„Nowego Jedwabnego Szlaku”. Retoryka a Rzeczywistość

Chiński projekt „Nowego Jedwabnego Szlaku”. Retoryka a rzeczywistość

Raport Ośrodka Badań Azji Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Akademii Sztuki Wojennej sierpień 2017

Autorzy: Alicja Bachulska, Marek Borys, Jan Gaspers, Krzysztof Iwanek, Przemysław Lesiński, Michał Lubina, Dragan Pavlićević, Łukasz Sarek, Siegfried O. Wolf, Chris Zambelis

Redakcja: Krzysztof Iwanek, Oskar Pietrewicz

Ośrodek Badań Azji Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Akademia Sztuki Wojennej al. gen. A. Chruściela „Montera” 103 00-910 Warszawa

Tel.: 261-814-484 E-mail: [email protected] Twitter: @osrodekazji

Wszelkie opinie i uwagi na temat publikacji proszę przesyłać na ww. adres e-mail.

Spis treści

Podsumowanie raportu ...... 5

Podsumowania tekstów ...... 19

Rosja Michał Lubina ...... 31

Kazachstan Łukasz Sarek ...... 37

Uzbekistan Łukasz Sarek ...... 69 Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan Marek Borys ...... 91 Białoruś Łukasz Sarek ...... 115

Bałkany Dragan Pavlićević ...... 137

Węgry i Czechy Krzysztof Iwanek ...... 147

Polska Alicja Bachulska ...... 165 Niemcy Jan Gaspers ...... 181 Afganistan Przemysław Lesiński ...... 189 Pakistan Siegfried O. Wolf...... 197

Bliski Wschód Chris Zambelis ...... 203

Iran ...... 211

| 3

Podsumowanie raportu

Cele raportu. Niniejszy raport omawia gospodarcze i polityczne aspekty chińskiej inicjatywy „Nowego Jedwabnego Szlaku” (NJS) względem wybranych państw Europy i Azji. Chociaż ogłoszona w 2013 r. inicjatywa NJS zdobyła w ciągu ostatnich lat ogromną popularność, w jej opisach przeważa warstwa deklaratywna, brak konkretów, skłonność zaliczania do niej niemal wszystkich zagranicznych projektów chińskich i bezkrytyczne powtarzanie retoryki narosłej wokół tego projektu. Raport nie analizuje dość mglistej całości projektu ani nie omawia wszystkich wspominanych w nim państw i wszelkich aspektów ich stosunków z Chińską Republiką Ludową. Ze względu na geograficzną i gospodarczą pozycję Polski pominięto kwestie handlu morskiego i takie regiony jak Azja Południowo-Wschodnia. Wybrano przede wszystkim te państwa, które leżą w geograficznym pasie między Chinami a Polską i jej sąsiedztwem. Są to: Rosja, pięć państw Azji Centralnej, Białoruś, państwa bałkańskie, państwa Grupy Wyszehradzkiej i Niemcy. Do raportu dołączono również teksty o Afganistanie, Pakistanie, Iranie i szerzej: Bliskim Wschodzie. Dzięki temu uzyskano bogatszy materiał porównawczy oraz rozpatrzono działania chińskie w kierunku Bliskiego Wschodu i Azji Południowej.

W raporcie próbowano ustalić, czy w stosunkach gospodarczych danego państwa z Chinami warstwa oficjalna i retoryczna (w tym retoryka chińska) przystaje do rzeczywistego stanu stosunków gospodarczych, a także czy w danym państwie istnieje obecnie korzystny klimat polityczny do współpracy z Chinami. Wzięto pod uwagę z jednej strony oficjalne deklaracje stron i podpisane umowy, a z drugiej dane gospodarcze. Starano się zdefiniować interesy stron i zasygnalizować możliwy kształt współpracy tych państw z Chinami w najbliższej przyszłości. Nie analizowano innych aspektów relacji takich jak kultura, nauka czy bezpieczeństwo, chociaż w niektórych tekstach ten ostatni aspekt został zaznaczony.

Przyjęte w raporcie rozumienie „Nowego Jedwabnego Szlaku”. W tekstach posługujemy się skrótem NJS na oznaczenie pojęcia „Nowy Jedwabny Szlak” (New Silk Road; 新丝绸之路, xin sichou zhi lu). Jest to obecnie termin nieformalny. W chińskiej dyplomacji w ostatnich latach używano zwrotu „Jeden Pas, Jedna Droga” (One Belt, One Road; 一带一路, yi dai yi lu), z czego „Jeden Pas” miał opisywać nowe szlaki lądowe, zaś „Jedna Droga” nowe trasy morskie1. Stopniowo jednak w języku angielskim formalnym terminem stała się „Belt and Road Initative”, czyli „Inicjatywa Pasa i Szlaku” (po chińsku nosi jednak tę samą nazwę co wcześniej:一带一路, yi dai yi lu ). Ostatni zorganizowany przez Pekin szczyt (maj 2017) nosił nazwę Belt and Road Forum for International Cooperation. Będąc świadomymi formalnych określeń, uważamy jednak, że w polskim obiegu publicystycznym najszerzej przyjął się zwrot „Nowy Jedwabny Szlak” i tego pojęcia będziemy używać.

Podsumowanie raportu | 5 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Tak w Polsce, jak i wielu innych państwach NJS jest wyobrażany przede wszystkim jako projekt budowy nowej infrastruktury, szczególnie logistycznej2. Niezliczone publikacje na temat NJS oferują wizje tworzenia nowych połączeń kolejowych, zakładania nowych centrów logistycznych, rozbudowy portów itp. Bardzo potoczna wizja NJS zakłada, że dzięki tym połączeniom będzie kwitnąć handel z Chinami, a nowa infrastruktura, po części zbudowana i po części sfinansowana przez chińskie podmioty, służyć będzie wielu krajom. Jednakże w naszym rozumieniu na poziomie gospodarczym projekt NJS jest przede wszystkim budową nowego ładu gospodarczego opartego na sieci łańcuchów wartości, które są tworzone przez Chiny lub zgodne z interesami Chin. Budowa tudzież rozbudowa infrastruktury może stanowić jeden z istotnych elementów tej sieci, ale nie jest to jedyny jej aspekt. Budowa tych łańcuchów wartości odbywa się m.in. poprzez sytuowanie zakładów produkcyjnych na nowych obszarach m.in. po to, aby omijać zewnętrzne obostrzenia (np. unijne), produkować na potrzeby chińskiego rynku lub nowych rynków. Projekty chińskie nie zawsze przebiegają według spójnych geograficznie tras, ale kierują się logiką gospodarczą.

W najbardziej stereotypowej wizji (wielkich, tworzących jedną całość połączeń infrastrukturalnych) NJS powstaje w dużo mniejszym stopniu niż wskazywałaby na to retoryka i w sposób znacznie mniej spójny geograficznie niż wskazywałyby na to rozpowszechniane mapy. Nie powstaje np. nowe połączenie kolejowe przez Rosję do Europy, choć chińskie firmy korzystają z już istniejącej infrastruktury. Powstawanie infrastruktury w skali dorównującej retoryce zauważyć można jedynie w Pakistanie; być może do tej kategorii można również zaliczyć Birmę. Te dwa państwa mają jednak kluczowe znaczenie geostrategiczne dla Pekinu. Niewykluczone, że chińska działalność w tych państwach osiągnęłaby ten sam pułap i bez idei NJS. Podobne wnioski można wysnuć względem chińskiej działalności w Azji Centralnej. Chińskie firmy i fundusze przyczyniają się do budowy szeregu projektów infrastrukturalnych na świecie, ale te nowe inicjatywy nie tworzą spójnego łańcucha połączeń3.

Rozpowszechniona, „infrastrukturalna” wizja NJS jest bardzo przydatna retorycznie. Orędownicy idei NJS przedstawiają różnym państwom alternatywę wziętą niemalże ze średniowiecznych wyobrażeń o szlakach handlowych. Według nich można albo być częścią Nowego Jedwabnego Szlaku, albo nie. Ten drugi wybór ma grozić gospodarczą marginalizacją. Taka alternatywa jest fałszywa jeśli zauważy się, że NJS nie jest tożsamy z wielkim pasmem połączeń. W związku z tym należy raczej zastanowić się, jak skorzystać z rozmaitych projektów gospodarczych, które pod parasolem NJS oferuje Pekin, a także czy są one realne i korzystne.

Istniejące połączenia kolejowe między Europą i Chinami nie są także tak dochodowe jak to się często przedstawia. Szczególnie dla Polski ich obecne znaczenie gospodarcze jest bardzo ograniczone. Rozbudowa transportu kolejowego jest także znacznie droższa niż utrzymanie obecnego transportu morskiego między Chinami a Europą, który na dodatek nie jest dużo wolniejszy od lądowego. Na przykład transport morski z Shenzhen do

6 |

Hamburga obectnie trwa ok. 30 dni, zaś transport kolejowy kilkanaście dni. Niewiele jest produktów, dla których taka różnica byłaby istotna. O ile budowa nowej linii kolejowej jest bardzo kosztowna, o tyle dostępność kontenerowców jest na tyle wysoka, że rozszerzenie istniejącego transportu morskiego nie wiązałoby się z koniecznością dokonania znaczniejszych inwestycji.

Jest faktem, że rozwój transportu lądowego na zachód od Chin ma dla Pekinu wielkie znaczenie. Pozwala to rozwinąć zachodnie, zaniedbane prowincje ChRL i przesunąć część chińskiego handlu i zaangażowania w głąb Azji. Dzięki temu część chińskich działań nie będzie mogła być zablokowana przez USA, których bazy wojskowe opinają sieć szlaków morskich. Stworzenie nowych tras zmniejsza także zależność ChRL od transportu przez cieśninę Malakka, przez którą dociera większość transportu morskiego do Chin (poza szlakami łączącymi z Amerykami), a która mogłaby być łatwo zablokowana w razie konfliktu. Tym niemniej przeniesienie większości czy całości wymiany handlowej na wewnętrzne szlaki Eurazji jest obecnie nierealne ze względów gospodarczych i geograficznych.

Nie należy także wierzyć retoryce przestawiającej NJS jako projekt równomiernych i obopólnych korzyści. Projekt ten ma przede wszystkim pomóc samym Chinom, w tym służyć długofalowym celom ekspansji firm chińskich i budowie globalnej pozycji politycznej. W krótkiej perspektywie zaś projekt NJS ma także rozwiązać problem chińskiej nadprodukcji. Chińskie firmy chcą na przykład przenosić część produkcji przemysłowej m.in. do państw Azji Centralnej, gdyż koszty produkcji w Chinach i negatywny wpływ na środowisko zdecydowanie wzrosły. Część społeczeństw Azji Centralnej sprzeciwia się tym dążeniom. Mówienie o obopólnych korzyściach nie jest tu zupełnie bezpodstawne, ale jest znacznym uproszczeniem, które pomija obustronne problemy.

Ponadto popularna wizja NJS przedstawia Chiny rozdające rozmaitym państwom miliardy dolarów na infrastrukturę, pomijając przy tym fakt, że większość chińskiego finansowania ma tak naprawdę charakter pożyczek (patrz niżej). Nazywanie projektu NJS „chińskim planem Marshalla” – co zdarza się nielicznym komentatorom na świecie i licznym w Polsce4 – jest zupełnym nieporozumieniem. Plan Marshalla był znacznie bardziej konkretny i wężej zakrojony; przede wszystkim zaś tylko część jego funduszy była dysponowana w postaci kredytów, część zaś stanowiła bezzwrotną pomoc rozwojową, a tej drugiej Chiny udzielają w wąskim zakresie. Takie porównania dobrze ilustrują poziom emocji, retoryki i niewiedzy otaczający projekt NJS. Nie oznacza to jednak, że z rozmaitych projektów chińskich nie można osiągać korzyści.

Podsumowanie raportu | 7 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Wnioski z raportu

1. Polska nie odniesie większych korzyści w staniu się krajem tranzytowanym między Chinami a Europą. Obecnie na przykład przez nasz kraj przejeżdżają pociągi towarowe kursujące między Europą Zachodnią a Chinami, ale Polska w niewielkim stopniu uczestniczy w tym handlu (doświadcza tego także Białoruś). Należy natomiast zabiegać o chińskie wsparcie przy powstawaniu projektów infrastrukturalnych takich jak nowe centra przeładunkowe itp. pod warunkiem, że będzie to sprzyjało przede wszystkim polskiemu eksportowi.

2. Dla Polski dumping chińskich towarów nie jest korzystny a mechanizmy i struktury unijne stanowią przydatną ochronę przed tego typu nieuczciwą konkurencją. Dumping ten ma m.in. rozwiązywać problem nadprodukcji w chińskiej gospodarce. W Chinach nadprodukcja dotyczy również sektorów produkujących na potrzeby infrastruktury. Występuje ona m.in. w produkcji cementu i stali oraz w przemyśle kolejowym (np. konstrukcja pociągów dużych prędkości). W wyniku tego poszukuje się dla niego rynków zagranicznych. Takie czynniki wpłynęły zapewne na powstanie idei NJS. Budowa infrastruktury w innych państwach daje szansę na sprzedanie tam chińskich produktów z tej branży. Import części produktów tego sektora nie musiałby być korzystny dla polskiej gospodarki, jeśli polskie firmy też mogłyby takie produkty zapewnić. Podobnie niekorzystna byłaby sytuacja, w której kontrakt budowlany wygrywałaby chińska firma, która następnie importowałaby z Chin produkty, które są dostępne również w Polsce (np. stal). Jeśli jednak chińskie podmioty będą udzielać pożyczek na rzecz budowy infrastruktury, licząc na zdobywanie nowych rynków, to kraje takie jak Polska mogą z niektórych projektów odnieść korzyści pod warunkiem, że nacisk zostanie położony na same inwestycje, a nie kontrakty budowlane dla chińskich firm.

3. Polska powinna szukać sposobów na zabezpieczenie swoich firm wtedy, gdy oferują one innowacyjne rozwiązania, ale mogą zostać wykupione np. przez kapitał chiński. Jest to bowiem w praktyce sprzedaż technologii i rozwiązań innemu państwu zanim ich zastosowanie zostanie na dobre wdrożone przez polskie przedsiębiorstwa. Charakter chińskich inwestycji m.in. w Niemczech (ale także np. we Włoszech i w przyszłości zapewne w Czechach) wskazuje, że wielu chińskim firmom zależy na transferze technologii. Często mogą w tym celu wykupywać nie tylko duże przedsiębiorstwa, ale także start-upy, które dysponują innowacyjnymi rozwiązanami, ale nie mają większego kapitału.

4. Dużo bardziej korzystne są zazwyczaj inwestycje typu greenfield, które m.in. przyczyniają się do tworzenia większej ilości miejsc pracy. Dla Polski korzystna może być zatem sytuacja, w której chińskie firmy próbowałyby przenieść część działalności na teren Unii. To może w przyszłości dziać się częściej, gdyż chińskie przedsiębiorstwa będą szukały sposobów na ominięcie unijnych obostrzeń handlowych.

8 |

W takim wypadku nasz kraj ma szansę na przyciągnięcie chińskich inwestycji, gdyż może zaoferować wykwalifikowaną siłę roboczą, ale niższe koszty niż Europa Zachodnia. Warszawa winna zatem przygotowywać odpowiednie rozwiązania prawne, marketingowe i infrastrukturalne (jak np. specjalne strefy ekonomiczne czy parki przemysłowe) w celu przyciągania chińskich inwestycji typu greenfield.

5. Polsce powinno zależeć na tych chińskich inwestorach, którzy poszukują stabilności, a nie tych, którzy rozwijają działalność w obszarach słabszej kontroli państwowej. Chińskie inwestycje w Europie Środkowo-Wschodniej były w ostatnich kilku latach często nakierowane na odnajdywanie najsłabszych punktów, tj. państw ze słabszą kontrolą rządową, słabszymi zabezpieczeniami prawnymi i wyższym poziomem korupcji itp. (patrz tekst „Bałkany”). W 2014 r. Liu Zuokui z Chińskiej Akademii Nauk Społecznych za perspektywiczne dla chińskich inwestycji wskazał najsilniejsze gospodarczo i najstabilniejsze państwa Europy Środkowo-Wschodniej, tj. państwa Grupy Wyszehradzkiej, na czele z Polską. Tymczasem w ostatnich latach do inwestycji w regionie doszło m.in. w państwach takich jak Serbia oraz Bośnia i Hercegowina (ale także w Czechach). Świadczyło to o tym, że w ostatnim okresie podjęto w Chinach po części politycznie motywowaną decyzję o inwestowaniu m.in. w tych obszarach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie występuje słabsza kontrola państwa. Sami chińscy prywatni inwestorzy – gdy ich działalność nie jest po części kierowana impulsem rządowym – bez wątpienia cenią stabilne rynki i okrzepłe struktury państwowe.

6. Polska powinna zabiegać o swój wizerunek rynku stabilnego zarówno gospodarczo, jak i politycznie. Prywatne firmy chińskie nadal decydują się na inwestycje na rynkach o niższym poziomie ryzyka (np. Niemcy) niż mniej pewnych (np. Kazachstan, Rosja). Ogłoszenie inicjatywy NJS najwyraźniej nie spowodowało zmian w tym względzie. Co więcej, w niektórych państwach od czasu ogłoszenia projektu NJS wartość chińskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych spadła. Wzrosła jednak m.in. w Niemczech. Natężenie i rozkład prywatnych inwestycji chińskich wydają się związane raczej z mnogością aspektów składających się na obecną koniunkturę gospodarczą, a nie z narodzinami idei NJS. Podobne wnioski można wysnuć względem handlu. Natura stosunków gospodarczych między większością omawianych państw a Chinami od początku deklaracji idei NJS w 2013 r. nie zmieniła się. Na przykład w handlu z Rosją, państwami Azji Centralnej i Białorusią Chiny dalej są zainteresowane głównie importem surowców i eksportem dóbr przetworzonych. Natura relacji gospodarczych nie zmieniła się także względem Polski i regionu V4.

7. Należy obserwować działalność chińskich instytucji, które mają możliwość finansowania projektów zaliczanych do NJS: (1) stworzony przez Chiny Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB); (2) Fundusz Nowego Jedwabnego Szlaku (Silk Road Fund); (3) dwa fundusze stworzone na Europę Środkowo-Wschodnią (patrz niżej); (4) wielkie chińskie banki jak: Export-Import Bank (Exim Bank)5, China Development Bank (CDB), Industrial and Commercial Bank of China (ICBC), Bank of

Podsumowanie raportu | 9 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

China (BoC) czy China Construction Bank of China (ABC). Exim Bank i CDB należą do kategorii policy banks (banków realizujących strategie państwowe). Pekin dalej w większym stopniu wspiera finansowo własne banki niż organizacje międzynarodowe, w których działalności uczestniczy, co jednak oznacza większą kontrolę chińskich władz nad inwestycjami pochodzącymi z tych banków i mniejszą transparentność ich funkcjonowania.

Chociaż to AIIB postrzegane jest jako jedno z głównych narzędzi projektu NJS6, starszy Exim Bank ma tak naprawdę znacznie większe fundusze i możliwości7. Z funduszy Exim Bank i instytucji w Europie Środkowo-Wschodniej w 2014 r. powstał China-CEE Investment Cooperation Fund o początkowym kapitale 500 mln dolarów, którego celem jest wspieranie inwestycji w Europie Środkowo-Wschodniej. Do zarządzania tym funduszem powstała z kolei China-CEE Equity Partners, z główną siedzibą w Polsce. Większość dotychczasowych inwestycji China-CEE Investment Cooperation Fund została zrealizowana w naszym kraju (głównie w latach 2014–2015)8. Dalsze inwestycje funduszu w Polsce są zatem możliwe. Jeszcze większe możliwości finansowe ma powstały w 2016 r. i utworzony przez ICBC fundusz Sino-CEE Fund (China-Central Eastern Europe), który ma dysponować 10 mld euro, z czego 1 mld na Polskę.

Fundusz Nowego Jedwabnego Szlaku powstał w 2014 r., czyli w rok po ogłoszeniu inicjatywy NJS. W praktyce jednak jego rola względem projektu NJS dopiero się klaruje. Jak dotąd fundusz dokonał inwestycji, które bez wątpienia nie składają się na „infrastrukturalną” wizję NJS, ale pasują do szerszej gospodarczej strategii ChRL9. W marcu 2017 r. pojawiły się informacje, że fundusz może szukać inwestycji w Europie10; pozostaje zatem śledzić jego działalność. Fundusz początkowo otrzymał kapitał w wysokości 40 mld dolarów, następnie jednak podczas wspomnianego forum w Pekinie w maju 2017 r. ogłoszono przyznanie mu kolejnych 14,5 mld dolarów (jeszcze większą sumę podczas tego samego forum przewodniczący Xi Jinping obiecał Exim Bankowi).

8. Powtarzanie retoryki NJS i prochińska postawa nie muszą gwarantować wzrostu chińskich inwestycji i współpracy gospodarczej. W ostatnich latach m.in. prezydent Aleksandr Łukaszenka wykazał wyraźnie prochińską postawę, a mimo to na Białorusi nie doszło do znacznego wzrostu chińskich inwestycji. Prezydent Miloš Zeman dał się poznać jako jeszcze bardziej prochiński przywódca, ale główny pakiet chińskich inwestycji, jakie otrzymały Czechy w latach 2015–2016 miał wyraźny impuls polityczny i jest kwestią dyskusyjną, czy napynęły one tam, gdzie najbardziej potrzebowała tego czeska gospodarka. Polityka chińska wpływa na charakter zagranicznych inwestycji chińskich nie tylko dlatego, że wiele chińskich firm jest państwowych, ale także dlatego, że wiele firm prywatnych jest powiązanych z aparatem władzy. Nawet prywatne inwestycje firm chińskich mogą być zatem po części motywowane politycznie i to w pewnym stopniu sprawdziło się w Czechach. Chociaż dbałość o dobre relacje

10 |

z Pekinem jest istotna, nasze cele gospodarcze względem współpracy z Chinami powinny być zakrojone wężej, skromniej, konkretniej i bez upolitycznienia.

9. Angażując się w projekty chińskie pod znakiem NJS Polska będzie musiała równoważyć współpracę z Chińczykami ze stosunkami z państwami Unii i USA. NJS jest chińską inicjatywą polityczną i jako taka jest sceptycznie odbierana przez państwa Europy Zachodniej i USA. Pokazało to niedawne (maj 2017) Forum Inicjatywy Pasa i Szlaku w Pekinie, w którym USA i państwa „starej Unii” wzięły udział, ale w sposób zdystansowany. Kraje te obawiają się, że projekt ten zwiększy polityczną i gospodarczą dominację Chin, szczególnie w Eurazji. Z perspektywy amerykańskiej inicjatywa NJS pokazuje, że teraz Chiny przejęły od USA prymat w głoszeniu globalizacji i że Pekin jest już w stanie realizować światowe inicjatywy dyplomatyczne na poziomie dotąd dostępnym tylko Waszyngtonowi. Na przykład hasło „Nowego Jedwabnego Szlaku” (New Silk Road) kilka lat przed Chińczykami głosili Amerykanie. Miał być to jeden z flagowych projektów administracji prezydenta Baracka Obamy. Został on ogłoszony w 2011 r. i zakładał budowę połączeń między Azją Centralną a regionem Morza Arabskiego. Jednakże amerykański projekt „Nowego Jedwabnego Szlaku” okazał się mglistą i nigdy niezrealizowaną ideą, podobnie jak plany Unii Europejskiej co do znacznego pogłębienia relacji z Azją Centralną. Tymczasem już w okresie, gdy USA i UE ogłaszały te plany, Chiny skutecznie rozbudowały swoje połączenia z Azją Centralną. Wreszcie w 2013 r. Pekin przejął nawet samo hasło „Nowego Jedwabnego Szlaku’’. Nie ma zatem wątpliwości, że idea NJS jest także orężem politycznej rywalizacji Pekinu z Waszyngtonem na arenie międzynarodowej. Nie powinien być to jednak dla Polski powód do unikania jakiejkolwiek współpracy z Chinami, tym bardziej, że również państwa Europy Zachodniej – m.in. Niemcy – odnoszą i będą odnosić korzyści w kontaktach gospodarczych z Chinami.

10. Gospodarcze i polityczne znaczenie NJS nie jest w wystarczający sposób omawiane przez polskie kręgi rządowe i administracji publicznej. Jak dotąd dyskusja ogranicza się głównie do debat w polskich kręgach akademickich. W Niemczech urzędnicy z różnych instytucji dyskutowali między sobą znaczenie wpływu NJS dla polityki rozwoju, a MERICS, czołowy niemiecki think-tank zajmujący się Chinami opublikował raport o znaczeniu NJS dla stosunków Chin z różnymi państwami Europy. W tworzeniu tego raportu wzięli reprezentanci różnych europejskich think- tanków.

11. Polski rząd będzie musiał brać pod uwagę pozytywne opinie o inicjatywie NJS, które coraz częściej pojawiają się w opinii publicznej, w tym w polskiej prasie. Opinie te nierzadko prowadzą do rozprzestrzeniania się błędnych wyobrażeń i do powstawania oczekiwań, którym trudno będzie sprostać. Inicjatywa NJS jest – niezależnie od jej potencjału gospodarczego – bardzo szeroko zakrojonym projektem dyplomatycznym i pierwszym tak udanie realizowanym przez Pekin na poziomie globalnym. NJS jest realizowany równolegle na poziomie hard power i soft power. W tym

Podsumowanie raportu | 11 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 drugim aspekcie projekt już odniósł wielki sukces wizerunkowy11. Idea NJS jest promowana nie tylko w dokumentach rządowych, chińskich mediach czy na konferencjach, ale poprzez wiele innych instrumentów, takich jak festiwale i stypendia, a nawet filmy i opowieści na dobranoc12. Rolę odgrywają tu m.in. chińskie państwowe instytucja, media i Instytuty Konfucjusza. W ramach inicjatywy NJS Chinom udało się zaprezentować jako państwo, z którym warto współpracować gospodarczo, ale także kraj odpowiedzialny, dbający o bezpieczeństwo różnych regionów i zapewniający takie inicjatywy, jakich inne państwa potrzebują. W projekcie NJS bardzo widoczne jest zapewnianie innych państw, że cała inicjatywa wynika właśnie z potrzeb i sugestii tych krajów, a nie tylko z chińskiego planowania.

Chiny są też w stanie coraz skuteczniej prezentować się jako kraj zapewniający tego rodzaju pomoc, której coraz rzadziej udzielają Stany Zjednoczone. Sukces retoryki NJS jest też zatem probierzem globalnej rywalizacji między USA a ChRL. W perspektywie krótkoterminowej dyplomacji Chin może pomagać także fakt, że nowy prezydent USA Donald Trump przedstawia się jako zwolennik izolacjonizmu gospodarczego i w dziedzinie bezpieczeństwa. Dzięki temu Pekin może łatwiej przedstawiać siebie jako orędownika globalizacji i liberalizacji, odbierając tę rolę Waszyngtonowi.

Retoryka wokół inicjatywy NJS sprawiła, że terminy takie jak „New Silk Road”, „One Belt, Road” czy „Belt and Road Initiative” są powtarzane w wielu państwach; organizuje się na ich temat konferencje, pisze się na ich temat publikacje itp. (i w wielu wypadkach inicjatywa nie wychodzi od strony chińskiej). Wielu odbiorców najwyraźniej faktycznie uwierzyło, że projekt ten może radykalnie odmienić sytuację ich państwa. Warto zwrócić uwagę, że m.in. zarówno w Polsce, jak i Czechach niektórzy komentatorzy zaczęli twierdzić, że to właśnie ich kraj będzie punktem węzłowym „Nowego Jedwabnego Szlaku”.

NJS pomaga budować pozytywny wizerunek Chin szczególnie tam, gdzie dotąd Chiny były mniej znane lub ich wizerunek nie był pozytywny. Tu projekt NJS odgrywa retoryczną rolę także wobec naszego regionu. W Europie Środkowo-Wschodniej Chiny były dotąd mało znane, a inicjatywa NJS już teraz stała się jednym z ważnych i wyjątkowo pozytywnych elementów wizerunku Państwa Środka. Wobec polskiej opinii publicznej wizerunek NJS pomaga zwalczać negatywne wyobrażenia o Chinach i zatrzeć wrażenie po kontrowersji wokół budowy autostrady A2. Ową poprawę wizerunku Chin na bazie inicjatywy NJS widać jednak i w takich państwach jak Rosja. NJS zaczął się również wpisywać w retorykę polityczną niektórych państw. Najbardziej jaskrawym przykładem są państwa, których nowe strategie narodowe celowo odwołują się do chińskiej idei NJS i mają się z nią uzupełniać. Za przykład służyć może „Świetlista Droga” Kazachstanu; także premier Victor Orbán stwierdził, że węgierska polityka „Otwarcia na Wschód” komponuje się z NJS.

12 |

W obiegowych opiniach o działalności Chin często pomija się fakt, że chińskie inwestycje mają zazwyczaj charakter pożyczek. Nie zawsze też transparentna jest struktura tego finansowania. W wypadku jednego z największych obecnie projektów chińskich (China- Pakistan Economic Corridor) dokładny mechanizm i rozkład finansowania, skala pożyczek i ich procent nie są publicznie znane (patrz tekst „Pakistan”). W wielu krajach istnieją poważne obawy co do popadania w zadłużenie względem ChRL przy realizacji wielkich projektów. Tak stało się m.in. na Sri Lance. Z kolei studium wykonalności projektu kolei Belgrad–Budapeszt uczyniono publicznie niejawnym na okres dziesięciu lat. Tych faktów w połączeniu z coraz bardziej optymistycznymi w Polsce wyobrażeniami o chińskim finansowaniu nie należy ignorować.

12. Przy zgłaszaniu projektów stronie chińskiej istnieje możliwość, że zostaną one zaliczone do inicjatywy NJS, a tym samym po części „zawłaszczone” przez retorykę Pekinu13. Z drugiej strony może to być sposób podsuwania pewnych pomysłów na współpracę dwustronną (Chiny–Polska), przedstawiając je jako część NJS. Mglistość projektu NJS pomaga Pekinowi badać grunt opinii w różnych państwach i zdobywać nowe sugestie współpracy ze strony tych krajów. W publikacjach, na konferencjach i w Internecie pojawiają się mapy przebiegu szlaku, które nie są oficjalne, przeczą sobie nawzajem, a czasem nawet przeczą logice gospodarczej bądź geograficznej, a mimo to są szeroko przywoływane. Dzięki brakowi oficjalnej mapy NJS14 wiele państw może podjąć próbę wyobrażenia siebie jako elementu tego szlaku. W efekcie idea NJS stała się także mechanizmem gromadzenia sugestii od różnych podmiotów: sugestie te hipotetycznie mogą przerodzić się w realne projekty, ale na pewno mogą stać się elementem chińskiej retoryki. Na przykład szczyt w Rydze pokazał, że projekty budowy połączeń w regionie Międzymorza, takie jak Inicjatywa Trzech Mórz (Adriatyk–Bałtyk–Morze Czarne) mogą być przedstawione przez Pekin jako zbieżne z projektem NJS.

W projekt NJS retorycznie wpisano wiele przedsięwzięć, które tak naprawdę rozpoczęto już wcześniej. Na przykład z sześciu realizowanych w ostatnich latach połączeń kolejowych między Chinami a Niemcami cztery zapoczątkowano przed ogłoszeniem inicjatywy NJS, ale potem zaczęto je zaliczać do tej inicjatywy. Jan Gaspers nazywa to zjawisko „rebrandingiem” (patrz tekst „Niemcy”) i jest to proces powszechny. Na przykład niemiecko-rosyjska firma Trans Eurasia Logistics próbuje przedstawić swój projekt połączeń kolejowych między Europą a Chinami jako część inicjatywy NJS (chociaż zgłaszała go już wcześniej), a w 2015 r. burmistrz Hamburga promował swoje miasto w Chinach jako węzeł transportowy na Nowym Jedwabnym Szlaku. Są to metody promocji, które być może warto ostrożnie naśladować.

13. Należy monitorować sposób, w jaki Pekin bada opinie o NJS w innych krajach, wyciągać z tych badań wnioski i zmieniać je w formę dialogu. Badanie opinii o NJS przez Chiny po części wynika samoistnie z sukcesu retorycznego inicjatywy NJS, ale po części jest świadomym i sterowanym działaniem rządu pekińskiego.

Podsumowanie raportu | 13 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

W Niemczech w lutym 2016 r. przeprowadzono „audyt idei NJS” w Ministerstwie Spraw Zagranicznych we współpracy z Ambasadą ChRL. W podobny sposób analitycy w bardzo wielu państwach, w tym w Polsce, otrzymują ankiety na temat ich opinii o projekcie NJS. Badania takie realizowała np. Chińska Akademia Nauk Społecznych na zlecenie chińskiego MSZ. Należałoby zatem traktować te badania opinii jako sam w sobie materiał badawczy, tj. sposób sprawdzania, co Pekin pragnie wiedzieć o opiniach i sugestiach na temat NJS. Ponadto należy w sposób dyplomatyczny zadbać, by takie badania nie stanowiły jednostronnego wypytywania o opinie (co często się zdarza), ale dawały również możliwość poznania opinii rozmówców i podmiotów chińskich na interesujące nas tematy.

14. Warto wykorzystać retorykę NJS w kontekście współpracy między miastami i regionami Polski i Chin. Projekt NJS ma bowiem znaczenie dla wewnętrznej polityki chińskiej, tak na poziomie centralnym, jak i regionalnym. Inicjatywa NJS pomaga wzmocnić pozycję przewodniczącego Xi Jinpinga w Komunistycznej Partii Chin i względem opinii publicznej. Może to mieć znaczenie w kontekście zbliżającego się kongresu KPCh (jesień 2017) i spodziewanej zmiany części członków Komitetu Centralnego. Projekt NJS ma jednak także znaczenie dla regionalnej polityki chińskiej, a ściślej – dla retoryki stosowanej przez poszczególne chińskie prowincje, regiony i miasta. Niektóre z nich budują w miarę swoich możliwości współpracę międzynarodową i teraz mogą czynić to pod sztandarem NJS. Miasta takie jak np. Zhengzhou czy Lianyungang przedstawiają się tak w Chinach, jak i poza granicami jako ważne punkty NJS. W Polsce współpracę na poziomie regionalnymi z podmiotami chińskimi rozwija przede wszystkim miasto Łódź. Korzystając z przykładu np. wymienionego wyżej miasta Hamburg można wzmocnić sygnały o chęci współpracy używając retoryki NJS.

Krzysztof Iwanek kierownik Ośrodka Badań Azji

14 |

Podziękowania

Raport został zrealizowany po części przez pracowników Ośrodka Badań Azji, po części przez autorów zewnętrznych. Trzy teksty stanowią rozwinięcie referatów ogłoszonych na konferencji „Geostrategic Processes of Asia and the New Silk Road”, zorganizowanej przez Ośrodek Badań Azji w grudniu 2016 r. Autorami zewnętrznymi, którym niniejszym dziękujemy za udział we współtworzeniu raportu, są: dr Michał Lubina (Chiny–Rosja), płk Marek Borys (Chiny–Tadżykistan, Chiny–Turkmenistan, Chiny– Kirgistan), Jan Gaspers (Chiny–Niemcy), dr Dragan Pavlićević (Chiny–Bałkany), dr Siegfried O. Wolf (Chiny–Pakistan) i Chris Zambelis (Chiny–Bliski Wschód). Dziękujemy również pracownikom Ośrodka Badań nad Przestrzenią Postsowiecką CBB AszWoj za współtworzenie tekstu o stosunkach Chiny–Białoruś i uwagi do niego. Panu Jakubowi Gajdzie (Fundacja im. Kazimierza Pułaskiego) dziękujemy za recenzję tekstu o Afganistanie.

Podkreślamy, że autorzy mieli pełną możliwość wyrażenia w tekstach własnych opinii, nie zostały one w toku redakcji zmodyfikowane, a co za tym idzie teksty czasem prezentują różne perspektywy i opinie względem tych samych kwestii.

Daty powstania tekstów

Raport powstawał w drugiej połowie 2016 roku i pierwszej połowie 2017 roku. Pod każdym tekstem widnieje data złożenia tekstu, która oznacza również datę, do której prowadzone były badania.

Podsumowanie raportu | 15 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

1 Szlaki lądowe to „Ekonomiczny Pas Jedwabnego Szlaku” (The Silk Road Economic Belt, 丝绸之路经济带), zaś szlaki morskie to „Morski Szlak Jedwabny Dwudziestego Pierwszego Wieku” (The 21st Century Maritime Silk Road, 21 世纪海上丝绸之路). 2 Pojawiają się np. takie definicje jak „zbiór wielkich transkontynentalnych projektów tranzytowych mających połaczyć rynki Azji Wschodniej z Europą” i wiele podobnych. Por. np. Vladislav Inozemtsev, One Belt, One Road: Russian Dreams Exceed Reality, „Eurasia Daily Monitor”, t. 14, nr 74, 6.06.2017, https://jamestown.org/program/one-belt-one-road-russian-dreams-exceed-reality/?mc_cid=56f207f964 &mc_eid=75d1e3fa42 [dostęp: 7.06.2017]. 3 Na przykład przemawiając na majowym forum promującym inicjatywę NJS w Pekinie, przewodniczący Xi Jinping wymienił jedynie następujące projekty infrastrukturalne: budowę kolei szybkiej prędkości Dżakarta-Bandung w Indonezji, budowę kolei Chiny-Laos, budowę kolei Addis Abeba-Dżibuti, budowę kolei Budapeszt-Belgrad), rozbudowę portów w Gwadarze (Pakistan) i Pireusie (Grecja). Projekty te w większości w żaden sposób nie pasują do rozpowszechnionych, nieoficjalnych map „szlaków” NJS. Por. Full text of President’s Xi speech at opening of Belt and Road forum, Xinhua, 14.05.2017, http://news.xinhuanet.com/english/2017-05/14/c_136282982.htm [dostęp: 15.05.2017]. Budowa kolei Dżakarta–Bandung ma się dopiero rozpocząć. Projekt sfinansowany jest w 75 proc. przez chiński China Development Bank przez joint-venture z udziałem chińskiej firmy państwowej. Budowa kolei Chiny–Laos rozpoczęła się w 2016 r. Projekt jest w 70 proc. sfinansowany przez stronę chińską. Kolej Addis Abeba– Dżibuti została ukończona i otwarta. Projekt został w 70 proc. sfinansowany przez stronę chińską po stronie etiopskiej. Kolej Budapeszt–Belgrad jest budowana na razie po stronie węgierskiej i opóźniona, jak również badana przez UE ze względu na brak przetargu. Projekt jest w 85 proc. sfinansowany przez chiński Exim Bank po stronie węgierskiej (patrz tekst „Węgry i Czechy” w niniejszym zbiorze). 4 Por np. Joseph S. Nye Jr, Xi Jinping’s Marco Polo strategy, „The Strategist”, 19.07.2017, https://www.aspistrategist.org.au/xi-jinpings-marco-polo-strategy/ [dostęp: 27.06.2017] czy Ashok Malik, The Sino-Indian BRI Equation, Raisina Debates, Observer Research Foundation, 22.06.2017, http://www.orfonline.org/expert-speaks/sino-indian-bri-equation-china/ [dostęp: 23.06.2017]. 5 Ponadto pośród innych instrumentów inwestycyjnych, którymi dysponuje rząd chiński można wymienić między innymi China Investment Corporation i SAFE Investment Company. 6 Jak dotąd AIIB w ramach swoich projektów rozdysponowywał relatywnie niewielkie sumy. Najwięcej funduszy (600 mln dolarów) przyznano na budowę gazociągu transanatolijskiego (TANAP), poza tym jednak udział AIIB w większości dotąd zaakceptowanych projektów nie przekracza 300 mln dolarów. Ponadto żadna z inwestycji AIIB nie dokonała się jak dotąd w Europie. Dotychczas zatwierdzone projekty realizowane będą w: Indonezji (trzy), Indiach: (trzy), Pakistanie (dwa), Bangladeszu (dwa), Omanie (dwa), Tadżykistanie (dwa), Gruzji (jeden) i Azerbejdżanie (jeden). Kolejne projekty rozważane są w Gruzji (projekt budowy hydroelektrowni), Kazachstanie (projekt budowy elektrowni słonecznej), Indiach (narodowy fundusz inwestycyjny, projekt rozbudowy dróg w stanie Madhja Pradeś, projekt budowy miasta Amarawati, projekt budowy linii metra w mieście Mumbai), na Filipinach (projekt zabezpieczenia Manili przed powodziami), na Sri Lance (projekt budowy kanałów) i względem całej Azji (fundusz inwestycyjny na Azję). Por. https://www.aiib.org/en/projects/proposed/index.html [dostęp: 10.07.2017]. Zapis w statucie AIIB przewiduje jednak możliwość inwestycji w Europie, gdyby wpływały one na rozwój połączeń (connectivity) z Chinami. 7 W samej Afryce budowa wspieranych przez Chiny połączeń kolejowych została w 85 proc. sfinansowana przez Exim Bank, także 85 proc. funduszy na budowę kolei Budapeszt-Belgrad po stronie węgierskiej pochodzi z pożyczki Exim Bank. Bank ten ogłosił w czerwcu 2017 r., że 61 państw zaliczanych formalnie do inicjatywy NJS jest zapożyczonych w banku w sumie na ponad 90 mld dolarów w związku z realizacją 1200 projektów. China Exim Bank’s B&R loans at 620 bln yuan, 16.06.2017, https://eng.yidaiyilu.gov.cn/ qwyw/rdxw/16293.htm [dostęp: 17.06.2017]. 8 Tomasz Kamiński, Tomasz Jurczyk, Utapped Instument. Sovereign Wealth Funds and Chinese policy toward the Central and Eastern European countries, https://www.academia.edu/31425015/Untapped_ Instrument._Sovereign_Wealth_Funds_and_Chinese_policy_toward_the_Central_and_Eastern_European_co untries [dostęp: 2.12.2016], s. 78. 9 Fundusz dofinansowywał m.in. projekty w Pakistanie (budowa hydroelektrowni i inwestycje w inne projekty związane z hydroenergią), Dubaju (budowa elektrowni), Kenii (budowa kolei Mombasa-Nairobi), a także dokonał inwestycji w Rosji (kupno 9,9 proc. udziałów w projekcie Jamał LNG); poza tym jednak nie działał dotąd w Europie.

16 |

10 Wendy Wu, China’s Silk Road Fund ‘seeking investment projects in Europe’, „South China Morning Post” z 22.03.2017, http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2081067/chinas-silk-road- fund-seeking-investment-projects [dostęp: 10.07.2017]. 11 Można w gruncie rzeczy twierdzić, że większość ważnych wizerunkowo projektów w stosunkach Chin z państwami Eurazji i Afryki jest teraz opisywana z użyciem terminów takich jak NJS czy „Inicjatywa Pasa i Szlaku”. Nawet podpisana w 2017 r. umowa między China Horse Industry Association a polską Agencją Nieruchomości Rolnych została retorycznie określona jako „Koński Jedwabny Szlak”. 12 Por. np. Angela Stanzel, China’s Belt and Road – new name, same doubts?, European Council on Foreign Relations, 19 maja 2017, http://www.ecfr.eu/article/commentary_chinas_belt_and_road_new_name_same _doubts [dostęp: 10.07.2017]. „China Daily” wyprodukowało serię opowieści na dobranoc dla dzieci, w których ojciec opowiada dziecku o zaletach idei NJS (są one dostępne na Youtube). Podobnie np. idea NJS pojawiła się w promującym indyjsko-chińską przyjaźń filmie Kung Fu Yoga. Chinskie medium planuje również produkcję filmu promującego ideę NJS we współpracy z Telewizją Polską. 13 Na przykład przewodniczący Xi Jinping podczas przemowy 14 maja 2017 r. stwierdził, że inicjatywa NJS jest obecnie koordynowana z szeregiem inicjatyw różnych państw, wymieniając tu m.in. projekt polskiego „bursztynowego korytarza” (chociaż z polskich źródeł nic o takowej koordynacji nie wiadomo). Por. Full text of President’s Xi speech at opening of Belt and Road forum, op.cit. 14 Ostatni dostępny w momencie pisania w tych słów oficjalny dokument opisujący inicjatywę NJS zalicza do niej sześć korytarzy lądowych: 1) Nowy Lądowy Most Eurazjatycki: chiński projekt poprzedzający ideę NJS i w odpowiednim rozumieniu już przed ogłoszeniem inicjatywy NJS zrealizowany: zalicza się do niego połączenie kolejowe z chińskiego portu Lianyungang przez Kazachstan, Rosję, Białoruś i Polskę aż do Rotterdamu; patrz tekst „Kazachstan” w niniejszym zbiorze; rzeczony dokument dodaje w tej kategorii port w Pireusie, mimo braku jego połączeń z tą linią; 2) Korytarz Gospodarczy Chiny–Azja Centralna–Azja Zachodnia: opisywany tylko bardzo ogólnie; przy odpowiedniej interpretacji jeśli chodzi o połączenia Chiny–Azja Centralna może być uznany za już istniejący przed ogłoszeniem inicjatywy NJS; w rządowych dokumentach za jego opis służy jedynie lista porozumień Chin z państwami Azji Centralnej i Bliskiego Wschodu; 3) Korytarz Gospodarczy Chiny–Połwysep Indochiński: w mediach dość ogólnie opisywany, jego dwa bardziej konkretne wspominane przez Agencję Xinhua elementy (autostrada i kolej) już istnieją i są w całości ulokowane w Chinach; z opisu w dokumencie rządowym można podejrzewać, że ma się zaliczać do niego projekt kolei Naning–Pingxiang w południowych Chinach, który miałby połączyć się z siecią kolejową północnego Wietnamu. Rzeczony rządowy dokument do tego korytarza gospodarczego zalicza także: poszerzanie kanału rzecznego Lancang–Mekong (projektowane); kolej Chiny–Laos (w budowie), kolei Chiny–Tajlandia (dyskutowana) i strefę współpracy gospodarczej Mohan/Boten na granicy Chin z Laosem (powstaje, podpisywane są pierwsze dokumenty o inwestycjach tamże); 4) Korytarz Gospodarczy Chiny–Pakistan: faktycznie realizowany, patrz tekst „Pakistan” w tym zbiorze; 5) Korytarz Gospodarczy Chiny–Mongolia–Rosja: Porozumienia zawarte między tymi państwami z 2016 r. nie spowodowało rozpoczęcia żadnych nowych projektów, ale Chiny rozwijają połączenia z Mongolią i czyniły to jeszcze przed rozpoczęciem inicjatywy NJS; 6) Korytarz Gospodarczy Bangladesz–Chiny–Indie–Birma: nie jest realizowany, brak w tej sprawie nawet multilaralnego porozumienia tych państw. Por. Building the Belt and Road: Concept, Practice and China’s Contribution, Office of the Leading Group for the Belt and Road Initiative, Pekin, 2017, s. 10–17.

Podsumowanie raportu | 17

Podsumowania tekstów

Rosja Chińska koncepcja Nowego Jedwabnego Szlaku (NJS) jest bardzo niejasno sformułowana, co pozwala zaliczać do niej nowe projekty lub usuwać projekty z listy przedsięwzięć NJS. Również względem stosunków chińsko-rosyjskich retoryka NJS powoduje znaczny oddźwięk. Zarówno Rosjanie, jak i Chińczycy snują ambitne plany względem współpracy, które jednak nie odnajdują odzwierciedlenia w rzeczywistości. Po stronie rosyjskiej zmieniło się nastawienie do Chińskiej Republiki Ludowej. Wcześniej było ono obojętne i lekceważące, obecnie jednak współpracę z Chinami uważa się za wielką szansę dla rosyjskiej gospodarki. O ile jednak Chiny są dla Rosji drugim partnerem handlowym, o tyle Federacja Rosyjska jest na 16. miejscu pośród partnerów handlowych ChRL. W gospodarczych relacjach rosyjsko-chińskich wciąż dominują surowce. Poza nimi Rosja nie ma niemal żadnego gospodarczego znaczenia dla Chin. Obecne inwestycje chińskie są jednak istotne dla rosyjskiego Dalekiego Wschodu.

Kazachstan Zaangażowanie Kazachstanu w projekt Nowego Jedwabnego Szlaku nie przyniosło w ostatnich trzech latach znaczących korzyści gospodarczych. Stworzenie przez Astanę programu gospodarczego komponującego się z założeniami chińskiej inicjatywy oraz podpisanie licznych porozumień o współpracy i realizacji projektów o łącznej oficjalnej wartości ponad 90 mld dolarów nie przełożyło się do tej pory na wzrost chińskich inwestycji bezpośrednich i kazachskiego eksportu do Chin. Trend był odwrotny. Chińskie inwestycje w ostatnich dwóch latach były znacząco niższe niż w poprzednim okresie, podobnie wartość wymiany handlowej. Kazachska nadwyżka w handlu z Chinami skurczyła się wielokrotnie.

Niewątpliwie do takiego stanu rzeczy przyczyniły się czynniki zewnętrzne, takie jak spadek cen ropy naftowej i innych surowców mineralnych (podstawowej części składowej kazachskiej gospodarki i eksportu) oraz członkostwo Kazachstanu w Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG). Znaczący wpływ miała jednak również wewnętrzna sytuacja w Chinach: spowolnienie gospodarcze, kampanie antykorupcyjne, które szczególnie dotknęły branżę petrochemiczną oraz ostatnie dążenia władz do ograniczenia inwestycji zagranicznych, szczególnie tych dokonywanych przez przedsiębiorstwa państwowe.

Ważnym czynnikiem jest również częściowa rozbieżność między potrzebami i dążeniami Astany a rolą, jaką dla Kazachstanu w ramach NJS widzą Chiny. Administracja Nursułtana Nazarbajewa dąży zmniejszenia zależności gospodarki od wydobycia ropy naftowej i unowocześnienia lub stworzenia przy pomocy zagranicznych inwestorów nowych branż generujących wyższą wartość dodaną. Pekin natomiast pozycjonuje Kazachstan w sieci nowych łańcuchów tworzenia wartości jako dostawcę

Podsumowania tekstów | 19 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 surowców lub nieznacznie przetworzonych półproduktów, nie wysoce przetworzonych produktów spożywczych, węzła transportowego dla chińskiej ekspansji na zachód i lokalizacji dla chińskich zakładów z branż trapionych nadprodukcją, które jednocześnie są surowcochłonne i obciążają środowisko. Efektem działania powyższych czynników było znaczące zaangażowanie chińskich przedsiębiorstw państwowych w Kazachstanie, co nie zostało zrównoważone przez aktywność przedsiębiorstw prywatnych, które podejmują działalność również w branżach bardziej korzystnych dla rozwoju Kazachstanu.

W dłuższej perspektywie, poza sytuacją wewnętrzną w Chinach, kluczowym wyzwaniem w obustronnej współpracy będzie pogodzenie kazachskich dążeń (tworzenie nowoczesnych gałęzi przemysłu wytwarzających produkty o wysokiej wartości dodanej, konkurencyjnych również na chińskim rynku) z chińskimi potrzebami i wizją NJS. W krótszej perspektywie możliwa jest obustronnie korzystna współpraca w sektorze rolnym i chińskie inwestycje w branżach, w których Kazachstan może zostać wykorzystany jako pomost do chińskiej ekspansji na rynek rosyjski dla ominięcia ceł i innych barier na granicy (EUG).

Z punktu widzenia Polski dalszy rozwój współpracy między Kazachstanem a Chinami, dynamika chińskich inwestycji bezpośrednich oraz struktura i dynamika wymiany handlowej są istotne dla oceny, w jakim stopniu władze w Pekinie są skłonne do akceptacji potrzeb i dążeń innych państw oraz włączenia ich w inicjatywę NJS, a na ile będą forsować swoje interesy ze szkodą dla partnerów.

Uzbekistan Uzbekistan ma istotne znaczenie dla inicjatywy NJS jako kraj tranzytowy dla turkmeńskiego gazu, potencjalny korytarz transportowy między Chinami a Azją Centralną oraz partner w zwalczaniu islamskiego radykalizmu. W tworzonej w ramach NJS sieci łańcuchów dostaw strona chińska sprowadza Uzbekistan przede wszystkim do roli dostawcy surowców: bawełny, gazu ziemnego i uranu, potencjalnie złota, a w mniejszym stopniu płodów rolnych. Te branże oraz alternatywne źródła energii - głównie słonecznej - są wskazywane jako kluczowe dla chińskich inwestycji. Uzbekistan jest atrakcyjnym rynkiem dla chińskich eksporterów i przedsiębiorstw budujących infrastrukturę transportową i przemysłową.

Chińskie oczekiwania co do roli Uzbekistanu w NJS tylko częściowo komponują się z koncepcją władz uzbeckich. Reżim w Taszkencie wdraża politykę wzrostu gospodarczego poprzez stymulację wewnętrznej produkcji i popytu. Dążenie do roli eksportera netto surowców energetycznych jest powiązane z dywersyfikowaniem oferty i wzrostem wartości eksportu. Temu celowi ma służyć rozbudowa jak najszerszej własnej bazy przemysłowej oraz zmniejszenie roli bawełny w produkcji i eksporcie płodów rolnych na rzecz warzyw i owoców. Jednocześnie stosowana jest zasada możliwie szerokiej substytucji dóbr importowanych. Władze chcą przyciągnąć

20 |

zagranicznych inwestorów, szczególnie chińskich, poprzez tworzenie specjalnych stref ekonomicznych i ulgi podatkowe do inwestycji w rolnictwo, branżę paliwową, przemysł wydobywczy, chemiczny, maszynowy, elektroniczny, materiałów budowlanych, licząc przede wszystkim na transfer technologii i kapitał niezbędny dla modernizacji i rozwoju własnego przemysłu.

Taszkent ostrożnie podchodzi do inicjatywy NJS, ograniczając – mimo zacieśnienia w ostatnich latach stosunków z Chinami – zarówno w warstwie retorycznej, jak i praktycznej zaangażowanie do obszarów, w których dostrzega bezpośrednie wymierne korzyści. Ocieplenie w stosunkach chińsko-uzbeckich miało miejsce przed ogłoszeniem NJS. Chińska inicjatywa nie jest kluczowym czynnikiem kształtującym współpracę. Władze Uzbekistanu kładą nacisk na jakość inwestycji z punktu widzenia swoich interesów kosztem ilości. Selektywne podejście do chińskich inwestycji ma na celu skierowania ich do branży preferowanych przez władze uzbeckie i połączone jest z dążeniem do utrzymania kontroli nad spółkami z przedsiębiorstwem zagranicznym. Ma to wpływ na chińskie zaangażowanie, również w sektorach, które obie strony traktują jako kluczowe obszary współpracy, np. w sektorze wydobywczym. Negatywny wpływ na inwestycje miały również: trudne środowisko biznesowe, korupcja, biurokracja, niekorzystne regulacje walutowe, brak członkostwa Uzbekistanu w WTO oraz, co istotne dla przenoszenia produkcji, brak członkostwa w Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG). Ze strony Chin na niekorzyść zadziałały: spowolnienie gospodarcze, polityka ograniczania odpływu kapitału, kampania antykorupcyjna i ochrona miejsc pracy w chińskim przemyśle. W efekcie, mimo aktywności na płaszczyźnie politycznej, podpisania wielomiliardowych porozumień i atutów w postaci taniej wykształconej siły roboczej, pod względem wartości realny napływ chińskich inwestycji był stosunkowo ograniczony. Z drugiej strony dokonane inwestycje charakteryzują się różnorodnością i znaczną zgodnością z uzbeckimi założeniami i mają tendencją wzrostową.

Z punktu widzenia Pekinu kontynuacja zbliżenia politycznego w ostatnich latach wiązała się z udziałem chińskich przedsiębiorstw w kilku projektach infrastrukturalnych, z których najważniejszy to linia kolejowa Angren-Pap. Stronie chińskiej nie udało się jednak rozpoczęcie wspólnie z Kirgistanem i Uzbekistanem realizacji kluczowego projektu kolei łączącej trzy kraje. Chiny zrezygnowały również z budowy linii D gazociągu Azja Centralna–Chiny, co stawia pod znakiem zapytania skalę chińskiego importu gazu w przyszłości. Import gazu jako element polityki dywersyfikacji źródeł dostaw był dość stabilny, nie powiodło się jednak politycznie istotne dla Pekinu zwiększenie integracji handlowej Xinjiangu z Uzbekistanem. Ponadto obroty handlowe w latach 2014–2015 spadały i dopiero rok 2016 przyniósł niewielką poprawę.

Chiński eksport do Uzbekistanu wciąż przeważał nad importem, co spowodowało znaczący wzrost uzbeckiego deficytu w latach 2014–2015. Wzrost udziału eksportu w wymianie i spadek deficytu w 2016 r., przy zmniejszonych jednak obrotach, oraz

Podsumowania tekstów | 21 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 rozszerzenie uzbeckiej oferty eksportowej o np. warzywa i wyroby metalowe wskazuje na możliwość odwrócenia trendu z lat poprzednich. Jeśli trend będzie kontynuowany, będzie to sukces dla władz uzbeckich.

W najbliższych latach można spodziewać się kontynuacji dotychczasowej uzbeckiej polityki. Taszkent nie będzie skłonny do zbyt daleko idącego zacieśniania współpracy wojskowej z Chinami i poszerzania w tym zakresie kompetencji Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SOW). Na płaszczyźnie politycznej powiązania Szawkata Mirzijojewa i jego pierwsze kroki wskazują na większe polityczne i wojskowe, ale również gospodarcze zbliżenie z Moskwą, co może oznaczać zwiększenie rosyjskich wpływów w Uzbekistanie, z czym muszą liczyć się Chiny. Nowy przywódca Uzbekistanu może wykazywać natomiast większą elastyczność i otwartość w stosunkach gospodarczych z Pekinem, co może skutkować nieco mniejszą selektywnością chińskich inwestycji i ułatwieniami dla chińskich przedsiębiorców. Nie będzie jednak zasadniczej zmiany uzbeckiej polityki gospodarczej. Wzrost wymiany handlowej i chińskich inwestycji będzie wciąż w znacznym stopniu uzależniony od wkomponowania się w oczekiwania Taszkentu.

Z punktu widzenia Polski dalszy rozwój współpracy między Uzbekistanem a Chinami, dynamika chińskich inwestycji bezpośrednich, udział chińskich przedsiębiorstw w inwestycjach infrastrukturalnych oraz struktura i dynamika wymiany handlowej są istotne dla oceny, w jakim stopniu władze w Pekinie są skłonne do akceptacji koncepcji i dążeń innych państw oraz włączenia ich w inicjatywę NJS, a na ile będą forsować swoje interesy. Dla budowania kształtu relacji polsko-chińskich wartościowa jest również, uwzględniając oczywiście różnice w systemach gospodarczych i politycznych oraz geopolityczną sytuacją obu państw, analiza, w jaki sposób i w jakim stopniu władzom w Taszkencie powiedzie się realizacja polityki selektywnej recepcji chińskich inwestycji i budowy przy ich pomocy własnej, nowoczesnej bazy przemysłowej.

Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan Dwustronne umowy Chin z Kirgistanem, Tadżykistanem i Turkmenistanem dotyczące Nowego Jedwabnego Szlaku służą pogłębianiu współpracy w takich sferach jak handel, inwestycje, finanse, transport i komunikacja. Narodowe strategie rozwoju tych trzech państw centralnoazjatyckich współdziałają z celami chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku.

Obecnie główne inwestycje Chin realizowane w Azji Centralnej napotykają trudności. Dotyczy to budowy odcinka D gazociągu Azja Centralna–Chiny. Odcinek ten ma przechodzić przez terytorium Turkmenistanu, Uzbekistanu, Tadżykistanu, Kirgistanu i Chin. Problemy pojawiły się z realizacją na terytorium Uzbekistanu i Kirgistanu. Problematyczna jest również realizacja dużego projektu infrastrukturalnego, jakim jest budowa linii kolejowej Chiny–Kirgistan–Uzbekistan. W tym przypadku państwem opóźniającym realizację przedsięwzięcia jest Kirgistan.

