – fotograf, grafik komputerowy, krajoznawca, podróżnik mieszkający na pograniczu Pienin i Gorców. Z wykształcenia plastyk, absolwent Liceum Plastycznego im. A. Ke- nara w Zakopanem oraz ASP w Poznaniu. Dawniej rzeźbiarz-kamieniarz i nauczyciel w liceum plastycznym, obecnie pracownik działu edukacji Pienińskiego Parku Narodowego. Jest on aktywnym przewodnikiem górskim, współautorem przewodnika „Gorce” (wyd. Rewasz) oraz autorem licznych artykułów krajo- znawczych, m.in. reportaży z ukraińskich Karpat, publikowanych w almanachu karpackim „Płaj”. Wystawa była prezentowana do 31.08.2011 r.

13.08.2011 W Lutowiskach zorganizowano piątą edycję Dnia Żubra. Ta rekreacyjno- -edukacyjna impreza ma na celu przybliżenie mieszkańcom Bieszczadów oraz turystom problematyki ochony tego zagrożonego gatunku. Wśród licznych atrak- cji, na jakie mogli natrafić uczestnicy imprezy, były zawody drwali motorowych, konkursy strzelania z wiatrówki i łuku, wystawa trofeów łowieckich. Swoje stanowisko promocyjne prezentował też Bieszczadzki Park Narodowy. Cieszyło się ono dużym zainteresowaniem – odwiedziło je ponad 1000 osób.

18.08.2011 Na cmentarzu w Lutowiskach pożegnano, zmarłego trzy dni wcześniej, Ka- zimierza Aurzadniczka, emerytowanego pracownika Bieszczadzkiego Parku Na- rodowego. Urodzony w Czarnym Dunajcu swoje życie związał z Bieszczadami, gdzie zamieszkał w 1970 roku. Przez całe swoje zawodowe życie był kierowcą. Najpierw w nadleśnictwie Lutowiska, a następnie – od 1991 roku do czasu przej- ścia na emeryturę – w BdPN. Od 1963 roku był również ratownikiem GOPR.

24.08.2011 W Terenowej Stacji Badawczej BdPN w Wołosatem odbyło się jednodniowe szkolenie dla pracowników Parku, dotyczące podstaw botaniki leśnej (biologii i systematyki roślin), pt. „Repetytorium botaniki leśnej”. Prowadzący szkolenie 396 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

– dr Marian Szewczyk – omówił nastepujące tematy: – morfologia i anatomia roślin, elementy fizjologii: odżywianie, oddychanie, wydalanie, rozmnażanie (zapylanie, rozsiewanie nasion). – systematyka roślin lasu: glony, mszaki, paprotniki, nagonasienne, okryto- nasienne, jednoliścienne, dwuliścienne, grzyby, śluzowce i porosty. – praktyczne rozpoznawanie gatunków i wskazówki do identyfikacji – zaję- cia terenowe z wykorzystaniem zebranych roślin. Przyczyniło się ono do usystematyzowania i pogłębienia wiedzy przyrodniczej oraz efektywniejszych działań w zakresie realizacji zadań ochronnych dotyczących ochrony zbiorowisk roślinnych. Praktyczne zajęcia nauczyły uczestników szkolenia szybkiego rozpoznawania gatunków. Poznano wymagania siedliskowe rzadkich i zagrożonych roślin oraz sposoby realizacji procedur ochronnych. Podsumowanie szkolenia w oparciu o zebrany materiał utrwaliło i uporządkowało nabytą wiedzę. Realizacja szkolenia przyczyniła się także do podniesienia świadomości ekologicznej pracowników Parku, którzy znając przyczyny i konieczność realizacji danych procedur ochronnych, będą je wykonywać sumiennie i odpowiedzialnie. Zwiększy też ich aktywność w zakresie obserwacji przyrodniczych i sposobów ochrony. W szkoleniu wzięło udział 20 osób.

8–10.09.2011 W Ustrzykach Dolnych odbyła się jubileuszowa dwudziesta Konferencja Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, której tematem były ekosystemy leśne jako fundament integralności przyrodniczej i różnorod- ności biologicznej Karpat. W konferencji wzięło udział ponad 60. naukowców z Polski, Ukrainy i Słowacji. Podsumowaniem dwudniowych obrad była sesja terenowa poświęcona lasom o różnym stopniu naturalności w słowackiej części MRB „Karpaty Wschodnie”. Uczestnicy konferencji zwiedzili między innymi Uličské Krive oraz Rezerwat Rožok, a także poznali zbiornik wodny Starina – znajdujące się na terenie Parku Narodowego „Połoniny”. Część referatów wygłoszonych na Konferencji opublikowana została w niniejszym tomie Roczników. Kilka ostatnich numerów Roczników dostępnych jest na stronie internetowej BdPN.

13.09.2011 W Ośrodku Informacji i Edukacji Turystycznej BdPN w Lutowiskach otwar- to wystawę fotograficzną „Skarby Polskiej Przyrody”. Była to prezentacja dorobku artystycznego fotografów zrzeszonych w Związku Polskich Fotografów Przyrody. Wystawa powstała z okazji 15-lecia ZPFP – organizacji zrzeszającej miłośników fotografii i przyrody, zawodowców i amatorów. Obecnie stowarzyszenie składa się z 12 okręgów i ma ok. 500 członków. Związek prowadzi działal- ność w oparciu o własny statut i Kodeks Etyczny, w którym naczelną zasadą jest A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 397 poszanowanie przyrody. Prezentowane na wystawie zdjęcia to prace nagrodzone w corocznie organizowanym konkursie na Fotografa Roku ZPFP. Wystawę moż- na było oglądać do końca października.

