Arkusz CHEŁM (789)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz CHEŁM (789)

Warszawa 2011 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, GraŜyna Hrybowicz***

Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka **

*Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Copyright by PIG-PIB and MŚ, Warszawa 2011 Spis treści I. Wstęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec) ...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec)...... 6 IV. ZłoŜa kopalin (J. Wierchowiec)...... 9 1. Węgiel kamienny...... 11 2. Kruszywo naturalne piaskowe...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Wierchowiec) ...... 15 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska...... 24 1. Gleby (P. Kwecko)...... 24 2. Pierwiastki promieniotwórcze(J. Miecznik)...... 26 IX. Składowanie odpadów(G. Hrybowicz)...... 28 X. Warunki podłoŜa budowlanego (E. Krogulec)...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec)...... 33 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec) ...... 37 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierzchowiec, G. Hrybowicz)...... 39 XIV. Literatura...... 40

I. Wstęp

Arkusz Chełm Mapy geośrodowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 został opra- cowany w Segi AT (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA (plansza B) w 2010/11 r. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Maszońska i in., 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania MGsP (Instrukcja, 2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych, oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, Wojewódzkim Archiwum Geologicznym Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie oraz w Delegaturze WAG w Chełmie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Lublinie i Delegaturze WUOZ w Chełmie, Regionalnym Za- rządzie Gospodarki Wodnej – Inspektorat w Lublinie, Oddział w Chełmie, Starostwach Po- wiatowych w Chełmie i Krasnystawie, Urzędach Miejskich w Chełmie i Rejowcu Fabrycz- nym, Urzędach Gmin w Chełmie, Krasnystawie, Leśniowicach, Siedliszczach, Siennicy Ró- Ŝanej, Rejowcu i Rejowcu Fabrycznym. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem tereno- wym przeprowadzonym w 2010 roku r.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Chełm wyznaczają współrzędne 23°15´–23°30´ długości geograficznej wschodniej i 51°00’–51°10’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza połoŜony jest w województwie lubelskim w granicach powiatu chełmskiego (miasta Chełm i Rejowiec Fabryczny; gminy: Chełm, Rejowiec Fabryczny, Siedliszcze i Leśniowice) oraz powiatu krasnostawskiego (gminy Sien- nica RóŜana i Krasnystaw). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) przez obszar arkusza przebiega granica (fig. 1) prowincji WyŜyn Polskich (podprowincja – WyŜyna Lubel- sko-Lwowska, makroregion – WyŜyna Lubelska, mezoregion – Działy Grabowieckie) i prowincji Nizin Wschodniobałtycko-Białoruskich (podprowincja – Polesie; makroregion – Polesie Wołyńskie, mezoregiony ObniŜenie Dorohuskie i Pagóry Chełmskie. Działy Grabowieckie obejmują obszar połoŜony na południe od doliny rzeki Rejki i źródeł rzeki Uherki na rzędnych 200–260 m n.p.m. W morfologii zaznaczają się podłuŜne garby skał górnokredowych, poprzecinane bocznymi dolinkami i wąwozami. Na zachód od Działów Grabowieckich połoŜony jest równinny teren przyległy do doliny rzeki Wieprz, określony jako ObniŜenie Dorohuckie; niewielki fragment tego mezoregionu znajduje się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza Chełm. Pagóry Chełmskie obejmują naj- większą, środkową i północną część obszaru arkusza. Są to wyspowe wzniesienia zbudowane ze skał kredowych, przykryte trzeciorzędowymi piaskami i piaskowcami. NajwyŜszym wzniesieniem jest rozległe ostańcowe wzgórze w okolicach Janowa (276,8 m n.p.m.). W obniŜeniach między wzgórzami występują piaszczyste lub torfowe równiny.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Chełm na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica państwa

Prowincja: WyŜyny Polskie; podprowincja: WyŜyna Lubelsko-Lwowska; makroregion: WyŜyna Lubelska. Mezoregiony WyŜyny Lubelskiej: 343.16 – PłaskowyŜ Świdnicki, 343.17 – Wyniosłość Giełczewska, 343.18 – Dzia- ły Grabowieckie. Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie; podprowincja: Polesie; makroregiony: Polesie Zachodnie i Pole- sie Wołyńskie. Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.16 – Równina Łęczyńsko-Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie. Mezoregiony Polesia Wołyńskiego: 845.31 – ObniŜenie Dorohuckie, 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – ObniŜe- nie Dubienki. Prowincja: WyŜyny Ukraińskie; podprowincja: WyŜyna Wołyńsko-Podolska; makroregion: WyŜyna Wołyńska. Me- zoregion WyŜyny Wołyńskiej: 851.11 – Grzęda Horodelska

Opisywany obszar pod względem klimatycznym charakteryzuje się przewagą wpły- wów kontynentalnych. Stacja meteorologiczna jest zlokalizowana w Chełmie. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,3°C. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca lipca wynosi 18,9°C a najzimniejszego, stycznia –4,6°C. Zima trwa przeciętnie 97 dni, często nawet dłuŜej (średnia liczba dni z pokrywą śnieŜną wynosi około 85 dni), natomiast lato około 98 dni. Okres wegetacyjny trwa tu około 210 dni (ze średnią temperaturą 14,7°C). Średnia suma opadów atmosferycznych wynosi na tym obszarze 540 mm. W latach suchych notowa- no 350–400 mm, a w latach mokrych 750–800 mm. Powiat chełmski zalicza się do regionów Polski o największym nasłonecznieniu, dochodzącym do 4,5 h/d. PrzewaŜają wiatry z kierun-

5 ku południowo-zachodniego i południowo-wschodniego, najmniej jest wiatrów północno- zachodnich, północno-wschodnich i północnych (Woś, 1999; Raport…, 2010). Zagospodarowanie terenu, poza obszarem miejskim Chełma i Rejowca Fabrycznego, ma typowo rolniczy charakter. W strukturze uŜytkowania ziemi największą powierzchnię zajmują uŜytki rolne. Lasy zajmują około 15% powierzchni terenu. Większe kompleksy leśne występują w rejonie miejscowości: Janów – Zawadówka, Kolonia Wólka Rejowiecka, Rybie, Zwierzyniec – Depułtycze Królewskie, Ostrów Krupski. Tereny leśne podlegają administra- cyjnie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Lublinie – Nadleśnictwu Chełm (część północna) i Nadleśnictwu Krasnystaw (środkowa i południowa część terenu arkusza). Największymi ośrodkami miejskimi są Chełm i Rejowiec Fabryczny. Do większych miejscowości naleŜą siedziby Urzędów Gmin: Rejowiec i Siennica RóŜana oraz wsie: Krzy- wowoda, Leonów, Janów, Wereszcze, Marysin, Pokrówka, Strupin, Hruszów, Rybie, Depuł- tycze Królewskie, Weremowice, Ostrów Krupski, Kozieniec i śdŜanne. Obecnie Chełm ma powierzchnię 35,29 km2 i liczy blisko 70 tys. mieszkańców. Prze- biegają tu waŜne drogi krajowe oraz międzynarodowe, które łączą Zachód Europy ze Wscho- dem. Do głównych traktów komunikacyjnych naleŜy droga krajowa nr 82 (DK82) relacji Lu- blin – Chełm – Dorohusk, o całkowitej długości 81,85 km. Przed 2000 r. trasa ta miała ozna- czenie DW831. Droga wojewódzka nr 844 (DW844) łączy Chełm z Hrubieszowem. Jej długość wynosi ok. 90 km, na odcinku Chełm – Hrubieszów jest dopuszczona do ruchu cięŜkiego. Przez teren arkusza przebiega linia kolejowa relacji Lublin-Rejowiec Fabryczny-Chełm-Dorohusk. W północnej części opisywanego terenu przebiega projektowana droga szybkiego ruchu. Działalność przemysłowa i gospodarcza na terenie arkusza związana jest przede wszystkim z rolnictwem (przetwórstwo płodów rolnych) oraz z obsługą rolnictwa. Znaczą- cymi zakładami przemysłowymi są: Cukrownia „Rejowiec” w Rejowcu, Browar „Jagiełło” w Pokrówce, Zakład Tworzyw Sztucznych „Polimer” w Janowie i Zakład Magazynowania Paliw w Janowie.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Chełm przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Chełm (Harasimiuk, Jezierski, 2006) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chełm, Horodło (Cieśliński, Rzechowski, 1995; Rzechowski, 1997). Obszar arkusza połoŜony jest w obrębie struktury zrębowej podlasko-lubelskiej, w strefie brzeŜnej prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i paleozoicznej platformy

6 środkowoeuropejskiej. Dyslokacyjne struktury głębokiego podłoŜa mają wpływ na rozwój sedymentacji na tym obszarze w okresach późniejszych. W strukturach młodszego paleozoiku (karbonu) obszar badań określany jest jako niecka nadbuŜańska (niecka węglowa); w strukturach mezozoicznych – jako niecka lubelska (południowa część niecki brzeŜnej). Najstarszymi utworami, poznanymi utworami na obszarze arkusza są utwory syluru (Chełm IG1) i dewonu, na których niezgodnie występują utwory karbonu od wizenu górnego do westfalu B. W granicach arkusza Chełm, wyróŜnia się synklinę Krasnystaw-Grabowiec, antyklinę Rejowca i synklinę Kumowa. W okresie karbońskim warunki sedymentacji zmie- niały się stopniowo od dominacji facji morskiej w wizenie do dominacji facji lądowej w westfalu. W serii morsko-paralicznej wizenu i namuru A (serpuchowa) zbudowanej z wapieni, iłowców i mułowców z wkładkami piaskowców, cyklicznie występują warstwy węgla o gru- bościach nieprzekraczających 0,6 m. W serii paralicznej późnego namuru i wczesnego westfalu (wczesny baszkir) zbudowanej z mułowców i piaskowców występują cienkie wkładki wapieni i pokłady węgla o grubościach pozabilansowych. Najmłodsza, limniczna seria węglono- śna (formacja z Lublina) późnego karbonu (westfal B = późny baszkir) jest zbudowana z iłowców i mułowców z wkładkami piaskowców i bilansowymi pokładami węgla. Na utworach karbonu zalegają osady mezozoiczne niecki lubelskiej. Na obszarze arkusza występują utwory jury dolnej, środkowej i górnej oraz kredy dolnej i górnej. Osady jury dolnej lub środkowej (róŜna interpretacja w literaturze fachowej) to wapienie pelityczne, kry- noidowe i dolomity, a jury górnej wykształcone są głównie jako wapienie: pelityczne, kryno- idowe i dolomity. MiąŜszość utworów jurajskich wynosi około 80 m. Stratygraficznie niezgodnie na utworach jury występują glaukonitowe piaski z fosforytami albu górnego o grubo- ści rzadko przekraczającej 1,0 m. PowyŜej występują utwory kredy górnej od cenomanu po mastrycht zbudowane z wapieni kredopodobnych z glaukonitem, opok i kredy piszącej. MiąŜ- szość utworów kredy w zachodniej części opisywanego rejonu dochodzi do około 700 m, a w części wschodniej do około 500 m. Na powierzchni terenu, lub pod niewielkim nadkładem utworów młodszych od kredy, odsłaniają się utwory mastrychtu: opoki, opoki margliste, margle i kreda pisząca. W północno-wschodniej części obszaru arkusza występuje przewaga kredy piszącej. W obrę- bie wychodni strop masywu kredowego jest zwietrzały, miąŜszość zwietrzeliny wynosi od 1 do około 8 m. W rejonach występowania opok zwietrzelina ma charakter rumoszu skalnego, w marglach najczęściej występuje glina zwietrzelinowa. Na obszarze arkusza Chełm miejscami występują osady trzeciorzędu wykształcone jako opoki odwapnione oraz morskie piaski kwarcowo-glaukonitowe (eocen), piaski, Ŝwiry i mułki

7 (oligocen), piaski kwarcowe ze zlepami muszlowymi i piaskowcami oraz iły i mułki (miocen). Opoki odwapnione (opoki lekkie, określane teŜ nazwą „ziemia okrzemkowa”) występu- ją w zachodniej i północnej części obszaru arkusza (w rejonie Janowa). Piaski, mułki, piaski kwarcowe i piaskowce miocenu występują w partiach wierzchołkowych wzgórz w rejonie wsi Kolonia Hruszów. Utwory czwartorzędowe pokrywają około 30% powierzchni obszaru arkusza (fig. 2).