22 |

Mimo spowolnienia gospodarczego, Chiny uchodzą za wiarygodnego inwestora w Azji Centralnej (zdecydowanie lepiej prezentują się na tym polu niż Rosja). NJS stanowi niezbędny element strategii Chin w walce ze spowolnieniem gospodarczym. Azja Centralna daje znaczne możliwości do angażowania chińskich koncernów ze względu na duże potrzeby tego regionu w zakresie budowy infrastruktury. Władze chińskie wychodzą z założenia, że budowanie nowoczesnej infrastruktury pobudza rozwój gospodarczy i poprawia praktyki rynkowe. Azja Centralna jest jednak regionem uchodzącym za nieprzyjazny dla prowadzenia biznesu, a poważnym problemem jest korupcja na wszystkich szczeblach administracji. Istotnym wyzwaniem dla efektywnej realizacji zadań wynikających z implementacji NJS w Azji Centralnej będzie kwestia zarządzania projektami.

Władze Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu pozytywnie wypowiadają się na temat współpracy z Chinami zwłaszcza w odniesieniu do chińskiego wkładu w rozwój infrastruktury w regionie i dostarczanie produktów konsumenckich, które odpowiadają niskiemu standardowi życia lokalnych społeczności. Potrzeby Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu ogniskują się przede wszystkim wokół rozbudowy infrastruktury transportowej, która umożliwiłaby im dostęp do rynków innych regionów, co powinno przełożyć się na rozwój gospodarczy i przyciągnięcie innych inwestorów. Chiny są dobrze widziane przez władze w Azji Centralnej, gdyż, koncentrując się na kwestiach gospodarczych, ignorują sprawy wewnętrzne państw regionu oraz ich podejście do zarządzania. W przeciwieństwie do Zachodu Pekin nie podkreśla potrzeby wprowadzania reform demokratycznych czy przestrzegania praw człowieka. Lokalne elity polityczne i państwowe koncerny w Azji Centralnej jawią się jako ci, którzy mogą odnieść największe korzyści z implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku. Więcej znaków zapytania pojawia się przy korzyściach dla społeczności lokalnych.

Choć Chiny są postrzegane jako kluczowy inwestor w Azji Centralnej, część społeczeństw, szczególnie w Kirgistanie i Tadżykistanie, obawia się wpływów gospodarczych Państwa Środka, które mogą przerodzić się we wpływy polityczne. Szczególnie niepokojąca jest rosnąca zależność państw regionu od Chin w sektorze energetycznym. Działalność chińskich koncernów spotyka się czasami z protestami lokalnych społeczności, szczególnie w Kirgistanie i Tadżykistanie. Chińskie firmy są oskarżane o prowadzenie polityki wyzysku, nadmiernej ekspansji, stosowanie praktyk korupcyjnych, sprowadzanie robotników kontraktowych z Chin, szerzenia się nielegalnej imigracji, przejmowania ziemi uprawnej. Brak transparentności umów zawieranych między lokalnymi rządami a stroną chińską budzi zastrzeżenia społeczeństw w analizowanych państwach Azji Centralnej. Krytyka ze strony społeczności sprawia, że władze państw centralnoazjatyckich starają się zawierać możliwie jak najbardziej korzystne umowy z Chinami. Jednym z efektów zabiegów rządów lokalnych jest rosnący udział lokalnej siły roboczej przy realizacji projektów infrastrukturalnych NJS. Inicjatywa Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku ma

Podsumowania tekstów | 23 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 odpowiednio duży potencjał, aby przyczynić się do transformacji i całościowej poprawy sytuacji gospodarczej Azji Centralnej. Dużo w tym względzie będzie zależeć jednak od jakości zarządzania projektami NJS.

Białoruś Polityka zbliżenia z Pekinem, jaką od wielu lat prowadzi Aleksander Łukaszenka i która nabrała nowego wymiaru po ogłoszeniu przez przewodniczącego Chin Xi Jinpinga we wrześniu 2013 r. inicjatywy NJS nie przyniosła Białorusi w ostatnich trzech latach spodziewanych korzyści.

Minimalny wzrost chińskich inwestycji bezpośrednich nie zmienił pozycji Chin jako marginalnego inwestora na Białorusi i nie przyczynił się do modernizacji już funkcjonujących oraz tworzenia nowych zaawansowanych technologicznie gałęzi przemysłu. Sztandarowy projekt parku technologicznego „Wielki Kamień” boryka się z brakiem chińskich inwestorów, a kolejne białoruskie inicjatywy mające na celu tworzenie przez chińskich partnerów funduszy inwestycyjnych lub przejmowania udziałów w białoruskich przedsiębiorstwach nie przyniosły znaczących efektów. Strategiczne położenie Białorusi na szlakach NJS nie doprowadziło również do faktycznego stworzenia centrów logistycznych, a Białoruś wciąż pełni jedynie funkcję korytarza dla linii kolejowych z Chin do Europy.

Deficyt Białorusi w wymianie handlowej z Chinami, mimo niewielkich pozytywnych zmian w latach 2014–2015, wzrósł w 2016 r. Z białoruskiej perspektywy pogorszyła się struktura wymiany handlowej. Białoruś została sprowadzona do roli dostawcy nawozów potasowych dla Chin kosztem innych grup produktów. Niewielkie było zainteresowanie chińskich odbiorców szerszą ofertą: mięsem, produktami zwierzęcymi i płodami rolnymi. Wykorzystując trudną sytuację Białorusi, strona chińska wynegocjowała znaczną obniżkę cen i zmniejszyła wolumen zakupów na nawozy potasowe.

Chińskie przedsiębiorstwa uzyskały znaczące kontrakty infrastrukturalne i na modernizację białoruskich przedsiębiorstw. Przy realizacji tych projektów brały udział tysiące chińskich robotników. Wiele z tych kontraktów, podobnie jak zakupy wyposażenia zakładów i sprzętu transportowego, jest realizowanych dzięki chińskim kredytom. Istotną korzyścią dla rządu Łukaszenki jest uzyskanie kredytów od rządu chińskiego niezbędnych do rozwiązywania bieżących problemów gospodarczych.

Bilans dotychczasowej współpracy jest mało korzystny dla Mińska. Przyczyny takiej sytuacji leżą częściowo po stronie Chin za sprawą czynników takich jak: próby ograniczenia inwestycji zagranicznych i odpływu kapitału z Chin, kampania antykorupcyjna Xi Jinpinga oraz niekonsekwentna polityka władz w zakresie reformy strony podażowej oraz przenoszenia produkcji za granicę w obawie przed bezrobociem i niepokojami społecznymi. Jednakże kluczowymi czynnikami są niska atrakcyjność

24 |

białoruskiego przemysłu oraz rozbieżność między potrzebami Chin i Białorusi. Pekin traktuje Białoruś jako dostawcę kilku produktów, korytarz transportowy oraz rynek zbytu dla swoich produktów i kontraktów dla firm budowlanych. Mińsk z kolei oczekuje, że Chiny wezmą aktywny udział jako bezpośredni inwestor w modernizacji i rozwoju białoruskiego przemysłu i będą udzielały kredytów niezbędnych białoruskiej gospodarce.

W najbliższej przyszłości nie należy spodziewać się znaczących chińskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi w branżach zaawansowanych technologicznie, które byłyby istotnym czynnikiem w modernizacji białoruskiej gospodarki. Możliwe są, o ile zgodzi się na to Mińsk, inwestycje w zakłady produkujące nawozy potasowe. Chiny będą dążyły do utrzymania swojej pozycji czołowego eksportera, zwiększenia udziału w białoruskim rynku oraz zapewnienia swoim przedsiębiorstwom kontraktów na budowę infrastruktury głównie przemysłowej i transportowej przy jednoczesnym ograniczonym wsparciu dla białoruskich starań o dywersyfikację eksportu. Możliwe jest natomiast zacieśnienie współpracy między Białorusią a niektórymi chińskimi prowincjami.

Bałkany W ostatnich latach stosunki ChRL z państwami bałkańskimi znacznie się rozwinęły, zarówno na poziomie politycznym, jak i gospodarczym. Trend ten utrzyma się w krótkim terminie. Doszło do intensyfikacji stosunków dyplomatycznych tych krajów z Chinami (w tym poprzez formułę 16+1); Serbia podpisała z Pekinem umowę o wszechstonnym strategicznym partnerstwie. Chińskie inwestycje w regionie w latach 2008–2014 wzrosły. Do kluczowych chińskich inwestycji w regionie należało m.in. przejęcie huty stali w w serbskim Smederowie, rafinerii w Rumunii i możliwości obsługi lotniska i wydobycia ropy w Albanii. W tym samym okresie kilkukrotnie wzrosła też wymiana handlowa: chiński eksport na Bałkany zwiększył się siedmiokrotnie. Za wzrost wymiany handlowej po stronie chińskiej odpowiadają takie czynniki jak niższe koszta produkcji w Chinach, ekspansja firm chińskich na światowych rynkach i rosnące potrzeby chińskich konsumentów.

W ramach projektu NJS państwa bałkańskie mogą mieć znaczenie dla Chin jako obszar, do którego docierałaby morska nitka NJS. Chińska firma wykupiła udziały w porcie w Pireusie, skąd planuje się rozbudowywać połączenia przez Bałkany w kierunku Europy Zachodniej. Elementem tego połączenia ma być w przyszłości również finansowane i budowane przez podmioty chińskie połączenie Belgrad–Budapeszt. Chiny wyraziły także zainteresowanie budową, modernizacją, przejmowaniem, dzierżawieniem i operowaniem połączeń kolejowych i drogowych, portów i lotnisk w regionie. Według niektórych doniesień Chiny szczególnie interesują się portami w Barze (Czarnogóra), Rijece (Chorwacja) i Burgas (Bułgaria). Obecnie chińskie podmioty realizują lub mają realizować projekty infrastrukturalne w Albanii, Czarnogórze, Bośni i Hercegowinie, Macedonii, Rumunii i Serbii.

Podsumowania tekstów | 25 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Na rosnących szansach chińskich na Bałkanach skorzystają przede wszystkim chińskie firmy państwowe dominujące w sektorach strategicznych. Projekty infrastrukturalne pozwolą chińskim firmom państwowym przetestować swoją technologię i zapoznać się z europejskim środowiskiem bieznesowym i praktykami przed próbami uzyskania bardziej lukratywnych rynków Europy Zachodniej. Realizacja projektów infrastrukturalnych w Europie pomoże także Chinom rozwiązać problem nadprodukcji. Problem ten dotyka nie tylko surowców, lecz także gotowych produktów (jak pociągi). Stąd budowa infrastruktury w innych krajach stanowi szansę na sprzedaż chińskich produktów i surowców.

Wielu zachodnich obserwatorów obawia się, że Chiny zwiększą swoje wpływy na Bałkanach kosztem Unii Europejskiej i zastosują strategię „dziel i rządź”. Jednakże państwa bałkańskie dalej pozostają znacznie mocniej związanej gospodarczo z Unią, zarówno jeśli chodzi o handel, jak i inwestycje. Ponadto interesy ChRL i UE są zbieżne jeśli chodzi o rozbudowę infrastruktury na Bałkanach i nadanie priorytetu inwestycjom w transport i energetykę w tym regionie. Gospodarcze zaangażowanie Chin w państwach balkańskich nie tworzy przewag, których Pekin mógłby użyć przeciw Unii.

Węgry i Czechy Węgry, Czechy i Słowacja stanowią trzy różne i warte porównania przypadki stosunków z Chinami. Premier Węgier w ostatnich latach zabiegał o rozwój politycznych stosunków z ChRL, ale nie przyniosło to znacznego wzrostu chińskich inwestycji i chińskiego wsparcia finansowego w tych obszarach, w których tego oczekiwano. Prezydent Czech budował dobre stosunki z Chinami jeszcze intensywniej i przyniosło to Czechom szereg chińskich inwestycji, choć były one najwyraźniej po części motywowane politycznie, a w kraju tym dyskutuje się, czy dokonano ich tam, gdzie gospodarka tego rzeczywiście potrzebowała. Przełoży się to jednak zapewne na rosnącą ilość chińskich inwestycji w różnych sektorach w najbliższych latach. Słowacja najmniej starała się rozszerzyć dyplomatyczne stosunki z Chinami i przyciągnąć chińskie inwestycje i faktycznie uzyskała je w najmniejszym stopniu. Stąd poniższe wnioski dotyczą głównie Czech i Węgier.

NJS w wąskim znaczeniu infrastrukturalnym jest bardzo marginalnie realizowany w regionie państw Grupy Wyszehradzkiej. Do tej kategorii można zapewne zaliczać pociągi towarowe z Chin, które obecnie docierają do Łodzi, Budapesztu i Pragi, ale ich znaczenie gospodarcze jest jak na razie znikome. Jedyną inwestycją w tym rozumieniu NJS jest kolej Budapeszt–Belgrad, która jest budowana przez chińską firmę od strony węgierskiej. Realizacja tego połączenia miałaby stać się częścią sieci kolejowej sięgającej portu Pireus (którego część udziałów należy do chińskiej firmy) i tym samym stanowić nowe połączenie między Grecją a rynkami Europy Zachodniej przez Bałkany. Nie ma jednak żadnej pewności, że taki szerszy projekt zostałby zrealizowany. W takim wypadku jednak trasa ta miałaby przede wszystkim znaczenie dla Chin jako trasa towarowa i najpewniej omijałaby Polskę.

26 |

W szerszym i przyjętym tu znaczeniu NJS jako łańcucha wartości kontrolowanych przez Chiny lub zgodnych z chińskim interesem państwa Europy Środkowo-Wschodniej są atrakcyjne dla Pekinu ze względu na to, że z jednej strony należą do UE, a z drugiej oferują tańszą, a podobnie wykwalifikowaną siłę roboczą co państwa Europy Zachodniej. Dzięki działaniu na tych rynkach chińskie firmy mogłyby obejść ograniczenia unijne (będąc już wewnątrz UE) i miałyby możliwość sprzedaży na rynki Europy Zachodniej. Pod tym względem gospodarka Polski będzie musiała czasem rywalizować z innymi gospodarkami regionu. Koszty siły roboczej względem kosztów w Europie Zachodniej są konkurencyjne w całej Grupie Wyszehradzkiej, przy czym według danych Eurostat z 2016 r. koszty w Czechach i na Słowacji są wyższe od tych w Polsce, ale te na Węgrzech są niższe od polskich. W 2016 r. Węgry zapowiedziały także wprowadzenie u siebie najniższej stawki podatku od osób prawnych w całej UE. Przede wszystkim jednak najniższe koszty siły roboczej w UE występują obecnie w Bułgarii i Rumunii.

Chińskie firmy są zainteresowane również transferem technologii (vide wykup licencji czeskich przedsiębiorstw Ŝkoda Auto i Ŝkoda Transportation przez podmioty chińskie). Mimo to skala bezpośrednich inwestycji (BIZ) chińskich w państwach Grupy Wyszehradzkiej – szczególnie inwestycji typu greenfield – pozostaje relatywnie niewielka. Ogólnie rzecz biorąc, poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych chińskich w tych państwach w ostatnich latach nie przekraczał od ułamka do kilku procent wartości wszystkich BIZ.

W sposób typowy dla handlu z Chinami wszystkie wspomniane trzy państwa mierzą się z deficytem po swojej stronie. Chociaż deficyt ten jest mniejszy w wypadku Słowacji i Węgier niż Czech, eksport tych państw do Chin stanowi także w większym stopniu eksport produktów z zakładów należących do firm zagranicznych. W imporcie wszystkich trzech państw z Chin dominują podobne typy produktów, takie jak sprzęt nadawczy i akcesoria do niego, telefony, komputery czy części do maszyn biurowych. W eksporcie Czech i Węgier do Chin dominują samochody i/lub części do nich. Podobnie jest w eksporcie Słowacji, przy czym jedynie w tym przypadku samochody mają absolutny prymat w strukturze eksportu. Eksport słowacki do Chin jest zatem najmniej zróżnicowany i ma najmniejsze szanse na wzrost w krótkiej perspektywie. Starania Węgier o to, by rozszerzyć eksport żywności do Chin oznaczają, że w wypadku niektórych produktów (jak np. mięso) węgierskie firmy stają się rywalami dla polskich firm na rynku chińskim.

Gospodarki Czech, Węgier i Słowacji są silnie związane z gospodarką Niemiec. To oznacza, że część eksportu z tych państw do Niemiec to tak naprawdę eksport produktów z zakładów należących do firm niemieckich. Ponadto część elementów eksportowanych z tych państw do Niemiec staje się tam częścią produktów eksportowanych potem z Niemiec do Chin. Oznacza to, że ewentualne przyszłe fluktuacje gospodarki niemieckiej będą mogły przekładać się na stan wymiany

Podsumowania tekstów | 27 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 handlowej tych państw z Chinami. Ponadto silne oparcie eksportu tych państw o zagraniczne firmy działające w branży motoryzacyjnej może oznaczać, że gospodarkę tych państw może dotknąć przenoszenie produkcji do Chin, chociaż obecnie z różnych względów, takich jak rosnące koszta produkcji w Chinach, proces ten spowalnia.

Polska Od momentu inauguracji projektu Nowego Jedwabnego Szlaku (NJS) w 2013 r. rządy Polski i Chin podpisały szereg umów i porozumień o współpracy. Chociaż inicjatywa ta jest przedstawiana przez większość polskich elit politycznych jako szansa na pogłębienie więzi gospodarczych z Chinami, intensyfikacja stosunków politycznych na linii Warszawa–Pekin nie współgra z tempem rozwoju stosunków gospodarczych. Dla Polski negatywnymi czynnikami są: rosnący deficyt handlowy, ograniczony dostęp do chińskiego rynku dla polskich produktów i inwestycje korzystne głównie dla strony chińskiej. Chociaż ilość chińskich inwestycji bezpośrednich w Polsce rośnie, dalej pozostaje ona nikła w porównaniu z ilością inwestycji z innych państw. Zainteresowanie Chińczyków Polską jest związane z korzystnym położeniem geograficznym, dostępem do unijnego rynku oraz wykwalifikowanej i relatywnie taniej siły roboczej. Rosnąca liczba przejęć wskazuje również, że Chiny są coraz bardziej zainteresowane polskimi technologiami i markami. Polska pozostaje jednak głównie krajem transferowym w transporcie dóbr do Europy Zachodniej. Polskie zainteresowanie współpracą z Chinami wynika w dużej mierze z potrzeby dywersyfikacji partnerów gospodarczych w kontekście słabnącego rynku unijnego. W takich warunkach istnieje ryzyko jednostronnego rozwoju współpracy na korzyść Chin. Pekin zdaje sobie sprawę z wewnętrznych problemów Unii Europejskiej (UE) i stara się kształtować swoje relacje zarówno z poszczególnymi państwami członkowskimi, jak i z UE jako całością w celu osiągnięcia najkorzystniejszych porozumień. Ukierunkowanie współpracy na rozwój branż, które wpisują się w długoterminowe plany rozwojowe Polski (np. przetwórstwo spożywcze, przemysł lotniczy, samochodowy, zaawansowane technologie) powinno stać się głównym motorem polsko-chińskiej kooperacji w ramach NJS. Na poziomie unijnym istnieje potrzeba wywierania wpływu na Pekin przez wszystkie kraje członkowskie, tak aby obostrzenia blokujące dostęp europejskim produktom do chińskiego rynku zostały zniesione.

Niemcy Oprócz pewnej liczby coraz bardziej udanych projektów połączeń kolejowych między Niemcami i Chinami, chińska „Inicjatywa Pasa i Szlaku” nie przyniosła jeszcze żadnych konkretnych działań inwestycyjnych w Niemczech. Berlin skupia się na stawieniu czoła geopolitycznym implikacjom Nowego Jedwabnego Szlaku (NJS) w otoczeniu europejskim i eurazjatyckim oraz na zapewnieniu opłacalności ambitnej inicjatywy Chińczyków w tych regionach. W tym celu administracja Angeli Merkel proponuje „zmultilateryzowane” podejście, oparte na instytucjach europejskich, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), G20 i Azjatyckim Banku Inwestycji

28 |

Infrastrukturalnych (AIIB), a także głębiej angażuje się w związaną z NJS współpracę dwustronną z Chinami.

Afganistan Mimo strategicznego położenia geograficznego Afganistanu, predestynującego go do odegrania znaczącej roli w chińskim projekcie Nowego Jedwabnego Szlaku, jak do tej pory znajduje się on na jego marginesie. Jest to głównie spowodowane trwającym w Afganistanie konfliktem, który znacząco podnosi ryzyko każdej inwestycji. Z tego powodu współpraca afgańsko-chińska dotyczyła w ostatnich latach przede wszystkim kwestii bezpieczeństwa i to w tym sektorze zaangażowanie Pekinu będzie najbardziej widoczne w najbliższych latach.

Wymiana handlowa Afganistanu z Chinami cechowała się skrajną nierównowagą. W 2015 r. chiński eksport wielokrotnie przeważał nad importem towarów z Afganistanu. Otwarcie nowego szlaku kolejowego miało ten bilans poprawić, jednak dotychczasowe doświadczenia pokazują, że raczej utrwaliło to wcześniejsze tendencje. W ciągu ostatnich czterech lat chińskie przedsiębiorstwa budowlane zaangażowały się w budowę dwóch ważnych dróg w Afganistanie. Pierwszy z tych projektów rozpoczął się w 2013 r. i jest poważnie opóźniony, natomiast przetarg na drugi z nich został rozstrzygnięty dopiero na początku 2017 r., w związku z czym nawet nie wszedł w fazę realizacji. Afganistan jest postrzegany również jako potencjalne źródło surowców dla Chin. Wydaje się jednak, że doświadczenia z realizacją projektu kopalni miedzi Mes Ajnak jasno wskazują, że są inwestycje są obarczone poważnym ryzykiem i nie należy oczekiwać szybko kolejnych.

Zarówno ogromne zapotrzebowanie na rozbudowę infrastruktury, jak i olbrzymie złoża różnych surowców, które znajdują się w Afganistanie, powodują, że potencjalne pole do współpracy afgańsko-chińskiej w tych sektorach jest olbrzymie. Nad wszystkimi tego typu inicjatywami ciążą jednak kwestie bezpieczeństwa i to one będą odgrywały decydującą rolę w postanowieniach o realizacji różnych projektów, dopóki konflikt nie zostanie zakończony lub ulegnie poważnej deeskalacji.

Pakistan Sukces Chińsko-Pakistańskiego Korytarza Gospodarczego (ang. China-Pakistan Economic Corridor, CPEC) będzie zależeć od zdolności do zwiększania połączeń regionalnych. CPEC będzie mieć ogromny wpływ na politykę wewnętrzną Pakistanu, zwłaszcza w stosunkach cywilno-wojskowych i rządu centralnego z rządami stanowymi. CPEC może skutkować nie tylko dalszym utrwaleniem negatywnych warunków społeczno- gospodarczych i politycznych w niektórych dziedzinach, lecz także prowadzić do dalszych dysproporcji regionalnych. Należy podkreślić, że CPEC ma potencjał do zwiększenia wpływu Chin na podejmowanie decyzji przez pakistański rząd w polityce wewnętrznej i zagranicznej. W tym kontekście projekt CPEC mógłby zapoczątkować zmiany w geopolityce regionu, prowadząc do przewartościowania w polityce

Podsumowania tekstów | 29 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 zagranicznej Pakistanu. Co za tym idzie CPEC mógłby funkcjonować jako „kręgosłup gospodarczy” nowej struktury bezpieczeństwa w Azji pod przewodnictwem Chin. Jednakże będąc raczej potencjalnym źródłem sporów między Chinami a Pakistanem, jego znaczenie w zwiększaniu połączeń wychodzących poza sieć chińsko-pakistańską może być ograniczone.

Bliski Wschód Chińskie wpływy na Bliskim Wschodzie wzrastają wprost proporcjonalnie do ich ogólnego zaangażowania na świecie. Łańcuch ekonomicznych zależności na Bliskim Wschodzie zapewnia Chinom dostawy ropy naftowej, które zabezpieczają wzrastające potrzeby chińskiej gospodarki. Chiny wykorzystują również sieć unilateralnych i multilateralnych kontaktów do realizacji działań z zakresu dyplomacji kulturalnej i soft power. Wzrost chińskich wpływów na Bliskim Wschodzie przejawia się również w zwiększonej aktywności dyplomatycznej i wojskowej. Strategiczne interesy ChRL na Bliskim Wschodzie wydają się kluczowym elementem, który zachęca Pekin do włączenia tego regionu w projekt NJS.

Iran Choć inicjatywa Nowego Jedwabnego Szlaku (NJS) została ogłoszona w 2013 r., realna współpraca na rzecz jej realizacji między Islamską Republiką Iranu (IRI) i Chińską Republiką Ludową (ChRL) rozpoczęła się dopiero w styczniu 2016 r. Analiza forsowanych przez Chiny i Iran wspólnych projektów wskazuje na priorytetowe znaczenie jak najszybszego ustanowienia połączenia kolejowego na Bliski Wschód. Postęp projektu NJS ułatwi bezprecedensowo silna pozycja Chin w Iranie. Przewagę ChRL nad IRI uwidaczniają chińskie inwestycje, które obejmują niemal każdą gałąź irańskiego przemysłu. NJS może służyć przywróceniu międzynarodowych powiązań gospodarczych Iranu, a także pozwolić na wzmocnienie jego wpływów w sąsiadujących państwach. Rząd w Teheranie stara się równoważyć działania swego największego inwestora, jakim są Chiny, przez włączanie mniej aktywnych partnerów europejskich, południowo- i wschodnioazjatyckich we wspólne irańsko-chińskie projekty. Najprawdopodobniej można mówić o łącznie 43 projektach infrastrukturalnych związanych z NJS. Większość z nich nie jest jeszcze realizowana. Jedną z największych obaw Iranu jest możliwość stania się krajem tranzytowym, a nie partycypującym w tworzonych i reformowanych przez Chiny łańcuchach wartości. Drugą jest ewentualne wstrzymanie lub upadek inicjatywy NJS. Tymczasowo aspiracje IRI i ChRL pokrywają się, ponieważ oba państwa pragną poszerzyć wpływy na Bliskim Wschodzie. Chiny oferują w tym celu kapitał i technologie, zaś Iran zdolności produkcyjno- przetwórcze oraz wpływy polityczne w regionie. Władzom w Teheranie szczególnie zależy na pozyskiwaniu inwestorów do branż przemysłu, które wymagają modernizacji lub reformy. Iran rozważa również fundamentalne przekształcenie swojej gospodarki. Nie posiada jednak wystarczających środków, aby dokonać tego samodzielnie. Sytuacja ta stawia irański rząd wobec braku alternatywy dla NJS, który jest projektem oferującym najwięcej potencjalnych korzyści.

30 |

Rosja Michał Lubina

1. Ambiwalencja Nowego Jedwabnego Szlaku

Nowy Jedwabny Szlak (Szlak i Pas) jest pojęciem tyleż intrygującym, co nieostrym. Xi Jinping ogłosił go w 2013 r. i od tej pory NJS stał się głównym sloganem dyplomacji chińskiej. Zgodnie z najlepszymi zasadami chińskiego marketingu politycznego można pod niego zaliczyć niemal każdy projekt na terenie Eurazji, a jednocześnie, w razie niepowodzenia, odciąć się od niego. Specyficzne rozumienie czasu („projekt na pokolenia”, „projekt w perspektywie średnioterminowej, tj. 50 lat”), celowe mętne i mgliste określenia dotyczące konkretów, takich jak data czy zasięg projektu, tylko potęgują ambiwalencję. Powoduje to, że bardzo trudno ustalić co jest, a co nie jest częścią tego projektu. NJS będzie więc tutaj rozumiany jako ogólna wola do współpracy z Chinami (bądź jej brak) po 2013 r.

2. Współpraca energetyczna Rosji i Chin

W rosyjsko-chińskiej współpracy energetycznej dominują surowce i inne towary nieprzetworzone (w 2015 r. energia stanowiła 78 proc. rosyjskiego eksportu, zaś drewno – kolejne 13 proc.). Jest to wynik długofalowych trendów, w tym przede wszystkim: chińskiego głodu energetycznego, rosyjskiego postawienia na surowce jako główne źródło dochodu. W 2017 r. Rosja stała się najważniejszym dostawcą ropy do Chin, prześcigając Arabię Saudyjską. W kwestii dostaw gazu w najbliższym czasie nie ma szans na powtórzenie tego sukcesu: nie zmieni się to nawet po wybudowaniu gazociągu Siła Syberii (prawdopodobnie w 2019/2020, choć osiągnie on swoją pełną moc dopiero ok. 2022/2023); nawet wówczas rosyjski gaz w Chinach będzie ustępował turkmeńskiemu oraz LNG.

Rosyjsko-chińska współpraca energetyczna przypominała w ostatnim okresie sinusoidę: Rosjanie „rozgrywali” Chińczyków niczym Europę najpierw przy pomocy ropociągu WSTO, a następnie przy gazociągu, który potem nazwano Siła Syberii. Celem Moskwy, podobnie jak w Europie, było energetyczne „dziel i rządź” (w tym wypadku między Chinami, Japonią a Koreą Południową). Jednakże w Azji, inaczej niż w Europie, Moskwa padła ofiarą swojej energetycznej karty. W momencie światowego kryzysu (2008) oraz kryzysu ukraińskiego (2014) Kreml dwukrotnie postawił, z przyczyn politycznych, na współpracę z Pekinem na chińskich warunkach. W efekcie zdecydowana większość rosyjskiej ropy płynie do Chin i tak samo będzie z gazem. Również infrastruktura przesyłowa sprzyja ChRL.

Obecne fakty – takie jak pierwsza pozycja Rosji jako dostawcy ropy do Chin – są więc konsekwencją wydarzeń sprzed niecałej dekady i nie wiążą się bezpośrednio z Nowym

Rosja | 31 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Jedwabnym Szlakiem. Na pewno jednak rosyjskie nastawienie ma związek z NJS: zamiast próbować blokować chińske wpływy, równoważyć je lub rozgrywać Chiny, Rosja próbuje podłączyć się do ich projektów i uzyskać z nich maksymalne możliwe korzyści. Moskwa przestawiła się na tę strategię pod koniec 2008 r. Najbardziej skrajnym przypadkiem jest Azja Centralna, gdzie po pierwotnych próbach blokowania Nowego Jedwabnego Szlaku Rosjanie zgodzili się na ten projekt i próbują się do niego podłączyć. To samo dotyczy innych obszarów gospodarczej współpracy rosyjsko-chińskiej, w tym handlu.

3. Handel i inwestycje rosyjsko-chińskie

Jeszcze kilka lat temu Rosja była w pierwszej dziesiątce głównych partnerów handlowych Chin. Obecnie, po spadku cen ropy, sankcjach zachodnich itp. zajmuje 16. miejsce. Rosyjscy analitycy zaczęli więc pisać, że ich państwo znajduje się w „pierwszej dwudziestce” partnerów handlowych Chin, ale i to nie jest wielkim osiągnięciem. Jako partner handlowy Chin Rosja ustępuje m.in. Korei Południowej, Malezji, Australii czy Brazylii. Chiny są z kolei drugim partnerem handlowym Rosji po UE, jednak wymiana handlowa z UE wynosi ok. 45 proc. całości handlu dla Rosji, podczas gdy z Chinami – ok. 10 proc. Chiny są również najważniejszym partnerem handlowym Rosji w Azji: w 2015 r. wymiana z Chinami wyniosła 65 mld dolarów, podczas gdy z Japonią tylko 20 mld dolarów, a z Koreą Południową i 16 mld dolarów. Należy również odnotować spadkowy trend jeśli chodzi o wartość rosyjsko-chińskiej wymiany handlowej w ostatnich latach. Wartość handlu Rosji z Chinami w 2014 r. wyniosła 95 mld dolarów, a w 2015 r. już tylko niecałe 70 mld dolarów. Stało się tak nie tylko z powodu spadku cen surowców, ale również spowolnienia gospodarczego w Rosji. Rosyjskie PKB zmniejszyło się o 3,4 proc., co doprowadziło do znacznych spadków rosyjskiego importu z Chin. Mimo tego obie strony nadal deklarują współpracę i na początku 2017 r. handel zaczyna rosnąć. Rosja ma nadzieję na sprzedaż maszyn oraz żywności, co wiążę się ze zmianą rosyjskiej percepcji Chin. Zmiana ta jest ważnym elementem w najnowszym okresie stosunków chińsko-rosyjskich. Jeszcze kilka lat temu w potocznej rosyjskiej świadomości ChRL funkcjonowała jako państwo mało rozwinięte. Obecnie w Rosji panuje „euforia” jeśli chodzi o możliwości współpracy z Chinami i rosyjscy inwestorzy pragną wejść na rynek chiński. Jednak bariery, konkurencja i nieznajomość rynku na razie sprawiają, że na nadziejach i deklaracjach zazwyczaj się kończy.

Gospodarczo Rosja traktuje Chiny w sposób łączący politykę i ekonomię: ChRL ma być dywersyfikacją dostaw rosyjskich do Europy (przeciwwaga), a także – w wersji idealnej – odbiorcą rosyjskiej technologii wojskowej, atomowej, kosmicznej i innych. Z kolei Chiny traktują Rosję jako dostawcę surowców oraz drugorzędnego partnera gospodarczego, istotnego wyłącznie dla północno-wschodnich prowincji. Dzieje się tak z kilku strukturalnych powodów: 1) Chiny są zainteresowane głównie surowcami; 2) Chiny sprowadzają zaawansowane technologie z Zachodu, nie Rosji; 3) handel

32 | Michał Lubina

rosyjski-chiński przypomina te w krajach rozwijających się, a więc jest bardziej podatny na wahania koniunktury światowej/lokalnej (np. ceny surowców) niż handel Chin z USA (Zachodem); 4) najważniejsze rosyjskie centra gospodarcze są położone w zachodniej Rosji, a te na rosyjskim Dalekim Wschodzie (gdzie populacja jest zresztą mało liczna i uboga) cierpią z powodu złej infrastruktury; 5) wielkość rosyjskiego rynku (146 mln ludzi, PKB per capita 9100 dolarów) nie może równać się z rynkami zachodnimi; 6) zły klimat inwestycyjny w Rosji (korupcja, bezprawie, nieprzewidywalność) uderza głównie w małe i średnie przedsiębiorstwa, co powoduje, że ryzyko inwestycji jest dla wielu zbyt duże. To wszystko powoduje, że chińskie inwestycje są „anemiczne” (łącznie 3,8 mld dolarów między 2007 a 2016 r.; w porównaniu do 24 mld dolarów inwestycji niemieckich).

Rosja eksportuje do Chin głównie chemikalia, maszyny rolnicze, autobusy, materiały budownicze, technologię związaną z energię atomową i transportem rzecznym, a także produkty rolnicze (szczególnie czekoladę, olej słonecznikowy, miód i ostatnio promowane przez Władimira Putina lody) oraz bursztyn (niezwykle popularny w Chinach). Produkty rolnicze stanowią ok. 10 proc. eksportu (rosyjskie źródła podają 30 proc., ale jest to wartość przesadzona) i ich udział rośnie. Właśnie w tej sferze widać największą intensyfikację działań i największe nadzieje Rosjan na większy udział w rynku chińskim. Z uwagi na bariery, konkurencję zachodnią oraz nieznajomość chińskiego rynku nadzieje te na razie pozostają niespełnione. Jeśli chodzi o inwestycje, najważniejszą jest budowa dwóch bloków elektrowni atomowej Tianwan w Lianyungang (umowa podpisana w 1997 r., zrealizowana w 2009 r.), jednak budowa trzeciego i czwartego bloku (na co liczyli Rosjanie) wciąż jest zawieszona. Poza energią najważniejszą inwestycją rosyjską jest wspólna budowa fabryki tytanu w Jiamusi w Heilongjiangu. Jednak ogólnie rzecz biorąc, rosyjskie inwestycje są śladowe (mniejsze nawet niż chińskie w Rosji) i nie mają praktycznie żadnego znaczenia dla gospodarki chińskiej (mają one znaczenie co najwyżej dla Heilongjiangu).

Z kolei Chińczycy inwestują w następujące sektory: energii, przetwórstwa drewna, telekomunikacyjny, mikroelektroniku, sprzętu konsumenckiego, usług i rolnictwa. Trendy związane z handlem pokazują odwrócony układ kolonialny: Chiny importują surowce i materiały nieprzetworzone, zaś wysyłają maszyny i technologię. Jednakże chińskie inwestycje w Rosji są nieznaczące: w liczbach ustępują chińskim inwestycjom m.in. w Luksemburgu, RPA, Singapuru, Tajlandii, Birmie, Kanadzie, Pakistanie, Brazylii czy Iranu. Jak pisze rosyjski sinolog Aleksander Łukin, „wszystkie te miejsca są bardziej atrakcyjne dla chińskich inwestorów niż Rosja”.

Najważniejsze chińskie inwestycje w Rosji to kompleks „Bałtycka perła” pod Petersburgiem (ukończony), centrum biznesowe „park Huamin” w Moskwie (prace zatrzymały się w poprzedniej dekadzie, ale wznowiono je i mają być ukończone w 2017 r.) oraz centrum handlu „Greenwood” w Podmoskowii (ukończone). Wszystkie te projekty były lub są realizowane od ponad dekady.

Rosja | 33 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Co najmniej od połowy pierwszej dekady XXI w. Rosja próbuje zmienić niekorzystny bilans handlowy z Chinami i apeluje do klientów chińskich o nabywanie produktów innych niż surowce; jednak aż do tej pory rezultaty były niewielkie. Pomysłem Moskwy było przyciągnięcie inwestycji chińskich (w projektach syberyjskich i dalekowschodnich, przygranicznej infrastrukturze transportowej, współpracy przy zaawansowanej technologii, przestrzeni powietrznej, ochrony środowiska, rolnictwa, leśnictwa, kolei, przemysłu stoczniowego oraz odnawialnych źródeł), w zamian za sprzedaż zaawansowanej technologii (kosmicznej – silniki RD-18, atomowej, lotniczej i budownictwa śmigłowców). Na razie jednak większość z tych deklaracji zakończyła się na papierze. To samo tyczy się deklaracji osiągnięcia wymiany handlowej na poziomie 100 mld dolarów do 2015 r.: poziom tej wymiany sięgnął niecałych 70 mld dolarów. Jeśli chodzi o technologie nuklearne, mimo podpisanych memorandów na ukończeniu trzeciego i czwartego bloku elektrowni jądrowej Tianwan, prace wstrzymano po obawach będących następstwem katastrofy w Fukushimie.

Lepiej przedstawia się współpracy w energii elektrycznej i węgla. Rosja sprzedaje Chinom ok. 4 mld KWh energii elektrycznej od 2012 r. i ma nadzieję na stanie się zapleczem energetycznym północno-wschodnich Chin. Intensyfikacja eksportu węgla nastąpiła po 2009 r. W 2010 r. podpisano umowę na dostarczenie 15 mln ton węgla rocznie (jest to jednak mała część rynku chińskiego, ok. 1 proc.).

Chińskie inwestycje są ważne głównie dla rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Już w 2004 r. chińscy urzędnicy obiecywali inwestycje warte 800 mld dolarów, ale pozostało to głównie w sferze deklaracji (inwestycje chińskie stanowiły ok. 0,5 proc. wszystkich inwestycji w Rosji). W 2009 r. Moskwa wyzwoliła się z części swoich obaw związanych z przyciągnięciem chińskiego kapitału i zaakceptowała chiński plan inwestycji w rosyjski Daleki Wschód w takich sektorach jak handel, leśnictwo, energia, transport, rękodzieło i rolnictwo. Jeśli dojdzie on do skutku, to uczyni to rosyjski Daleki Wschód jeszcze bardziej zależnym od Chin. Będzie tak tym bardziej dlatego, że charakter chińskich inwestycji to wciąż raczej eksploatacja surowców niż tworzenie miejsc pracy. Na razie jednak te plany inwestycji zrealizowano w niewielkim stopniu. Miarą frustracji Kremla był fakt, że specjalny przedstawiciel prezydenta Putina na rosyjski Daleki Wschód Jurij Trutniew w 2015 r. publicznie pytał Chińczyków dlaczego nie chcą inwestować w Rosji, za to inwestują w Angoli. Zdaniem Dmitrija Trenina Rosjanie widzą niebezpieczeństwo stania się dodatkiem surowcowym do Chin, ale mimo to wybierają współpracę z Chinami, mając nadzieję na zrównoważenie tych relacji później, poprzez wytwarzanie półproduktów na swoim terytorium. Jest to optymistyczne założenie, patrząc na politykę Chin w podobnych do rosyjskiego Dalekiego Wschodu obszarach (Kambodża, Laos).

34 | Michał Lubina

4. Przykłady i plany współpracy rosyjsko-chińskiej pod nazwą Jedwabnego Szlaku

Mimo skromnych rezultatów dotychczasowej pozasurowcowej współpracy gospodarczej rosyjscy i chińscy analitycy starają się pokazać przykłady wspólnych inwestycji pod szyldem NJS. Według Zhao Huashenga z szanghajskiego Uniwersytetu Fudan jest nim współpraca w dziedzinie zaawansowanych technologii, taka jak Chińsko- Rosyjski Park Innowacyjny Jedwabnego Szlaku pod Xi’anem, wspólna produkcja silników cywilnych przy użyciu rosyjskiej technologii i wspólne prace badawczo- rozwojowe nad rozwojem systemu nawigacji satelitarnej. Wang Gang zwraca uwagę na zbieżność przewag w takich obszarach jak rolnictwo, leśnictwo, szybkie koleje, lotnictwo cywilne, kosmos, budowa infrastruktury, finanse, inwestycje, edukacja, technologia, służba zdrowia i turystyka (jednak jest to raczej spis pobożnych życzeń). Jiang Zhenjun uważa, że NJS powoduje przede wszystkim szanse w budowie infrastruktury. Pisze jednak, że Rosja i Chiny powinny współpracować przy flagowym projekcie szybkiej kolei Moskwa–Kazań (ok. 7 tys km). Mimo podpisania kilku memorandów, projekt jest wciąż na papierze i tylko część trasy jest obecnie w budowie. Udział firm chińskich, chociaż prawdopodobny, nie jest jednak pewny, gdyż Moskwa kusi firmy zachodnie, chcąc uzyskać zniesienie sankcji bądź zminimalizować ich efekt. Właśnie ten projekt szybkich kolei jest na razie miernikiem współpracy rosyjsko-chińskiej i test ten nie wypada dla stosunków tych państw korzystnie.

5. Wnioski

Rosja i Chiny od ponad dwóch dekad głoszą, że ich stosunki są „nowym modelem relacji międzynarodowych” czy też „nowym formą relacji między mocarstwami”. Chociaż w tych frazach jest wiele myślenia życzeniowego, to faktem pozostaje, że relacje rosyjsko-chińskie rozwijają się (choć nie aż tak, jak głoszą ich oficjalne deklaracje) i wbrew dominującemu na Zachodzie poglądowi są czymś więcej niż tylko taktycznym sojuszem, który może załamać się w razie odwrócenia się sytuacji geopolitycznej. Jednocześnie w relacjach tych od ponad dekady dominują Chiny i to one narzucają wizję wzajemnych stosunków: retorycznie oznacza to ograniczone wsparcie Pekinu dla wielkomocarstwowych pretensji Kremla, gospodarczo powoduje to podporządkowanie stosunków wizji gospodarczej Pekinu (rosyjskie surowce dla chińskiej gospodarki po cenach korzystnych dla Chin). Rosja do kryzysu ekonomicznego próbowała balansować Chiny, po kryzysie uznała, że lepiej się jednak przyłączyć do wzrostu Chin, gdyż Pekin nie zagraża rosyjskiemu reżimowi. Chociaż Moskwie nie podoba się asymetria na rzecz Pekinu, to Kreml uznaje to za chwilową konieczność, którą będzie można odwrócić później.

Koncepcja Jedwabnego Szlaku jest kazusem potwierdzającym wyżej przywołane tendencje ogólne. Rosja najpierw próbowała blokować ten projekt, acz nieoficjalnie i półoficjalnie. Oficjalnie Moskwa popierała, ale prasa rosyjska, np. „Kommiersant”,

Rosja | 35 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 alarmowała o nim. Dodatkowo Moskwa zakulisowo zablokowała chińskie plany budowy kolei w Kirgistanie. Jednak po wydarzeniach na Ukrainie (szczególnie po 2015 r.) Moskwa uznała, że nie ma sił na blokadę tego projektu i postanowiła przyłączyć się, ogłaszając się kluczowym państwem NJS i pragnąć połączyć go z Unią Euroazjatycką (UEA). Wpisuje się to w popularną ostatnio ideologię euroazjanistyczną (przykładem jej żywotności jest chociażby wymazywanie terminu „jarzmo mongolskie” z rosyjskich podręczników historycznych i rewizja negatywnej oceny niewoli mongolskiej w dziejach Rusi) i w uprawianą przez Moskwę od dwóch dekad pustosłowną frazeologię głoszącą, iż Rosja jest „mostem między Europą a Azją” (dzięki unikatowemu położeniu geograficznemu, dziedzictwu historycznemu i bliskich związkach z Europą, Azją Centralną i Chinami). Te slogany mają służyć prezentowaniu Rosji jako niezbędnego mocarstwa na świecie. Skuteczność tych przekazów jest problematyczna – na pewno nie działają one w Azji, gdyż Rosja jest tam traktowana jako państwo europejskie.

Pomimo prób połączenia NJS i UEA, zdaniem chińskiego badacza Yu Bina, „nic się nie wydarzyło” w 2016 r. (w 2017 r. też jeszcze nie), gdyż obie strony nie są w stanie znaleźć mechanizmu połączenia tych dwóch wizji integracji. Rosja wyraźnie stara się nadać temu formułę pojemniejszą niż jest ona w rzeczywistości, głosząc ustami Putina „szerokie partnerstwo ekonomiczne UEA, SzOW i ASEAN” (Partnerstwo Większej Eurazji). Tymczasem Chiny skupiają się na indywidualnym promowaniu NJS. Chińscy badacze, tacy jak Zhao Huasheng podkreślają, że brak techniczno-administracyjnych uzgodnień dotyczących połączenia wizji NJS i UEA to nieistotny szczegół, gdyż najważniejsze jest, że politycznie decyzja o połączeniu tych wizji została podjęta. Wpisuje się to w rosyjsko-chińską narrację podkreślającą, że brak konkretów w wielu aspektach relacji rosyjsko-chińskich jest nieistotny, gdyż liczy się ogólna wola polityczna Moskwy i Pekinu. Bez wątpienia próba połączenia NJS i UEA umocniła relacje rosyjsko- chińskie, które niejako „uciekły” przed zagrożeniem ich podminowania przez rywalizację w Azji Centralnej, która stała się rosyjsko-chińskich protektoratem – Rosja dominuje w kwestiach politycznych, bezpieczeństwa i społecznych, Chiny w kwestiach ekonomicznych. Wydaje się, że ta sytuacja utrzyma się w okresie krótkoterminowym i prawdopodobnie średnioterminowym.

Michał Lubina – adiunkt w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu Uniwersytetu Jagiellońskiego Data złożenia tekstu: 7.04.2017

36 | Michał Lubina

Kazachstan Łukasz Sarek

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Kazachstanu w NJS

1.1. Pozycja Kazachstanu względem Chin w ramach NJS

Kazachstan istotnym elementem NJS Zakres chińskiej inicjatywy ewoluował i wciąż ewoluuje, ale oficjalnym celem jest stworzenie nowego, obejmującego głównie Eurazję, systemu ekonomicznego opartego na komplementarności gospodarek poszczególnych państw i realizowanego przez koordynację działań w zakresie rozbudowy sieci transportowej, wolnego handlu, integracji finansowej i promowania stosunków międzyludzkich1. Kazachstan, leżący na wielu planowanych szlakach transportowych, członek EUG państwo jak na region stabilne politycznie, bogate w zasoby ropy naftowej i innych surowców mineralnych i chętne do podjęcia współpracy z Chinami jest niezwykle istotnym, jeśli nie nieodzownym elementem nowego systemu gospodarczego2.

Nurli Żol i inne koncepcje rozwoju gospodarki Inicjatywa Chin, jednego z głównych inwestorów i partnerów handlowych Kazachstanu, w połączeniu z trudną sytuacją gospodarczą i koniecznością reform były istotnym impulsem dla Astany do stworzenia ogłoszonego w grudniu 2014 r. programu Nurli Żol (Nurly Zhol, Świetlista Droga)3, który dzięki wpasowaniu się w chińskie plany mógłby liczyć na polityczne i finansowe wsparcie Pekinu4.

Administracja Nazarbajewa próbuje zmienić kierunek rozwoju Kazachstanu przez wdrażanie takich projektów jak ogłoszona w grudniu 2012 r. Strategia Kazachstan 20505 oraz opracowany na lata 2015–2019 State program of industrial-innovative development of Kazakhstan (SPIID)6. W trudnym otoczeniu makroekonomicznym, kształtowanym w znacznym stopniu przez gwałtowny spadek cen ropy na rynkach światowych zapoczątkowanym w drugiej połowie 2014 r.7, ambitne plany nakreślone we wcześniejszych projektach nie były odpowiednim rozwiązaniem bieżących problemów. Konieczne było wsparcie chwiejącej się gospodarki przez prowadzenie aktywnej polityki fiskalnej. Kluczem do stworzenia skutecznego programu było przeznaczenie środków na cele, które służyłyby bieżącemu stymulowania wzrostu gospodarczego przez nakłady na tworzenie przede wszystkim infrastruktury transportowej, ale również przemysłowej, mieszkaniowej, energetycznej, turystycznej i jednocześnie wsparłyby długofalowe reformy gospodarcze. Program ma umożliwić realizację kolejnych inicjatyw, fundamentalną zmianę struktury produkcji przemysłowej i eksportu.

Kazachstan | 37 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Czynnik rosyjski Zbliżenie z Chinami traktowane jest w Astanie jako jeden z istotnych elementów polityki równoważenia rosyjskiej dominacji w regionie oraz dźwignia do prowadzenia aktywnej polityki regionalnej.

Chińska ekspansja gospodarcza w Azji Centralnej oraz dążenie kolejnych państw Europy Wschodniej do wyjścia spod rosyjskich wpływów były istotnymi czynnikami przyspieszenia działań integracyjnych, jakie podjął Kreml. Sztandarowym projektem, jaki forsuje obecnie Moskwa jest Eurazjatycka Unia Gospodarcza (EUG), dzięki której Rosja chce odzyskać dominację w przestrzeni postsowieckiej. Dla prowadzącego wielowektorową politykę Nazarbajewa – który stara się równoważyć wpływy Rosji, Chin i Stanów Zjednoczonych8, podejmuje współprace z regionalnymi potęgami jak Turcja 9 , Iran 10 i Izrael 11 oraz stara się odgrywać aktywną rolę w regionie 12 i organizacjach międzynarodowych13 – plany Moskwy grożą utratą suwerenności i pola manewru. Unia z Rosją i Białorusią spowodowała podniesienie stawek celnych na towary importowane do Kazachstanu i wpłynęła niekorzystnie na rozwój gospodarczy kraju. W Astanie silne są obawy przed dalszymi krokami Moskwy14 na drodze do przejęcia wspólne organy Unii uprawnień w zakresie prawodawstwa, polityki zagranicznej oraz wprowadzenia wspólnej waluty15. Żywe wciąż są również lęki o integralność terytorialną i możliwość oderwania przez Rosję północnych regionów zamieszkałych przez mniejszość rosyjską16. Przykłady Krymu17 i Górskiego Karabachu18 są mocnym ostrzeżeniem.

1.2. Stosunek różnych grup interesariuszy do zaangażowania Kazachstanu w NJS

Nazarbajew jest zdecydowanym zwolennikiem zacieśniania współpracy z Chinami i stanowisko kazachskich władz jest w tej sprawie od ostatnich dwóch lat wyraźne. Były premier Karim Masimow był aktywnym orędownikiem współpracy z Chinami, a symbolicznym gestem była wypowiedź Darigi Nazarbajew, przewidywanej na następczynię ojca19, o konieczności uczenia się języka chińskiego20. Nie wszystkie jednak aspekty współpracy z Chinami władze widzą jednakowo pozytywnie. Dotychczasowe skoncentrowanie chińskich inwestycji w Kazachstanie wokół przemysłu wydobywczego, w szczególności branży naftowej, budzi obawy, że taki trend, wynikający z chińskich interesów gospodarczych, utrzyma się również w przyszłości. Nie jest to korzystne dla polityki władz zmierzającej do zmiany struktury kazachskiej gospodarki21. Innym niekorzystnym czynnikiem, jaki niepokoi stronę kazachska, jest chińskie spowolnienie gospodarcze, które może się przełożyć na poziom chińskiego importu oraz gospodarczego zaangażowania w regionie, oraz chińska reforma strony podażowej22.

Napływ chińskich firm budowlanych może budzić poważny sprzeciw kazachskich przedsiębiorstw oraz społeczeństwa. Istotne są również dość powszechne obawy przed przeniesieniem przez Chiny do Kazachstanu zakładów silnie zanieczyszczających środowisko naturalne23. Powszechne jest też przekonanie, że Chiny dążą do kolonizacji

38 | Łukasz Sarek

Kazachstanu, przede wszystkim przez przejmowanie ziemi rolnej i osadzanie na niej chińskich imigrantów. Te obawy były jednym z kluczowych powodów wybuchu niezadowolenia społecznego związanego z planowanymi zmianami w ustawodawstwie dającym zagranicznym podmiotom prawo do nabywania ziemi24.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej z uwzględnieniem potencjału ekonomicznego Kazachstanu i Chin

Wymiana handlowa do 2014 r. Współpraca handlowa Chin z Kazachstanem od wielu lat jest oparta na wymianie surowców za dobra przetworzone. W latach 2005–2011 tekstylia stanowiły główny chiński produkt eksportowy (29,7 proc. w 2005 r. i 25,6 proc. w 2011 r.), produkty elektroniczne (odpowiednio 12,7 i 22,2 proc.) W kazachskim eksporcie w tym samym okresie wciąż istotną rolę odgrywały rudy metali i wyroby metalowe (spadek z prawie 64 do 20 proc.), jednak punkt ciężkości zdecydowanie przesunął się na surowce mineralne (skok z 28,7 do 60,7 proc.)25.

Według badań chińskich naukowców obejmujących okres do 2014 r. gospodarki chińska i kazachska wykazują daleko idącą komplementarność. Nieliczne produkty konkurencyjne nie miały większego wpływu na wymianę handlową. Oferty eksportowe obu państw były do tej pory dobrze dostosowane do potrzeb rynków, co dynamizowało wymianę handlową26. Jednak poziom powiązania eksportu z rynkiem drugiego państwa jest różny. W 2014 r. Chiny były drugim co do wielkości eksporterem do Kazachstanu (ponad 12,55 proc.), natomiast kazachski eksport to mniej niż 1 proc. całego chińskiego importu27.

Badania konkurencyjności handlowej produktów w potencjalnych obszarach do rozszerzenia współpracy handlowej wskazały, że Kazachstan jest wciąż atrakcyjnym dostawcą przede wszystkim surowców mineralnych oraz chemikaliów, które już są przedmiotem eksportu. Chiny natomiast dysponują wysoką konkurencyjnością w produktach roślinnych, spożywczych, napojach, wyrobach tytoniowych oraz tekstyliach i eksport tych produktów chińskie władze i przedsiębiorstwa powinny starać się w przyszłości szczególnie rozwinąć28. Inni badacze wskazują jednak przede wszystkim na wysoką atrakcyjność kazachskich płodów rolnych i produktów spożywczych29, które są częściowo konkurencją dla wskazanych wyżej chińskich produktów, ale równocześnie szansą dla Kazachstanu na dywersyfikację eksportu. Jest to jedyna nie rozwinięta w ramach eksportu do Chin grupa produktów, która już dysponuje potencjałem do zwiększania wolumenu eksportowego.

Jednym z istotnych celów NJS jest rozwój północno-zachodnich prowincji Chin m.in. przez intensyfikację wymiany handlowej z Kazachstanem. O ile jednak współczynnik zależności Kazachstanu od eksportu do tego regionu Chin rósł dynamicznie z 0,02 do 0,09 (2009–2014; według wskaźnika HM im bliżej wartości 1, tym większa zależność

Kazachstan | 39 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 eksportu od zagranicznego rynku), o tyle zależność chińskiego regionu od Kazachstanu spadała z 0,27 do 0,2. Wciąż jest to stosunkowo wysoki poziom zależności i wskazuje na komplementarność gospodarek. Trend wskazuje jednak na to, że chińscy przedsiębiorcy znaleźli atrakcyjniejsze rynki zbytu niż Kazachstan30.

Chińskie inwestycje do 2014 r. Począwszy od 2003 r. chińskie inwestycje w Kazachstanie powoli rosły, ale prawdziwej dynamiki nabrały po 2009 r. – z niespełna 250 mln dolarów do rekordowych 2,415 mld dolarów w 2012 r. i niewiele niższej kwoty 2,250 mld dolarów w 2013 r. przepływów brutto. W 2014 r. zanotowano spadek do poziomu 1,861 mld dolarów. Wartość skumulowanych różnego rodzaju chińskich inwestycji na koniec roku wyniosła 18,545 mld dolarów.

Struktura chińskich inwestycji była związana z zasobami surowcowymi Kazachstanu. W 2014 r. ropa i gaz stanowiły niemal 70 proc. całości eksportu, istotne znaczenie miały również metale i inne surowce mineralne31. Z łącznej kwoty chińskich inwestycji 37 proc. zostało zainwestowanych w transport i logistykę (co obejmuje również inwestycje w ropociągi i gazociągi), 15 proc. w działalność wydobywczą sensu stricte, 15,8 proc. w działalność ekspercką, eksplorację i transfer technologii, która podobnie jak budownictwo (7,3 proc.) są silnie powiązane z rozpoczynaniem działalności w obszarze ekstrakcji i transportu surowców mineralnych. Dane te wskazują, że do 2014 r. zdecydowana większość chińskich inwestycji była skoncentrowana na przemyśle wydobywczym i obszarach z nim powiązanych. Inwestycje w sektor finansowy i ubezpieczenia wyniosły zaledwie 15 proc łącznej wartości inwestycji32.

Interesująca jest również struktura chińskich inwestycji z punktu widzenia rodzaju inwestorów. Zgodnie ze stanem z 2013 r. na 267 inwestorów tylko 37 to przedsiębiorstwa państwowe, głównie z sektora naftowego, a aż 230 to prywatne, jednakże ponad 90 proc. zarejestrowanych przedsiębiorstw zaprzestało prowadzenia rzeczywistej działalności33. Duża liczba nieaktywnych przedsiębiorstw wynika z małej stabilności sytuacji gospodarczej, wysokich nieformalnych kosztów prowadzenia działalności, trudności w uzyskaniu finansowania działalności, braku wiedzy i umiejętności poruszania się w obcym środowisku biznesowym. Oznacza to, że w najbliższym czasie głównym inwestorem będą chińskie przedsiębiorstwa państwowe (ang. state-owned enterprises, SOE).

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

Chiny do tej pory traktowały Kazachstan przede wszystkim jako stabilnego dostawcę ropy naftowej, uranu i innych surowców mineralnych. Według chińskich analityków Kazachstan powinien ułatwić działalność chińskich przedsiębiorstw wydobywczych przez zwiększenie bezpieczeństwa terenów roponośnych34. Niestabilna sytuacja na Morzu Południowochińskim oraz tarcia gospodarcze i polityczne ze Stanami

40 | Łukasz Sarek

Zjednoczonymi mogą zwiększyć chińskie zainteresowania kazachskimi surowcami w celu zmniejszenia dostaw surowców transportowanych drogą morską przez cieśninę Malakka.