30.09.2011 Projekt zadań ochronnych dla BdPN na 2012 rok, to główny temat posiedzenia Rady Naukowej BdPN, które odbyło się w ogrodzie botanicznym UJ w Krakowie. Po wniesieniu przez członków Rady Parku szczegółowych popra- wek do treści projektu rocznych zadań ochronnych, Rada Naukowa w głoso- waniu jawnym przyjęła jednomyślnie projekt rocznych zadań ochronnych dla BdPN na 2012 rok. W trakcie spotkania RN zapoznała się również z wynikami i przebiegiem Konferencji Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „KW” oraz z przebiegiem konkursu na stanowisko dyrektora BdPN.

30.09.–1.10.2011 Już po raz 34. odbyła się Akcja „Czyste Góry”, której współorganizatorem jest Bieszczadzki Park Narodowy. Przez dwa dni, pod nadzorem pracowników BdPN oraz przewodników bieszczadzkiego oddziału PTTK w Ustrzykach Dol- nych, młodzież bieszczadzkich szkół sprzątała szlaki turystyczne na terenie Par- ku i jego otuliny. Dwudniowy rajd był także okazją do edukacji ekologicznej ich uczestników, prowadzonej przez pracowników dydaktycznych BdPN, którzy towarzyszyli młodzieży na trasach rajdu, a także przeprowadzili konkurs wiedzy turystyczno-ekologicznej na zakończenie imprezy.

14.10.2011 Przyjęcie projektu Planu Ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego przez Radę Naukową BdPN zakończyło kolejny etap prac nad tym dokumentem. Pozy- tywne zaopiniowanie przez członków rady poprzedzone zostało wnikliwą analizą dokumentu oraz wniesieniem wielu zmian w jego treści, które były efektem dys- kusji i wniosków członków RN. Kolejnym etapem prac będzie analiza projektu planu przez Komisję Odbioru i skierowanie go do konsultacji społecznych.

24.10.2011 Z Ogrodu Zoologicznego w Pradze przywieziono do Bieszczadzkiego Parku Narodowego przywieziono żubra – byka. To już trzeci osobnik, który został prze- kazany z Pragi dla BdPN. Miesiąc wcześniej w Bieszczady trafiły dwa inne żubry z linii białowiesko-kaukaskiej. Żubry zostały umieszczone w zagrodzie aklimatyzacyjnej na terenie nieist- niejącej wsi Bukowiec w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Zagroda zapewnia prawidłowe warunki przetrzymywania żubrów – obejmuje 2 hektary zróżnico- 398 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) wanego terenu (fragment łąki, drzewostan mieszany z przewagą świerka, dostęp do potoku). Żubry są dokarmiane w zagrodzie (sianokiszonka, marchew, buraki) i mają dostarczaną świeżą wodę do poidła przy paśniku. Okres aklimatyzacji żubrów potrwa do połowy przyszłego roku. Przed wypuszczeniem na wolność zwierzęta zostaną wyposażone w obroże telemetryczne. Potencjalne połączenie się ze stadem bytującym w dorzeczu górnego Sanu pozwoli na monitorowanie wędrówek i zachowań tego stada. Stały monitoring jest bardzo ważny z uwagi na sezonowe wędrówki żubrów poprzez granicę państwową, co zwiększa zagrożenie kłusownictwem.

28.10.2011 Podsumowano II Ogólnopolski Konkurs dla Młodych Fotografów Przyrody „Różnorodność biologiczna i krajobrazowa Bieszczadzkiego Parku Narodowe- go i otuliny”. Podczas wernisażu laureatom konkursu zostały wręczone nagrody. Konkurs objęty był patronatem honorowym Ministra Edukacji Narodowej Katarzyny Hall, Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Środowiska Głównego Konserwatora Przyrody Janusza Zaleskiego, patronatem artystycznym Związku Polskich Fotografów Przyrody, patronatem medialnym Telewizji Polskiej Od- dział w Rzeszowie oraz Gazety Codziennej Nowiny i Nowiny24 oraz czasopism fotograficznych FOTO-KURIER, FOTO, FOTO NATURA. Na konkurs wpłynęło 441 prac z całej Polski, przy czym najwięcej z woje- wództwa podkarpackiego, a szczególnie z powiatów bieszczadzkiego, leskiego i sanockiego. Prace można było zgłaszać w 3 kategoriach tematycznych: Katego- ria I – rośliny i grzyby; II – zwierzęta i III – krajobraz. Pierwsze miejsce w kategorii 13–15 lat zajęła Patrycja Syrnik za pracę „Tar- nicą zimą”. W kategorii 16–19 lat główną nagrodę otrzymał Karol Kożuchowski za dwa zestawy prac o tytułach: „Postrach gąsienic”, „Akt” i „Po zabiegu akupunktury” oraz „Punkt obserwacyjny”, „Smakosz owadów wodnych” i „Noc to mój ży- wioł”. W najstarszej kategorii 20–25 lat zwyciężył laureat poprzedniego konkursu – Mirosław Kaźmierczak – pracą „Ku dolinie”.

