Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

SYLWESTER SYDOW, WALDEMAR MACHOWIAK

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Wielkopolski po³udniowej — J. BADURA

1:50000

Arkusz Psary Polskie (474) (z 1 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2003 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autorzy: Sylwester SYDOW, Waldemar MACHOWIAK Przedsiêbiorstwo Geologiczne we Wroc³awiu PROXIMA SA, Oddzia³ w Poznaniu, ul. Wenedów 4, 61-614 Poznañ

Redakcja merytoryczna: El¿bieta NAUWALDT Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-625-X

Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 6

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Karbon ...... 9

a. Karbon dolny ...... 9

Wizen ...... 9

Wizen górny ...... 9

b. Karbon górny ...... 10

Namur ...... 10

Namur dolny ...... 10

2. Perm ...... 10

a. Perm dolny ...... 10

Czerwony sp¹gowiec ...... 10

b. Perm górny ...... 10

Cechsztyn ...... 10

3. Trias...... 10

a.Trias dolny i œrodkowy ...... 10

Piaskowiec pstry ...... 10

b. Trias œrodkowy ...... 11

Wapieñ muszlowy ...... 11

c. Trias górny ...... 11

Retyk ...... 11

4. Jura ...... 11

a. Jura dolna ...... 11

3 b. Jura œrodkowa ...... 11

c. Jura górna ...... 12

5. Kreda ...... 12

a. Kreda dolna ...... 12

b. Kreda górna ...... 12

6. Trzeciorzêd ...... 13

a. Paleogen...... 13

Oligocen ...... 13

b. Neogen ...... 13

Miocen ...... 13

Miocen œrodkowy ...... 13

Miocen–pliocen ...... 13

Miocen górny–pliocen ...... 13

7. Czwartorzêd ...... 14

a. Plejstocen ...... 14

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 14

Interglacja³ wielki ...... 15

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 15

Zlodowacenie Odry ...... 15

Zlodowacenie Warty ...... 16

Stadia³ œrodkowy i górny...... 16

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 16

Zlodowacenie Wis³y ...... 16

Stadia³ górny ...... 16

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 18

c. Holocen ...... 19

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdowego ...... 19

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 20

IV. Podsumowanie ...... 24

Literatura ...... 25

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Psary Polskie (474) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 po³o¿ony jest na wschód od Poznania. Wyznaczaj¹ go wspó³rzêdne: 17°30’–17°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 52°20’–52°30’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru arkusza wynosi 314 km2. Pod wzglêdem administracyjnym omawiany teren w ca³oœci jest po³o¿ony w województwie wielkopolskim obejmuj¹c: powiat gnieŸnieñski z gminami Czerniejewo i Niechanowo, powiat wrzesiñski z gmin¹ Wrzeœnia oraz powiat s³upecki z gmin¹ Strza³kowo. Arkusz Psary Polskie opracowany zosta³ w Dziale GeologicznoK-artograficznym w Oddziale Poznañ, Przedsiêbiorstwa Geologicznego PROXIMA SA we Wroc³awiu, na podstawie projektu wy- konanego przez Stryczyñsk¹ (1995), zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ z dnia 31.12.1996 r. (KOK/57/96). Na obszarze arkusza Psary Polskie prace geologiczno-zdjêciowe prowadzono w latach 1998–2000. Dla zbadania ukszta³towania pod³o¿a czwartorzêdu, poznania stratygrafii osadów czwar- torzêdowych oraz wyboru najw³aœciwszej lokalizacji otworów badawczych wykonano badania geofizyczne — elektrooporowe prowadzone wzd³u¿ linii przekroju geologicznego. Ogó³em w ramach tych prac wykonano 82 sondowania SGE (M¿yk, 1999). W celu rozpoznania stratygrafii osadów czwartorzêdowych i partii stropowych osadów trzecio- rzêdowych odwiercono 2 otwory kartograficzne — otwór PsP/1 w Marzeninie (otw. 64) o g³êbokoœci 60,9 m, otwór PsP/2 w Jaworowie (otw. 72) o g³êbokoœci 74,0 m. Rdzenie otworów kartograficznych zosta³y laboratoryjnie zbadane przez Dobosza, Skawiñsk¹-Dobosz (2000). W ramach prac geologiczno-zdjêciowych odwiercono 2658 m sond mechanicznych oraz rêcz- nych. Ponadto opisano 12 wkopów i ods³oniêæ. £¹cznie opisano 676 punktów dokumentacyjnych. Oprócz wykonanych sond i otworów dla celów kartograficznych wykorzystano opisy profili 115 wierceñ archiwalnych hydrogeologicznych, badawczych, geologiczno-in¿ynierskich i z³o¿owych.

5 W sumie charakterystykê geologiczn¹ obszaru arkusza dokonano na podstawie 791 punktów dokumentacyjnych, co stanowi 2,5 punktu /km2. Budowê geologiczn¹ pod³o¿a podkenozoicznego obejmuj¹c¹ obszar arkusza omówiono w publikacjach: Czekalskiej (1961), Grocholskiego (1991), Karnkowskiego (1980), Marka i Pajchlowej (1997) oraz Dadleza i in. (1998). Problemy tektoniki tego obszaru w nawi¹zaniu do badañ geofizycznych przedstawiaj¹ Petecki i JóŸwiak (1990). Najstarszymi nawierconymi osadami s¹ utwory karbony dolnego stwierdzone w Psarach Ma³ych (otw. 74). Ska³y mezozoiku na obszarze arkusza wystêpuj¹ tylko w 7 otworach, a w otworze 74 zosta³y przewiercone. Budowê geologiczn¹ trzeciorzêdu Wielkopolski na podstawie analizy dotychczasowych wyni- ków badañ litostratygraficznych i biostratygraficznych przedstawiaj¹ prace: Walkiewicz (1984), Piwockiego (1991), Ciuka i Grabowskiej (1991) oraz Piwockiego i Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1995). Problematyka glacjalna i geomorfologiczna zwi¹zana z rozpoznaniem budowy czwartorzêdu tego obszaru jest obszernie przedstawiona w licznych publikacjach. Badania nad geologi¹ czwartorzê- du prowadzili tu miêdzy innymi: Bartkowski (1961, 1962, 1963, 1964, 1968, 1972), Kozarski (1959, 1962, 1981, 1991), Krygowski (1960, 1961, 1972), Rotnicki (1963), Kasprzak (1989). W pó³nocno- -wschodniej czêœci obszaru (Niechanowo–¯elazkowo) prowadzono badania geofizyczne elektrooporowe na obszarze wielkopolskiej kopalnej doliny (Stankiewicz, 1982). Na obszarze arkusza Psary Polskie znajduje siê jedno udokumentowane z³o¿e kruszywa natural- nego Gêbarzewo, które jest nieregularnie eksploatowane oraz jedno udokumentowane, ale nieeksplo- atowane z³o¿e surowców ilastych (Soko³owo–Gulczewko). Wstêpnie zosta³y rozpoznane trzy z³o¿a torfów, które s¹ eksploatowane sporadycznie na potrzeby lokalne. Na obszarze arkusza znajduje siê jedno grodzisko w rejonie Rabie¿yc.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Psary Polskie obejmuje fragment po³udniowej czêœci Wysoczyzny GnieŸnie- ñskiej, stanowi¹cej subregion Niziny Wielkopolskiej wed³ug Krygowskiego (1961). Wed³ug Kondrac- kiego (1994) obszar arkusza le¿y w obrêbie Pojezierza Wielkopolskiego w mezoregionie zwanym Pojezierzem GnieŸnieñskim. Na obszarze objêtym niniejszym opracowaniem dominuje krajobraz o ma³o urozmaiconej rzeŸbie. Jedynie pó³nocno-zachodnia jego czêœæ, obejmuj¹ca rejon strefy marginalnej fazy poznañskiej oraz rejon wystêpowania ostañców sandrowych miêdzy Jelitowem–Niechano- wem i Karsewem, ma bardziej urozmaicon¹ powierzchniê. Powierzchnia terenu opada generalnie w kierunku po³udniowym i po³udniowo-wschodnim ku dolinie Warty, osi¹gaj¹c wysokoœci od 103 do 120 m n.p.m., przy czym najwy¿sze pagórki morenowe

6 siêgaj¹ wysokoœci 126 m n.p.m. w rejonie Mnichowa, a najni¿sze miejsca zwi¹zane s¹ z dolinami rzecznymi tj. dolin¹ Strugi w rejonie Chwa³kowic oko³o 96 m n.p.m. O konfiguracji rzeŸby obszaru arkusza Psary Polskie zdecydowa³y ostatnie zlodowacenia pó³nocnopolskie, a w szczególnoœci proces recesji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y (faza leszczyñska i poznañska oraz oscylacja gnieŸnieñska). Istotn¹ rolê odegra³y te¿ przemiany póŸnoglacjalne i holoceñskie. Z morfogenetycznego punktu widzenia rzeŸbê tego obszaru okreœla siê jako polodowcow¹, z przewag¹ form pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego. W obrazie mapy wyraŸnie zaznaczaj¹ siê równie¿ zespo³y form rzecznych i akumulacji bagiennej. Spoœród pozosta³ych zespo³ów form przedstawionych na szkicu geomorfologicznym (tabl. I) np. antropogenicznych nie odgrywaj¹ tu wiêkszego znaczenia. Wysoczyzna morenowa p³aska, o wysokoœciach wzglêdnej do 2 m i nachyleniu do 2° jest dominuj¹c¹ form¹ morfologiczn¹ na omawianym obszarze. Stanowi równinê dennomorenow¹ powsta³¹ w czasie deglacjacji l¹dolodu stadia³u górnego (fazy leszczyñ- skiej). Wysokoœæ równiny kszta³tuje siê w granicach 104–120 m n.p.m. Od pó³nocy i wschodu ograni- czona jest sandrem. Cech¹ charakterystyczn¹ wysoczyzny morenowej jest pociêcie jej powierzchni przez systemy rynien subglacjalnych silnie rozga³êzionych, zorientowanych po³udnikowo. Odegra³y one bardzo wa¿n¹ rolê w rozwoju sieci hydrograficznej dorzecza Warty i do dziœ s¹ wykorzystywane przez Wrzeœnicê, Wrzeœniankê, a tak¿e przez silnie rozwiniêty zespó³ drobnych cieków, w tym Strugê Rudnick¹ i inne mniejsze potoki. Wysoczyzna morenowa falista, o wysokoœciach wzglêdnych 2– 5m, nachyleniu oko³o 5° obejmuje powierzchnie miêdzy Jelitowem–Niechanowem–Karsewem i Maleninem. Obszar ten jest rejonem wystêpowania pagórków wrzesiñsko-witkowskich stanowi¹cych moreny przekszta³cone peryglacjalnie lub ostañce wy¿szego poziomu sandrowego (Rotnicki, 1963). Pagórki o bardzo ³agodnych zboczach wyniesione s¹ ponad równinê dennomorenow¹ o oko³o 3–5 m, tj. do rzêdnych 120–125 m n.p.m. Moreny czo³owe przewa¿nie spiêtrzone wyznaczaj¹ce strefê marginaln¹ okre- œlaj¹c¹ zasiêg l¹dolodu fazy poznañskiej (stadium poznañskie — Krygowskiego, 1961). Wystêpuj¹ one w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Generalnie tworz¹ lob o kierunku równole¿niko- wym. Najwiêksz¹ wysokoœæ w kompleksie pagórków poznañskich osi¹ga wzgórze w rejonie Mnicho- wa 126,8 m n.p.m. Wysokoœci wzglêdne pagórków morenowych wynosz¹ 5–8 m. Równiny sandrowe na omawianym obszarze tworz¹ dwa poziomy: wy¿szy i ni¿szy. W pó³nocnej, zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza stwierdzono wystêpowanie poziomu sandrowego wy¿szego. Wed³ug Rotnickiego (1963) tworzy on II poziom sandrowy, zwi¹zanego z faz¹ poznañsk¹ zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Na Równinie Wrzesiñskiej powierzchnia tego