Spowolnienie gospodarcze w Chinach sprawia, że istotnym problemem Pekinu jest rozładowanie nadprodukcji w branży stalowej, produkcji cementu i innych materiałów budowlanych. Dlatego chińskie władze są zainteresowane podejmowaniem kontraktów infrastrukturalnych35 oraz zakładaniem w tych branżach zakładów produkcyjnych na terenie Kazachstanu. Dodatkową zachętą jest to, że w wypadku budowy parków i zakładów przemysłowych istnieje możliwość wyeksportowania materiałów do ich budowy z Chin bez opłacania ceł36. Należy jednak wziąć pod uwagę, że w celu poprawy stanu środowiska naturalnego chińskie władze dążą do przenoszenia zakładów zanieczyszczających środowisko do sąsiednich krajów37. Obawy władz Kazachstanu i opinii publicznej są do pewnego stopnia uzasadnione.

Z punktu widzenia chińskich inwestorów działanie na terenie Kazachstanu jest dużo trudniejsze i bardziej kosztowne niż w Chinach, co ma wpływ na poziom chińskich inwestycji. Głównym postulatem jest rozbudowa i poprawa infrastruktury transportowej, w szczególności stanu dróg, których ilość jest dalece niewystarczająca, a jakość pozostawia wiele do życzenia. Chińscy analitycy widzą jednak w tej sytuacji szansę dla chińskich przedsiębiorstw, które dzięki zasobom finansowym i technologii mogłyby podjąć się wykonawstwa tych projektów38. Chińscy inwestorzy, analitycy i kręgi powiązane z biznesem wskazują również inne obszary chińskich inwestycji, takie jak branża motoryzacyjna i rolnictwo39. Kolejnym postulatem jest zniesienie barier dostępu do szeregu branż lub konieczności działania z kazachskim partnerem większościowym w ramach spółek z kapitałem mieszanym40. Pozytywnie natomiast oceniane jest dopuszczenie firm zagranicznych do procesu prywatyzacji oraz ograniczenie wymagań co do „zawartości elementu kazachskiego” w przetargach. Poważnym problemem są również wahania wartości kazachskiej waluty – tenge – w stosunku do dolara. Rozwiązaniem tego problemu byłoby wprowadzenie w szerszym zakresie swapów walutowych.

Wielokrotnie wysuwanym postulatem jest ograniczenie korupcji, której poziom jest wyższy niż w Chinach i która znacznie wpływa na efektywność i koszty operowania szczególnie mniejszych inwestorów. Kolejnym aspektem wymagającym poprawy jest ograniczenie formalności wizowych i ułatwienie zatrudniania chińskich pracowników. Zdaniem chińskich analityków w Kazachstanie brakuje wykwalifikowanej kadry i chińskie przedsiębiorstwa muszą delegować pracowników. Coraz częściej podkreśla się również możliwe zagrożenie atakami terrorystycznymi i niski poziom bezpieczeństwa osobistego, zwłaszcza w regionach wydobycia surowców mineralnych41.

Istotnym obszarem współpracy jest zwalczanie terroryzmu, separatyzmu i radykalizmu. Chinom szczególnie zależy na prowadzeniu wszelkich działań mających ograniczyć

Kazachstan | 41 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 poczynania zarówno islamskich radykałów, jak również umiarkowanych, stosujących pokojowe środki, organizacji ujgurskich na emigracji.

3. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Kazachstanu

Nurli Żol, który jest osią kazachskiego zaangażowania w NJS, ma charakter programu stymulującego, ograniczonego przez wyraźne ramy czasowe, na którego realizację są przeznaczone określone środki na inwestycje w wyraźnie określonych obszarach. Nie jest on traktowany jako oddzielny program, ale jako kluczowy i realizowany w najbliższych latach element wsparcia dwóch głównych długoterminowych strategii rozwoju państwa42.

Główne założenie Nurli Żol to rozbudowa infrastruktury transportowej: koleje, drogi i lotniska, które połączą wszystkie regiony państwa z Astaną jako centralnym ośrodkiem. Budowa sieci transportowej ma być motorem rozwoju kraju dzięki pobudzeniu sektora budowlanego oraz ułatwieniu przepływu towarów i osób43. Ze względu na strategiczne położenie (przez Kazachstan biegną planowane szlaki łączące w ramach NJS Chiny z Azją Centralną i Europą) władze liczą również na to, że Chiny w naturalny sposób będą zainteresowane udziałem w tych projektach i aktywnie się w nie włączą, a Kazachstan jako centralny punkt nowej sieci połączeń będzie czerpał korzyści z tranzytu towarów. Szczególnie istotny z punktu widzenia tranzytu z Chin do Europy jest korytarz Wschód– Zachód, który łączy port Aktau na zachodzie z Korgas na wschodzie i jest kluczowym elementem trasy z chińskiego portu Lianyungang do Europy tak poprzez Białoruś jak również alternatywnej przez Kaukaz44.

Władze Kazachstanu liczą również na udział chińskich inwestorów w modernizacji już funkcjonujących i rozwoju nowych gałęzi przemysłu, co jest istotne dla odejścia od gospodarki opartej na surowcach45. Oprócz finansowania liczą również na napływ technologii oraz skierowanie wytwarzanych w nowych zakładach produktów na rynek chiński. Udział chińskich inwestorów jest również rodzajem gwarancji, że kazachskie produkty będą miały zapewniony rynek zbytu. Liczą też na to, że chińscy przedsiębiorcy, zachęceni dogodnymi warunkami do inwestowania, będą przenosili zakłady należące do branż, w których na rynku chińskim jest saturacja, a które są potrzebne do rozwoju infrastruktury Kazachstanu (np. materiałów budowlanych, produkcji stali i innych wyrobów metalowych), co jednak budzi pewne obawy społeczeństwa. Ze względu na ogromne zasoby ziemi uprawnej oraz dogodne warunki dla rolnictwa, hodowli oraz zapotrzebowanie na chińskim rynku chińskie przedsiębiorstwa są również postrzegane jako atrakcyjni inwestorzy w przemyśle spożywczym i eksporcie płodów rolnych, mięsa oraz przetworzonych produktów spożywczych (np. mlecznych), w którym zdaniem władz Kazachstan ma realne szanse na sukces eksportowy. Kazachskie programy reformy gospodarki 46 określają również jako priorytetowy rozwój takich gałęzi przemysłu jak przemysł motoryzacyjny, elektromaszynowy, maszyn i sprzętu dla rolnictwa, wyposażenie dla kolei, maszyny i wyposażenie dla przemysłu górniczego

42 | Łukasz Sarek

i przetwórstwa ropy, co może być konkurencyjne dla chińskich przedsiębiorstw. Dotyczy to również mniej priorytetowych produktów jak odzież, produkty skórzane, lekarstwa, chemikalia, meble oraz planowanego rozwoju innowacyjnych branż, takich jak nanotechnologie, technologie kosmiczne, robotyka i inżynieria genetyczna.

Rozbudowa infrastruktury przemysłowej, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju obecnych i tworzenia nowych specjalnych stref ekonomicznych i parków przemysłowych ma na celu zarówno przyciągniecie chińskich inwestorów, jak i stworzenie lepszych warunków funkcjonowania również dla rodzimych przedsiębiorstw47. Poważnym wyzwaniem jest niedostatecznie rozbudowana sieć wodociągowa, ciepłownicza oraz starzejąca się i niedostateczna baza mieszkaniowa, która wstrzymuje migrację ludności i zdrowy rozwój miast. Kazachskie władze liczą na udział chińskich wykonawców działających jednocześnie jako inwestorzy.

Szczególną uwagę zwraca się również na rozwój infrastruktury turystycznej, która daje bardzo wysoką stopę zwrotu poniesionych nakładów. Władze Kazachstanu liczą na udział chińskich partnerów w realizacji tych projektów jako inwestorów. Dla rozwoju turystyki rząd kazachski podjął już konkretne kroki np. w kwestii wiz, co zostało zauważone przez chińską branżę turystyczną48.

4. Ramy umowne i instytucjonalne współpracy

Dotychczasowe obszary, w jakich inwestowały chińskie firmy, odbiegają od tych, jakie chciałyby rozwinąć w przyszłości władze Kazachstanu. Memoranda, komunikaty i porozumienia zawarte po ogłoszeniu projektu NJS inkorporują już jednak w znacznym stopniu oczekiwania i potrzeby obu stron i w warstwie retorycznej współpraca przybrała kształt korzystny dla Kazachstanu. Liczba i zakres podpisanych porozumień są niezwykle szerokie49, a wartość planowanych projektów uzgodnionych w samym 2015 r. jest szacowana na ponad 50 mld dolarów50. Do połowy 2015 r. wartość porozumień zawartych w latach 2013–2015 szacowano na 73,5 mld dolarów51. Do podanych wartości i zakresu umów należy podchodzić z dużą ostrożnością, gdyż treść większości z nich nie została podana do publicznej wiadomości. Nie została też podana pełna lista projektów, terminarz ich realizacji i podmioty, jakie są w nie zaangażowane.

We wrześniu 2013 r. po wizycie Xi Jinpinga ogłoszono komunikat o pogłębieniu wszechstronnego strategicznego partnerstwa między Kazachstanem a Chinami 52 , w którym podkreślono dążenie do zwiększenia w 2015 r. obrotu towarami do 40 mld dolarów i większego udziału produktów o wysokiej wartości dodanej i nowoczesnych technologii oraz płodów rolnych 53 . Ogłoszono również planowane podpisanie 22 porozumień o wartości 30 mld dolarów54.

W grudniu 2014 r. został podpisany ogólny protokół dotyczący współpracy przy tworzeniu NJS55. Zawarto także porozumienia o współpracy o wartości 14 mld dolarów

Kazachstan | 43 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 w zakresie energii jądrowej, surowców mineralnych oraz użycia walut krajowych w handlu międzynarodowym56.

W marcu 2015 r. podczas wizyty Karima Masimowa w Pekinie zostały podpisane umowy o współpracy w 33 projektach na kwotę ponad 23 mld dolarów w takich branżach jak produkcja stali, metali nieżelaznych, szkła, przetwórstwie ropy, energii wodnej i motoryzacyjnej57. W czerwcu Kazachstan został członkiem Azjatyckiego Banku Inwestycji Infrastrukturalnych (Asian Infrastructure Investment Bank, AIIB)58. W końcu sierpnia 2015 r. podczas wizyty Nazarbajewa w Chinach zostało podpisane ramowe porozumienie o zacieśnieniu współpracy w zakresie produkcji i inwestycji59, które jest istotne, gdyż podkreśla wolę Chin do wzięcia udziału w rozbudowie bazy przemysłowej w Kazachstanie w wielu branżach60. Jednak w oficjalnym komunikacie wyeksponowana jest również współpraca w zakresie surowców energetycznych 61. Zawarto także porozumienia o współpracy na kwotę 23 mld dolarów, które obejmują 25 projektów w branżach kreujących wyższą wartość dodaną62.

W grudniu 2015 r. podczas wizyty Karima Masimowa w Pekinie podpisano wspólne oświadczenie o współpracy chińsko-kazachskiej 63 . Istotnym elementem jest podkreślenie konieczności implementacji postanowień z sierpnia 2015 r. w branży energetycznej, maszynowej, chemicznej, rolnictwie, transporcie, hutnictwie metali oraz materiałów budowlanych. Mocno podkreślone zostały także chińskie potrzeby w zakresie importu surowców energetycznych. Uzgodniono również praktyczne aspekty współpracy64 oraz podkreślono konieczność wspólnego wchodzenia na inne rynki65 i intensyfikacji działań w zakresie regulacji rynku finansowego i dalszego wsparcia finansowego66.

W styczniu 2016 r. w Pekinie gościł minister rozwoju Kazachstanu Asket Isekeszew, który omawiał szczegóły chińsko-kazachskiego programu współpracy przemysłowo- inwestycyjnej. Z 52 projektów, jakie wchodzą w skład programu, 11 tworzących 5 tys. miejsc pracy w Kazachstanie miało być rozpoczętych w 2016 r., a pozostałe w latach 2017–201867.

W maju ubiegłego roku podpisano wstępne porozumienia o wartości 1,9 mld dolarów w sektorze rolnym, który jest wskazywany jako jeden z głównym obiektów chińskich inwestycji. W ramach porozumień ma być realizowane 19 projektów, a finansowanie zapewni chiński państwowy Fundusz Jedwabnego Szlaku (Silk Road Fund)68. Ważnym elementem współpracy była wizyta przewodniczącego KPCh z Xinjiangu w maju ubiegłego roku i podpisanie w jej trakcie porozumień o wartości 2 mld dolarów69. Budowa powiązań na poziomie regionalnym ma na celu włączenie chińskich prowincji w projekt NJS i neutralizację poparcia krajów ze społecznością muzułmańską dla ujgurskiego separatyzmu.

44 | Łukasz Sarek

5. Projekty w sferze negocjacji

Podpisane w maju 2016 r. umowy o inwestycjach w rolnictwie obejmowały trzy główne projekty70 jednak stopień zaawansowania realizacji jest niejasny. Zhongfu Investment Group miała zainwestować 1,2 mld dolarów w przetwórstwo roślin oleistych71, Rifa Holding Group 200 mln dolarów w przetwórstwo wołowiny, baraniny i koniny72, a COFCO ok. 80 mln dolarów w produkcję koncentratów pomidorowych. Projekty znajdują się w fazie dalszych negocjacji bez oficjalnego konkretnego terminarza realizacji a Chiny są tylko jednym z państw zainteresowanych projektami w kazachskim rolnictwie73.

Chiński państwowy Fundusz Jedwabnego Szlaku był zainteresowany w ubiegłym roku przejęciem kazachskiej kopalni Vasilkovskoye należącej do Glencore74, ale po wstępnych negocjacjach inna chińska firma Shandong Gold była wskazywana jako potencjalny kupiec75. Transakcja, której szacunkowa wartość opiewa na ok. 2 mld dolarów nie została jednak do tej pory sfinalizowana. KazMinerals i Baiyin Nonferrous Group podjęły w 2015 r. rozmowy dotyczące wspólnego projektu budowy huty miedzi do przeróbki surowca z kopalni Bozshakol i Aktogai76. Chińska prywatna firma Kingho Group ma w przyszłym roku rozpocząć w Karagandzie inwestycję w zakład produkujący z węgla syntetyczne paliwo płynne. Wartość inwestycji była szacowana docelowo łącznie na 8 mld dolarów, pierwszy etap natomiast miał mieć wartość 2–2,6 mld dolarów. Realizacja projektu ma się rozpocząć w latach 2017–201877. Jest to ważny projekt, gdyż zostanie w nim zaimplementowana nowoczesna technologia, która pozwoli na dość szerokie zastosowania węgla w przemyśle petrochemicznym w sposób mniej szkodzący środowisku naturalnemu.

W 2015 r. zapowiedziano budowę dwóch cementowni w obwodzie Kyzył Orda, jednak dalsze negocjacje dotyczące szczegółów inwestycji nie zostały zakończone. Chińska China National Petroleum Corporation (CNPC) miała zainwestować 150 mln dolarów w produkcję rur o dużych średnicach dla przemysłu naftowego78, co byłoby korzystne dla Kazachstanu w związku z rozbudową infrastruktury do transportu ropy. W parku przemysłowym Saryarka w Karagandzie 79 ma powstać zakład produkujący żelazokrzemy aluminiowe z udziałem Sinosteel Jilin Electro-Mechanical Equipment Co., Ltd. Projekt zapoczątkowany w 2015 r. był szacowany na ok. 260 mln dolarów i docelowo miał zatrudniać według oficjalnych informacji 3000 osób80. Obecnie trwają negocjacje dotyczące finansowania przedsięwzięcia przez chińskie i kazachskie banki81. Eurasian Resources Group planowała pozyskanie od chińskich inwestorów funduszy na swoje projekty w Kongo, Brazylii i Kazachstanie. W tym ostatnim rozmowy dotyczyły finansowania huty aluminium.

Kazachstan | 45 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

6. Projekty zrealizowane lub w trakcie realizacji

Ze względu na niepełne dane o rzeczywistym pochodzeniu kapitału i niemożność jednoznacznej oceny wielkości inwestycji przez podmioty z Chin wymagana jest dodatkowa analiza poszczególnych projektów oraz stopnia ich rzeczywistej realizacji. Zaangażowanie chińskich przedsiębiorstw w konkretne projekty w Kazachstanie w badanym okresie było dość skromne. Pod względem wartości inwestycji dominował przemysł wydobywczy i branże powiązane. Należy jednak odnotować rozwój specjalnej strefy ekonomicznej i hubu transportowego w Korgas, jednego z istotnych elementów infrastruktury transportowej w ramach NJS. Wartościowo niewielkie, lecz dające pewne nadzieje na przyszłość, są inwestycje w branży motoryzacyjnej i sektorze bankowym.

Ropa naftowa i gaz ziemny W sierpniu 2014 r. chińska prywatna spółka Geo-Jade Petroleum nabyła za kwotę 525 mln dolarów 95 proc. udziałów w Maten Petroleum82, a rok później za 340 mln dolarów spółkę KoZhan83 i obie firmy są kolejnymi kazachskimi aktywami w jej coraz bogatszym portfolio84. Jiang Liang, CEO i weteran branży energetycznej (również z doświadczeniem w Azji Centralnej85), który od 2013 r. dzierży stery spółki, podkreśla komplementarność działań chińskich przedsiębiorstw państwowych i prywatnych86. Jego zdaniem spadek ceny ropy i wartości przedsiębiorstw z branży energetycznej to okazja do korzystnych przejęć87. W grudniu ubiegłego roku spółka zapowiedziała zakup od Trade Commerce Oil LLP za kwotę 100,3 mln dolarów 50 proc. udziałów w przedsiębiorstwie transportowym Petroleum LLP. Celem zakupu jest dywersyfikacja działalności w Kazachstanie i wejście w branżę przewozu paliw88. Przejmowana firma dysponuje 3 tys. cystern89 i dobrymi kontaktami z rafineriami.

W 2015 r. chińskie konsorcjum, na czele którego stanęło inne prywatne przedsiębiorstwo Xinjiang Zhundong Petro Tech Co., Ltd90, przejęło przez należącą do konsorcjum spółkę wszystkie udziały w Galaz & Co LLP, które dysponuje prawami do eksploatacji bloku Galaz w Obwód Kyzyl Orda91. W przeciwieństwie do systematycznych działań Geo-Jade inwestycja Zhundong wydaje się być krótkoterminowa92, bez wyraźnie zarysowanych perspektyw do dalszego inwestowania w Kazachstanie.

Pojawienie się prywatnych chińskich przedsiębiorstw jest korzystne dla Kazachstanu. Chińskie podmioty prywatne są łatwiejszym i bezpieczniejszym partnerem gdyż w mniejszym stopniu są narzędziem realizacji politycznych planów Pekinu i jednocześnie w rzeczywistości konkurują z państwowymi koncernami. Z drugiej strony są bardziej podatne na fluktuacje koniunktury rynkowej, a tym samym mniej stabilne jako długoterminowy inwestor.

W kwietniu 2014 r. Sinopec podpisał z Łukoilem umowę o sprzedaży 50 proc. udziałów w Caspian Investment Resources (CIR)93. Finalizacja transakcji miała jednak miejsce

46 | Łukasz Sarek

dopiero w sierpniu 2015 r.94 Ostatecznie Łukoil otrzymał o ponad 100 mln dolarów mniej niż pierwotnie ustalono (1,09 mld dolarów zamiast 1,2 mld dolarów). W rezultacie transakcji Sinopec jest 100-procentowym właścicielem CIR i udziałowcem w projektach Severnye Buzachi, Karakuduk, Arman, Kazakhoil-Aktobe (na polach naftowych Alibekmola i Kozhasai). Według ekspertów transakcja była korzystna dla Rosjan, gdyż uzyskali środki na inne, bardziej obiecujące projekty95, a według nieoficjalnych informacji rentowność złóż, jakimi dysponował CIR, miała się obniżać96.

Chińskie firmy przejmowały również od kazachskich aktywa przedsiębiorstw działających poza Kazachstanem, np. w Rumunii, Bułgarii, Mołdawii Hiszpanii i innych państwach 97 . Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że wartość realizowanych i zapowiedzianych konkretnych chińskich inwestycji w sektorze naftowym w Kazachstanie blednie przy szacowanej na niemal 37 mld dolarów rozbudowie złoża Tengiz przez międzynarodowe konsorcjum, na czele którego stoi Chevron98.

Specjalna Strefa Ekonomiczna Korgas–Wschodnia Brama Niezwykle istotnym elementem budowy połączeń kolejowych z Chin do Europy jest suchy port zlokalizowany w Korgas na chińsko-kazachskiej granicy, w środku nowo tworzonej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Korgas–Wschodnia Brama. Kompleks ma być jednocześnie ośrodkiem przemysłowym i kluczowym punktem przeładunkowym99. Jest on początkiem kazachskiego odcinka linii kolejowej Wschód–Zachód, która biegnie przez Kazachstan do portu Aktau nad Morzem Kaspijskim i Aktobe na północy blisko granicy rosyjskiej100 i końcem chińskiej linii rozpoczynającej się w porcie Lianyungang w Jiangsu, gdzie zlokalizowany jest terminal w porcie morskim, z którego korzysta Kazachstan101. Specjalna strefa ekonomiczna (SSE) ma być centrum przemysłowym dla chińskich inwestorów, które dzięki lokalizacji w Kazachstanie daje im dostęp do rynków EUG. W finansowaniu przedsięwzięcia bierze udział prowincja Jiangsu, która zadeklarowała finansowanie rozwoju SSE w kwocie 600 mln dolarów102 i bierze udział w aktywnym promowaniu strefy w Chinach103. Po stronie kazachskiej za realizację projektu odpowiadają koleje państwowe 104 . Zgodnie z zapowiedziami Nurlana Rachmetowa105, szefa państwowego funduszu Samruk Kazyna, formalnie wszystkie obiekty SSE Korgas–Wschodnia Brama miały zostać oddane do użytku inwestorów we wrześniu ubiegłego roku. Do października zdołano zakończyć prace przy instalacjach suchego portu, co oznacza, że centrum logistyczne osiągnęło pełną operacyjność106. Do tego czasu przez port przeszło już ok. 43 tys. kontenerów. Obecne moce przeładunkowe to 45–50 tys. TEU, rocznie do końca 2017 r. planowane jest zwiększenie mocy do 175– 200 tys. TEU107. Rozbudowa portu ma potrwać do 2020 r.. Planowane moce to 500 tys. TEU.

Wydobycie i obróbka uranu, produkcja prętów paliwowych Jednym z już rozpoczętych i jednocześnie najważniejszych obszarów współpracy między Chinami i Kazachstanem będzie wydobycie i obróbka uranu oraz produkcja kulek paliwowych oraz prętów paliwowych wraz z obudowami. W grudniu 2015 r. podczas

Kazachstan | 47 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 wizyty w Chinach ówczesnego premiera Kazachstanu Karima Masimowa prezes Kazataompromu Askar Zhumagaliyev i dyrektor generalny CGNPC (China General Nuclear Power Corporation) Zhang Shanming podpisali umowę o współprojektowaniu i budowie fabryki prętów paliwowych w obudowach na bazie spółki córki Kazatompromu Ulba Metallurgical Plant (UMP) z planowanym rocznym wolumenem produkcji 200 ton108. Do współpracy został zaproszony również chiński państwowy gigant inwestycyjny CITIC Group. W grudniu ubiegłego roku rozpoczęto budowę nowego zakładu „Ulba-FA”, który będzie działał na zasadzie spółki z kapitałem mieszanym, w którym UMP ma 51 proc., a CGN-URC (spółka zależna CITIC Group) 49 proc. udziałów109. Zakład ma zostać uruchomiony w 2019 r., a całość produkcji będzie przeznaczona na chiński rynek z ewentualną możliwością eksportu do państw trzecich, głównie odbiorców europejskich110. Wartość inwestycji nie została podana do wiadomości publicznej.

Kazachstan dysponuje 12 proc. światowych zasobów i wydobywa najwięcej rud uranu111 w ilości 23 800 ton rocznie112, a Kazatomprom z produkcją ponad 12600 tU jest największym na świecie producentem 113 . Chiny od lat są głównym odbiorcą kazachskiego uranu114. Przedsięwzięcie w Kazachstanie jest dla Chin istotne dla zapewnienia stabilnych dostaw surowca i gotowego paliwa115. Dla Kazatompromu jest to sposób na wejście na najwyższy szczebel w łańcuchu dostaw paliwa nuklearnego, dywersyfikację oferty produktowej, odejście od sprzedaży wyłącznie surowca w postaci rud, tzw. yellowcake, i półproduktów – kulek paliwowych oraz rozszerzenie kręgu potencjalnych klientów116.

Linia metra w Astanie W maju 2015 r. zostało podpisane porozumienie między władzami Astany a konsorcjum chińskich przedsiębiorstw z China Railway International Group i Beijing State-Owned Assets Management Co117 na budowę linii metra, która będzie łączyć lotnisko z centrum wystawowym, Abu Dabi Plaza i nowym dworcem kolejowym118. Linia jest budowana na potrzeby EXPO 2017 i ma zostać ukończona w terminie, czyli przed 1 maja, choć do tej pory oddano ok. 80 proc. stacji119. Kontrowersje budzi koszt projektu, który kilkukrotnie przewyższa podobne projekty na świecie i kilkukrotnie metro o podobnej długości w Ałma Acie120. Nie jest to inwestycja bezpośrednia, chińskie przedsiębiorstwa wykonują projekt, za który zapłaci kazachski skarb państwa z pożyczki, jaką zaciągnął w Chińskim Banku Rozwoju121.

Przemysł motoryzacyjny W ubiegłym roku China Machinery Company (CMC) zainwestowało 18 mln dolarów w budowę linii produkcyjnych do montowania samochodów Anhui Jianghuai Automobile (JAC Motors) w zakładach Saryarka AutoProm w Kustanaj. W kwietniu 2017 r. mają być uruchomione procesy spawania i lakierowania, w wyniku czego 30 proc. wartości dodanej auta będzie realizowane w Kazachstanie. W przeciągu kolejnych trzech lat udział procesów produkcyjnych w kazachskich zakładach ma

48 | Łukasz Sarek

osiągnąć 50 proc. wartości samochodów122. Dystrybucję samochodów będzie prowadzić Allur Auto, firma należąca do Allur Group, która jest również udziałowcem zakładów Saryarka AutoProm123. Obecnie w ofercie są zaledwie dwa modele: JAC S3 i S5124. Allur Auto jest dystrybutorem kilku marek, m.in. południowokoreańskiego SsangYonga i francuskiego Peugeota, jak również japońskiej Toyoty125. Docelowym rynkiem będzie nie tylko Kazachstan, lecz także pozostałe państwa EUG. Usytuowanie montowni na obszarze Kazachstanu jest przykładem obchodzenia przez chińskie przedsiębiorstwa ceł i innych barier handlowych, jakie powstały od chwili wejścia w życie wspólnej granicy celnej dla Kazachstanu, Rosji i Białorusi (obecnie również Armenii i Kirgistanu).

Sektor finansowy Inwestycją, która może mieć istotne znaczenie dla działań chińskich przedsiębiorstw w Kazachstanie jest przejęcie przez CITIC Bank Corporation Limited od jednego z największych kazachskich banków Halyk Bank126 60 proc. udziałów w banku Altyn127. W Kazachstanie operują już dwa chińskie banki, ale Bank of China Kazakhstan128 oraz Industrial and Commercial Bank of China (Almaty)129 nie odgrywają większej roli w sektorze finansowym130 i skupiają się głównie na obsłudze klientów korporacyjnych. Altyn Bank jest osiemnastym co do wielkości aktywów bankiem w Kazachstanie i prowadzi obsługę zarówno klientów indywidualnych, jak i korporacyjnych. Wartość transakcji nie została podana do publicznej wiadomości. Przez analityków oceniana jest na 90 mln dolarów131.

Rozbudowa struktur finansowych z chińskim kapitałem jest jedną z oznak możliwego wzrostu zaangażowania chińskich przedsiębiorstw w Kazachstanie132. Niewielki rozmiar inwestycji wskazuje jednak na ostrożne działania CITIC Group. W najbliższym czasie bank ma skupić się na obsłudze klientów korporacyjnych, inwestycjach oraz finansowej obsłudze wymiany handlowej między Kazachstanem a Chinami w postaci akredytyw i gwarancji bankowych133. Biorąc pod uwagę aktywne zaangażowanie chińskiego inwestora w finansowanie innych inwestycji w Kazachstanie, może mieć miejsce wykorzystanie struktur banku Altyn przede wszystkim do obsługi projektów własnych oraz partnerów biznesowych. To, czy wspólne kazachsko-chińskie przedsięwzięcie przyniesie bardziej wymierne efekty od dotychczasowej działalność chińskich banków, będzie zależało w dużym stopniu od profilu, jaki zostanie nadany organizacji, dalszych inwestycji i środków, jakimi będzie obracał bank.

Przemysł spożywczy W obwodzie północnokazachstańskim chińsko-kazachskie joint venture rozpoczęło budowę zakładu produkującego olej roślinny. Wartość inwestycji ze strony chińskiej firmy Xi’an Aijiu Grain and Oil Industry Group134 to ok. 100mln dolarów, zatrudnienie w nowym zakładzie ma znaleźć 200 osób135. Nowy zakład będzie największym tego typu w Kazachstanie, ma duże znaczenie dla przekształcenia kraju z dostawcy ziarna w eksportera gotowego produktu, co pozwoli na tworzenie większej wartości dodanej w Kazachstanie i zwiększenia wartości eksportu136. Jest to projekt, który doskonale

Kazachstan | 49 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 wpasowuje się w kazachski program rozwoju przemysłu w ramach współpracy z Chinami137, gdyż chińska firma jest z branży, co znacząco ułatwi dystrybucję kazachskich produktów w Chinach.

7. Ocena dotychczasowych rezultatów współpracy Kazachstanu i Chin w ramach NJS

7.1. Ocena faktycznej realizacji podpisanych porozumień i umów

Dynamika zmian w wymianie handlowej138 Intensyfikacja współpracy oraz wielokrotne i mocno podkreślane zapewnienia o dążeniu do zwiększenia wymiany handlowej oraz jej dywersyfikacji i otwarcia Chin na nowe grupy produktów z Kazachstanu nie ma pokrycia w rzeczywistości. Nastąpił znaczący, większy niż średnia dla kazachskiej wymiany ze światem, spadek obrotów, a podstawy dotychczasowej struktury produktowej zostały zachowane. Należy jednak wskazać na niewielkie pozytywne dla Kazachstanu zmiany w zakresie eksportu płodów rolnych i mięsa.

W 2013 r. kazachski eksport do Chin wyniósł 14,374 mld dolarów, import 8,364 mld dolarów, dzięki czemu Kazachstan miał nadwyżkę w wysokości 6 mld dolarów. W wyniku załamania cen ropy naftowej w 2014 r. nastąpił spadek obrotów handlowych do wartości odpowiednio 9,799 mld, 7,367 mld i 2,442 mld dolarów. W 2015 r. nastąpił dalszy spadek kazachskiego eksportu (do 5,48 mld) i importu (do 5,08 mld), przez co saldo dodatnie po kazachskiej stronie wyniosło zaledwie 392 mln dolarów. Spadek cen ropy naftowej zmienił całkowicie obraz wymiany handlowej między Kazachstanem a Chinami. Spadek wartości kazachskiego eksportu między 2013 a 2015 r. wyniósł prawie 62 proc., a importu tylko niecałe 31 proc. O wiele bardziej uderza dynamiczny spadek eksportu do Chin w porównaniu do spadku całkowitego eksportu, który wyniósł 42 proc. Spadek importu z Chin miał natomiast dynamikę nieznacznie (o 6 proc.), ale jednak niższą niż dla pozostałych państw. Biorąc pod uwagę intensywność dwustronnych kontaktów, sytuacja powinna być odmienna.

Pozytywnym aspektem był dynamiczny wzrost eksportu żywności. W ciągu dwóch lat w wartościach bezwzględnych było to jedynie 12,5 mln dolarów, ale dynamika wzrostu wyniosła 235 proc. Drugą grupą, w której sprzedaż znacznie (o ponad 40 proc.) wzrosła, o ponad 24 mln dolarów, były warzywa. Te dwa wzrosty potwierdzają atrakcyjność wskazywanych przez analityków produktów. Należy jednak mieć na uwadze, że w wartościach bezwzględnych obie te grupy łącznie w 2015 r. stanowiły niecałe 2 proc. całego kazachskiego eksportu. W pozostałych głównych grupach eksportowych (poza wciąż mało znaczącymi z punktu widzenia wartości drewnem, produktami zwierzęcymi i innymi produktami) kazachski eksport zanotował spadki. Brak jeszcze kompleksowych danych za 2016 r., jednak z informacji prasowych wynika, że eksport produktów żywnościowych wzrósł. Znacznie zwiększone zostały wolumeny wołowiny i baraniny,

50 | Łukasz Sarek

(dzięki zniesieniu zakazu wwozu spowodowanego pryszczycą), odnotowano kilkukrotnie większe niż w poprzednich latach zamówienia na pszenicę.

Dynamika chińskich inwestycji bezpośrednich Liczne memoranda, porozumienia, szeroka gama projektów od lat podkreślają znaczenie Kazachstanu dla realizacji projektu Nowego Jedwabnego Szlaku oraz rolę Chin w rozwoju gospodarczym kraju. Szczególny nacisk jest kładziony na inwestycje, a analitycy podkreślają znaczenie Chin jako głównego inwestora139. Nie przekłada się to jednak na realny wzrost chińskich inwestycji zagranicznych w Kazachstanie potwierdzony przepływami finansowymi. Wręcz przeciwnie. W ostatnich latach, szczególnie 2015–2016, po ogłoszeniu wdrożenia planu Nurli Żol zamiast wzrostu zanotowano drastyczny spadek finansowego zaangażowania chińskich przedsiębiorstw. Chińskie inwestycje pod względem wartości wyraźnie ustępowały amerykańskim i nie odbiegały znacząco od francuskich, brytyjskich i rosyjskich.

Według danych Narodowego Banku Kazachstanu przepływy brutto z tytułu chińskich inwestycji bezpośrednich wyniosły w 2013 r. 2,246 mld, w 2014 1,861 mld140, czyli spadek o ponad 17 proc. r/r (rok do roku), a w 2015 r. niecałe 442 mln dolarów (spadek o 76 proc. r/r). Porównywalnie łączny spadek wartości przepływów dla wszystkich państw wyniósł w 2014 r. ponad 15 proc. r/r, a w 2015 r. niecałe 38 proc. r/r. Pod względem dynamiki wzrostu chińskie inwestycje były wyraźnie słabsze od średniej oraz od najważniejszych państw, z którymi Chiny konkurują o wpływy w regionie: Rosji (1,58 mld w 2014 r. i 538 mln dolarów w 2015 r.) oraz USA (4,123 mld w 2014 r. i 2,772 mld dolarów w 2015 r.)141. W pierwszych trzech kwartałach 2016 r. chińskie inwestycje wyniosły niespełna 624 mln dolarów i znacznie ustępowały amerykańskim (prawie 2,233 mld dolarów). Również więcej zainwestowały przedsiębiorstwa francuskie, niewiele mniej rosyjskie i brytyjskie142.

Stan zobowiązań Kazachstanu w stosunku do podmiotów z ChRL z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich (czyli z wyłączeniem inwestycji portfelowych) na koniec trzeciego kwartału ubiegłego roku wynosił 14,689 mld dolarów, co stanowiło zaledwie 7,5 proc. wszystkich zobowiązań Kazachstanu wobec inwestorów zagranicznych143. Trzeba jednak zwrócić uwagę na niezwykle dynamiczny spadek zobowiązań Kazachstanu wobec chińskich podmiotów: z 20,96 mld dolarów na koniec 2013 r. do 18,654 mld dolarów na koniec 2014 r. i 15,1 mld dolarów na koniec 2015 r., co daje aż 25-procentowy spadek w ciągu dwóch lat144.

Zestawienia prezentowane przez Narodowy Bank Kazachstanu, podobnie jak dane podobnych instytucji w innych państwach, powinny być traktowane z ostrożnością, ponieważ często nie uwzględniają pierwotnego źródła kapitału. Według sprawozdań banku największym źródłem zagranicznych inwestycji w Kazachstanie jest Holandia145. Z inwestycji przez Holandię chińskie firmy, choć coraz częściej i śmielej korzystają jednak w mniejszym stopniu niż zachodni konkurenci, także rzeczywisty stosunek

Kazachstan | 51 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 chińskich inwestycji do zachodnich może być jeszcze bardziej na korzyść tych ostatnich146. Dla wartości chińskich inwestycji nie miały znaczenia niewielkie przepływy z Hongkongu, który jest dla chińskich przedsiębiorstw tym, czym Holandia dla zachodnich. W 2014 r. i w trzech pierwszych kwartałach 2016 r. przepływ kapitału z Hongkongu był na poziomie kilkudziesięciu mln dolarów, a w 2015 ujemny. Oznacza to, że chińskie przedsiębiorstwa praktycznie nie korzystały w tym okresie z Hongkongu jako kanału finansowania inwestycji w Kazachstanie.

Według oficjalnych danych prezentowanych przez Ministerstwo Handlu ChRL dotyczących inwestycji w krajach objętych inicjatywą NJS za 2015 r. Kazachstan został wskazany jako druga po Singapurze miejsce docelowe dla chińskich inwestycji bezpośrednich w grupie 51 państw NJS147. Informacje te są rozbieżne z danymi prezentowanymi przez Narodowy Bank Kazachstanu. W oświadczeniu Ministerstwa Handlu ChRL brakuje jednak dokładnych wartości oraz szczegółowych informacji, co nie pozwala na porównanie, również ze względu na różnice metodologiczne 148 . W komunikacie za okres styczeń–październik 2016 r. Kazachstan nie został już jednak wymieniony w gronie głównych odbiorców chińskich inwestycji w ramach grupy państw NJS149, co potwierdza trend wypracowany na podstawie danych kazachskich.

7.2. Ocena korzyści jakie uzyskały Chiny i Kazachstan

Pod względem chińskich inwestycji bezpośrednich ostatnie dwa lata nie przyniosły Kazachstanowi korzyści, jakich można by się spodziewać, biorąc pod uwagę gotowość Kazachstanu do współpracy, stworzenie własnego programu – odpowiednika NJS i liczbę umów ramowych i porozumień dotyczących konkretnych projektów, które opiewały w latach 2013–2016 na zawrotną wartość ponad 90 mld dolarów. Część projektów jest zaplanowana na późniejsze okresy. Wiele z tych, które już zostały zaplanowane i wynegocjowane, nie zostało jeszcze wdrożonych, a podpisane porozumienia dotyczące poszczególnych obszarów współpracy nie zostały wypełnione konkretnymi posunięciami. W ostatnich dwóch latach pojawiło się niewiele nowych inwestycji o znacznej wartości lub istotnych dla realizacji planów rozwoju gospodarczego Kazachstanu, a ich wartość jest znacznie niższa niż przed ogłoszeniem koncepcji NJS150. Jednoznacznie korzystna inwestycja w branżę motoryzacyjną i dość korzystne inwestycje w obróbkę uranu, sektor bankowy i SSE w Korgas, przemysł spożywczy to nieliczne zrealizowane przedsięwzięcia wychodzące naprzeciw kazachskim oczekiwaniom.

Przyczyn tak słabej dynamiki można częściowo upatrywać w problemach kazachskiego otoczenia biznesowego i niedostatecznym uwzględnieniu potrzeb chińskich inwestorów, co w połączeniu z względnie wysokim ryzykiem inwestowania stanowi barierę dla firm prywatnych. Zwrócić jednak należy uwagę na fakt, że w porównaniu do innych państw EUG i regionu Kazachstan ma najlepsze środowisko biznesowe151. Podnoszone przez chińskie środowiska biznesowe i analityków problemy do 2014 r. nie były przeszkodą

52 | Łukasz Sarek

dla dynamicznego wzrostu wartości chińskich inwestycji152. Inne istotne przyczyny leżą po stronie Chin: próby ograniczenia inwestycji zagranicznych i odpływu kapitału z Chin, kampania antykorupcyjna Xi Jinpinga 153 oraz niekonsekwentna polityka władz w zakresie reformy strony podażowej i przenoszenia produkcji za granicę w obawie przed bezrobociem i niepokojami społecznymi. Uderza duża w porównaniu z państwowymi gigantami aktywność chińskich prywatnych firm w Kazachstanie, co akurat jest korzystne z punktu widzenia kazachskich interesów. Obnaża to jednak słabość zaangażowania chińskich SOE i chińskich władz we współpracę.

Bardzo ważnym czynnikiem jest również poważna rozbieżność między oczekiwaniami strony kazachskiej w zakresie branż, do których chcieliby przyciągnąć chińskie inwestycje a tymi, które są korzystne z punktu widzenia Pekinu. Chińskie władze faktycznie umiejscowiły Kazachstan w sieci nowych łańcuchów tworzenia wartości jako dostawcę surowców lub nieznacznie przetworzonych półproduktów, nie wysoce przetworzonych produktów spożywczych, węzeł transportowy dla chińskiej ekspansji na zachód i lokalizację dla chińskich zakładów z branż trapionych nadprodukcją, które jednocześnie są surowcochłonne i zatruwają środowisko154.

Brak własnej rozwiniętej bazy przemysłowej i wąska oferta eksportowa sprawia, że zmiany w strukturze wymiany handlowej będą wymagały inwestycji w nowe gałęzie przemysłu i czasu, stąd trudno liczyć na szybkie zmiany. Pozytywne sygnały to wzrost eksportu płodów rolnych, mięsa i produktów spożywczych. Jednak gwałtowny spadek obrotów oraz kurczenie się kazachskiej nadwyżki w handlu to bardzo niekorzystne czynniki. Częściowo spadek eksportu wynika ze spadku cen ropy, jednak tempo spadku wyższe od średniej wskazuje, że istotną przyczyną jest spowolnienie gospodarcze w Chinach oraz zbyt mały przyrost eksportu w innych branżach. Podpisane umowy i oświadczenia nie przeważyły nad czynnikami ekonomicznymi, a rosnące uzależnienie Kazachstanu od chińskiego rynku okazało się w perspektywie dwóch ostatnich lat czynnikiem wyraźnie niekorzystnym.

7.3. Prognoza perspektyw dalszej współpracy

Biorąc pod uwagę silną komplementarność obu gospodarek, rosnące uzależnienie Kazachstanu od chińskiego rynku, szczególnie od najbliższego regionu północno- zachodnich Chin oraz potrzeby chińskiej gospodarki, zmiana struktury wymiany handlowej i zwiększenie eksportu produktów innych niż ropa155, gaz i inne surowce, jest ogromnym wyzwaniem dla władz kazachskich i trudno oczekiwać szybkich efektów. Wiele wskazuje na to, że mimo deklaracji o rozszerzaniu współpracy surowce nadal będą priorytetem156. Wymiana surowców za dobra przetworzone jest korzystna dla Chin i wiele wskazuje na to, że będą one dążyć co najmniej do utrzymania, jeśli nie wzmocnienia tej komplementarności. Brak atrakcyjnej dla rynku chińskiego oferty na inne produkty, poza płodami rolnymi157, produktami zwierzęcymi (w szczególności

Kazachstan | 53 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 mięsem), których eksport do Chin ma potencjał wzrostu, wymaga uprzedniego stworzenia nowej bazy produkcyjnej.

Do tworzenia nowych zakładów produkcyjnych Kazachstan będzie starał się przyciągnąć zagranicznych inwestorów w szczególności z Chin, którzy oprócz finansowania i technologii mogliby również zapewnić rynki zbytu. Pozytywnym sygnałem jest znaczny udział chińskich przedsiębiorstw prywatnych w inwestycjach w Kazachstanie i można spodziewać się dalszego wzrostu. W Kazachstanie operuje niewielka liczba większych chińskich przedsiębiorstw, które borykają się z względnie wysokim ryzykiem inwestycyjnym. Oznacza to dla władz kazachskich konieczność współpracy (przynajmniej w najbliższych latach)z chińskimi państwowymi gigantami. Wymaga to porozumienia i współdziałania z Pekinem oraz dalszych znaczących koneksji, co może być trudne do zaakceptowania przez Astanę oraz kazachskie społeczeństwo, co uwidoczniło się w protestach przeciw oddawaniu na własność ziemi chińskim przedsiębiorcom.

Słabe wyniki chińskich inwestycji w Kazachstanie z ostatnich lat mogą jednak ulec zmianie w najbliższych latach. Część inwestycji została zaplanowana w odleglejszej perspektywie, część może zostać podjęta z opóźnieniem. W dłuższej perspektywie kluczowym wyzwaniem w obustronnej współpracy będzie pogodzenie kazachskich dążeń (reforma gospodarki i tworzenia nowoczesnych gałęzi przemysłu wytwarzających produkty o wysokiej wartości dodanej, konkurencyjnych również na chińskim rynku) z chińskimi potrzebami i wizją NJS. Niezwykle istotna będzie również wewnętrzna sytuacja gospodarcza i polityczna w Chinach.

Ze względu na spowolnienie gospodarcze chińskie władze będą w dalszym ciągu dążyły do zwiększania udziału swoich produktów, również tych o wysokiej wartości dodanej, na kazachskim rynku. Będzie to w pewnym stopniu konkurencyjne w stosunku do założeń programów długoterminowej reformy gospodarki Kazachstanu i będzie ograniczało zakres chińskich inwestycji. Istotnym czynnikiem spowalniającym chińskie inwestycje może być słabnięcie juana, spadek chińskich rezerw walutowych i dalsze ograniczanie swobody chińskich podmiotów do inwestowania za granicą. Przenoszenie do Kazachstanu zakładów z branż, które borykają się z problemem nadprodukcji i często są obciążeniem dla środowiska naturalnego będzie budziło sprzeciw kazachskiego społeczeństwa. Niekoniecznie też władze chińskie zdecydują się na masowe przenoszenie takich zakładów w trosce o utrzymanie zatrudnienia i stabilności społecznej w Chinach.

Natomiast już w bliższej perspektywie jest możliwa obustronnie korzystna współpraca i chińskie inwestycje w branżach, gdzie chińskie firmy mają problemy z dostępem do rynku EUG. Kazachstan może zostać wykorzystany jako pomost do chińskiej ekspansji na rynek rosyjski dla ominięcia ceł i innych barier na granicy EUG. Niejasne zasady regulujące pierwszeństwo przepisów WTO wobec unijnych umożliwia władzom Rosji

54 | Łukasz Sarek

dość elastyczną ochronę rynku. Tworzenie zakładów w Kazachstanie, państwie mimo wszystko bardziej przyjaznym chińskim inwestorom, daje dostęp do rynku całej EUG. Może to dotyczyć głównie branży motoryzacyjnej i produktów stalowych. Oczywiście należy liczyć się z odpowiednią reakcją Rosji, której siła będzie jednak zależała od wielu czynników i trudno obecnie dokonać oceny jej skuteczności.

Łukasz Sarek – analityk ds. gospodarki Chin w Ośrodku Badań Azji Data złożenia tekstu: 29.01.2017

1 Vision and Actions on Jointly Building Silk Road Economic Belt and 21st-Century Maritime Silk Road, National Development and Reform Comission People’s Republic of China, 28.03.2015, http://en.ndrc.gov.cn/newsrelease/201503/t20150330_669367.html [dostęp: 27.01.2017]. 2 Wang Le (王乐), 中哈共建丝绸之路经济带研究 (Studia nad chińsko-kazachską wspólną budową Ekonomicznego Pasa Jedwabnego Szlaku), „Studies on Party and Government” 2016, nr 2, s. 27–34. 3 The Address of the President of the Republic of Kazakhstan "Nurly Zhol – a Way to the Future", „National Digital History Portal” z 14.12.2014, http://e-history.kz/en/contents/view/2647 [dostęp: 27.01.2017]. 4 Komplementarność obu koncepcji podkreśla np. Wang Le, 中哈共建…, op. cit. 5 Oficjalny portal poświęcony strategii „Kazachstan 2050 Our Power”: http://strategy2050.kz/en/ [dostęp: 27.01.2017]. 6 Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated August 1, 2014 No. 874 On approval of the state program of industrial-innovative development of Kazakhstan for 2015-2019, and on amendments to the Decree of the President of the Republic of Kazakhstan, dated March 19, 2010 No.957 "On approval of the list of government programs", Invest In Kazakhstan, http://invest.gov.kz/uploads/files/2015/12/03/state- program-of-industrial-innovative-development-of-kazakhstan-for-2015-2019.pdf [dostęp: 27.01.2017]. 7 Kryzys, który sprowadził ceny surowca do poziomu ok. 40–60 dolarów za baryłkę, do dziś ma ogromny wpływ na opartą na wydobyciu i eksporcie ropy i gazu gospodarkę Kazachstanu. Spadki cen na inne surowce eksportowane przez Kazachstan, takie jak rudy żelaza, stal uran, miedź , węgiel, złoto również miały, choć w mniejszym stopniu, wpływ na stan gospodarki. Zob. Kanat Makhanov, Trade Decline of Kazakhstan Through the Glance of the EEU, Eurasian Research Institute, 18.09.2016, http://eurasian- research.org/en/research/comments/economy/trade-decline-kazakhstan-through-glance-eeu [dostęp: 27.01.2017]. 8 Nazarbajew nawiązał również kontakt z Trumpem, z którym porozumienie – ze względu na negatywny stosunek Trumpa do ochrony praw człowieka w innych państwach – może być łatwiejsze niż z poprzednikami. Zob. Michel Casey, Trump and Nazarbayev’s ‘Miracle’ Chat, „The Diplomat” z 5.12.2016, http://thediplomat.com/2016/12/trump-and-nazarbayevs-miracle-chat/ [dostęp: 27.01.2017]. 9 Kazachstan był zaangażowany w załagodzenie napięć między Moskwą i Ankarą. Zob. Catherine Putz, Kazakhstan Gets Thanks for Russia-Turkey Rapprochement, „The Diplomat” z 6.07.2016, http://thediplomat.com/2016/07/kazakhstan-gets-thanks-for-russia-turkey-rapprochement/ [dostęp: 27.01.2017]. 10 John C. K. Daly, Kazakhstan Draws Closer to Iran, „Silk Road Reporters” z 20.09.2014, http://www.silkroadreporters.com/2014/09/20/kazakhstan-draws-closer-iran/ [dostęp: 27.01.2017]; Malika Orazgaliyeva, Kazakhstan, Iran Discuss Bilateral Cooperation, Regional Security, „Astana Times” z 13.04.2015, http://astanatimes.com/2015/04/kazakhstan-iran-discuss-bilateral-cooperation-regional- security/ [dostęp: 27.01.2017]. 11 Catherine Putz, Coming Soon to Kazakhstan: Israeli Drones, „The Diplomat” z 25.08.2016, http://thediplomat.com/2016/08/coming-soon-to-kazakhstan-israeli-drones/ [dostęp: 27.01.2017]. 12 Kazachstan został mediatorem w konflikcie syryjskim: Samuel Ramani, What Does Kazakhstan Have at Stake in Syria?, „The Diplomat” z 24.12.2016, http://thediplomat.com/2016/12/what-does-kazakhstan- have-at-stake-in-syria/ [dostęp: 27.01.2017]. 13 Kazachstan jest jednym z wybieralnych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ na lata 2017–2018: Michelle Nichols, Kazakhstan elected to U.N. Security Council for 2017-18, http://www.reuters.com/article/us-un- securitycouncil-kazakhstan-idUSKCN0ZE27H [dostęp: 27.01.2017]. Oficjalna strona poświęcona ubieganiu się i roli Kazachstanu w RB ONZ: Kazakhstan. United for Global Security, http://www.kazakhstanunsc.com/ [dostęp: 27.01.2017]. 14 Rozkład głosów w Radzie Gospodarczej daje Rosji niemal całkowitą swobodę w kształtowaniu polityki unijnej, w tym również stawek celnych.

Kazachstan | 55 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

15 Mukhit B. Assanbayev, Central Asia: Under Pressure from Russia and Its Integration Projects, „The Polish Quarterly of International Affairs” 2015, nr 1, s. 123–136. 16 Aresztowanie i proces Tokhtara Tuleshova mogły być spowodowane jego prorosyjskimi sentymentami: Catherine Putz, Kazakh Businessman Given 21 Years for Alleged Coup Plot, „The Diplomat” z 8.11.2016, http://thediplomat.com/2016/11/kazakh-businessman-given-21-years-for-alleged-coup-plot/, [dostęp: 27.01.2017]. Trzeba jednak mieć na uwadze, że rosyjski exodus z Kazachstanu trwa i mniejszość rosyjska systematycznie zmniejsza się: Paul Globe, Ethnic Russians Leaving Central Asia and With Them, Putin’s Hopes for Influence, „Eurasia Daily Monitor” 2016, t.13, nr 22, https://jamestown.org/program/ethnic- russians-leaving-central-asia-and-with-them-putins-hopes-for-influence/ [dostęp 27.01.2017]. 17 Aleksandra Jarosiewicz, Kazakhstan’s attitude towards integration with Russia: less love, more fear, „OSW Commentary”, nr 13, 26.05.2014, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2014-05- 26/kazakhstans-attitude-towards-integration-russia-less-love-more [dostęp 27.01.2017]; Michael Birnbaum, In Kazakhstan, fears of becoming the next Ukraine, „Washington Post” z 2.05.2017, https://www.washingtonpost.com/world/europe/in-kazakhstan-fears-of-becoming-the-next- ukraine/2015/05/01/10f7e73c-e878-11e4-8581-633c536add4b_story.html?utm_term=.d75e21723328 [dostęp: 27.01.2017]. 18 Aneksja Górskiego Karabachu była istotną przyczyną chłodnych stosunków między Astaną i Erewaniem, co wpływa na współpracę w ramach EUG: Mchel Casey, Frustrations Between Kazakhstan and Armenia Persist, „The Diplomat” z 28.04.2016, http://thediplomat.com/2016/04/frustrations-between-kazakhstan- and-armenia-persist/ [dostęp: 27.01.2017]. Dla Kazachstanu sankcjonowanie aneksji przez Rosję ma wydźwięk podobny do rosyjskiej aneksji Krymu dla Zachodu. 19 Milestones Of Kazakh President’s Eldest Daughter Dariga Nazarbayeva, „KazWorld.info” z 15.09.2016, http://kazworld.info/?p=56713, [dostęp: 27.01.2017]. Późniejsze wypowiedzi Nazarbajewa wskazują na ostrożne podejście do kwestii sukcesji: Nariman Gizitdinov, Torrey Clark, Kazakh President Nazarbayev Says Power Won’t Be Family Business, „Bloomberg” z 23.11.2016, https://www.bloomberg.com/news/ articles/2016-11-23/kazakh-president-nazarbayev-says-power-won-t-be-family-business [dostęp: 27.01.2017]. Nazarbajew jednocześnie podejmuje działania w kierunku wzmocnienia pozycji parlamentu: Aigerim Seisembayeva, Kazakh President Unveils Plans of Constitutional Reforms, „Astana Times” z 26.01.2017, http://astanatimes.com/2017/01/kazakh-president-unveils-plans-of-constitutional- reforms/ [dostęp: 207.01.2017]. 20 Nazarbayeva noted the need to learn English and Chinese languages, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 5.02.2016, https://primeminister.kz/en/news/11/dnazarbaeva-otmetila- neobhodimost-izuchenija-anglijskogo-i-kitajskogo-jazykov- [dostęp: 27.01.2017]. 21 Obawy przed taką sytuacją wpływają na wprowadzanie nowych zasad ograniczających inwestycje w tym sektorze gospodarki. Jak przyznają również chińscy autorzy, nie wpływa to korzystnie na gospodarkę państwa przyjmującego: Hu Ying, Zhou Chong, 中国对哈萨克斯坦直接投资 : 规模与结构 (Chińskie inwestycje bezpośrednie w Kazachstanie: rozmiar i struktura), „Finance & Economics of Xinjiang” 2016, nr 1, s. 58–65. W dalszej perspektywie jest niekorzystne dla interesów obu państw: Zou Jiaqiao, “一带一路”背景下中国与哈萨克斯坦能源贸易合作研究 (Studium współpracy Chin i Kazachstanu w zakresie surowców energetycznych w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku), „Global Markets Information Bulletin” 2016, nr 14, s. 11. 22 Chińska reforma budzi wątpliwości, a dotychczasowe wyjaśnienia zasad jej wprowadzania i potencjalnych następstw nie były w wystarczający sposób zakomunikowane kazachskim partnerom, analitykom i opinii publicznej. Ren Lin, 一带一路 ”: 哈萨克斯坦在关心什么 (Nowy Jedwabny Szlak: Co interesuje Kazachstan), „World Affairs” 2016, nr 10, s. 62–63. 23 Marlen Belgibayev, 中国 “一带一路” 与哈萨克斯坦“光明之路”对接合作的研究 (Studium obszarów zbieżnych współpracy między chińskim Nowym Jedwabnym Szlakiem i Kazachską Nurly Zhol), „Journal of International Economic Cooperation” 2016, nr 6, s. 36–40. 24 Umida Hashimova, Why do Kazakhstanis Fear China?, „China in Central Asia” z 23.08.2016, http://chinaincentralasia.com/2016/08/23/why-do-kazakhstanis-fear-china/ [dostęp: 27.01.2017]. Dwóch organizatorów pokojowych protestów jest więzionych do dziś: Cholpon Orozobekova, Kazakhstan’s Zhanaozen Syndrome, „The Diplomat” z 9.12.2016, http://thediplomat.com/2016/12/ kazakhstans-zhanaozen-syndrome/ [dostęp: 27.01.2017]. Problem dostrzegają również chińscy badacze: Hu Ying, Zhou Chong, 中国对哈萨克斯坦…, op. cit. 25 Yu Yang, Hu Guoliang, 中哈双边贸易结构分析 (Analiza struktury dwustronnych stosunków handlowych chińsko-kazachskich), „Journal of Karamay” 2016, nr 4, s. 28–34.