8.11.2011 Inżynier Leopold Bekier otrzymał nominację na dyrektora Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Tym samym zakończył się trwający ponad pół roku proces wyłonienia nowego dyrektora BdPN. Na ogłoszony w kwietniu konkurs zgłosiło się sześciu kandydatów, z czego pięciu przystąpiło do przesłuchań konkursowych. Komisja przedstawiła mini- strowi środowiska do nominacji dwie kandydatury – dotychczasowego dyrektora dr. Tomasza Winnickiego oraz kierownika działu naukowego BdPN – dr. Sta- A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 399 nisława Kucharzyka. Po kilku miesiącach oczekiwań, dość niespodziewanie, 8 września minister unieważnił konkurs i rozpisał nowy. Decyzja ta spotkała się z negatywnym odbiorem różnych środowisk. Prote- stowali pracownicy Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Rada Naukowa BdPN, związki zawodowe NSZZ Solidarność, Państwowa Rada Ochrony Przyrody. Ta ostatnia rozważała nawet bojkot kolejnego konkursu i niewystawienie swoich członków do komisji konkursowej. W związku z tym, że 16 października dotychczasowemu dyrektorowi koń- czyła się kadencja, został on powołany przez ministra na p.o. dyrektora, do czasu rozstrzygnięcia konkursu. W dniach 4–5 listopada odbyły się powtórne przesłuchania konkursowe, w których uczestniczyło siedmiu kandydatów: Tomasz Winnicki – dyrektor BdPN, Leopold Bekier – zastępca dyrektora, Stanisław Kucharzyk – kierownik działu naukowego, Ryszard Prędki – kierownik działu udostępniania Parku do zwiedzania, były pracownik BdPN Antoni Derwich oraz spoza Parku – Witold Ropa – specjalista ds. funduszy pomocowych w krośnieńskiej RDLP i Andrzej Czajka – były prezes Zakładów Tworzyw Sztucznych Gamrat S.A. Komisja zaproponowała czterech kandydatów. Byli to S. Kucharzyk, T. Win- nicki, L. Bekier i R. Prędki. Tym razem minister środowiska nie czekał z pod- jęciem decyzji długo, gdyż już w trzy dni po konkursie powołał na stanowisko Leopolda Bekiera. Jedną z pierwszych decyzji nowego dyrektora było powołanie na zastępcę T. Winnickiego, który po pięciu latach dyrektorowania powrócił na poprzednie stanowisko.

15.12.2011 W Ustrzyckim Domu Kultury w Ustrzykach Dolnych odbył się XIX finał programu i konkursu dla gimnazjów „Zachowamy piękno i walory przyrodnicze Bieszczadów”, organizowanego przez Bieszczadzki Park Narodowy. W ścisłym finale konkursu zmagały się 3 najlepsze zespoły reprezentowane przez 3-osobo- we drużyny szkolne i 5. najlepszych uczniów w konkursie indywidualnym. Do udziału w finale zaproszono również wszystkich uczestników programu, opie- kunów grup oraz dyrektorów szkół. Podczas finału wszystkim uczestnikom programu wręczono zaświadczenia o jego ukończeniu oraz wydawnictwa BdPN (w tym wydawnictwa dofinansowane przez WFOŚiGW w Rzeszowie i NFOŚiGW w Warszawie). Do ścisłego finału zakwalifikowali się uczniowie z Gimnazjum Nr 1 w Za- górzu, Gimnazjum Nr 2 w Ustrzykach Dolnych, Gimnazjum w Lutowiskach, a także Gimnazjum w Tarnawie Dolnej. Uczestnicy konkursu byli mocno do- pingowani przez licznie przybyłą publiczność, wspierani przez kolegów z klas i nauczycieli prowadzących. 400 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

W konkurencji zespołowej I miejsce wywalczyli uczniowie z Gimnazjum Nr 1 w Zagórzu, II miejsce zdobyło Gimnazjum Nr 2 w Ustrzykach Dolnych, zaś III miejsce zajęło Gimnazjum w Lutowiskach. Zwycięskie szkoły nagrodzone zosta- ły zestawami książek przyrodniczych. Nie zapomniano również o nauczycielach, którzy przez cały rok pracowali z młodymi przyrodnikami. W konkurencji indywidualnej I miejsce zdobył Mateusz Szerszeń z Gimna- zjum Nr 1 w Zagórzu, II miejsce – Antoni Tkacz z Gimnazjum Nr 2 w Ustrzykach Dolnych, III miejsce – Jakub Grzyb z Gimnazjum w Tarnawie Dolnej, zaś IV i V miejsce należało odpowiednio do Weroniki Żołądź i Justyny Korżyk – uczennic Gimnazjum w Lutowiskach. Wszyscy nagrodzeni zostali plecakami sportowymi oraz wydawnictwami Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Nagrody w postaci wydawnictw przyrodniczych, plecaków oraz lornetek zo- stały dofinansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie.

Grudzień 2011 W ramach projektu pt. „Budowa obiektów małej infrastruktury drewnianej”, finansowanego ze środków UE i Budżetu Państwa poprzez CKPŚ, Bieszczadz- ki Park Narodowy wzbogacił się o 10 obiektów obsługi ruchu turystycznego, 6 obiektów sanitarnych na wejściach na szlaki piesze (w stanie surowym za- mkniętym) oraz 2 wiaty ogniskowe (Tarnawa, Bereżki). Dodatkowo, w ramach projektu pt. „Uzupełnienie wyposażenia szlaków pieszych i ścieżek przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego w drew- nianą infrastrukturę techniczną”, finansowanego przez NFOŚiGW, wykonano: 4 drewniane deszczochrony, 1 ogniskową wiatę drewnianą w dolinie Terebowca, 5 dużych tablic informacyjnych. Uzupełniono również system monitoringu ruchu turystycznego o kolejne rejestratory, a w kilkudziesięciu miejscach wyremontowano szlaki piesze, poprzez zastosowanie progów przeciwerozyjnych, stopni kamiennych i barier.