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Chełm na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Go- gołka, Piotrowskiej (2006)

Czwartorzęd Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły Plejstocen: 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki jeziorne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Trzeciorzęd Miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemianami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy a – granica państwa, b – zasięg zlodowacenia odry Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

8 Osady te wypełniają doliny, wcięte w podłoŜe kredowe, osiągając miąŜszość od około 15 m (dolina Uherki) do około 40 m (dolina Siennicy) oraz rozciągają się wzdłuŜ dolin rzecznych i występują w dolnych odcinkach zboczy, gdzie ich miąŜszość wynosi kilka metrów. W dolinach rzecznych występują plejstoceńskie piaski i Ŝwiry, powyŜej piaski rzeczne i piaski oraz iły i mułki jeziorne interglacjału wielkiego. Na wysoczyznach występują utwory zlodowaceń środkowopolskich: nieliczne, odosobnione płaty glin zwałowych (na większym obszarze we wschodniej części obszaru arkusza), piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe w rejonie Rejowca i Rejowca Fabrycznego. W centralnej części opisywanego obszaru występują niewielkie formy kemowe zbudowane z piasków, mułków i Ŝwirów, osiągających miąŜszość do około 20 m. Większe rozprzestrzenienie mają mułki, mułki piaszczyste i piaski jeziorne zlodowaceń środkowopolskich oraz mułki i piaski (zlodowacenia północnopolskie), z których zbudowane są tarasy nadzalewowe rzek. Utwory holo- cenu to piaski, mułki i gliny deluwialne występujące w dolnych partiach stoków oraz mady, mułki i piaski rzeczne, namuły torfiaste i torfy, występujące w dolinach rzecznych i w zagłę- bieniach terenu. Lessy występujące w południowej części obszaru arkusza Chełm mają miąŜ- szość nie większą niŜ 2 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Chełm udokumentowano osiem złóŜ: po jednym złoŜu węgla kamiennego oraz margli i kredy piszącej oraz sześć złóŜ kruszywa naturalnego piaskowego. W złoŜu „Lechówka dz. 97/1, 101/1” kopaliną towarzyszącą są gliny będące surowcem do produkcji cementu. Dwa złoŜa kruszywa piaszczystego „Rejowiec Fabryczny, ul. Polna” i „Rybie” zostały skreślone z bilansu zasobów w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. PowyŜsze złoŜa wykreślono z bilansu z uwagi na wyczerpanie zasobów przemysłowych i pozabilansową jakość pozostałej w złoŜu kopaliny. Zestawienie udokumentowanych złóŜ kopalin wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. (red.), 2010), ich stan zagospodarowania oraz klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zagospo- giczne bilan- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Wiek kompleksu darowania Klasyfikacja złóŜ Przyczyny Nr złoŜa Rodzaj sowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny Nazwa złoŜa litologiczno- złoŜa konfliktowości na mapie kopaliny (tys. ton) surowcowego złoŜa Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. (red.), 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Chełm II Wk C 1 034 514 C2 N – E 2 B W, K, U

2 Lechówka dz. nr 86 p Q 308 C1 G 0 Scb, Sb, Sd 4 A * 3 Rejowiec Fabryczny p Q 30 C1 Z – Sb, Sd 4 A

4 Pokrówka me, kp Cr 267 890 C2 N – Sc 2 B W, Gl

5 Zagroda p Q 8 C1 Z – Sb, Sd 4 A 6 Zagroda I p Q 4 C1 Z – Sb, Sd 4 A * 10 10 7 Lechówka dz. 87 p Q 131 C2 G 0 Sb, Sd 4 A p 21 0 8 Lechówka dz. 97/1, 101/1 Q C G Sb, Sd, Sc 4 A g(gr) 33 1 0 Rejowiec Fabryczny p Q – – ZWB – – – – ul. Polna Rybie pŜ Q – – ZWB – – – –

Rubryka 2 * – złoŜe częściowo połoŜone poza granicami arkusza Chełm (789) Rubryka 3 Wk – węgiel kamienny, me – margle, kp – kreda pisząca; g(gr) – gliny o róŜnym zastosowaniu (surowiec ilasty d/p cementu), p – piaski Rubryka 4 Q – czwartorzęd, Cr – kreda, C – karbon; * Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: C1, C2; złoŜe zarejestrowane: C1 (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7 G – zagospodarowane (eksploatacja okresowa), N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 E – kopaliny energetyczne; S – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sc – cementowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10 złoŜa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uciąŜliwość dla środowiska

1. Węgiel kamienny

ZłoŜe „Chełm II” udokumentowano w kat. C2 (Pilipczuk i in., 1982); zasoby złoŜa zaktu- alizowano w 2000 r. i jednocześnie przekwalifikowano występujące w złoŜu typy węgli kokso- wych do węgli energetycznych (Ptak, 2000). Powierzchnia udokumentowanego złoŜa wynosi 178 km2; na obszarze arkusza znajduje się fragment południowo-wschodniej części złoŜa obej- mujący około 40% jego powierzchni. Zasoby złoŜa udokumentowano w ilości ogółem 1950,8 mln ton, w tym zasoby bilansowe w ilości 1034,5 mln ton. W zasobach bilansowych zasoby węgla energetycznego wynoszą 567,7 mln ton, a węgla koksowego 466,8 mln ton. Spąg udokumentowanej karbońskiej serii węglonośnej (formacja z Lublina) występuje w złoŜu na głębokości 683–1028 m (średnio 875 m). Nadkład złoŜa stanowią iłowce, mułowce, piaskowce, wapienie i margle. Grubość nadkładu wynosi 623–720 m, średnio 679 m. ZłoŜe jest zaburzone tektonicznie, co powoduje, Ŝe ilość pokładów węgla jest bardzo zmienna. W strefie wychodni spągu formacji z Lublina, w okolicach Chełma, występuje 1 pokład, a w osiowej partii synkliny Kumowa np. w otworze Rejowiec IG2, stwierdzono występowanie 23 pokładów o miąŜszości 1,0–2,6 m (średnio 1,3 m). Wartość opałowa węgla wynosi: 18,167–32,023 MJ/kg, śr. 27,241 MJ/kg przy średniej zawartości popiołu 13,16%, siarki 1,54%. Warunki hydrogeologiczne złoŜa są skomplikowane – występują tu trzy poziomy wodonośne: czwartorzędowo- górnokredowy na głębokości do około 200 m (wody o mineralizacji 0,38–0,74 g/l), dolnokre- dowo-jurajski na głębokości od 550 m do 660 m (mineralizacja 1,60–7,21 g/l) i karboński na głębokości od 640 m do 1000 m (mineralizacja 2,58–7,71 g/l). 2. Margle i kreda pisząca ZłoŜe margli i kredy piszącej „Pokrówka”, połoŜone na południe od Chełma, udokumentowane zostało w kat. C2 przez Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie (Tchórzew- ska, Tylek, 1974). Powierzchnia złoŜa wynosi 308 ha, zasoby złoŜa (udokumentowane do rzędnej 149,1 m n.p.m.) wynoszą ogółem 267,9 mln ton, w tym margle (surowiec niski) – 195,7 mln ton, kreda pisząca (surowiec wysoki) – 72,2 mln ton. Średnia miąŜszość złoŜa wynosi 53,3 m, maksymalna grubość nadkładu 0,8 m (średnio 0,4 m). ZłoŜe jest częściowo zawodnione, zwierciadło wody występuje na głębokości 23–28 m p.p.t. (około 199 m n.p.m.). W złoŜu wydzielono dwa poziome kompleksy litologiczne – zespół marglisty o średniej miąŜszość 38,5 m oraz zespół kredowy o średniej miąŜszość 14,8 m. ZłoŜe charakteryzuje się dobrą jakością surowca do produkcji cementu oraz korzystnymi warunkami eksploatacji. Ze- spół marglisty zawiera średnio 39,95% CaO, średni moduł krzemianowy wynosi 3,25, a mo- duł glinowy 3,30. W zespole kredowym zawartość CaO wynosi średnio 47,43%, a średnie wartości modułów krzemianowego i glinowego wynoszą odpowiednio 1,73 i 3,42.

11 2. Kruszywo naturalne piaskowe

Na obszarze arkusza udokumentowano sześć złóŜ kruszywa piaskowego: „Lechówka dz. nr 86” (Chwesiuk, 2004a), „Rejowiec Fabryczny” (Chwesiuk, Grzywna, 1992), „Zagroda” (Łoza, 2001), i „Zagroda I” (Łoza, 2002), „Lechówka dz. 87” (Chwesiuk, 2002), „Lechówka dz. 97/1, 101/1” (Chwesiuk, 2004b, 2006). Są to piaski wodnolodowcowe. Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóŜ kruszywa naturalnego zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóŜ piasków Nazwa złoŜa Lechówka Parametry Lechówka Rejowiec Lechówka Zagroda1) Zagroda I1) dz. nr 97/1, dz. nr 86 Fabryczny dz. nr 871) 101/11) 1 2 3 4 5 6 7 Powierzchnia złoŜa 3,70 0,36 1,24 0,66 1,74 0,70 (ha) 1,7–6,0 1,5–1,7 1,0–1,5 2,7–8,0; 3,4–9,2; MiąŜszość złoŜa (m) 2,2–9,2 śr. 4,0 śr 1,57 śr. 1,33 śr. 7,0 śr. 6,1 0,0–0,5 0,3–0,5 0,3–0,4 0,0–1,0; 0,3–1,4; Grubość nadkładu (m) 0,3–2,3 śr. 0,4 śr 0,4 śr. 0,35 śr. 0,3 śr. 0,5 Stosunek grubości 0,18–0,33 nadkładu do miąŜszo- 0,23 śr. 0,08 0,26 0,04 0,08 śr. 0,26 ści złoŜa Warunki hydrogeolo- złoŜe suche złoŜe suche złoŜe suche złoŜe suche złoŜe suche złoŜe suche giczne Punkt piaskowy 91,1–100 80,0–100 (zaw. frakcji do 100 100 92,0 94,0 śr. 96,4 śr. 92,6 2 mm) (%) Wskaźnik 1,7–4,0 2,34–3,58 2,43 2,43 nie badano nie badano uziarnienia śr. 3,03 śr. 3,0 Zawartość pyłów 1,4–7,0 1,1–4,0 7,3 7,3 4,6 4,9 mineralnych (%) śr. 3,33 śr. 3,3 Zawartość frakcji do 26,1– 99,1 nie badano 93,1 93,1 nie badano nie badano 0,5 mm (%) śr. 59,1 Gęstość nasypowa 1,20–1,52 1,29–1,44 w stanie luźnym 1,36 1,36 nie badano nie badano śr. 1,33 śr. 1,36 (t/m3) Gęstość nasypowa 1,44–1,71 w stanie utrzęsionym nie badano 1,54 1,54 nie badano nie badano śr. 1,58 (t/m3) barwa jaśniej- barwa jaśniej- Zaw. zanieczyszczeń barwa jaśniejsza barwa jaśniejsza sza od wzor- sza od wzorco- nie badano nie badano organicznych od wzorcowej od wzorcowej cowej wej 1) – w dokumentacji podano tylko średnie wartości parametrów jakościowych kopaliny