56 | Łukasz Sarek

26 Ayi Nuer,中国与哈萨克斯坦贸易互补性和竞争性分析 (Analiza komplementarności i konkurencyjności wymiany handlowej między Chinami a Kazachstanem), „Economic & Trade Update” 2016, nr 10, s. 36–40. Wskaźniki podobieństwa produktów w latach 2007–2014 wzrosły z 0,44 do 0,86. Wartość wskaźnika jest na razie bardzo niska i nie wskazuje na szersze pokrywanie się oferty. Rosnącą współpracę handlową i jej komplementarność potwierdzają wskaźniki zależności od eksportu do kraju partnera. Są one wyższe dla Kazachstanu niż dla Chin, choć te drugie również rosły dynamicznie, co wskazuje na wyższy poziom integracji kazachskiego eksportu z chińskim rynkiem. 27 Yu Yang, Hu Guoliang, 中哈双边贸易..., op. cit. 28 Ayi Nuer,中国与哈萨克斯坦贸易..., op. cit. Mierzone przez TII Trade Intensity Index. 29 Yu Yamg, Hu Guoliang, 中哈双边贸易..., op. cit. 30 ZhaoYang, 我国西北五省与哈萨克斯坦产业互补性分析 (Analiza komplementarności branżowej północno-zachodnich Chin z Kazachstanem), „Co-Operative Economy & Science” 2017, nr 2, s. 44–45. 31 The Observatory of Economic Complexity, http://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/kaz/#Exports [dostęp: 27.01.2017]. 32 Hu Ying, Zhou Chong, 中国对哈萨克斯坦..., op. cit. 33 Ibidem. Tak duży odsetek nieaktywnych przedsiębiorstw wynika z faktu, że wiele z tych firm to niewielkie przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością handlową, prawie połowa wszystkich chińskich inwestorów pochodziło z przygranicznej prowincji Xinjiang. 34 Zou Jiaqiao, “一带一路”背景下…, op. cit. 35 Zhao Tian, 中企对哈萨克斯坦投资重点领域指南 (Przewodnik dla chińskich przedsiębiorstw po najważniejszych obszarach inwestycji w Kazachstanie), China Council for the Trade Promotion of International Trade, 9.12,2016, http://www.ccpit.org/Contents/Channel_4128/2016/0912/690999/ content_690999.htm [dostęp: 27.01.2017]. 36 Marlen Belgibayev, 中国 “一带一路” 与…, op. cit. 37 Dexter Roberts, China's Plan to Export Pollution, „Bloomberg” z 27.11.2014, https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-11-27/chinas-pollution-solution-move-factories- abroad [dostęp: 27.01.2017]. Potwierdzają to również chińskie media: Zhang Yu, Hebei looks to relocate its largest and most polluting industries abroad, „Global Times” z 22.12,2014, http://www.globaltimes.cn/content/898086.shtml [dostęp: 27.01.2017]. Proceder, mimo oficjalnych deklaracji Xi Jinpinga o wspieraniu czystych technologii, trwa: Kara Sherwin, China is Outsourcing Its Pollution, „Foreign Policy” z 7.12.2016, http://foreignpolicy.com/2016/12/07/china-is-outsourcing-its- pollution/ [dostęp: 17.01.2017]. Wspomniana w artykule firm Gezhouba jest również jednym z potencjalnych inwestorów w Kazachstanie. Chińskie cementowanie są przenoszone do Tadżykistanu: Dirk van der Kley, China shifts polluting cement to Tajikistan, „Chinadialogue” z 8.08.2016, https://www.chinadialogue.net/article/show/single/en/9174-China-shifts-polluting-cement-to- Tajikistan [dostęp: 27.01.2017]. 38 Zou Jiaqiao, “一带一路”背景下…, op. cit. 39 Zhao Tian, 中企对哈萨克…, op. cit. 40 Warto zwrócić uwagę na fakt że strona chińska domaga się od władz kazachskich dokładnie tego, czego zachodni inwestorzy od władz w Pekinie. Pozytywnym z punktu widzenia Pekinu elementem, jest przystąpienie Kazachstanu do Światowej Organizacji Handlu, dzięki czemu Chiny uzyskają nowe instrumenty do wywierania wpływu na kazachskie władze w zakresie otwierania dostępu do lokalnego rynku, przepływu pracowników i zakładania przedsiębiorstw w sektorach w których obowiązywały dotychczas ograniczenia. 41 Zou Jiaqiao, “一带一路”背景下…, op. cit. 42 Nurly Zhol – State Program for Infrastructural Development for 2015–2019, National Managing Holding 'Baiterek', https://www.baiterek.gov.kz/en/activities/state-programs/nurly-zhol/ [dostęp: 27.01.2017]. 43 Władze liczą na to, że poniesione nakłady zwrócą się wielokrotnie dzięki działaniu mnożnika efektu inwestycyjnego. Obecny stan dróg w Kazachstanie jest niezadowalający, co powoduje, że koszt transportu jest dwukrotnie wyższy niż w krajach uprzemysłowionych: Project Information Document (PID) Appraisal Stage for Center West Regional Development Corridor (P153497), Report No.: PIDA34855, World Bank, http://documents.worldbank.org/curated/en/108931468046871441/pdf/PID-Appraisal-Print-P153497- 01-06-2016-1452064483200.pdf [dostęp: 27.01.2017]. 44 Marlen Belgibayev, 中国 “一带一路” 与…, op. cit. 45 Zmniejszenie zależności gospodarki od eksportu ropy nie oznacza zaprzestania rozwoju sektora energetycznego. Chińskie przedsiębiorstwa wraz z innymi zagranicznymi koncernami zostały zaproszone

Kazachstan | 57 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

do udziału w Eurasia Project mającym na celu badania geologiczne i eksplorację nowych zasobów surowców energetycznych: Lidiya Parkhomchik, The Eurasia Project: a New Challenge for Kazakhstan’s Energy Industry, Eurasian Research Institute, 7.07.2016, http://eurasian-research.org/en/research/ comments/energy/eurasia-project-new-challenge-kazakhstan%E2%80%99s-energy-industry [dostęp: 27.01.2017]. 46 Szczegółowo plan rozwoju przedstawiony jest w Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated August 1, 2014…, op. cit. 47 Poważnym problemem w niektórych regionach Kazachstanu są niedobory energii elektrycznej, co ma negatywny wpływ na stabilność produkcji przemysłowej, w związku z czym planowana jest budowa trakcji przesyłowych: Linie Ekibastuz — Semey — Ust-Kamenogorsk oraz Semey — Aktogai — Taldykorgan — Almaty. 48 Jiang Caiyun, “光明之路” 经济政策背景下中哈旅游合作机遇探析 (Analiza możliwości współpracy chińsko-kazachskiej w turystyce w ramach ekonomicznej strategii Nurly Zhol), „The Silk Road” 2016, nr 18, s. 76–77. 49 Ze względu na rozmiary tego opracowania wskazano jedynie kilka kluczowych porozumień i komunikatów. Ich liczba i zakres jest znacznie szerszy. 50 Według ambasadora Kazachstanu w samym 2015 r. łączna wartość podpisanych porozumień wyniosła ponad 50 mld dolarów: Bulat Kambarov, Kazakhstan, China Sign $50 Billion Worth of Deals in 2015, Ambassador in Beijing Says, „Astana Times” z 15.12.2015, http://astanatimes.com/2015/12/kazakhstan- china-sign-50-billion-worth-of-deals-in-2015-ambassador-in-beijing-says/ [dostęp: 27.01.2017]. Podobna kwota została podana we wrześniu przez Yerlana Karina, dyrektora Kazakhstan Institute of Strategic Research (KISR): Kazakhstan and China implement projects worth $ 50 billion – Karin, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 16.09.2015, http://primeminister.kz/en/news/7/kazahstan- i-kitaj-realizujut-proekty-pochti-na-50-mlrd-dollarov-ekarin- [dostęp: 27.01.2017]. 51 Investment agreements totaling USD 73.5 bln signed between Kazakhstan and China in last two years, „Kazinform” z 16.06.2015, http://www.inform.kz/en/investment-agreements-totaling-usd-73-5-bln- signed-between-kazakhstan-and-china-in-last-two-years-photo_a2787273 [dostęp: 17.01.2017]. Nie uwzględnia to wartości porozumień zawartych podczas wizyty Nazarbajewa w Chinach w końcu sierpnia 2015 r. 52 中哈关于进一步深化全面战略伙伴关系的联合宣言 (Chińsko-kazachski wspólny komunikat w sprawie dalszego pogłębiania wszechstronnego strategicznego partnerstwa), State Council Information Office, 18.07.2014, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1375769/1375769.htm [dostęp: 27.01.2017]. 53 Jednak również wskazano na konieczność zwiększenia przepustowości ropociągu Kazachstan–Chiny do 20 mln ton. Podkreślono również konieczność dalszego usprawnienia współpracy w zakresie infrastruktury kolejowej i drogowej oraz ułatwień dla transgranicznego przepływu towarów. 54 Mariya Gordeyeva, Dmitry Solovyov, China, Kazakhstan to ink deals worth $30 billion on Saturday, „Reuters” z 7.09.2013, http://www.reuters.com/article/us-kazakhstan-china-deals-idUSBRE98608320130 907 [dostęp: 27.01.2017]. 55 中哈签署关于共同推进丝绸之路经济带建设的谅解备忘录 (Chiny i Kazachstan podpisały Memorandum w sprawie wspólnej intensyfikacji budowy ekonomicznego pasa Nowego Jedwabnego Szlaku), State Council Information Office, 26.12.2014, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1388982/1388 982.htm [dostęp: 27.01.2017]. 56 Malika Orazgaliyeva, Kazakhstan, China Ink $14 billion in Cooperation Deals, „Astana Times” z 17.12.2014, http://astanatimes.com/2014/12/kazakhstan-china-ink-14-billion-cooperation-deals/ [dostęp 27.01.2017]. „China Daily” podała wartość porozumień na 10 mld dolarów: China, Kazakhstan to sign $10b deals during Li's visit, „China Daily” z 14.12.2014, http://usa.chinadaily.com.cn/china/2014- 12/14/content_19082590.htm [dostęp: 27.01.2017]. 57 China, Kazakhstan sign 33 deals worth of 23.6 billion U.S. dollars, „Xinhua” z 27.03.2015, http://news.xinhuanet.com/english/2015-03/27/c_134104187.htm [dostęp: 27.01.2017]. 58 Kazakhstan signed the Articles of Agreement on establishment of the ABII in Beijing, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 29.06.2015, https://primeminister.kz/en/news/finansi/ kazahstan-podpisal-stati-soglashenija-po-sozdaniju-abii-v-pekine- [dostęp: 27.01.2017]. 59 中哈签署加强产能与投资合作政府间框架协议 (Chiny i Kazachstan podpisały porozumienie ramowe dotyczące wzmocnienia międzyrządowej współpracy w zakresie możliwości produkcyjnych i inwestycji), National Development and Reform Commission, 7.09.2015, http://www.sdpc.gov.cn/gzdt/201509/ t20150907_750226.html [dostęp: 27.01.2017]. Wraz z tą kwotą łączna kwota deklarowanych inwestycji wynosi ponad 90 mln dolarów.

58 | Łukasz Sarek

60 Np. w branży materiałów budowlanych (cement, szkło w taflach), metalurgicznej (stal), metali kolorowych, przetwórstwa ropy, chemicznej, maszynowej, energii elektrycznej, infrastruktury (koleje, drogi, transport wodny i lotniczy), również w przemyśle lekkim (produkty wełniane), przetwórstwa płodów rolnych, transporcie i logistyce, turystycznym, spożywczym. 61 中华人民共和国和哈萨克斯坦共和国关于全面战略伙伴关系新阶段的联合宣言（全文）(Wspólne oświadczenie Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Kazachstanu dotyczące nowego etapu w stosunkach w ramach wszechstronnego strategicznego partnerstwa. Pełny tekst), Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, http://www.mfa.gov.cn/chn//gxh/zlb/smgg/t1292568.htm [dostęp: 27.01.2017]. Rola Chin w tworzeniu nowych gałęzi przemysłu w Kazachstanie jest bardziej obszernie uwzględniona w: 关于“丝绸之路经济带”建设与“光明之路”新经济政策对接合作规划 (Plan koordynacji współpracy w zakresie budowy „Gospodarczego Pasa Nowego Jedwabnego Szlaku” oraz nowej strategii gospodarczej Nurly Zhol”), State Council Information Office, 18.10.2016, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1494464/1494464.htm [dostęp: 27.01.2017]. 62 Dmitry Solovyov, Kazakh leader says $23 billion in economic deals agreed with China, „Reuters” z 1.09.2015, http://www.reuters.com/article/kazakhstan-china-idUSL5N1172H620150901 [dostęp: 27.01.2017]; Altair Nurbekov, Malika Orazgaliyeva, Nazarbayev’s State Visit to China Results in Deals Worth $23 Billion, „Astana Times” z 3.09.2015, http://astanatimes.com/2015/09/nazarbayevs-state-visit-to- china-results-in-deals-worth-23-billion/ [dostęp: 27.01.2017]. 63 中华人民共和国政府和哈萨克斯坦共和国政府联合公报 (Wspólne oświadczenie rządu Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Kazachstanu), State Council Information Office, 17.12.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1459344/1459344.htm [dostęp: 27.01.2017]; Li Keqiang and Prime Minister Karim Massimov of Kazakhstan Hold Talks, Stressing to Deeply Promote China- Kazakhstan Production Capacity Cooperation in Order to Better Realize Mutual Benefits and Win-win Results, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, 14.12.2015, http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1324827.shtml [dostęp: 27.01.2017]. 64 Kwestię udogodnień wizowych określono w 中华人民共和国政府和哈萨克斯坦共和国政府关于在产能与投资合作框架内便利双方人员办理商务签证的协定 (Porozumienie dotyczące ułatwień dla osób z obu krajów w uzyskaniu wiz zawarte w ramach porozumienia dotyczące wzmocnienia międzyrządowej współpracy w zakresie możliwości produkcyjnych i inwestycji). 65 Podkreślono w ten sposób rolę Kazachstanu jako chińskiego pomostu do krajów EUG. 66 W tekście deklaracji wskazano na istotną rolę nowego centrum finansowego w Astanie oraz swapów walutowych. Oddzielnie podpisano porozumienie dotyczące współpracy między Silk Road Fund i Baiterek dotyczące 2 mld dolarów chińskich inwestycji w najważniejsze projekty przemysłowe w Kazachstanie: Baiterek national holding and Chinese Silk Road Fund agreed to cooperate, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 14.12.2015, https://primeminister.kz/en/news/finansi/ natsholding-%C2%Abbajterek%C2%BB-i-kitajskij-fond-shelkovogo-puti-dogovorilis-o-sotrudnichestve [dostęp: 27.01.2017]. Więcej informacji w: 丝路基金出资 20 亿美元建立中哈产能合作专项基金 (Silk Road Fund invests 2 bln usd in establishment of the China-Kazakhstan Fund on Production Capacity Cooperation), http://world.chinadaily.com.cn/2015-12/14/content_22712288.htm. We wrześniu kwotę 5 mld dolarów inwestycji zadeklarował Bank of China: Bank of China intends to invest up to $ 5 billion in industrial projects of Kazakhstan, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 1.09.2015, https://primeminister.kz/en/news/finansi/bank-kitaja-nameren-investirovat-do-5-mlrd-dollarov-v- industrialnye-proekty-v-rk- [dostęp: 27.01.2017]. 67 Казахстан и Китай укрепляют сотрудничество (Kazachstan i Chiny wzmacniają współpracę), Invest in Kazakhstan, http://invest.gov.kz/ru/news/kazahstan-i-kitay-ukreplyayut-sotrudnichestvo [dostęp: 27.01.2017]. 68 Jack Farchy, China plans to invest $1.9bn in Kazakh agriculture, „Financial Times” z 9.05.2016, https://www.ft.com/content/9c84a0f4-15d3-11e6-9d98-00386a18e39d, [dostęp: 27.01.2017]. 69 China and Kazakhstan sign $2 billion in deals as Xinjiang party chief visits the Central Asian nation, „South China Morning Post” z 6.05.2016, http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/ 1941708/china-and-kazakhstan-sign-2-billion-deals-xinjiang [dostęp: 27.01.2017]. 70 Jack Farchy, China plans to invest…, op. cit.; China Plans $1.9B Investment in Kazakh Agriculture Sector, „Global AgInvesting” z 9.05.2016, http://www.globalaginvesting.com/china-plans-1-9b-investment-in- kazakh-agriculture-sector/ [dostęp 27.01.2017]. 71 Trudno ocenić na jakim etapie jest realizacja projektu. Pojawiają się mało wiarygodne wzmianki o prowadzonych negocjacjach jednak brak konkretów. Na stronie Zhongfu brak informacji o inwestycji, a w mediach pojawiają się już tylko szczątkowe wzmianki o projekcie i negocjacjach: 中富集团总经理向本

Kazachstan | 59 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

报披露收购内幕：英国爆红酒吧有了中国主人 (Zhongfu Group CEO ujawnia kulisy przejęcia: trendy bary w Anglii mają nowego chińskiego właściciela), „Global Times” z 22.01.2017, http://world.huanqiu.com/exclusive/2017-01/9997403.html [dostęp: 27.01.2017]. 72 Brak wiarygodnych informacji na temat stopnia zaawansowania szczegółowych negocjacji i realizacji projektu. Na stronie firmy w sekcji poświęconej rolnictwu i hodowli wskazane są tylko inwestycje w Xinjiangu i Australii: http://www.rifa.com.cn/en/agriculture.aspx [dostęp: 27.01.2017]. Rifa w ubiegłym roku powiększyła swoje zasoby w sektorze rolniczym w Australii: Andrew Marshall, China’s Rifa pays $55m to beef up its NSW estate, „Farm Weekly” z 21.09.2016, http://www.farmweekly.com.au/news/agriculture/ agribusiness/general-news/chinas-rifa-pays-55m-to-beef-up-its-nsw-estate/2753848.aspx?storypage=0 [dostęp: 27.01.2017]. 73 Jak wynika z oficjalnego komunikatu, wiele projektów chińskich jest w fazie planowania. Znaczne inwestycje w sektorze rolnym są planowane również przez inwestorów z innych państw, w tym z Rosji: Russia, China, Iran are the main investors in Kazakhstan agriculture - Ministry of Agriculture, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 28.09.2016, https://primeminister.kz/en/news/ selskoe_hozyaistvo/rossiya-kitai-i-iran-yavlyautsya-osnovnimi-investorami-v-selskoe-hozyaistvo- kazahstana-msh-rk-13261 [dostęp: 27.01.2016]. 74 Vinicy Chan, Silk Road Fund Said to Mull Bid for $2 Billion Glencore Mine, „Bloomberg” z 6.07.2016, https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-07-06/silk-road-fund-said-to-weigh-offer-for-2- billion-glencore-mine [dostęp: 27.01.2017]. 75 Dinesh Nair, Vinicy Chan, Shandong Gold Said to Be Top Bidder for $2 Billion Glencore Mine, „Bloomberg” z 27.09.2016, https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-09-27/shandong-gold-said-to-be-top- bidder-for-2-billion-glencore-mine [dostęp: 27.01.2017]. 76 KAZ Minerals и китайская Baiyin задумались над медеплавильным заводом в Казахстане (Kaz Minerals i chińska Baiyin rozważają zakład przetwórstwa miedzi w Kazachstanie), „Reuters” z 27.03.2015, http://ru.reuters.com/article/businessNews/idRUKBN0MN1K520150327 [dostęp: 27.01.2017]; „KAZ Minerals Info” 2015, nr 4 (5), http://kazminerals.info/uploads/files/pdf/151_ru.pdf, [dostęp: 27.01.2017]. 77 Projekt był już zapoczątkowany w 2014 r. kiedy podjęto rozmowy z przedstawicielami lokalnej administracji: Китайские инвесторы прибыли в Караганду договориться по проекту переработки угля (Chińscy inwestorzy przyjechali do Karagandy negocjować projekt przetwarzania węgla), „KazInform” z 25.06.2014, http://www.inform.kz/ru/kitayskie-investory-pribyli-v-karagandu-dogovorit-sya-po- proektu-pererabotki-uglya_a2671835 [dostęp: 27.01.2017]. Podpisano także porozumienie o współpracy z KazMunaiGas: China Kingho Energy Group Signs the Memorandum of Understanding on Cooperation with Kazakhstan, „China Kingho” z 26.09.2014, http://www.chinakingho.com/en_fgy/content.aspx?nodeid= 215&page=ContentPage&contentid=6122 [dostęp: 27.01.2017]. Informacje z 2015 r.: Китайцы строят под Карагандой новую фабрику (Chińczycy budują nową fabrykę pod Karagandą), „NV.KZ” z 7.09.2015, http://www.nv.kz/2015/09/07/94563/ [dostęp: 27.01.2017]; Rozpoczęcie projektu zostało potwierdzone w sierpniu ubiegłego roku: Проект по переработке угля в Карагандинской области вступил в активную фазу (Projekt przetwórstwa węgla w obwodzie karagandzkim wszedł w etap realizacji), „KazInform” z 27.08.2016, http://www.inform.kz/ru/proekt-po-pererabotke-uglya-v-karagandinskoy- oblasti-vstupil-v-aktivnuyu-fazu_a2942332 [dostęp: 27.01.2017]. 78 CNPC вложит 150 млн долл в производство труб большого диаметра для ТЭК Казахстана (CNPC zainwestuje 150 mln dolarów w produkcję rur dużej średnicy dla paliwowo-energetycznego sektora Kazakchastanu), „Przekrój Nafty i Gazu” z 31.08.2015, http://www.ngv.ru/news/cnpc_vlozhit_150_mln _doll_v_proizvodstvo_trub_bolshogo_diametra_dlya_tek_kazakhstana/ [dostęp: 27.01.2016]. 79 SEZ Saryarka, http://www.spk-saryarka.kz/eng/about_sez/ [dostęp: 27.01.2017]. 80 Китайская и карагандинская компании заключили меморандум по строительству завода комплексных сплавов (Przedsiębiorstwa chińskie i kazachskie podpisały memorandum o budowie przedsiębiorstwa produkującego żelazokrzemy), „KazInform” z 1.02.2015, http://www.inform.kz/ru/ kitayskaya-i-karagandinskaya-kompanii-zaklyuchili-memorandum-po-stroitel-stvu-zavoda-kompleksnyh- splavov_a2742210 [dostęp: 27.01.2017]. 81 Inwestor uzyskał wstępnie 60 mln dolarów od chińskiego banku ICBC, ale konieczne jest również finansowanie kazachskiego udziałowca ze strony Banku Rozwoju Kazachstanu. Zob. В Караганде чиновники отчитались о выполнении плановых показателей СЭЗ «Сарыарка» (W Karagandzie urzędnicy ogłosili osiągnięcie zaplanowanych wskaźników dla FEZ Sarjarka), „KazInform” z 6.09.2016, http://www.inform.kz/ru/v-karagande-chinovniki-otchitalis-o-vypolnenii-planovyh-pokazateley-sez- saryarka_a2945593 [dostęp: 27.01.2017]. Problemem jest niewystarczające zabezpieczenie kredytu. Projekt był prawdopodobnie planowany zanim rozpoczęto negocjacje z chińskim udziałowcem, w 2014 rozważano jednak chińskie przedsiębiorstwo jako wykonawcę projektu: Протокол общественных

60 | Łukasz Sarek

слушаний по Проекту «Технико-экономическое обоснование строительства 1 очереди Карагандинского завода комплексных сплавов » Предварительная оценка воздействия на окружающую среду (I стадия ОВОС) (Protokół z publicznych przesłuchań w sprawie Projektu „Techniczno- ekonomicznego rozpoczęcia budowy 1 fazy zakładu żelazokrzemów (I etap Ocena Wpływu na Otaczające Środowisko), Portal Informacyjny Administracji Akima rejonu Bukar Żyrau, 10.10.2014, https://bukhar- zhirau.gov.kz/en/selokrug_1/id/7872 [dostęp: 27.01.2017]. 82 Geo-Jade Petroleum Purchases 95% of Kazakh Oil Company for US$525mn, „China Go Abroad” z 12.08.2014, http://www.chinagoabroad.com/en/recent_transaction/geo-jade-petroleum-purchases-95- of-kazakh-oil-company-for-us-525mn [dostęp: 27.01.2017]. 83 Geo-Jade Petroleum to acquire KoZhan Joint Stock Company in Kazakhstan, „China Go Abroad” z 18.08.2015, http://www.chinagoabroad.com/en/recent_transaction/geo-jade-petroleum-to-acquire- kozhan-joint-stock-company-in-kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]. Przejęcie udziałów zostało zrealizowane: 洲际油气收购哈萨克斯坦克山公司 (Geo-Jade Petroleum kupiła kazachską spółkę Kojan), Związek Prywatnych Przedsiębiorstw Inicjatywy Pasa i Drogi, 21.09.2016, http://www.minqilianmeng.com/news-info-det.asp?id=1087&N=4 [dostęp: 27.01.2017]. Szczegółowe informacje dotyczące zmian organizacyjnych w grupie w związku z tym przejęciem w sprawozdaniu spółki: 洲际油气股份有限公司重大资产购买预案（草案) (Plan zakupu znaczących aktywów przez spółkę akcyjną Geo-Jade Petroleum), Shanghai Stock Exchange, 25.03.2015, http://static.sse.com.cn/disclosure/ listedinfo/announcement/c/2015-03-25/600759_20150326_5.pdf [dostęp: 27.01.2017]. 84 Oil and gas exploration and development, Strona Geo-Jade Petroleum, http://www.geojade.com/html/en/business/237.html [dostęp: 27.01.2017]. Prywatne przedsiębiorstwo w branży zdominowanej przez państwowych gigantów jest rzadkością, ale zdaniem CEO i udziałowców firmy inwestycje w Kazachstanie to dla Geo-Jade interesująca możliwość dywersyfikacji ryzyka i dochodów oraz „ucieczka do przodu”: 洲际油气董事长姜亮：民企经济是不可忽视的经济体 (Prezes zarządu Geo-Jade Jiang Liang Petroleum: Sektor przedsiębiorstw prywatnych jest nieodzownymi elementem gospodarki), „Xinhua” z 24.09.2015 http://news.xinhuanet.com/energy/2015-09/24/c_1116663619.htm, [dostęp: 27.01.2017]. Główny udziałowiec Geo-Jade to Guangxi Zhenghe Industrial Group Co. Ltd, przedsiębiorstwo z sektora nieruchomości, które dysponuje prawie 30 proc. udziałów. Listę głównych udziałowców można znaleźć w sprawozdaniach finansowych społki. Sprawozdanie za 16H1: http://www.geojade.com/uploads/soft/161108/1-16110Q22610.pdf [dostęp: 27.01.2017]. 85 Sylwetka Jiang Lianga zaprezentowana na portalu China.com.cn: http://app.finance.china.com.cn/stock/data/view_director.php?symbol=600759&id=30191596 [dostęp: 27.01.2017]. Oficjalny profil na stronie Geo-Jade Petroleum: http://www.geojade.com/html/en/Aboutus/ Introduction/400.html [dostęp: 27.01.2017]. 86 洲际油气姜亮：油价低迷油企或迎来海外并购好时机 (Jiang Liang z Geo-Jade: Niskie ceny ropy pobudzają przedsiębiorstwa naftowych stwarzając okazję do zagranicznych przejęć i fuzji), „Sina.com” z 22.04.2015, http://finance.sina.com.cn/chanjing/gsnews/20150422/030722014209.shtml [dostęp: 27.01.2017]. W innym wywiadzie wskazywał natomiast na problem monopolistycznej pozycji chińskich przedsiębiorstw państwowych i braku reguł zapewniających równe szanse firmom z sektorów państwowego i prywatnego: 洲际油气董事长姜亮：民企经济…, op. cit. 87 洲际油气董事长姜亮：油价暴跌有利于中国油企并购 (Prezes Ge-Jade Petroleum Jiang Liang: Załamanie cen ropy jest korzystne dla przejęć i fuzji dokonywanych przez chińskie przedsiębiorstwa), „Sohu.com” z 29.03.2015, http://business.sohu.com/20150329/n410488342.shtml [dostęp: 27.01.2017]. 88 洲际油气股份有限公司关于收购哈国油气运输公司 50%股权的公告 (Ogłoszenie Geo-Jade Petroleum S.A. o zakuppie 50% udziałów w kazachskiej spółce transportującej paliwa), 9.12.2016, http://www.geojade.com/uploads/soft/161216/1-161216102019.pdf, [dostęp: 27.01.2017]. Interesujące jest to, że Geo-Jade prawdopodobnie przedstawiło lepszą ofertę niż CECF Anhui International: CEFC Backs Out of Share Acquisition in Kazakhstan Oil Tanker Company, Cites Market Conditions, „Yicai Global” z 14.12.2016, http://m.yicaiglobal.com/news/5182996.html [dostęp: 27.01.2017]. 89 洲际油气董事长姜亮：期盼油气改革我们生逢其时 (Prezes Geo-Jade Patroleum: Oczekiwania na reformę sektora naftowego – najwyższy czas na działania), „IN-EN.com” z 14.12.2016, http://gas.in- en.com/html/gas-2541895.shtml [dostęp: 27.01.2017]. 90 Ostatnia aktualizowana lista udziałowców Zhundong w sprawozdaniu finansowym spółki za trzeci kwartał 2016 r.: http://www.cninfo.com.cn/finalpage/2016-10-24/1202776195.PDF [dostęp: 27.01.2017].Strona Zhundong: http://www.zygf.cn/ [dostęp: 27.01.2017]. 91 Udziałowcami kazachskiej spółki były koreańska LGI (40 proc.), Roxi Petroleum (34,22 proc.) i Baverstock (23,78 proc.): Paddy Haris, Xinjiang Zhundong-led group eyes USD 100m Galaz acquisition

Kazachstan | 61 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

onshore Kazakhstan, „Oil & Gas Technology” z 8.01.2015, http://www.oilandgastechnology.net/upstream- news/xinjiang-zhundong-led-group-eyes-usd-100m-galaz-acquisition-onshore-kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]. W skład zarejestrowanego w Holandii konsorcjum Netherlands Sinian Energy Cooperatif U.A., właściciela spółki Netherlands Sinian Investments B.V, która przejęła Galaz: 新疆准東石油技術股份有限公司關於參股設立荷蘭公司完成商業註冊的公告 (Oświadczenie Xinjiang Zhundong Petroleum Technology Joint Stock Company w sprawie założenia i ukończenia procesu rejestracji spółki w Holandii), „Sina.com.tw” z 2.04.2015, http://m.news.sina.com.tw/article/20150204/13791307.html [dostęp: 27.01.2017]. Wartość transakcji to 100 mln dolarów: Audrey Leon, Roxi gets higher Galaz valuation, „Asia Oil & Gas” z 1.06.2015, http://www.aogdigital.com/drilling/fluids/item/4919-roxi-gets-higher-galaz-valuation [dostęp: 27.01.2017]. Ostatnie wpłaty były zrealizowane we wrześniu 2015 r: 新疆准东石油技术股份有限公司重大事项进展公告 (Oświadczenie Xinjiang Zhundong Petroleum Technology Joint Stock Company w sprawie postępów w znaczących projektów), strona Zhundong, http://www.cninfo.com.cn/finalpage/2015-08- 13/1201429283.PDF [dostęp: 27.01.2017]. 92 W późniejszym okresie Zhundong cedował udziały w konsorcjum na inne podmioty w związku z koniecznością uzyskania środków na spłaty kredytów: 新疆准东石油技术股份有限公司关于出售公司所持荷兰震旦纪能源合作社 7%财产份额的公告 (Oświadczenie Xinjiang Zhundong Petroleum Technology Joint Stock Company w sprawie sprzedaży posiadanych przez spółkę 7 proc. udziałów w holenderskim partnerstwie Sinian Energy Cooperatif U.A), strona Zhundong, http://www.cninfo.com.cn/finalpage/2016-12- 30/1202975274.PDF [dostęp: 27.01.2017]. 93 Aibing Guo, Sinopec Pays $1.2 Billion for Lukoil Stake in Kazakhstan Assets, „Bloomberg” z 15.04.2015, https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-04-15/sinopec-to-pay-1-2-billion-for-lukoil-s-stake- in-kazak-assets [dostęp: 27.01.2017]. 94 Elena Mazneva, Sinopec Buys Kazakhstan Oil Assets From Lukoil for $1.09 Billion, „Bloomberg” z 20.08.2015, https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-08-20/lukoil-sells-stake-in-kazakh- fields-to-sinopec-for-1-09-billion [dostęp: 27.01.2017]. Wcześniej, w związku ze spadającymi cenami ropy, Sinopec próbował wycofać się z transakcji i Lukoil złożył w lutym 2015r. pozew do sądu arbitrażowego: Stephen Bierman, Lukoil Seeks Damages From Sinopec Over $1.2 Billion Kazakh Deal, „Bloomberg” z 9.02.2015, https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-02-09/lukoil-seeks-damages-from- sinopec-over-1-2-billion-kazakh-deal [dostęp: 27.01.2017]. 95 Алексей Топалов (Aleksiej Topałow), „ЛУКойл” подгадал к девальвации тенге (Łukoil przewidział dewaluację Tenge), „Gazeta.ru” z 21.08.2015, https://www.gazeta.ru/business/2015/08/20/ 7699139.shtml, [dostęp: 27.01.2017]; wcześniej Moody's: LUKOIL's sale of Caspian Investment Resources to Sinopec is credit positive, „Moody’s” z 17.04.2014, https://www.moodys.com/research/Moodys-LUKOILs- sale-of-Caspian-Investment-Resources-to-Sinopec-is—PR_297358 [dostęp: 27.01.2017]. 96 Михаил Серов (Michaił Sierow), „Лукойл” продал Sinopec 50% компании Caspian Investment за $1,2 млрд (Łukoil sprzedał Sinoepc 50 proc. udziałów w spółce Caspian Investment za 1,2 mld), „Vedomosti.ru” z 15.04.2014, http://www.vedomosti.ru/business/articles/2014/04/15/lukojl-vyjdet-iz-sp-caspian- investment-resources-prodav [dostęp: 27.01.2017]. 97 W ubiegłym roku KazMunaiGas był już bliski sprzedaży na rzecz chińskiego prywatnego, lecz mocno powiązanego politycznie z KPCh holdingu CEFC China Energy Company Limited aktywów w holenderskiej spółce córce KMGI, która dysponuje kredytami w rumuńskim Rompetrol Rafinare. Wcześniej sprzedał należącą do KMGI spółkę Dyneff: China's CEFC, KazMunayGas in final stage of talks on sale of KMGI's European assets, „China Go Abroad” z 16.12.2016, http://www.chinagoabroad.com/en/recent_transaction/china-s-cefc-kazmunaygas-reach-final-stage-of- talks-on-sale-of-kmgi-s-european-assets [dostęp: 27.01.2017]. Warto zaznaczyć, że współpraca między kazachskimi a chińskimi firmami w wypadku współwłasności aktywów spółek zarejestrowanych za granicą nie zawsze przebiega gładko. W sierpniu ubiegłego roku chiński fundusz państwowy China Investment Corporation zablokował próbę podjętą przez Kazunaigas skupu udziałów w notowanej na giełdzie w Londynie Kazmunaigas Exploration Production: Jack Farchy, Shareholders thwart Kazakh state oil group’s plan, „Financial Times” z 3.08.2016, https://www.ft.com/content/d855f4e2-df8c-3142-8e86- b577aa37fe95 [dostęp: 27.01.2017]. 98 Ed Crooks, Jack Farchy, Chevron approves $37bn Kazakhstan oilfield expansion, „Financial Times” z 5.07.2016, https://www.ft.com/content/53bf815a-42a5-11e6-9b66-0712b3873ae1 [dostęp: 27.01.2017]. 99 Dry Port and FEZ „Khorgos-Eastern Gate”, KTZ Express, http://ktze.kz/en/page/dry-port-sez-khorgos- eastern-gate [dostęp: 27.01l2017].

62 | Łukasz Sarek

100 To Investors, SEZ Khorgos-Eastern Gate.Free economic zone. Kazakhstan, http://www.sezkhorgos.kz/ ru/page/investoru, [dostęp 27.01.2017]. 101 Terminal jest wspólna inwestycją kazachsko-chińską. Dla władz Kazachstanu jest to pierwszy terminal budowany za granicą, którego celem jest strategicznie kluczowe otwarcie okien na świat dla pozbawionego dostępu do otwartego morza państwa. 102 About $ 600 mln from China to be invested in infrastructure of the Khorgos - Eastern Gate, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 3.11.2015, https://primeminister.kz/en/news/5/okolo-600-mln-dollarov-kitajskih-investitsij-pojdut-na-razvitie- infrastruktury-sez-%C2%Abhorgos-vostochnye-vorota%C2%BB-asakenov- [dostęp 27.01.2017]. 103 哈萨克斯坦“霍尔果斯－东门”特区来华招商 (Kazachska „Khorgos-East Gate” FEZ szuka w Chinach inwestorów), „Xinhua” z 18.03.2016, http://www.js.xinhuanet.com/2016-03/18/c_1118376705.htm [dostęp: 27.01.2017]; 哈薩克斯坦霍爾果斯東門經濟特區在江蘇推介 (Kazachska „Khorgos-East Gate” FEZ promuje się w Jiangsu), „People.cn” z 5.04.2016, http://js.people.com.cn/BIG5/n2/2016/0405/c360301- 28075414.html [dostęp: 27.01.2017]. 104 SEZ “Khorgos Eastern Gate” development center of cross- border transit transportation, „Samruk-Kazyna” JSC z 15.03.2016, http://sk.kz/news/view/4488/6?lang=en [dostęp: 27.01.2017]. 105 Объекты СЭЗ Хоргос - Восточные ворота введут в эксплуатацию до осени {Obiekty FEZ Khorogos- East Gate zostana oddane do użytku do jesieni), „Kapitał” z 7.06.2016, https://kapital.kz/economic/50954/obekty-sez-horgos-vostochnye-vorota-vvedut-v-ekspluataciyu-do- oseni.html [dostęp: 27.01.2017]. 106 Объекты СЭЗ "Хоргос - Восточные ворота" готовы к дальнейшей эксплуатации, (Obiekty FEZ „Khorgos-East Gate” gotowe do dalszej eksploatacji), „Tengri News” z 21.10.2016, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/obyektyi-sez-horgos-vostochnyie-vorota-gotovyi-dalneyshey- 304587/ [dostęp: 27.01.2017]. 107 Khorgos Gatway Goes Live with Navis N4 Terminal Operating System, „Navis” z 8.11.2016, http://navis.com/news/press/khorgos-gateway-goes-live-navis-n4-terminal-operating-system [dostęp 27.01.2017]. 108 Kazatomprom and Chinese companies sign an agreement on nuclear cooperation, Kazatomprom, 15.12.2015, http://www.kazatomprom.kz/en/news/kazatomprom-and-chinese-companies-sign- agreement-nuclear-cooperation [dostęp: 27.01.2017]; CGN signs nuclear deal with Kazakhstan's Kazatomprom, „China Daily” z 15.12.2015, http://europe.chinadaily.com.cn/business/2015- 12/15/content_22716469.htm [dostęp 27.01.2017]. Kolejne spotkanie dotyczące rozwoju współpracy miało miejsce w lipcu 2016 r.: Kazatomprom and Chinese companies strengthen nuclear cooperation, Kazatmprom, 19.07.2016, http://www.kazatomprom.kz/en/news/kazatomprom-and-chinese- companies-strengthen-nuclear-cooperation [dostęp: 27,01.2017]. Projekty współpracy między Kazatomprom i CGNPC oraz wspólnych inwestycji były zainicjowane w już latach 2006–2007. Ostatnie porozumienia i działania są zamknięciem tego okresu. 109 The construction of nuclear fuel fabrication plant has started in Kazakhstan, Kazatomprom, 6.12.2016, http://www.kazatomprom.kz/en/news/construction-nuclear-fuel-fabrication-plant-has-started- kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]. 110 Трансформация Казатомпрома (Przemiana Kazatompromu), „Kazpravda” z 16.03.2016, http://www.kazpravda.kz/interviews/view/transformatsiya-kazatomproma1/ [dostęp: 27.01.2017]. 111 Uranium and Nuclear Power in Kazakhstan, World Nuclear Association, aktualizacja marzec 2017, http://www.world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-g-n/kazakhstan.aspx [dostęp: 27.03.2017]. 112 Są to wielkości wydobycia rudy uranowej, surowca do dalszej wieloetapowej obróbki, nieporównywalne z ilościami kulek paliwowych eksportowanych przez Kazachstan oraz z planowanym wolumenem produkcji prętów paliwowych w zakładach “Ulba-FA”. 113 Kanat Makhanov, Uranium Market for Kazakhstan: Short Terms Perspectives, Eurasian Research Institute, 24.10.2016, http://eurasian-research.org/en/research/comments/economy/uranium-market- kazakhstan-short-terms-perspectives [dostęp: 27.01.2017]. 114 Bezpośrednio (niemal 60 proc. w latach 2013–2014 całej kazachskiej produkcji), jak i reeksportowanego przez Kirgistan. Według prognoz analityków chińskie zapotrzebowanie na uran będzie w ciągu najbliższych dekad wysokie: Ian Hiscock, Silk Road yellowcake trade and its impact on Chinese stockpiles, Crugroup, 18.02.2016, http://www.crugroup.com/about- cru/cruinsight/Silk_Road_yellowcake_trade_and_its_impact_on_Chinese_stockpiles [dostęp: 27.01.2017]. Choć wskutek problemów gospodarczych w Chinach niekoniecznie tak dynamicznie jak prognozowano. Chińskie media rządowe o przyspieszeniu programu nuklearnego: News Analysis: China nuclear power

Kazachstan | 63 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

development set to quicken for cleaner growth, „Xinhua” z 25.03.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-03/25/c_135223130.htm [dostęp: 27.01.2017]; China to build more nuclear power facilities in next five years, „China Daily” z 9.11.2016, http://www.chinadaily.com.cn/business/2016-11/09/content_27322467.htm [dostęp: 27.01.2017]. Jednak osiągnięcie tych celów jest podawane w wątpliwość: Steve Thomas, China's Nuclear Power Plans Melting Down, „The Diplomat” z 29.10.2016, http://thediplomat.com/2016/10/chinas-nuclear-power- plans-melting-down/ [dostęp: 27.01.2017]. 115 Chiny dysponują bogatymi własnymi złożami uranu, jednak w części z nich ekstrakcja ze względów geologicznych jest mało opłacalna. Ważnym źródłem dostaw będą również złoża Husab w Namibii: Andrew Topf, Namibia's uranium production to triple by 2017, „Mining.com” z 27.03.2016, http://www.mining.com/847486-2/ [dostęp: 27.01.2017]; Construction of Husab Uranium Mine completed, NBC, https://www.nbc.na/news/construction-husab-uranium-mine-completed.382 [dostęp: 27.01.2017]. 116 The construction of nuclear fuel fabrication plant has started in Kazakhstan, Kazatomprom, 6.12.2016, http://www.kazatomprom.kz/en/news/construction-nuclear-fuel-fabrication-plant-has-started- kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]; Mehran Bagherzadeh, Uranium – Shift in Kazakh mindset may signal the long awaited market bottom, „Proven & Probable” z 24.11.2016, http://www.provenandprobable.com/ blog/uranium-shift-kazakh-mindset-may-signal-long-awaited-market-bottom/ [dostęp: 27.01.2017]. 117 China to Assist Astana Build LRT Network, „Railway News” z 11.05.2015, https://www.railwaynews.net/china-to-aid-astana-build-lrt-network.html [dostęp: 27.01.2017]. 118 В Астане 4 июня начнется строительство легкорельсовой транспортной системы (W Astanie 4 czerwca rozpocznie się budowa systemu transportu lekkiej kolejki miejskiej), „24.kz” z 1.06.2016, http://24.kz/ru/news/social/item/122644-stroitelstvo-legkorelsovoj-transportnoj-sistemy [dostęp: 27.01.2017]. 119 Astana New Railway Station to Open Before EXPO 2017, „Railway News” z 23.01.2017, https://www.railwaynews.net/astana-new-railway-station-to-open-before-expo-2017.html [dostęp: 27.01.2017]. 120 ЛРТ в Астане оказался в пять раз дороже алматинского (Lekka kolej miejska w Astanie okazała się 5 razy droższa od ałmaatyńskiej), „Kolesa” z 20.10.2016, https://kolesa.kz/content/news/2016/10/lrt-v- astane-okazalsya-v-pyat-raz-dorozhe-almatinskogo/ [dostęp: 27.01.2017]. 121 Постановление Правительства Республики Казахстан от «13» октября 2016 года № 588 (Postanowienie rządu Republiki Kazachstan z 13 października 2016 r. № 588),The official website of the Government of the Republic of Kazakhstan, http://www.government.kz/ru/postanovleniya/ postanovleniya-pravitelstva-rk-za-oktyabr-2016-goda/1004671-o-vnesenii-dopolneniya-v- postanovlenie-pravitelstva-respubliki-kazakhstan-ot-18-fevralya-2016-goda-68-ob-utverzhdenii- perechnya-investitsionnykh-proektov-predlagaemykh-k-finansirovaniyu-za-schet-sredstv- negosudarstvennykh-zajmov-pod-gosudarstvennye-garant.html [dostęp: 27.01.2017]. 122 Казахстан-Китай: динамичный путь прогрессивного сотрудничества в автопроизводстве (Kazachstan-Chiny:dynamiczna droga postępującej współpracy w przemyśle motoryzacyjnym), „Saryarka AutoProm” z 4.11.2016, http://sap.com.kz/index.php/press-tsentr/novosty/198-kazakhstan-kitaj- razvitie-avtoproizvodstva, dostęp: 27.01.2017]. 123 Strona Allur Group: http://www.allurgroup.kz/ru/page/about [dostęp: 27.01.2017]. 124 Strona Allur Auto z ofertą chińskich samochodów: http://www.allurauto.kz/ index.php?mact=cars,cntnt01,default,0&cntnt01detailpage=70&cntnt01category_id=7&cntnt01returnid= 70 oraz http://jac-motors.kz/novosti/start-jac.html [dostęp: 27.01.2017]. Pierwotnie planowane było wprowadzenie szerszej gamy samochodów: JAC «пришел» в Казахстан в пяти обличиях (JAC przyszedł do Kazachstanu w pięciu postaciach), „Motor.kz” z 9.10.2015, https://motor.kz/post/jac-prishel-v- kazathstan-v-pyati-oblichiyath-30148/ [dostęp:27.01.2017]. 125 Jej montowania zaprzestano m.in. z powodu przerzucenia mocy produkcyjnych na chińskie modele: Kazakhstan stops assembly of Toyota off-road vehicles, „BNews.KZ” z 29.12.2016, http://bnews.kz/en/redesign/news/assembly_of_toyota_offroad_vehicles_stopped_in_kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]. 126 Oficjalna nazwa często używana w tekstach rosyjskojęzycznych to Народный Банк Казахстана, potocznie określany jako Народный. Informacja o banku na Forbes.kz: http://forbes.kz/ranking/object/2 [dostęp: 27.01.2017]. 127 Oficjalne oświadczenie banku: JSC Halyk Bank signed memorandum of understanding with China Citic Bank corporation limited, Altyn Bank, http://www.altynbank.kz/en/press_center/news/2016/ November/250 [dostęp: 27.01.2017]. 128 Strona Bank of China Kazakhstan: http://www.boc.kz/en/ [dostęp: 27.01.2017].

64 | Łukasz Sarek

129 Strona Industrial and Commercial Bank of China Almaty (ICBC Almaty): http://kz.icbc.com.cn/ICBC/ 海外分行/阿拉木图网站/en/default.htm [dostęp: 27.01.2017]. 130 Bank of China Kazakhstan jest klasyfikowany na 21. miejscu na 34 banki pod względem aktywów, ICBC Almaty na 28. miejscu: Рейтинг Банков Казахстана по активам (Rating Banków Kazachstanu pod względem aktywów), „Banker.kz” z 20.11.2016, https://www.banker.kz/raiting/raiting-activs.php [dostęp: 27.01.2017]. W rankingu Forbes.kz odpowiednio 22. i 25. miejsce na 35 banków: Ренкинг банков Казахстана — 2016 (Ranking banków Kazachstanu – 2016), „Forbes.kz” z 4.06.2016, http://forbes.kz/leader/renking_bankov_kazahstana_2016_2017, [dostęp: 27.01.2017]. Wartość aktywów ICBC Almaty według „Banker.kz”: https://www.banker.kz/banks/tpb-kitaya-almaty/, [dostęp: 27.01.2017] jest ponad trzykrotnie niższa niż Bank of China Kazakhstan: https://www.banker.kz/banks/db-bank- kitaya-v-kazakhstane/ [dostęp: 27.01.2017]. 131 Niemal trzy lata wcześniej Halyk kupił 100 proc. udziałów ówczesnego HSBC Bank Kazakhstan, przemianowanego na Altyn Bank, za kwotę 176 mln dolarów: Зачем Народный платит $176 млн калыма за «дочку» HSBC (Dlaczego Narodowy płaci 176 mln dolarów za „córkę” HSBC), „Forbes.kz” z 27.02.2014, http://forbes.kz//finances/markets/zachem_narodnyiy_platit_176_mln_kalyima_za_dochku_hsbc/ [dostęp: 27.01.2017]. 132 Chińskie instytucje finansowe są coraz aktywniejsze poza granicami ChRL, żeby skorzystać ze zwiększonej aktywności rodzimy przedsiębiorstw na rynkach światowych: Maggie Zhang, Chinese banks sail into uncharted waters as they expand globally, „South China Morning Post” z 3.10.2016, http://www.scmp.com/business/banking-finance/article/2024676/chinese-banks-sail-uncharted-waters- they-expand-globally [dostęp: 27.01.2017]. Transakcja potwierdza zacieśnienie współpracy między obiema instytucjami. Komentarze analityków wskazują na pozytywne aspekty chińskiej inwestycji. Obszerny opis transakcji z komentarzami analityków: Китайский дракон с казахстанской пропиской (Chiński smok z kazachskim meldunkiem), „i-News.kz” z 10.11.2016, https://i-news.kz/news/2016/11/10/8410071- kitaiskii_drakon_s_kazahstanskoi_propisk.html [dostęp: 27.01.2017]. Altyn Bank, mimo relatywnie niewielkiego udziału w rynku, może odegrać istotną rolę ze względu na dotychczasowe doświadczenia z HSBC oraz powiązania z Halyk Bank. 133 Duże znaczenie natomiast dla zdobycia szerszego grona klientów może mieć wykorzystanie zaawansowanych technologii finansowych, jakie oczekuje się, że przeniesie z chińskiego sektora bankowego nowy inwestor. Wpłynęłoby to pozytywnie na wzrost konkurencji na rynku oraz lepszą pozycje banku Halyk, który może niektóre rozwiązania wprowadzić w swojej organizacji i do oferowanych usług. 134 Strona firmy Xi’an Aiju Grain and Oil Industry Group Co., Ltd.: http://www.aijujt.com/main.html [dostęp: 27.01.2017]. 135 Михаил Лапшин (Michaił Łapszyn), В СКО китайцы построят завод по производству растительного масла (W obwodzie północnokazachstańskim zostanie zbudowana fabrykę do produkcji oleju roślinnego), „Ratel.kz” z 2.06.2016, http://www.ratel.kz/kaz/v_sko_kitajtsy_postrojat_zavod_po_ proizvodstvu_rastitelnogo_masla [dostęp: 27.01.2017]. 136 Kazakh vegetable oil conquers the Chinese market, The National Chamber of Entrepreneurs of the Republic Kazakhstan „Atameken” z 14.03.2016, http://kostanay.palata.kz/en/news/21993, [dostęp: 27.01.2017]. 137 陕企走进哈萨克斯坦——点亮丝路农业合作火炬 (Shaanxi wchodzi do Kazachstanu - rozpala pochodnię współpracy w sektorze rolnym na Jedwabnym Szlaku), „Xinhua” z 23.12.2016, http://news.xinhuanet.com/world/2016-12/23/c_129416984.htm [dostęp: 27.01.2017]. 138 Dane statystyczne dla wymiany handlowej zostały opracowane na podstawie bazy dostępnej w ramach World Integrated Trade Solution (WITS) prowadzonego przez Bank Światowy. Dane chińskie ze względów metodologicznych, ale również z powodu nie zawsze zgodnego ze stanem faktycznym raportowania wartości transakcji przez chińskie przedsiębiorstwa odbiega od danych zawartych w WITS, na co należy zwrócić uwagę. Ze względu na rozmiary opracowania nie jest w nim rozwinięta kwestia szczegółowego wyjaśnienia przyczyn i rozmiaru rozbieżności oraz koncyliacja między odmiennymi wartościami. 139 Tak np. fDi Markets, jednostka analityczna „Financial Times”, wskazała na Chiny jako największego inwestora w projekty greenfield w Kazachstanie, podając wartość 1,2 mld dolarów inwestycji bezpośrednich w planowanych 12 projektach, opierając się na ”投资者承诺的数额” (kwotach przyrzeczonych przez inwestorów), kwoty transakcji są częściowo wartościami szacunkowymi: 中国成哈萨克斯坦 FDI 最大来源国 (Chiny zostały największym źródłem zagranicznych inwestycji w Kazachstanie), „Financial Times” z 2016.06.07, http://www.ftchinese.com/story/001067912 [dostęp: 27.01.2017].

Kazachstan | 65 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

140 Niewielkie w porównaniu do wartości rocznych inwestycji rozbieżności (dla 2013 r. 4 mln dolarów, dla 2014 r. 16 mln dolarów) w tych wyliczeniach w porównaniu do danych przedstawionych w Hu Ying, Zhou Chong, 中国对哈萨克斯坦…, op. cit. mogą wynikać z korekt w zestawieniach. 141 W 2014 r. przepływy z Rosji wyniosły 1,58 mld dolarów, co oznaczało wzrost o 21 proc. w porównaniu do 2013 r. W 2015 r. przepływy z Rosji wyniosły prawie 528 mln dolarów, co oznaczało spadek o 66 proc. w stosunku do poprzedniego roku. W 2014 r. przedsiębiorstwa ze Stanów Zjednoczonych przeznaczyły 4,123 mld dolarów na inwestycje w Kazachstanie, co oznaczało wzrost o niemal 70 proc. w porównaniu do roku poprzedzającego. W 2015 r. przepływy z USA wyniosły 2,772 mld dolarów, co oznaczało spadek o 33 proc. w stosunku do poprzedniego roku. Niezależnie od spadków wartościowo było to wciąż ponad sześciokrotnie więcej niż wyniosły w tym okresie inwestycje z Chin. 142 Francuskie przedsiębiorstwa zainwestowały prawie 833 mln dolarów. Inwestycje rosyjskich przedsiębiorstw to 537 mln dolarów, a brytyjskich 594 mln dolarów. 143 Znacznie mniej niż wobec podmiotów amerykańskich (23,806 mld dolarów, 12,2 proc.) i niewiele więcej niż wobec francuskich (13,583 mld dolarów, niecałe 7 proc.). Znacząco natomiast przewyższał stan zobowiązań wobec podmiotów rosyjskich, który wynosił 10,829 mld dolarów (5,5 proc.). 144 Wskazuje również na malejące zaangażowanie finansowe chińskich przedsiębiorstw, których inwestycje odnotowują większy spadek niż średni spadek łącznych zobowiązań Kazachstanu, który w ciągu tych dwóch lat wyniósł niecałe 5 proc. Mniejsza wartość chińskich inwestycji w Kazachstanie może wynikać ze spadku wartości netto inwestycji bezpośrednich związanej ze spadkiem cen surowców, w szczególności ropy, albo ze wzrostem pasywów. Może jednak również wynikać z wycofywania środków przez chińskich inwestorów w ramach wycofywania się z inwestycji lub, co częstsze, dokonywanych zamiast reinwestycji wypłat dywidend, spłatę dawnych pożyczek zaciągniętych przez kazachskie zależne do central w Chinach lub inny sposóby wyprowadzania kapitału ze spółek.Jednym z barometrów wskazujących na takie działania są dane dotyczące przepływów inwestycji zagranicznych netto, których suma za 2014 r. była dodatnia i niewiele niższa niż w roku poprzedzającym (607 mln do 828 mln dolarów). Jednak w 2015 r. była już znacząco ujemna (-366 mln dolarów), a w dwóch pierwszych kwartałach 2016 r. osiągnęła wartość tylko nieco powyżej 100 mln dolarów. 145 Ze względu na reżim podatkowy i zasady działania spółek jest to państwo chętnie wybierane przez międzynarodowe korporacje jako lokalizacja spółek celowych służących do dokonywania inwestycji na całym świecie, szczególnie w państwach obarczonych wyższych ryzykiem inwestycyjnym. W latach 2014 i 2015 przepływy brutto z tytułu inwestycji bezpośrednich dokonanych przez podmioty zarejestrowane w Holandii wyniosły odpowiednio 6,796 mld dolarów i 5,736 mld dolarów. Natomiast w pierwszych trzech kwartałach 2016 r. 5,736 mld dolarów, czyli kilkukrotnie więcej niż każdego z wymienionych wyżej państw, w tym Chin. Zobowiązania Kazachstanu wobec podmiotów z Holandii z tytułu inwestycji bezpośrednich wynoszą niemal 69 mld dolarów (35 proc. wszystkich zobowiązań). 146 Official of the Department of Outward Investment and Economic Cooperation of the Ministry of Commerce Comments on China’s Outward Investment and Economic Cooperation in 2015, Ministry of Commerce People’s Republic of China, 18.01.2016, http://english.mofcom.gov.cn/article/newsrelease/ policyreleasing/201602/20160201251488.shtml [dostęp: 27.01.2017]. W oświadczeniu Ministerstwa Handlu ChRL za 2016 r. Holandia jest wskazana dopiero na 6. miejscu za Hongkongiem, Kajmanami, USA, Singapurem i Brytyjskimi Wyspami Dziewiczymi. Inwestycje podmiotów z Hongkongu, Kajmanów, Singapuru i Wysp Dziewiczych miały marginalne znaczenie, podobne wnioski w: Carlos Casanova, Alicia Garcia-Herrero, Le Xia, Chinese outbound foreign direct investment: How much goes where after round- tripping and offshoring?, „Working Paper” czerwiec 2015, nr 15/17, https://www.bbvaresearch.com/wp- content/uploads/2015/07/15_17_Working-Paper_ODI.pdf [dostęp: 27.01.2017]. Holandia nie jest wskazana jako istotny kraj pośredni dla chińskich inwestycji. 147 商务部：2015 年我国企业对"一带一路"国家投资增 18.2% (Ministerstwo Handlu: inwestycje chińskich przedsiębiorstw w krajach Nowego Jedwabnego Szlaku wzrosły o 18,2%), „People.cn” z 20.01.2016, http://finance.people.com.cn/n1/2016/0120/c1004-28070428.html [dostęp: 27.01.2017]. 148 Rozbieżność między danymi może wynikać również z faktu nieuwzględniania kraju docelowego inwestycji, co sztucznie rozdyma wartość inwestycji w rajach podatkowych i innych ośrodkach pośrednich: Carlos Casanova, Alicia Garcia-Herrero, Le Xia, Chinese outbound foreign direct investment..., op. cit. Jest to jednak również wadą sprawozdawczości kazachskiej. Większy wpływ na powstanie rozbieżności może mieć to, że dane kazachskie dotyczą rzeczywistych przepływów, natomiast Ministerstwo Handlu ChRL zdaje się opierać głównie na danych transakcyjnych z deklaracji inwestorów, nie uwzględniając należycie faktycznej realizacji projektu i przepływu środków finansowych. 149 Investment and Cooperation Statistics about Countries along "Belt and Road" in January-October of 2016, Ministry of Commerce People’s Republic of China, 24.11.2016, http://english.mofcom.gov.cn/article/

66 | Łukasz Sarek

statistic/foreigntradecooperation/201612/20161202022683.shtml [dostęp: 27.01.2017]. W oświadczeniu Ministerstwa Handlu ChRL wskazano Singapur, Indonezję, Indie, Tajlandię, Malezję, Laos i Rosję. Łączna kwota inwestycji dla 51 państw BRI wyniosła zaledwie 12,7 mld dolarów i była niższa o 8,3 proc. r/r. Kazachstan nie jest również uwzględniony w grupie ponad 30 najważniejszych państw i regionów, dla których dane dotyczące inwestycji zagranicznych podaje chiński Krajowy Urząd Statystyczny: http://data.stats.gov.cn/. Wśród państw, dla których są podane dane statystyczne, znajdują się m.in. Sudan, Madagaskar, Algieria, Tajlandia. 150 Oficjalne oświadczenia kazachskiej administracji próbują podgrzać atmosferę, wskazując na ogromne kwoty nowych projektów. Jednak w sferze realnej bazują jedynie na ogólnych danych dotychczasowych inwestycji: За 10 лет Китай инвестировал в Казахстан около 13 миллиардов долларов (W ciągu 10 lat Chiny zainwestowały w Kazachstanie około 13 mld dolarów), Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 23.09.2016, https://primeminister.kz/ru/news/mezhdunarodnie_otnosheniya/za- 10-let-kitai-investiroval-v-kazahstan-okolo-13-milliardov-dollarov-13186 [dostęp: 27.01.2017]. 151 Daniyar Nurbayev, Evaluating Conditions for Business Opportunities in Kazakhstan, Eurasian Research Institute, 23.12.2016, http://eurasian-research.org/en/research/comments/economy/evaluating- conditions-business-opportunities-kazakhstan [dostęp: 27.01.2017]. 152 Głównie ze strony chińskich przedsiębiorstw państwowych, które radziły sobie w trudniejszym otoczeniu takich państw jak Sudan, Angola, Namibia, Kambodża. 153 Wymierzona w jego przeciwników politycznych powiązanych z Zhou Yongkangiem, z których część miała zaplecze w przedsiębiorstwach państwowych z branży naftowej. 154 W oświadczeniu Xi Jinpinga po wizycie w Kazachstanie wskazano na konieczność dywersyfikacji współpracy i oparcia jej nie tylko na surowcach. Jednak jako alternatywę wskazano przede wszystkim współpracę w zakresie transportu i rolę Kazachstanu jako chińskiego korytarza transportowego, który pozwala ominąć Malakkę, oraz branżę finansową i bezpośrednią wymianę juana na tenge, co pozwoli na zwiększenie wymiany handlowej. Inne branże, głównie te, w których Chiny mają nadprodukcję, są wspomniane wyłącznie w kontekście porozumień podpisanych podczas wcześniejszej wizyty Masimowa: 习近平访哈萨克斯坦共商"丝路带"建设大计 (Xi Jinping składa wizytę w Kazachstanie by odbyć rozmowy dotyczące strategii budowy Nowego Jedwabnego Szlaku), State Council Information Office, 11.05.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/gcyl1/Document/1471757/1471757.htm [dostęp: 27.01.2017]. W innym dokumencie po tej wizycie wskazano, że w ramach przechodzenia do współpracy nieopartej na surowcach należy skoncentrować się na hutnictwie stali, produkcji szkła oraz hutnictwie innych metali: 习近平时隔一年多再次访哈助力“丝绸之路经济带” (Xi Jinping w odstępie roku ponownie składa wizytę w Kazachstanie, wspiera inicjatywę Ekonimicznego Pasa Nowego Jedwabnego Szlaku), State Council Information Office, 8.05.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/gcyl1/Document/1471758/ 1471758.htm [dostęp: 27.01.2017]. Również we wcześniejszym oświadczeniu po spotkaniu Masimowa z Li Keqiangiem poświęconemu nowej koncepcji współpracy ekonomicznej wskazano na kontrakty infrastrukturalne szacowane wstępnie na kwotę 18 mld dolarów oraz na branże takie jak hutnictwo stali, metali nieżelaznych, tafli szklanych, rafinerii ropy i hydroelektrowni. Z produktów o wysokiej wartości dodanej zaawansowanych technologicznie wskazano jedynie przemysł motoryzacyjny: 中哈产能合作：李克强务实外交“新样本” (Współpraca chińsko kazachska w zakresie mocy produkcyjnych: Li Keqiang pragmatycznie realizuje "nowy przewodnik" chińskiej dyplomacji), State Council Information Office, 30.03.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/gcyl1/Document/1397542/1397542.htm [dostęp: 27.01.2017]. Taką koncepcję roli Kazachstanu forsują również chińscy badacze, np. Wang Le, 中哈共建…, op. cit., formułując cztery etapy wielopłaszczyznowej budowy NJS w Azji Centralnej, wymienia co prawda handel i turystykę ale głównie koncentruje uwagę przede wszystkim na przemyśle wydobywczym i obróbce rud metali, energetyce, inwestycjach infrastrukturalnych, podkreślając rozwój super szybkich kolei, oraz na współpracy finansowej. Projekt w Korgas jest dla niego przede wszystkim istotny jako hub transportowy, zespół magazynów i centrum chińskiego biznesu. Tym samym zdaje się ignorować znaczenie SEZ jako ośrodka produkcyjnego. 155 Czynnikiem prowadzącym w dalszej perspektywie do zwiększonego eksportu ropy do Chin może być udany restart projektu Kaszagan: Paolo Sorbello, Kashagan Restart Gives Kazakhstan Hope, „The Diplomat” z 17.10.2016, http://thediplomat.com/2016/10/kashagan-restart-gives-kazakhstan-hope/ [dostęp: 27.01.2017]. 156 Jeden z obszarów wskazywanych przez China Council for the promotion of International Trade: Zhao Tian, 中企对哈萨克斯坦投资…, op. cit. 157 Na intensyfikację współpracy w tym obszarze wskazuje podpisanie w ramach spotkania Nazarbajewa z Xi Jinpingiem we wrześniu ubiegłego roku porozumień dotyczących kontroli sanitarnej płodów rolnych:

Kazachstan | 67 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

习近平同哈萨克斯坦总统会谈：全面推进“一带一路”建设 (Xi Jinping przeprowdził rozmowy z prezydentem Kazachstanu w sprawie wszechstronnych postępów w budowie Nowego Jedwabnego Szlaku), State Council Information Office, 2.09.2016, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/gcyl1/Document/1489913/ 1489913.htm [dostęp: 27.01.2017]. Kancelaria premiera Kazachstanu wskazuje na możliwość zwiększenia eksportu soi, koni hodowlanych i koniny: Kazakhstan plans to export 30K tons of soybeans to China, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 8.09.2016, https://primeminister.kz/en/news/selskoe_hozyaistvo/do-kontsa-goda-kazahstan-planiruet-eksportirovat- v-kitai-30-tis-tonn-soevih-bobov-12992 [dostęp: 27.01.2017]. Wymienia się również eksport pszenicy: Export volume of Kazakh wheat to China increased by 4 during the year, Press service of the Prime Minister of the Republic of Kazakhstan, 7.09.2016, https://primeminister.kz/en/news/selskoe_hozyaistvo/za-god- obem-eksporta-kazahstanskoi-pshenitsi-v-kitai-viros-v-4-raza-12991 [dostęp: 27.01.2017].