*Wydawnictwa BdPN* Roczniki Bieszczadzkie We wrześniu ukazał się dziewiętnasty tom Roczników Bieszczadzkich – czasopisma wydawanego przez BdPN. Roczniki są pokłosiem międzynarodowej konferencji, jaka odbyła się w O-ND BdPN w 2010 roku. Tematem wiodącym spotkania naukowców z Polski, Słowacji i Ukrainy był wpływ aktualnych sposo- bów gospodarowania na zachowanie zasobów przyrodniczych Karpat. W Rocz- nikach Bieszczadzkich wydrukowano część referatów z konferencji oraz inne opracowania naukowe omawiające wyniki badań prowadzonych na obszarach MRB”KW”. Artykuły dostępne są w plikach pdf na stronie internetowej Parku. Czasopismo od wielu lat jest dofinansowywane przez NFOŚiGW w Warszawie. A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 401

Kalendarz PrzyrodniczyBieszczadzkiego Parku Narodowego na 2012 r. To już piąty z kolei kalendarz BdPN, z którego można dowiedzieć się, co się dzieje w przyrodzie w poszczególnych porach roku. Kolorowe fotografie ukazują piękno krajobrazu oraz walory przyrodnicze, zarówno przyrody ożywionej, jak i nieożywionej. Wydawnictwo dofinansowano ze środków WFOŚiGW w Rze- szowie oraz NFOŚiGW w Warszawie.

Film „Bieszczadzki Park Narodowy” Bieszczadzki Park Narodowy zakończył realizację filmu dydaktycznego. Czterdziestokilkuminutowy film to wędrówka po Parku w przestrzeni – od naj- wyżej położonych partii połonin po krainę dolin – oraz w czasie – od wczesnej wiosny i pierwszych kwiatów śnieżycy wiosennej do srogiej zimy i ostatnich liści buków. Film rozpoczyna się od ogólnej charakterystyki Bieszczadów pod wzglę- dem geograficznym i przyrodniczym. Następnie jego autor i zarazem- realiza tor Marcin Krzyżański opowiada, wspomagany przez pracowników naukowych i dydaktycznych Bieszczadzkiego Parku Narodowego, o tym jednym z najcie- kawszych i najcenniejszych przyrodniczo zakątków Polski. Poznajemy więc zbiorowiska roślinne połonin, regla dolnego i piętra pogórza z rozległą krainą dolin. Dowiadujemy się o roli lasu w przyrodzie, ale także w życiu człowieka. Analizujemy razem z entomologiem środowiska i gatunki owadów występują- cych w Bieszczadach. Podglądamy również życie dużych ssaków i drapieżników, z których Bieszczadzki Park Narodowy słynie. Bardzo naturalne ujęcia, w któ- rych występują wilki, niedźwiedzie, rysie, żubry, wyróżniają ten film spośród wielu innych, tematycznie związanych z Bieszczadami, jakie powstały w ostatnich latach. Zdjęcia, wykonane w podczerwieni, dostarczają informacji o nocnym życiu lasu i zwierząt. Wraz z pracownikami BdPN wybieramy się również na zajęcia edukacyjne, prowadzone dla młodzieży na ścieżkach dydaktycznych. Osobliwości przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego Wznowiono multimedialny przewodnik po wybranych ekosystemach Parku, w formie kilkunastu panoram sferycznych. Tematyka poszczególnych panoram dotyczy najbardziej interesujących pod względem przyrodniczym i charakterystycznych dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego ekosystemów. Z pomocą multimedialnego przewodnika poznajemy m. in. ekosystemy olszynki, buczyny karpackiej, borówczysk oraz zbiorowisk szczelin i półek skalnych. Przewodnik multimedialny zawiera ponadto dużą ilość kolorowych fotografii i rycin wraz z opisami, które ukazują interesujące i często rzadkie gatunki flory i fauny.

Diaporama „Ekosystemy nieleśne dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego” Diaporama jest nowoczesną formą prezentowania informacji o zasobach przyrodniczych i kulturowych danego terenu. Charakteryzuje ona nieleśne zbio- 402 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) rowiska Bieszczadzkiego Parku Narodowego. W diaporamie przedstawiono ogromne zróżnicowanie obszarów z półnaturalnymi zbiorowiskami wielogatun- kowych szuwarów, łąk kośnych i pastwisk, muraw bliźniczkowych, traworośli, ziołorośli i borówczysk. Bogata sekwencja zdjęć przedstawia występujące w dolinach torfowiska wysokie, z ciekawą florą i fauną. Zdjęcia zbiorowisk roślinnych przeplatane są zdjęciami zwierząt w ich naturalnym środowisku, np. stada jeleni pasące się na śródleśnych polanach, ptaki gniazdujące na łąkach, ptaki drapieżne wykorzystujące otwarte tereny jako rewir łowiecki, owady – chrząszcze, moty- le, błonkówki i inne. W diaporamie znalazły się również zagadnienia związane z historią osadnictwa w Bieszczadach i pozostałymi w terenie śladami obecno- ści człowieka – stare sady i sędziwe drzewa w okolicy dawnych zabudowań, przydrożne kapliczki, nagrobki, studnie, itp. Diaporama wyświetlana jest bez- płatnie, dla zainteresowanych grup, w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych.