ZłoŜe „Lechówka dz. nr 86” udokumentowano w kat. C1. Powierzchnia złoŜa wynosi 3,7 ha, zasoby 341,7 tys. ton. MiąŜszość złoŜa wynosi 2,2–9,2 m, średnio 5,7 m, nadkład o grubości od 0,3 do 2,3 m, średnio 1,3 m stanowią pyły i gliny. Kopalina została udokumen- towana dla potrzeb produkcji klinkieru, moŜe teŜ być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. ZłoŜe „Rejowiec Fabryczny” udokumentowano w 1992 r. ZłoŜe ma zasoby zarejestrowane w ilości 30 tys. ton, powierzchnia złoŜa wynosi 0,36 ha. Serię złoŜową stanowią piaski

12 drobno- i średnioziarniste, miejscami przewarstwione piaskami gruboziarnistymi. MiąŜszość złoŜa wynosi 1,7–6,0 m, grubość nadkładu 0,0–0,5 m. Kopalina moŜe być wykorzystywana do produkcji betonów, selektywnie do zapraw budowlanych oraz nawierzchni drogowych. ZłoŜa „Zagroda” i „Zagroda I” połoŜone są obok siebie i mają powierzchnie odpowiednio 1,2 ha i 0,66 ha. Kopaliną są piaski średnioziarniste ze stosunkowo duŜą domieszką frakcji py- lastej (średnio 7,3%). Zasoby kaŜdego złoŜa udokumentowano w kat. C1. Piaski nie zawierają grudek gliny, zanieczyszczeń obcych oraz organicznych. Średnia miąŜszość złoŜa „Zagroda” wynosi 1,57 m, natomiast złoŜa „Zagroda I” 1,33 m. Kopalina z obu złóŜ moŜe być wykorzystywana w drogownictwie do budowy nasypów i nawierzchni drogowych, do podbudowy z gruntów stabilizowanych cementem oraz w budownictwie do zapraw budowlanych.

Kruszywo piaskowe udokumentowano (w kategorii C1) równieŜ w złoŜach „Lechówka dz. 87” i „Lechówka dz. 97/1, 101/1”, gdzie kopaliną towarzyszącą są gliny będące surowcem schudzającym do produkcji cementu. Są to piaski wodnolodowcowe występujące w obrębie glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich. ZłoŜa zajmują małe powierzchnie (odpowiednio 1,74 i 0,70 ha), mają formę pokładową i nie są zawodnione. MiąŜszość kopaliny w obu złoŜach jest podobna i wynosi od 2,7 do 8,0 (średnio 7,0 m) w złoŜu „Lechówka dz. 87” oraz od 3,4 do 9,2 (średnio 6,1 m) w złoŜu „Lechówka dz. 97/1, 101/1”. Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste (Chwesiuk, 2002, 2004). Kruszywo z powyŜszych złóŜ charakteryzuje się wysokim punktem piaskowym – ponad 90% oraz zawartością pyłów mineralnych powyŜej 4,5% (tabela 2). Kruszywo z tych złóŜ znajduje zastosowanie głównie w drogownictwie (budowa i renowacja dróg), w mniejszym stopniu w budownictwie ogólnym. Gliny towarzyszące złoŜu piasku „Lechówka dz. 97/1, 101/1” mają miąŜszość od 2,1 do

4,2 m (średnio 2,9 m) i średnio zawierają: 74,6% SiO2, 11,30% Al2O3, 5,20% Fe2O3, 2,27% CaO i 0,47% MgO. ZłoŜa „Chełm II” i „Pokrówka” ze względu na ich ochronę zaklasyfikowano do złóŜ rzadkich w skali całego kraju, skoncentrowanych w określonym regionie (klasa 2). Pozostałe złoŜa zaliczono do złóŜ powszechnych, licznie występujących i łatwo dostępnych (klasa 4). Do klasyfikacji zastosowano kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóŜ kopalin stałych (Zasady dok…, 2002). Klasyfikację sozologiczną złóŜ przeprowadzono uwzględniając stopień kolizyjności ich eksploatacji w odniesieniu do róŜnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja…, 2005). Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa „Chełm II” (z uwagi na ochronę wód podziemnych i obszar chronionego krajobrazu) i „Pokrówka” (z uwagi na ochronę gleb oraz

13 wód podziemnych) zaliczono do klasy B – złóŜ konfliktowych. Pozostałe złoŜa uznano za małokonfliktowe (klasa A) (tabela 1). Wszystkie złoŜa udokumentowane na obszarze arkusza Chełm leŜą w granicach udokumentowanego zbiornika wód podziemnych, Niecka lubelska (Chełm-Zamość) – 407 (Zezu- la i in., 1996). Ze względu na zaleganie warstwy złoŜowej powyŜej poziomów wodonośnych uznano, Ŝe wszystkie udokumentowane na obszarze powyŜszego arkusza złoŜa piasków nie stanowią zagroŜenia (ogniska zanieczyszczeń) dla tego zbiornika.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Chełm górnictwo kopalin jest ograniczone do okresowej eksploatacji na niewielką skalę kruszywa piaskowego ze złóŜ: „Lechówka dz. 86”, „Lechówka dz. 87” i „Lechówka dz. 97/1, 101/1”. Wydobywane piaski wykorzystywane są na potrzeby lokalnej społeczności, a wielkość wydobycia zaleŜna jest od bieŜącego zapotrzebowania. W roku 2009 wydobycie piasków było na poziomie zerowym. ZłoŜe piasków „Lechówka dz. 87” jest eksploatowane od roku 2002 na podstawie konce- sji waŜnej do końca marca 2012 r. Eksploatacja prowadzona jest w obszarze górniczym o powierzchni 0,86 ha (teren górniczy ma identyczną powierzchnię), systemem odkrywkowym, koparką podsiębierną. ZłoŜe jest juŜ prawie w całości wyeksploatowane. ZłoŜe kruszywa piaskowego „Lechówka dz. 86” i „Lechówka dz. 97/1, 101/1” są eksploatowane od 2004 roku. Dla złoŜa „Lechówka dz. 86” koncesja jest waŜna do sierpnia 2018 roku, natomiast dla złoŜa „Le- chówka dz. 97/1, 101/1” do czerwca 2014 roku. Powierzchnie obszarów górniczych są równe powierzchniom terenów górniczych i wynoszą odpowiednio 1,84 i 0,70 ha. Eksploatacja prowadzona jest systemem ścianowym, jednym poziomem. Nadkład składowany jest na składowi- sku zewnętrznym. Wydobycia glin ze złoŜa „Lechówka dz. 97/1, 101/1” nie prowadzi się. ZłoŜa „Zagroda” i „Zagroda I” zostały zaniechane odpowiednio pod koniec 2006 i 2005 roku, a pozostałe w złoŜach zasoby bilansowe rozliczone. Teren wyrobisk, po wyrównaniu ulega samorekultywacji. Pozostałe, połoŜone na obszarze arkusza złoŜa węgla kamiennego – „Chełm II” oraz margli i kredy piszącej – „Pokrówka” nie były nigdy zagospodarowane. Eksploatacja złóŜ, których zasoby zostały skreślone z bilansu zasobów, prowadzona by- ła w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. ZłoŜe piasków do robót budowlanych „Re- jowiec Fabryczny ul. Polna” było eksploatowane do 1995 r.; wyrobisko poeksploatacyjne o powierzchni około 0,09 ha ulega samorekultywacji. Eksploatację złoŜa piasków do robót

14 drogowych „Rybie” zakończono w 1994 r.; zasoby złoŜa zostały rozliczone, wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane. Na obszarze arkusza Chełm eksploatowano w drugiej połowie XX w. mułki dla potrzeb cegielni w Horodyszczu (Golędzinowski, Makowska, 1957) oraz piaski dla potrzeb drogowych i budowlanych. Eksploatację mułków w Horodyszczu zakończono około 1980 r. (Cy- wicka, 1986), wyrobiska poeksploatacyjne zalane są wodą. Eksploatacja piasków prowadzona była w latach 1970–1990 w rejonie na północ od miejscowości Kolonia Rudka (Drobek, 1968) i w rejonie na zachód od Chełma – przy trasie Chełm-Lublin (Bielecki, 1969) oraz w rejonie Ostrowa Krupskiego (Wójcik, Gruszczyński, 1986). Nieznany jest czas i wielkość eksploatacji prowadzonej w tych miejscach; wyrobiska poeksploatacyjne są zrekultywowane. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono trzy punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków (w rejonie miejscowości: Podgórze, Janów Pierwszy i na północ od miejscowości śółtańce), w których okresowo prowadzone jest wydobycie kopaliny. Dla powyŜszych od- krywek sporządzono karty punktów występowania kopaliny. We wszystkich udokumentowanych punktach nielegalnej eksploatacji występują w przewadze piaski drobno- i średnioziarniste. Wyrobiska są sezonowo zawodnione, a ich powierzchnia wynosi od 0,60 ha (odkrywki w okolicach Podgórza i śółtańca) do około 2 ha (wyrobisko w rejonie Janowa Pierwszego). Hałdy starego, porośniętego nadkładu w okolicach śółtańca świadczą o długoletniej eksploatacji kruszywa w tym punkcie. Na obszarze arkusza w rejonie miejscowości: Krzywowola, Klementynów, Majdan, Podgórze, Kolonia Rudka, Zawadówka, Ludwinów, Wojniaki i Kostynin znajdują się wyrobiska (odkrywki) piasku, z których okoliczni mieszkańcy wydobywali piaski na potrzeby wła- sne. Pod koniec 2010 roku powyŜsze odkrywki nie nosiły śladów świeŜej eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Chełm przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych, które doty- czyły węgla kamiennego, ziemi krzemionkowej, kruszywa naturalnego piaskowego i torfu (Szajner, 1966; Bojarski, 1967; Ruśkiewicz, 1973; Świerkosz, 1973; Kulczycka, 1978; Ka- spruk, Czaja-Jarzmik, 1979; Kozłowski, 1984; Rybicki, Brzezina, 1989). Na podstawie wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyjnych oraz opracowań surowcowych wyznaczono obszary, w których wyniki poszukiwań okazały się perspektywiczne lub prognostyczne oraz obszary, gdzie wyniki badań okazały się negatywne. Na terenie arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny węgla kamiennego, trzy obszary perspektywiczne kruszywa piaskowego, dwa torfów oraz obszar prognostyczny ziemi

15 krzemionkowej (I) i trzy obszary prognostyczne kruszywa piaskowego (II, III, IV). W obszarze IV dodatkowo oceniono zasoby kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (tabela 3). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