7 sandru w jego proksymalnej czêœci w sposób ci¹g³y przylega do moren czo³owych stadium po- znañskiego. W pó³nocnej czêœci terenu sandr zwany gêbarzewskim koñczy siê na linii ¯ydowo–¯elazkowo–Trzuskoloñ. Jest on tu ograniczony od po³udnia równin¹ dennomorenow¹. W czêœci pó³nocnej wznosi siê on do wysokoœci 115–120 m n.p.m. Powierzchnia sandru jest urozmaicona, licznymi zag³êbieniami powsta³ymi po martwym lodzie. Poziom sandrowy wy¿szy wystêpuj¹cy w po³udniowo-zachodniej czêœci stanowi fragment tzw. sandru czerniejewskiego. Osi¹ga tu wysokoœæ 109–113 m n.p.m. i ³agodnie przechodzi w poziom wysoczyzny (Rotnicki, 1963). Powstanie poziomu sandrowego ni¿szego (wg Rotnickiego, 1963 — III ni¿szego poziomu sandrowego) zwi¹zane jest z odp³ywem wód roztopowych oscylacji gnieŸnieñskiej. Sandr oscylacji gnieŸnieñskiej wype³nia doliny rozcinaj¹ce moreny czo³owe stadia³u poznañskiego, na pó³noc od Paw³owa. Nastêpnie ku po³udniowi poziom ten stwierdzono w rynnach subglacjalnych obecnych dolin Wrzeœnicy i Strugi. Powierzchnia tego sandru kontynuuje siê a¿ do Pradoliny Warszawsko- -Berlinskiej. Sandr dolinny (oscylacji gnieŸnieñskiej wg Kozarskiego, 1962) w dolinie Wrzeœnicy pod Paw³owem le¿y na wysokoœci 111–113 m n.p.m. tj. oko³o 3–4 m poni¿ej powierzchni sandru starsze- go (gêbarzewskiego) i oko³o 3 m ponad wspó³czesnym dnem doliny. Powierzchnia tego sandru opada ku po³udniowi. Na po³udnie od Noskowa ma wysokoœæ 106–107 m n.p.m. (7 m poni¿ej powierzchni sandru czerniejewskiego). W dolinie Strugi równie¿ wystêpuje sandr oscylacji gnieŸnieñskiej po³o¿ony poni¿ej powierzchni sandru stadia³u poznañskiego. Wed³ug Rotnickiego (1963) bezwzglêd- na wysokoœæ powierzchni sandrowej w dolinie Strugi przy ujœciu do doliny Warty jest taka sama jak sandru oscylacji gnieŸnieñskiej w dolinie Wrzeœnicy (81–83 m n.p.m.). Wynika z tego wniosek, ¿e powierzchnia sandrowa w dolinie Strugi powsta³a w tym samym czasie co powierzchnia sandrowa w dolinie Wrzeœnicy, tzn. podczas oscylacji gnieŸnieñskiej. Rynny subglacjalne powsta³y w trakcie odprowadzania znacznych iloœci wód roztopowych w okresie deglacjacji l¹dolodu fazy poznañsko-pomorskiej. Rynny maj¹ przebieg po³udnikowy i tworz¹ w¹skie i g³êbokie formy rozcinaj¹ce wysoczyznê morenow¹, a w czêœci pó³nocnej obszaru poziomy sandrowe. Formy te maj¹ kierunek N–SiNE–SW. Zosta³y one wykorzystane przez obecne cieki powierzchniowe, g³ównie Wrzeœnicê, i Strugê. Na obszarze arkusza stwierdzono wystêpowanie licznych równin torfowych. Koncen- truj¹ siê one w obrêbie rynien subglacjalnych i zag³êbieniach powsta³ych po martwym lodzie. Najwiê- ksze wyst¹pienia osadów akumulacji bagiennej s¹ zlokalizowane w dolinie Wrzeœnicy na odcinku Noskowo–Paw³owo. Formy antropogeniczne wyraŸnie zaznaczaj¹ce siê w rzeŸbie terenu to groble i nasypy kolejowe i drogowe przecinaj¹ce dolinê Wrzeœnicy i Strugi oraz piaskownie i ¿wirownie w okolicach Mnichowa, Paw³owa, Cielimowa i Psar Ma³ych.

8 Obszar arkusza Psary Polskie znajduje siê w dorzeczu Warty. Przewa¿aj¹ca jego czêœæ po³o¿ona jest w zlewni Wrzeœnicy i Meszny. Wiêksze cieki to: Wrzeœnica, Wrzesianka maj¹ce ujœcie w Warcie, Struga Rudnik dop³yw Strugi Bawó³ — uchodz¹ce do Meszny prawobrze¿nego dop³ywu Watry. Sieæ drobnych cieków poprzez pog³êbienie i wyprostowanie koryt upodobniona zosta³a do systemu rowów melioracyjnych. Do ogólnego systemu odwodnienia poprzez sieæ rowów melioracyjnych zosta³y tak¿e w³¹czone znaczne obszary zag³êbieñ bezodp³ywowych. Na obszarze arkusza brak jest jezior, tylko w rejonie Psar Polskich w dolinie Wrzeœnicy wybu- dowano sztuczny zbiornik retencyjny.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Budowê geologiczn¹ i stratygrafiê obszaru arkusza Psary Polskie oparto na opisach profili otworów wiertniczych, g³ównie hydrogeologicznych, poszukiwawczych i badawczych oraz na pracach kartograficznych i wykonanych analizach laboratoryjnych. Na obszarze arkusza zlokalizowany jest jeden z najg³êbszych na Ni¿u Polskim otworów badawczych Wrzeœnia IG 1 (otw. 74), który by³ Ÿród³em infor- macji dotycz¹cych stratygrafii ca³ego mezozoiku i czêœci m³odszego paleozoiku. Najstarszymi utworami nawierconymi tu s¹ ska³y karbonu dolnego. Na mapach geofizycznych elementów strukturalnych permo-mezozoiku z rejonu niecki szczecinsko–mogileñsko–³ódzkiej i warszawskiej (Petecki, JóŸwiak, 1990) nie stwierdzono na obszarze arkusza istotnych ró¿nic w wysokoœci wystêpowania stropu mezozoiku.

1. Karbon

Powierzchnia stropu osadów karbonu wystêpuje na g³êbokoœci 4889,5 m tj. na rzêdnej 4779,5 m p.p.m. (otw. 74). Mi¹¿szoœæ ich przekracza 1015 m.

a. Karbon dolny Wizen Wizen górny

Mu³owce, zlepieñce, i³owce i piaskowce kwarcowe.Karbon dolny reprezentowany jest przez osady wizenu górnego. Wystêpuj¹ w nim przede wszystkim mu³owce, w których widoczne s¹ wk³adki zlepieñców, czasami przewarstwiane piaskowcami kwarcowymi. Natomiast w sp¹gu otworu stwierdzono czarne i³owce i piaskowce drobnoziarniste. Powierzchnia stropu utwo- rów karbonu dolnego wystepuje na g³êbokoœci 4930,5 m tj. na rzêdnej 4820,5 m p.p.m. Mi¹¿szoœæ ich przekracza 970midog³êbokoœci 5904,2 m nie zosta³y one przewiercone (otw. 74).

9 b. Karbon górny Namur Namur dolny

Mu³owce i i³owce namuru dolnego zosta³y przewiercone w otworze Wrzeœnia IG 1 (otw. 74). S¹ to mu³owce i i³owce ciemno-brunatne z wk³adkami muskowitu. Strop ich stwierdzono na g³êbokoœci 4889,5 m. Mi¹¿szoœæ osadów namuru dolnego jest niewielka i wynosi 41 m.

2. Perm

a. Perm dolny Czerwony sp¹gowiec

Piaskowce i zlepieñce. Osady te nawiercono tylko w otworze 74, na g³êbokoœci 4027 m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 862 m. W saksonie dominuj¹ piaskowce drobnoziarniste i piaskowce kwarcowe, brunatno-czerwone. Osady te koñcz¹ siê na g³ebokoœci 4889,5 m przechodz¹c w zlepieñce ska³ erupcyjnych i miejscami piaskowce autunu.

b. Perm górny Cechsztyn

Sole kamienne, potasowe, anhydryty, i³owce i wapienie.Wystêpowanie osadów cechsztynu stwierdzono na g³êbokoœci 3125,5 m (otw. 74). Najstarsze osady to wystêpuj¹ce w sp¹gu jasnoszare anhydryty. W profilu dominuj¹ jasnoszare sole kamienne, niekiedy przewarstwione solami potasowymi z wk³adkami anhydrytów. W stropie cechsztynu nawiercono brunatno-wiœnio- we i³owce przejœciowe z wk³adkami anhydrytów. Mi¹¿szoœæ utworów cechsztynu wynosi 901,5 m. Najstarsze osady to: anhydryt g³ówny (Z3), sole m³odsze i anhydryty stropowe cyklotemu Leine. Powy¿ej, od g³êbokoœci 3357 m, wystêpuj¹ sole najm³odsze z i³ami solnymi oraz i³owce z anhydryta- mi cyklotemu Aller (Z4).