Diaporama „Ekosystemy leśne Bieszczadzkiego Parku Narodowego” Diaporama obrazuje bogactwo i zróżnicowanie lasów na terenie Par- ku, które zajmują w nim największe powierzchnie. Na szczególne pod- kreślenie zasługuje fakt, że większość bieszczadzkich lasów ma charakter naturalny. Są również niezwykle cenne fragmenty drzewostanów o charakterze pierwotnym. Ciekawe, puszczańskie fragmenty lasów, występują w najbardziej niedostępnych miejscach, z dala od szlaków turystycznych. Dzięki diaporamie turyści mają możliwość zapoznania się z obszarami nie udostępnianymi do zwiedzania. W diaporamie omówione są lasy bukowe, jaworowe oraz bory jodłowo-świerkowe, olszyny, również sztuczne świer- czyny i lasy będące etapem wtórnej sukcesji na łąkach i polach. Pomiędzy kadry obrazujące poszczególne zbiorowiska wplecione są zdjęcia typowych roślin tam występujących oraz zwierząt charakterystycznych dla tych śro- dowisk. Nastrojowa muzyka i odgłosy przyrody dopełniają całość przekazu. Diaporama wyświetlana jest bezpłatnie, dla zainteresowanych grup, w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych.

Przewodnik na ścieżkę przyrodniczo-historyczną Wołosate–Tarnica Kolejny raz BdPN wznowił przewodnik na ścieżkę edukacyjną z Wołostego na Tarnicę. Przewodnik prezentuje walory, procesy i zjawiska przyrodnicze oraz walory kulturowe możliwe do zaobserwowania podczas wędrówki na najwyższy szczyt polskich Bieszczadów. Książka ilustrowana jest czarno-białymi rycinami i schematami oraz kolorowymi fotografiami. Ścieżka prowadzi szlakiem niebieskim, od starego cmentarza bojkowskiego w Wołosatem, na przełęcz pod Tarnicą i dalej szlakiem żółtym do najwyższego szczytu polskich Bieszczadów. Podczas wędrówki poznajemy piętra roślinno-kli- A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 403 matyczne, zbiorowiska roślinne, bogactwo gatunkowe roślin i zwierząt. Symbo- lem ścieżki jest orlik krzykliwy. Publikacja ukazała się w nakładzie 2 tys. egz. i sfinansowana została przez NFOŚiGW oraz WFOŚiGW w Rzeszowie.

Przewodnik multimedialny „Szata roślinna Bieszczadzkiego Parku Narodowego”. Wydany w nakładzie 5 tys. egz. ilustruje i opisuje 89 zbiorowisk roślinnych oraz 115 gatunków roślin. Są to najcenniejsze gatunki roślin w BdPN oraz siedliska i gatunki Natura 2000. Jest to doskonała pomoc dla młodzieży szkolnej, stu- dentów i nauczycieli oraz wszystkich osób zainteresowanych poznaniem bieszczadzkiej przyrody. Atrakcyjność przewodnika podnosi jego forma. Obecnie do- niosłą rolę w procesie dydaktycznym odgrywają wszelkiego rodzaju środki mul- timedialne. Są one atrakcyjną formą zdobywania informacji oraz bazą i inspiracją do wszechstronnej aktywności i samodzielnego uczenia się. Dodatkowym atutem nowego wydawnictwa jest bardzo przystępnie napisany tekst do poszczególnych gatunków, zawierający dużo ciekawostek z biologii gatunku oraz znaczenia w kulturze ludowej. Przewodnik jest bezpłatnie rozdawany uczestnikom działań edukacyjnych prowadzonych przez Park, a jego wydanie zostało sfinansowane przez Unię Europejską w ramach projektu „Program edukacji ekologicznej spo- łeczności lokalnej w Bieszczadzkim Parku Narodowym” w ramach działania 5.4 priorytetu V Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (2007–2013).

Pakiet ćwiczeń „Moje Bieszczady” Pakiety ćwiczeń „Moje Bieszczady” przez kilka lat były powielane metodą małej poligrafii. Po raz pierwszy zostały wydane drukiem w 2010 roku. Otrzyma- ły nową atrakcyjną szatę graficzną, w tym nowe ryciny, oraz zostały uzupełnione o nowe zadania. Są to materiały edukacyjne do bezpłatnego rozdawnictwa dla uczestników programu „Moje Bieszczady”. Rocznie uczestniczy w nim ok. 450 uczniów z 25 szkół podstawowych z powiatu bieszczadzkiego, leskiego i sanockiego. Składają się z 4 zeszytów zawierających zadania do wykonania podczas kolejnych pór roku. Krótkie opisy oraz bogata szata graficzna umożliwiaja poznawanie przyrody i pogłębianie wiedzy. Wznowienie wydania, dzięki dotacji NFOŚiGW w Warszawie oraz WFOŚiGW w Rzeszowie, umożliwi realizację programu „Moje Bieszczady” przez kolejne 3 lata.