ść Grubość

kompleksu (tys. t.) 1 litologiczno- Parametry jakościowe surowcowego mapie mapie Zasoby nadkładu od-do; średnia rednia gruborednia Ś Rodzaj kopaliny (m) Powierzchnia (ha) Numer Numer obszaru na giczno-surowcowego w w kategorii D Zastosowanie kopaliny Wiek kompleksu litolo- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawartość (%) (od – do; śr.): – SiO2: 47,78 – 80,27; 71,49 – R O : 7,13 – 31,71; 15,43 2 3 Sc, I 80 zk Pg – Fe O : 2,79 – 9,84; 3,94 10,0 śr. 5,03 3127 2 3 Sb – CaO: 1,65 – 13,91; 5,39 – MgO: 0,92 – 3,15; 1,27 – Al2O3: śr. 13,81 zawartość frakcji (%)(od – do; śr.): – punkt piaskowy 1): 92,6 – 100; 95,8 – pyły mineralne: 5,7 – 12,3; 8,7 – części ilaste: 4,2 – 17,7; 8,48 1,0–8,6 II 1,5 p Q 1,0 105 Sd – zaw. grudek gliny: brak śr. 4,0 – zaw. zanieczyszczeń organicznych: brak – gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym (t/m3): 1,64 – 1,89; śr. 1,78 zawartość frakcji (%)(od – do; śr.): – do 0,25 mm: 1,2 – 60,8; 13,26 – do 0,5 mm: 23,1 – 98,2; 56,5 2,6–4,8 III 1,7 p Q – pyły mineralne: 3,3 – 24,9; 7,78 1,5 123 Sd śr. 3,96 – zaw. zanieczyszczeń organicznych: brak – gęstość nasypowa w stanie luźnym (t/m3): 1,69 – 1,74; śr. 1,72 PIASKI zawartość frakcji (%)(od – do; śr.): – punkt piaskowy1): 89,8 – 99,8; 96,29 0,9–7,1 – pyły mineralne: 1,6 – 6,4; 4,46 śr. 4,62 – zaw. zanieczyszczeń organicznych: brak – gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym (t/m3): 1,70 – 1,84; śr. 1,76 500 2) p, PIASKI ZE śWIREM Sd, IV 50 Q 0,2 pŜ zawartość frakcji (%)(od – do; śr.): Sb

– punkt piaskowy 1): 47,5 – 78,8; 67,88 – do 5,0 mm: 60,8 – 87,9; 77,40 1,8–4,0 – powyŜej 5,0 mm: 12,1 – 39,2; 18,87 śr. 2,7 – pyły mineralne: 3,1 – 5,2; 4,6 – zaw. zanieczyszczeń organicznych: brak – gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym (t/m3): 1,81 – 1,94; 1,87

Rubryka 3: zk – ziemia krzemionkowa, p – piaski; pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Pg, – paleogen; Rubryka 5: 1) zawartość ziaren o średnicy do 2 mm lub 2,5 mm; Rubryka 8: 2) razem dla piasków i piasków ze Ŝwirem; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sc – cementowe, Sb – budowlane, Sd – drogowe.

Arkusz Chełm połoŜony jest w zasięgu występowania formacji lubelskiej utworów karbonu Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Stan rozpoznania zasobów węgla kamiennego w tym

16 rejonie pozwolił na udokumentowanie złoŜa „Chełm II” i określenie granic obszarów rozpo- znanych w kategoriach D1 i D2 (Zdanowski, red. 1999). Obszar rozpoznany w stopniu odpo- wiadającym kategorii D1 obejmuje prawie cały teren arkusza Chełm (z wyjątkiem rejonu miasta Chełm i niewielkiego rejonu przy południowo-zachodnim krańcu terenu arkusza). Ob- szar ten wyznaczono jako obszar perspektywiczny węgla kamiennego. Perspektywy węgla kamiennego w Lubelskim Zagłębiu Węglowym oceniane są do głę- bokości 1000 m. Przy nadkładzie do 750 m są to zasoby umownie zaliczane do kategorii D1. Sumaryczna miąŜszość bilansowych pokładów węgla w obrębie arkusza Chełm zmienia się od 1,0 m przy północno-wschodniej granicy arkusza do 10 m w pobliŜu granicy złoŜa „Chełm II” (Zdanowski 2010a). W LZW stwierdzono występowanie węgla płomiennego (typ 31), gazowo-płomiennego (typ 32) i gazowo-koksowego (typ 34). NajniŜszy stopień metamorfizmu węgla jest w pół- nocnej części LZW, a najwyŜszy w południowo-zachodniej części (Zdanowski 2010b). W obrębie omawianego arkusza w jego północno-zachodniej i środkowej części występuje węgiel typu 32, a w pozostałej części obszaru węgiel typu 34. Prace geologiczno-poszukiwawcze dla rozpoznania występowania ziemi krzemionkowej prowadzono w latach 1950–1970. Badaniami objęto rejon połoŜony pomiędzy miejsco- wościami Janów i Leonów oraz szczytowe partie ostańcowych wzgórz w rejonie Ariańskiej Góry i Góry Osowicy i rejon połoŜony na północ od miejscowości Rejowiec (Bojarski, 1967). W rejonie wsi Janów miąŜszość serii złoŜowej waha się od 1,3 m do 18,2 m przy nadkładzie do 16,6 m, a w rejonie Leonowa od 1,6 m do 9,6 m przy nadkładzie do 12,0 m. Najbardziej korzystne warunki stwierdzono w obszarze połoŜonym na wschód od wsi Janów. Obszar ten wyszczególniono jako prognostyczny (I) dla ziemi krzemionkowej. Ziemia krzemionkowa charakteryzuje się tu duŜą zmiennością parametrów chemicznych, jednak mogłaby być wykorzystywana w przemyśle cementowym, chemicznym i budowlanym. Szacunkowe zasoby ziemi krzemionkowej określono w ilości 3127 tys. ton (Ruśkiewicz, 1973). Parametry jako- ściowe kopaliny przedstawiono w tabeli 3. Wyniki rozpoznania występowania ziemi krzemionkowej w rejonie Ariańskiej Góry, Góry Osowicy i Rejowca określono jako negatywne z uwagi na niewielki zasięg poziomy oraz bardzo zmienną miąŜszości kopaliny. Prace geologiczne dla ewentualnego udokumentowania złóŜ kruszywa naturalnego prowadzono w rejonach miejscowości: Krzywowola, śółtańce i Majdan-Rybie oraz w rejonie miejscowości Janów, Janów-Chełm, Janów-Zawadówka. Występowanie piasku i piasku ze Ŝwirem stwierdzono w rejonie miejscowości Krzywowola, śółtańce i Majdan-Rybie.

17 W okolicach Krzywowoli występują piaski drobnoziarniste i róŜnoziarniste miejscami ze Ŝwirem, miejscami piaski pylaste. W 1979 r. prowadzono tu rozpoznanie zakończone „Sprawozdaniem z wierceń…” (Kaspruk, Czaja-Jarzmik, 1979), w którym przedstawiono uzyskane wyniki wraz z obliczeniem zasobów. Kopalina występująca w tym rejonie moŜe być wykorzystana w drogownictwie do wykonywania podbudowy z gruntów stabilizowanych spoiwami i lepiszczami oraz na nasypy drogowe i kolejowe, a takŜe – po uszlachetnieniu (wyeliminowaniu pyłów) – jako kruszywo drogowe. W powyŜszym obszarze wyznaczono prognozy kruszywa naturalnego piaszczystego (II) (tabela 3). W rejonie miejscowości śółtańce prowadzono rozpoznanie pod kątem wykorzystania kruszywa do wykonania budowli ziemnych projektowanego zbiornika wodnego „śółtańce” k/Chełma (Rybicki, Brzezina, 1989). Serię złoŜową stanowią plejstoceńskie piaski (od pyla- stych do gruboziarnistych). Zbiornik wodny „śółtańce” juŜ istnieje; kruszywo niewykorzy- stane do budowy zbiornika moŜe mieć zastosowanie w drogownictwie. W obszarze tym wyznaczono prognozy (III) kruszywa piaskowego. Największe perspektywy udokumentowania złóŜ piasków budowlanych są w sąsiedz- twie powyŜszego obszaru prognostycznego piasków budowlanych. W obrębie powyŜszego obszaru występują wodnolodowcowe oraz morenowe piaski o miąŜszości od 2 do ponad 4 m, przykryte tylko glebą lub piaskami gliniastymi o grubości poniŜej 1 m. W rejonie miejscowości Majdan-Rybie wyznaczono obszar prognostyczny (IV) kruszywa naturalnego – piasków oraz piasków i Ŝwirów. Obejmuje on powierzchnię około 50 ha w obrębie wzgórza kemowego. W północnej części wytypowanego obszaru znajdowało się złoŜe kruszywa naturalnego do robót drogowych „Rybie” (Czaja-Jarzmik, 1983). Zasoby prognostyczne na wyznaczonym obszarze, łącznie z pozostawionymi po złoŜu „Rybie”, wynoszą około 500 tys. ton (Albrycht, 2001). Kopalina moŜe być wykorzystywana do robót drogowych jako podsypki, nasypy i wypełnienia, a po uszlachetnieniu – jako komponent do produkcji materiałów budowlanych oraz do produkcji mas bitumicznych. W rejonie Janowa i Ludwinowa na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej oraz punktów dawnej, a obecnie zaniechanej niekoncesjonowanej eksploatacji wyznaczono obszary perspektywiczne piasków wodnolodowcowych, które mogą stanowić bazę dla potrzeb lokalnych. W wyznaczonych obszarach perspektywicznych występują piaski, a lokalnie piaski z nieznaczną domieszką Ŝwiru o miąŜszości do kilku metrów. Obszary w rejonie miejscowości Janów, Janów-Chełm, Janów-Zawadówka rozpoznano z wynikiem negatywnym. W rejonie Janowa w 1966 r. odwiercono 13 otworów o głębokości 2,1–12,5 m, w których nawiercono piaski silnie zaglinione i pylaste o małej miąŜszości (Szaj-

18 ner, 1966). W innym miejscu w rejonie Janowa prowadzono w 1984 r. prace w celu zbadania występujących tam piasków pod kątem zastosowania ich w budownictwie i drogownictwie (Szymańska, 1984). Zrealizowano tylko pierwszy etap projektowanych badań – odwiercono dziesięć otworów o łącznym metraŜu 80,5 m.b., pobrano próbki i wykonano badania laborato- ryjne; z powodu złej jakości surowca zrezygnowano z wykonania dalszych badań. W rejonie Janów-Chełm prowadzono prace poszukiwawcze za piaskami kwarcowymi do produkcji szkła (Świerkosz, 1973). W otworach nawiercono piaski gruboziarniste o małej miąŜszości, zaŜelazione i zaglinione, obszar uznano za negatywny. Za negatywny uznano równieŜ obszar w rejonie miejscowości Janów-Zawadówka (Kul- czycka, 1978). Prowadzono tu prace poszukiwawcze za piaskami sarmatu – odwiercono ogó- łem jedenaście otworów o głębokości 4–16 m; w czterech otworach nie napotkano warstw piaszczystych, w pozostałych otworach stwierdzono występowanie piasków o znacznej za- wartości pyłów mineralnych. Na obszarze arkusza Chełm znajdują się liczne torfowiska (Borowiec, 1990), z których cztery spełniają kryteria bilansowości (OstrzyŜek, Dembek i in., 1996), wśród nich wyróŜnio- no obszary perspektywiczne torfu. Występują tu torfy typu niskiego, rodzaju szuwarowego, szuwarowo-turzycowiskowego, szuwarowo-olesowego i turzycowiskowo-mechowiskowego. Stopień rozkładu torfu wynosi od 31% do 34%, popielność od 10,4% do 23,4%, średnia miąŜ- szość od 1,62 m do 2,63 m. W roku 2008 na obszarze opisywanego arkusza spółki „Chełm LLP’ oraz ExxonMobil rozpoczęły zakrojone na szeroką skalę badania perspektywiczności skał ilastych i ilasto- mułowcowych ordowiku i dolnego syluru dla udokumentowania niekonwencjonalnych złóŜ gazu ziemnego (gaz łupkowy) oraz piaskowców kambryjskich jako skał perspektywicznych dla udokumentowania tzw. gazu uwięzionego. PowyŜsze kompleksy skalne spełniają podstawowe warunki dla występowania gazu niekonwencjonalnego (Poprawa, Kiersnowski 2008).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Chełm jest połoŜony w zlewniach Bugu i Wieprza. Największym lewo- brzeŜnym dopływem Bugu jest Uherka biorąca swój początek na południowy zachód od miej- scowości Zagroda i Uher. Dopływami Uherki są: Garka (wypływająca na południe od Krzy- wowoli) i Janówka (wypływająca na północny wschód od Marysina). Na południe od Chełma, między Pokrówką a Strupniem, bierze swój początek rzeka Udal – lewobrzeŜny dopływ Bugu.