3. Trias

Ska³y triasu stwierdzono tylko w otworze 74. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 1786 m.

a.Trias dolny i œrodkowy Piaskowiec pstry

Mu³owce z przewarstwieniami piaskowców. Osady tego okresu odwiercono w otworze 74. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 750 m. S¹ to mu³owce br¹zowe i wiœniowe z przewarstwieniami piaskowców drobnoziarnistych z licznym muskowitem, w stropie i³owce i wapienie. Strop tych utworów wystêpuje na g³êbokoœci 2376 m.

10 b. Trias œrodkowy Wapieñ muszlowy

Wapienie, margle i i³owce. Ska³y wapienia muszlowego przewiercono podobnie jak piaskowca pstrego tylko w otworze 74, na g³êbokoœci 2102 m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi oko³o 274 m. S¹ to szare margle dolomityczne i i³owce szarozielone z wk³adkami wapienno-dolomitycznymi. Miejscami szare margle, wapienie krystaliczne i wapienie, w stropie i³owce.

c. Trias górny Retyk

Margle, i³owce, zlepieñce i piaskowce. Osady retyku, które wystêpuj¹ w pod³o¿u obszaru arkusza, reprezentowane s¹ przez szarozielone i br¹zowe i³owce, margle oraz zle- pieñce i piaskowce. W œrodkowej czêœci profilu stwierdzono wapienie krystaliczne, wapienie i wapienie gruz³owe. Utwory te nawiercono tylko w otworze 74, na g³êbokoœci 1339 m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 763,5 m.

4. Jura

Na podstawie Mapy tektonicznej Polski (Znosko, 1998) ska³y jury zalegaj¹ w ca³ym pod³o¿u arkusza Psary Polskie. Wystêpowanie ich stwierdzono w otworach 62 i 74. Mi¹¿szoœæ tych osadów w otworze 74 wynosi 1129 m. Strop pod³o¿a jury wystêpuje na g³êbokoœci 210–292 m.

a. Jura dolna

Piaskowce kwarcowe, piaski, mu³owce i i³y. Ska³y jury dolnej nawiercono w otworze Wrzeœnia IG 1 (otw. 74), na g³êbokoœci 980 m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 100–200 m wed³ug Dadleza i in. (1998), zaœ faktycznie nawiercona w otworze 74–359 m. S¹ to g³ównie szare piaskowce kwarcytowe oraz mu³owce przewarstwione i³ami. Hetang na omawianym obszarze zaczyna siê sedymentacj¹ piaskowców kwarcowych szelfu silikoklastycznego. Synemur zaznaczy³ siê sedymentacj¹ piasków równin aluwialnych, które w pleinsbachu ponownie przechodz¹ w szelf silikoklastyczny. Toars wystêpuje w postaci mu³owcowych osadów lagunowych tworz¹cych siê w zbiorniku o obni¿- onym zasoleniu i piaskowcowych osadów aluwialnych.

b. Jura œrodkowa

I³y i mu³owce.Utwory jury œrodkowej to g³ównie szare i³y i mu³owce powsta³e w strefie szelfu silikoklastycznego. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 105 m. Strop pod³o¿a jury œrodkowej wystêpuje na g³êbokoœci 875 m. Sedymentacja jury œrodkowej mia³a miejsce w póŸnym bajosie i batonie.

11 c. Jura górna

Wapienie, margle mu³owcowe, i³owce i mu³owce.Ska³y jury górnej reprezentowane s¹ g³ównie przez szare i jasnoszare wapienie, margle mu³owcowe. Mi¹¿szoœæ tych osadów przewierconych w otworze 74 wynosi 665 m. Na pozosta³ym obszarze wed³ug Dadleza i in. (1998) mi¹¿szoœæ osadów waha siê w granicach 800– 900 m. Utwory oksfordu reprezentowane s¹ przez wapienie biogeniczne i bioklastyczne z biohermami. W kimerydzie pojawiaj¹ siê oolity, aby przejœæ w sedymentacje i³owcow¹ otwartego basenu we wczesnym tytonie. PóŸny tyton charakteryzuje siê sedymentacj¹ wêglanow¹, szelfow¹.

5. Kreda

Strop pod³o¿a mezozoicznego zosta³ nawiercony w szeœciu otworach (12, 52, 62, 69, 74, 78) po³o¿onych w po³udniowo-zachodniej i lokalnie pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Powierzchnia osa- dów kredy górnej le¿y na prawie ca³ym terenie na g³êbokoœci 114–145 m, opadaj¹c w kierunku pó³nocnym. Osady kredy przewiercone zosta³y tylko w otworach 62, 74. Ich mi¹¿szoœæ jest zró¿nicowana i wynosi od 128 (otw. 74) do 160 m (otw. 62).

a. Kreda dolna

Wapienie, margle, mu³owce, piaskowce i piaski. Utwory kredy dolnej s¹ reprezentowane przez szarozielonkawe wapienie margliste i wapienie oraz jasnoszare piaskowce i mu³owce. Strop pod³o¿a tych osadów, nawiercono na g³êbokoœci od 132 do 200 m, a ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 80 m. W otworze 74 osady kredy dolnej reprezentowane s¹ przez piaski kwarcowe i ¿wiry kwarcowe. S¹ to typowe klastyczne osady kredy dolnej.

b. Kreda górna

Wapienie, wapienie margliste, margle, piaski z glaukonitem i i³y. G³êbokoœæ wystêpowania stropu kredy górnej waha siê w granicach 82–145 m (otw. 74, 12). Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 50–70 m. Podstawowymi ska³ami reprezentuj¹cymi kredê górn¹ s¹ szare margle, wapienie margliste i wapienie. Górna kreda rozpoczyna siê osadami basenu wyg³odzo- nego, który rozwija³ siê prawdopodobnie do koniaku. W górê profilu wrasta iloœæ utworów krzemian- kowo-wêglanowych, Dadlez i in. (1998). W otworze Wrzeœnia IG 1 utwory najwy¿szej kredy przechodz¹ w klastyczne osady krzemionkowe. Prawdopodobnie wi¹¿e siê to z wystêpowaniem w pobli¿u omawianego obszaru erodowanych powierzchni l¹dowych na po³udniu i szelfu silikoklastycznego na pó³nocnym wschodzie (Dadlez i in., 1998).

12 6. Trzeciorzêd

a. Paleogen Oligocen

Piaski glaukonitowe, mu³ki i i³y. Obecnoœæ osadów oligoceñskich na obszarze arkusza stwierdzono otworach 12, 74. Strop pod³o¿a tych utworw wystêpuje na g³êbokoœci 76,5–140,0 m, od 3,5 m p.p.m. do 33,5 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi oko³o 5 m. Osady oligocenu to drobnoziarniste piaski glaukonitowe, barwy ciemno-rdzawej oraz szare mu³ki i brunatne i³y.

b. Neogen

Z dotychczasowych prac i badañ przeprowadzonych w rejonie arkusza i rejonów s¹siaduj¹cych wynika, ¿e w pod³o¿u nie wystêpuj¹ osady miocenu dolnego. Podzia³u osadów neogenu dokonano na podstawie proponowanego przez Piwockiego i Ziem- biñsk¹-Tworzyd³o (1995) schematu litostratrygraficznego neogenu Ni¿u Polskiego.

Miocen Miocen œrodkowy

Piaski, wêgiel brunatny, i³y i mu³ki.Osady miocenu œrodkowego stwierdzono w 32 otworach,aw7jeprzewiercono. Wykszta³cone s¹ w typowych litofacjach dla Wielkopolski, w postaci szarobrunatnych i³ów z lignitem lub mu³ków ilastych w sp¹gu, piasków drobnoziarnistych i ró¿noziarnistych, szarych mu³ków z cienkimi wk³adkami wêgla brunatnego, a w stropie z wêglem brunatnym o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 10 m. Wêgiel brunatny to wed³ug Piwockiego i Ziembiñ- skiej-Tworzyd³o (1995) œrodkowopolska grupa pok³adów, a osady je podœcielaj¹ce formacja piaszczysta warstw adamowskich. Osady miocenu œrodkowego nawiercono na g³êbokoœci od 50,7 (otw. 69) do 108 m (otw. 12), tj. na rzêdnych od 57 m n.p.m. rejon po³udniowo-zachodni do 9 m n.p.m. w rejonie pó³nocnym ko³o Cielimowa. Mi¹¿szoœæ tych osadów waha siê w granicach 32–80 m.

Miocen–pliocen Miocen górny–pliocen

I³y, piaski, mu³ki ilaste i wêgiel brunatny.I³y, i³y piaszczyste — niebieskozie- lone, szaroniebieskie, oliwkowe, szaroniebieskie, mu³ki ilaste w stropie, lokalnie piaski, w sp¹gu z wêglem brunatnym, stwierdzono w 62 otworach wiertniczych. Mi¹¿szoœæ i³ów zielonych i pstrych formacji poznañskiej wed³ug Piwockiego i Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1995) wynosi z regu³y kilka- dziesi¹t m, maksymalnie 53 m (otw. 16, 17), a minimalnie 0,4 m (otw. 69). Œrednio mi¹¿szoœæ tej formacji wynosi 25 m. Powierzchnia osadów formacji poznañskiej le¿y na wysokoœci 17–108 m n.p.m. Tak znaczne deniwelacje zwi¹zane s¹ z rozciêciem przez wielkopolsk¹ dolin¹ kopaln¹ obejmuj¹c¹

13 centraln¹ i czêœciowo pó³nocn¹ czêœæ obszaru arkusza. Œrednio w rejonie doliny kopalnej strop osa- dów tej formacji znajduje siê na wysokoœci oko³o 30 m n.p.m. Poza dolin¹ w czêœci po³udniowej powierzchnia stropu wystêpuje œrednio na wysokoœci 50–55 m n.p.m., a w czêœci pó³nocno-wschodniej dochodzi a¿ do 108 m n.p.m. Badania mu³ków ilastych tej formacji w otworach kartograficznych (64 i 72) wykaza³y minimaln¹ wapnistoœæ, 1,5%. We frakcji piaszczystej poza s³abo obtoczonymi ziarnami kwarcu (R — 1,0) obserwuje siê fragmenty skaleni oraz pirytowe konkrecje. W sk³adzie frakcji ciê¿kiej stwierdzono minera³y nieprzezroczyste i syderyty (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000). Powierzchnia miocenu górnego–pliocenu, jak wykaza³y badania geoelektryczne (M¿yk, 1999) wykonane wzd³u¿ linii przekroju geologicznego, zosta³a zdeformowana przez l¹dolody. Osady s¹ zaburzone glacitektonicznie, co przejawia siê wyciœniêtymi i³ami lub nasuniêtymi ³uskami, np. w otworze 64.