*Działalność edukacyjna Bieszczadzkiego Parku Narodowego w roku 2011*

Stałe programy edukacyjne dla dzieci i młodzieży 1. Realizacja programu edukacyjnego pt. „Kolorowe rozmowy z mieszkańca- mi naszej Ziemi”. Program zrealizowany został w kwietniu. Finałem programu 404 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) była wystawa prac plastycznych z jej uroczystym otwarciem w ramach obcho- dów Światowego Dnia Ziemi. W programie uczestniczyło 230 dzieci (12 grup przedszkolnych). 2. Realizacja programu edukacyjnego dla uczniów szkół podstawowych: „Moje Bieszczady”. Program realizowany był przez cały rok, w oparciu o pakiety na 4 pory roku pt. „Moje Bieszczady” – Wiosna, Lato, Jesień i Zima. W programie w roku szkolnym 2010/2011 uczestniczyło 394 uczniów z 27 szkół, a w roku 2011/2012 uczestniczy 265 dzieci z 24 szkół. Łączna liczba uczestni- ków wynosi 659. 3. Realizacja programu dla uczniów gimnazjów pt.: „Zachowamy piękno i walory przyrodnicze Bieszczadów”. Program realizowany był od lutego do grudnia i składał się z zajęć kameralnych oraz terenowych warsztatów wiosennych i jesiennych. Finałem programu był konkurs pisemno-ustny, z nagrodami w konkurencjach zespołowej, indywidualnej oraz dla nauczycieli opiekujących się reprezentacjami szkół. W programie w 2011 roku uczestniczyło 212 uczniów z 13 gimnazjów. 4. Realizacja programu dla uczniów LO pt.: „Człowiek i przyroda”. Program dla klasy I i II składał się z zajęć kameralnych oraz dwukrotnych warsztatów wiosennych i jesiennych. W programie uczestniczyło łącznie 38 uczniów. 5. Organizacja ogólnopolskiego konkursu fotograficznego wraz z wystawą pokonkursową. Na konkurs wpłynęło 441 prac nadesłanych przez 96 osób z ca- łego kraju. W uroczystym wernisażu z rozdaniem nagród uczestniczyło, oprócz młodych fotografów, ponad 100 osób. 6. W dziewięciu prelekcjach w ramach stałego cyklu pt.: „Wakacyjne spotkania z przyrodą” uczestniczyło 288 osób. Podsumowanie: w stałych programach edukacyjnych dla dzieci i młodzieży uczestniczyły 1 623 osoby. Stałe działania edukacyjne w ramach doskonalenia kadr: 1. Warsztaty dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjów nt.: „Fotogra- fia przyrodnicza do celów edukacyjnych” Ustrzyki Dolne-Muczne, 2-4 czerwca 2011 r. W warsztatach uczestniczyło 30 osób. 2. Warsztaty dla nauczycieli liceów ogólnokształcących województwa podkarpackiego pt.: „Walory przyrodnicze doliny górnego Sanu w Bieszczadzkim Parku Narodowym” Ustrzyki Dolne-Muczne, 29-30.06.2011 r. W warsztatach uczestniczyło 40 osób. 3. Realizacja VIII Seminarium dla koordynatorów edukacji ekologicznej w polskich parkach narodowych pod hasłem „Edukacja ekologiczna i udostęp- nianie parków narodowych do zwiedzania” pt.: “Różnorodność biologiczna i krajobrazowa Karpat Wschodnich i Południowych oraz jej ochrona” – 24-29. VII.2011; 35 osób. A. Leń — Kronika Bieszczadzkiego Parku Narodowego — 2011 405

4. Seminarium dla samorządów na temat „Walory i zagrożenia górskich i podgórskich ekosystemów wodnych na Podkarpaciu”. Seminarium odbyło się 16 czerwca 2011 r. W seminarium uczestniczyło 30 osób. 5. Szkolenia dla przewodników PTTK – w roku 2011 przeprowadzono dwu- dniowe szkolenie teoretyczne oraz dwa szkolenia terenowe, łącznie uczestniczy- ło w nich 45 osób. 6. XX Międzynarodowa Konferencja z cyklu Ochrona zasobów przyrodniczych Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” nt.: „Eko- systemy leśne jako fundament integralności przyrodniczej i różnorodności biologicznej Karpat”, 8-10.IX.2011 r. Konferencja składała się z części referatowej i sesji wyjazdowej do słowackiej części Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” –Parku Narodowego Połoniny. W konferencji uczestni- czyło 80 osób. 7. W 2011 r. odbyły się 4 szkolenia dla pracowników Parku – łącznie uczest- niczyło w nich 90 osób. Podsumowanie: w warsztatach, szkoleniach i seminariach wzięło udział 350 osób.

Muzeum Przyrodnicze BdPN w 2011 roku zwiedziło 22 109 osób (na ekspo- zycjach muzealnych przeprowadzono 405 lekcji). Wystawy czasowe w Ośrodku N-D BdPN zwiedziło dodatkowo ok. 390 osób. Cztery wystawy czasowe w Ośrodku Informacji i Edukacji w Lutowiskach zwiedziło 1 037 osób. Ze ścieżek przyrodniczych na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego skorzystało 206 000 osób (dane na podstawie monitoringu ruchu turystycznego). Frekwencja uległa zmniejszeniu w porównaniu z ubiegłymi latami z powodu wzrostu cen wypoczynku w kraju.