19 Na obszarze arkusza biorą początek prawostronne dopływy Wieprza: Rejka (Białka) – na południowy wschód od Rejowca; Bzdurka (Krupianka) w Ostrowie Krupskim i Siennica w Wierzchowinach. Uherka jest uregulowana, a szerokość koryta wynosi ok. 2,5 m. Wysokie stany wód no- tuje się w marcu i kwietniu, a minimalne pod koniec lata (sierpień, wrzesień). Stany wody w rzece wykazują niezbyt duŜe wahania pomiędzy średnimi, a wysokimi wynoszącymi około 150 cm. Średni roczny przepływ Uherki z wielolecia (1955–90) wynosi 1,55 m3/s, natomiast maksymalny 28,1 m3/s, a minimalny 0,05 m3/s. W omawianym rejonie znajdują się dwa zbiorniki retencyjne – „śółtańce” na rzece Uherce i „Kobyle” na rzece Rejce. W programie „małej retencji” przewiduje się budowę dwóch zbiorników w rejonie Rejowca Fabrycznego – „Majdan” (powierzchnia 5 ha, średnie napełnienie 1,5 m, pojemność 75 tys. m3) i „Stajne” (powierzchnia 20 ha, średnie napełnienie 1,5 m, pojemność 300 tys. m3) na niewielkich ciekach bez nazwy. W Rejowcu, Kostuninie, Zagrodzie, Kozieńcu i Siennicy RóŜanej znajdują się stawy. Klasy czystości wód w 2003 roku (skala 3 stopniowa; Rozporządzenie…, 1991) były określane w pięciu punktach kontrolno-pomiarowych w ramach regionalnego monitoringu jakości powierzchniowych wód płynących: w dwóch punktach na rzece Uherka, w śółtańcach (36 km) i Chełmie (31,9 km), w dwóch punktach na Rejce w Rejowcu powyŜej cukrowni (15,5 km) i poniŜej gorzelni (14,6 km) oraz na rzece Siennicy w Zagrodzie (17,8 km). W punkcie Zagroda na Siennicy i śółtańce na Uherce stwierdzono III klasę czystości, w pozostałych punktach wody były pozaklasowe. Głównymi wskaźnikami obniŜającymi kla- sę czystości wód był azot azotynowy i zawiesina ogólna (Raport…, 2003). Ocenę jakości wód powierzchniowych przeprowadzono w 2005 roku (skala 5 stopniowa; Rozporządzenie…, 2004). Określono następujące klasy wody: wody Uherki w śółtań- cach – IV klasa, a w Chełmie – III klasa, na Rejce w Rejowcu powyŜej cukrowni i poniŜej gorzelni – V klasa, w Siennicy w punkcie Zagrodzie – III klasa. W 2009 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie prowadził monitoring jakości wód Bugu. Ocenę jakości wód przeprowadzono zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku (Dz. U. Nr 162, poz. 1008). Na podstawie dostępnych wyników badań sporządzono wstępną ocenę stanu jednolitych części wód. Ze względu na ciągły proces dostosowywania metod dla oceny biologicznych elementów jakości wód, jak równieŜ ustalania wartości granicznych dla klas jakości, nie wszystkie wskaźniki biologiczne elementy mogły być uwzględnione w klasyfikacji. Dlatego teŜ poniŜszą ocenę naleŜy traktować jako ocenę wstępną. Ocena jednolitych części wód powierzchniowych

20 o nazwie „od Krzywólki do ujścia” – rzeka Udal i „Siennica” – rzeka Sinnica, wskazuje na III klasę ze względu na elementy biologiczne, poniŜej stanu umiarkowanego w zakresie elemen- tów fizykochemicznych i stan umiarkowany w zakresie stanu/potencjału ekologicznego. Rze- ka Uherka dzieli się na 3 jednolite części wód podziemnych, których ocena kształtuje się w następujący sposób: ─ „Uherka do Górki” i „Uherka od Gdolanki do ujścia” – III klasa ze względu na elementy biologiczne, poniŜej stanu umiarkowanego w zakresie elementów fizykochemicznych i stan umiarkowany w zakresie stanu/potencjału ekologicznego, ─ „Uherka od Garki do Gdolanki” – II klasa ze względu na elementy biologiczne, poniŜej stanu umiarkowanego w zakresie elementów fizykochemicznych i stan umiarkowany w zakresie stanu/potencjału ekologicznego. Na obszarze arkusza istnieje jedno ujęcie wód powierzchniowych eksploatowane w okresach kampanii cukrowniczych przez Cukrownię „Rejowiec”. Urządzenia wodociągowe pobierają wodę ze stawu „Biały Rów” na rzecze Rejce.

2. Wody podziemne

Zgodnie z podziałem na jednolite części wód podziemnych, obszar arkusza jest połoŜony w subregionie 7.4.1 – Subregion Bugu wyŜynny. Główny uŜytkowy poziom wodonośny na obszarze subregionu występuje w spękanych węglanowych utworach kredy górnej, przewaŜnie w kredzie piszącej, marglach i marglach ilastych. KrąŜenie wód podziemnych odbywa się systemem połączonych szczelin, wśród których o przeciętnej wodonośności masywu, decydują systemy spękań ciosowych wraz ze szczelinami oddzielności międzyławicowej, zaś lokalnie systemy szczelin związanymi ze strefami dyslokacyjnymi (Paczyński, Sadurski, 2007). Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Chełm opracowano głównie na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Krajewski, Binder, 1998). Główny uŜytkowy poziom wodonośny na obszarze arkusza występuje w utworach kredy górnej. Utwory kredy górnej, zbudowane z kompleksu skał marglistych i wapienno- krzemionkowych, są kolektorem o parametrach związanych z gęstością i rozwartością szczelin tektonicznych i ciosowych, tworzących wspólny system krąŜenia wody podziemnej; zna- czącą rolę mają szeroko rozwarte i rozprzestrzenione szczeliny związane ze strefami tekto- nicznymi. W systemie przepływu wody bierze udział porowatość szczelinowa i porowatość mikroszczelinowa matrycy skalnej, co zadecydowało o zaklasyfikowaniu utworów kredy gór- nej jako zbiornika porowo-szczelinowego. DroŜność i głębokość występowania szczelin uwa- runkowana jest równieŜ wykształceniem litologicznym skał – w kompleksach marglistych

21 i w kompleksach kredy piszącej strefa aktywnej wymiany wody występuje do głębokości około 100 m, w wapieniach i opokach do głębokości około 150 m. Zmienność litologiczna w profilu pionowym jest przyczyną występowania poziomów wodonośnych zawieszonych powyŜej głównego poziomu wodonośnego. Swobodne zwierciadło wody poziomu kredowego występuje na głębokości 5–50 m. Powierzchnia zwierciadła jest na ogół współkształtna z morfologią terenu – poza rejonami intensywnej eksploatacji wód. Kredowy poziom wodonośny zasilany jest głównie przez bezpośrednią infiltrację wód opadowych w obrębie wychodni skał wodonośca i poprzez stosunkowo dobrze przepuszczalne utwory nadległe. Odpływ wód podziemnych skierowany jest ku drenującym ciekom po- wierzchniowym; główne strefy drenaŜu stanowią doliny rzek Bugu i Wieprza. Moduł zasobów odnawialnych poziomu kredowego wynosi 112–470 m3/24hkm2, a moduł zasobów dyspozycyjnych 30–390 m3/24hkm2. Przepuszczalne utwory przypowierzch- niowe stwarzają dobre warunki infiltracji i odnawialności wód podziemnych, ale nie stanowią naturalnej ochrony przed migracją zanieczyszczeń z powierzchni terenu. Stopień zagroŜenia jakości wód podziemnych na obszarze arkusza określono jako bardzo wysoki i wysoki. Wody poziomu kredowego są wodami słodkimi, średnio twardymi i twardymi. Najczę- ściej występują wody dwu i trzy jonowe: dominuje jon wodorowęglanowy i wapniowy, rza- dziej magnezowy, co świadczy o naturalnym składzie chemicznym. Zawartość chlorków, siarczanów, amoniaku, azotanów, azotynów i manganu jest przewaŜnie znacznie niŜsza niŜ wartości dopuszczalne w wodzie przeznaczonej do spoŜycia przez ludzi. Ogólnie są to wody wysokiej jakości, nadające się do spoŜycia przez ludzi bez uzdatniania lub po zastosowaniu prostego uzdatniania. Większe ujęcia komunalne wód podziemnych znajdują się w Pokrówce, Kozieńcu oraz – zaopatrujące miasto Chełm – ujęcie w Strupinie i Trubakowie (obecnie nieczynne). Do ujęć przemysłowych naleŜą: ujęcie dla ZPOW w Chełmie, parowozowni w Chełmie i cukrowni w Rejowcu. Ujęcie wody „Trubaków” wybudowane w latach 1936–38 i dwukrotnie rozbu- dowane w 1965 i 1993 roku składa się z 9 studni głębinowych, stacji pomp drugiego stopnia oraz stacji uzdatniania wody. Ujęcie wody w Strupinie wybudowano w latach 1973–1977, składa się z 14 studzien głębinowych i stacji uzdatniania wody. Pobór wód podziemnych z poziomu górnokredowego dla celów komunalnych i przemysłowych oraz dla odwodnienia górniczego spowodował obniŜenie zwierciadła wody na znacznych obszarach w rejonie Chełma i Rejowca Fabrycznego; zasięg leja depresji (stan na 2002 r.) naniesiono na mapę.