7. Czwartorzêd

a. Plejstocen

Na obszarze arkusza mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych jest doœæ zró¿nicowana i wynosi od 8 do 100 m. Tak znaczne ró¿nice zwi¹zane s¹ z wielkopolsk¹ dolin¹ kopaln¹ kszta³tuj¹c¹ pod³o¿e przewa¿aj¹cej czêœci omawianego terenu (D¹browski, 1990). Poza dolin¹ kopaln¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych wynosi œrednio oko³o 55 m, a minimalna oko³o 8 m w rejonie Trzuskolonia (otw. 16) i Marysina (otw. 17). W rejonie doliny kopalnej œrednia mi¹¿szoœæ wynosi 80 m, a maksymaln¹ ponad 100 m stwierdzono w rejonie Cielimowa (otw. 9, 10, 12). Podzia³ stratygraficzny osadów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Psary Polskie opiera siê na badaniach litologiczno-petrograficznych (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000).

Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Sanu 1

W pod³o¿u omawianego terenu najstarszymi udokumentowanymi osadami plejstocenu s¹ osady zlodowacenia Sanu 1. Zachowa³y siê one fragmentarycznie w lokalnych obni¿eniach wielkopolskiej doliny kopalnej (otw.: 9, 19, 22, 37, 55, 56, 67, 87, 72, 73). Strop tych osadów wystêpuje œrednio poni¿ej 40 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 10 m i wzrasta do 25 m w strefie brze¿nej doliny kopalnej, co stwierdzono w Jaworowie (otw. 73). Gliny zwa³owe piaszczyste, charakteryzuj¹ siê przewag¹ wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi. W niewielkiej iloœci wystêpuj¹ dolomity (3%). Wœród materia³u lokalnego najliczniejszy jest kwarc (2%) oraz piaskowce (2%). Œredni poziom wapnistoœci glin okreœlono na 12,6%. Wspó³czynniki petrograficzne maj¹ nastêpuj¹ce wartoœci œrednie: O/K — 1,32; K/W — 0,82;

14 A/B — 1,20; D/W — 0,06, gdzie O/K oznacza—stosunek iloœci okruchów ska³ osadowych pochodzenia skandynawskiego do okruchów ska³ krystalicznych z pó³nocy; K/W — stosunek iloœci ska³ krystalicznych z pó³nocy do wapieni z pó³nocy; A/B — stosunek iloœci ska³ nieodpornych na wietrzenie do odpornych; D/W — stosunek iloœci dolomitów z pó³nocy do wapieni z pó³nocy. Gliny te maj¹ swoje odpowiedniki opisywane na obszarach s¹siednich, miêdzy Poznaniem a Koninem i mo¿na przeprowa- dziæ ich korelacjê z glinami zwa³owymi typu G2 tj. gliny zlodowacenia Sanu 1 (Dobosz, Skawiñ- ska-Dobosz, 2000), czy z poziomem glin zwa³owych T1 wyró¿nionemu w odkrywce koniñskiej przez Stankowskiego i Krzyszkowskiego (1991). Poziom glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 opisywany dla obszarów arkuszy S³upca, Wrzeœnia i Œroda Wielkopolska oraz odkrywki ,,Konin” odpowiada sw¹ pozycj¹ geologiczn¹ i charakterem petrograficznym wystêpuj¹cych tu glin.

Interglacja³ wielki

Piaski i ¿wiry rzeczne stanowi¹ wype³nienie doliny rzecznej, zwanej wielkopolsk¹ dolin¹ kopaln¹ (D¹browski, 1990). Wystêpuje ona w pod³o¿u terenu na przewa¿aj¹cym obszarze, za wyj¹tkiem czêœci po³udniowej oraz niewielkich fragmentów le¿¹cych w pó³nocno-zachodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego obszaru. Dolinê wype³niaj¹ osady o œredniej mi¹¿szoœci 17 m, osi¹gaj¹c maksymalnie w obni¿eniach doliny w Cielimowie ponad 30 m, a minimalnie 3 m w Grzybowie. Dolna i œrodkowa czêœæ osadów wielkopolskiej doliny kopalnej zwi¹zana jest z sedymentacj¹ w interglacjale wielkim, natomiast jej górna czêœæ to prawdopodobnie osady fluwioglacjalne zlodowacenia Odry (D¹browski, 1990).

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Kompleks utworów zwi¹zanych ze zlodowaceniami œrodkowopolskimi wystêpuje na ca³ej powierzchni obszaru arkusza pod osadami zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Charakteryzuje siê on doœæ du¿¹ zmiennoœci¹ litologiczn¹ i ró¿nicami w mi¹¿szoœci.

Zlodowacenie Odry

Do osadów tego wieku zalicza siê poziom glin zwa³owych wystêpuj¹cych przewa¿nie na osadach trzeciorzêdowych i pod przykryciem utworów zlodowacenia Warty. Wiek ich zosta³ potwier- dzony badaniami litologiczno-petrograficznymi (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000) w otworach kartograficznych 64 i 72. Mi¹¿szoœæ glin waha siê od 5 do ponad 30 m. Strop ich wystêpuje na wysokoœci oko³o 60–70 m n.p.m. S¹ to gliny piaszczyste, w sk³adzie minera³ów ciê¿kich we frakcji minera³ów przezroczystych granaty (44%) wyraŸnie dominuj¹ nad amfibolami (29–31%). Pozosta³e wystêpuj¹ce minera³y to: epidot (7–9%), pirokseny (5%) oraz staurolit (4%). Œrednia wapnistoœci wynosi 12%. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej wapienie paleozoiczne s¹ znacznie liczniejsze

15 (44–47%) ni¿ ska³y krystaliczne (35–38%). Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,39–1,64; K/W — 0,66–0,77; A/B — 1,25–1,46; D/W — 0,15–0,18.

Zlodowacenie Warty Stadia³ œrodkowy i stadia³ górny

Gliny zwa³owe dolne i górne rozdzielone lokalnie warstwami o niewielkiej mi¹¿szo- œci(do5m)piasków i ¿wirów wodnolodowcowych.Poziomy glin zwi¹zane s¹ ze stadia³em œrodkowym (dolne) i górnym (górne) zlodowacenia Warty. Do stadia³u œrodkowego zaliczono piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, rozdzielaj¹ce poziomy glin. Na obszarze arkusza stwierdzono je tylko w otworach archiwalnych (otw. 65, 70, 71). Gliny zwa³owe tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê o zmiennej mi¹¿szo- œci, przewa¿nie 20–30 m. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stwierdzono w rejonie Sobiesiernic i wynosi oko³o 50 m, a minimaln¹ w rejonie Noskowa oko³o 10 m. Gliny te zosta³y przewiercone w dwóch otworach kartograficznych PSP/1 (otw. 64) na g³êbokoœci 2,8–37,0 m, PSP/2 (otw. 72) na g³êbokoœci 4,3–44,5 m. Stratygraficzny podzia³ poziomów glin zwa³owych w otworach kartograficznych wystêpuje na g³êbokoœci 15–20 m, tj. na rzêdnej 90–100 m n.p.m. W otworach tych stwierdzono szare gliny zwa³owe charakteryzuj¹ce siê znaczn¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych (48%) nad ska³ami krystalicznymi (33%) i wysok¹ zawartoœci¹ dolomitów (7– 12%) (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000). Poziom dolny glin zwa³owych jest bogatszy w dolomity od poziomu górnego. Odwrotna zale¿noœæ wy- stêpuje w stosunku do paleogeñskich mu³owców z glaukonitem (0,2%), gdzie gliny dolne zawier¹ nie- wielk¹ ich iloœæ w przeciwieñstwie do poziomu górnego charakteryzuj¹cego siê wiêksz¹ zawartoœci¹ tych ska³ (2%). Wspó³czynniki petrograficzne dla poziomu dolnego s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,88–1,95, K/W — 0,55–0,57, A/B — 1,65–1,71, D/W — 0,20–0,25 a dla poziomu górnego: O/K — 1,56–1,63, K/W — 0,65–0,69, A/B — 1,35–1,44, D/W — 0,14–0,18. Ró¿nice te wynikaj¹ ze zmian kierunku nasuwania siê l¹dolodów deponuj¹cych obydwia poziomy glin zwa³owych (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000). Takie same litotypy glin zwa³owych, korelowanych ze zlodowaceniem Warty, by³y badane w otworach kartograficznych na obszarze arkuszy: Œroda Wielkopolska i S³upca oraz w kopalniach wêgla brunatnego w Koninie (Stankowski, Krzyszkowski, 1991; Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000).