68 | Łukasz Sarek

Uzbekistan Łukasz Sarek

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Uzbekistanu w NJS

1.1. Pozycja Uzbekistanu względem Chin w ramach NJS

Uzbekistan istotnym elementem NJS Uzbekistan jest istotnym elementem NJS ze względu na swoje położenie geograficzne. Otwarcie połączeń kolejowych z Chin przez Kirgistan znacząco ułatwiłoby przepływ towarów między Chinami i Uzbekistanem i w efekcie między pozostałymi państwami Azji Centralnej, co jest istotne dla chińskiej polityki integracji regionalnej1. Przez teren Uzbekistanu przebiega też kluczowy gazociąg Azja Centralna–Chiny. Turkmeński gaz stanowi zaś połowę gazu importowanego przez Chiny2. Ze względu na znaczne zasoby gazu ziemnego, rud uranu, złota oraz innych minerałów, a także bawełny i innych płodów rolnych Uzbekistan jest atrakcyjnym partnerem w tworzonej przez Pekin w ramach NJS nowej regionalnej sieci łańcuchów dostaw. Ze względu na młodą i liczną populację jest atrakcyjnym miejscem do inwestycji, a rosnąca gospodarka oznacza perspektywiczny rynek. Współpraca między państwami jest też istotna dla zwalczania islamskiego radykalizmu, który z terytorium Afganistanu i Tadżykistanu stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego w Chinach i innych państwach Azji Centralnej.

Czynnik rosyjski i równoważenie wpływów Realizując inicjatywę NJS, Chiny muszą liczyć się z rosyjskimi interesami w Uzbekistanie. Dla Taszkentu stosunki z Rosją są też zabezpieczeniem przed dostaniem się w chińską orbitę i utratą możliwości manewru politycznego. Mimo usilnych starań Islama Karimowa na rzecz osłabienia wpływów rosyjskich, zdecydowanej odmowy przystąpienia do EUG i Eurazjatyckiej Unii Celnej3, wyjścia z CSTO4 i prób ułożenia stosunków z Moskwą na zasadzie równorzędności, wpływ Moskwy na sytuację w Uzbekistanie wciąż jest znaczący. Łukoil, który do 2015 r. zainwestował 3,5 mld dolarów5, podejmuje nowe projekty i jest ważnym inwestorem w Uzbekistanie. Moskwa zachowała kontakty w kluczowych uzbeckich klanach, możliwość wpływania na ich postawy i rozgrywania ich sprzecznych interesów 6 . Rosja jest wciąż jednym z największych partnerem handlowych. Chociaż jej pozycja w ostatnich latach osłabła, importuje z Uzbekistanu nie tylko surowce, ale również przetworzone produkty jak samochody, tekstylia, żywność. Uzbekistan współpracuje z Rosją w walce z radykalizmem islamskim. Wiele wskazuje na to, że Rosja potwierdzi swoją rolę głównego dostawcy uzbrojenia i technologii wojskowych7, nieco mniej wyraźną przez współpracę wojskową Taszkentu z Waszyngtonem i dostawy amerykańskiego uzbrojenia.

Uzbekistan | 69 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

1.2. Stosunek różnych grup interesariuszy do zaangażowania Uzbekistanu w NJS

W autorytarnym państwie kluczowe dla stosunków chińsko-uzbeckich było stanowisko Islama Karimowa. Osią polityki było równoważenie wpływów Chin, Rosji i Stanów Zjednoczonych w celu zapewnienia Uzbekistanowi pełnej suwerenności i maksymalnego pola manewru w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Dla Karimowa Pekin był istotną przeciwwagą polityczną i gospodarczą dla Moskwy, ważnym partnerem handlowym oraz źródłem inwestycji, które miało wspomóc budowę specyficznego modelu uzbeckiej gospodarki. Te czynniki spowodowały intensyfikację stosunków chińsko-uzbeckich po 2011 r. i względne utrzymanie przez Karimowa tej polityki w kolejnych latach. Z drugiej jednak strony Uzbekistan opierał się chińskim inicjatywom, które mogły ograniczyć jego niezależność, a chińskie inwestycje były traktowane instrumentalnie i akceptowane jeśli odpowiadały celom politycznym. Uzbekistan ostrożnie podchodzi do NJS jako kompleksowej inicjatywy, koncentrując się na konkretnych aspektach i nie przykładając w warstwie retorycznej zbytniej wagi do posługiwania się nazwą inicjatywy, w odróżnieniu od chińskich dyplomatów i mediów.

Nowy lider, Szawkat Mirzijojew, jest postrzegany jako bliższy Moskwie niż Karimow i skłonny do zacieśnienia współpracy Rosją 8 , ale z zachowaniem tradycyjnej izolacjonistycznej pozycji Uzbekistanu 9 . Ostatnie jego posunięcia wskazują na pragmatyczne zbliżenie z Moskwą10, przy jednoczesnym jednak potwierdzeniu chęci podtrzymania dobrych stosunków z Pekinem i rozwijania wielopłaszczyznowej współpracy11.

Większość uzbeckiego społeczeństwa, z wyjątkiem może radykałów islamskich, ma dość obojętny stosunek do Chin, Chińczyków i inicjatywy NJS. W porównaniu do innych państw Azji Centralnej kwestia chińskich inwestycji i współpracy z Chinami nie powoduje kontrowersji i publicznych wystąpień jak np. w sąsiednim Kazachstanie. Jednym z czynników powodujących takie nastawienie społeczeństwa jest autorytarne państwo, które skutecznie tłumi wszelkie publiczne wystąpienia. Jednak główna przyczyna leży prawdopodobnie w niewielkim wpływie współpracy z Chinami na uzbeckie społeczeństwo. Dzięki selekcji chińskie inwestycje wypełniają lukę w lokalnej produkcji i tworzą miejsca pracy. Przepisy ograniczają jednak ilościowy napływ chińskich robotników12 i w praktyce sprowadzają go głównie do niezbędnej kadry zarządzającej i specjalistów13, co jest czynnikiem mocno ograniczającym możliwość wystąpienia konfliktów związanych z konkurencją na rynku pracy. Również ilość informacji w mediach na temat Chin i NJS jest ograniczona i o wiele mniejsza niż w innych państwach, np. Kirgistanie. Badania prowadzone na 255 studentach lokalnego uniwersytetu w Nukus wykazały u zdecydowanej większość (ponad 80 proc.) brak wiedzy o inicjatywie NJS i brak zainteresowania chińskim modelem rozwoju. Prawie połowa uważała, że najlepszy dla przyszłości Uzbekistanu jest własny model, a na drugim miejscu stawiano rosyjski. Badania mediów i przestrzeni wirtualnej wykazały, że

70 | Łukasz Sarek

zainteresowanie Chinami niemal nie zmieniło się od chwili ogłoszenia NJS, co wskazuje na brak przełożenia ożywienia w stosunkach politycznych na społeczeństwo14.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej z uwzględnieniem potencjału ekonomicznego Uzbekistanu i Chin

Wymiana handlowa do 2014 r.15 Od 2007 do 2012 r. wymiana handlowa między Uzbekistanem a Chinami wzrosła z 1,10 mld dolarów w 2007 r. do 2,80 mld dolarów w 2012 r. Skok obrotów do 4,34 mld dolarów w 2013 r. był skutkiem większego otwarcia politycznego i gospodarczego Uzbekistanu na współpracę z Chinami. Były one wówczas drugim co do wielkości partnerem handlowym Uzbekistanu po Rosji. Ponieważ import wzrósł bardziej niż eksport16, Uzbekistan utrzymał deficyt17, który w 2012 i 2013 r. wyniósł 700 mln dolarów. Współczynnik deficytu do łącznych obrotów wynosił odpowiednio 0,26 i 0,1618.

Struktura opartego na surowcach uzbeckiego eksportu do Chin nie podlegała przed 2014 r. drastycznym zmianom. Do duopolu bawełny19 i rud uranu, który dominował do 2012 r., doszedł jedynie eksport gazu ziemnego, który w latach 2012–2013 stanowił znaczną wartość eksportu do Chin. W 2012 i 2013 r. te trzy grupy produktów stanowiły odpowiednio 89 i 95 proc. uzbeckiego eksportu. U progu ogłoszenia przez Xi Jinpinga projektu Nowego Jedwabnego Szlaku uzbecki eksport do innych głównych odbiorców jak Rosja i Kazachstan – a w mniejszym stopniu również Turcja20 - był znacznie bardziej zróżnicowany i obejmował znaczące ilości towarów o wyższej wartości dodanej niż surowce21.

Uzbecki import z Chin obejmował niezwykle szeroki asortyment towarów, o przeważającym udziale produktów o wysokiej wartości dodanej, takich jak ciężkie maszyny budowlane, telefony, komputery, klimatyzatory, samochody i części samochodowe, ale również rury stalowe i inne produkty ze stali i chemikalia.

Chińskie inwestycje do 2014 r. Według oficjalnych chińskich danych wartość skumulowanych bezpośrednich chińskich inwestycji w Uzbekistanie w 2013 r. wynosiła zaledwie 192 mln dolarów22. Władze uzbeckie podają natomiast, że w latach 2002–2013 w Uzbekistanie chińskie podmioty zainwestowały łącznie niemal 6,75 mld dolarów w 83 projektach, z czego w formie inwestycji bezpośrednich 5,75 mld dolarów w 52 projektach oraz 992 mln w formie kredytów preferencyjnych w 31 projektach. W 2013 r. w Uzbekistanie działało 445 firm z chińskim udziałem, z czego 70 z wyłącznym chińskim kapitałem. Działało też 71 przedstawicielstw chińskich przedsiębiorstw23. Tak ogromna różnica w wartościach wynika z odmiennego traktowania inwestycji dokonywanych poprzez państwa trzecie, a przede wszystkim z klasyfikowania części kredytów jako inwestycje24.

Uzbekistan | 71 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Czynniki sprzyjające wzrostowi wymiany handlowej i chińskim inwestycjom Uzbekistan to dość stabilny politycznie kraj ze wzrostem PKB na poziomie 8 proc. (według oficjalnych danych). Populacja Uzbekistanu jest młoda – prawie 45 proc. to osoby poniżej 25 roku życia25, niemal 70 proc. to osoby w wieku produkcyjnym 16–60 lat – a jednocześnie dobrze wykształcona. Sprzyja to lokowaniu inwestycji, gdyż zapewnia rzesze wykwalifikowanej siły roboczej. Jest to również najludniejsza z byłych sowieckich republik Azji Centralnej skupiającą połowę ludności, co czyni ją atrakcyjną jako rynek zbytu26.

Z punktu widzenia chińskich inwestorów atrakcyjność Uzbekistanu podnoszą znaczne złoża surowców mineralnych, takich jak gaz ziemny, ropa naftowa, rudy urany, złota, miedzi, cynku, ołowiu i innych. Dość zróżnicowana w porównaniu do innych państw regionu baza produkcyjna obejmuje również nowocześniejsze gałęzie przemysłu, takie jak produkcja AGD (np. pralki), przemysł motoryzacyjny i maszynowy (samochody osobowe, traktory, kombajny), przemysł chemiczny, elektroniczny, tekstylny i materiałów budowlanych. Daje to potencjalnym chińskim inwestorom możliwość przejęcia i modernizacji już funkcjonujących zakładów dysponujących wykwalifikowaną siłą roboczą. Atrakcyjność inwestycji podnosi niska cena energii elektrycznej oraz bliskość rynków zbytu we Wspólnocie Niepodległych Państw, Azji Centralnej i dalej – Azji Zachodniej i Unii Europejskiej27.

Na terenie Uzbekistanu przed 2014 r. powstały trzy jednostki o charakterze specjalnych stref ekonomicznych: założona w 2008 r. Navoi Free Economic Zone28, powstała w 2012 r. Angren Special Industrial Zone29 oraz utworzona w 2013 r. Jizzakh Special Industrial Zone 30 . Wszystkie trzy strefy oferują potencjalnym inwestorom ulgi podatkowe, zależnie do strefy i rozmiaru inwestycji. Navoi FEZ oferuje zwolnienia na 15 lat przy inwestycjach powyżej 30 mln euro, pozostałe strefy na siedem lat przy inwestycjach powyżej 10 mln dolarów. Jizzakh SIZ jest co prawda otwarta dla wszystkich inwestorów, ale powstał przede wszystkim z myślą i pod kątem chińskich przedsiębiorstw. Specjalnie dla chińskich inwestorów został założony przez chińską firmę Peng Sheng Industrial Park31. Nowe władze obiecują założenie kolejnych czterech stref32.

Czynniki niekorzystne dla wzrostu wymiany handlowej i chińskich inwestycji

Niewystarczający poziom rozwoju infrastruktury Sieć transportowa – w tym szczególnie koleje – jest dość dobrze rozbudowana, jednak wymaga gruntownej modernizacji. Również stara i niewydolna jest sieć energetyczna, która w ponad 80 proc. jest zasilana przez niskowydajne, w większości zbudowane jeszcze w czasach ZSRR, elektrownie gazowe. Uzbekistan jest jednym z najmniej wydajnych energetycznie krajów na świecie. Problemem jest niewielka długość ropociągów. Lepiej rozbudowana jest sieć gazociągowa, jednak w większości

72 | Łukasz Sarek

poradziecka i wymagająca szybkiej modernizacji. Poważną przeszkodą jest brak bezpośredniego połączenia kolejowego z Chinami i konieczność transportu towarów przez Kazachstan33.

Inwestycje w sektor wydobywczy podlegają ścisłej kontroli ze strony państwa, wymagają udziału uzbeckiego partnera (często większościowego) i tylko nieliczne zagraniczne przedsiębiorstwa zostały dopuszczone do poszukiwania i eksploracji. Na przykład firmy dopuszczone do sektora gazu ziemnego to rosyjskie Łukoil i Gazprom, koreański KOGAS i chińskie Petro China. Duża arbitralność decyzji, biurokracja, wielkość i zmienność regulacji prawnych, np. częste zmiany podatku od kopalin (dla gazu ziemnego w latach 2007–2015 trzy różne stawki między 18,5 proc. a 58 proc.), trudności w sprowadzaniu pracowników z Chin oraz wymagające przepisy prawa pracy to część utrudnień, na które wskazuje strona chińska34.

Uzbekistan nie jest członkiem WTO, Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej i Eurazjatyckiej Unii Celnej, co oznacza, że eksport towarów z Uzbekistanu do różnych państw podlega zróżnicowanemu reżimowi celnemu i zgodności ze standardami technicznymi, co jest niedogodnością dla chińskich inwestorów, którzy chcą zakładać zakłady z myślą o eksporcie do Rosji i Unii Europejskiej. Stawia to Uzbekistan na gorszej pozycji w regionie w stosunku do Kazachstanu i w mniejszym stopniu Kirgistanu. Również polityka walutowa nie sprzyja eksportowi. Oficjalny kurs sumy do walut zagranicznych jest dużo niższy od realnego, czarnorynkowego. Czynnik ten w połączeniu z obowiązkiem wymiany 25 proc. środków uzyskanych z eksportu po oficjalnym kursie jest dodatkowym ukrytym i bardzo poważnym obciążeniem dla eksporterów 35 . Poważnym problemem – nawet dla chińskich inwestorów – jest wszechobecna korupcja36, która dotyka boleśnie szczególnie mały i średni biznes.

1.4. Współpraca Chin i Uzbekistanu w zakresie bezpieczeństwa

Chiny – podobnie jak Uzbekistan – wskazują islamski radykalizm jako jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwowego i regionalnego. Dla Chin działalność Islamskiej Partii Turkiestanu (TIP), składającej się głównie z Ujgurów i dążącej do oderwania Xinjiangu i ustanowienia niepodległego państwa islamskiego, jest traktowana jako istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa i stabilności zachodnich prowincji. Poważnym problemem jest udział ujgurskich bojowników w oddziałach Państwa Islamskiego, które również nawołuje do walki z Chinami. Władze uzbeckie intensywnie zwalczają Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU), który dąży do ustanowienia w Uzbekistanie państwa wyznaniowego. Zdaniem Pekinu i Taszkentu bojownicy tych ugrupowań operują z terytorium Afganistanu. Brak dokładnych danych budzi wątpliwości co do skali działań37. Uzbeccy radykałowie działają jako członkowie IMU lub innych ugrupowań częściowo pod sztandarami Państwa Islamskiego38. Ujgurowie są aktywni na pograniczu afgańsko-pakistańskim 39 , a władze afgańskie w ramach współpracy w przeszłości przekazywały Chinom niektórych schwytanych bojowników40.

Uzbekistan | 73 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Uzbekistan obecnie wciąż bliżej współpracuje z Rosją w zwalczaniu terroryzmu41. Nie jest jednak wykluczone, że mimo sceptycznego stosunku do zwiększenia zaangażowania SOW we współpracę wojskową SOW Uzbekistan jako członek Regionalnej Struktury Antyterrorystycznej (RATS) podejmie również w tym zakresie bliższą współpracę z Chinami42.

Poważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa w regionie są spory głównie między Uzbekistanem a Kirgistanem i Tadżykistanem o budowę elektrowni wodnych, co może mieć wpływ na uzbeckie rolnictwo43. Jako regionalna potęga Chiny – ze względu na doświadczenia w uregulowaniu podobnego problemu z Kazachstanem – mogłyby, w przeciwieństwie do Rosji, odegrać pozytywną rolę w doprowadzeniu do porozumienia. Służyć temu mogłoby ustanowienie wspólnej polityki wodnej w regionie, wprowadzenie technologii umożliwiających obniżenie konsumpcji wody w rolnictwie oraz zmniejszenie konieczności budowy elektrowni wodnych przez inwestycje w inne źródła pozyskiwania energii44.

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

Powszechny wśród chińskich analityków i decydentów jest pogląd o wzajemnej komplementarności i braku konkurencyjności gospodarek Chin i Uzbekistanu. Podkreśla się również konieczność zwiększenia wymiany handlowej przede wszystkim w grupach produktowych, w których już obecnie oba kraje posiadają przewagę konkurencyjną45.

W chińskich oficjalnych dokumentach i oświadczeniach dotyczących inwestycji w Uzbekistanie oraz w rekomendacjach chińskich analityków przemysł wydobywczy został wskazany jako najważniejsza gałąź przemysłu, w której powinny inwestować chińskie przedsiębiorstwa. Spośród surowców mineralnych, którymi dysponuje Uzbekistan, za opłacalne i korzystne w eksploracji uważa się gaz ziemny, rudy uranu i złoto46.

Chińska zależność od importu gazu ziemnego jest obecnie na poziomie około 30 proc. Szacuje się, że w związku z polityką władz mającą na celu walkę z zanieczyszczeniem powietrza gaz ziemny będzie jednym ze źródeł energii zastępujących węgiel kamienny. Obecnie niemal połowa importowanego przez Chiny gazu ziemnego pochodzi z Turkmenistanu47. Zwiększenie dostaw uzbeckiego gazu i większe zaangażowanie chińskich firm w jego eksplorację pozwoliłoby na większą dywersyfikację i miałoby istotne znaczenie dla stabilności dostaw48. Eksploracja nowych złóż pozwoliłaby również na rozwiązanie problemu ograniczonych możliwości eksportu wynikającego ze znacznej konsumpcji wewnętrznej w Uzbekistanie49.

Duże znaczenie strategiczne dla Chin ma również współpraca w zakresie wydobycia rud uranu. Jednym z elementów strategii energetycznej Chin jest zwiększenie produkcji energii jądrowej50. Brak wystarczającego zabezpieczenia we własnych złożach zmusza

74 | Łukasz Sarek

Chiny do importu51, a największym zagranicznym dostawcą jest obecnie Kazachstan52. Import uranu z Uzbekistanu to niewielki ułamek łącznego chińskiego importu, mimo że Uzbekistan jest siódmym co do wielkości producentem uranu na świecie53. Władze Uzbekistanu nie dopuszczają zagranicznych przedsiębiorstw do poszukiwań i eksploracji uranu z bardziej wydajnych i w Uzbekistanie bogatszych (138 tys. t) złóż w osadach piaskowców, zezwalając jedynie na działalność w mniej wydajnych i w Uzbekistanie uboższych (47 tys. t) złożach czarnych łupków54. Chińscy eksperci wskazują na konieczność współpracy z uzbeckimi przedsiębiorstwami w ramach spółek z kapitałem mieszanym55.

Uzbekistan jest na dziesiątym miejscu na świecie pod względem zasobów (1700 t) oraz produkcji złota (100 t)56. Chiny są jego największym na świecie producentem, ale jednocześnie konsumentem. Kruszec nie jest jednak obecnie przedmiotem obrotu między Uzbekistanem a Chinami. Duży popyt krajowy sprawia, że chińskie przedsiębiorstwa inwestują w kopalnie złota w wielu lokalizacjach na świecie, m.in. Tadżykistanie i Kirgistanie, planowały też inwestycje w Kazachstanie 57. Chińscy analitycy zalecają inwestycje przez tworzenie spółek z kapitałem mieszanym jako jedyną realną możliwość operowania w tej branży58.

Starzejąca się i wymagająca infrastruktura transportowa oraz dalece niewystarczające połączenia Uzbekistanu z innymi państwami regionu czynią z niego atrakcyjne miejsce dla chińskich firm budowlanych. Chiny są czołowym światowym producentem paneli słonecznych i innych elementów elektrowni słonecznych, a Uzbekistan ma 2410–3090 godzin pełnego nasłonecznienia w ciągu roku. Rozwój odnawialnych źródeł energii (OZE) w Uzbekistanie jest doskonałą okazją dla chińskich przedsiębiorstw na sprzedaż wyposażenia lub dokonanie inwestycji59. Jednocześnie pozwoli to na zmniejszenie presji konkurencyjnej i nadprodukcji na mocno już saturowanym chińskim rynku.

Problem rosnącej konsumpcji żywności w Chinach może być częściowo rozwiązany przez zwiększenie importu. Uzbekistan dysponuje doskonałymi warunkami naturalnymi i rozwiniętym rolnictwem. Wyższa niż w Chinach wydajność produkcji warzyw i owoców daje przewagę konkurencyjną i jest zachętą do zwiększenia importu i inwestycji. Chińscy naukowcy wskazują również na możliwość korzystnych inwestycji w produkcję ryżu i innych zbóż60.

3. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Uzbekistanu

Model gospodarczy, jaki wdrażają od lat władze Uzbekistanu, jest oparty na zasadzie substytucji dóbr importowanych i uprzemysłowieniu ukierunkowanemu na eksport. Gospodarka Uzbekistanu jest gospodarką zmierzającą w kierunku gospodarki rynkowej z silnymi elementami centralnego planowania, silnym sektorem państwowym i administracyjnym zarządzaniem procesami gospodarczymi. Władze uzbeckie wspierają zagraniczne inwestycje, są jednak niezwykle selektywne w wyborze

Uzbekistan | 75 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 i akceptacji projektów z punktu widzenia jego przydatności w realizacji polityki państwowej61. Z jednej strony pozwala to na podjęcie projektów zgodnych z polityką władz, a z drugiej jest równocześnie czynnikiem zniechęcającym część inwestorów.

Najważniejszymi obszarami, w jakich władze Uzbekistanu prowadzą reformy, są: obniżenie produkcji bawełny i zwiększenie produkcji żywności w celu osiągnięcia samowystarczalności, osiągnięcie samowystarczalności energetycznej i zajęcie pozycji eksportera netto surowców energetycznych oraz zwiększenie udziału produkcji przemysłowej w PKB i jednocześnie zwiększenie udziału przemysłu maszynowego w produkcji przemysłowej i eksporcie62. Oczekiwania i stosunek władz Uzbekistanu wobec chińskich inwestorów i kształtu wymiany handlowej wypływają z tych założeń.

Uzbeckie władze wyraźnie komunikują stronie chińskiej swoje potrzeby i oczekiwania63. Do branż, w których Taszkent oczekuje chińskiej współpracy i inwestycji, zalicza się: branżę paliwową, przemysł wydobywczy, chemiczny, maszynowy, elektroniczny, rolnictwo i materiały budowlane. Taszkent zachęca również do inwestowania w parki przemysłowe i strefy ekonomiczne. Uzbeckie władze liczą nie tylko na dopływ chińskiego kapitału, ale również technologii i dostęp do chińskiego rynku.

Obniżenie udziału produkcji bawełny w sektorze rolniczym idzie w parze z reformą branży tekstylnej. Jednym z głównych celów jest konsolidacja i reorganizacja metod działania przedsiębiorstw państwowych w celu podniesienia konkurencyjności produkcji i zwiększenia eksportu. Zdając sobie sprawę z ograniczeń rodzimego przemysłu – tak finansowych, jak i technologicznych – władze zachęcają preferencyjnymi warunkami zagranicznych inwestorów, również chińskich, do większego zaangażowania w tym sektorze. Liczą również na to, że zagraniczni inwestorzy ułatwią wejście uzbeckich produktów na ich rodzime rynki64. Również wprowadzenie przez chińskich inwestorów zaawansowanych technologii umożliwiających obniżenie zużycia wody, ochrony roślin oraz podnoszenia jakości gleb byłoby korzystne nie tylko dla produkcji bawełny, ale i innych grup płodów rolnych65.

4. Ramy umowne i instytucjonalne współpracy

Kluczowym dokumentem ramowym dotyczącym współpracy między Uzbekistanem a Chinami było podpisane przez obie strony na kilka dni przed ogłoszeniem przez Xi Jinpinga inicjatywy NJS oświadczenia o pogłębieniu strategicznego partnerstwa z 9 września 2013 r.66 W dokumencie strony zobowiązywały się między innymi do polepszenia struktury wymiany handlowej, zdywersyfikowania współpracy gospodarczej, pogłębienia współpracy w zakresie inwestycji finansowych, transportu i logistyki oraz rolnictwa. Podkreślono wolę współpracy w branży paliwowej, przemyśle wydobywczym, chemicznym, maszynowym, elektronicznym, rolnictwie i materiałów budowlanych. W zakresie wymiany handlowej strony postawiły sobie za cel osiągnięcie do 2017 r. poziomu 5 mld dolarów. Za priorytetowe uznane zostały rolnictwo, produkcja

76 | Łukasz Sarek

maszyn rolniczych, przetwórstwo żywności, technologie poprawy jakości gleby, infrastruktura wiejska. Strona uzbecka zachęca chińskie przedsiębiorstwa do inwestycji w specjalnych strefach ekonomicznych i przemysłowych. Podkreślona została, zapewne na życzenie strony chińskiej, konieczność zachowania stabilności dostaw gazu przez gazociąg Azja Centralna–Chiny oraz konieczność szybkiego rozpoczęcia prac przy kolei Uzbekistan–Kirgistan–Chiny. Dokument ten jest istotny jako potwierdzenie i poszerzenie postawień podpisanego rok wcześniej porozumienia o strategicznym partnerstwie67 szczególnie poprzez wskazanie branż istotnych dla stron oraz określenie najbardziej priorytetowych. Porozumienie z 2013 r. potwierdza również konieczność realizacji postanowień podpisanego w 2010 r. planu współpracy w gałęziach przemysłu innych niż związane z surowcami i branżach nowoczesnych technologii68.

We wrześniu 2014 r. w czasie wizyty Karimowa w Pekinie wydano oświadczenie69, w którym przyjęto do realizacji plan rozwoju strategicznego partnerstwa w latach 2014–2018. Dokument zawiera wiele powtórzeń z poprzednich porozumień. Novum było podkreślenie zaangażowania stron w promocję parku przemysłowego w Dżyzak i przyciągnięcie do niego chińskich inwestorów. Wspomniano również o konieczności współpracy w zakresie uruchomienia linii D gazociągu Chiny–Azja Centralna i konieczności współpracy przy budowie kolei łączącej oba kraje70. Rezerwa, z jaką Uzbekistan podchodzi do inicjatywy NJS widoczna jest w dość późnym w porównaniu do innych państw regionu (dopiero w czerwcu 2015 r.) podpisaniu porozumienie o współpracy przy budowaniu NJS71. W czerwcu 2016 r. w czasie wizyty Xi Jinpinga w Pekinie obie strony wydały oświadczenie, w którym potwierdziły wolę realizacji wcześniejszych ustaleń i po raz kolejny wymieniono skrótowo branże wskazane w porozumieniu z 2013 r.72

Oprócz powyższych umów został podpisany cały szereg porozumień i memorandów dotyczących planowanych wspólnych projektów i ich finansowania. Wartość 31 porozumień zawartych we wrześniu 2013 r. została podana na ok. 15 mld dolarów73. W sierpniu 2014 r. podpisano kolejne porozumienia o deklarowanej wartości ponad 6 mln dolarów74. Kolejne 2,7 mld dolarów pożyczek zostało uzgodnionych w czerwcu 2016 r.75

5. Projekty w sferze negocjacji

Kolej Uzbekistan–Kirgistan–Chiny Rozwój tej kolei to priorytetowy projekt zarówno dla Chin, jak i dla Uzbekistanu. Planowany jeszcze dawno przed ogłoszeniem inicjatywy NJS projekt stał się istotnym elementem inicjatywy. Miał połączyć Kaszgar w Xinjiangu z Karasu w Kirgistanie i Andiżanem w Uzbekistanie, umożliwiając przepływ chińskich towarów między istotnymi dla chińskich kupców centrami handlowymi oraz import surowców i innych produktów z państw Azji Centralnej. Jednocześnie miał to być nowy dogodny pomost dla wymiany handlowej z Turkmenistanem, Afganistanem i innymi krajami76. Projekt od

Uzbekistan | 77 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 początku borykał się z poważnymi problemami, z których najpoważniejsze to: wysokie koszta odcinka kirgiskiego (szacowane na 2 mld dolarów, prawie 1/3 kirgiskiego PKB), kwestie bezpieczeństwa związane z napięciami etnicznymi i sporami uzbecko-kirgiskimi, niechęć Rosji związana z dalszą utratą wpływów i korzyści gospodarczych w wypadku sukcesu projektu, szerokość torów77. Z powodu zbyt małego udziału finansowego strony chińskiej, wewnętrznych sporów w Kirgistanie oraz sporów kirgisko-uzbeckich projekt jest wstrzymany od końca 2013 r.78 Jak do tej pory Chiny nie były w stanie skłonić partnerów do urzeczywistnienia projektu mimo rozmów i podkreślania znaczenia projektu w tekstach podpisywanych z Uzbekistanem i Kirgistanem porozumień.

Linia D gazociągu Azja Centralna–Chiny Zapowiedziany we wrześniu 2013 r. przez Xi Jinpinga projekt rozbudowy gazociągu miał na celu zwiększenie przepustowości do 85 mld m3, na czym skorzystałyby wszystkie kraje przez które ta linia miała przebiegać79, w największym stopniu Turkmenistan. Mimo założenia w 2014 r. spółki z kapitałem mieszanym między CNPC a Uzbekneftegaz termin rozpoczęcia prac w Uzbekistanie był wciąż przesuwany. Ostatnie doniesienia wskazują na zatrzymanie przynajmniej czasowe prac nad projektem ze względu na zmniejszone zapotrzebowanie na gaz ze strony Chin80. Zatrzymanie projektu wpływa niekorzystnie na wizerunek Chin jako stabilnego partnera i długoterminowego inwestora zaangażowanego w rozwój wymiany handlowej z regionem.

6. Projekty zrealizowane lub w trakcie realizacji

Umowy między władzami obu państw i potencjał do współpracy w wielu dziedzinach nie przełożył się na jednostkowe inwestycje bezpośrednie o znacznej wartości. Pod względem wartości pojedynczych transakcji przeważały inwestycje infrastrukturalne i na budowę zakładów przemysłowych.

Sztandarowym projektem w ramach NJS jest budowa linii kolejowej Angren-Pap, która połączyła ludną dolinę Fergany bezpośrednio z resztą kraju, likwidując konieczność korzystania z połączenia przez Tadżykistan, co było przez wiele lat zadrą na poczuciu uzbeckiej suwerenności. Ze względu na konieczność poprowadzenia trasy przez góry i budowę ponad 19 km tunelu zaledwie 123-kilometrowa linia kosztowała ponad 1,6 mld dolarów, a budowa zajęła trzy lata. Wykonawcą była chińska China Railway Tunnel Group. Dwie trzecie środków wyłożyły uzbeckie koleje, 350 mln dolarów pochodziło z chińskich pożyczek, a pozostałą kwotę pożyczył Bank Światowy81. Otwarcie linii było traktowane jako wielkie wydarzenia w stosunkach międzypaństwowych, a dokonali go wspólnie Xi Jinping i Islam Karimow82.

W 2013 r. państwowe zakłady Uzbekenergo podjęły projekt budowy elektrowni słonecznej w regionie Samarkandy83. Mimo ogłoszenia pierwszego przetargu już w 2014 r., wybór wykonawcy projektu był wielokrotnie przekładany84. Dopiero pod

78 | Łukasz Sarek

koniec ubiegłego roku przetarg został zamknięty i wart ponad 275 mln dolarów projekt ma być zrealizowany przez chińską firmę Zhuhai Singyes Green Building Technology85.

W sierpniu 2016 r. China CAMC Engineering Co., Ltd ostatecznie została generalnym wykonawcą przy inwestycji w budowę zakładu produkcji PCV na rzecz Navoi Azot. Projekt o wartości 440 mln dolarów ma być w większości finansowany z pożyczek Exim Bank o wartości 374 mln dolarów.86 Pozostała część ma być finansowana ze środków państwowych. Plan budowy zakładu pojawił się po raz pierwszy w 2006 r. W 2013 r. chińska firma China National Chemical Engineering Company (CNCEC) wygrała przetarg na budowę, ale umowa nie została podpisana. Negocjacje z CAMC trwały od 2014 r., a budowa ma zostać zakończona w 2019 r.87

Oficjalne listy projektów inwestycyjnych z udziałem zagranicznych przedsiębiorców publikowane przez władze uzbeckie obejmują również przynajmniej część chińskich przedsięwzięć na terenie Uzbekistanu i porównanie do inwestycji z innych państw88. Chińskie przedsiębiorstwa stanowią liczną grupę inwestorów, jednak trzeba również zwrócić uwagę na licznych inwestorów z Rosji i Korei Południowej, a także Wielkiej Brytanii, Niemiec i innych państw europejskich. Charakterystyczna dla chińskich inwestycji w Uzbekistanie w latach 2014–2016 jest różnorodność branż. Są to m.in. następujące branże: produkcja telefonów komórkowych, produkcja paneli słonecznych (Huawei), płytek ceramicznych (np. Xu Zhan Investment), tekstyliów (Nanyang M&F Home Textile), produkcja rur bezszwowych (Run Tong Metal Industrial), opakowań medycznych (Hubei Huacheng High Technology Co.), farmaceutyków (Kunmin Pharmaceutical). W parze z różnorodnością branżową idzie również dywersyfikacja przedsiębiorców pod względem rozmiaru, obok holdingów (jak Huawei) są małe i średnie chińskie firmy.

7. Ocena dotychczasowych rezultatów współpracy Uzbekistanu i Chin w ramach NJS

7.1. Ocena faktycznej realizacji podpisanych porozumień i umów

Dynamika zmian w wymianie handlowej89 Intensyfikacja stosunków chińsko-uzbeckich na płaszczyźnie politycznej przyniosła również początkowo dynamiczny wzrost wymiany handlowej. W 2013 r. jej wartość wyniosła ponad 4,3 mld dolarów, w roku kolejnym 4,2 mld dolarów. W 2015 r. nastąpił co prawda spadek do 3,4 mld dolarów, skorelowany jednak z ogólnym spadkiem zagranicznej wymiany handlowej Uzbekistanu. Zarówno w 2014 r., jak i 2015 r. udział Chin w łącznym eksporcie wyniósł 22 proc. i podobnie jak w 2013 r. Chiny faktycznie pozostały największym odbiorcą uzbeckiego eksportu90. W 2016 r. według danych chińskiego Ministerstwa Handlu wymiana handlowa osiągnęła poziom 3,6 mld dolarów91. Wysoki poziom wymiany handlowej w latach 2013–2014 nie został

Uzbekistan | 79 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 utrzymany i osiągnięcie założonego w porozumieniach stabilnego poziomu 5 mld dolarów w 2017 r. jest wciąż kwestią otwartą.

Po gigantycznym skoku uzbeckiego eksportu w 2013 r. do poziomu 1,82 mld dolarów, w dwóch kolejnych latach kolejnych nastąpił spadek do odpowiednio 1,54 i 1,32 mld dolarów, skorelowany jednak z ogólnym spadkiem eksportu. Udział Chin nie uległ zmianie, utrzymując się na poziomie odpowiednio 22 i 21 proc. Znaczącej zmianie nie uległa również struktura eksportu. Łącznie bawełna92, rudy uranu i gaz ziemny odpowiadały w latach 2014–2015 za około 95 proc. całego uzbeckiego eksportu do Chin, jedynie ze spadkiem udziału gazu w 2015 r. na rzecz bawełny. W 2016 r. uzbecki eksport wzrósł do 1,6 mld dolarów, a udział bawełny, gazu ziemnego i rud uranu spadł do około 78 proc. Znacząco zwiększył się eksport tworzyw sztucznych, produktów z miedzi i stopów oraz warzyw i owoców. Struktura uzbeckiego eksportu nie uległa drastycznej zmianie, jednak wyniki za 2016 r. wskazują na możliwą dalszą dywersyfikację uzbeckiego eksportu i zwiększenie eksportu żywności i produktów przetworzonych.

Wraz ze wzrostem wymiany wzrastał również deficyt strony uzbeckiej. W latach 2014–2015 wartość deficytu wzrosła osiągając odpowiednio 1,13 i 0,97 mld dolarów. Stosunek deficytu do łącznej wartości wymiany handlowej w latach 2014–2015 wyniósł odpowiednio 0,27 i 0,28, znacznie więcej niż 0,16 osiągnięte w 2013 r., ale nieznacznie tylko wyżej od wartości współczynnika w latach 2011–2012. Wskaźnik był natomiast dużo niższy niż w kilku latach poprzedzających, nie uwzględniając wyjątkowego 2010 r. W 2016 r. w wyniku znacznego wzrostu eksportu uzbecki deficyt spadł do 402 mln dolarów, co jest krokiem w kierunku realizacji umownych założeń i uzbeckich oczekiwań.

Dynamika chińskich inwestycji bezpośrednich Według danych uzbeckich podanych w lipcu 2014 r. łączna wartość chińskich inwestycji wyniosła 7,6 mld dolarów, z czego 6,1 mld w formie inwestycji bezpośrednich, a 1,5 mld kredytów preferencyjnych. 97 proc. wszystkich inwestycji było ulokowanych w projektach wydobycia i transportu ropy i gazu, minimalne tylko wartości w branże telekomunikacyjną, skórzana i tekstylną93.

Według oficjalnych chińskich danych bezpośrednie chińskie inwestycje w Uzbekistanie rosły znacząco. W 2014 r. przepływy netto wyniosły ponad 180 mln dolarów, w 2015 ponad 127 mln dolarów. Na koniec 2014 r. wartość skumulowanych inwestycji chińskich wyniosła 329 mln dolarów, a na koniec 2015 r. już 882 mln dolarów94. Rząd uzbecki nie dokonał aktualizacji podawanej przez siebie wartości, doniesienia prasowe podają liczbę przedsiębiorstw z kapitałem chińskim na 641 (w tym 88 przedsiębiorstw o 100-procentowym kapitale zagranicznym), liczbę przedstawicielstw na 7395.

80 | Łukasz Sarek

Brak publicznie dostępnych rzetelnych uzbeckich danych dotyczących chińskich inwestycji znacznie utrudnia ocenę ich realnej wielkości. Znaczący wzrost przepływów i skumulowanych inwestycji raportowany przez chińskie Ministerstwo Handlu w połączeniu z listą chińskich projektów inwestycyjnych w Uzbekistanie publikowaną przez uzbeckie Ministerstwo Gospodarki oraz bardzo poważny wzrost liczby zarejestrowanych chińskich przedsiębiorstw wskazują na zwiększoną dynamikę inwestycji dokonywanych przez małe i średnie chińskie przedsiębiorstwa.

7.2. Ocena korzyści, jakie uzyskały Chiny i Uzbekistan

Do 2016 r. Uzbekistan uzyskał mocno ograniczone korzyści z wymiany handlowej z Chinami. Zwiększenie eksportu gazu ziemnego było elementem dążeń do uzyskania pozycji eksportera netto surowców energetycznych. Struktura eksportu wciąż jednak oparta była na kilku surowcach i półproduktach, a deficyt znacząco wzrósł. Rok 2016 wskazuje jednak na możliwość zmian w kierunku zrównoważenia wymiany handlowej oraz zwiększenia dywersyfikacji, co jest pozytywnym sygnałem. Uczynienie z tego trwałego trendu przyniesie znaczące korzyści i będzie sukcesem uzbeckiego rządu.

Korzystne z punktu widzenia Taszkentu jest również zróżnicowanie chińskich inwestycji bezpośrednich, które dzięki stosowaniu zasady selektywności wypełniają część zdefiniowanych przez władze luk w uzbeckiej bazie produkcyjnej lub wspomagają modernizację już funkcjonujących zakładów. Chińskie inwestycje dalekie są jeszcze od wypełniania próżni. W wielu branżach jeszcze nie zostały podjęte, np. w branży maszynowej i produkcji rolnej, gdzie chińskie technologie oszczędzania wody i podnoszenia wydajności plonów byłyby przydatne. Trend jest jednak pozytywny i niesie korzyści dla uzbeckiej gospodarki i społeczeństwa. Jednocześnie nie doszło ani do gospodarczego, ani politycznego uzależnienia Uzbekistanu od Chin i Taszkent nadal może prowadzić niezależną politykę balansowania wpływów mocarstw.

Ten pozytywny obraz zaciemnia jednak stosunkowo niewielki rozmiar inwestycji na przestrzeni trzech lat. Korupcja, skomplikowany i zmienny reżim prawny, niedostateczne połączenia transportowe z Chinami, starzejąca się infrastruktura przemysłowa, bizantyjski reżim walutowy i ograniczenia w przepływie pracowników z pewnością wpływają na taki stan rzeczy. Główną przyczyną jest jednak selekcjonowanie inwestycji. Część interesujących dla chińskich przedsiębiorców branż (jak wydobycie złota, rud uranu) jest albo zamknięte, albo poważnie ograniczone. Poważną niedogodnością jest też konieczność wchodzenia w wielu sektorach w spółkę z uzbeckim partnerem. Władze uzbeckie do tej pory przedkładały jakość inwestycji, ocenianą według własnych specyficznych kryteriów, nad ilość.

Również Pekinowi zbliżenie z Uzbekistanem przyniosło korzyści w postaci zwiększonych dostaw gazu ziemnego, co zwiększa chińskie bezpieczeństwo energetyczne. Kontrakty infrastrukturalne i na modernizację zakładów przemysłowych

Uzbekistan | 81 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 pozwalają na większe wykorzystanie mocy produkcyjnych i obniżają konkurencję na rodzimym rynku. Część projektów mających realizować chińskie potrzeby nie powiodło się. Należy wymienić takie przedsięwzięcia jak m.in. linia kolejowa Uzbekistan– Kirgistan–Chiny, zwiększenie kontroli nad dostawami uranu i gazu i innych surowców, pełniejsze zintegrowanie Uzbekistanu w projekt NJS, skłonienie Taszkentu do zaakceptowania koncepcji zwiększenia zaangażowania SOW we współpracę wojskową czy możliwości swobodniejszej penetracji uzbeckiej gospodarki przez chińskie firmy. Również integracja gospodarcza Xinjiangu z Uzbekistanem, ważna dla władz chińskich w aspekcie politycznym, nie odniosła na razie sukcesu. W latach 2014–2015 obserwujemy spadek wymiany handlowej w wartościach bezwzględnych oraz udziału Uzbekistanu w ogólnej wymianie handlowej Xinjiangu w porównaniu do lat 2010, 2012 przy jednoczesnym korzystnym dla Pekinu aspekcie - uzyskaniu przez Xinjiang znaczącej nadwyżki96.

Częściowy sukces, jaki Uzbekistan odniósł w budowaniu stosunków politycznych i gospodarczych z Chinami, zawdzięcza prowadzeniu ostrożnej i rozsądnej polityki otwarcia na współpracę gospodarczą i w pewnym stopniu polityczną. Przejawem tego było m.in. tworzenie specjalnych stref dla chińskich inwestorów przy jednoczesnym zdefiniowaniu nadrzędnych interesów, granic możliwych ustępstw. Istotne było również konsekwentne, niekiedy twarde, realizowanie przyjętych założeń, np. poprzez wydłużanie negocjacji lub wygaszanie projektów, co kosztowało Taszkent utratę części bezpośrednich korzyści gospodarczych lub politycznych.

7.3. Prognoza perspektyw dalszej współpracy

Śmierć Islama Karimowa otworzyła nowy rozdział w historii stosunków chińsko- uzbeckich. Choć Mirzijojew będzie prawdopodobnie kontynuował nieco izolacjonistyczną politykę maksymalnej niezależności Uzbekistanu, to można jednak spodziewać się pewnych zmian. Przede wszystkim większego zaangażowania Uzbekistanu w budowanie stosunków z innymi państwami regionu i dążenia do rozwiązywania problemów, co byłoby korzystnym czynnikiem dla integracji regionalnej i jednocześnie sprzyjało realizacji inicjatywy NJS. Z drugiej strony możliwe jest większe zbliżenie Uzbekistanu z Moskwą w obszarze bezpieczeństwa w ramach walki z radykalizmem islamskim oraz gospodarczej jako ewentualna przeciwwaga dla rosnących chińskich wpływów gospodarczych. Pierwsze miesiące prezydentury wskazują również na możliwość większego otwarcia na współpracę z Chinami. Służyć temu może stworzenie lepszych warunków dla zagranicznych inwestycji, chińskich w szczególności, otwarcie nowych specjalnych stref ekonomicznych, reformy podatkowe i prawa dewizowego oraz nieco mniejsza selektywność wobec chińskich inwestycji, zmniejszenie nacisku na tworzenie przez chińskich inwestorów spółek z kapitałem mieszanym. Jeśli spółki te podejmą reeksport do Chin, to w pewnej perspektywie na chińskim rynku może dojść do konkurencji produktów pochodzących z chińskich fabryk w Uzbekistanie z krajową produkcją, co będzie nową jakością i może prowadzić do

82 | Łukasz Sarek

zmian w stosunkach gospodarczych przynajmniej w niektórych sektorach. W wielu aspektach obecny prezydent, choć zapewne w nieco innym stylu i odmiennymi metodami, będzie jednak w stosunkach chińsko–uzbeckich stosował podobny model działania jak jego poprzednik.

Łukasz Sarek – analityk ds. gospodarki Chin w Ośrodku Badań Azji Data złożenia tekstu: 25.04.2017

1 Ruslan Izimov, Role and place of Uzbekistan in the Central Asian policy of China, „Central Asian Bureau for Analitical Reporting” z 14.03.2016, http://cabar.asia/en/ruslan-izimov-role-and-place-of-uzbekistan-in- the-central-asian-policy-of-china/ [dostęp: 24.04.2017]. 2 Ramtanu Maitra, The Multiple Dimensions of China’s ‘One Belt One Road’ in Uzbekistan, „Executive Intelligence Review” z 30.12.2016, http://www.larouchepub.com/eiw/public/2016/eirv43n53- 20161230/17-22_4353.pdf [dostęp: 24.04.2017]. 3 Uzbekistan not to join Eurasian Union and Customs Union – Islam Karimov, „Kazinform” z 15.01.2015, http://www.inform.kz/en/uzbekistan-not-to-join-eurasian-union-and-customs-union-islam- karimov_a2736945 [dostęp: 24.04.2017]. 4 Farkhod Tolipov, Uzbekistan Without The CSTO, Central Asia-Caucasus Analyst z 20.02.2013, Central Asia- Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical- articles/item/12652-uzbekistan-without-the-csto.html [dostęp 24.04.2017]. 5 Results of LUKOIL Activity in Uzbekistan and its Prospects for the Coming Years, Strategic Analyses and Forecast Institute (SAFI) z 24.03.2015, http://easttime.info/news/uzbekistan/results-lukoil-activity- uzbekistan-and-its-prospects-coming-years [dostęp: 24.04.2017]. 6 Victoria Kelly-Clark, After Karimov: Will Uzbekistan undergo a revolution?, „Global Risks Insights” z 26.10.2016, http://globalriskinsights.com/2016/10/uzbekistan-death-islam-karimov/ [dostęp: 24.04.2017]. 7 Uzbekistan, Russia sign military cooperation treaty, „The Tashkent Times” z 30.11.2016, http://www.tashkenttimes.uz/national/220-uzbekistan-russia-sign-military-cooperation-treaty [dostęp: 24.04.2017]; Fozil Mashrab, Uzbekistan Turns to Russia in Search of Modern Weapons, „Eurasia Daily Monitor” 2017, t. 14, nr 19, Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/uzbekistan-turns- russia-search-modern-weapons/ [dostęp: 24.04.2017]. 8 With Uzbekistan’s dictator dead, Russia seeks to extend its influence, „The Conversation” z 9.09.2016, http://theconversation.com/with-uzbekistans-dictator-dead-russia-seeks-to-extend-its-influence-64991 [dostęp: 24.04.2017]; Olzhas Auyezov, Exclusive: New Uzbek leader to share power due to clan rivalries, „Reuters” z 13.10.2016, http://www.reuters.com/article/us-uzbekistan-president-exclusive-idUSKCN12 D1ZU [dostęp: 24.04.2017]. 9 Meet the new (and tougher) Uzbek boss: Shavkat Mirziyoyev, „Financial Times” z 13.09.2016, https://www.ft.com/content/d1cd5bbe-78b8-11e6-97ae-647294649b28 [dostęp: 24.04.2017]. 10 Catherine Putz, Uzbek President Mirziyoyev Makes State Visit to Russia, „The Diplomat” z 7.04.2017, http://thediplomat.com/2017/04/uzbek-president-mirziyoyev-makes-state-visit-to-russia/ [dostęp: 24.04.2017]. 11 Wang Yi: China-Uzbekistan Comprehensive Strategic Partnership is Believed to Achieve New Progress, Ministry of Foreign Affairs, the People's Republic of China z 13.11.2016, http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1415591.shtml [dostęp: 24.04.2017]; Shavkat Mirziyoyev: China has become a reliable partner for Uzbekistan, „The Tashkent Times” z 3.01.2017, http://www.tashkenttimes.uz/national/379-shavkat-mirziyoyev-china-has-become-a-reliable-partner-for- uzbekistan [dostęp: 24.04.2017]. 12 Guide to doing business and investing in Uzbekistan, PricewaterhouseCoopers 2016, https://www.pwc.com/uz/en/assets/pdf/dbg_2016.pdf [dostęp 24.04.2017]. 13 Sarah Lain, China’s Silk Road in Central Asia: transformative or exploitative?, „Financial Times” z 27.04.2016, http://blogs.ft.com/beyond-brics/2016/04/27/chinas-silk-road-in-central-asia- transformative-or-exploitative/ [dostęp: 24.04.2017]. 14 Julie Yu-Wen Chen, Olaf Günther, China’s Influence in Uzbekistan: Model Neighbor or Indifferent Partner?, „China Brief” 2016, t. 16, nr 17, Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/chinas- influence-uzbekistan-model-neighbor-indifferent-partner/ [dostęp: 24.04.2017].

Uzbekistan | 83 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

15 Jeśli nie zostało wyraźnie określone inaczej, dane statystyczne pochodzą z atlas.media.mit.edu/en/, który korzysta z bazy BACI International Trade Database: http://www.cepii.fr/CEPII/en/bdd_modele/ presentation.asp?id=1. Na tych danych są oparte również obliczenia własne. Dane, ze względu na metodologię BACI, odbiegają nieco od danych przedstawionych w oficjalnych chińskich statystykach. Nie zmienia to jednak obrazu struktury produktowej wymiany handlowej. 16 Eksport z 0,35 w 2007 r. do 1,82 mld dolarów w 2013 r., a import z 0,75 do 2,52 mld dolarów. 17 Między 2007 a 2013 r. Wyjątkiem był rok 2010, kiedy odnotowano minimalną nadwyżkę. 18 W latach 2008 i 2009 było to odpowiednio 900 mln i 1,2 mld dolarów, a współczynnik deficytu do wartości całej wymiany wynosił odpowiednio 0,59 i 0,64. 19 Na potrzeby opracowania jako bawełnę uznaje się łącznie surową bawełnę, przędzę i inne półprodukty. 20 Obok miedzi, cynku i bawełny jako surowca, które są głównymi składnikami eksportu, Uzbekistan sprzedaje również druty, rury i inne produkty miedziane oraz w dużo mniejszym stopniu warzywa i owoce. 21 W eksporcie do Rosji znaczący udział miały samochody, warzywa i owoce (tak świeże, jak i suszone), odzież bawełniana, której udział wzrastał i w latach 2011–2013 osiągnął poziom około 20 proc. Cena samochodów sprzedawanych do Rosji była regulowana, a sprzedaż traktowana była jako źródło zdobycia dewiz. Począwszy od 2010 r. coraz większa była wartość warzyw i owoców w uzbeckim eksporcie do Kazachstanu. Rósł również eksport samochodów. 22 Według obliczeń BBV, uwzględniających inwestycje przez najważniejsze kraje tranzytowe inwestycji, na koniec 2013 r. wartość skumulowanych chińskich inwestycji wynosiła 380 mln dolarów. Carlos Casanova, Alicia Garcia-Herrero, Le Xia, Chinese outbound foreign direct investment: How much goes where after round- tripping and offshoring?, „Working Paper” czerwiec 2015, nr 15/17, https://www.bbvaresearch.com/wp- content/uploads/2015/07/15_17_Working-Paper_ODI.pdf [dostęp: 24.04.2017]. 23 Узбекистан и Китай заключили соглашения на 15 млрд долларов (Uzbekistan i Chiny Zawarły porozumienia na 15 mld dolarów), „Gazeta.uz” z 10.09.2013, https://www.gazeta.uz/ru/2013/09/10/ visit/ [dostęp: 24.04.2017]. 24 CNPC – główny chiński inwestor w Uzbekistanie w sektorze ropy i gazu – operuje poprzez swoje spółki zależne ulokowane poza granicami Chin i w systemie sprawozdawczości chińskiej miejscem docelowym inwestycji nie jest Uzbekistan. W kolejnych okresach raportowana jest kwota 6,5 mld dolarów łącznie udzielonych chińskich pożyczek i inwestycji bezpośrednich. Shavkat Mirziyoyev receives foreign minister of China, „Gazeta.uz” z 14.11.2016, https://www.gazeta.uz/en/2016/11/14/talks/m [dostęp: 24.04.2017]. W publikowanych wykazach zagranicznych inwestycji są łącznie prezentowane inwestycje bezpośrednie, kontrakty infrastrukturalne i kredyty. 25 Uzbekistan Age structure, „Index Mundi”, http://www.indexmundi.com/uzbekistan/age_structure.html [dostęp: 24.04.2017]; Uzbekistan Demographics Profile 2016, „Index Mundi”, http://www.indexmundi.com/uzbekistan/demographics_profile.html [dostęp: 204.04.2017]. 26 Argument przytaczany przez wielu chińskich analityków m.in.: 徐晓彤 (Xu Xiaotong), 龙涛 (Long Tao), 吴姗 (Wu Shan), 韩玥 (Han Yue), 杨永强 (Yang Yongqiang), 邢佳韵 (Xing Jianyun), 乌兹别克斯坦矿业投资前景分析 (Analiza możliwości inwestycyjnych w zasoby mineralne w Uzbekistanie), „China Mining Magazine” marzec 2017, t. 26, nr 3. 27 Daniyar Dj. Kurbanov, 乌兹别克斯坦的投资吸引力和乌中合作的前景 (Atrakcyjność inwestycji w Uzbekistanie oraz perspektywy współpracy uzbecko-chińskiej), „China.com” z 16.01.2017, http://news.china.com.cn/world/2017-01/16/content_40112509_2.htm [dostęp: 24.04.2017]. 28 Oficjalna strona Navoi Free Industrial Zone: http://www.fiez.uz/ oraz informacje na temat strefy na stronie Ministry of Foreign Economic Relations, Investments and Trade of the Republic of Uzbekistan: http://www.mfer.uz/en/investments/special-economic-zones/2392/ [dostęp: 24.04.2017]. 29 Oficjalna strona strefy: http://fez.uz/ oraz informacje na temat strefy na stronie Ministry of Foreign Economic Relations, Investments and Trade of the Republic of Uzbekistan: http://www.mfer.uz/en/investments/special-economic-zones/2390/ [dostęp: 24.04.2017]. 30 Informacje na temat strefy na stronie Ministry of Foreign Economic Relations, Investments and Trade of the Republic of Uzbekistan: http://www.mfer.uz/en/investments/special-economic-zones/2391/ [dostęp: 24.04.2017]. 31 Oficjalna strona parku: http://www.pengshenguz.com/English/About/ [dostęp: 24.04.2017]. 32 Uzbekistan to set up free economic zones in 4 regions - presidential decree, „Interfax” z 14.01.2017, http://www.interfax.com/newsinf.asp?id=727427 [dostęp: 24.04.2017]. 33 Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. Uzbekistan jest jednym z najmniej wydajnych energetycznie krajów na świecie.