Podsumowując – w bezpośrednich działaniach edukacyjnych, zrealizowa- nych przez Bieszczadzki Park Narodowy w 2011 roku, wzięło udział łącznie 27 231 osób, w tym w terenie – 1370 osób. Ponadto, dzięki dotacjom, opracowano 8 wydawnictw o łącznym nakładzie ok. 14 500 egzemplarzy, które bezpłatnie rozpowszechniane zwiększają osiągany efekt edukacyjny. 406 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20) 407 K. Kukuła, A. Bylak — WpływROCZNIKI czynników BIESZCZADZKIE antropogenicznych... 2012 (20), str. 407–410

„Roczniki Bieszczadzkie” wskazówki dla autorów

„Roczniki Bieszczadzkie” – wydawnictwo Bieszczadzkiego Parku Narodowego – utworzono dla publikowania referatów z odbywającej się corocznie konferencji naukowej pod hasłem: Zasoby przyrodnicze Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” i ich ochrona. Ponadto w rocznikach publikowane są prace naukowe, projekty dotyczące ochrony zasobów przyrodniczych i pamiątek kultury narodowej oraz koncepcje rozwoju edukacji przyrodniczej, turystyki i rekreacji w granicach Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Zamieszczane są również materiały poświęcone innym częściom Karpat Wschodnich, które mogą mieć znaczenie dla analiz porównawczych. Prace naukowe publikowane w rocznikach recenzowane są przez specjalistów. Teksty przeznaczone do druku należy nadsyłać w dwóch egzemplarzach jednostronnego, znormalizowanego maszynopisu lub wydruku komputerowego

(30 wierszy na stronie formatu A4, 60 znaków w wierszu, lewy margines 4 cm). Teksty powinny być przesłane na CD; teksty pisane w edytorze Word for Windows, ryciny i wykresy w Corel Draw, Excel lub w formacie JPG, TIF, PCX, BMP, tabele w Word for Windows lub Excel. Tekst przeznaczony do druku nie powinien przekraczać 1 arkusza wydawniczego – 22 strony znormalizowanego maszynopisu (łącznie z tabelami i rycinami). Powinien być starannie przygotowany pod względem merytorycznym i stylistycznym oraz zgodnie z poniższymi wskazówkami technicznymi. Redakcja zastrzega sobie prawo zwrotu materiałów przygotowanych niezgodnie z powyższymi zasadami.

Artykuł przeznaczony do druku zawierać musi następujące elementy: 1. Dwujęzyczny polsko-angielski tytuł; 2. Abstrakt w języku angielskim (w załączeniu tekst polski); 3. Słowa kluczowe w języku angielskim; 4. Wstęp, metodykę badań, wyniki, podsumowanie – w języku polskim lub angielskim; 5. Streszczenie w języku angielskim o objętości 0,5–1,5 strony (w załączeniu tekst polski); 6. Spis literatury (wg zamieszczonych poniżej wzorów); 7. Polsko-angielskie podpisy rycin (przy mapach również legendy, przy wykresach nazwy osi); 408 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

8. Polsko-angielskie tytuły oraz nagłówki tabel. W przypadku tabeli zawierającej teksty należy przetłumaczyć ją w całości; 9. Nazwy łacińskie należy podawać bez nawiasów; 10. Do pracy należy dołączyć dane osobiste (imię (pełne) i nazwisko, tytuł naukowy, adres pracy oraz zamieszkania, telefon, e-mail).

W rozdziale „Doniesienia i notatki” publikujemy krótkie, wartościowe informacje dotyczące ochrony zasobów przyrodniczych i kulturowych. W odróżnieniu od dłuższych artykułów notatka nie musi zawierać angojęzycznego streszczenia. Tabele wraz z opisami powinny być przygotowane na osobnych stronach. Jeżeli są skomplikowane lub obszerne, przed ich zakodowaniem na dyskietkach należy porozumieć się z wydawnictwem. Ryciny (wykresy, mapy, fotografie) winny być zaopatrzone w kolejne numery arabskie oraz podpisy zestawione na osobnej stronie. W przypadku rycin wykonanych komputerowo należy bezwzględnie przekazać je Redakcji w wersji oryginalnej w plikach .cdr, .jpg, .tif, .bmp, itp. (nie wstawiać w plik tekstowy Word!). Ryciny należy wykonać w trybie czarno-białym stosując odcienie szarości lub szrafy i desenie. Wymiary rycin powinny mieścić się w formacie 12,5 x 19,5 cm, podobnie tabele (choć mogą one przechodzić na kolejne strony). Numeracja tabel i rycin powinna odpowiadać kolejności ich cytowania w tekście. Spis literatury zamieszczony na końcu artykułu w porządku alfabetycznym autorów, powinien zaczynać się od nowej strony i obejmować wyłącznie pozycje cytowane w tekście. Tytuły prac pisanych alfabetem łacińskim należy podawać w ich oryginalnym brzmieniu. Tytuły prac pisane cyrylicą oraz znaki diakrytyczne należy transliterować na alfabet łaciński zgodnie z zasadami międzynarodowymi (zalecenia ISO). Skróty nazw czasopism przyjąć za: World list of scientific periodicals. Tytuły periodyków, których brak we wspomnianym wykazie należy zamieszczać bez skrótów. O kolejności prac danego autora (lub autorów) w zestawieniu decyduje rok publikacji. Po nazwisku i skrócie imienia oraz roku publikacji należy podać tytuł w pełnym brzmieniu, skrót nazwy czasopisma, numer tomu, numer zeszytu (w nawiasie) oraz – po dwukropku – pierwszą i ostatnią stronę publikacji, oddzielone zblokowaną pauzą. W przypadku wydawnictw książkowych po tytule należy podać: wydawcę, miejsce publikacji oraz liczbę stron. W przypadku wielu współautorów należy cytować redaktora zaznaczając (red.) [lub (ed.) przy wydawnictwach anglojęzycznych].