22 Cały obszar arkusza Chełm jest połoŜony w granicach GZWP 407 – Niecka Lubelska (Chełm-Zamość) (fig. 3). Dla zbiornika tego opracowano dokumentację określającą warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszarów ochronnych (Zezula i in., 1996), w której za- proponowano objęcie ochroną całego obszaru zbiornika. Jest to jeden z największych zbiorni- ków w Polsce o powierzchni 9015 km2. W strefie aktywnego krąŜenia wód podziemnych obszar zbiornika budują głównie utwory kredowe reprezentowane przez spękane margle, opoki, kredę piszącą, wapienie i gezy. Zwierciadło wody w przewaŜającej części zbiornika ma charakter swobodny i najczęściej występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Zaso- by dyspozycyjne zbiornika wynoszą 1 127,5 tys. m3/dobę (125 m3/dobękm2) i obecnie są wykorzystywane w około 20%.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Chełm na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 4 – granica państwa Numer i nazwa GZWP; wiek utworów wodonośnych: 406 – Niecka Lubelska (Lublin); kreda górna (K2), 407 – Niecka Lubelska (Chełm-Zamość); kreda górna (K2)

23 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 789 – Chełm, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

24 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 789 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Chełm bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 789 – Chełm Metale N=16 N=16 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–51 21 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–9 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–69 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,8 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1– 8 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–11 4 3 Pb Ołów 50 100 600 4–33 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,32 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 789 – Chełm 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 16 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 16 wy Prawo wodne, Cr Chrom 16 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 16 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 16 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 16 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 16 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 16 2) Pb Ołów 16 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 16 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 789 – Chełm do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 16 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

25 Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości prze- ciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość niklu. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

Prezentacja wyników PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to moŜliwe gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych.

26 789W PROFIL ZACHODNI 789E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5673626 5671542 5669557 5668601 5667692

m 5662505 m 5661686 5659586 5660004 5657574

5655732 5655643 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 60

nGy/h nGy/h 27 27

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5673626 5671542 5669557 5668601 5667692

m 5662505 m 5661686 5659586 5660004 5657574 5655732 5655643 0 1 2 3 4 5 6 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

2 2 kBq/m kBq/m

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Chełm (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano takŜe informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy. Przed- stawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pocho- dzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości promieniowania gamma wahają się w granicach 18–48 nGy/h. NajniŜsze z nich są generalnie związane z osadami rzecznym i torfami, zaś najwyŜsze odpowiadają opokom i marglom mastrychtu. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i nie przekracza 4,8 kBq/m2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje się uwzględnia- jąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje się zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 przedstawia się warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów,

28 • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ współczynnik miąŜszość składowiska filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 5), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Chełm Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krajewski, Binder, 1998). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania.

29 Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Chełm bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości skła- dowania odpadów podlegają: ─ strefa szczególnej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm- Zamość – tereny spływu wód podziemnych do ujęć komunalnych zaopatrujących w wodę miasta Chełm i Rejowiec, ─ zabudowa Chełma będącego siedzibą urzędów miasta i gminy oraz starostwa powiato- wego i miejscowości gminnych Rejowiec i Siennica RóŜana, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Chełmie, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Tor- fowisko Sobowice” PLH 060024, „Siennica RóŜana” PLB 060090 (ochrona siedlisk), ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonie miejscowości Weremowice, Ludwinów, De- pułtycze Stare, Kolonia Uher, Kolonia Depułtycze Królewskie, Rudka, Janów, ─ wychodnie osadów kredowych – silnie zagroŜonych stropowych partii zbiornika nr 407 Chełm – Zamość, ─ obszar pokryw lessowych (Harasimiuk, Jezierski, 2006), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Garki, Janówki, Uherki, Udala, Rejki, Bzdurki, Siennicy i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach organicznych, ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10° – Kolonia Hruszów, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejony Podgórza, Janowa Pierwszego i Drugie- go, na północ od Koloni Rudki, na północny wschód od Zawadówki, na północ od Ma- rysina, rejon Majdan – Rybie i Kolonii Hruszów (Grabowski (red.) i in. 2007).

Problem składowania odpadów Na analizowanym terenie, na obszarach moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów w strefie głębokości do 2,5 m nie występują osady, które spełniałyby kryteria dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa. Na mapie wskazano jedynie obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów, pozbawione naturalnej izolacji (miejsca występowania na powierzchni osadów przepuszczalnych). Budowa składowisk w ich granicach wymagać będzie kaŜdorazowo wykonania dodatkowych przesłon podłoŜa – syntetycznych lub mineralnych.

30 Obszary wytypowano w rejonach Ostrowa Krupskiego, Stójła – Karczunka, Wierzcho- winy i na południe od RoŜdŜałowa. Są to miejsca gdzie na powierzchni terenu występują czwartorzędowe osady deluwialne – piaski drobnoziarniste, często gliniaste, warstwowane, o miąŜszości dochodzącej do 4 m; gliny rezydualne, piaszczyste, z przewarstwieniami muł- ków i piasków ze Ŝwirami o miąŜszości 2 -3 m oraz osady piaszczyste, piaszczysto-Ŝwirowe i mułki kemów. Gliny rezydualne występują na powierzchni terenu na południe od RoŜdŜałów i w połu- dniowym fragmencie obszaru wskazanego w rejonie Niedziatowice II. Ze względu na niejed- norodne wykształcenie litologiczne – przewarstwienia piasków i mułków oraz bardzo silne zwietrzenie osadów nie powinno się ich typować jako naturalnej bariery geologicznej (Hara- simiuk, Jezierski. 2006). Obszary ich występowania wymagają dodatkowej izolacji, obiekty typu składowiska odpadów muszą mieć wykonaną dodatkową przesłonę. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem lokalizacji obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska są bardzo niekorzystne. Cały analizowany teren pozostaje w za- sięgu górnokredowego udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamość, który stanowi na tych terenach główny uŜytkowy poziom wodonośny. Kre- dowy poziom wodonośny budują kompleksy skał marglistych i wapienno-krzemionkowych. Zbiornik kredowy ma charakter zbiornika porowo-szczelinowego. Swobodne zwierciadło wód występuje na głębokości 5–50 m (Krajewski, Binder, 1998). Zasilany jest głównie przez bezpośrednią infiltrację wód opadowych w obrębie wychodni skał, podrzędnie poprzez przepuszczalne utwory nadległe – osady dolin rzecznych. Wody kredowe i czwartorzędowe pozo- stają w łączności hydraulicznej. Na przewaŜającej części terenu objętego arkuszem dominuje bardzo wysoki stopień zagroŜenia wód poziomu uŜytkowego, podrzędnie wysoki (na obszarach gdzie nie występują obiekty uciąŜliwe dla środowiska). Ewentualną lokalizację nowych inwestycji potencjalnie szkodliwych dla środowiska musi kaŜdorazowo poprzedzić prognostyczna ocena oddziaływania obiektu na środowisko, ze szcze- gólnym uwzględnieniem ochrony wód podziemnych (Zezula i in., 1996). Odpady moŜna depo- nować na terenach objętych arkuszem ŚwierŜe – na północny wschód od analizowanego terenu. W świetle dostępnych danych geologicznych i hydrogeologicznych lokalizację obiek- tów typu składowiska odpadów na tych terenach powinno się rozpatrywać tylko w razie bez- względnej konieczności i przy zachowaniu rygorystycznych środków zabezpieczających wody podziemne przed zanieczyszczeniami. Na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji nie ma wyrobisk poeksploatacyjnych, które moŜna przeznaczyć na ewentualne składowiska odpadów.

31 W Kobylem znajduje się zamknięte składowisko odpadów, częściowo zarośnięte. Obiekt jest w trakcie rekultywacji, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Zlokali- zowane jest w strefie szczególnej ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamość. Składowisko odpadów stałych w miejscowości Zagroda ma być eksploatowane do 2014 roku. Odpady składowane są w niecce, obiekt jest ogrodzony i zabezpieczony. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych i drenaŜ odcieków. Składowisko połoŜone jest na obszarze bezwzględnie wyłączonym z moŜliwości składowania odpadów, na wychodniach skał kolek- torskich zbiornika 407.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Chełm opracowano na podstawie mapy topograficznej i geologicznej (Rzechowski, 1997), opracowania pod red. Grabowskiego i innych (2007) oraz analizy map topograficznych. WyróŜniono dwie podstawowe kategorie obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono obszary gleb chronionych i łąk na glebach pochodzenia organicznego, tereny lasów i zbiorników wodnych, obszary udokumentowanych złóŜ powierzchniowych (z wyłączeniem złoŜa „Chełm II”) oraz rejony zwartej zabudowy miasta Chełm. Obszary, dla których przeprowadzono analizę warunków geologiczno-inŜynierskich obejmują około 30% powierzchni arkusza. Korzystne warunki budowlane wyróŜniono na obszarach występowania gruntów niespo- istych (średnio zagęszczonych piasków oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych i lodow- cowych zlodowaceń środkowopolskich oraz piasków rzecznych zlodowaceń północnopol- skich), gruntów skalistych (margli, opok i kredy piszącej), miejscami na obszarach występowa- nia gruntów spoistych (glin zlodowaceń środkowopolskich). Gliny te występują w stanie pół- zwartym i twardoplastycznym na niewielkich obszarach. Korzystne warunki występują w rejonie miejscowości: Chełm, Rejowiec, Rejowiec Fabryczny, Krzywowola, Zyngierówka, We- reszcze, Marysin, Ludwinów, Ostrów Krupski, Siennica RóŜana, Wierzchowiny. Niekorzystne warunki dla budownictwa występują w rejonach zalegania gruntów pochodzenia organicznego (holoceńskich torfów, namułów i mułków rzecznych); na terenach tych równieŜ zwierciadło wód podziemnych występuje na głębokości mniejszej niŜ 2 m poni- Ŝej poziomu terenu. Są to przede wszystkim doliny rzek i cieków, tereny podmokłe i zaba-

32 gnione. W okresie wysokich stanów wód powierzchniowych lub w okresach roztopów wio- sennych grunty te pokrywa woda. Warunki utrudniające budownictwo mają miejsce takŜe w rejonach występowania zja- wisk krasowych, przejawiających się na powierzchni terenu w postaci niewielkich i płytkich zagłębień (wertebów) w obrębie wychodni margli. Występujące na obszarze arkusza gliniaste zwietrzeliny margli mogą podlegać proce- som pęcznienia i skurczu (w okresach występowania temperatur ujemnych mogą powstawać wysadziny, co moŜe być przyczyną powaŜnych awarii budowlanych – sytuacja taka wystąpiła w latach 20–30 ubiegłego wieku podczas budowy osiedla „Dyrekcja” w Chełmie). Wykony- wanie prac ziemnych w okresach wzmoŜonych opadów atmosferycznych wymaga starannego zabezpieczenia wykopów fundamentowych przed dodatkowym zawilgoceniem.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na znacznej części obszaru arkusza Chełm występują gleby chronione klas bonitacyj- nych II–IVa oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego. Zwarty obszar gleb chronionych połoŜony jest w obrębie Działów Grabowieckich w południowej i środkowej części terenu arkusza; na pozostałym obszarze gleby chronione występują mniejszymi płatami. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują w dolinach rzek: Garki, Rejki, Uherki, Udalu, Janówki, Siennicy i Bzdurki. Lasy zajmują około 15% powierzchni arkusza; najczęściej wy- stępuje las świeŜy, las mieszany świeŜy i bór mieszany świeŜy. W pobliŜu Chełma jest zlokalizowany rezerwat torfowiskowy „Torfowisko Sobowice” (tab. 6) będący częściowo w zarządzie Lasów Państwowych, nadleśnictwa Chełm, a częścio- wo w zarządzie RDOŚ w Lublinie. Obszar jest objęte ochroną rezerwatową od roku 2004, zajmuje powierzchnię 95,46 ha. Torfowisko to jest unikalnym ekosystemem torfowiska wę- glanowego. Znajduje się tu jedno z waŜniejszych w Polsce stanowisk zagroŜonej rośliny – języczki syberyjskiej. Obszar ten jest waŜną ostoją rzadkich gatunków motyli. Torfowisko powstało w obniŜeniu pomiędzy dwoma pagórami kredowymi, w wyniku akumulacji osadów organicznych na trudno przepuszczalnym podłoŜu. Niewielka część obszaru arkusza jest objęta formą ochrony wielkoobszarowej jako Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu oraz Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu. Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje około 8000 ha, został ustanowiony w 1983 roku. Obejmuje fragment dolin rzek otoczonych wzniesieniami kredowymi z półkoli- stym pierścieniem lasów. Główną funkcją tego obszaru jest łagodzenie i zapobieganie nakła-