Zlodowacenie pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y Stadia³ górny

W czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich obszar arkusza znajdowa³ siê w strefie zasiêgu zlodowacenia Wis³y stadia³u górnego (fazy leszczyñsko-pomorskiej). We wczeœniejszych pracach wyró¿- niano fazê (stadia³) poznañski¹, w czasie którego akumulowana by³a wiêksza czêœæ moren czo³owych i pokryw sandrowych na obszarze arkusza (Kozarski, 1962, 1981; Rotnicki, 1963). Wówczas powsta³y sandry: czerniejewski i gêbarzewski. Po fazie poznañskiej l¹dolód w trakcie swojej deglacjacji

16 ulega³ niewielkim pozytywnym wahniêciom — okreœlanych oscylacjami (Kozarski, 1962), pozostawiaj¹ce na linii swojego maksymalnego nasuniêcia loby moren czo³owych i sto¿ków sandrowych na ich przedpolu. Powierzchnia sandrowa tej oscylacji, zwanej gnieŸnieñsk¹ (Kozarski, 1962) wystepuje na omawianym terenie w jego pó³nocno-zachodniej czêœci oraz w dolinach rzecznych. Przeciêtne mi¹¿szoœci osadów zlodowacenia Wis³y wynosz¹ od 5 do miejscami 20 m. Maksymalne mi¹¿szoœci zwi¹zane s¹ ze strefami moren czo³owych i ostañców sandrowych. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) tworz¹ ³agodne wyniesienia miêdzy Jeli- towem, Niechanowem, Karsewem i Maleninem. Wystepuj¹ one przewa¿nie pod glinami zwa³owymi fazy leszczyñskiej lub ods³aniaj¹ siê spod nich. W odkrywkach pod Jelitowem, Czechowem, Dracho- wem, Maleninem i Malczewem widoczne s¹ prawie poziomo warstwowane piaski i ¿wiry, o upadzie do 10°. Rotnicki (1963) osady te interpretowa³ jako ostañce wy¿szego poziomu sandrowego, aktual- nie jako moreny przekszta³cone peryglacjalnie. Gliny zwa³owe naca³ym obszarze arkusza stwierdzono tylko jeden poziom glin morenowych bazalnych. Zajmuj¹ one na oko³o 70% powierzchni obszaru arkusza. Bezpoœrednio na powierzchni ods³aniaj¹ siê w centralnej i wschodniej oraz czêœciowo zachodniej i po³udniowej czêœci obszaru badañ. Tylko w rejonie miêdzy miejscowoœciami Marzenin, Jarz¹bkowo, Sobiesiernia przy- kryte s¹ piaskami wodnolodowcowymi o niewielkiej mi¹¿szoœci do 2 m. Mi¹¿szoœæ glin przeciêtnie wynosi kilka metrów. S¹ to gliny barwy br¹zowej, ¿ó³tobr¹zowej, silnie zapiaszczone, w partiach stropowych czêœciowo zwietrza³e. Nawiercono je w dwóch otworach kartograficznych Gni/1 (otw. 71) i Gni/2 (otw. 16), na g³êbokoœci 2,0–3,5 m. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych w rejonach tych otworów wynosi oko³o 3 m. Od glin podœcielaj¹cych ró¿ni¹ siê du¿¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych (50%) nad ska³ami krystalicznymi (28%) przy równoczesnym obni¿eniu zawartoœci dolomitów (3%). S¹ bogat- sze w materia³ lokalny, g³ównie wapienie i piaskowce (23%), zanikaj¹ natomiast mu³owce z glaukonitem — 0,7%. Wspó³czynniki petrograficzne przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: O/K — 1,89; K/W — 0,55; A/B — 1,68; D/W — 0,09. Gliny te przypominaj¹ swym sk³adem petrograficznym gliny zwa³owe z odkrywki ,,P¹tnów” Stankowska (1979) oraz z obszaru arkusza Gniezno (Dobosz, Skawiñ- ska-Dobosz, 2000), gdzie wystêpuj¹ ponad eemskimi osadami organicznymi (Kuszell, Markiewicz,

1998). Skorelowano je z tak zwanymi glinami G6 z obszaru arkuszy: Œroda Wielkopolska, Wrzeœnia, S³upca, Gniezno, ¯erków (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000) i datowano na faz¹ leszczyñsk¹. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych (spiêtrzonych). Moreny te zbudowane s¹ z piasków œrednioziarnistych przewarstwionych seriami ¿wirów, piasków gruboziarnistych, rzadko mu³kami oraz glin zwa³owych najczêœciej stwierdzonych w ich stropie. Osady bior¹ce udzia³ w budowie tych moren s¹ zaburzone glacitektonicznie. Wa³y moren uk³adaj¹ siê lobowo wyznaczaj¹c strefê marginaln¹ stadium g³ównego fazy poznañskiej na linii WoŸniki, Mnicho-

17 wo i Lubochnia (ark. Gniezno). Tylko niewielki odcinek tej strefy w rejonie Mnichowa wystêpuje na obszarze arkusza Psary Polskie. Piaski, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) (górne) buduj¹ wy¿szy i ni¿szy poziom sandrowy. Pozim wy¿szy wykszta³cony jest przewa¿nie w postaci piasków œrednio-, miejscami drobno- i gruboziarnistych oraz sporadycznie ¿wirów. Stwierdzone osady stanowi¹ fragment dystalnej czêœci sandru czerniejewskiego i gêbarzewskiego zwi¹zanego z faz¹ poznañsk¹ (II poziom sandrowy wg Rotnickiego, 1963). Ni¿szy poziom sandrowy to wg Rotnickiego (1963) III najni¿szy poziom sandrowy. W czasie oscylacji gnieŸnieñskiej wody roztopowe usypa³y w¹ski sandr, który wystêpuje na po³udnie od Gnie- zna, na zapleczu moren czo³owych fazy poznañskiej. Na obszrze arkusza Psary Polskie w rejonie Mni- chowa wody sandrowe czêœciowo je przecinaj¹, p³yn¹c na po³udnie dzisiejszymi dolinami Wrzeœnicy i Strugi utworzy³y ni¿szy poziom sandrowy. Charakterystyczn¹ cech¹ tego sandru jest wystêpowanie na jego powierzchni du¿ej iloœci zag³êbieñ wytopiskowych. Buduj¹ go warstwowane na przemian piaski drobno- i œrednioziarniste, barwy br¹zowo-¿ó³tej i ¿ó³tej. Seria ta cechuje siê s³abym i jednocze- œnie zmiennym stopniem wysortowania O — 0,93– 1,62. Obtoczenie ziaren kwarcu wynosi R — 0,93, poza kwarcem obecna jest niewielka iloœæ skaleni, ska³ krystalicznych, mu³owców i agregatów mine- ralnych (Dobosz, Skawiñska-Dobosz, 2000). Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ lokalnie na powierzchni sandru w niewielkim zag³êbieniu terenu powsta³ego w czasie deglacjacji l¹dolodu, w po³udniowo-wschodniej czêœci terenu.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski py³owate, miejscami piaski gliniaste zwietrzelinowe (eluwialne) wystêpuj¹ powszechnie w obrêbie wysoczyzny morenowej generalnie w jej czêœci centralnej i pó³nocno-wschodniej. Stanowi¹ stropow¹ warstwê glin zwa³owych, o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 1 m. S¹ to przewa¿nie py³y oraz piaski py³owate powsta³e na skutek procesów mrozowych i glebowych. Gliny i piaski deluwialne.Wystêpowanie tych osadów stwierdzono w dolnych partiach zboczy wiêkszych dolin. S¹ to przewa¿nie gliny oraz piaski py³owate, ró¿noziarniste. Wystêpuj¹ przewa¿nie na glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y. Lokalnie na skutek ruchów masowych i sp³ukiwania le¿¹ na torfach. Mi¹¿szoœci osadów deluwialnych rzadko przekraczaj¹ 2 m.

18 c. Holocen

Piaski i ¿wiry sto¿ków nap³ywowych wystêpuj¹ u wylotu dolinek denudacyj- nych nacinaj¹cych krawêdzie wysoczyzn. Stanowi¹ je zaglinione piaski i ¿wiry Ÿle wysortowane, o mi¹¿szoœci do 2 m. Namu³y i namu³y torfiaste zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych, namu³y i namu³y piaszczyste den dolinnych i piaski humusowe. Warunki wystêpowania tych osadów s¹ bardzo ró¿ne, ale zawsze zwi¹zane s¹ z obni¿eniami morfologicznymi. Wype³niaj¹ one czêœæ licznych zag³êbieñ wytopiskowych usytuowa- nych pomiêdzy pagórkami moren czolowych (spiêtrzonych), na wysoczyŸnie oraz w obrêbie równin sandrowych. Wystêpuj¹ one równie¿ na znacznej d³ugoœci dna dolin cieków. Miejscami stwierdzono je na piaskach wodnolodowcowych, a w rejonie wysoczyzny morenowej na glinach zwa³owych. Mi¹¿szoœæ tych osadów jest ró¿na, od 0,5 do 3,0 m. Gytie wystêpuj¹ w formie drobnych p³atów, na obrze¿ach torfowisk, m.in. w dolinie Wrzeœnicy lub stwierdzono je pod torfami. Mi¹¿szoœci tych osadów jest ró¿na, od 0,5 do ponad 5,0 m. S¹ to g³ównie gytie wêglanowe o barwie jasnoszarej lub br¹zowej. Torfy powszechnie wystêpuj¹ w dolinach rzecznych oraz zag³êbieniach bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych. Przewa¿aj¹ torfowiska niskie, turzycowe i trzcinowe lub turzycowo- -trzcinowe. Mi¹¿szoœæ torfów jest ró¿na od 0,5 m w p³ytkich obni¿eniach morfologicznych do ponad 10 m w dnach dolin rzecznych m. in. w dolinie We³ny.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDOWEGO

Na obszarze arkusza nie rozpoznano wa¿niejszych stref dyslokacyjnych. Opracowane mapy geofizyczne elementów strukturalnych nie wyró¿niaj¹ tu nieci¹g³oœci kruchych (Petecki, JóŸwiak, 1990). Badania sejsmiki refleksyjnej pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e podmezozoiczna pokrywa osadowa wykszta³ci³a siê na pod³o¿u o prawdopodobnie kaledoñskiej konsolidacji nastêpnie przekszta³conej przez fa³dowo-blokowe ruchy waryscyjskie. G³êbokoœæ zalegania stropu ska³ kaledoñskich szacuje siê na 7000–10 000 m (Znosko i in., 1998). Piêtro waryscyjskie jest niesfa³dowane, a w literaturze brak jest wzmianek o tektonice permo-karboñskiej. Obszar arkusza Psary Polskie po³o¿ony jest w obrêbie synklinorium szczecinsko-³ódzko-miechowskiego, nale¿¹cego do du¿ej jednostki piêtra laramijskiego, zwanej cechsztyñsko-mezozoicznym przeg³êbieniem perykratonicznym (Soko³owski,1990; Marek, Pajchlowa, 1997; Petecki, JóŸwiak, 1990). Synklinorium stanowi strefê depresyjn¹, wyd³u¿on¹ w kierunku NW–SW. Dodatkowo podzielon¹ na niecki dwoma elewacjami. Obszar arkusza mapy znajduje siê na po³udniowo-zachodnim brzegu niecki mogileñskiej. Wed³ug Marka (1977) i Jasko-