84 | Łukasz Sarek

34 余冠军 (Yu Guanjun), 黄瑾 (Huang Jin), 颜玉川 (Yan Yuchuan), 我国油企与乌兹别克油气市场的合作策略选择 (Współpraca między chińskimi przedsiębiorstwami naftowymi a uzbeckim rynkiem ropy i gazu), „Journal of Southwest Petroleum University” (Social Sciences Edition) styczeń 2017, t. 17, nr 1; Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. 35 Preston Cooper, Uzbekistan Has World’s Craziest Currency Regime, „E21 Manhattan Institute” z 15.09.2016, https://economics21.org/html/uzbekistan-has-world%E2%80%99s-craziest-currency- regime-2060.html [dostęp 24.04.2017]. 25 proc. w miejsce 50 proc. obowiązuje dopiero od 1 stycznia 2017 r. Zob. Liberalization Of Forex Control In Uzbekistan, „Kosta Legal via Mondaq” z 21.04.2017, http://www.mondaq.com/x/587512/Financial+Services/Liberalization+Of+Forex+Control+In+Uzbekistan [dostęp: 24.04.2017]. 36 Podsumowanie sytuacji w można znaleźć na podstronie Transparency International poświęconej Uzbekistanowi: https://www.transparency.org/country/UZB [dostęp:24.04.2017]. 37 Franz J. Marty, The curious case of Chinese troops on Afghan soil, Central Asia-Caucasus Analyst z 3.02.2017, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13424-the-curious-case-of-chinese- troops-on-afghan-soil.html, [dostęp: 24.04.2017] 38 Tahir Khan, Islamic State expanding foothold in Afghanistan, „The Express Tribune” z 25.07.2016, https://tribune.com.pk/story/1148588/islamic-state-expanding-foothold-afghanistan [dostęp: 24.04.2017]; Islamic Movement of Uzbekistan recruiting for IS in Sar-e-Pul: governor, „1TVNews.af” z 3.02.2017, http://1tvnews.af/en/news/afghanistan/27623-islamic-movement-of-uzbekistan-recruiting-for-is-in-sar- e-pul—governor [dostęp: 24.04.2017]. Trzeba mieć jednak na uwadze, że nie wszyscy uzbeccy przywódcy popierają współpracę z ISIS. 39 Istanbul attack: Why China's Uighurs are joining global jihadist groups, „Deutsche Welle” z 6.01.2017, http://www.dw.com/en/istanbul-attack-why-chinas-uighurs-are-joining-global-jihadist-groups/a- 37035524 [dostęp: 24.04.2017]. 40 Hamid Shalizi, Afghans arrested Chinese Uighurs to aid Taliban talks bid: officials, „Reuters” z 20.02.2015, http://www.reuters.com/article/us-afghanistan-taliban-china-idUSKBN0LO18020150220, [dostęp: 24.04.2017]. 41 Paul Globe, Russian and Uzbek Soldiers Reportedly Now in Turkmenistan to Counter Afghan Threat, „Eurasia Daily Monitor” 2015, t. 12, nr 59, Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/ russian-and-uzbek-soldiers-reportedly-now-in-turkmenistan-to-counter-afghan-threat/ [dostęp: 24.04.2017]; Samuel Ramani, The Implications of Tightening Russia-Uzbekistan Ties, „The Diplomat” z 11.05.2016, http://thediplomat.com/2016/05/the-implications-of-tightening-russia-uzbekistan-ties/ [dostęp: 24.04.2017]. 42 An Baijie, Li Xiaokun, Anti-terror drive to be stepped up, „China Daily” z 23.06.2016, http://www.chinadaily.com.cn/world/2016xivisitee/2016-06/23/content_25812881.htm [dostęp: 24.04.2017]. 43 Water Pressures in Central Asia, Europe and Central Asia Report N°233, 11.09.2014, International Crisis Group, https://d2071andvip0wj.cloudfront.net/water-pressures-in-central-asia.pdf [dostęp 24.04.2017]. 44 Zhang Hongzhou, Can China solve Central Asia’s impending water crisis?, „East Asia Forum” z 2.02.2017, http://www.eastasiaforum.org/2017/02/02/can-china-solve-central-asias-impending-water-crisis/ [dostęp: 24.04.2017]. 45 崔登峰 (Cui Dengfeng), 邵伟 (Shao Wei), 中国与中亚五国贸易竞争性、互补性和出口潜力研究 (Studium Konkurencyjności, komplementarności i potencjału eksportowego Chin i pięciu państw Azji Centralnej), „Business Research” 2017, nr 3. Wskazują oni tylko na pewną konkurencję w branży spożywczej np. w olejach roślinnych. 46 M.in. 欧贝克 (Ou Beike), 乌兹别克斯坦对华经济外交探析 (Analiza polityki gospodarczej Uzbekistanu wobec Chin), „Modern Economic Information” 2016, nr 24. Wydobycie ropy naftowej w Uzbekistanie spada i jest w całości przeznaczone na rynek wewnętrzny. Jednak niektórzy autorzy wskazują na możliwość eksploracji nowych złóż na potrzeby eksportu: Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. 47 James Henderson, Tatiana Mitrova, Energy Relations between Russia and China: Playing Chess with the Dragon, The Oxford Institute for Energy Studies, OIES PAPER: WPM 67, sierpień 2016, https://www.oxfordenergy.org/publications/energy-relations-russia-china-playing-chess-dragon/ [dostęp: 24.04.2017]. 48 Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. 49 Z obecnie eksploatowanych złóż 87 proc. wydobywanego gazu pochłania konsumpcja wewnętrzna, a tylko 13 proc. jest dostępne na eksport: Ibidem.

Uzbekistan | 85 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

50 Zob. część raportu dotyczącą Kazachstanu autorstwa Łukasza Sarka. 51 Do 2030 r. połowa chińskiego zapotrzebowania na rudy uranu ma być zaspokajana przez import; Ou Beike, Analiza polityki gospodarczej…, op. cit. 52 Zob. część raportu dotyczącą Kazachstanu autorstwa Łukasza Sarka. 53 Według Wikipedii produkcja uranu w Uzbekistanie w 2015 r. wyniosła 2400 ton: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_uranium_production [dostęp 24.04.2017]. Uzbekistan zajmuje jednak dopiero 15. miejsce pod względem wielkości posiadanych złóż: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_uranium_reserves [dostęp: 24.04.2017]. 54 Oprócz chińskich dostęp do złóż mają również przedsiębiorstwa koreańskie i japońskie. 55 Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. Takie działania podjęła CGNPC Uranium Resources, która w 2007 r. podpisała z Uzbekistanem umowę o dostawy 8000 t rud uranu w latach 2019–2028, a w 2009 r. podpisała umowę z Uzbekistan National Geological and Mineral Resources Committee o powołaniu spółki z kapitałem mieszanym do wspólnej eksploracji złóż z osadów czarnych łupków. Szczegóły inwestycji: 厉芳,乌兹别克斯坦的核能及多元国际合作 (Zdywersyfikowana współpraca międzynarodowa Uzbekistanu w zakresie energii jądrowej), Heilongjiang Foreign Trade Nr 3, 2011, via Chinese Social Science Network, http://www.cssn.cn/gj/gj_gjwtyj/gj_elsdozy/201311/t20131101 _823268.shtml [dostęp: 24.04.2017]; 外国在乌兹别克斯坦开发铀资源新动向 (New direction in development of uranium resources in Uzbekistan by foreign countries), Ministry of Commerce, People’s Republic of China z 8.01.2011, http://www.mofcom.gov.cn/aarticle/i/dxfw/jlyd/200209/ 20020900039119.html [dostęp: 24.04.2017]. 56 Minerals Commodity Summaries 2017, U.S. Department of Interior, U.S. Geological Survey, 2017, https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/mcs/2017/mcs2017.pdf [dostęp 24.04.2017]. 57 Zob. część raportu dotyczącą Kazachstanu autorstwa Łukasza Sarka. 58 Xu Xiaotong, Analiza możliwości inwestycyjnych…, op. cit. 59 高潮 (Gao Chao), 赴乌兹别克斯坦投资对接中亚和独立体广大市场 (Inwestycje w Uzbekistanie łącznikiem rynków Azji Centralnej i Wspólnoty Niepodległych Państw), „China’s Foreign Trade” 2016, nr 8. 60 唐洪松 (Tang Hongsong), 马惠兰 (Ma Huilan), 宋建华 (Song Jianhua), 汪晶晶 (Wang Jingjing), 李凤 (Li Feng), 曹安 (Cao An), 中国进口中亚国家农产品虚拟土地核算及潜力研究 (Badania potencjału i kalkulacja wirtualnych gruntów związanych z importem płodów rolnych przez Chiny z Azji Centralnej), „World Agriculture” 2016, nr 8. Informacje o uzbeckich możliwościach i targach żywności dostrzegają również chińskie media, np.李遥远 (Li Yaoyuan), 乌兹别克斯坦果蔬产品出口潜力大 (Znaczny potencjał eksportu warzyw i owoców z Uzebkistanu), „Sina.com” z 19.07.2016, http://finance.sina.com.cn/roll/2016-07- 19/doc-ifxuaqhu0663443.shtml [dostęp: 24.04.2017]. 61 Tak zarówno uzbeccy naukowcy Shavkat Yuldashev, Uzbekistan on the Way of Modernization and Development of National Economy, „International Scientific and Practical Conference “World Science”” 2016, t. 2, nr 10, http://ws-conference.com/archive/1707.pdf [dostęp: 24.04.2017], jak zagraniczni analitycy: 2015 Investment Climate Statement – Uzbekistan, U.S. Department of State, maj 2015, https://www.state.gov/e/eb/rls/othr/ics/2015/241790.htm [dostęp 24.04.2017], Uzbekistan: Selected trade and economic issues Directorate-General For External Policies, Policy Department, European Parliament, wrzesień 2013, http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/briefing_note/join/ 2013/491518/EXPO-INTA_SP(2013)491518_EN.pdf [dostęp: 24.04.2017]. Istotnym dokumentem dotyczącym metod realizacji reform gospodarczch w kazachstanie jest postanowienie wydane przez Islama Karimowa: О Программе мер по сокращению энергоемкости, внедрению энергосберегающих технологий и систем в отраслях экономики и социальной сфере на период 2015-2019 годы ( https://my.gov.uz/ru/getPublicService/332?item_id=89&action=view [dostęp: 24.04.2017]. 62 Vladimir Popov, Anis Chowdhury, What can Uzbekistan tell us about industrial policy that we did not already know?, United Nations Department of Economic & Social Affairs, DESA Working Paper No. 147, luty 2016, http://www.un.org/esa/desa/papers/2016/wp147_2016.pdf. Skompresowane podsumowanie oczekiwań inwestycyjnych rządu w tej prezentacji na potrzeby inwestorów japońskich: Shokir Fayzullaev, Economic Development and Industrial Policies of Uzbekistan: Principle Directions, Japan-Uzbekistan Network for Investment Environment Improvement z http://www.jp-ca.org/navoiforum/materials/zantai/ 1fayzullaev.pdf [dostęp: 24.04.2017]. 63 Por. np. ostatni komentarz ambasadora Uzbekistanu w Chinach: Daniyar Dj. Kurbanov, Atrakcyjność inwestycji w Uzbekistanie…, op. cit. 64 傅瑞华 (Bo Ruihua), 赴乌兹别克斯坦考察纺织“走出去”情况 (Misja w celu oceny sytuacji wchodzącej do Uzbekistanu branży tekstylnej), „Textile Reports” 2017, nr 4, 2017; 20 年后乌兹别克斯坦可能成为中亚地区经济领袖 (Za 20 lat Ubekistan stanie się prawdopodobnie wiodącą

86 | Łukasz Sarek

gospodarką Azji Centralnej), „China-Asia&Europe Trade Network” z 14.04.2016, http://www.yaou.cn/news/201604/14/18705.html [dostęp: 24.04.2017]. 65 Tang Hongsong, Badania potencjału i kalkulacja…, op. cit. 66 中乌关于进一步发展和深化战略伙伴关系的联合宣言 (Wspólny komunikat Uzbekistanu i Chin w sprawie rozwoju i pogłębienia strategicznego partnerstwa), State Council Information Office z 18.07.2014, http://www.scio.gov.cn/31773/35507/htws35512/Document/1524733/1524733.htm [dostęp: 204.04.2017]. 67 中华人民共和国和乌兹别克斯坦共和国关于建立战略伙伴关系的联合宣言 (Wspólny komunikat Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Uzbekistan w sprawie ustanowienia strategicznego partnerstwa), Ministry of Foreign Affairs, People’s Republic of China z 8.06.2012, http://www.fmprc.gov.cn/web/gjhdq_676201/gj_676203/yz_676205/1206_677052/1207_677064/t939 461.shtml [dostęp: 24.04.2017]. 68 中华人民共和国政府和乌兹别克斯坦共和国政府非资源和高科技领域合作规划 (Plan współpracy między rządem Chińskiej Republiki Ludowej a rządem Republiki Uzbekistan w zakresie niezaawansowanych technologii i innych nie związanych z surowcami), Global Law, http://ggfg.policy.mofcom.gov.cn/pact/pactContent.shtml?id=2499 [dostęp 24.04.2017]. Lista branż istotnych w porozumieniu z 2013 r. została w większości przepisana z porozumienia z 2010 r. W tym ostatnim duży nacisk położony został np. na współpracę w branży telekomunikacyjnej i maszynowej. 69 中华人民共和国和乌兹别克斯坦共和国联合宣言 (Wspólne oświadczenie rządu Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Uzbekistanu), Ministry of Foreign Affairs, People’s Republic of China, http://www.mfa.gov.cn/chn//gxh/zlb/smgg/t1184077.htm [dostęp 24.04.2017]. Tekst planu nie został zamieszczony na stronach rządowych. W tym dokumencie zostało również przywołane i potwierdzone porozumienie o długofalowej współpracy handlowej z 2009 r. i planu współpracy z 2010 r. 70 Interesujące jest, że ze względu na tarcia z Kirgistanem w tym dokumencie nie używa się nazwy kolej Uzbekistan–Kirgistan–Chiny, lecz określenia najkrótsza linia kolejowa między Chinami a Uzbekistanem. 71 中国与乌兹别克斯坦签署共建“丝绸之路经济带”合作文件 (Chiny i Uzbekistan podpisały dokument o współpracy w zakresie budowania Ekonomicznego Pasa Jedwabnego Szlaku”), State Council Information Office z 18.06.2015, http://www.scio.gov.cn/31773/35507/htws35512/Document/1524774/ 1524774.htm [dostęp: 24.04.2017]. 72 中华人民共和国和乌兹别克斯坦共和国联合声明 (Wspólne oświadczenie Chińskiej republiki Ludowej i Republiki Uzbekistan), State Council Information Office z 23.06.2016, http://www.scio.gov.cn/31773/35507/htws35512/Document/1524803/1524803.htm [dostęp 24.04.2017]. Co ciekawe, w dokumencie tym nie została wspomniana deklaracja z czerwca poprzedniego roku dotycząca współpracy w budowaniu NJS. 73 Aleksandra Jarosiewicz, A Chinese tour de force in Central Asia, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia z 18.09.2013, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2013-09-18/a-chinese-tour-de- force-central-asia [dostęp: 24.04.2017]. Przy czym planowane inwestycje bezpośrednie to ok 1,3 mld dolarów. Pozostała część: 6,4 mld to finansowanie projektów ze strony chińskiej, 6,1 mld planowane kredyty chińskich banków, a 0,3 mld bezzwrotne środki przekazane przez ChRL: Uzbekistan, China step up mutually advantageous cooperation, Ministry of Foreign Economic Relations, Investments and Trade of the Republic of Uzbekistan z 20.05.2014, http://www.mfer.uz/en/news/news-uzb/uzbekistan-china-step-up-mutually- advantageous-cooperation/?sphrase_id=24642 [dostęp: 24.04.2017]. 74 Mirzokhid Rakhimov, Dynamics of Uzbek-Chinese relations, „China.org.cn” z 21.06.2016, http://www.china.org.cn/opinion/2016-06/21/content_38708678.htm [dostęp: 24.04.2017]; Demir Azizov, China to issue loan worth $2.7B to Uzbekistan – president, „Trend” z 30.06.2016, http://en.trend.az/business/economy/2552025.html [dostęp: 24.04.2017]. 75 Demir Azizov, China to issue loan…, op. cit. Łączna kwota projektów i bezzwrotnych funduszy miała wynieść 6,3 mld dolarów: Uzbekistan-China: new stage of cooperation, „KUN.uz” z 2.07.2016, http://kun.uz/en/news/2016/07/02/uzbekistan-china-new-stage-of-cooperation [dostęp: 24.04.2017]. 76 Mirzokhid Rakhimov, Uzbekistan and China partnership in the new Silk Road, „China.org.cn” z 21.06.2016, http://www.china.org.cn/opinion/2016-07/21/content_38929557.htm [dostęp: 24.04.2017]. 77 China and Central Asia's Railroad Ambitions, Stratfor z 20.11.2012, https://www.stratfor.com/ analysis/china-and-central-asias-railroad-ambitions [dostęp: 24.04.2017]. 78 Fozil Mashrab, Bishkek Puts Brakes on China–Kyrgyzstan–Uzbekistan Railway, „Eurasia Daily Monitor” 2015, t. 12, nr 199, Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/bishkek-puts-brakes-on- china-kyrgyzstan-uzbekistan-railway/ [dostęp: 24.04.2017]. 79 Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan i Kirgistan.

Uzbekistan | 87 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

80 Central Asia-China Gas Pipeline Expansion Delayed Again, „EurasiaNet.org” z 3.03.2017, http://www.eurasianet.org/node/82671 [dostęp: 24.04.2017]. 81 Mirzohid Rahimov, The Pap-Angren Railway and Its Geoeconomic Implications for Central Asia, Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program z 19.04.2016, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13354-the-pap-angren-railway-and-its- geoeconomic-implications-for-central-asia.html [dostęp: 24.04.2016]. 82 Xi Jinping and President Islam Karimov of Uzbekistan Jointly Attend Video Link Activity for the Opening of Angren-Pap Railway Tunnel, Ministry of Foreign Affairs, the People's Republic of China z 23.06.2016, http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/topics_665678/xjpdsrwyblwzbkstjxgsfwbcxshzzcygyslshdschy/t13753 98.shtml [dostęp: 24.04.2017]. 83 Uzbekistan to build solar plant in Samarkand region, „UzDaily” z 25.02.2013, https://www.uzdaily.com/ articles-id-22161.htm [dostęp: 24.04.2017]. 84 Uzbekistan To Begin Construction Of A Solar Power Plant In 2017, Strategic Analyses and Forecast Institute (SAFI) z 8.10.2016, http://easttime.info/news/uzbekistan/uzbekistan-begin-construction-solar- power-plant-2017 [dostęp: 24.04.2017]. 85 Chinese company wins Samarkand solar PV plant tender, „The Tashkent Times” z 20.12.2016, http://www.tashkenttimes.uz/economy/309-chinese-company-wins-samarkand-solar-pv-plant-tender [dostęp: 24.04.2017]; China Singyes Solar wins major project in sun-rich Uzbekistan, „South China Morning Post” z 22.12.2016, http://www.scmp.com/business/companies/article/2056633/china-singyes-solar- wins-major-project-sun-rich-uzbekistan [dostęp: 24.04.2017] . 86 “Navoiazot” To Create A Joint Venture With A Chinese Company, Strategic Analyses and Forecast Institute (SAFI) z 26.09.2016, http://easttime.info/news/uzbekistan/navoiazot-create-joint-venture-chinese- company [dostęp: 24.04.2017]. 87 Demir Azizov, Uzbekistan to allocate $66 M for chemical complex construction, „Trend” z 5.01.2015, http://en.trend.az/casia/uzbekistan/2349773.html [dostęp: 24.04.2017]. 88 Приложе́ние N 11 к Постановлению Президента РУз от 18.11.2013 г. N ПП-2069: Адресная программа инвестиционных проектов на 2014 год,реализуемых с привлечением прямых иностранных инвестиций и кредитов (załącznik Nr 11 do Postanowienia Prezydenta Republiki Uzbekistanu z 18.11.2013 r. Nr PP-2069: Wypis z programu projektów inwestycyjnych na rok 2014 realizowanych z udziałem bezpośrednich inwestycji zagranicznych i kredytów), Informacyjno-wyszukiwacze i specjalistyczne systemy Całościowego Prawodawstwa Uzbekistanu, http://nrm.uz/contentf?doc=320455 _adresnaya_programma_investicionnyh_proektov_na_2014_god_realizuemyh_s_privlecheniem_pryamyh_in ostrannyh_investiciy_i_kreditov_(prilojenie_n_11_k_postanovleniyu_prezidenta_ruz_ot_18_11_2013_g_n_pp- 2069)&products=1_zakonodatelstvo_respubliki_uzbekistan [dostęp: 24.04.2017]; "Инвестиционные проекты, реализуемые с привлечением прямых иностранных инвестиций и кредитов в 2015 году (Projekty inwestycyjne realizowane z udziałem bezpośrednich inwestycji zagranicznych i kredytów w 2015r.), Ministry of Economy of the Republic of Uzbekistan z 21.01.2015, https://mineconomy.uz/ru/node/791 [dostęp: 24.04.2017]; Инвестиционные проекты, реализуемые с привлечением прямых иностранных инвестиций и кредитов в 2016 году (Projekty inwestycyjne realizowane z udziałem bezpośrednich inwestycji zagranicznych i kredytów w 2016 r.), Ministry of Economy of the Republic of Uzbekistan z 26.01.2016, https://mineconomy.uz/ru/node/1091 [dostęp: 24.04.2017].Na ostatnich listach umieszczone są zarówno projekty iwnestycyjne, jak i projekty budowy, modernizacji oraz wyposażenia zakładów produkcyjnych oraz informacje o kredytach udzielanych przez chińskie banki. Tak wysoka wartość chińskich inwestycji podawana przez władze uzbeckie jest budowana na podstawie kryteriów takich zastosowane do budowy list 89 Jeśli nie zostało wyraźnie określone inaczej dane statystyczne pochodzą z atlas.media.mit.edu/en/, który korzysta z bazy BACI International Trade Database, http://www.cepii.fr/CEPII/en/bdd_modele/ presentation.asp?id=1. Na tych danych oparte są również obliczenia własne. Dane ze względu na metodologię BACI odbiegają nieco od danych przedstawionych w oficjalnych chińskich statystykach, nie zmienia to jednak obrazu struktury produktowej wymiany handlowe 90 W 2015 r. Szwajcaria była największym odbiorcą uzbeckiego eksportu. Biorąc jednak pod uwagę, że niemal w 100 proc. przedmiotem szwajcarskiego importu z Uzbekistanu jest złoto, które było również w latach 2014–2015 głównym produktem szwajcarskiego eksportu do Chin, można przyjąć że znacząca część złota, eksportowanego przez Uzbekistan do Szwajcarii trafia do Chin. Nie chodzi o przepływ fizycznie tego samego złota tylko o transfer złota jako rzeczy oznaczonej co do rodzaju. Dan Popescu, Switzerland’s Role in the Gold Market, „GoldBroker” z 28.04.2014, https://www.goldbroker.com/news/ switzerland-role-gold-market-483 [dostęp: 24.04.2017].

88 | Łukasz Sarek

91 Dane wymiany handlowej za 2016 r. pochodzą z raportów Ministerstwa Handlu ChRL. Dane za ten rok nie zostały jeszcze uwzględnione w bazie OEC. 中国与乌兹别克斯坦 2016 年贸易结构分析 (Analiza struktury wymiany handlowej między Chinami i Uzbekistanem w 2016 r.), Ministerstwo Handlu ChRL z 6.03.2017, http://www.mofcom.gov.cn/article/i/dxfw/ae/201703/20170302528326.shtml [dostęp: 24.04.2017]. 92 Na potrzeby opracowania jako bawełnę uznaje się łącznie surową bawełnę, przędzę i inne półprodukty. 93 中国对乌兹别克斯坦投资总额 76 亿美元 (Chiny zainwestowały w Uzbekistanie 7,6 mld dolarów), Ministry of Commerce PRC z 27.07.2014, http://www.mofcom.gov.cn/article/i/jyjl/e/201407/201407006757 26.shtml [dostęp 24.04.2017]. 94 2015 年度中国对外直接投资统计公报 (Chińskie zagraniczne inwestycje bezpośrednie w 2015: raport statystyczny), Ministry of Commerce PRC z 22.09.2016, http://fec.mofcom.gov.cn/article/tjsj/tjgb/201609/ 20160901399223.shtml [dostęp: 24.04.2017]. 95 Łączną kwotę 7,6 mld dolarów powtarza Agencja Informacyjna Trend, Uzbek president to visit China in May, „Trend” z 25.03.2017, http://en.trend.az/casia/uzbekistan/2734768.html [dostęp: 24.04.2017]. Kwotę 6,5 mld dolarów inwestycji podają: Uzbekistan, China discuss development of trade-economic relations, „UzDaily” z 25.03.2017, https://www.uzdaily.com/articles-id-38819.htm [dostęp: 24.04.2017]; Trade between Uzbekistan and China totals $ 4.2 billion in 2016, „UzReport” z 25.03.2017, http://economics.uzreport.uz/news_e_149838.html [dostęp: 24.04.2017]. Chińskie przedsiębiorstwa nie są również wskazywane wśród największych zagranicznych inwestorów za 2016 r.: Foreign investments worth $4.5B to be invested in Uzbek projects, „Azernews” z 2.03.2017, https://www.azernews.az/region/ 109654.html [dostęp: 24.04.2017]. 96 张腾飞 (Zhang Tengfei), 新疆与中亚五国的经贸合作现状及前景展望 (Współpraca gospodarcza Xinjiangu z pięcioma krajami Azji Centralnej: Stan obecny i Perspektywy na przyszłość), Contemporary Economic Information z 16.12.2016, http://www.xdjjxx.com/zazhi/jjxx/2016/1216/5004.html [dostęp: 24.04.2017].

Uzbekistan | 89

Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan Marek Borys

1. Zarys relacji Chin z Kirgistanem, Tadżykistanem i Turkmenistanem przed ogłoszeniem koncepcji Nowego Jedwabnego Szlaku

W pierwszej dekadzie XXI w. Chiny uzyskały pozycję jednego z trzech najważniejszych partnerów handlowych dla każdego państwa Azji Centralnej1. ChRL stała się głównym odbiorcą gazu ziemnego z Turkmenistanu. Zależność gospodarcza Kirgistanu od Chin sprawiła, że w państwie tym bardzo ważną rolę odgrywa reeksport chińskich produktów. Tadżykistan z kolei stał się preferowaną bramą Państwa Środka do wejścia na rynek afgański. Od otwarcia punktu granicznego w 2004 r. w Kulma-Kalasu w Tadżykistanie coraz większe znaczenie ma reeksport chińskich produktów. Chińskie bazary w Tadżykistanie nie tylko odpowiadają na potrzeby tamtejszego rynku, lecz także zaopatrują rynek Afganistanu i Uzbekistanu. Ostatnim państwem Azji Centralnej, które pojawiło się na radarze zainteresowania władz chińskich, był Turkmenistan. Stosunki handlowe Aszchabadu z Pekinem nabrały tempa po 2006 r. Turkmenistan nie graniczy z Chinami, stąd drobny handel między nimi pozostaje na niskim poziomie. Turkmenistan jest jedynym państwem w regionie, które otrzymuje produkty żywnościowe i podstawowego użytku z Turcji i Iranu, nie zaś z Chin. W zależności od uwarunkowań geograficznych każde państwo centralnoazjatyckie odgrywa odpowiednią pozycję w stosunkach handlowych z Chinami2. Kirgistan i Tadżykistan mają wspólną granicę z Chinami, co powoduje, że dynamika tych relacji, szczególnie w wymiarze gospodarczym i bezpieczeństwa, rozwija się inaczej niż w przypadku Turkmenistanu, który nie graniczy bezpośrednio z Chinami. Turkmenistan jednak posiada bogate złoża gazu ziemnego, które znajdują się w kręgu zainteresowania Pekinu.

2. Obecne relacje państw centralnoazjatyckich z Chinami

Stosunki handlowe Kirgistanu z Chinami są coraz silniejsze3. Obecnie w Kirgistanie zarejestrowanych jest ponad 250 chińskich firm, w tym chiński koncern Zhongda China Petrol Company i grupa Zijin Mining Group. Chińskie firmy w Kirgistanie działają w przemyśle wydobywczym, sektorze handlowym, budowlanym, metalurgii, telekomunikacji i rolnictwie. W 2014 r. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do Kirgistanu wyniósł 211 mln dolarów, z czego na Chiny przypadło 108 mln dolarów. Według stanu na koniec 2014 r. całkowita wartość chińskich BIZ w tym kraju przekroczyła 984 mln dolarów. Dla porównania w 2005 r. wynosiła zaledwie 45 mln dolarów. Według danych Kirgistanu w pierwszej połowie 2016 r. chińskie inwestycje bezpośrednie zwiększyły się siedmiokrotnie i osiągnęły poziom 106 mln dolarów4.

Relacje handlowe Tadżykistanu z Chinami w ostatnich latach rozwijają się dynamicznie5. Chińskie firmy uczestniczą w wielu projektach infrastrukturalnych w tym kraju. Jednym

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 91 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 z głośnych przedsięwzięć realizowanych przez ChRL była budowa tunelu Sahelistan i tadżycko-uzbeckiej autostrady. Ponadto Chiny realizują w tym kraju różne projekty związane z wydobyciem surowców. Dzięki rosnącym inwestycjom chińskim Tadżykistan odnotował rekordową produkcję cementu w 2014 r., a także zwiększył produkcję złota o około 25 proc. w 2014 r. Wartość dwustronnej wymiany handlowej wzrosła z 0,5 mld dolarów w 2007 r. do ponad 2,5 mld dolarów w 2014 r. W 2014 r. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Tadżykistanu wyniósł 261 mln dolarów, z czego wartość chińskich stanowiła 107 mln dolarów. Według stanu na koniec 2014 r. całkowita wartość BIZ w Tadżykistanie przekroczyła sumę 3,1 mld dolarów – w 2005 r. wynosiła ona 22,8 mln dolarów.

Turkmenistan posiada bogate złoża gazu ziemnego. Równocześnie państwo to uchodzi za najsłabsze pod względem liberalizacji gospodarczej i handlowej w Azji Centralnej. W przeciwieństwie do Kazachstanu i Kirgistanu, które szybko zreformowały swoje gospodarki w kierunku rynkowym, Turkmenistan realizuje strategię „narodowej drogi rozwoju”. Udział Turkmenistanu w gospodarce światowej jest bardzo niewielki, nawet w porównaniu do pozostałych państw centralnoazjatyckich. Władze Turkmenistanu nie są zainteresowane dołączeniem do Światowej Organizacji Handlu (WTO), ponadto nie są państwem członkowskim w Azjatyckim Banku Inwestycji Infrastrukturalnych, co jest ewenementem spośród państw regionu6. Turkmenistan ma plany zwiększania produkcji gazu ziemnego, swojego kluczowego surowca, i eksportowania go na rynki, które są objęte Nowym Jedwabnym Szlakiem. Szczególnie ważnymi państwami są Chiny i Iran. Turkmeńska strategia narodowa „Era potęgi i szczęścia” ma stanowić nowy bodziec w uzyskiwaniu dostępu do gospodarek objętych chińską inicjatywą „Jednego Pasa, Jednej Drogi”.

W 2016 r. Turkmenistan znajdował się w kryzysie gospodarczym7. Istotny wpływ na pogorszenie sytuacji gospodarczej miał spadek cen gazu ziemnego (niemal trzykrotny w ostatnich trzech latach), który jest jedynym środkiem dochodu dla tego państwa. Na początku 2016 r. Rosja przestała być odbiorcą turkmeńskiego gazu. Natomiast zyski z eksportu gazu do Chin i Iranu były niewielkie. Pod koniec 2016 r. doszło do sporu między Turkmenistanem i Iranem w sprawie spłat zadłużenia za gaz ziemny. W zaistniałej sytuacji jedynym klientem Aszchabadu jest Pekin, który jednak potrafi twardo negocjować, wykorzystując swoje strategiczne znaczenie i fakt, że posiada surowce 8 . Chiny udzieliły pożyczki Turkmenistanowi na rozwój pola gazowego Galkynysz i na budowę gazociągu do wysyłania turkmeńskiego gazu do Chin. Pekin kupuje gaz ziemny od Turkmenistanu po niskich cenach. Turkmeńskie władze prawdopodobnie sprzedają gaz ziemny do Chin po cenie 185 dolarów za 1000 m³9. Sprzedaż gazu służy przede wszystkim do obsługi spłaty wielomiliardowych kredytów udzielonych Turkmenistanowi przez Chiny. Elity polityczne w Turkmenistanie wykazują niezadowolenie ze zbyt dużego uzależnienia od ChRL, która kupuje ok. 80 mld m³ turkmeńskiego gazu ziemnego. Stąd władze w Aszchabadzie szukają sposobów na dywersyfikację sprzedaży swojego głównego produktu eksportowego10.

92 | Marek Borys

Obroty handlowe między Chinami a Turkmenistanem wzrosły z 7 mld dolarów w 2012 do 9,5 mld dolarów w 2015 r. W rezultacie ChRL stała się największym partnerem handlowym Turkmenistanu11. W 2014 r. napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Turkmenistanu wyniósł 3,2 mld dolarów, z tego udział Chin wyniósł 195 mln dolarów. Według stanu na koniec 2014 r. całkowita wartość chińskich BIZ w Turkmenistanie przekroczyła 447 mln dolarów. W 2005 r. wynosiła 0,2 mln dolarów12.

Należy odnotować, że na granicy turkmeńsko-afgańskiej (744 km) nadal istnieją problemy związane z bezpieczeństwem. Władze turkmeńskie zaprzeczają istnieniu realnego zagrożenia ze strony Afganistanu. Ponadto trudna sytuacja gospodarcza wpływa na rozgoryczenie mieszkańców Turkmenistanu.

W pierwszej dekadzie XXI w. w Azji Centralnej uwidocznił się wzrost wpływów Chin w regionie, szczególnie w wymiarze gospodarczym. Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) obroty handlowe Azji Centralnej z Chinami dynamicznie wzrastały. W 2000 r. wynosiły poniżej 1 mld dolarów, w 2010 r. osiągnęły wartość 30 mld dolarów, natomiast w 2013 r. 50 mld dolarów13. Uważa się, że ta ostatnia wartość może być zaniżona, gdyż celnicy z państw Azji Centralnej mają tendencję do zaniżania danych dotyczących obrotów handlowych z Chinami. Państwo Środka zyskało na znaczeniu szczególnie jako kluczowy inwestor w sektorze energetycznym w Azji Centralnej, w tym zaangażowany w realizację projektów budowy nowych rurociągów. Ponadto Pekin stał się głównym, zewnętrznym dawcą kredytów w Azji Centralnej. W czasie kryzysu finansowego Chiny udzieliły pożyczek do realizacji umów dotyczących energii. Turkmenistan na przykład otrzymał pożyczkę w wysokości 8 mld dolarów. Chiny również stały się głównym dostarczycielem pomocy rozwojowej dla regionu.

W 2014 r. obroty handlowe Chin z Azją Centralną spadły do poziomu 45 mld dolarów14. Wartość handlu Chin z Turkmenistanem wyniosła 9 700,1 mln dolarów (import – 1 049,1; eksport – 8 651), z Kirgistanem – 5 811,3 mln dolarów (import – 5 769,5; eksport – 41,8), a z Tadżykistanem – 2 759,4 mln dolarów (import – 2 716,1; eksport – 43,3). W 2015 r. – jak wynika z tabeli nr 1 – Chiny były największym partnerem handlowym Kirgistanu (48,2 proc.), Tadżykistanu (36 proc.) i Turkmenistanu (43 proc,), zdecydowanie wyprzedzając pod tym względem inne państwa (w tym Rosję), a także UE. Uwagę zwraca znaczne uzależnienie Kirgistanu i Tadżykistanu od importu produktów z Chin (odpowiednio 56,6 proc. i 42,3 proc. całości importu). W przypadku Turkmenistanu eksport do Chin, głównie gazu ziemnego, odpowiada za zdecydowaną większość (68,7 proc.) całości eksportu.

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 93 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Tabela 1. Główni partnerzy handlowi Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu w 2015 r.

Import Eksport Całkowita wymiana handlowa

Partner Wartość Udział Partner Wartość Udział Partner Wartość Udział % mld % mld euro % mld euro euro Kirgistan Świat 7 509 100,0 Świat 1,391 100,0 Świat 8 900 100,0 1. Chiny 4 248 56,6 1. Szwajcaria 362 26,0 1. Chiny 4 294 48,2 2. Rosja 1 288 17,2 2. Uzbekistan 313 22,5 2. Rosja 1 346 15,1 3. Kazachstan 748 10,0 3. Kazachstan 289 20,8 3. Kazachstan 1 037 11,6 Tadżykistan Świat 4 213 100,0 Świat 844 100,0 Świat 5 057 100,0 1. Chiny 1 781 42,3 1. Turcja 167 19,8 1. Chiny 1 822 36,0 2. Rosja 751 17,9 2. Kazachstan 149 17,6 2. Rosja 799 15,8 3. Kazachstan 550 13,1 3. Szwajcaria 116 13,7 3. Kazachstan 699 13,8 Turkmenistan Świat 7 345 100,0 Świat 9,343 100,0 Świat 16 688 100,0 1. Turcja 1 842 25,1 1. Chiny 6 414 68,7 1. Chiny 7 220 43,3 2. UE (28) 1 205 16,4 2. Turcja 457 4,9 2. Turcja 2 299 13,8 3. Rosja 906 12,3 3. UE (28) 396 4,2 3. UE (28) 1 601 9,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Commission, Directorate-General for Trade (4.11.2016).

Warto zauważyć, że ok. 80–90 proc. chińskiego eksportu do Azji Centralnej składa się z gotowych, zróżnicowanych towarów. Tymczasem 75 proc. eksportu państw centralnoazjatyckich do Chin obejmuje głównie surowce energetyczne i metaliczne. Zdaniem części ekspertów wskazuje to, że Chiny przekształcają lokalne gospodarki w swoje bazy pozyskiwania surowców. Państwo Środka przyczynia się do niszczenia słabych, jeszcze pamiętających czasy ZSRR, zakładów przemysłu, który stanowi główne miejsce zatrudnienie dla ludności15.

Chiny obecnie importują ponad połowę turkmeńskiego gazu, zarządzają kopalniami złota w Kirgistanie i Tadżykistanie oraz poszukują pierwiastków ziem rzadkich w Tadżykistanie16. Eksperci wskazują, ze Turkmenistan i Tadżykistan są w znacznym stopniu uzależnione gospodarczo od Chin17. W przypadku Turkmenistanu wynika to z faktu, że poza eksportem gazu i pożyczkami udzielanymi przez Pekin państwo to nie ma innych źródeł generujących dochody. W ostatnich latach Aszchabad zaciągał duże kredyty w Chinach, oferując w zamian dostawy gazu. Obecnie jednak zakupy gazu Chin od Turkmenistanu nie zwiększają się znacząco, co stawia w trudnej sytuacji władze w Aszchabadzie. Może to również oznaczać, że ChRL nie jest zainteresowana utrzymywaniem Turkmenistanu w tego rodzaju zależności.

94 | Marek Borys

3. Implementacja Nowego Jedwabnego Szlaku w Kirgistanie, Tadżykistanie i Turkmenistanie

Jako główne projekty chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku w Azji Centralnej dotyczące Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu należy wskazać18:

 Gazociąg Azja Centralna–Chiny19, odcinek D. We wrześniu 2013 r. Chiny podpisały umowy z Uzbekistanem, Tadżykistanem i Kirgistanem dotyczące budowy czwartego odcinka (D) gazociągu Azja Centralna–Chiny. Przewiduje się, że odcinek D pozwoli zwiększyć Turkmenistanowi wielkość eksportu gazu do Chin z 55 mld m³ do 85 mld m³. Zgodnie z projektem turkmeński gaz ziemny ma być transportowany przez Uzbekistan, Tadżykistan i Kirgistan do Chin. Zakończenie budowy odcinka D przewidziano do 2016/2017 r. 20 Realizacja napotyka jednak szereg problemów21. Na początku 2016 r. Uzbekistan zawiesił realizację swojego wkładu do odcinka D. Prawdopodobnie przyczyną jest ocena strony uzbeckiej, że chińskie zapotrzebowanie na gaz ziemny będzie spadać. Oficjalnie władze Uzbekistanu podają powody natury technicznej. Także Kirgistan na razie zawiesił realizację swojej części. Według źródeł kirgiskich toczą się w tej kwestii jeszcze rozmowy. Władze Kirgistanu oczekują, że Pekin dokona szacunku całkowitego kosztu tego projektu. Wówczas mogą rozpocząć się prace nad jego realizacją. Budowa odcinka D na terytorium Tadżykistanu już się rozpoczęła22. Obecnie stanowi ona największą chińską inwestycję w tym kraju. Cały odcinek D gazociągu ma mieć długość 1 tys. km. Koszt prac na terytorium Uzbekistanu szacuje się na 800 mln dolarów. Kirgistan i Tadżykistan oczekują, że zbudowany gazociąg pozwoli im czerpać znaczące opłaty tranzytowe za gaz ziemny. W przypadku Kirgistanu mówi się nawet o kwocie 1 mld dolarów rocznie.

 Korytarz Chiny–Azja Centralna–Azja Zachodnia. Korytarz stanowi integralną część projektu Nowego Jedwabnego Szlaku i biegnie z chińskiego Xinjiangu przez graniczącą z Kazachstanem miejscowość Alaszanku, a następnie łączy się z sieciami kolejowymi Azji Centralnej i Zachodniej. W dalszym etapie korytarz biegnie w kierunku Zatoki Perskiej, Morza Śródziemnego oraz Półwyspu Arabskiego. Korytarz ten obejmuje pięć państw Azji Centralnej, a także Iran i Turcję (Azję Zachodnią)23.

 Linia kolejowa Chiny–Kirgistan–Uzbekistan. Projekt nawiązuje do wcześniejszego planu budowy szybkiej linii kolejowej łączącej miejscowości Kaszgar/Kaszi w Xinjiangu z miastem Osz w południowym Kirgistanie i Andiżan we wschodniej części Uzbekistanu. Władze Kirgistanu zapowiedziały, że budowa odcinka linii kolejowej po stronie kirgiskiej rozpocznie się w 2016 r. We wrześniu 2015 r. władze Uzbekistanu oświadczyły, że ukończyły już 104 km odcinka połączenia kolejowego (ze 129 km) na swoim terytorium. jednak zauważalny jest brak zdecydowania władz kirgiskich w implementacji swojej części połączenia kolejowego. Pod koniec 2013 r. prezydent Ałmazbek Atambajew twierdził, że projekt ten nie przyniesie dużych korzyści

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 95 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 dla Kirgistanu i jest korzystniejszy dla państw sąsiadujących (mimo że w 2012 r. postrzegał tę inwestycję za najważniejszy projekt infrastrukturalny dla Kirgistanu). Linia kolejowa Chiny–Kirgistan–Uzbekistan byłaby najkrótszym połączeniem kolejowym łączącym nowoczesną „fabrykę świata" (Chiny) z Bliskim Wschodem i dużym europejskim rynkiem24. Obecnie istnieje już linia kolejowa Uzbekistan–Turkmenistan– Iran. Według szacunków kirgiskich władz budowa odcinka kolei będzie wymagała stworzenia 30 tys. tymczasowych miejsc pracy, zaś po zakończeniu budowy 3 tys. stałych miejsc pracy. Ponadto władze Kirgistanu szacują, że mogą uzyskiwać przychody roczne z tytułu tranzytu w wysokości 200 mln dolarów. Regionalni obserwatorzy uważają, że opóźnienia Kirgistanu w budowie swojego odcinka są wynikiem strategii władz tego kraju, które chcą w ten sposób uzyskać większe ustępstwa ze strony Chin.

W Azji Centralnej obserwuje się tendencję do określania realizowanych projektów przez chińskich biurokratów i przedsiębiorców na tym obszarze jako część Nowego Jedwabnego Szlaku. Początkowe rozmowy dotyczyły głównie projektów infrastrukturalnych i eksportu nadmiaru mocy produkcyjnych w chińskim sektorze przemysłowym.

We wrześniu 2013 r., przed szczytem Szanghajskiej Organizacji Współpracy, przewodniczący ChRL Xi Jinping podjął istotne decyzje wobec Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu. W stosunku do Kirgistanu zdecydowano o ustanowieniu strategicznego partnerstwa (wcześniej w 2013 r. także z Tadżykistanem, a w 2014 r. z Turkmenistanem) oraz sfinansowaniu w kwocie 3 mld dolarów projektów energetycznych związanych z budową odcinka gazociągu biegnącego z Kirgistanu do Chin o długości 225 km25. W przypadku Turkmenistanu rozpoczęto pierwszą fazę produkcji gazu ziemnego z pola gazowego Galkynysz. W ramach podpisanej umowy o partnerstwie strategicznym Pekin i Aszchabad zobowiązały się do współpracy „we wszystkich dziedzinach”. W sferze politycznej oznacza to ścisłą koordynację działań na najwyższych szczeblach, wzajemne zaufanie, niemieszanie się w sprawy wewnętrzne innego państwa oraz przestrzeganie międzynarodowych norm i umów26. W sferze gospodarczej strony zobowiązały się do promowania wspólnego rozwoju, integracji gospodarczej, uzupełniania się, prowadzenia współpracy w zakresie inwestycji, finansów, uprzemysłowienia oraz intensyfikacji transgranicznego handlu. W sferze bezpieczeństwa partnerstwo strategiczne oznacza popieranie zasady „jednych Chin”, zwalczanie terroryzmu oraz wspólne działania na rzecz rozwiązywana problemów regionalnych i globalnych w zakresie bezpieczeństwa.

Kirgistan w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku intensyfikuje współpracę z Chinami w trzech sferach: budowania linii kolejowych, infrastruktury drogowej i przejmowania nadwyżek produkcyjnych z Chin.

Chiny były często krytykowane za sprowadzanie swojego personelu i sprzętu do realizacji projektów w Azji Centralnej. W ostatnim czasie pojawiają się jednak opinie, że

96 | Marek Borys

chińskie firmy realizujące projekty w Azji Centralnej w coraz większym stopniu zatrudniają lokalną siłę roboczą27. Dotyczy to szczególnie pracowników fizycznych, osób do wykonywania prac biurowych i tłumaczeniowych. Gorzej wygląda sytuacja przy stanowiskach wymagających umiejętności technicznych czy zarządzania (choć niektóre chińskie firmy, jak np. Huawei, oferują takie możliwości). Zatrudnianie lokalnych pracowników przez chińskie koncerny jest coraz częstszą praktyką, która korzystnie odbija się na wizerunku danej firmy oraz odpowiada na zarzuty, jakie pojawiały się w ostatnich latach. Przykładowo gdy w styczniu 2014 r. chiński koncern Zhongda otworzył rafinerię ropy naftowej w Karabałta w Kirgistanie, natychmiast pojawiły się zarzuty, że zaangażowanie chińskich firm nie przynosi dostatecznych korzyści dla lokalnej społeczności, a do tego wiąże się z zanieczyszczeniem środowiska. Niewykluczone, że inicjatorami protestów byli kirgiscy politycy, którzy starają się wykorzystywać manifestacje jako element gry politycznej wobec Chin. W momencie rozpoczęcia budowy rafinerii w Karabałta w 2013 r. procentowy stosunek pracowników lokalnych do chińskich wynosił 30 do 70. Jednak już w 2015 r. stosunek ten zmienił się na korzyść lokalnych pracowników i wyniósł 70 do 30.

W praktyce tylko niektóre zarządy chińskich koncernów potwierdzają chęć przestrzegania przepisów i stosowanie się do minimalnych kwot zatrudniania lokalnych pracowników. Chińska siła robocza jest szczególnie widoczna w Kirgistanie i Tadżykistanie. W Kirgistanie przy budowie dwóch dróg (BHP-Sarytash-Irkeshtam i Biszkek-Naryn-Torugart) – częściowo finansowanych przez Chiny – 30 proc. stanowili miejscowi pracownicy, zaś 70 proc. chińscy robotnicy. Ponadto 60 proc. surowców potrzebnych do realizacji projektów drogowych było importowanych.

W Azji Centralnej pod względem zatrudniania lokalnych pracowników najbardziej krytykowane są chińskie korporacje budowlane28. Od pewnego czasu wiele chińskich firm z tej branży, w tym China Road and Bridge Corporation (CRBC), rywalizuje w przetargach w Azji Centralnej, rozszerzając oferty dotyczące spraw socjalnych, w tym zatrudniania lokalnej siły roboczej. Kirgiski personel pracujący w CRBC na północy Kirgistanu potwierdza, że korporacja zatrudnia wielu lokalnych pracowników.

Chiny w Azji Centralnej są krytykowane za brak przejrzystości w udzielaniu kredytów. Jest to ważne, gdyż Pekin jest jednym z głównym pożyczkodawców w regionie. Przykładowo Export-Import Bank of China był największym wierzycielem Kirgistanu pod koniec 2015 r. Zadłużenie wobec chińskiego banku wynosiło 1,3 mld dolarów, zaś całe zadłużenie zewnętrzne Kirgistanu 3,6 mld dolarów29. Chińskie przedsiębiorstwa (zresztą nie tylko chińskie) są również często oskarżane o brak transparentności przy prowadzonych operacjach w Azji Centralnej. Szczególnie dotyczy to chińskich koncernów działających w sektorze ropy naftowej i gazu ziemnego.

W ramach implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku Chiny i Kirgistan prowadzą rozmowy w sprawie relokacji 40 chińskich fabryk do Kirgistanu30. Proces przeniesienia

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 97 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 chińskich fabryk ma odbywać się w ramach implementacji Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku. Zagadnienie to zostało po raz pierwszy poruszone podczas wizyty premiera Kirgistanu Temira Sariewa w Chinach w grudniu 2015 r. Rząd kirgiski wyszedł z inicjatywą relokowania nadmiernych zdolności produkcyjnych Chin do siebie, gdyż uważa, że przyczyni się to do uprzemysłowienia kraju i zwiększenia zdolności eksportowych lokalnych gospodarek. Z kolei kirgiskie społeczeństwo obawia się zaostrzenia chińskiej ekspansji. Władze w Biszkeku już wyselekcjonowały podupadające rodzime firmy, które zostaną przejęte przez Chiny. W celu ochrony interesów kraju kirgiskie władze postawiły Chińczykom warunki. Dotyczą one m.in.: gwarancji zatrudnienia 80 proc. kirgiskich pracowników w przejmowanych zakładach i minimalizacji szkód wyrządzanych środowisku naturalnemu.

Kirgiskie Ministerstwo Gospodarki wskazuje korzyści, na jakie mogą liczyć chińscy inwestorzy. Dotyczą one liberalnych ram prawnych, korzystnego systemu podatkowego, taniej energii elektrycznej oraz taniej siły roboczej. Ponadto Ministerstwo Finansów spodziewa się, że relokacja chińskich fabryk do Kirgistanu wpłynie korzystnie na kirgiską gospodarkę, przyczyniając się do zwiększenia wpływów z podatków i tworzenia nowych miejsc pracy. Pekin oficjalnie zgodził się na relokację swoich przedsiębiorstw do Kirgistanu podczas wizyty ministra spraw zagranicznych ChRL Wang Yi w Biszkeku 22 maja 2016 r. Wang spotkał się z prezydentem Kirgistanu Ałmazbekiem Atambajewem i został odznaczony Orderem „Danaker" za wkład we wzmacnianie stosunków dwustronnych, a także rolę Chin w udanej budowie elektrowni wodnych Kemin oraz Datka.

O ile rząd kirgiski pozytywnie podchodzi do relokacji chińskich fabryk, o tyle przedstawiciele kirgiskiego parlamentu są sceptyczni. Jako główne zastrzeżenia są wysuwane obawy o pogorszenie stanu środowiska naturalnego, pogłębienie zjawiska korupcji i wzrost nielegalnej imigracji z Chin do Kirgistanu. Według nieoficjalnych źródeł w Kirgistanie pracuje prawdopodobnie ok. 300 tys. nielegalnych imigrantów z Chin.

W związku z planami relokacji chińskich fabryk i tworzenia nowych miejsc pracy nie słabną obawy dotyczące ekspansji chińskiej w Kirgistanie. W 2014 r. działacze ruchu Koalicji Nowej Generacji (ang. New Generation Coalition) organizowali protesty przeciwko polityce imigracyjnej rządu, która w opinii protestujących nie zapobiega nielegalnej imigracji chińskiej. Ponadto podnoszono zarzut, że większość chińskich pracowników ma wyższe płace niż lokalna ludność. Upolitycznienie powyższych kwestii może doprowadzić do pogłębienia niezadowolenia społecznego, wybuchów kolejnych protestów, przestojów produkcyjnych w chińskich zakładach czy nawet aktów sabotażu (np. odcięcia energii elektrycznej w chińskich fabrykach). Uważa się, że partie opozycyjne mogą próbować zyskiwać poparcie społeczne, wykorzystując niezadowolenie ludności.

98 | Marek Borys

Istnieją obawy, że w ramach wysiłków na rzecz poprawy stanu środowiska naturalnego Chiny zamierzają przenosić swoje fabryki (m.in. z prowincji Hebei, która uchodzi za jeden z najbardziej zanieczyszczonych regionów Chin) do innych państw. Projekty oficjalne realizowane w ramach Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku mogą spotkać się z niezadowoleniem lokalnych społeczności w Kirgistanie, które obawiają się degradacji środowiska wywołanej przez chińskie podmioty.

W związku z powyższym niektóre chińskie inwestycje w Kirgistanie są obwarowane zobowiązaniem do używania najnowszej technologii i budowy według standardów pozwalających na minimalizację zanieczyszczania środowiska. Przykładem jest rozpoczęta w sierpniu 2014 r. budowa największej fabryki cementowej w Kemin, 13 km na wschód od Biszkeku przez chiński koncern ZETH-Cement31. Chińska inwestycja przewiduje początkowe finansowanie w kwocie 70 mln dolarów. Cementowania ta ma pokrywać potrzeby Kirgistanu, nadwyżki produkcyjne zaś mają być eksportowane do innych krajów regionu, w tym szczególnie do Kazachstanu.

Zaangażowanie Chin w Azji Centralnej przyczynia się w dużym stopniu do utrzymywania rozbudowanej sieci handlowej, która nie tylko zapewnia niskie koszty produkowanych wyrobów, ale także pozwala na zatrudnienie setek tysięcy handlowców pracujących na własny rachunek w regionie32. Pod tym względem Kirgistan odgrywa istotną rolę, gdyż stał się hubem w imporcie produktów z Chin do Azji Centralnej. W kontekście chińskiej inicjatywy Nowego Jedwabnego Szlaku na znaczeniu powinny zyskać kirgiskie bazary, w tym największe z nich: Dordoy i Karasuu. Szacuje się, że ok. 80 proc. towarów sprzedawanych na tych rynkach jest produkowanych w Chinach. Są one importowane przez osoby samozatrudnione działające indywidualnie lub w małych, spersonalizowanych sieciach handlowych. Z badań przeprowadzonych przez H.K. Karrara wynika, że kupcy na bazarach nie mają poczucia, aby import z Chin niszczył lokalną produkcję. Bazary stanowią dla wielu ludzi z Azji Centralnej zatrudnienia szansę na znalezienie pracy, gdyż w innych sektorach gospodarki perspektywy są ograniczone.

Współpraca chińsko-kirgiska obejmuje również budowę elektrowni wodnych. W kwietniu 2016 r. kirgiski wicepremier Oleg Pankratov spotkał się z przedstawicielami chińskiej korporacji China’s State Power Investment Corporation w celu omówienia planu budowy kaskady czterech elektrowni wodnych na rzece Naryn33. Kirgizi zerwali umowę z rosyjskimi spółkami, które miały uczestniczyć w dwóch projektach budowy hydroelektrowni. Obecnie Chiny mają przejąć realizację tego projektu. Warunki umowy nie są jeszcze znane.

Innym elementem „eksportowanym” przez Chiny do Kirgistanu w ramach inicjatywy Nowego Jedwabnego Szlaku są technologie rolnicze, w tym przykładowo technologia uprawy bawełny34.