33 dania się na siebie niekorzystnych wpływów wywieranych przez przemysł na środowisko przyrodnicze. Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu powstał w 1983 roku, obejmuje powierzchnie 32110 ha. W granicach obszaru znajdują się charakterystyczne krajobrazy Pagórów Chełmskich. Są to masywne wyniosłości zbudowane ze skał wapiennych naprzemian z pod- mokłymi zagłębieniami, w których spotkać moŜna róŜne typy torfowisk niskich, w tym charakterystyczne dla tego mezoregionu torfowiska węglanowe. Szczególną funkcją Chełmskie- go OCK jest stworzenie regulatora warunków aerosanitarnych i hydrologicznych wokół uprzemysłowionego rejonu Chełma. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok za- Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat twierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Chełm T – (95,46 ha) 1 R Sobowice (Zawadówka) 2004 chełmski Torfowisko Sobowice Chełm Pn – wzgórze widokowe „Góra Dziewi- 2 P Kolonia Horodyszcze 1983 chełmski cza” (1,54 ha) Leśnictwo Góry Nadl. Chełm PŜ – stanowisko groszku wschodniokar- 3 P 1998 Chełm chełmski packiego (2,0 ha) Chełm miasto Chełm 4 P 1992 PŜ – wiąz szypułkowy ul. Lubelska 135b powiat grodzki Chełm miasto Chełm 5 P 1987 PŜ – wiąz szypułkowy ul. Lubelska 137 powiat grodzki Chełm miasto Chełm 6 P 1978 PŜ – miłorząb dwuklapowy ul. Reformacka 13 powiat grodzki Chełm, Plac Łuczkow- miasto Chełm 7 P 1987 PŜ – aljant gruczołowaty skiego powiat grodzki Pn – F Chełm miasto Chełm wzgórze widokowe (1,46 ha) „Grodzi- 8 P 1982 Góra Chełmska powiat grodzki sko” ( równieŜ miejsce kultu religijnego i stanowisko archeologiczne) Chełm miasto Chełm PŜ – jesion wyniosły, odmiana jedno- 9 P 1978 Góra Chełmska powiat grodzki listna Chełm, miasto Chełm PŜ – jesion wyniosły (2 szt.) iglicznia 10 P ul. św. Mikołaja, 1992 powiat grodzki trójcieniowa ul. Hrubieszowska Chełm 11 P Ludwinów 1987 PŜ – brzoza brodawkowata chełmski Chełm 12 P Zagroda 1987 PŜ – wierzba biała chełmski Chełm 13 P Uher 1986 PŜ – platan klonolistny chełmski Chełm PŜ – dąb szypułkowy, kasztanowiec 14 P Depułtycze Stare 1987 chełmski biały Siennica RóŜana PŜ – kasztanowiec biały, jesion wynio- 15 P Wierzchowiny 1988 krasnostawski sły, Siennica RóŜana 16 P Wierzchowiny 1988 PŜ – dąb szypułkowy krasnostawski Siennica Królewska Siennica RóŜana 17 P 1998 PŜ – lipa drobnolistna DuŜa krasnostawski Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej, rodzaj obiektu F – forma morfologiczna

34 Na obszarze arkusza znajduje się dwadzieścia pomników przyrody (tabela 6). Rady gmin utworzyły szereg uŜytków ekologicznych w obrębie lasów, są to głównie bagna śródle- śne i zbiorniki wodne. Brak jest niestety danych dotyczących ich lokalizacji oraz szczegóło- wych informacji. Sieć ekologiczna ECONET (Liro, 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla róŜnych regio- nów przyrodniczych kraju; obszary te są wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekolo- gicznymi zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych. W północno-wschodniej części arkusza występuje obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym naleŜącym do sieci ekologicznej ECONET (fig. 5) – Obszar Poleski (27M). W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 ochrona objęto: „Torfowisko Sobowice” (S) oraz projektowany obszar „Siennica RóŜana” (S)* (tabela 7).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Chełm na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1–obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 27M – Obszar Poleski 2–obszar węzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22K – Obszar Zamojski 3–korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 65k – Korytarz Wieprza 4–granica państwa

35 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru obszaru Kod obsza- Powierzchnia Lp. Typ obszaru i symbol ozna- Powiat ru Długość geo- Szerokość obszaru (ha) Gmina (w obrębie czenia na mapie Kod NUTS Województwo (w obrębie gr. geogr. arkusza) arkusza) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH06002 Torfowisko So- 1 B 23˚23’39’’ E 51˚7’9’’ N 175.4 PL312 lubelskie chełmski Chełm 4 bowice (S) PLH06009 Siennica RóŜana Chełm 2 B 23°25’4 E 51°2’46 N 133,7 PL312 lubelskie chełmski 0 (S)* Siennica RóŜana Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, S – specjalny obszar ochrony siedlisk; * – obszar projektowany

36 36

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady bytności człowieka w rejonie Chełma pochodzą z okresu paleolitu. Po- czątki osadnictwa sięgają 1800 lat p.n.e. W epoce Ŝelaza tereny nadbuŜańskie pozostawały pod wpływem związku plemiennego Lędzian – twórców systemu obronnego Grodów Czer- wieńskich. Jednym z takich grodów był Chełm, istniejący juŜ w IX w., jako drewniano- ziemny gród obronny. Powiązanie ziemi chełmskiej z Polską nastąpiło w 1392 r., gdy Chełm otrzymał prawa miejskie z rąk króla Władysława Jagiełły. Do okresu pierwszej wojny świa- towej ścierały się tu wpływy Rusi i Polski. O historii ziemi chełmskiej świadczą licznie wy- stępujące tu znaleziska archeologiczne, zabytkowe obiekty architektoniczne, mogiły i cmenta- rze. Okres II wojny światowej przyniósł ogromne zniszczenia oraz zagładę ludności Ŝydow- skiej, stanowiącej do 1939 r. niemal 50% mieszkańców Chełma. W mieście funkcjonował olbrzymi obóz jeniecki (Stalag 319), w którym zginęło blisko 100 tys. Ŝołnierzy polskich, rosyjskich, angielskich, belgijskich, włoskich i wielu innych narodowości. Najwięcej zabytków wpisanych do rejestru jest zlokalizowanych na terenie Chełma i Rejowca (tabela 8). W Chełmie większość zabytków jest połoŜona w obrębie zabytkowego zespołu urbanistycznego obejmującego centrum miasta. Pierwsza historyczna wzmianka o Siennicy RóŜanej pochodzi z 1 sierpnia 1419 roku. W miejscowości zachował się zabytkowy kościół zbudowany przez księdza Józefa Lisieckiego. W latach 1840–1844 zastąpiła go budowla murowana z kamienia i cegły, otynkowana, nadając jej styl modnego wtedy neogotyku. Drugim obiektem zabytkowym w miejscowości jest dwór otoczony parkiem. Obecny dwór jest dziełem Aurelego, który zaprojektował takŜe wówczas nowoczesny park krajobrazowy, z którego do naszych dni zachowało się sporo starych drzew, m.in. lipy drobnolistne, dąb szypułkowy, sosny wejmutki, jesion wysmukły i inne. We wsi Zagroda ochronie konserwatorskiej podlegają zabytkowy zajazd oraz park dworski. W Wierzchowinach w parku dworskim ochronie podlegają takŜe drzewa pomniko- we. Miejscowość Depułtycze powstała w wyniku podziału Depułtycz Królewskich; została załoŜona w 2000 r. z 68 gospodarstw i jest zamieszkana przez 335 osób. Znajdują się tutaj kurhany wczesnośredniowieczne (z mogiłą z powstania styczniowego), drewniana kapliczka z ok. 1940 r. oraz mogiła zbiorowa z okresu II wojny światowej. W Depułtyczach Królew- skich Kolonii zachowało się 8 domów drewnianych i 1 murowany, pochodzących z okresu międzywojennego. Ochroną konserwatorską obecnie objęty jest równieŜ park podworski.

37 Tabela 8 Zabytki na terenie miasta Chełm i Rejowca Lp. Lokalizacja Opis zespół urbanistyczny miasta obejmujący teren między Górą Chełmską (Górką 1 Chełm Chełmską), kościołem Reformatów i cerkwią prawosławną. 2 Chełm ruiny wieŜy obronnej (w d. Bieławinie). zespół dawnego szpitala wojskowego: teren zespołu wraz z historycznym Chełm 3 układem dróg oraz drzewostanem, zespół budynków d. szpitala, obecnie Bank ul. Hrubieszowska 102 PKO BP i WyŜsza Szkoła Dziennikarstwa, mur ogrodzeniowy. Chełm 4 d. boŜnica, obecnie Dom Technika NOT. ul. Kopernika 8 Chełm zespół d. katedry greckokatolickiej na Górce Katedralnej, kościół pokatedral- ul. Lubelska 2 i ul. Hru- ny, obecnie paraf. pw. Narodzenia NMP z wystrojem wnętrza i ruchomościa- 5 bieszowska (park miej- mi, mur otaczający d. cmentarz kościelny oraz d. szpital bazylianów, kostnica, ski „Górka”) kapliczka, cały mur otaczający zespół d. katedry greckokatolickiej. Chełm dawny cmentarz prawosławny przy Górce Katedralnej z częściowo zachowa- 6 ul. Lubelska 2 nym murem cmentarnym. Chełm 7 elewacje frontowe i piwnice kamienicy i oficyny. ul. Lubelska 8, 8a Chełm zespół popijarski: kościół, ob. paraf. pw. Rozesłania Świętych Apostołów wraz 8 ul. Lubelska 55 z wyposaŜeniem w zabytki ruchome. Chełm 9 ul. Lubelska 57 dwie kamienice. ul. Podwalna Chełm 10 dawny Magistrat. ul. Lubelska 63 Chełm część cmentarza rzymskokat. i prawosławnego obejmująca: kaplice grobowe 11 ul. Lwowska rodzin Bielskich i Zajdlerów, układ alei. Chełm 12 piwnice kamienicy. Pl. Łuczkowskiego 13 Chełm dawniej kinoteatr „Corso” („Apollo”), obecnie kościół polskokatolicki pw. 13 ul. Mickiewicza 14 Matki Boskiej Zwycięskiej. Chełm kościół rzymskokat. pw. św. Mikołaja (d. cerkiew greckokat.), dawne semina- 14 ul. Św. Mikołaja 4 rium duchowne. Chełm 15 pałac Kretzschmarów, obecnie Pałac Ślubów. ul. Pocztowa 50 zespół dawnego Instytutu Maryjskiego: budynki szkolne – skrzydła zachodnie, Chełm 16 południowe, wschodnie, mur ogrodzeniowy z dwiema bramkami, mur wydzie- ul. Reformacka 13 lający dawne ogrody klasztorne wewnątrz zespołu. Chełm zespół klasztorny poreformacki: kościół pw. św. Andrzeja wraz z wyposaŜe- 17 ul. Reformacka 13A niem w zabytki ruchome, klasztor, mur z bramą. Chełm cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa, wraz z wyposaŜeniem w zabytki 18 ul. Sienkiewicza 1 ruchome. zespół pałacowo-parkowy: pałac z wyposaŜeniem, oficyna, czworak, pozosta- 19 Rejowiec łość ogrodzenia z bramą, park. 20 Rejowiec dawna cerkiew unicka pw. św. Michała Archanioła, dzwonnica. Rejowiec 21 dom. Rynek 1

W Dębinie zachował się zespół dworsko-parkowy wraz z parkiem i aleją wjazdową, a w Wierzchowinach park dworski. Obiektem sakralnym objętym ochroną jest zlokalizowany w Podgórzu kościół parafialny pw. Świętej Trójcy, będący dawną cerkwią greckokatolicką. W kościele znajdują się zabytki ruchome.