19 wiak-Schoeneichowej (1972) w niecce mogileñsko-³ódzkiej dominuj¹ dwa kierunki dyslokacji tektonicznych: NW–SE, zgodny z przebiegiem osi niecki oraz prostopad³y do niego SW–NE. System usko- ków pod³u¿nych (NW–SE) zwi¹zany jest z powstaniem i ust¹pieniem naprê¿eñ w obrêbie platformy paleozoicznej, w wyniku nasuwania siê orogenu karpackiego. Uskoki poprzeczne powsta³y w tym samym uk³adzie naprê¿eñ, przy czym ich najwiêksza aktywnoœæ tektoniczna przypad³a na okres postoligoceñski. Morfologia powierzchni podczwartorzêdowej obszaru arkusza Psary Polskie uwarunkowana jest budow¹ tektoniczn¹ pod³o¿a, erozj¹ plejstoceñsk¹ i glacitektonik¹. Na przekroju geologicznym i szkicu geologicznym odkrytym (tabl. II), przedstawiono rzeŸbê powierzchni podczwartorzêdowej urozmaiconej licznymi ³uskami glacitektonicznie spiêtrzaj¹cymi strop trzeciorzêdu oraz g³êbokimi obni¿eniami wielkopolskiej doliny kopalnej lub g³êbokich rozciêæ subglacjalnych.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Procesy geologiczne zachodz¹ce od karbonu dolnego po holocen zosta³y schematycznie przed- stawione w tabeli 1. Badania kompleksów podkenozoicznych na omawianym obszarze prowadzili: Jaskowiak-Schoeneichowa (1972) i Grocholski (1991). Karbon reprezentowany jest przez osady platformy wêglanowej zaczynaj¹ce siê sedymentacj¹ zlepieñca podstawowego. Profil karbonu jest charakterystyczny dla otwartego basenu, który ulega³ pog³êbianiu. W otworze Wrzeœnia IG 1 (otw. 74) trudno dopatrywaæ siê œladów orogenezy hercyñ- skiej, co pozwala s¹dziæ i¿ obszar ten nie le¿a³ w osi g³ównych ruchów górotwórczych. Profil ten koñczy siê osadami czerwonego sp¹gowca, tworz¹c piaskowcowe osady rzeczne, które w póŸnym czerwonym sp¹gowcu przechodz¹ w piaski eoliczne. W cyklotemie Z1 wystêpuj¹ na obszarze arkusza sole kamienne. Wapieñ cechsztyñski (Ca1) zaznaczy³ siê depozycj¹ wêglanów mikrytowych i oolitów po której nast¹pi³a sedymentacja ewaporatów cyklotemu Z2. Dolomit g³ówny to przede wszystkim wapienie mikrytowe i margle, po których nastêpuje cyklotem Z3 z sedymentacj¹ ewaporatów w p³yt- szym zbiorniku. Wapieñ p³ytowy to g³ównie margle i wapienie otwartego basenu po osadzeniu któ- rych zbiornik sp³yci³ siê i zosta³ wype³niony solami, mu³kami i piaskowcami cyklotemu Z4. Piasko- wiec pstry na obszarze arkusza Psary Polskie charakteryzowa³ siê sedymentacj¹ margli, mu³owców i i³ów deponowanych w lagunie, która w póŸnym piaskowcu pstrym zaczê³a przekszta³caæ siê w szelf wêglanowy. Szelf ten zdecydowanie rozwin¹³ siê w wapieniu muszlowym pozostawiaj¹c typowe osady wêglanowe, które jedynie w œrodkowej czêœci wapienia muszlowego maj¹ znamiona laguny o pod- wy¿szonym zasoleniu. W kajperze deponowane by³y ³upki i piaskowce równiny aluwialnej, w ró¿- nych œrodowiskach przybrze¿nych typu: delta, laguna, szelf silikoklastyczny. Sedymentacjê triasu koñcz¹ osady retyku, które s¹ wykszta³cone jako margle, i³owce, zlepieñce i piaskowce osadzane na

20 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro

Piaski humusowe — Q Rozwój procesów glebowych, akumulacja organiczna phh w okresowo podmok³ych zag³êbieniach terenu i dolinach Torfy — Q th Akumulacja biogeniczna Gytie — Q gy h Jeziorna akumulacja organiczna (biogeniczna)

Namu³y i namu³y piaszczyste den dolinnych Procesy erozyjne i akumulacyjne w dnach dolin — f Q nnp h i potoków Namu³y i namu³y torfiaste zag³êbieñ bezodp³ywo- li Akumulacja mineralna i organiczna w lokalnych wych i okresowo przep³ywowych — Q zag³êbieniach terenu Holocen nnt h Piaski i ¿wiry sto¿ków nap³ywowych — s Q p¿ h Akumulacja u wylotu dolinek

Gliny i piaski deluwialne — d Q Rozwój procesów stokowych i akumulacja materia³u gp w obni¿eniach

Piaski py³owate, miejscami piaski gliniaste zwietrze- Erozja, wietrzenie, denudacja, procesy eluwialne linowe (eluwialne) — z ppy Q w klimacie peryglacjalnym

Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja osadów zastoiskowych przed czo³em pm p4 l¹dolodu podczas deglacjacji Piaski, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em l¹dolodu (górne) — fg Q B3 pp¿2 p4 w formie sandru zwi¹zanego z oscylacj¹ gnieŸnieñsk¹ Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren czo³owych Akumulacja czo³owomorenowa w strefie marginalnej (spiêtrzonych) — gc Q B3 p¿ p4 l¹dolodu

g B3

Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q gzw p4 Akumulacja osadów lodowcowych Zlodowacenie Wis³y fg B3 Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em l¹dolodu Zlodowacenia po³nocnopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q p¿1 p4 fazy leszczyñskiej

Gliny zwa³owe (górne) — g Q W3 gzw p3 Akumulacja osadów lodowcowych górny Stadia³

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W 2 p¿ p3 Akumulacja wodnolodowcowa

g W 2 Stadia³ Zlodowacenie Warty Gliny zwa³owe (dolne) — Q œrodkowy gzw1 p3 Akumulacja osadów lodowcowych

Gliny zwa³owe — g Q W 2 gzw p3 Akumulacja osadów lodowcowych Odry Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie

Piaski i ¿wiry rzeczne — f Q Erozja powierzchni podczwartorzêdowej i akumula- p¿ p2-3

wielki cja rzeczna C zwartorzêd Plejstocen Intrtglacja³

Gliny zwa³owe — g Q S gzw p2 Akumulacja osadów lodowcowych Sanu 1 Zlodowacenia Zlodowacenie po³udniowopolskie

21 cd. tabeli 1

I³y, piaski, mu³ki ilaste i wêgiel brunatny - Akumulacja osadów rzecznych i jeziornych — ipMPl 3 –pliocen –pliocen Miocen – Miocen górny–

Neogen Piaski, wêgiel brunatny, i³y i mu³ki — M Akumulacja jeziorna i bagienna w wielkich zbiorni- p 2 kach wód stoj¹cych Miocen Miocen œrodkowy Trzeciorz êd

Piaski glaukonitowe, mu³ki i i³y — pGk Ol Akumulacja w strefie przybrze¿nej Paleogen Oligocen

Wapienie, wapienie margliste, margle, piaski z glaukonitem i i³y — Cr Sedymentacja morska, wahania zasiêgu morza górna Kreda w 3

Wapienie, margle, mu³owce, piaskowce i piaski Kreda Sedymentacja morska

dolna — Cr Kreda wme 1

Wapienie, margle mu³owcowe, i³owce i mu³owce Sedymentacja morska Jura — J górna wme 3

I³y i mu³owce — J Sedymentacja morska, wahania zasiêgu morza

Jura imc 2 œrodkowa Jura

Piaskowce kwarcowe, piaski, mu³owce i i³y — pcQJ 1 Sedymentacja p³ytkomorska Jura dolna

Margle, i³owce, zlepieñce i piaskowce — meicT re Trias górny Retyk

Wapienie, margle i i³owce — wmeT w Trias Sedymentacja w p³ytkich zbiornikach, miejscami sedy- Wapieñ œrodkowy muszlowy mentacja l¹dowa (rzeczna) Trias

Mu³owce z przewarstwieniami piaskowców — mcT p pstry i œrodkowy Trias dolny Piaskowiec

Sole kamienne, potasowe, anhydryty, i³owce i wapienie — PZ Sedymentacja ewaporatów ciep³ego morza Perm górny NaK Cechsztyn

Perm Sedymentacja sto¿ków aluwialnych, osadów rzek Piaskowce i zlepieñce — pczcP cs okresowych Perm dolny Sedymentacja eoliczna Czerwony sp¹gowiec

Mu³owce i i³owce — mcicC n1 Sedymentacja deltowo- bagienne dolny górny Namur Karbon Namur

Mu³owce, zlepieñce, i³owce, piaskowce kwarcowe Sedymentacja morska, zasypowanie zbiornika mate- Karbon

górny — C Wizen dolny Wizen mczc v3 ria³em z niszczenia l¹du Karbon

równi aluwialnej. Jura zaczyna siê sedymentacj¹ piasków i piaskowców drobnoziarnistych otwie- raj¹cego siê zbiornika, w którym mo¿na zauwa¿yæ pocz¹tkowe stadia rozwoju szelfów w pleinsbachu oraz na prze³omie hettangu i synemuru. Jura œrodkowa rozpoczyna siê erozj¹, która ustaje w bajosie