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 99 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Ważne chińskie inwestycje w Tadżykistanie dotyczą budowy dróg i cementowni. Chiński koncern CNPC zobowiązał się zainwestować 3,2 mld dolarów w budowę odcinka gazociągu biegnącego przez terytorium Tadżykistanu. Jedną z najnowszych inicjatyw Chin w tym państwie jest rozpoczęcie budowy zakładu przetwórstwa metali w mieście Istiklol (północny Tadżykistan)35. Projekt jest finansowany przez stronę chińską (200 mln dolarów). Ponadto w planie jest budowa tadżycko-chińskiej strefy przemysłowej o powierzchni 70 hektarów w Istiqlol. Na początku 2016 r. rząd Tadżykistanu ogłosił, że Chiny planują przeznaczyć 500 mln dolarów na budowę siedmiu przedsiębiorstw przemysłowych w tej strefie. Z kolei w grudniu 2016 r. Duszanbe zatwierdziło umowę dotyczącą przejęcia przez chińskiego inwestora Henan Zhong-Ya Holding Group tadżyckiej fabryki nawozów (OAO Azot)36, która od 2014 r. nie prowadziła działalności. W ciągu następnych trzech lat chiński inwestor ma zainwestować w ten zakład 300 mln dolarów. Ponadto fabryka będzie przez następne sześć lat zwolniona z podatków, co ma przyczynić się do odbudowania jej rentowności. Według umowy przez pierwsze 10 lat udziały chińskie w tym zakładzie mają wynosić 51 proc., pozostałe należą do rządu tadżyckiego. Generalnym dyrektorem zakładu ma być przedstawiciel Chin. Według umowy 30 proc. zysków ma iść na konto państwa tadżyckiego, reszta dla inwestora chińskiego. Ponadto rząd tadżycki stawia warunek, że połowę pracowników na początku działania fabryki mają stanowić obywatele Tadżykistanu. Liczba ta powinna wzrosnąć do 90 proc. w ciągu 18 miesięcy.

W 2016 r. chiński producent urządzeń energetycznych TBEA zawarł umowę z Tadżykistanem. Według umowy TBEA ma być głównym źródłem zasilania tadżyckiej stolicy Duszanbe37. W ramach projektu stolica Tadżykistanu ma otrzymywać 60 proc. energii, a także usługi ogrzewcze. Całkowita moc zainstalowana ma wynieść 400 MW i generować energię elektryczną wielkości 9,6 mln kWh dziennie. Umowa również przewiduje zatrudnienie 700 lokalnych pracowników.

Warto odnotować, że we wrześniu 2015 r. Chiny i Tadżykistan podpisały umowę w sprawie swapu walutowego o wartości 500 mln dolarów38. W ten sposób Pekin chce wspierać tadżycką walutę przed zawirowaniami rynkowymi, wspierać spłacanie deficytu Tadżykistanu, pomagać w rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw tadżyckich, które stanowią źródło utrzymania dla połowy siły roboczej tego kraju. Jest to dalsze działanie Chin służące zwiększeniu wpływu na tadżycką gospodarkę. Państwo Środka już jest największym inwestorem i głównym partnerem handlowym Tadżykistanu. Wcześniej chińscy inwestorzy obiecali zainwestować w tym kraju 6 mld dolarów w ciągu następnych trzech lat. Warto zauważyć, że PKB Tadżykistanu w 2014 r. nie przekroczyło 8,5 mld dolarów.

Export-Import Bank of China zachęca Tadżykistan do korzystania z nisko oprocentowanych kredytów w tym banku. Kredyty udzielane przez Chiny w Tadżykistanie i Kirgistanie, nawet o niskim oprocentowaniu, budzą wątpliwości jeśli chodzi o ich spłacalność. Chiny starają się tak zabezpieczać udzielane kredyty, aby

100 | Marek Borys

w sytuacji braku spłaty gotówką uzyskać w zamian dostęp do surowców w krajach Azji Centralnej.

Także w odniesieniu do Tadżykistanu pojawiają się informacje, zgodnie z którymi przy chińskich inwestycjach zatrudnianych jest coraz więcej miejscowych pracowników. Na przykład chińskie przedsiębiorstwo Xinjiang Zhongtai oferuje zatrudnienie ponad 3 tys. lokalnych pracowników w parku tekstylnym, który jest w trakcie budowy w Dangarze w Tadżykistanie. Podobne zapewnienia ze strony chińskich firm pojawiają się przy realizacji projektów, takich jak budowa cementowni, przedsiębiorstw górniczych czy rafinerii itp 39 . Przykładowo chińskie przedsiębiorstwo państwowe Yanjin (SOE) realizowało projekt pomocowy w miejscowości Nurek dotyczący budowy dwóch szkół. Według zeznań osób trzecich przy budowie zatrudnieni byli tadżyccy pracownicy, ale w skład kadry kierowniczej i personelu technicznego wchodzili tylko Chińczycy.

Podobny trend obserwuje się w tadżyckim sektorze rolniczym. Naoczni świadkowie (obserwujący działalność Chińczyków zimą 2014–2015) potwierdzają, że kilka firm chińskich wymienia pracowników lokalnych ze znajomością języka rosyjskiego na pracowników lokalnych znających język chiński. W regionie można często spotkać osoby zatrudnione do prac biurowych w chińskich firmach bądź na stanowiskach tłumaczy władających językiem chińskim.

O rosnących wpływach Chin w Tadżykistanie świadczy napływ chińskich pracowników, przedsiębiorców i pieniędzy40. Chiny rozszerzają swoje wpływy finansowe w różnych sektorach tadżyckiej gospodarki. Wykupywane są przedsiębiorstwa przemysłowe, przejmowana kontrola nad ziemią uprawną. Na poziomie lokalnym dochodzi również do konfliktów między Chińczykami a Tadżykami. Zdarza się, że chińscy właściciele dzierżawiący ziemię od państwa zatrudniają tadżyckich pracowników, którzy są gorzej traktowani i opłacani niż chińscy.

Ważnym momentem w kontekście współpracy Chin z Turkmenistanem na rzecz implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku było otwarcie ostatniego połączenia transnarodowego korytarza kolejowego Kazachstan–Turkmenistan–Iran w grudniu 2014 r. Celem tego projektu jest zapewnienie wygodnego i ekonomiczne opłacalnego transportu towarów z Europy do Azji Centralnej, Azji Południowej i Bliskiego Wschodu. Uruchomienie tego połączenia jest również istotne z uwagi na jego podłączenie do sieci transportowej Wschód–Zachód (East–West Transport Network), tj. transkontynentalnej trasy Chiny–Azja Centralna–Kaukaz–Europa, która przebiega przez Turkmenistan i Morze Kaspijskie. W lutym 2016 r. pierwszy pociąg towarowy z 32 kontenerami zawierającymi towary z Chin przebył trasę ze wschodniej chińskiej prowincji Zhejiang, przejeżdżając przez terytorium Kazachstanu i Turkmenistanu, do Iranu. Podróż trwała 14 dni, a przebyty odcinek wyniósł 10 tys. km. Drogą morską podróż z chińskiego portu w Szanghaju do irańskiego portu w Bander Abbas trwałaby 45 dni. Turkmenistan deklaruje chęć wykorzystywania potencjału, jaki tkwi w możliwościach tranzytowych

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 101 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Azji Centralnej. Z chińskiego punktu widzenia połączenie kolejowe Chiny–Kazachstan– Turkmenistan–Iran stanowi część projektu Nowego Jedwabnego Szlaku41. Iran liczy, że dzięki temu projektowi stanie się regionalnym centrum kolejowym. Ponadto władze irańskie widzą potencjał w połączeniu się z transkaspijską trasą tranzytową, która jest przedstawiana przez Kazachstan, Azerbejdżan, Gruzję i Ukrainę jako następny korytarz do Europy. Pekin zaś dostrzega w tym połączeniu kolejowym następną trasę, przez Iran, uzyskania dostępu do rynku europejskiego.

Ważną rolę w połączeniu Chin i Turkmenistanu ma również odgrywać planowane połączenie kolejowe Turkmenistan–Afganistan–Tadżykistan (TAT). Budowa połączenia kolejowego TAT została zainaugurowana w czerwcu 2013 r. Celem tego projektu jest połączenie drogą kolejową Azji Centralnej z Oceanem Indyjskim. W ten sposób rynki Azji Centralnej mają uzyskać dostęp do rynków globalnych. Budowa połączenia kolejowego o długości 635 km ma kosztować ok. 2 mld dolarów42. Turkmenistan w implementacji tego projektu widzi szansę na uzyskanie dostępu do rozległej sieci kolejowej w Chinach i innych państw rozwijających się w regionie Azji i Pacyfiku. W listopadzie 2016 r. Turkmenistan zakończył budowę odcinka łączącego go z Afganistanem. Włączenie się Tadżykistanu do tej inicjatywy umożliwiłoby mu uniezależnienie się od infrastruktury tranzytowej Uzbekistanu. Jednak jak dotąd Tadżykistan nie rozpoczął prac nad swoją częścią połączenia kolejowego, uzależniając to od postępu prac w Afganistanie. Z kolei pogorszenie sytuacji bezpieczeństwa w północnej części Afganistanu nie pozwala władzom tego kraju rozpocząć budowy swojego odcinka połączenia kolejowego. W zaistniałej sytuacji Chiny wyraziły chęć włączenia się do projektu TAT na późniejszym etapie.

Turkmenistan podchodzi z entuzjazmem do rozwoju eurazjatyckich połączeń kolejowych 43 . Specjaliści z Turkmeńskiego Instytutu Planowania i Rozwoju Strategicznego prognozują, że połączenia Kazachstan–Turkmenistan–Iran oraz Turkmenistan–Afganistan–Tadżykistan przyczynią się do zwiększenia tranzytu towarów przez ten kraj o 25 mln ton rocznie.

Chiński koncern CNPC jest jedyną zagraniczną firmą, która ma bezpośredni dostęp do pól gazowych Turkmenistanu, w tym do pola gazowego Galkynysz. Część ekspertów twierdzi, że ekspansja energetyczna Pekinu w Turkmenistanie wpisuje się w realizację Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku. Ostrzegają oni, że Turkmenistan w sektorze energii staje się zbyt zależny od Chin.

W związku z pojawiającymi się niepokojami w państwach centralnoazjatyckich dotyczącymi zatrudniania przez chińskie koncerny i przedsiębiorstwa swoich pracowników, niektóre państwa regionu (np. Turkmenistan i Uzbekistan) wprowadziły limity zatrudniania 44 . Turkmenistan wymaga, aby przy chińskich projektach zatrudnianych było przynamniej 70 proc. pracowników tego kraju.

102 | Marek Borys

W kontekście chińskiego zaangażowania inwestycyjnego w Azji Centralnej warto zwrócić uwagę na rolę Azjatyckiego Banku Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB). Bank do tej pory dwa razy zaprezentował zestawy projektów, które zamierza finansować 45 Wśród ogłoszonych projektów wskazano m.in. udzielenie kredytu w wysokości 27,5 mln dolarów na rzecz poprawy dróg przygranicznych na odcinku Duszanbe–Uzbekistan (Dushanbe-Uzbekistan Border Road Improvement Project) w Tadżykistanie. Projekt ten jest współfinansowany z Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju. 75 proc. dotychczasowych projektów finansowanych przez AIIB ukierunkowanych jest na realizację chińskich wizji gospodarczych, w tym projekty realizowane w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku46. To może świadczyć o tym, że AIIB jest narzędziem w realizacji Nowego Jedwabnego Szlaku. Należy dodać, że podstawowym narzędziem finansującym przedsięwzięcia w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku jest Fundusz Jedwabnego Szlaku.

4. Xinjiang jako pomost w relacjach z Azją Centralną w ramach koncepcji Nowego Jedwabnego Szlaku

Ujgurski Region Autonomiczny Xinjiang ma odgrywać ważną rolę przy implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku. Pod jego auspicjami główne firmy energetyczne Xinjiangu intensyfikują relacje handlowe Chin z Azją Centralną w zakresie energetyki47. Od 2014 r. Xinjiang jest promowany jako jeden z siedmiu ośrodków krajowych w dziedzinie rozwoju chińskiej energetyki wiatrowej. W 2015 r. chińska firma Goldwind, działająca w Xinjiangu w sektorze produkcji turbin wiatrowych, zdobyła kontrakty na budowę elektrowni wiatrowych w całej Azji Centralnej. Ponadto w 2015 r. koncern Tebian Electric Apparatus Stock Company, jeden z większych koncernów specjalizujących się w produkcji transformatorów, także działający w Xinjiangu, ogłosił plany budowy elektroenergetycznych linii przesyłowych w Kirgistanie i elektrowni w Tadżykistanie. Chiński przywódca Xi Jinping nazywa elektrownię w Tadżykistanie symbolem rosnącej „przyjaźni" między Chinami i Tadżykistanem, podkreślając znaczenie Xinjiangu dla implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku.

Kierownictwo Komunistycznej Partii Chin w Xinjiangu reprezentuje władze centralne w kontaktach z Azją Centralną. Zhang Chunxian, sekretarz KPCh w Xinjiangu, sformalizował partnerstwa handlowe z Tadżykistanem i Kazachstanem, które zostały inicjowane przez Xi Jinpinga podczas jego wizyty w 2013 r. w Azji Centralnej. Partnerstwa te dotyczą umów w zakresie rolnictwa, infrastruktury i handlu z Tadżykistanem.

Obecnie ok. 78 proc. eksportu Xinjiangu jest skierowane do państw Azji Centralnej48. W założeniach chińskiej strategii intensyfikacja powiązań gospodarczych Xinjiangu z Azją Centralną ma przyczynić się do poprawy sytuacji Ujgurów i stabilizacji tej prowincji. Zakłada się, że stolica Xinjiangu, Urumczi, może być przekształcona w regionalne centrum, w tym także finansowe. Jak dotąd w Xinjiangu zainwestowano

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 103 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 ponad 91 mld dolarów w projekty infrastrukturalne mające wspierać rozwój handlu. W zamierzeniu chińskich władz Xinjiang ma stać się regionalnym centrum transportowym w ramach „Jednego Pasa, Jednego Szlaku”, otwierającym połączenia z miastami w Azji Centralnej, Zachodniej, Południowej, a także Rosji i innych państw. Według danych Xinjiang Development and Reform Commission środkowy szlak transportowy w Xinjiangu już jest otwarty i funkcjonuje, wymaga tylko dalszych ulepszeń. Pozostałe szlaki transportowe na obszarze Xinjiang mają zostać uruchomione w ramach 13. Planu Pięcioletniego (2016–2020). transportowe dzięki połączeniom transportowym Xinjiang ma stać się składem i centrum dystrybucyjnym dla towarów przechodzących przez Azję Centralną i Chiny.

Tym, co stawia pod znakiem zapytania chińską wizję rozwoju regionu i związane z nimi projekty, jest fakt, że od ogłoszenia inicjatywy Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku zmiany obserwuje się zmianę dynamiki obrotów handlowych Xinjiangu z Azją Centralną49. W 2015 r. spadek wymiany handlowej Xinjiangu z Azją Centralną był większy niż w przypadku całościowych obrotów handlowych Chin z regionem. Xinjiang odnotował spadek wymiany handlowej z każdym państwem Azji Centralnej poza Turkmenistanem, co jest związane z budową nowego odcinka gazociągu w regionie.

Także Rada Gospodarczo-Handlowa Hongkongu (HTDC) poinformowała, że po wielu latach wzrostu w 2015 r. eksport z Xinjiangu do Azji Centralnej odnotował spadek o 25,4 proc. w porównaniu do poprzedniego roku50. Przykładowo eksport Xinjiangu do Kirgistanu obniżył się o 21,2 proc., co wynikało ze spadku popytu w tym kraju. Tym, co negatywnie odbiło się na sytuacji gospodarek Azji Centralnej, był spadek cen ropy i innych surowców. Ponadto znaczny spadek wartości waluty w państwach regionu osłabił ich siłę nabywczą.

5. Wyzwania i zagrożenia dla implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku w Azji Centralnej

Istnieje szereg czynników, które mogą komplikować realizację chińskich projektów infrastrukturalnych w Azji Centralnej51. Szczególne znaczenie może mieć rozwój sytuacji społeczno-politycznej w państwach centralnoazjatyckich oraz wzrost zagrożeń terrorystycznych z zewnątrz. Zagrożenia wewnętrzne w państwach centralnoazjatyckich dotyczą przede wszystkim napięć etnicznych. W przypadku zagrożeń zewnętrznych należy brać pod uwagę działalność ugrupowań islamskich na peryferiach Azji Centralnej (Iran, Afganistan, Pakistan). Ważnym wyzwaniem jest także problem zarządzania projektami w Azji Centralnej.

Zagrożenia zewnętrzne wobec Azji Centralnej są związane z rosnącą aktywnością ugrupowań terrorystycznych i różnego rodzaju ruchów powstańczych. Tzw. Państwo Islamskie (ISIS) otrzymało przyrzeczenie lojalności z frakcji talibów i Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IRU). Uważa się, że IRU prawdopodobnie stracił setki rekrutów z Azji

104 | Marek Borys

Centralnej na rzecz ISIS ze względu na popularność dżihadu w Syrii i łatwości podróży do Syrii przez Turcję. Istnieje ryzyko, że ISIS zaktywizuje działalność w Azji Centralnej w ramach propagowania idei „Wilayat Khorasan" (Afganistan, Azja Centralna i Xinjiang). Innym zagrożeniem jest możliwość „odrodzenia się” Islamskiej Partii Turkiestanu (TIP), znanej również pod nazwą Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu (ETIM), która posiada bazy logistyczne w Turcji, kontakty z bojownikami i zwolennikami ISIS oraz filiami al-Kaidy działającymi w Syrii i Azji Południowo-Wschodniej. Wzrost zagrożenia ze strony TIP może negatywnie rzutować na chińskie interesy za granicą oraz sytuację w Xinjiangu, co jest związane z Ujgurami. Od 2013 r. na znaczeniu ponownie zyskują ujgurscy rebelianci w Xinjiangu i na terytorium wschodnich Chin. Doroczny raport dla amerykańskiego Kongresu na temat stosunków Chin i Azji Centralnej zwraca uwagę, że polityka Chin ukierunkowana na integrację z Xinjiangiem jest bardzo represyjna (wręcz brutalna), alienuje Ujgurów i ponadto zaostrza napięcie etniczne na tym obszarze52. Uważa się, że polityka Pekinu przyczynia się do pogłębiania nieufności między Ujgurami a ludnością Han.

16 grudnia 2014 r. przebywający w Astanie premier Chin Li Keqiang wysunął propozycję, aby Szanghajska Organizacja Współpracy (SOW) stała się „strażnikiem Eurazji”. Zdaniem ekspertów ten pomysł powiązany jest z obawami Chin wobec kwestii bezpieczeństwa w zakresie implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku53.

Przy realizacji Nowego Jedwabnego Szlaku Chiny muszą liczyć się wyzwaniami w wymiarze politycznym i geopolitycznym. 30 sierpnia 2016 r. doszło do samobójczego ataku na ambasadę Chin w Kirgistanie. Był to pierwszy taki przypadek w Azji Centralnej. Kirgiskie służby bezpieczeństwa przypisują przeprowadzenie ataku bojówkarzom ujgurskim. Choć wydarzenie to pokazało, że chińskie interesy w regionie mogą być zagrożone, to ChRL nie zamierza zmniejszać aktywności w Azji Centralnej. W następnych latach Pekin pozostanie głównym partnerem gospodarczym Azji Centralnej54. Oczekuje się, że projekty realizowane w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku przyczynią się do zwiększania bezpieczeństwa w regionie.

Pekin obawia się pogłębienia niestabilności w Afganistanie, co może oddziaływać na inne państwa regionu. Z tego powodu chińskie władze wspierają Tadżykistan, Kirgistan i Turkmenistan w kwestiach bezpieczeństwa. W 2013 r. pojawiły się informacje, że Chiny przekazały Turkmenistanowi swój system obrony przeciwlotniczej HQ-9 w ramach rozliczenia za dostawy gazu ziemnego. W sierpniu 2016 r. Chiny podpisały wspólną deklarację w sprawie utworzenia koordynacyjnej grupy antyterrorystycznej z udziałem Pakistanu, Afganistanu i Tadżykistanu55. Współpraca ta ma być realizowana w ramach tzw. Czterostronnego mechanizmu współpracy i koordynacji (ang. Quadrilateral Cooperation and Coordination Mechanism), a jej celem ma być współpraca między państwami członkowskimi w sferze przeciwdziałania rozprzestrzeniania się terroryzmu oraz współpraca wywiadowcza. Powołanie grupy antyterrorystycznej pokazuje, że Chiny wychodzą z inicjatywą w kwestii bezpieczeństwa

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 105 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 w Azji Centralnej, gdyż obawiają się napięć i kryzysów w regionie, w tym zwłaszcza działalności bojowników islamskich.

Wzrost chińskich wpływów w Azji Centralnej i państwach objętych Pasem Ekonomicznym Jedwabnego Szlaku wpisuje się w realizację szeregu celów bezpieczeństwa narodowego Chin56. Współpraca gospodarcza Chin, w tym szczególnie Xinjiangu z Azją Centralną, ma przyczynić się nie tylko do zacieśnienia stosunków z poszczególnymi państwami, lecz także do stabilizacji regionu. Chińskim władzom zależy na tym, aby państwa regionu przeciwdziałały powstawaniu ugrupowań o nastawieniu antychińskim. Współpraca z Azją Centralną służy również wzmacnianiu bezpieczeństwa energetycznego ChRL.

Przy realizacji projektów infrastrukturalnych w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku chińskie władze są narażone na rosnące nastroje antychińskie oraz regionalne podziały etniczne i społeczne. Społeczności lokalne w Azji Centralnej obawiają się, że chińskie wpływy w wymiarze gospodarczym przekształcą się we wpływy natury politycznej. Obawy chińskich analityków koncentrują się wokół problemów sukcesji przywództwa i stabilności politycznej w państwach regionu.

Projekty realizowane w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku będą narażone na wyzwania związane z zarządzaniem (governance) i powszechną korupcją w regionie. Według nieoficjalnych szacunków chińskich oficjeli straty w inwestycjach spowodowane powyższymi czynnikami mogą wynosić: 80 proc. w Pakistanie, 50 proc. w Birmie i 30 proc. w Azji Centralnej. Innym problemem jest uwikłanie szeregu finansowanych przez Chiny inwestycji infrastrukturalnych w lokalne napięcia etniczne57. Choć chińskie władze nie są zainteresowane angażowaniem się w konflikty wewnętrzne, to regionalni gracze polityczni starają się wciągać Chiny i chińskie przedsiębiorstwa w lokalne spory.

W 2015 r. Economist Intelligence Unit dokonała oceny ryzyka kredytowego w wymiarze operacyjnym w obszarze Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku i Morskiego Jedwabnego Szlaku XXI w.58 Według szacunków EIU najgorzej pod tym względem wypadają Afganistan i Irak, które są uwikłane w konflikty. Zgodnie z raportem EIU poważne ryzyka inwestycyjne związane z Nowym Jedwabnym Szlakiem czekają również chińskie firmy w Tadżykistanie.

Pytaniem otwartym pozostaje kwestia, czy realizacja nowych projektów dotyczących infrastruktury transportowej wpłynie na poprawienie efektywności procedur granicznych i na redukcję wysokich nieformalnych opłat i innych barier hamujących handel transgraniczny w Azji Centralnej. Jako szczególnie problematyczne wskazuje się przede wszystkim przeciągające się odprawy celne wynikające z powodów biurokratycznych, arbitralne konfiskaty towarów, częste zmiany w procedurach celnych bez uprzedniego powiadomienia, korzystanie z nadmiernej dokumentacji oraz brak odpowiednich protokołów, aby zapewnić dogodny proces odwołań59.

106 | Marek Borys

Inicjatywa Nowego Jedwabnego Szlaku niesie za sobą również implikacje geopolityczne dla regionu. Obecnie zarówno USA, jak i Rosja popierają chińską inicjatywę, ale z różnych przyczyn. Waszyngton postrzega chińską koncepcję jako instrument, który będzie promował szeroko pojętą infrastrukturę (ang. connectivity) w Azji Centralnej i oferował alternatywę dla rosyjskich projektów w regionie. Z kolei Kreml uważa Nowy Jedwabny Szlak i partnerstwo strategiczne z Chinami jako element przeciwdziałania wpływom Zachodu w regionie. W obecnych uwarunkowaniach Moskwa wydaje się akceptować chińskie plany w Azji Centralnej. Przedmiotem debat między Rosją a Chinami jest pozostaje kwestia tego, jak pogodzić chiński Nowy Jedwabny Szlak z rosyjskim projektem Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej.

6. Ocena korzyści ze współpracy między Chinami a państwami centralnoazjatyckimi

Społeczeństwa w państwach centralnoazjatyckich nadal nie widzą, jakie korzyści będą odnosić z implementacji projektów Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku w regionie 60. Pojawiają się obawy, że Nowy Jedwabny Szlak będzie przynosić korzyści tylko Chinom. Chodzi przede wszystkim o wykorzystanie tworzonych korytarzy gospodarczych do transportu surowców do Chin i wysyłania chińskich produktów przez Azję Centralną na inne rynki. Największe korzyści w Azji Centralnej ewentualnie mogą odnieść elity tych krajów, które negocjują warunki realizacji projektów z Chinami lub przedstawiciele najważniejszych przedsiębiorstw państwowych, które uczestniczą w implementacji projektów. Jeśli lokalne społeczności nie będą dostrzegać korzyści z chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku, to chińska strategia może być postrzegana przez społeczeństwa regionu jako projekt geopolityczny, za pomocą którego Pekin chce rozszerzyć wpływy w Azji Centralnej.

Plan działania (The Action Plan), który chiński rząd wydał w marcu 2015 r., określa cele projektu Nowego Jedwabnego Szlaku. Szczególnie zwraca się uwagę na rozwój transgranicznych stref współpracy gospodarczej oraz parków i klastrów przemysłowych, które mają służyć współpracy inwestycyjnej. Niektóre państwa Azji Centralnej posiadają specjalne strefy ekonomiczne, utworzone jeszcze przed ogłoszeniem Nowego Jedwabnego Szlaku. Uważa się, że w ramach inicjatywy „Jednego Pasa, Jednej Drogi” chińskie inwestycje w specjalnych strefach ekonomicznych państw Azji Centralnej będą realizowane w sposób bardziej zaplanowany i kompleksowy. Przewiduje się również, że Chiny zamierzają tworzyć strefy wolnego handlu w regionie.

Działania Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu w ostatnich trzech latach dowodzą, że państwa te chcą wykorzystać szanse obopólnie korzystnej współpracy z Chinami w ramach Pasa Ekonomicznego Jedwabnego Szlaku. Narodowe strategie rozwoju powyższych państw centralnoazjatyckich współgrają z celami chińskiego Nowego

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 107 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Jedwabnego Szlaku. Ponadto wszystkie omawiane państwa regionu są strategicznymi partnerami ChRL.

Chińskie interesy w Azji Centralnej dotyczą w szczególności kwestii bezpieczeństwa, co jest powiązane z utrzymaniem stabilności w chińskiej prowincji Xinjiang, graniczącej z Kirgistanem, Tadżykistanem i Kazachstanem. Tworzenie korytarzy gospodarczych do Azji Centralnej ma służyć promocji rozwoju Xinjiangu. Zaangażowania Chin w Azji Centralnej służy również zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego przez uzyskiwanie dostępu do tamtejszych surowców naturalnych, w tym szczególnie strategicznych ropy naftowej i gazu ziemnego.

W ramach Nowego Jedwabnego Szlaku Chiny realizują szereg ważnych projektów dotyczących Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu. Realizacja najważniejszych inicjatyw napotyka jednak szereg problemów. Zwłaszcza chińskie projekty infrastrukturalne stają się przedmiotem rozgrywek centralnoazjatyckich elit rządzących, które dążą do wynegocjowania jeszcze większych zysków z realizowanych przedsięwzięć.

Przez zaangażowanie w Azji Centralnej Chiny odgrywają pozytywną rolę w regionie61. Przede wszystkim przyczyniają się do transformacji gospodarek lokalnych w kierunku większego oparcia o usługi i nowe technologie oraz powstawania nowych miejsc pracy. Chińska obecność usprawnia włączanie państw regionu w rynek globalny. Szczególnie widać to na przykładzie Kirgistanu, w którym dużą rolę odgrywa reeksport chińskich towarów na rynki pozostałych państw Azji Centralnej, Rosji i w kierunku Bliskiego Wschodu.

Chiny są obecnie największym partnerem handlowym Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu oraz kluczowym inwestorem w tych państwach. Silna obecność Chin rodzi obawy o nadmierne uzależnienie się gospodarcze państw regionu od Pekinu. Także społeczności lokalne mają obawy wobec rosnących wpływów chińskich.

Jednym z ważniejszych trendów uwidaczniających się przy realizacji projektów Nowego Jedwabnego Szlaku w analizowanych państwach jest rosnący udział lokalnej siły roboczej. Chińskie władze i koncerny zaczynają dostrzegać korzyści wizerunkowe płynące z zatrudniania lokalnych pracowników. Ponadto chińskie koncerny są coraz bardziej konkurencyjne w zakresie oferowania programów socjalnych w stosunku do innych koncernów zagranicznych.

W społeczeństwach regionu padają zarzuty o brak transparentności umów zawieranych między centralnoazjatyckimi rządami a Chinami. W oczach mieszkańców kształt wielu umów sprzyja umacnianiu pozycji Pekinu i świadczy o słabej sile negocjacyjnej władz państwowych. Z uwagi na pojawiające się zarzuty państwa Azji Centralnej starają się bronić przed zawieraniem niekorzystnych umów z Chinami. Z tego względu na etapie

108 | Marek Borys

negocjacji coraz częściej proponowane są regulacje dotyczące zatrudniania lokalnych i chińskich pracowników czy klauzule o minimalizacji szkód dla środowisku.

Mocno dyskutowanym zagadnieniem, zwłaszcza w kontekście stosunków chińsko- kirgiskich, jest relokacja fabryk z Chin do Azji Centralnej. Fakt, że Chińczycy przenoszą stare i mało przydatne u siebie zakłady przemysłowe do państw regionu, wiąże się m.in. z problemem zanieczyszczeń środowiska. Należy mieć jednak świadomość, że kirgiskie władze popierają relokację chińskich fabryk, gdyż postrzegają to jako element uprzemysłowienia kraju. Rządzący Kirgistanem są również zainteresowani przejmowaniem przez Chińczyków stojących na krawędzi bankructwa kirgiskich zakładów przemysłowych.

Państwo Środka od dawna jest krytykowane w państwach centralnoazjatyckich za przekształcenie lokalnych gospodarek w bazy surowcowe i niszczenie struktury przemysłowej, która i tak jest słaba w Azji Centralnej. W ten sposób działalność chińskich koncernów przyczynia się do niszczenia miejsc pracy, co spotyka się czasem z ostrymi protestami wśród lokalnych społeczności, zwłaszcza w Kirgistanie i Tadżykistanie. Chińskie podmioty są oskarżane o prowadzenie polityki wyzysku, nadmiernej ekspansji, stosowanie praktyk korupcyjnych, sprowadzanie robotników kontraktowych z Chin kosztem zatrudniania lokalnej siły roboczej, szerzenia się nielegalnej imigracji i przejmowanie ziemi uprawnej. Turkmenistan jest przedstawiany jako przykład państwa coraz bardziej uzależnionego od chińskich kredytów i sprzedaży gazu ziemnego do Chin. Turkmeńskie władze mają problemy z dywersyfikacją głównego źródła dochodu, jakim jest eksport gazu ziemnego.

Jedną z kwestii budzących wątpliwości w sprawie implementacji Nowego Jedwabnego Szlaku jest fakt, że od czasów ogłoszenia tej inicjatywy odnotowuje się spadek obrotów handlowych chińskiej prowincji Xinjiang z Azją Centralną. Spadek był zauważalny szczególnie w 2015 r. – dynamika spadku wymiany handlowej Xinjiangu z Azją Centralną była większa niż całościowy wolumen obrotów handlowych Chin z regionem. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy było pogorszenie sytuacji gospodarczej państw regionu spowodowane spadkiem cen gazu ziemnego i ropy naftowej. Do tego odnotowano spadek wartości waluty, co przełożyło się na spadek siły nabywczej i odbiło na popycie konsumentów. Nie bez znaczenia było również spowolnienie gospodarcze w Chinach. Mimo pogorszenia się dynamiki obrotów handlowych Chin z państwami Azji Centralnej, Państwo Środka pozostaje najważniejszym partnerem handlowym Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu. Nie widać, aby w najbliższych latach pojawił się poważny konkurent, który mógłby zagrozić gospodarczej pozycji Chin w Azji Centralnej.

Implementacja Nowego Jedwabnego Szlaku w państwach centralnoazjatyckich będzie musiała sprostać szeregowi wyzwań i zagrożeń. Dotyczą one w szczególności specyfiki polityczno-społecznej w analizowanych krajach, kwestii bezpieczeństwa w regionie

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 109 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

(szczególnie na granicy turkmeńsko-afgańskiej i tadżycko-afgańskiej) oraz problemów jakości zarządzania projektami w regionie. Wyzwaniem będą również kwestie geopolityczne. Szczególnie dotyczy to pogodzenia realizacji rosyjskiego projektu integracyjnego, jakim jest rozwój Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, z założeniami chińskiego projektu geostrategicznego, jakim jest inicjatywa Nowy Jedwabnego Szlak.

7. Perspektywy dalszej współpracy

W najbliższej dekadzie Państwo Środka pozostanie głównym partnerem gospodarczym Kirgistanu, Tadżykistanu i Turkmenistanu. Wpływy gospodarcze Chin w państwach Azji Centralnej będą wzrastać. Będzie miało to przełożenie na coraz większe korzystanie przez lokalne społeczności z dóbr konsumpcyjnych codziennego użytku (zarówno zaawansowanych technologicznie, jak i spożywczych) pochodzących z Chin. Choć zmienna koniunktura gospodarcza w najbliższych latach może przyczynić się do niewielkiego osłabienia zaangażowania Chin w Azji Centralnej, to nie należy spodziewać się wycofania czy wprowadzenia poważnych ograniczeń chińskich inwestycji w regionie. Realizowane projekty infrastrukturalne i relokacja fabryk z Chin do Azji Centralnej przyczynią się do zintensyfikowania współpracy Pekinu z regionem. Chiny potrzebują Azji Centralnej do uzyskania dostępu do innych rynków, niezbędnych dla rozwoju chińskiego handlu i inwestycji. W tym kontekście szczególnie istotny jest korytarz gospodarczy Chiny–Azja Centralna–Azja Zachodnia prowadzący w kierunku wybrzeży Morza Śródziemnego i Półwyspu Arabskiego. Chińskie interesy w Azji Centralnej dotyczą również wymiarów bezpieczeństwa i geopolitycznego. Z tego punktu widzenia Azja Centralna jawi się jako jeden z elementów chińskiej strategii zwiększania wpływów gospodarczych i politycznych w różnych regionach Azji. W tym kontekście implementacja Nowego Jedwabnego Szlaku ma służyć wypracowywaniu przez ChRL trwałej współpracy z państwami centralnoazjatyckimi. Z perspektywy państw regionu Chiny będą traktowane jako element równoważenia wpływów Rosji i USA w Azji Centralnej. płk Marek Borys – Wydział Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Sztuki Wojennej Data złożenia tekstu: 26.01.2017

1 M. Laruelle, S. Peyrouse, The Chinese Question in Central Asia: Domestic Order, Social Change and the Chinese Factor, Hurst&Company, London 2012, s. 7. 2 M. Laruelle, S. Peyrouse, Globalizing Central Asia: Geopolitics and the Challenges of Economic Development, M.E.Sharpe, New York, London 2013, s. 35–38. 3 Kyrgyzstan: Market Profile, „HKTDC Research” z 30.04.2016, http://china-trade-research.hktdc.com/ business-news/article/One-Belt-One-Road/Kyrgyzstan-Market- Profile/obor/en/1/1X3CGF6L/1X0A3GXR.htm [dostęp: 6.01.2017]. 4 Experts say China-Central Asia cooperation has bright prospects, „Xinhua” z 4.11.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-11/04/c_135806654.htm [dostęp: 10.01.2017]. 5 Tajikistan: Market Profile, „HKTDC Research” z 30.04.2016, http://china-trade- research.hktdc.com/business-news/article/One-Belt-One-Road/Tajikistan-Market- Profile/obor/en/1/1X3CGF6L/1X0A3HST.htm [dostęp: 6.01.2017]. 6 An Overview of Central Asian Markets on the Silk Road Economic Belt, „HKTDC Research” z 19.11.2015, http://economists-pick-research.hktdc.com/business-news/article/Research-Articles/An-Overview-of-

110 | Marek Borys

Central-Asian-Markets-on-the-Silk-Road-Economic-Belt/rp/en/1/1X000000/1X0A4C4W.htm [dostęp: 6.01.2017]. 7 B. Pannier, Crackdowns, Downturns, And A Transfer Of Power: A Look Back At A Fascinating Year In Central Asia, „Radio Free Europe” z 31.12.2016, http://www.rferl.org/a/central-asia-a-look-back-at-2016- turkmenistan-kyrgyzstan-tajikistan-uzbekistan-kazakhstan/28207055.html [dostęp: 8.01.2017]. 8 Turkmenistan, Iran Gas Dispute Serves as Ill Omen for New Year, „Eurasianet.org” z 2.01.2017, http://www.eurasianet.org/node/81821 [dostęp: 9.01.2017]. 9 China Figures Reveal Cheapness of Turkmenistan Gas, „Eurasianet.org” z 31.10.2016, http://www.eurasianet.org/node/81091 [dostęp: 9.01.2017]. 10 T. Tanaka, Slowing Turkmenistan economy threatens dictatorship, „Nikkei Asian Review” z 28.03.2016, http://asia.nikkei.com/Politics-Economy/Economy/Slowing-Turkmenistan-economy-threatens- dictatorship?page=2 [dostęp: 22.01.2017]. 11 Experts say China-Central Asia cooperation has bright prospects, op. cit. 12 Turkmenistan: Market Profile…, op. cit. 13 A. Cooley, The Emerging Political Economy of OBOR: The Challenges of Promoting Connectivity in Central Asia and Beyond, Center for Strategic and International Studies, październik 2016, https://reconasia- production.s3.amazonaws.com/media/filer_public/fc/c7/fcc79a22-e218-4a1b-8494- 0220337ab2f5/cooley_the_emerging_political_economy_of_obor.pdf [dostęp: 11.01.2017], s. 4. 14 S. Peyrouse, Discussing China: Sinophilia and sinophobia in Central Asia, „Journal of Eurasian Studies” 2016, t. 7, nr 1, s.17. 15 S. Peyrouse, Central Asia’s tortured Chinese love affair, „East Asia Forum” z 30.11.2016, http://www.eastasiaforum.org/2016/11/30/central-asias-tortured-chinese-love-affair/ [dostęp: 10.01.2017]. 16 How Far Will China Go In Central Asia?, „Radio Free Europe” z 8.06.2015, http://www.rferl.org/a/qishloq- ovozi-chinese-influence-growing-roundtable/27060377.html [dostęp: 11.01.2017]. 17 Tajikistan, Turkmenistan Submit to Chinese Capture, „Eurasianet.org” z 24.06.2016, http://www.eurasianet.org/node/79401 [dostęp: 11.01.2017]. 18 J. Farchy, China seeking to revive the Silk Road, „Financial Times” z 9.05.2016, https://www.ft.com/content/e99ff7a8-0bd8-11e6-9456-444ab5211a2f [dostęp: 8.01.2017]; A. Cooley, The Emerging Political…, op. cit., s. 5. 19 Gazociąg Azja Centralna–Chiny (długość: 3666 km) – uważa się, że ten gazociąg zwiastował nadejście Nowego Jedwabnego Szlaku w Azji Centralnej. Gazociąg stanowi główny element połączeń infrastrukturalnych między Turkmenistanem i Chinami. Został zbudowany przez Chiny i biegnie od granicy turkmeńsko-uzbeckiej do Jingbian w Chinach. Koszt tego projektu wyniósł 7,3 mld dolarów. 20 N.P. Contessi, Central Asia in Asia: Charting growing trans-regional linkages, „Journal of Eurasian Studies” 2016, t. 7, nr 1, s. 3–13. 21 M. Casey, Line D of the Central Asia-China Gas Pipeline Delayed, „The Diplomat” z 31.05.2016, http://thediplomat.com/2016/05/line-d-of-the-central-asia-china-gas-pipeline-delayed/ [dostęp: 8.02.2017]. 22 M. Casey, Can China Really Save Central Asian Economies?, „The Diplomat” z 13.02.2016, http://thediplomat.com/2016/02/can-china-really-save-central-asian-economies/ [dostęp: 8.02.2017]. 23 An Overview of Central Asian Markets on the Silk Road Economic Belt, „HKTDC Research” z 19.11.2015, http://beltandroad.hktdc.com/en/market-analyses/20151119-an-overview-of-central-asian-markets-on- the-silk-road-economic-belt.aspx [dostęp: 11.07.2016]. 24 F. Mashrab, Bishkek Puts Brakes on China–Kyrgyzstan–Uzbekistan Railway, „Jamestown Foundation” z 3.11.2015, https://jamestown.org/program/bishkek-puts-brakes-on-china-kyrgyzstan-uzbekistan- railway/ [dostęp: 8.02.2017]. 25 J. Zenn, Future Scenarios on the New Silk Road: Security, Strategy and the SCO, „China Brief Volume” 2015, t. 15, nr 6, s. 9. 26 W praktyce oznacza to również wspieranie przetrwania reżimu, gwarancje bezpieczeństwa dla partnera strategicznego oraz ścisłą współpracę w zakresie regionalnych i globalnych zagrożeń bezpieczeństwa. Zob. M.S. Olimat, China and Central Asia in the Post-Soviet Era: A Bilateral Approach, Lexongton Books, 2015, s. 130. 27 D. van der Kley, Chinese Companies Increasingly Employ Central Asians, „China in Central Asia” z 27.12.2016, http://chinaincentralasia.com/2016/12/27/chinese-companies-increasingly-employ- central-asians/ [dostęp: 31.12.2016]. 28 Ibidem. 29 S. Lain, China’s Silk Road in Central Asia: transformative or exploitative?, „Financial Times” z 27.04.2016,

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 111 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

http://blogs.ft.com/beyond-brics/2016/04/27/chinas-silk-road-in-central-asia-transformative-or- exploitative/ [dostęp: 31.12.2016]. 30 C. Orozobekova, China Relocating Heavy Enterprises to Kyrgyzstan, „Jamestown Foundation” z 24.06.2016, https://jamestown.org/program/china-relocating-heavy-enterprises-to-kyrgyzstan/ [dostęp: 07.01.2017]. 31 M.S. Olimat, China and Central…, op.cit., s. 136. 32 H. H. Karrar, Looking Eastward to China: Beijing’s Central Asian Diplomacy and its Implications for China’s New Silk Road Initiatives, „Asan Forum” z 15.12.2014, http://www.theasanforum.org/looking-eastward-to- china-beijings-central-asian-diplomacy-and-its-implications-for-chinas-new-silk-road-initiatives/ [dostęp: 25.05.2016]. 33 A. Lelik, Kyrgyzstan: China Replaces Russia As Hydropower Investor, „Eurasianet.org” z 7.04.2016, http://www.eurasianet.org/node/78201 [dostęp: 14.01.2017]. 34 Spotlight: Belt and Road Initiative being materialized for common development, prosperity, „Xinhua” z 24.10.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-10/24/c_135777255.htm [dostęp: 14.01.2017]. 35 Tajikistan, Turkmenistan Submit…, op. cit. 36 Tajikistan: China Swoops in For Fertilizer Plant, „Eurasianet.org” z 4.12.2016, http://www.eurasianet.org/ node/81686 [dostęp: 16.01.2017]. 37Y. Wu, China's thermal power plant to warm the capital of Tajikistan, „China Daily” z 09.12.2016, http://www.chinadaily.com.cn/world/2016-12/09/content_27623210.htm [dostęp: 14.01.2017]. 38 J. Dettoni, China extends Tajikistan $500 million swap line to keep currency afloat, „Nikkei Asian Review” z 5.09.2015, http://asia.nikkei.com/Politics-Economy/International-Relations/China-extends-Tajikistan- 500-million-swap-line-to-keep-currency-afloat [dostęp: 17.01.2017]. 39 D. van der Kley, Chinese Companies Increasingly…, op. cit. 40 P. Goble, China Quietly Displacing Both Russia and US From Central Asia, „Jamestown Foundation” z 2.08.2016, https://jamestown.org/program/china-quietly-displacing-both-russia-and-us-from-central- asia/ [dostęp: 7.01.2017]. 41 C. Putz, First Direct Train from China Arrives in Iran, „The Diplomat” z 16.02.2016, http://thediplomat.com/2016/02/first-direct-train-from-china-arrives-in-iran/ [dostęp: 19.02.2017]. 42 S.A. Rahim, The Turkmenistan-Afghanistan-Tajikistan Railway, „The Diplomat” z 9.12.2016, http://thediplomat.com/2016/12/the-turkmenistan-afghanistan-tajikistan-railway/ [dostęp: 17.02.2017]. 43 J.C.K. Daly, Turkmenistan-Afghanistan-Tajikistan Railway Advances Further, „Silk Road Reportes” z 3.02.2015, http://www.silkroadreporters.com/2015/02/03/turkmenistan-afghanistan-tajikistan- railway-advances/ [dostęp: 14.01.2017]. 44 S. Lain, China’s Silk Road in Central…, op. cit. 45 R. Pantucci, China’s development lenders embrace multilateral co-operation, „China in Central Asia” z 4.11.2016, http://chinaincentralasia.com/2016/11/04/chinas-development-lenders-embrace-multilateral -co-operation/ [dostęp: 31.12.2016]. 46 Ibidem. 47R. Pantucci, A. S. Young, Xinjiang trade raises doubts over China’s “Belt and Road” plan, „China in Central Asia” z 5.09.2016, http://chinaincentralasia.com/2016/09/05/xinjiang-trade-raises-doubts-over-chinas- belt-and-road-plan/ [dostęp: 31.12.2016]. 48 2015 Annual Report to Congress, China and the World: Section 1: China and Central Asia, 17.11.2015, http://origin.www.uscc.gov/sites/default/files/Annual_Report/Chapters/Chapter%203%2C%20Section% 201%20-%20China%20and%20Central%20Asia.pdf [dostęp: 12.01.2016], s 396. 49 R. Pantucci, A.S. Young, Xinjiang trade raises…, op. cit. 50 A Belt and Road Development Story: Trade between Xinjiang and Central Asia, „HKTDC Research” z 8.03.2016, http://hkmb.hktdc.com/en/1X0A5F0R/hktdc-research/A-Belt-and-Road-Development-Story-Trade-between -Xinjiang-and-Central-Asia [dostęp: 16.01.2017]. 51 J. Zenn, Future Scenarios on…, op. cit. s. 9–12; A. Cooley, The Emerging Political…, op. cit., s. 7–14. 52 2015 Annual Report…, op. cit, s. 393–395. 53 S. Blank, Is China about to make military moves in Central Asia?, „The Central Asia-Caucasus Analyst” z 9.05.2016, https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13358-is-china-about-to- make-military-moves-in-central-asia?.html [dostęp: 5.01.2017]. 54 S. Peyrouse S., Central Asia’s tortured Chinese love affair, „East Asia Forum” z 30.11.2016, http://www.eastasiaforum.org/2016/11/30/central-asias-tortured-chinese-love-affair/ [dostęp: 10.01.2017]. 55C. Putz, Sino-Tajik Counterterroism Drills Reflect China's Regional Concerns, „The Diplomat” z 21.11.2016,

112 | Marek Borys

http://thediplomat.com/2016/10/sino-tajik-counterterroism-drills-reflect-chinas-regional-concerns/ [dostęp: 11.02.2017]. 56 J. Zenn, Future Scenarios on…, op. cit., s. 9–12. 57 A. Cooley, The Emerging Political…, op. cit. 58 L. Parkhomchik, China’s the Belt and Road Risk Assessment Issue, „The Economist Intelligence Unit” z 23.02.2016, http://eurasian-research.org/en/research/comments/international-relations/china%E2% 80%99s-belt-and-road-risk-assessment-issue [dostęp: 14.03.2016]. 59 An Overview of Central Asian Markets…, op. cit. 60 S. Lain, Trade Connectivity: The Missing Link in the Belt and Road, „China in Central Asia” z 11.12.2016, http://chinaincentralasia.com/2016/12/11/trade-connectivity-the-missing-link-in-the-belt-and-road/ [dostęp: 31.12.2016]. 61 Na temat pozytywnych i negatywnych aspektów obecności Chin w Azji Centralnej zob. szerzej: S. Peyrouse, Discussing China…, op. cit.

Kirgistan, Tadżykistan,Turkmenistan | 113

Białoruś Łukasz Sarek oraz pracownik Ośrodka Studiów Przestrzeni Postsowieckiej

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Białorusi w NJS

1.1. Pozycja Białorusi względem Chin w ramach inicjatywy NJS

Białoruś i Chiny nie są równorzędnymi partnerami. Potencjał gospodarczy i demograficzny Białorusi nie jest wyznacznikiem atrakcyjności Mińska przy realizacji projektu NJS. Głównym czynnikiem jest położenie geopolityczne i geograficzne Białorusi1.

Białoruś leży na głównym szlaku transportowym prowadzącym ze wschodu na zachód łączącym obszar Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG) i Unii Europejskiej (UE) i pozwalającym korzystać z systemów kolejowych i kołowych o dużej przepustowości. Ponadto przez Białoruś przebiega również magistrala kolejowa łącząca porty bałtyckie na Litwie i Łotwie z wybrzeżem Morza Czarnego na Ukrainie2. Powyższe czynniki pozwalają traktować Białoruś jako korytarz transportowy oraz węzeł logistyczny będący jednym z ważnych elementów NJS. Współgra z tym członkostwo, wraz Rosją i Kazachstanem, w EUG3, co gwarantuje producentom zlokalizowanym na Białorusi ułatwienia celne i łatwiejsze wprowadzenie do obrotu towarów zgodnie z unijnym reżimem prawnym.

Intensyfikacja białorusko- chińskich stosunków politycznych w perspektywie budowy Nowego Jedwabnego Szlaku nastąpiła latem 2014 r. Ułatwieniem dla obu stron i zaangażowania Mińska w chińską inicjatywę była zmiana postawy Rosji w stosunku do projektu NJS4.

1.2. Stosunek różnych grup interesariuszy do zaangażowania Białorusi w NJS

Orędownikiem chińskich inwestycji na Białorusi jest prezydent Aleksander Łukaszenka. Stwarza to Chińczykom dogodne warunki do realizacji projektów. Stanowisko prezydenta jest czynnikiem kluczowym. Białoruska władza ma charakter autorytarny i wertykalny, stąd decyzje podjęte na najwyższych szczeblach administracji państwowej będą również realizowane na niższych poziomach władzy. Wyklucza to w znacznym stopniu możliwość konfliktów interesów między Chińczykami a lokalnymi elitami polityczno- ekonomicznymi. Charakterystyczna dla wielu krajów postsowieckich oligarchia w przypadku białoruskim nie posiada znaczącego wpływu na decyzje zapadające na najwyższych szczeblach. W przeciwieństwie do Ukrainy, a także wielu innych państw byłego ZSRS białoruscy oligarchowie stanowią część scentralizowanego systemu zarządzania państwem. Na Białorusi główną gwarancją sprzyjających

Białoruś | 115 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 warunków do prowadzenia działalności gospodarczej jest lojalność wobec reżimu5. Niemożliwe jest zatem powstanie ruchu lub grupy ludzi stanowczo sprzeciwiającej się chińskim inwestycjom w kraju. Czynnikiem, który może mieć wpływ na rozwój współpracy było mianowanie w lipcu 2016 r. na stanowisko ambasadora w Pekinie Kiryła Rudego, byłego doradcy Łukaszenki ds. gospodarczych, byłego zastępcy dyrektora generalnego Bel Huawei, który jest również uważany za jednego z głównych lobbystów chińskich interesów na Białorusi6.

Część niezależnych ekonomistów wskazuje na zagrożenia ekonomiczne i społeczne spowodowane pojawieniem się w przyszłości znacznych inwestycji chińskich. Leonid Zajko w rozmowach z mediami (głównie opozycyjnymi) krytycznie odnosi się do modelu relacji białorusko-chińskich, podkreślając kolonialny charakter wzajemnych związków gospodarczych. Jego zdaniem Chińczykom w znacznym stopniu zależy na białoruskich dostawach nawozów potasowych7. Uważa również, że nastąpi masowy napływ taniej elektroniki z Chin na Białoruś. Powyższe tezy głoszone przez krytycznie nastawionych politologów i ekonomistów nie przełożą się jednak na postawy białoruskiego społeczeństwa i nie doprowadzą do protestów.

Stosunek lokalnej ludności do chińskich robotników jest przyjazny. W lipcu 2014 r. na Homelszczyźnie (południowo-wschodnia Białoruś) miały miejsce protesty chińskich robotników przeciwko trudnym warunkom pracy i niedotrzymywaniu zobowiązań przez chińskich pracodawców – przedsiębiorstwa modernizującego zakłady przetwórstwa papieru8. Ludność białoruska na ogół okazywała sympatię, dużą dozę solidarności i pozytywnie wypowiadała się o pracy i zachowaniu chińskich robotników.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej z uwzględnieniem potencjału ekonomicznego Białorusi i Chin

Położenie Białorusi na szlakach prowadzących z Chin przez Rosję do Europy Zachodniej i krajów bałtyckich9 sprawia, że jest ona istotnym elementem budowy chińskiego NJS. Główna trasa kolejowa prowadzi obecnie z Chin przez Białoruś10 i wykorzystuje jej naturalne położenie w korytarzu transportowym. Chińskie przedsiębiorstwa są zainteresowane tworzeniem centrów logistycznych, które wykorzystywałyby do przeładunku, magazynowania, przepakowywania i zarządzania towarami kierowanymi przez Białoruś do różnych miejsc docelowych w państwach ościennych.

Wymiana handlowa Białorusi z Chinami przed ogłoszeniem projektu NJS była asymetryczna. W latach 2010, 2012 i 2013 białoruski eksport wynosił odpowiednio 476 mln, 433 mln i 461 mln dolarów11, natomiast import rósł dynamicznie i wynosił odpowiednio 1,684 mld, 2,374 mld i 2,829 mld dolarów. Podstawą białoruskiego eksportu w 2013 r. były nawozy potasowe (53 proc. udziału w eksporcie, 244 mln dolarów), których Białoruś jest jednym z czołowych światowych producentów12. W dalszej kolejności eksportowane były poliamidy (prawie 13 proc., 59 mln dolarów)

116 | Łukasz Sarek oraz…

i heterocykliczne związki azotu (ponad 13 proc, 62 mln dolarów). Białoruś eksportowała również puch syntetyczny (2 proc., prawie 10 mln dolarów) i maszyny rolnicze (4 proc., ponad 18 mln dolarów). Natomiast gama produktów importowanych z Chin była niezwykle szeroka zarówno w grupie dóbr przemysłowych, jak i konsumenckich. W znacznej części obejmowała zaawansowane technologicznie produkty o wysokiej wartości dodanej13.

Białoruski przemysł jest zacofany technologicznie i niedoinwestowany. Dlatego stworzenie atrakcyjnej dla chińskich odbiorców oferty, zwłaszcza w grupie produktów zaawansowanych technologicznie, wymaga inwestycji oraz wsparcia w dystrybucji w Chinach przez lokalne przedsiębiorstwa. Interesującymi nowymi grupami produktów trafiającymi w potrzeby chińskiego rynku mogą być produkty zwierzęce (np. mięso wołowe, drób, ryby) i produkty przemysłu spożywczego (np. mleko w proszku, cukier). Mają one mniejsze wymagania co do bazy przemysłowej i zwiększone ich dostawy mogłyby być realizowane w relatywnie krótkim czasie.

Chińskie inwestycje bezpośrednie na Białorusi do 2013 r. były znikome. W 2011 r. warte były 44,3 mln dolarów, w 2012 r. – 78,9 mln dolarów, w 2013 r. – 77 mln dolarów, co stanowiło w tych trzech latach poniżej 1 proc. wszystkich zagranicznych inwestycji bezpośrednich na Białorusi. Mimo zabiegów białoruskiego rządu o pozyskanie chińskich inwestycji jeszcze przed podjęciem przez administrację Xi Jinpinga projektu NJS, Białoruś niemal nie istniała na mapach chińskich inwestorów. Inicjatywa NJS miała być szansą na zmianę tego stanu rzeczy. Stan białoruskiego przemysłu i brak atrakcyjnych przedsiębiorstw w zaawansowanych technologicznie branżach, które mogłyby zostać przejęte, oraz niska wydajność produkcji w branżach już funkcjonujących wymaga od chińskich inwestorów dokonania modernizacji istniejących zakładów lub inwestycji od podstaw. To z kolei wymaga zagwarantowania systemu zachęt dla inwestorów, odpowiednich ram prawnych i bazy infrastrukturalnej np. w postaci parków przemysłowych, specjalnych stref ekonomicznych.

Dla chińskich inwestorów niekorzystne czynniki dla inwestowania na Białorusi to: gospodarka sterowana przez niekompetentnych urzędników, niewielka populacja, mała stabilność rynku, słaba pozycja w EUG, zależność od Rosji i brak wiedzy o Chinach.

1.4. NJS jako element budowania bezpieczeństwa wewnętrznego i międzypaństwowego Chin i Białorusi

Republika Białorusi jest silnie powiązana w sferze bezpieczeństwa z Federacją Rosyjską (FR). Uczestnictwo w regionalnych strukturach bezpieczeństwa, a także funkcjonowanie rosyjskich baz wojskowych na Białorusi jest gwarancją długotrwałej i stabilnej współpracy tych państw. Chwilowe ochłodzenia stosunków między Mińskiem a Moskwą mają charakter regularny, związany z bieżącą grą polityczną, co nie pozwala na prognozowanie zmian w kierunkach polityki bezpieczeństwa Białorusi. Stabilność

Białoruś | 117 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 w tym kierunku polityki białoruskiej pokazuje zaktualizowana w ubiegłym roku doktryna wojenna. Dokument ten, pomimo częściowej zmiany narracji, nadal definiuje Rosję jako podstawowego gwaranta bezpieczeństwa, a NATO jako główne źródło zagrożenia14.

Rozwój stosunków bilateralnych między Chinami a Białorusią w ciągu najbliższych kilku lat nie jest w stanie osłabić powiązań rosyjsko-białoruskich w dziedzinie bezpieczeństwa. Ograniczoną płaszczyzną do współpracy jest przemysł zbrojeniowy. Białoruskie zakłady przemysłowe połączone są związkami kooperacyjnymi zarówno z FR, jak i w mniejszym stopniu resztą byłego ZSRS. Z uwagi na niemożność zmiany obecnego układu Chińczycy mogą na Białorusi co najwyżej rozwinąć technologie produkcji dronów, która jest jedną z gałęzi przyszłych sił powietrznych15.

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

Z punktu widzenia NJS jako nowego systemu powiązań ekonomicznych, budowania łańcuchów dostaw i tworzenia wartości dostosowanych do potrzeb obecny model współpracy z Białorusią jest korzystny dla Pekinu. Państwo Środka potrzebuje od Mińska dalszych, stabilnych i oferowanych w konkurencyjnej cenie dostaw nawozów potasowych. Chociaż Chiny są już jednym z czołowych światowych producentów nawozów potasowych i nadal rozbudowują krajową bazę produkcyjną, wciąż muszą importować je w znacznych ilościach16.

Chińskie linie kolejowe i inne szlaki transportowe wymagają skorzystania z Białorusi jako korytarza oraz miejsca zakładania centrów logistycznych potrzebnych chińskim eksporterom w ekspansji na zachód. Białoruś to również względnie łatwy rynek dla chińskich towarów, na którym jest dość słaba wewnętrzna konkurencja. Również konkurencja z firmami zagranicznymi na rynku białoruskim nie jest zbyt dotkliwa ze względów tak politycznych, jak i gospodarczych (poziom zamożności społeczeństwa). Wyjątek stanowi pozycja rosyjskich firm. Do zwiększenia eksportu Chiny potrzebują również stabilności kursu walut, co może być zabezpieczone np. umowami o swapy walutowe, które pozwalają na obrót z pominięciem dolara. Poza nawozami potasowymi i poliamidami Chiny nie są szczególnie zainteresowane białoruską ofertą eksportową w produktach przemysłowych. Najbardziej atrakcyjne są natomiast drób, mięso wołowe, ryby i przetwory rybne, mleko i przetwory mleczne.