Przykłady zestawienia piśmiennictwa: Buchalczyk T. 1992. Wilk (Canis lupus). W: Polska czerwona księga zwierząt (red. Z. Głowaciński). PWRiL, Warszawa, ss. 73–76. Głowaciński Z., Weiner J. 1977. Energetics of bird communities in successional series of a deciduous forest. Pol. Ecol. Stud. 3 (4): 147–175. Wskazówki dla autorów 409

Głowaciński Z. (red.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa, 352 ss. Ralska-Jasiewiczowa M. 1980. Late-Glacial and Holocene Vegetation of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). PWN, Warszawa, 190 ss.

Cytując prace w tekście należy podawać nazwisko i rok wydania pracy. Przy powtarzających się datach wydania należy stosować oznaczenia literowe, np. 1968a, 1968b. Odnośników w tekście należy unikać. Autor powinien zaznaczyć ołówkiem na marginesie drugiego egzemplarza maszynopisu, jakie części mają być drukowane petitem oraz podkreślić w tekście linią falistą wszystkie nazwy łacińskie. Na lewym marginesie należy również zaznaczyć proponowane miejsca włamania kolejnych rycin i tabel. We wszystkich innych kwestiach należy przyjmować wzory zawarte w ostatnich numerach Roczników Bieszczadzkich lub zasięgnąć opinii Redakcji. Autorzy otrzymują 1 egzemplarz „Roczników”. Poszczególne artykuły w plikach pdf są dostępne na stronie internetowej Parku: www.bdpn.pl, w działach: Nauka / Roczniki Bieszczadzkie oraz Wydawnictwa naukowe / Roczniki Bieszczadzkie. Maszynopisy oraz wszelką korespondencję związaną z wydawnictwem należy kierować na adres Redakcji podany na stronie redakcyjnej.

Zasady transliteracji alfabetu ukraińskiego na język angielski (stosować w artykułach pisanych w j. angielskim): litery transliteracja litery transliteracja litery transliteracja ukraińskie ukraińskie ukraińskie А, а A, a Ї, ї Ї, ї Ф, ф F, f Б, б B, b Й, й I, i Х, х Kh, kh В, в V, v К, к K, k Ц, ц Ts, ts Г, г H, h Л, л L, l Ч, ч Ch, ch Ґ, ґ G, g М, м M, m Ш , ш Sh, sh Д, д D, d Н, н N, n Щ , щ Shch, shch Е, е E, e О, о O, o Ь, ь ’ Є, є IE, ie П, п P, p Ю, ю IU, iu Ж, ж ZH, Zh Р, р R, r Я, я IA, ia З, з Z, z С, с S, s ’ ’ И, и Y, y Т, т T, t І, і I, i У, у U, u 410 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 2012 (20)

Zasady transliteracji alfabetu rosyjskiego na język angielski (stosować w artykułach pisanych w j. angielskim): cyrylica transliteracja cyrylica transliteracja cyrylica transliteracja А, а A, a Л, л L, l Ц, ц Ts, ts Б, б B, b М, м M, m Ч, ч Ch, ch В, в V, v Н, н N, n Ш , ш Sh, sh Г, г G, g О, о O, o Щ , щ Shch, shch Д, д D, d П, п P, p Ъ, ъ “ Е(Ё), е(ё) Е(Ё), е(ё) Р, р R, r Ы, ы Y, y Ж, ж ZH, Zh С, с S, s Ь, ь ’ З, з Z, z Т, т T, t Э, э É, é И, и I, i У, у U, u Ю, ю YU, yu Й, й Ї , ї Ф, ф F, f Я, я YA, ya К, к K, k Х, х Kh, kh

Zasady transliteracji alfabetu rosyjskiego oraz ukraińskiego na język polski (stosować w artykułach pisanych w języku polskim, w przypadku gdy nazwa nie ma polskiego odpowiednika). Nie transliterujemy nazw geograficznych powszechnie używanych w j. polskim, np. Lwów, Czarnohora, Dniestr. cyrylica / transliteracja cyrylica / transliteracja cyrylica / transliteracja j. ukraiński na j. polski j. ukraiński na j. polski j. ukraiński na j. polski А, а A, a Й, й J, j Ц, ц C, c Б, б B, b К, к K, k Ч, ч Č, č В, в V, v Л, л L, l Ш , ш Š, š Г, г G, g М, м M, m Щ, щ Ŝ, ŝ Ґ, ґ Ġ, ġ Н, н N, n Ъ, ъ ” ” Д, д D, d О, о O, o Ы, ы Y, y Е, е; Ё, ё E, e; Ë, ё П, п P, p Ь, ь ’ ’ Є, є Ê, ê Р, р R, r Э, э É, é Ж, ж Ž, ž С, с S, s Ю, ю Û, û З, з Z, z Т, т T, t Я, я Â, â И, и I, i У, у U, u ’ ’ I, i Ì ì Ф, ф F, f Ї, ї Ї, ї Х, х H, h