22 i batonie. W keloweju szelf silikoklastyczny przekszta³ca siê w basen otwarty, w którym deponowane s¹ margle i mu³owce. Oksford i kimeryd cechuje siê podobn¹ sedymentacj¹, która zachodzi jednak na szelfie wyraŸnej ju¿ platformy wêglanowej, która w wo³gu ulega niewielkiemu przeg³êbieniu, by pod koniec jury wyp³yciæ siê pozostawiaj¹c po sobie osady brakiczne. Sedymentacja w kredzie rozpoczyna siê piaskowcami baremu i najwy¿szego aptu, które w albie przechodz¹ w grubsze klastyczne osady zawi¹zuj¹cego siê szelfu. PóŸny alb i cenoman to moment otwierania siê borealnego zbiornika górno- kredowego i depozycji typowych dla facji wealdu margli z liczn¹ faun¹ belemnitow¹. W turonie sedymentacja wêglanowa trwa nadal przekszta³caj¹c siê w koniaku, santonie, kampanie i mastrychcie w depozycjê krzemionkowo-wêglanow¹, której efektem s¹ wystêpuj¹ce na obszarze arkusza wapienie, wapienie margliste, a miejscami margle, i³y i piaski. Pod koniec kredy nastêpuje zamkniecie bruzdy polsko-duñskiej i erozja powierzchni kredowej. W oligocenie obszar arkusza przykryty by³ p³ytkim morzem, co ma odzwierciedlenie w cienkiej pow³oce sedymentacyjnej do 30 m, le¿¹cej nierównomiernie na osadach kredy górnej. Sedymentacja odbywa³a siê g³ównie w obni¿eniach pod³o¿a mezozoicznego, w facjach piaszczysto-mu³kowatych. Na prze³omie oligocenu i miocenu w fazie sawskiej, na skutek ruchów wznosz¹cych, nast¹pi³o wycofanie siê morza górnooligoceñskiego. Rozpocz¹³ siê d³ugi okres g³êbokiej erozji z czym mo¿na wi¹zaæ fakt braku osadów miocenu dolnego na omawianym obszarze. Miocen œrodkowy rozwiniêty jest na terenie Wielkopolski, w postaci formacji brunatnowêglo- wej, zakoñczonej u góry formacj¹ ilast¹ (Piwocki, Ziêbiñska-Tworzyd³o, 1975). Na obszarze arkusza wed³ug podzia³u trzeciorzêdu przez tych autorów dolne partie miocenu œrodkowego stanowi¹ piaszczyste osady warstw adamowskich, przechodz¹ce ku górze w mu³kowo-ilaste osady warstw œrodko- wopolskich z pok³adami wêgla brunatnego. W najwy¿szym miocenie œrodkowym powsta³a ni¿sza czêœæ warstw poznañskich w postaci szarych i szarozielonych i³ów i mu³ków z przewarstwieniami piasków i soczewkami wêglowymi. Wy¿sza czêœæ warstw poznañskich, w postaci szaroniebieskich i pstrych i³ów oraz mu³ków z wk³adkami piasków i soczewkami wêgla brunatnego powsta³a w miocenie górnym i pliocenie (Piwocki, 1991). Obszar arkusza w okresie plejstocenu objêty by³ przez trzy megacykle glacjalne (Stankowski, 2000). Spoœród najstarszych zlodowaceñ po³udniowopolskich w pod³o¿u zachowa³y siê jedynie fragmentarycznie osady zlodowacenia Sanu 1, w postaci glin zwa³owych i osadów piaszczysto- -¿wirowych. Obecnie znajduj¹ siê one w erozyjnych depresjach pod³o¿a na rzêdnej 40–50 m n.p.m., Trzon pokrywy osadów plejstoceñskich stanowi¹ osady zlodowaceñ œrodkowopolskich. Dwu- krotna transgresja l¹dolodu zlodowacenia Odry i Warty pozostawi³a trzy poziomy glin zwa³owych (dwa w okresie zlodowacenia Warty i jeden z Odry) oraz osady akumulacji wodnolodowcowej. Obecna rzeŸba powierzchni terenu zawdziêcza swe powstanie erozyjnej i akumulacyjnej dzia³alnoœci l¹dolodu i wód lodowcowych w czasie ostatniego zlodowacenia Wis³y. L¹dolód stadia³u

23 górnego (fazy leszczyñskiej) pokrywa³ ca³y obszar arkusza. Wraz z jego recesj¹ powsta³a równina dennomorenowa tworz¹ca 70% obszaru arkusza. Pozosta³a czêœæ terenu przykryta jest osadami zwi¹zanymi z recesyjn¹ faz¹ (stadium) poznañ- sk¹. Strefê marginaln¹ fazy poznañskiej wyznacza ³uk moren czo³owych, którego niewielki fragment wystêpuje na pó³nocno-zachodnich krañcach, w rejonie Mnichowa. Odp³yw wód roztopowych w czasie recesji l¹dolodu pozostawi³ poziom sandrowy przykrywaj¹cy pó³nocn¹ i marginalnie zachodni¹ czêœæ arkusza. Po okresie maksymalnego zasiêgu l¹dolodu fazy poznañskiej nast¹pi³a jego deglacjacja. Wyco- fywanie l¹dolodu odbywa³o siê etapowo z lokalnymi, niewielkimi oscylacjami. W czasie oscylacji gnieŸnieñskiej powsta³ ci¹g moren czo³owych miêdzy Obor¹, Gnieznem i Strzy¿ewem Paczkowym. Na przedpolu tych moren powsta³ sandr przykrywaj¹cy pó³nocno-zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza oraz wype³ni³ doliny Wrzeœnicy i Strugi. Na prze³omie plejstocenu i holocenu rozpoczê³a siê intensywna akumulacja organiczna w dnach dolin rynnowych. W holocenie zbiorniki zaczê³y zarastaæ i rozpoczê³a siê akumulacja torfów, jak równie¿ zaczê³y powstawaæ pok³ady gytii. Procesy denudacyjne i akumulacja rzeczna zape³nia³y namu³ami liczne zag³êbienia bezodp³ywowe, rynny i dolinki.

IV. PODSUMOWANIE

W niniejszym opracowaniu zawarto przegl¹d dotychczasowej wiedzy z dziedziny geologii, geomorfologii, paleogeografii tego obszaru. Wykorzystano w nim wszystkie dostêpne materia³y archiwalne, na podstawie których dokonano jednolitego podzia³u stratygraficznego serii osadów buduj¹cych obszar arkusza. Dla celów kartograficznych odwiercono dwa otwory zakoñczone w pod³o¿u trzeciorzêdu oraz wykonano szereg sond mechanicznych i rêcznych, poszerzaj¹c w ten sposób stan rozpoznania budowy geologicznej tego obszaru. Dla potrzeb niniejszego opracowania wykonano kompleksowe badania litologiczno- -petrograficzne osadów z otworów kartograficznych. Pozwoli³y one na szczegó³owe zbadanie osadów zlodowacenia Sanu 1, zlodowaceñ œrodkowopolskich: Odry i Warty oraz osadów zwi¹zanych ze zlodowaceniem Wis³y. Wydzielono i okreœlono zasiêg moren czo³owych (spiêtrzonych) stadia³u górnego (fazy poznañskiej) zlodowacenia Wis³y. Opisano zasiêgi wystêpowania poziomów sandrowych zwi¹zanych z faz¹ poznañska i oscylacj¹ gnieŸnieñsk¹. Wykonane badania geofizyczne (geoelektryczne) potwierdzi³y wystêpowanie zaburzeñ glacitektonicznych, wywo³anych przewa¿nie przez l¹dolody zlodowaceñ œrodkowopolskich.

24 Przeprowadzone badania litostratygraficzne na obszarze arkusza mapy, a w szczególnoœci w rejonie pagórków wrzesiñsko-witkowskich potwierdzi³y jednoznacznie fluwioglacjaln¹ genezê wystê- puj¹cych tam piasków. Nie s¹ wiêc pagórkami czo³owomorenowymi wyznaczaj¹cymi maksymalny zasiêg zlodowacenia Wis³y (fazy leszczyñskiej). Badania wykaza³y równie¿, ¿e gliny wystêpuj¹ce na przedpolu tych pagórków maj¹ genezê glin bazalnych zlodowacenia najm³odszego. Powy¿sze badania definitywnie rozwi¹zuj¹ problem wystêpowania tzw. kieszeni wrzesiñskiej Dalsze badania powinny koncentrowaæ siê nastêpuj¹cych zagadnieniach: · szczegó³owego rozpoznania pod³o¿a podczwartorzêdowego, celem udokumentowania roz- miaru zaburzeñ glacitektonicznych; · wykonanie g³êbszych wierceñ w œrodkowej czêœci obszaru arkusza w celu szerszego rozpoznania wielkopolskiej doliny kopalnej, a w szczególnoœci stwierdzenie mi¹¿szoœci jej osadów wodono- œnych, które s¹ g³ównym zbiornikiem zasobowym wód podziemnych dla Gniezna i Wrzeœni; · okreœlenie wieku i genezy wielkopolskiej doliny kopalnej; precyzyjne rozró¿nienie osadów in- terglacjalnych od fluwioglacjalnych; · stratygraficzne rozpoziomowanie osadów kredy i jury w otworze Wrzeœnia IG-1; okreœlenie pozycji stratygraficznej na podstawie mikroflory wystêpuj¹cego na obszarze arkusza wêgla brunatnego; · zbadanie genezy piaskowców trzeciorzêdowych wystêpuj¹cych w sposób nieci¹g³y w kilku otworach archiwalnych.

Opracowano Zak³ad Geologii Czwartorzêdu w Dziale Geologiczno-Kartograficznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego Oddzia³u Poznañ, Przedsiêbiorstwa Geologicznego we Wroc³awiu PROXIMA SA Poznañ, 2000 r.

LITERATURA

Bartkowski T.,1961 — Z problematyki tzw. poziomów wysoczyznowych w Wielkopolsce Œrodkowej. UAM Ser. Geogr., 27, 3: 75–100. Bartkowski T.,1962 — Zale¿noœæ rzeŸby terenu od litologii i struktury pod³o¿a (na kilku przyk³adach z obszarów zaburzeñ glacitektonicznych Polski zachodniej). Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., 1: 101–102. Bartkowski T.,1963 — Deglacjacja arealna — zasadniczy typ deglacjacji na obszarach ni¿owych (na przyk³adzie deglacjacji Niziny Wielkopolskiej). Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Pr. Kom. Geogr.-Geol., 70: 338–347. Bartkowski T., 1964 — Subglacjalne rynny marginalne — nowy typ form strefy marginalnej (na wybranych przyk³adach strefy czo³owomorenowej stadia³u leszczyñskiego w Wielkopolsce). W: Przew. VII Zjazdu Pol. Tow. Geogr., Gdañsk.