38 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Chełm jest połoŜony w makroregionie WyŜyny Lubelskiej i Polesia Wołyńskiego, w województwie lubelskim, w granicach administracyjnych powiatu chełm- skiego i krasnostawskiego. Obszar arkusza Chełm jest rejonem rolniczym; uŜytki rolne zajmują około 75% powierzchni arkusza, lasy około 15%. Największymi ośrodkami przemysłowymi i miejskimi są miasta Chełm i Rejowiec Fabryczny, poza nimi występuje tu głównie osadnictwo typu wiej- skiego. Baza surowcowa na terenie arkusza obejmuje osiem złóŜ, w tym dwa złoŜa o znaczeniu krajowym lub regionalnym (złoŜe węgla kamiennego, złoŜe margli i kredy piszącej) oraz sześć złóŜ o znaczeniu lokalnym (złoŜa kruszywa naturalnego piaszczystego). Aktualnie eksploatowane są trzy niewielkie złoŜa kruszywa piaszczystego. Nie jest zagospodarowane złoŜe margli i kredy piszącej „Pokrówka” oraz złoŜe węgla kamiennego „Chełm II” i raczej nie naleŜy spodziewać się w najbliŜszym czasie działań inwestycyjnych dla ich zagospodarowania. Na terenie arkusza Chełm wyznaczono obszary perspektywiczne występowania węgla kamiennego, piasków i torfu, a takŜe obszary prognostyczne występowania ziemi krzemionkowej oraz kruszywa naturalnego. Na całym obszarze arkusza Chełm w węglanowych utworach kredy górnej występuje poziom wodonośny stanowiący główny zbiornik wód podziemnych GZWP 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamość). Ponad 98% powierzchni terenów objętych arkuszem Chełm bezwzględnie wyłączono z moŜliwości składowania odpadów. Na mapie wskazano jedynie obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Są to miejsca występowania na powierzchni terenu osadów piaszczystych, piaszczysto Ŝwirowych i bardzo silnie zwietrzałych glin rezydualnych przewarstwionych piaskami, mułkami. Decyzję o lokalizacji składowisk odpadów w ich granicach musi poprzedzić rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na wybór koniecznej na tych terenach dodatkowej przesłony podłoŜa – syntetycznej lub mineralnej. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów są bardzo niekorzystne. Główny uŜytkowy poziom wodonośny stanowi udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamość. Skały kolektorskie są pozbawione izolacji lub lokalnie słabo izolo- wane od zanieczyszczeń powierzchniowych przepuszczalnymi osadami czwartorzędowymi. Wody kredowe i lokalnie występujące czwartorzędowe pozostają w łączności hydraulicznej,

39 a ich zasilanie odbywa się na drodze bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych. Dla całego terenu stopień zagroŜenia wód określono na bardzo wysoki, podrzędnie wysoki. W dokumentacji zbiornika wnioskuje się o jego ochronę na całej powierzchni, w tym o zakaz lokalizacji składowisk odpadów bez naleŜytego zabezpieczenia przed przenikaniem zanie- czyszczeń do podłoŜa. Odpady moŜna deponować na terenach objętych arkuszem ŚwierŜe (nr 753) Niewielka część obszaru arkusza objęta jest ochrony, którą stanowi Pawłowski Obszar Chronionego Krajobrazu i Chełmski Obszar Chronionego Krajobrazu. W pobliŜu Chełma jest zlokalizowany rezerwat torfowiskowy „Torfowisko Sobowice”. Na obszarze arkusza znajduje się dwadzieścia pomników przyrody. W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 ochroną objęto „Torfowisko Sobowice” (S) oraz projektowany obszar „Siennica RóŜana” (S). PołoŜenie arkusza w pobliŜu granicy Unii Europejskiej z Ukrainą, korzystne warunki glebowe, liczne obiekty przyrody i krajobrazu oraz lokalizacja 2 ośrodków miejskich sprzyja- ją rozwojowi przemysłu, rolnictwa oraz agro i ekoturystyki.

XIV. Literatura

ALBRYCHT A., 2001 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem ele- mentów ochrony środowiska gminy Rejowiec. Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” SA, Zakład w Lublinie. BIELECKI H., 1969 – Sprawozdanie geologiczne o jakości i zasobach piasków budowlanych w Chełmie /koło CPN/. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. BOJARSKI R., 1967 – Orzeczenie geologiczne z wierceń zwiadowczych za ziemią krze- mionkową w rejonie Chełm-Rejowiec. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. PWN, Warszawa.

CHWESIUK Z., 2002 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Lechówka dz. nr 87” dla potrzeb produkcji klinkieru, budownictwa i drogownictwa. Woj. Arch. Geol., Lublin.

CHWESIUK Z., 2004a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Lechówka dz. nr 86” dla potrzeb produkcji klinkieru, budownictwa i drogownictwa. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie.

CHWESIUK Z., 2004b – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Lechówka dz. nr 97/1 i 101/1”. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Cheł- mie.

40 CHWESIUK Z., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Lechówka dz. nr 97/1 i 101/1”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. CHWESIUK Z., GRZYWNA Z., 1992 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego do prac budowlanych w miejscowości Rejowiec Fabryczny, ul. Narutowicza. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. CIEŚLIŃSKI S., RZECHOWSKI J., 1995 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, arkusz Chełm, Horodło; B – mapa bez utworów czwartorzędowych. Państwowy In- stytut Geologiczny, Warszawa. CYWICKA K., 1986 – Sprawozdanie ze zbierania materiałów geologicznych do projektu badań za surowcem ilastym w północnej części woj. chełmskiego pod kątem przy- datności do lokalnej produkcji ceramiki budowlanej. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. CZAJA-JARZMIK B., 1983 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego do robót drogowych „Rybie”. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. DROBEK Z., 1968 – Sprawozdanie z wierceń eksploatacyjnych na złoŜu piasku w rejonie Chełma Lubelskiego, pow. Chełm, woj. lubelskie. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. GOLĘDZINOWSKI L., MAKOWSKA A., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surow- ców ilastych ceramiki budowlanej w Horodyszczach. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZCZYK W. 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HARASIMIUK M., JEZIERSKI W., 2006 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Chełm. CAG PIG Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000 – 2005. Państwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. KASPRUK S., CZAJA-JARZMIK B, 1979 – Sprawozdanie z wierceń eksploatacyjno- rozpoznawczych na złoŜu kruszywa naturalnego „Krzywowola”. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie.

41 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwa Naukowe PWN, War- szawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1984 – Surowce mineralne środkowowschodniej Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KRAJEWSKI S., BINDER A., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Chełm. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KULCZYCKA J., 1978 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za piaskami sarmatu w rejonie Janów-Zawadówka. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. LIRO A. (red.) i in., 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ŁOZA K., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 wraz z projektem zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego na dz. nr 730, 729, 728 w miejscowości Zagroda, gm. Siennica RóŜana. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ŁOZA K., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków w kat. C1 na działkach nr 726 i 727 w miejscowości Zagroda, gm. Siennica RóŜana, pow. Krasnystaw, woj. lubelskie. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MASZOŃSKA D., SIDEŁ G., WÓJTOWICZ J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza w skali 1:50 000, arkusz Chełm. Cent. Arch. Geologiczne, Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uw- zględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZYŃSKI B., (red) SADURSKI A., (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa.

42 PILIPCZUK I., PASIECZNA A., DYJOR K., 1982 – Dokumentacja geologiczna złoŜa węgla

kamiennego – Lubelskie Zagłębie Węglowe, obszar „Chełm II”, kat. C2. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA, KIERSNOWSKI, 2008 – Perspektywy poszukiwań gazu ziemnego w skałach ilastych (shale gas) oraz gazu ziemnego zamkniętego (tight gas) w Polsce. Biul. Pań- stw. Inst. Geol. Nr 429, s. 145–152.

PTAK E., 2000 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoŜa węgla kamiennego „Chełm II” w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Lublinie, 2003 – Stan środowi- ska w województwie lubelskim w 2002 r. Raport Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie – Stan środowiska w województwie lubelskim w roku 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 2010 [http://www.wios.lublin.pl/tiki-page.php?pageName=środowisko]. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny od- powiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi: DzU nr 116, poz. 503. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165, poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów DzU nr 62, poz. 628. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód: DzU nr 32, poz. 284. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych: DzU nr 162, poz. 1008. RUŚKIEWICZ M., 1973 – Określenie zasobów perspektywicznych ziemi krzemionkowej w rejonie Janów-Leonów, pow. Chełm Lubelski, woj. lubelskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RYBICKI J., BRZEZINA R., 1989 – Dokumentacja geologiczna rezerw ziemnych dla potrzeb budowy zbiornika wodnego „śółtańce” k. Chełma. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie.

43 RZECHOWSKI J., 1996 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chełm, Horo- dło; A – mapa utworów powierzchniowych. Państwowy Instytut Geologiczny, War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa SZAJNER W., 1966 – Sprawozdanie z wierceń poszukiwawczych piasków i pospółek w rejonie Janowa k. Chełma Lubelskiego. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. SZYMAŃSKA G., 1984 – Sprawozdanie z badań geologicznych przeprowadzonych za piaskami do robót drogowych; miejscowość Janów, pow. Chełm, woj. Chełm. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. ŚWIERKOSZ W., 1973 – Sprawozdanie z robót geologiczno-poszukiwawczych za piaskami kwarcowymi do produkcji szkła rejon Chełma, miejscowość Chełm-Janów, pow. Chełm, woj. lubelskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., Tylek K., 1974 – Dokumentacja geologiczna złoŜa margli i kredy pi-

szącej dla przemysłu cementowego „Pokrówka” w kat. C2, gmina Chełm, woj. lubelskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU nr 39, poz. 251 z 2007 r. tekst jednolity. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. WÓJCIK L., GRUSZCZYŃSKI T., 1986 – Karta rejestracyjna złoŜa piasku „Ostrów Krup- ski”. Woj. Arch. Geol., Lublin; Oddz. Zamiejsc. w Chełmie. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 1999 – Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZDANOWSKI A. (red.), 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010a – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. Wołkowicz S) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagłębie Węglowe. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad. Warszawa.

44 ZDANOWSKI A., 2010b – Jakość węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Biul. Państw. Inst. Geol. Nr 439, s. 189-196. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm- Zamość). Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.