25 Bartkowski T.,1968 — Kemy na obszarze Niziny Wielkopolskiej a deglacjacja. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach., Ser. A, 11: 7–77. Bartkowski T.,1972 — Budowa wewnêtrzna form strefy marginalnej na obszarze ostatniego zlodowacenia na Ni¿u Polskim. Pr. Kom. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 13, 1: 27–66. Ciuk E.,Grabowska J.,1991 — Syntetyczny profil stratygraficzny trzeciorzêdu z³o¿a wêgla brunatnego Lubstów. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 365: 47–72. Czekalska A.,1961 — Budowa geologiczna Niziny Wielkopolskiej. Formacje przedtrzeciorzêdowe. Pr. Wydz.Biol. i Nauk. O Ziemi UAM. Ser. Geol., 1:55ss. Dadlez R.,Marek S.,Pokorski J. 1998 — Atlas paleogeograficzny epikontynentalnego permu i mezozoiku w Polsce. 1:2 500 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. D¹browski S.,1990 — Hydrogeologia i warunki ochrony wód podziemnych wielkopolskiej doliny kopalnej. Wyd. SGGW-AR, Warszawa. Dobosz T.,Skawiñska-Dobosz.B.,2000 — Realizacja projektu prac geologicznych dla opracowania arkuszy: Gniezno (436), Psary Polskie (474), Witkowo (475) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, (opracowanie specjalne) Arch. Przeds. Geol. PROXIMA SA Wroc³aw. Grocholski W.,1991 — Budowa geologiczna przedkenozoicznego pod³o¿a Wielkopolski. W: Przew. LXII Zjazdu Pol. Tow. Geol. Poznañ: 7–18. Jaskowiak-Schoeneichowa M., 1972 — Kreda górna w niecce mogileñsko-³ódzkiej. Kwart. Geol., 16,2: 315–328. Karnkowski P.H.,1980 — Paleotektonika pokrywy platformowej w Wielkopolsce. Prz. Geol., 28, 3: 146–151. Kasprzak L.,1989 — Dyferencjacja mechanizmów formowania stref marginalnych faz leszczyñskiej i poznañskiej ostatniego zlodowacenia na Nizinie Wielkopolskiej. Dokum. Geogr., 5–6: 159 ss. Kasprzak L.,Kozarski S.,1984 — Analiza facjalna osadów strefy marginalnej fazy poznañskiej ostatniego zlodowacenia w œrodkowej Wielkopolsce. UAM Ser. Geogr., 29:54ss. Kondracki J.,1994 — Geografia fizyczna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S., 1959 — Z zagadnieñ geomorfologicznych pó³nocno-zachodniej czêœci Wysoczyzny GnieŸnieñskiej. Zesz. Nauk. UAM, 21, 2: 109–120. Kozarski S.,1962 — Recesja ostatniego l¹dolodu z pó³nocnej czêœci Wysoczyzny GnieŸnieñskiej a kszta³towanie siê pradoliny Noteci-Warty. Poznañ. Tow. Przyj. Nauk, Pr. Kom. Geogr.-Geol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 2, 3: 154 ss. Kozarski S.,1981 — Stratygrafia i chronologia vistulianu Niziny Wielkopolskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kozarski S.,1991 — Litostratygrafia górnego plenivistulianu Niziny Wielkopolskiej w granicach ostatniego zlodowacenia: nowe dane i interpretacja. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych. UAM. Ser. Geogr., 50: 471–496. Krygowski B.,1961 — Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej. W: Krygowski (red.), Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, Geomorfologia, 1. Wydz. Mat.-Przyr. Pozn. Tow. Przyjació³ Nauk, Poznañ. Krygowski B.,1972 — Nizina Wielkopolska. W: Geomorfologia Polski, 2. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kuszell.T.,Malkiewicz M.,1998 — Badania palinologiczne utworów czwatorzêdowych z profilu GNI/1 Skiere- szewo (opracowanie specjalne) dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Gniezno. Arch. Przeds. Geol. PROXIMA SA, Wroc³aw. Marek.S.,1977 — Budowa geologiczna wschodniej czêœci niecki mogileñsko-³ódzkiej. Pr. Inst. Geol., 80: 165 ss.

26 Marek S.,Pajchlowa M.,(red.), 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 452 ss. M¿yk S, 1999 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Psary Polskie, (opracowanie specjalne). Arch. Przeds. Geol. PROXIMA SA, Wroc³aw. Petecki Z.,JóŸwiak W.,1990 — Mapy geofizyczne elementów strukturalnych permomezozoiku z rejonu niecki szczeciñsko-mogileñsko-³ódzkiej i warszawskiej, ark. Gniezno. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M.,1991 — Geologia trzeciorzêdowych z³ó¿ wêgla brunatnego w rowach tektonicznych. W: Przew. LXII Zjazdu Pol. Tow. Geol. Poznañ: 19–23. Piwocki M.,Ziembiñska-Tworzyd³o M.,1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11: 916–927. Rotnicki K., 1963 — Zagadnienie zasiêgów stadia³ów leszczyñskiego i poznañskiego w po³udniowo–wschodniej czêœci Wysoczyzny GnieŸnieñskiej. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 11: 133–183. Soko³owski J.,1990 — Geologia regionalna i z³o¿owa Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Stankiewicz W.,1982 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Dolina kopalna Wielkopolski Œrodkowej. Arch. Przeds. Geol. we Wroc³awiu PROXIMA SA, Oddz. Poznañ. Stankowska A.,1979 — Stratygraficzne i regionalne zró¿nicowanie glin morenowych na terenie Polski w œwietle ba- dañ minera³ów ilastych. UAM Geografia ,17: 223 ss. Stankowski W.,Krzyszkowski D.,1991 — Stratygrafia czwartorzêdu okolic Konina. W: Przemiany œrodowi- ska geograficznego obszaru Konin–Turek. Wyd. UAM, Poznañ: 11–31. Stankowski W., 2000 — Problemy geologii kenozoiku Wielkopolski. Przew. LXXI Zjazdu Pol. Tow. Geol., Po- znañ. Stryczyñska.M.,1995 — Projekt badañ geologicznych na opracowanie Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Gniezno (436), Psary Polskie (474), Witkowo (475). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Walkiewicz Z.,1984 — Trzeciorzêd na obszarze Wielkopolski. UAM Ser. Geol., 10:96ss. Znosko J.(red.), 1998 — Atlas tektoniczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

27 17o30’ 17o45’ Tablica I 52o 52o Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 30’ 30’ Ark. Psary Polskie (474) Kêdzierzyn Nowa Wieœ Niechanowska SZKIC GEOMORFOLOGICZNY ¯elazkowo

Paw³owo Trzuskoñ Skala 1:100 000

Gêbarzewo Gocza³kowo Marysin Formy lodowcowe Formy antropogeniczne Niechanowo Wysoczyzna morenowa p³aska Groble i nasypy Cielimowo Ma³achowo ¯ydowo Wysoczyzna morenowa falista P ¯wirownie (¯), piaskownie (P) Arcugowo Nidom Goraniec Drachowo Moreny czo³owe przewa¿nie akumulacyjne Nasypy, wysypiska odpadów komunalnych

Formy wodnolodowcowe Grodziska

Jelitowo Kosowo Poziomy sandrowe Pakszyn Malczewo Karsewo Malenin Rynny subglacjalne Opracowa³: S. SYDOW Szczytniki- -Czerniejewskie Rynny wykorzystane przez rzeki i czêœciowo Czechowo przez nie przekszta³cone

Gorzykowo Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Jarz¹bkowo Huby Gorzykowskie Formy rzeczne Mierzewo Noskowo Dna dolin rzecznych

Dolinki, m³ode rozciêcia erozyjne lub dolinki Marzenin w ogólnoœci, nierozdzielone

P Formy denudacyjne Sobiesiernie

Wzgórza morenowe przekszta³cone Stanis³awowo

Grzybowo Sto¿ki nap³ywowe

S³omówko Formy utworzone przez roœlinnoœæ S³omowo Szemborowo ======Równiny torfowe PSARY Soko³owo POLSKIE

Sêdziwojewo Psary Ma³e Gutowo Ma³e

52o Przyborki 52o Chwa³kowice ã Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 20’ 20’ and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003 17o30’ 17o45’

012345km

17o30’ 17o45’ Tablica II 90 o 80 o 52 70 52 90 80 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 30’ 4 30’ 80 13 Ark. Psary Polskie (474) 41,7 6 Kêdzierzyn Nowa Wieœ 2 70 5 62,2 8 Niechanowska 36,3 36,3 (67,5) 7 60 50 37,3 14 9 12,9 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY 60 19,2 51,4 15 40 12 50 M3-Pl 1 Paw³owo M2 10 ¯elazkowo 40,4 50 17,0 M2 53,0 14,8 Trzuskoñ Skala 1:100 000 17 40 16 20 30 108,0 108,0 Gêbarzewo 11 Gocza³kowo Marysin 100 3 31 31,8 (85,0) M -Pl 3 Niechanowo 34,1 M -Pl I³y, piaski, mu³ki ilaste i wêgiel brunatny MIOCEN GÓRNY– MIOCEN– 30 3 –PLIOCEN PLIOCEN 29 25 35,0 34,5 (80,0) 70 26 MIOCEN 18 24 33,7 27 60 NEOGEN M2 Piaski, wêgiel brunatny, i³y i mu³ki MIOCEN Ma³achowo ŒRODKOWY 30 ¯ydowo 35,9 (82,0) 35,5 50 19 20 21 Cielimowo Arcugowo TRZECIORZÊD (78,5) (78,5) 34,9 30 32 40 Nidom Goraniec 22 Granice geologiczne 20 25,7 Drachowo 28 49,0 10 23 33 30 (82,0) 50 (90,0) 26,4 Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowych w m n.p.m.

0 M2 38

(86,0) M -Pl 10 3

3941 20 46 1 Kosowo30,5 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej 4033,2 31,1 30,8 47 i rzêdn¹ stropu utworów trzeciorzêdowych w m n.p.m.) 42 30 Jelitowo 48 53,0 29,6 (81,0) Malczewo Pakszyn (85,0) 36 43 50 35,0 44 49 Karsewo (80,0) (83,0) 36,0 Malenin

35 45 31,7 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej 30 2 30 34 Szczytniki- 31,4 30 (80,0) 37 zakoñczone w utworach czwartorzêdowych -Czerniejewskie (67,5) 25,1 (liczba oznacza wysokoœæ stropu w m n.p.m.) (80,5) 53 Czechowo 57 27,5 54 (76,0) Huby 27,7 58 Gorzykowskie 61 Gorzykowo B 52 Jarz¹bkowo A Linia przekroju geologicznego 29,0 (84,0) 34,455 56 59 39,2 30 51 36,7 (80,0) Mierzewo

24,0 40

Noskowo 50

62 60 Opracowa³: S. SYDOW 64 65 M 30,5 63 66 2 24,2 70 72 73 59,427,4 40 43,5 50,9 33,3 Marzenin60 54,1 68 70 71 Sobiesiernie 41,5 53,7 54,7

40 Stanis³awowo 69 Grzybowo S³omówko 67 57,2 78 51,0 M -Pl 42,0

3 83 Szemborowo 50 S³omowo

56,0 50

50 80 PSARY 77 Soko³owo 33,0 60 POLSKIE 57,8 Sêdziwojewo 74 M3-Pl Gutowo Ma³e 79 60,0

Psary Ma³e 56,5 84 50 o Chwa³kowice46,3 o 52 Przyborki 76 81 82 52 ã 50 75 Copyright by Ministerstwo Œrodowiska 60,1 62,2 60 53,0 46,5 20’ 60 50 20’ and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2003 17o30 ’ 17o45 ’

012345km