Zacofanie i niedoinwestowanie białoruskiego rolnictwa stwarza możliwości inwestycyjne dla chińskich przedsiębiorstw z sektora rolnego. Szczególnie atrakcyjne są uprawa warzyw i sadownictwo, hodowla drobiu i trzody chlewnej, hodowla ryb, w których chińscy inwestorzy mogą wnieść technologie. Chińscy rządowi badacze postulują inwestycje na Białorusi nie w celu eksportu do Chin, ale dla zaspokojenia potrzeb rynku krajowego oraz rynków państw EUG, w szczególności Rosji, która wskutek konfliktu z Kijowem zmniejszyła znacząco import z Ukrainy i UE. Ze względu na

118 | Łukasz Sarek oraz…

trudności i ryzyko operowania na Białorusi chińscy eksperci zalecają, aby pierwszymi inwestorami były przedsiębiorstwa państwowe, które pociągną za sobą prywatne17.

Powstanie Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej jest czynnikiem zachęcającym chińskich inwestorów do lokowania zakładów produkcyjnych na terenie Białorusi. Przyjaźniejsza od Rosji, a jednocześnie dająca dostęp do rynku unijnego Białoruś może być interesującym miejscem np. dla branży motoryzacyjnej i maszynowej18, szczególnie jako lokalizacja montażowni gotowych produktów z podzespołów importowanych z Chin19. Z punktu widzenia omijania ceł antydumpingowych lista potencjalnych branż jest dłuższa i obejmuje również np. opony, kwasek cytrynowy, łożyska, maszyny żniwiarskie i części do nich20. Dla Pekinu jest to również istotne ze względu na konieczność rozwiązania problemu nadprodukcji poprzez częściowe wyeksportowanie jej za granicę21. Jest to możliwe jeśli zostaną stworzone odpowiednie warunki, zarówno w sferze infrastrukturalnej, jak i instytucjonalnej. W interesie Chin nie leży przenoszenie na Białoruś branż, które tworzą wysoką wartość dodaną i technologicznie zaawansowanych, na co wskazuje prośba strony chińskiej o złagodzenie kryteriów dla chińskich przedsiębiorstw, które chcą ulokować się w „Wielkim Kamieniu”. Chiński punkt widzenia może ulec zmianie jeśli w przyszłości bariera EUG będzie jeszcze większym utrudnieniem dla chińskich eksporterów niż jest obecnie. Elementem chińskiej polityki jest natomiast przenoszenie poza granice Chin zakładów głównie przemysłu ciężkiego, które generują zanieczyszczenia środowiska. Białoruś jest potencjalnym kandydatem do takiej operacji.

Białoruś jest interesującym rynkiem z punktu widzenia kontraktów infrastrukturalnych i kontraktów na modernizację zakładów przemysłowych. Biorąc pod uwagę zmienną, ale jednak wciąż trudną sytuację na rynku chińskim, ekspansja na Białoruś jest atrakcyjna nie tylko dla przedsiębiorstw, ale również dla chińskich władz, które mogą w ten sposób wyeksportować część rodzimej nadprodukcji. Ten model współpracy był realizowany z powodzeniem do 2013 r. Władze chińskie zapewniają w ten sposób swoim przedsiębiorstwom kontrakty i jednocześnie związany z tym eksport materiałów budowlanych oraz zatrudnienie dla chińskich robotników22. Z tych powodów Pekin otwierał dla Mińska linie kredytowe pod kontrakty z chińskimi przedsiębiorstwami budowlanymi, co w oczach borykających się z trudnościami dewizowymi białoruskich władz znacznie wzmacnia chińską pozycję wobec konkurentów.

3. Potrzeby potencjalne korzyści i mechanizmy działań Białorusi

Centralnym punktem przyszłych inwestycji chińskich na Białorusi ma być projekt budowy parku technologicznego „Wielki Kamień” pod Mińskiem. Obecnie projekt jest dopiero we wstępnej fazie i nie ma przełożenia na krajową gospodarkę. Głównym założeniem projektu jest stworzenie dogodnych warunków i przyciągniecie inwestycji, które ożywią i zmodernizują lokalną gospodarkę.

Białoruś | 119 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Białoruska gospodarka ma przestarzałą strukturę i w dużej mierze jest uzależniona od rosyjskiego rynku i dotacji z zewnątrz. Stopniowe pogorszanie się sytuacji gospodarczej w Rosji będące efektem sankcji Zachodu było sygnałem dla Aleksandra Łukaszenki do poszukiwania alternatywnych kredytodawców. Dotychczasowy donator – Rosja – nie daje gwarancji stabilnego dopływu kolejnych kredytów. Perspektywiczną alternatywą dla Mińska są Chiny23, które w porównaniu z Rosją czy Europą nie oczekują jak na razie koncesji w postaci lojalności politycznej, a tym bardziej liberalizacji reżimu. Dla przetrwania trudności gospodarczych reżim Łukaszenki potrzebuje dopływu zagranicznych kredytów i jest to kwestia zasadnicza.

Ze względu na izolację polityczną na Zachodzie Białoruś poszukuje nowych partnerów w Azji i liczy na korzyści, jakie może uzyskać w związku z budową Chińsko- Pakistańskiego Korytarza Gospodarczego 24 . Bliskie stosunki z Chinami były prawdopodobnym katalizatorem dla ożywionych kontaktów między państwami, które, jak rząd białoruski ma nadzieję, przyniosą ożywienie w wymianie handlowej oraz korzyści ze współpracy wojskowej25. Chińska pomoc w nawiązywaniu kontaktów z państwami azjatyckimi mogłaby być elementem budowania pozycji Białorusi w Azji.

Białoruskie władze liczą również na udział chińskich inwestorów zarówno w modernizacji całego systemu, jak i w rozwoju nowych gałęzi przemysłu. Według Mińska w przyszłości mogłoby to pozwolić na zbudowanie konkurencyjności białoruskiej gospodarki. Wcześniejsze doświadczenie z jakością prac wykonywanych przez chińskie przedsiębiorstwa nie zawsze było zadowalające26, co rzuca cień na przyszłe projekty. Poza kredytami i dopływem zagranicznej waluty Łukaszenka oczekuje, że wraz z inwestycjami na Białorusi pojawią się chińskie nowe technologie. Wyjątkowo atrakcyjne dla lokalnej produkcji będzie powstanie lokalnych oddziałów chińskich firm produkujących nowoczesną elektronikę (technologie komunikacyjne, komputery, drony), których brakuje w kraju.

W zamian za modernizację lokalnego przemysłu i infrastruktury Białoruś chce zostać pośrednikiem Chin w regionie. Według Aleksandra Łukaszenki białoruskim wkładem w partnerstwo ma być geopolityczna pozycja kraju między Unią Europejską a Rosją. Prezydent Białorusi również zadeklarował wsparcie polityczne dla chińskich posunięć na arenie Szanghajskiej Organizacji Współpracy, której Białoruś jest obserwatorem27.

4. Ramy umowne i instytucjonalne współpracy

Już przed 2013 r. Białoruś i Chiny zacieśniały współpracę i podpisały szereg umów mających na celu ożywienie wymiany handlowej i inwestycji28. Po 2013 r. częste wizyty polityków z obu krajów, szczególnie białoruskich w Chinach, były okazją do rozbudowania instytucjonalnych ram współpracy, dzięki czemu od strony formalnej jest ona wszechstronnie przygotowana. Podpisane porozumienia w swojej treści często

120 | Łukasz Sarek oraz…

wychodzą naprzeciw białoruskich oczekiwaniom, co jednak rzadko ma przełożenie na sferę praktyczną.

Ważnym krokiem formalnym na drodze do zacieśniania współpracy między państwami było oświadczenie obu stron z lipca 2013 r. o ustanowieniu wszechstronnego strategicznego partnerstwa29. Pod koniec 2014 r. podpisano deklarację o wspólnym budowaniu NJS30. Ze strony białoruskiej stworzono ramy prawne dla funkcjonowania chińsko-białoruskiego parku przemysłowego „Wielki Kamień”, które oferują istotne ulgi podatkowe i inne zwolnienia dla chińskich inwestorów.

Dla lepszej koordynacji zadań związanych z rozwojem współpracy między Białorusią i Chinami w ramach realizacji ogólnych porozumień został powołany nowy Białorusko- Chiński Międzypaństwowy Komitet ds. Współpracy31. W jego skład weszły dwie istniejące już od dawna komisje międzyrządowe: Komisja ds. Współpracy Handlowo- Gospodarczej oraz Komisja ds. Współpracy Naukowo-Technicznej, a także pięć nowych komisji i grup roboczych, z których szczególnie istotne są Wspólna Międzywydziałowa Grupa Robocza ds. Chińsko-Białoruskiego Parku Przemysłowego32 i Wspólna Grupa Robocza ds. Współpracy Międzyregionalnej33. W skład komitetu, komisji i grup roboczych weszli wysokiej rangi urzędnicy państwowi z obu stron34. Wyłącznie dla koordynowania prac związanych z rozwojem parku „Wielki Kamień” utworzono oddzielną grupę roboczą, na czele której stanął białoruski minister gospodarki. Ze strony Białorusi w skład grupy weszło również kilku dyrektorów departamentów m.in. z ministerstwa gospodarki, spraw zagranicznych i energetyki. W porównaniu do niższej rangą i skromniejszej liczebnie grupy przedstawicieli strony chińskiej wyraźnie pokazuje to, jak nieproporcjonalnie dużą wagę do projektu przywiązuje strona białoruska. Postępy w pracy grupy do kwietnia 2015 r. były podawane do publicznej wiadomości, ale po wizycie przewodniczącego ChRL Xi Jinpinga w maju 2015 r. zaprzestano publikacji sprawozdań35.

W czasie wizyty Xi w 2015 r. podpisano 20 umów i porozumień w sferze gospodarczej, handlowej i innych oraz dotyczących chińskich pożyczek na projekty infrastrukturalne36. We wspólnym oświadczeniu37 podkreślono chęć współpracy w szerokim wachlarzu branż38, a strona chińska zobowiązała się do wspierania chińskich przedsiębiorstw zainteresowanych inwestycjami w „Wielki Kamień”. Położono też szczególny nacisk na rozbudowę infrastruktury transportowej na trasach NJS. W czasie wizyty Łukaszenki w Chinach we wrześniu ubiegłego rok podpisano kolejnych 30 memorandów i porozumień w sferze produkcji przemysłowej, inwestycji, finansów, handlu, edukacji nauki i turystyki39 i, co szczególnie istotne, o współpracy w zakresie ujednolicenia standardów technicznych40.

Ważnym elementem ułatwiającym wymianę handlową Białorusi z Chinami jest podpisana w maju 2015 r. umowa o swapie walutowym na kwotę ok. 1,15 mld dolarów ważna przez trzy lata41. Wsparciem dla wspólnych projektów mogą być celowe fundusze

Białoruś | 121 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 inwestycyjne, jednak podpisany w lipcu ubiegłego roku między białoruskim ministerstwem finansów a chińską Citic Construction protokół ustaleń (MoU) o utworzeniu funduszu z kapitałem 50 mln dolarów42 jest niezwykle skromną formą wdrożenia takich koncepcji. Przy okazji tego spotkania Amkodor podpisał z Citic memorandum o utworzeniu na zasadzie joint venture przedsiębiorstwa rolnego w Szkłowie43.

Istotnym elementem stosunków ma być współpraca między regionami. Przy okazji wizyty Xi w 2015 r. zorganizowano białorusko-chińskie międzyregionalne forum biznesowe w Mińsku, w czasie którego popisano 25 porozumień pomiędzy regionami, jednostkami administracji rządowej i przedsiębiorstwami44. W lipcu ubiegłego roku prowincja Gansu podpisała porozumienie o współpracy gospodarczej45 i oświadczenie o chęci otwarcia połączenia lotniczego Lanzhou–Mińsk46. W sierpniu natomiast, jako rozwinięcie podpisanej w maju 2015 r. umowy o współpracy pomiędzy obwodem Homel i prowincją Syczuan, Homel podpisał z Chengdu umowę o zawiązaniu relacji miast bliźniaczych, licząc na udział chińskich przedsiębiorców w rozwoju Wolnej Strefy Ekonomicznej (WSE) Raton47. W ubiegłym roku został podpisany list intencyjny o przyjaźni i współpracy między Lianyungang w Jiangsu a Żłobinem w zakresie produkcji wyposażenia zakładów, obróbki drewna, przemysłu chemicznego, metalowego, rolnictwa i turystyki48.

Istotne znaczenie praktyczne dla rozwoju współpracy gospodarczej oraz turystyki mają ułatwienia wizowe, jakie wprowadziła strona białoruska: ruch bezwizowy dla grup turystycznych oraz trzydniowy pobyt bezwizowy dla posiadaczy wizy państw strefy Schengen lub państw członkowskich UE49.

5. Projekty w sferze negocjacji

We wrześniu 2016 r. podpisano trzy wstępne kontrakty o łącznej sumie 400 mln dolarów. Strona chińska w ramach podpisanych umów ma zmodernizować trzy zakłady przemysłu maszynowego na Białorusi. Największy z projektów dotyczy mińskiego zakładu Amkodor-Masz. Koszt projektu wynosi 230 mln dolarów. Za pozostałe 170 mln Chińczycy planują modernizację dwóch bliźniaczych zakładów holdingu Saleo w Kobryniu i Homlu. Przedsięwzięcie mają realizować należące do chińskiego państwa Sinomach i Citic Group50. Pośród negocjowanych umów jest to największy – poza „Wielkim Kamieniem”– projekt realizowany w ramach partnerstwa chińsko- białoruskiego.

Mniejszy projekt, z którego zysk szacuje się na 7,5 mln dolarów, uruchomiono pod koniec ubiegłego roku. Białoruskie kompleksy spożywcze uzyskały zezwolenia na eksport lokalnej produkcji mięsnej (wołowina) na rynek chiński. Według optymistycznych założeń produkcja rolna ma trafić na rynki Chin w pierwszym kwartale 2017 r., a jej odbiorcą mają być 34 chińskie firmy51.

122 | Łukasz Sarek oraz…

6. Projekty zrealizowane lub w trakcie realizacji

6.1. „Wielki Kamień”

Głównym projektem realizowanym w Republice Białorusi jest określany przez Aleksandra Łukaszenkę jako „perła” współpracy chińsko-białoruskiej Park Technologiczny „Wielki Kamień”. Pierwsze kroki ku temu projektowi poczyniono w 2012 r., pierwsze dokumenty podpisano zaś w październiku 2014 r.

Według założeń 25 km na wschód od Mińska ma powstać specjalna strefa o powierzchni ponad 8 tys. ha objęta specjalnym reżimem prawnym obowiązującym przez najbliższe 50 lat. Realizację projektu powierzono „Przedsiębiorstwu rozwoju parku technologicznego”, którego pakiet kontrolny dzierżą chińskie przedsiębiorstwa państwowe, gdyż 60 proc. akcji należy do China Merchants Group, Sinomach, Hamse i Harbińskiej Korporacji Inwestycyjnej. W skład białoruskich udziałowców wchodzą dwie instytucje administracji państwowej: komitety wykonawcze miasta Mińska i okręgu mińskiego, a także prywatny Holding „Horyzont”52.

Dotychczas przy konstrukcji parku poczyniono niewielkie postępy 53 . Wśród zarejestrowanych inwestorów jest tylko dziewięć chińskich firm, z czego jedna, China Merchants Group, ma wybudować na terenie parku centrum logistyczne.

Chińskie firmy, które zarejestrowały przedsiębiorstwa w „Wielkim Kamieniu”: 1. Huawei – telekomunikacja 2. ZTE – telekomunikacja 3. ZOOMLION – przemysł maszynowy 4. YTO – przemysł maszynowy 5. China Merchants Group – inwestycje i logistyka 6. XinZhu Corp – energetyka 7. Juxin Technology – technologie rolnicze 8. NanoPEKtin – biotechnologia 9. SAS Industrial – branża metalowa

W ciągu dwóch lat realizacji projektu „Wielki Kamień” nie przyniósł wymiernych efektów. Co kilka miesięcy białoruskie kierownictwo parku informują o kolejnych grupach inwestorów aplikujących o miejsce w parku. W listopadzie ubiegłego roku ogłoszono informacje o 30 zgłoszeniach nowych inwestorów 54 , nie podając szczegółowych danych. Faktycznie od listopada 2016 r. do projektu dołączyło tylko jedno przedsiębiorstwo. Na początku 2017 r. w mediach pojawiły się kolejne zapewnienia strony białoruskiej o 50 potencjalnych inwestorach55. Realną liczbę inwestorów należy jednak szacować na znacznie mniejszą. Obecny kształt realizacji

Białoruś | 123 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 infrastruktury parku, jak i tempo w jakim ona powstaje wskazują na to, że przekazy medialne mają charakter propagandowy.

Rozbieżne z rzeczywistością wydają się też kwoty inwestycji, jakie podają białoruskie media. W 2016 r. China Merchants Group miała zainwestować w tworzenie infrastruktury logistycznej parku kwotę 120 mln dolarów, a łącznie w przyszłości 550 mln dolarów56. Z drugiej strony powołany przez stronę białoruską i China Merchants Group fundusz joint venture, którego zadaniem są główne prace na terenie parku, będzie na razie dysponował środkami w wysokości 20 mln dolarów 57 . Czynnikiem, który może zniechęcać potencjalnych chińskich inwestorów, jest nie do końca jasny jego status prawny w ramach EUG, związany ze znacznymi ulgami, jakie są oferowane inwestorom58.

6.2. Pozostałe projekty

Chińskie pożyczki Na stan z maja 2015 r. chiński Exim Bank otworzył dla Białorusi linie kredytowe na łączną kwotę 14 mld dolarów. Dodatkowo Chiny udzieliły na korzystnych warunkach pożyczki rządowej o wartości 1 mld dolarów. Środki udzielane przez Exim Bank były głównie przeznaczone i wykorzystane do czerwca ubiegłego roku w kwocie 5 mld dolarów na finansowanie projektów budowy lub modernizacji zakładów. Podczas wizyty Xi Jinpinga w maju 2015 r. uzgodniono udzielenie Białorusi kolejnych kredytów: preferencyjnego rządowego o wartości 4 mld dolarów oraz na warunkach komercyjnych o wartości 3 mld dolarów. Podczas tej wizyty Bank Rozwoju Republiki Białorusi i Belarusbank podpisały umowy o pożyczki na łączną kwotę 1 mld dolarów59. Chińskie pożyczki są korzystniejsze od tych, jakie oferują inni zagraniczni kredytodawcy, jednak często są powiązane z kontraktem infrastrukturalnym dla chińskiej firmy lub zakupem wyposażenia w Chinach60.

Fundusz inwestycyjny Borykające się z brakiem kapitału na rozwój białoruskie przedsiębiorstwa pilnie potrzebują finansowania, którego rząd nie jest w stanie zapewnić. Potencjalni chińscy inwestorzy zainteresowani przejmowaniem udziałów w białoruskich firmach napotykają jednak na poważne trudności ze względu na brak normalnie funkcjonującej giełdy, małą przejrzystość białoruskich przedsiębiorstw i związane z tym kłopoty z wyceną ich udziałów. Rozwiązaniem może być podjęta w końcu ubiegłego roku inicjatywa przedstawienia przez białoruski rząd listy ponad 20 rekomendowanych przedsiębiorstw61. W lutym rząd w Mińsku ogłosił listę 22 przedsiębiorstw gotowych do sprzedaży potencjalnym inwestorom strategicznym. Na liście znalazły się między innymi BATE, Horyzont, Homselmasz. Nie jest tajemnicą, że inwestorami mają być chińscy przedsiębiorcy62.

124 | Łukasz Sarek oraz…

Kopalnia nawozów potasowych w Starobinie Rosyjski miliarder Michaił Guceriew jest właścicielem mińskiej spółki Sławkalij, do której należy złoże potażu w Starobinie. Prawa do złoża Guceriew uzyskał bez przetargu już w 2011 r.63 Dopiero w maju 2015 r. zostały potwierdzone szczegóły inwestycji, po tym jak miliarder doszedł do porozumienia z potencjalnymi chińskimi odbiorcami w sprawie gwarancji dostaw oraz zapewnił sobie finansowanie projektu z kredytu o wartości 1,4 mld dolarów udzielonego przez Chiński Bank Rozwoju poprzez Belarusbank64. Mając na uwadze niskie ceny potażu na rynkach światowych i dość ostrą konkurencję, z punktu widzenia interesów Białorusi wspieranie takiej inwestycji jest wątpliwe , gdyż jest ona konkurencyjna wobec kopalni będących własnością Belaruskali i bardziej zależna od chińskich odbiorców65.

Zespół hotelowo-biznesowy w Mińsku W lipcu ubiegłego roku w Mińsku rozpoczęto budowę kompleksu, którego inwestorami są białoruska OOO Interserwis (ООО интерсервис) oraz chińska CITIC Construction Company. Wartość bezpośredniej inwestycji CITIC w projekt miała wynieść 120 mln dolarów66. Jest to kolejna chińska inwestycja w sektor hotelarski po ukończonym w 2014 r. pięciogwiazdkowym hotelu Beijing, który był wspólną inicjatywą rządu białoruskiego i chińskiego, a chiński inwestor otrzymał specjalne przywileje67. Ze względu na udział OOO Interserwis można domniemywać, że również z tą nową inwestycją prawdopodobnie są powiązane osoby z kręgów władzy na Białorusi68.

Komercjalizacja innowacji W końcu ubiegłego roku w Mińsku otwarto chińsko-białoruskie centrum, którego zadaniem będzie wspieranie badań i rozwój projektów innowacyjnych oraz ich komercjalizacja i pośredniczenie w poszukiwaniu wsparcia inwestorów69.

Fabryka Belgeely W 2011 r. została podpisana umowa pomiędzy chińskim koncernem samochodowym Geely (32,5 proc. udziałów), białoruskim BelAZ (50 proc.) oraz chińsko-białoruskim producentem części samochodowych Sojuzawtotechnologii (Союзавтотехнологии СЗАО) o potencjalnych mocach produkcyjnych 120 tys. sztuk i całkowitej wartości inwestycji 500 mln dolarów70. Obecnie Geely i partnerzy planują rozbudowę mocy produkcyjnych i budowę kolejnego zakładu produkcyjnego. Producent obiecuje również stopniowe zwiększanie lokalizacji produktu71 oraz rozbudowę mocy produkcyjnych72.

6.3. Kontrakty infrastrukturalne

W 2016 r. chińskie firmy podpisały z białoruskim rządem umowę na rozbudowę białoruskiej infrastruktury mieszkaniowej. Chińczycy wybudują 16 osiedli mieszkaniowych na terenie większych miast republiki. Zakontraktowane inwestycje powstaną m.in. w Witebsku, Mińsku i Brześciu. Łącznie projekt zakłada budowę

Białoruś | 125 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

1432 nowych mieszkań socjalnych. Głównym partnerem dla Białorusinów jest chińskie ministerstwo handlu, które na ten cel wyznaczyło 50,7 mln dolarów. Wybudowane mieszkania mają stać się własnością białoruskiego skarbu państwa73.

Chińczycy finansują również – przez udzielenie pożyczek – kluczowe z punktu widzenia NJS koleje białoruskie. Dzięki środkom wydzielonym przez chiński Exim Bank zostanie zelektryfikowane połączenie kolejowe Mołodeczno – Gudogaj – granica państwowa. Inwestycja ta pozwoli na unowocześnienie i przyśpieszenie połączeń kolejowych między Mińskiem a Wilnem (i prawdopodobnie docelowo Kłajpedą). Finansowanie projektu jest podzielone na dwa etapy. W pierwszej kolejności Exim Bank udzielił Białorusi 74 mln dolarów na elektryfikację linii kolejowej na Litwę. Drugim etapem jest pożyczka w wysokości 99 mln dolarów na zakup 18 nowych lokomotyw elektrycznych74.

Chińczycy modernizują także białoruskie zakłady przemysłowe. Największe projekty dotyczą modernizacji i rozbudowy fabryki produktów lnianych w Orszy i wspomnianej już fabryki samochodów BelGee (produkcja chińskich pojazdów firmy Geely). Koszt obu projektów został oszacowany na 350 mln dolarów75.

Chińskie przedsiębiorstwo Xuan Yuan Industrial Development Co., LTD w 2011 r. podjęło się budowy i wyposażenia nowoczesnego zakładu opakowań kartonowych. W 2012 r. realizacja projektu została potwierdzona, a istotnym źródłem szacowanej na ponad 500 mln dolarów inwestycji miała być chińska pożyczka w wysokości prawie 350 mln dolarów76. Faktycznie inwestycja była realizowana i ukończona w 2015 r.77 Możliwa jest również rozbudowa mocy produkcyjnych do końca 2017 r.

7. Ocena dotychczasowych rezultatów współpracy Białorusi i Chin w ramach NJS

7.1. Ocena faktycznej realizacji podpisanych porozumień i umów

Wymiana handlowa Białoruski import z Chin w trzech ostatnich latach wahał się, z tendencją spadkową. W 2014 r. zanotowano spadek o 16,1 proc., w 2015 r. nieznaczny wzrost o 1,2 proc., jednak w 2016 r.78 ponownie spadek o 16,8 proc., co odbiegało od średniej dynamiki importu z państw spoza obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw79. Spadek importu z Chin był jednak mniej dynamiczny niż w przypadku importu z Rosji80. Eksport o wartości 2,373 mld dolarów w 2014 r. oraz odpowiednio 2,401 mld i 1,867 mld dolarów w latach kolejnych dały Pekinowi pozycję największego eksportera do Białorusi spoza WNP i drugiego w ogóle (po Rosji), z udziałem w całkowitym białoruskim imporcie odpowiednio 5,9 proc. (2014), 7,9 proc. (2015) i 7,5 proc. (2016), ze znacznie wyższym udziałem w grupie krajów z wyłączeniem członków WNP81. W tym okresie zwiększył się import z Chin mrożonych warzyw, świeżych jabłek, gruszek i innych owoców.

126 | Łukasz Sarek oraz…

Wraz ze spadkiem importu w latach 2014–2015 dynamicznie rósł białoruski eksport do Chin: w 2014 r. o 39 proc. (640 mln dolarów, udział w całym eksporcie 1,77 proc.), a w 2015 r. o 22 proc. (781 mln dolarów, udział w całym eksporcie 2,93 proc.). Szło to w parze ze spadkiem deficytu Białorusi z Chinami: w 2014 r. o 26,8 proc., a w 2015 r. o 6,5 proc. Wzrost eksportu do Chin bardzo pozytywnie odbiegał od dynamiki eksportu do państw spoza WNP oraz do Rosji82. Jednoczesny spadek importu i wzrost eksportu sprawiły, że stosunek deficytu handlowego do obrotów spadał do poziomu 0,575 w 2014 r. i 0,51 w 2015 r.

W 2016 r. zamiast dalszego wzrostu eksportu nastąpił gwałtowny spadek o 45,3 proc. do poziomu 399 mln dolarów (1,87 proc. udziału w całości eksportu), co było znacznie słabszym wynikiem niż 29,7-proc. spadek eksportu do państw spoza obszaru WNP i 2,1-proc. wzrost do Rosji i poniżej poziomu eksportu z lat 2010–2013. Znacząco pogorszył się również stosunek deficytu handlowego do obrotów, rosnąc do poziomu 0,65. Załamanie białoruskiego eksportu było głównie spowodowane spadkiem wartości sprzedaży jednego produktu – nawozów potasowych.

Wyliczenia białoruskich analityków wskazują, że nawozy potasowe stanowiły w latach 2014–2015 podstawę białoruskiego eksportu do Chin (odpowiednio 71,1 i 83,16 proc. całości eksportu)83. Znaczący wzrost eksportu był spowodowany zapotrzebowaniem Chin na nawozy potasowe oraz znacznie atrakcyjniejszymi od konkurencji cenami. W 2015 r. Białoruś zaproponowała Pekinowi cenę 315 dolarów za tonę84, żeby po zakończeniu przez Belaruskali współpracy z Urakali i samodzielnym wejściu w konkurencję na arenie międzynarodowej utrzymać pozycję na rynku85. W 2016 r. Belaruskali sprzedało Chinom potaż zaledwie po 219 dolarów za tonę86. Spadek cen był spowodowany twardą postawą chińskich negocjatorów, którzy dysponując znacznymi rezerwami zgromadzonymi w poprzednich latach 87 oraz perspektywą obniżenia importu dzięki własnym zasobom, wykorzystali potrzeby dewizowe i uzależnienie białoruskiego eksportu do Chin od nawozów potasowych88.

Z innych, istotniejszych grup produktowych, jakie Białoruś eksportowała do Chin można wymienić poliamidy, len i maszyny rolnicze89. Wartość eksportu w kilku innych grupach produktowych nie przekraczała kilku milionów dolarów na grupę. W porównaniu do 2013 r. straciły na znaczeniu chemikalia, puch syntetyczny i maszyny rolnicze.

Inwestycje bezpośrednie Na dzień 1 stycznia 2016 r. stan zobowiązań Białorusi wobec podmiotów z Chin według danych białoruskiego banku centralnego z tytułu inwestycji bezpośrednich wynosił zaledwie 195 mln dolarów90, co jest wartością marginalną wobec łącznej kwoty prawie 18 mld dolarów wszystkich inwestycji i ponad 10 mld dolarów inwestycji rosyjskich. Oficjalne statystyki dotyczące wartości przepływów z tytułu zagranicznych inwestycji prowadzone przez Narodowy Komitet Statystyczny są traktowane jako nie do końca wiarygodne i zawyżające wartość zagranicznych inwestycji. Jednak nawet według tych

Białoruś | 127 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 statystyk zaangażowanie chińskich przedsiębiorstw na Białorusi w porównaniu do podmiotów z innych państw było znikome. W 2014 r. osiągnęły wartość 163,8 mln dolarów, a w 2015 r. 77,3 mln dolarów, co stanowi odpowiednio 1,6 i 1,1 proc. wszystkich zagranicznych inwestycji. W pierwszych trzech kwartałach 2016 r. wyniosły 146,3 mln dolarów (2,3 proc. wszystkich inwestycji), co jest nie tylko znikomą wartością przy inwestycjach rosyjskich 91 i brytyjskich, ale również ustępuje inwestycjom podmiotów z takich państw jak Austria, Polska i Litwa. Na początku 2015 r. na Białorusi w ramach WOFE (przedsiębiorstwa z wyłącznym kapitałem zagranicznym) lub joint venture działało 57 chińskich przedsiębiorstw92.

Niewielkie są postępy w realizacji inwestycji przez przedsiębiorstwa już zarejestrowane w „Wielkim Kamieniu”, gdzie nie pojawiają się nowi inwestorzy. Nieliczne inwestycje bezpośrednie poza parkiem, poza inwestycją Geely w branżę motoryzacyjną, są niewielkie pod względem wartości i o znikomych korzyściach dla strony białoruskiej. O wiele wyższe pod względem łącznej faktycznej wartości są kontrakty infrastrukturalne i na budowę lub modernizację zakładów oraz pożyczki na zakup w Chinach taboru transportowego i wyposażenia zakładów. Projekt Merchants Group zakładający otwarcie centrum logistycznego jest dopiero w początkowej fazie. Z lokalizacji zakładu produkcyjnego na Białorusi w celu wejścia na rynek EUG spośród chińskich firm na chwilę obecną skorzysta być może tylko Geely.

7.2. Ocena korzyści, jakie uzyskały Chiny i Białoruś

Starania Mińska o zwiększenie eksportu do Chin i zmniejszenie niekorzystnego bilansu handlowego z Chinami wydawały się przynosić pewne efekty zwłaszcza w latach 2014–2015. Obniżył się import i wzrósł eksport. Z drugiej jednak strony ogromna rola, jaką w eksporcie wciąż stanowią nawozy potasowe i brak widocznych sukcesów eksportowych w innych grupach produktowych świadczy o dotychczasowym fiasku białoruskich prób dywersyfikacji eksportu. Białoruski eksport do Chin stał się jeszcze bardziej zależny od nawozów potasowych i poliamidów.

Nie tylko nie powiodły się próby wprowadzenia nowych grup białoruskich produktów na chiński rynek. Dalszemu zubożeniu uległa atrakcyjna dla chińskich eksporterów oferta eksportowa Białorusi. Wymiana handlowa w ostatnich latach zdecydowanie przyniosła większe korzyści Pekinowi, który zapewnił sobie dostawy strategicznego surowca na korzystnych warunkach, nie dając Mińskowi zbyt wiele w zamian w ramach dostępu do chińskiego rynku.

Mimo bogatej warstwy retorycznej, wielu podpisanych porozumień i białoruskich starań o przyciągnięcie chińskich inwestycji, efekty tych działań są niewielkie. Chińskie przedsiębiorstwa nie przeznaczyły większych nakładów na rozwój działalności na Białorusi. Administracja Łukaszenki nie zdołała w ciągu trzech lat przyciągnąć chińskich inwestorów, którzy stworzyliby od podstaw nowoczesne gałęzie przemysłu

128 | Łukasz Sarek oraz…

i zmodernizowali już funkcjonujące. Strona chińska nie jest tym specjalnie zainteresowana i żąda większego otwarcia na swoje inwestycje. Chińskie państwo i przedsiębiorstwa nie były też skłonne do znaczącego zaangażowania się w fundusze inwestycyjne wspierające białoruskie przedsiębiorstwa, co próbował uzyskać Łukaszenka. Projekt inwestycji we wskazane białoruskie przedsiębiorstwa jest dopiero w początkowej fazie. Korzyści dla Białorusi w tym zakresie są do tej pory niewielkie.

Chiny uzyskały natomiast kolejne kontrakty infrastrukturalne i na modernizację białoruskich zakładów, co jest ważne dla zysków i utrzymania zatrudnienia w chińskich przedsiębiorstwach, w zamian jednak za udzielenie Mińskowi kolejnych kredytów. Uzyskanie finansowania ze strony Pekinu jest jedynym istotnym sukcesem Łukaszenki, który jednak służy przede wszystkim przetrwaniu reżimu, a nie zmianom w strukturze gospodarczej Białorusi. Pożyczka na planowaną kopalnię nawozów potasowych w Starobinie jest korzystna dla Pekinu, gdyż według planowanego modelu pozwoli na uzyskanie kolejnego stabilnego źródła surowca na Białorusi. Stosunki nowego przedsiębiorstwa z Bielaruskali, w szczególności możliwość konkurowania ceną i wielkością dostaw, nie są jeszcze jasne.

Ogólnie bilans dotychczasowej współpracy jest mało korzystny dla Mińska. Przyczyny takiej sytuacji leżą również po stronie Chin. Są nimi: próby ograniczenia inwestycji zagranicznych i odpływu kapitału z Chin, kampania antykorupcyjna Xi Jinpinga93 oraz niekonsekwentna polityka władz w zakresie reformy strony podażowej i przenoszenia produkcji za granicę w obawie przed bezrobociem i niepokojami społecznymi. Jednakże kluczowymi czynnikami są: niską atrakcyjność białoruskiego przemysłu oraz rozbieżność między potrzebami Pekinu, który traktuje Białoruś jako dostawcę kilku produktów, korytarz transportowy oraz rynek zbytu dla swoich produktów i kontraktów dla firm budowlanych, a potrzebami Mińska. Łukaszenka oczekuje, że Chiny wezmą aktywny udział jako inwestor bezpośredni w modernizacji i rozwoju białoruskiego przemysłu i będą nadal udzielały kredytów niezbędnych białoruskiej gospodarce94. Strona chińska może być jednak mniej skora do udzielania pożyczek i – jak proponują analitycy z chińskich ośrodków rządowych – mogą wykorzystać trudną sytuację Mińska, żeby zmusić Łukaszenkę do spłaty części zadłużenia dostawami nawozów potasowych lub udzielać kolejne kredyty pod gwarancję dostaw95.

7.3. Prognoza perspektyw dalszej współpracy

Perspektywy szybkiej dywersyfikacji białoruskiej oferty eksportowej, która byłaby atrakcyjna dla chińskiego rynku, i znaczące zwiększenie wartości eksportu poza nawozami potasowymi są niewielkie. Możliwy jest pewien wzrost eksportu mięsa i produktów zwierzęcych (np. produkty mleczne) oraz płodów rolnych. Nie wpłynie to jednak znacząco na zmianę struktury wymiany handlowej. Trudno oczekiwać, by zwiększenie do 2020 r. wzrostu białoruskiego eksportu do Chin do wartości 1,5 mld dolarów96 (jeśli w ogóle by do niego doszło) byłoby zasługą przede wszystkim tych

Białoruś | 129 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 produktów. Również eksport nawozów potasowych w najbliższym czasie nie będzie prawdopodobnie tak wysoki pod względem ilości i wartości jak w latach 2014–2015, ze względu na chińskie zapasy oraz znaczną podaż i konkurencję między dostawcami97. Jednakże wewnętrzna restrukturyzacja i spadek podaży na rynkach międzynarodowych mogą w 2017 r. wpłynąć na wzrost cen w porównaniu z 2016 r.98

W najbliższych dwóch latach nie należy również spodziewać się wielomiliardowych bezpośrednich inwestycji chińskich, chyba że Mińsk odda na atrakcyjnych warunkach udziały w Bielaruskali99 lub zgodzi się na bezpośrednie wejście chińskich przedsiębiorstw w tę branżę. Możliwy jest pewien wzrost, który zależy od sytuacji gospodarczej w Chinach oraz od zgody Mińska na wejście chińskich zakładów z mniej zaawansowanych technologicznie branż. Pekin ze swojej strony będzie dążył do zwiększenia eksportu na Białoruś i zapewnienia swoim przedsiębiorstwom kontraktów na rozbudowę infrastruktury, w tym szczególnie przemysłowej i być może transportowej, nawet za cenę udzielania kolejnych kredytów. Nie będzie natomiast zbyt aktywnie wspierał białoruskich dążeń do dywersyfikacji eksportu. Istotnym elementem dla rozwoju wzajemnych stosunków może być współpraca Białorusi lub poszczególnych regionów z chińskimi prowincjami, ze względu na bardziej zbliżone potencjały.

Łukasz Sarek – analityk ds. gospodarki Chin w Ośrodku Badań Azji Pracownik Ośrodka Studiów Przestrzeni Postsowieckiej Data złożenia tekstu: 20.03.2017

1 Chińscy analitycy wskazują na inne istotne ich zdaniem aspekty, takie jak stabilność rządów Łukaszenki, strategia rozwoju Białorusi do 2030 r. oraz poprawiające się środowisko inwestycyjne (choć dostrzega się również negatywne aspekty prowadzenia działalności na Białorusi). Zob. np. Zhao Huirong (赵会荣), 中白经贸关系的发展与前景 (Rozwój i przyszłość stosunków białorusko-chińskich), „Russian Central Asian & East European Market” 2016, t. 3, s. 85–98. 2 Маршрут-расписание VIKING Train (Trasa i terminarz pociągu VIKING), Vikingtrain.com, http://www.vikingtrain.com/path [dostęp: 14.03.2017]. 3 Strona Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej: http://www.eaeunion.org/#about [dostęp: 14.03.2017]. 4 Marcin Kaczmarski, Witold Rodkiewicz, Rosyjska Wielka Eurazja wobec chińskiego Nowego Jedwabnego Szlaku: adaptacja zamiast konkurencji, „Komentarze OSW” 2016, nr 219, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2016-07-21/rosyjska-wielka- eurazja-wobec-chinskiego-nowego-jedwabnego [dostęp: 14.03.2017]. 5 Maxim Rust, Gdy koszenie trawy nie wystarcza, „Nowa Europa Wschodnia” 2016, nr 6/16, s. 41. 6 Aliaksandr Filipau, Disgrace or Promotion? Kiryl Rudy Goes to China, Belarus, „Belarus Digest” z 14.07.2016, http://belarusdigest.com/story/disgrace-or-promotion-kiryl-rudy-goes-china-26510, [dostęp: 14.03.2017]. 7 Juras Dubina (Юрась Дубина), Заико: Китай для Беларуси – огромный шоп (Zajka: Chiny to dla Białorusi gigantyczny sklep), „UDF.BY” z 29.09.2016, http://udf.by/news/economic/146073-zaiko-kitay- dlya-belarusi-ogromnyy-shop.html [dostęp: 14.03.2017]; Leonid Zajka, Chinese use Belarus to settle their “bachelors”, „Charter97.org” z 11.05.2015, https://charter97.org/en/news/2015/5/11/151057/ [dostęp: 14.03.2017]. 8 Китайцы из Добруша: „За интервью нас раздавят, как муравьев” (Chińczycy z Dobrusza: „Za wywiad rozdepczą nas jak mrówki”), „Gomel.today” z 14.07.2015, http://gomel.today/rus/news/gomel/chinese- ants/ [dostęp: 14.03.2017]. 9 Review of the Transport and Logistics System of the Republic of Belarus, United Nations Economic Commission for Europe, Nowy Jork, Genewa 2013, https://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/ publications/Transport_Belarus_2013.pdf [dostęp: 14.03.2017].

130 | Łukasz Sarek oraz…

10 Mapki z trasami np. w artykule Amanda Macias, The World's Longest Railway Is Stalled In Madrid, „Business Insider” z 26.06.2015, http://www.businessinsider.com/the-longest-railway-in-the-world-2015- 1?IR=T [dostęp: 14.03.2017] oraz na stronie https://people.hofstra.edu/geotrans/eng/gallery/ Map_New%20Silk%20Road.pdf za United Nations Economic and Social Commission for Asia and Pacific. [dostęp: 14.03.2017]. Artykuł na temat Eurasian Landbridge: The Geography of Transport Systems, Hofstra University, https://people.hofstra.edu/geotrans/eng/ch5en/conc5en/NEW_Corridor_Freight.html [dostęp: 14.03.2017]. Trasa przez Ukrainę omijająca Białoruś i Rosję jest możliwa, jednak obecnie droższa: John C.K. Daly, Bypassing Russia, Ukraine Becomes Another “Silk Road” Terminus, „Jamestown Foundation” 2016, t. 13, nr 18, https://jamestown.org/program/bypassing-russia-ukraine-becomes-another-silk-road-terminus/ [dostęp: 14.03.2017]. 11 Udział w łącznym eksporcie odpowiednio 1,88, 0,94 i 1,24 proc. 12 Jocelyn Aspa, 10 Top Potash-producing Countries, Potash Investing News z 15.02.2017, http://investingnews.com/daily/resource-investing/agriculture-investing/potash-investing/top-potash- producing-countries/ [dostęp: 14.03.2017]. 13 Na tę dysproporcję możliwości produktowych wskazuje również E. A. Tsemarco (谢马科), 中国与白俄罗斯经贸关系的发展 (Rozwój stosunków gospodarczych między Chinami a Białorusią), „Siberian Studies” 2016, t. 43, nr 5, s. 15–23. 14 Andras Racz, Friends Will Be Friends: The New Military Doctrine of Belarus, Academia.edu, https://www.academia.edu/30212426/Friends_Will_Be_Friends_The_New_Military_Doctrine_of_Belarus [dostęp: 14.03.2017]. 15 Беларусь и Китай продолжат совместную работу по созданию беспилотников (Białoruś i Chiny rozwijają współpracę przy budowie dronów), „Belta” z 25.10.2016, http://www.belta.by/tech/view/belarus- i-kitaj-prodolzhat-sovmestnuju-rabotu-po-sozdaniju-bespilotnikov-216186-2016/ [dostęp: 14.03.2017] oraz Andrei Parotnikau, Chinese Missiles, CSTO, Belarusian Air Force - Belarus Security Digest, „Belarus Digest” z 15.05.2015, http://belarusdigest.com/story/chinese-missiles-csto-belarusian-air-force-belarus- security-digest-22773 [dostęp: 14.03.2017]. 16 Li Zehong, Li Fujia, Dong Suocheng, Shi Guangyi, Li Yu, Li Fei , Zhu Shaoqing (李泽红, 李富佳, 董锁成, 石广义, 李宇, 李飞, 朱少卿), 中国和白俄罗斯钾肥资源合作态势与潜力研究 (Możliwości i postępy we współpracy w zakresie nawozów potasowych między Chinami a Białorusią), „Resources Science” 2015, t. 37, nr 6, s. 1295–1303. 17 Zhang Zhongming, Zhong Xin, Li Jing, (张忠明 , 钟鑫 , 李靖 , 冯伟), 白俄罗斯农业发展态势及中国对白俄罗斯农业重点投资领域分析 (Analiza rozwoju białoruskiego rolnictwa oraz kluczowych obszarów chińskich inwestycji w białoruskie rolnictwo), „World Agriculture” 2015, nr 5 (433), s. 106–110. 18 Np w wypadku inwestycji YTO, producenta traktorów i maszyn rolniczych zob. Tao Jianhua (陶建华), 中国一拖首批入驻中白工业园 (Chińska firma YTO jako jedna z pierwszych weszła do Parku Przemysłowego „Wielki Kamień”), „Contemporary Farm Machinery” 2015, nr 6, s. 22–23. Niektórzy chińscy analitycy wskazują, że rosyjska nieprzychylność dla chińskiej aktywności na Białorusi oraz niejasny status parku z punktu widzenia przepisów EUG mogą stanowić przeszkodę w wykorzystaniu „Wielkiego Kamienia” jako trampoliny dla eksportu do Rosji. Zob. Wang Xianju (王宪举), 白俄罗斯: “丝绸之路经济带”上的重要平台 (Białoruś: ważna platforma na Nowym Jedwabnym Szlaku), „World Affairs” 2015, nr 12, s. 38–39. 19 Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 20 E. A. Tsemarco, 中国与白俄…, op. cit. 21 Tak np. jest wprost wskazywany jeden z celów dla inwestycji Zoomlion w joint venture z MAZ: Li Yonghua (李永华), 以白俄罗斯为战略支点撬动欧洲市场中联重科加速出海破解高端装备产能过剩 (Białoruś jako strategiczne wahadło dla poruszenia rynku europejskiego. Zoomlion przyspiesza wyjście na świat, rozwiązuje problem nadprodukcji zaawansowanych maszyn), „China Economic Weekly” 2016, nr 37, s. 66–68. 22 Galina Dzesiatava, Made in Belarus. By the Chinese, „Belarus Digest” z 29.09.2016, http://belarusdigest.com/story/made-belarus-chinese-27244 [dostęp: 14.03.2017]. Autorka podaje, że chińscy robotnicy w 2016 r. stanowili połowę wszystkich robotników zagranicznych pracujących legalnie na Białorusi. 23 Pavel Yurintsev, Alexander Lukashenko’s Chinese dreams, „EurAsia Daily” z 22.08.2016, https://eadaily.com/en/news/2016/08/22/alexander-lukashenkos-chinese-dreams [dostęp: 14.03.2017]. Ograniczenia we współpracy rosyjsko-białoruskiej dostrzegają chińscy obserwatorzy, zob. Wang Xianju, 白俄罗斯…, op. cit. 24 Andrey Yeliseyeu, Belarus and Developing Countries: South Asia in Priority, Belarusian Yearbook 2016, http://nmnby.eu/yearbook/2016/en/page12.html [dostęp: 2.07.2017].

Białoruś | 131 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

25 Ivan Gubarevich, Pakistan: Belarus's 'new best friend' in South Asia, „Belarus Digest” z 25.05.2017, http://belarusdigest.com/story/pakistan-belaruss-new-best-friend-south-asia-29883 [dostęp: 2.07.2017]. 26 Nie najlepszą ocenę chińskim firmom wystawił były premier Siergiej Sidorskij w związku z problemami, jakie wystąpiły przy modernizacji niałoruskich cementowni: Сидорский озабочен качеством китайского оборудования, поставляемого на белорусские цементные заводы (Sidorskij zaniepokojony jakością chińskiego wyposażenia dostarczonego białoruskim cementowniom), „Novosti Tut.by” z 6.06.2010, https://news.tut.by/economics/175837.html [dostęp: 2.07.2017]. 27 Беларусь готова стать "западными воротами" для ШОС (Białoruś gotowa zostać zachodnimi wrotami dla SOW), „Belta” z 24.06.2016, http://www.belta.by/president/view/belarus-gotova-stat- zapadnymi-vorotami-dlja-shos-198845-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. 28 Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 29 China, Belarus forge comprehensive strategic partnership, „Xinhua” z 17.07.2017, http://news.xinhuanet.com/english/bilingual/2013-07/17/c_132549194.htm [dostęp: 14.03.2017]. 30 中国与白俄罗斯签署共建丝绸之路经济带合作文件 (Chiny i Białoruś podpisały dokument o współpracy przy wspólnym budowaniu gospodarczego pasa Jedwabnego Szlaku), Biuro Informacyjne Rady Państwa z 24.12.2014, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1388861/1388861.htm [dostęp: 14.03.2017]. 31 Belarusian-Chinese Intergovernmental Committee on Cooperation, http://www.belaruschina.by/ru/ committee-1586.html [dostęp: 14.03.2017]. 32 Belarusian-Chinese Intergovernmental Committee on Cooperation, http://belaruschina.by/ru/ committee-1586/-1592.html [dostęp: 14.03.2017]. 33 Belarusian-Chinese Intergovernmental Committee on Cooperation, http://www.belaruschina.by/ru/ committee-1586/committee/sovmestnaya-rabochaya-gruppa-po-mezhregionalnomu-sotrudnichestvu.html [dostęp: 14.03.2017]. 34 Sekretarzami Komitetu są wiceministrowie spraw zagranicznych obu państw. W Komisji ds. Współpracy Handlowo-Gospodarczej przewodniczącym ze strony białoruskiej jest minister gospodarki, ze strony chińskiej wiceminister handlu. 35 Dostęp do protokołów: http://belaruschina.by/ru/committee-1586/-1592.html. Ostatni protokół z czwartego posiedzenia grupy podpisano 10 kwietnia: belaruschina.by/data/fck/ file/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D0%BB_4_%D0%B3%D0%BE_ %D0%A0%D0%93.doc [dostęp: 14.03.2017]. 36 State visit of China President Xi Jinping to Belarus, The Press Service of the President of the Republic of Belarus z 12.05.2015, http://president.gov.by/en/news_en/view/state-visit-of-china-president-xi-jinping- to-belarus-11369/ [dostęp: 14.03.2017]. Nie podano szczegółów zawartych porozumień. Częścią wizyty było wspólne zwiedzanie chińsko-białoruskiego parku przemysłowego „Wielki Kamień”. Wartość porozumień Zhao Huirong podaje na 15, 7 mld dolarów, zob. Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 37 中华人民共和国和白俄罗斯共和国关于进一步发展和深化全面战略伙伴关系的联合声明 (Wspólne oświadczenie Chińskiej Republiki Ludowej i Republiki Białoruś o dalszym rozwoju i pogłębianiu stosunków w ramach wszechstronnego strategicznego partnerstwa), Biuro Informacyjne Rady Państwa z 11.05.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/1433642/1433642.htm [dostęp: 14.03.2017]. 38 Od inwestycji infrastrukturalnych poprzez materiały budowlane, przemysł maszynowy, transport, komunikację, surowce, branże chemiczną i farmaceutyczną, biotechnologie, branże elektryczną i elektroniczną po wydobycie surowców mineralnych i modernizację przedsiębiorstw. 39 State visit to People’s Republic of China, The Press Service of the President of the Republic of Belarus z 29.09.2016, http://president.gov.by/en/news_en/view/state-visit-to-peoples-republic-of-china-14500/ [dostęp 14.03.2017]. Lista zawartych porozumień: Belarus, China sign package of cooperation agreements in various fields, „Belta” z 29.09.2016, http://eng.belta.by/politics/view/belarus-china-sign-package-of- cooperation-agreements-in-various-fields-94932-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. Z porozumień, które mogą mieć bezpośrednie praktyczne znaczenie można wymienić protokół ustaleń (MoU) na dostawy białoruskiej wołowiny. 40 E. A. Tsemarco, 中国与白俄…, op. cit. 41 Hu Qingyun, China, Belarus sign $1.15b currency swap agreement, „Global Times” z 12.05.2015, http://www.globaltimes.cn/content/921154.shtml [dostęp: 14.03.2017]. Zhao Huirong podaje, że swap obejmował kwotę 1,16 mld rubli przeliczalną na 7 mld juanów, zob. Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 42 Andrei Kobyakov met with President of Citic Group, strona Council of Ministers of the Republic of Belarus z 19.07.2016, http://www.government.by/en/content/6580 [dostęp 14.03.2017].

132 | Łukasz Sarek oraz…

43 AMKODOR holding starts a full-scale cooperation with Chinese corporation the CITIC Group, „Amkodor” z 19.06.2017, http://amkodor.by/en/press_room/news/2016/amkodor_holding_starts_a_full_scale_ cooperation_with_chinese_corporation_the_citic_group_/ [dostęp: 14.03.2017]. Może to być traktowane jako ukłon wobec Łukaszenki. W Szkłowie istnieje kołchoz, w którym Łukaszenka rozpoczynał swoją karierę. Jest to również miejsce, gdzie rezyduje w nieformalnym areszcie domowym żona Łukaszenki, Halina Łukaszenka. 44 Belarus, China sign 25 agreements at interregional business forum, „Belarus.by” z 11.05.2015, http://www.belarus.by/en/business/business-news/belarus-china-sign-25-agreements-at-interregional- business-forum_i_0000022887.html [dostęp: 14.03.2017]. 45 甘肃省大力发展同白俄罗斯地方经贸合作 (Gansu intensywnie rozwija handlową współpracę regionalną z Białorusią), Biuro Informacyjne Rady Państwa z 6.07.2016, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/ 31208/Document/1482875/1482875.htm [dostęp: 14.03.2017]. 46 甘肃省与白俄罗斯签署合作备忘录 (Gansu i Białoruś podpisały memorandum o współpracy), Biuro Informacyjne Rady Państwa z 8.07.2015, http://www.scio.gov.cn/ztk/wh/slxy/htws/Document/ 1440340/1440340.htm [dostęp: 14.03.2017]. 47 Gomel Belarus and Chengdu Establish Sister City Relations, „Invest in Chengdu”, http://www.investinchengdu.com/gomel-belarus-and-chengdu-establish-sister-cty-relations.html [dostęp: 14.03.2017]. 48 Yan Min(颜旻), 连云港与白俄罗斯日洛宾大区签署友好意向书 (Podpisanie listu intencyjnego pomiędzy Białorusią a obwodem Żłobin). Wybór Lianyungang jako jednego z miast współpracujących z Białorusią nie jest przypadkowy, miasto ma już sukcesy we współpracy z Kazachstanem. 49 Commentary to Decree No.338 of 21 July 2015, The Press Service of the President of the Republic of Belarus z 2.07.2015, http://president.gov.by/en/news_en/view/commentary-to-decree-no338-11829/ [dostęp: 14.03.2017]; 白俄罗斯旅游签证 (Wizy turystyczne na Białoruś), „Belarus.by”, http://www.belarus.by/cn/travel/travel-visas [dostęp: 14.03.2017]. 50 Amkodor to launch three large contracts with China's CITIC Group, Sinomach by year-end, „Belta” z 12.10.2016, http://eng.belta.by/economics/view/amkodor-to-launch-three-large-contracts-with-chinas- citic-group-sinomach-by-year-end-95345-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. 51 Belarus may start selling beef to China in Q1 2017, „Belta” z 30.12.2016, http://eng.belta.by/economics/ view/belarus-may-start-selling-beef-to-china-in-q1-2017-97621-2016/, [dostęp: 27.01.2016]. 52 Lista udziałowców jest dostępna na oficjalnej stronie parku: http://www.industrialpark.by/ru/ structure/shareholders [dostęp: 14.03.2017]. 53 Индустриальный парк Великий Камень (Park Przemysłowy Wielki Kamień), Rusłan Usaczoł, kanał Youtube z 28.11.2016, https://www.youtube.com/watch?v=HmhVPDUIhfA [dostęp: 14.03.2017]. 54 Более 30 компаний выразили намерения стать резидентами парка "Великий камень" (Ponad 30 przedsiębiorstw wyraziło zamiar zostania rezydentami parku „Wielki Kamień”), „Belta” z 13.10.2016, http://www.belta.by/economics/view/bolee-30-kompanij-vyrazili-namerenija-stat-rezidentami-parka- velikij-kamen-214570-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. 55 Po konferencji prasowej z 26 stycznia dotyczącej planów rozwoju inwestycji pojawiły się kolejne doniesienia prasowe. 50 nowych inwestorów to dane według oficjalnych przekazów: Количество резидентов парка "Великий камень" в 2017 году планируется увеличить минимум вдвое (Planowane podwojenie liczby rezydentów parku „Wielki Kamień” w 2017), „Belta” z 26.01.2017, http://www.belta.by/economics/view/kolichestvo-rezidentov-parka-velikij-kamen-v-2017-godu- planiruetsja-uvelichit-minimum-vdvoe-230188-2017/ [dostęp: 14.03.2017]. 56 China Merchants Group to invest $550m in logistics subpark in China-Belarus Industrial Park, „Belta” z 26.11.2015, http://eng.belta.by/economics/view/china-merchants-group-to-invest-550m-in-logistics- subpark-in-china-belarus-industrial-park-87250-2015/ [dostęp: 14.03.2017]. 57 Венчурный фонд на $20 млн создадут в парке "Великий камень" (W parku „Wielki Kamień” powstanie fundusz venture o kapitale 20 mln usd), „Belta” z 26.01.2017, http://www.belta.by/economics/view/ venchurnyj-fond-na-20-mln-sozdadut-v-parke-velikij-kamen-230239-2017/ [dostęp: 14.03.2017]. 58 E. A. Tsemarco, 中国与白俄…, op. cit. Do 2017 r. Specjalne Strefy Ekonomiczne w obrębie EUG mają stracić ich specjalny status, jednak Mińsk liczy na to, że uda mu się wymusić na Moskwie akceptację na działanie parku gdyż formalnie nie jest to SEZ, a park przemysłowy ze specjalnymi przywilejami podatkowymi dla inwestorów. 59 Беларусь готова стать "западными воротами" для ШОС op. cit., podobnie Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit., który również podaje, że oprocentowanie pożyczki na 3 mld dolarów udzielonej na 15 lat wyniosło 2 proc.

Białoruś | 133 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

60 O czym piszą również pozytywnie oceniający chińskie pożyczki autorzy jak E. A. Tsemarco, 中国与白俄…, op. cit. 61 Belarus to offer shares in companies to Chinese investors in early 2017, „Belta” z 27.12.2016, http://eng.belta.by/economics/view/belarus-to-offer-shares-in-companies-to-chinese-investors-in-early- 2017-97542-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. Stronami porozumienia są State Property Committee i State- owned Assets Supervision and Administration Commission (SASAC). Wśród rozważanych przedsiębiorstw znalazły się Horizont, Mogilevkhimvolokno, MTZ, Gomselmash i BATE. 62 Belarus invites China to join privatization, „Belsat” z 24.02.2017, http://belsat.eu/en/news/belarus- offers-china-to-privatize-22-enterprises/ [dostęp: 14.03.2017]. 63 The EU Dilemma: What Kind of Dialogue with Belarus? More Active Engagement with Society and Increased Pressure on the Regime, Report of the Working Group on Investments of the Committee on International Control over the Human Rights Situation in Belarus, maj 2015, https://charter97.org/files/ Belarus_report_CIC_WG_May_2013_eng.pdf [dostęp: 14.03.2017]. 64 Irina Reznik, Yuliya. Fedorinova, Oil Billionaire Gutseriev Turns to China for Potash Mine, „Bloomberg” z 13.08.2015, https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-08-13/oil-billionaire-gutseriev-turns-to- china-for-belarus-potash-mine [dostęp: 14.03.2017]. W transakcję kredytu jest zaangażowany również Belarusbank: Chinese bank allocates 1.4 bln USD loan for potash project in Belarus, „Global Times” z 19.06.2016, http://www.globaltimes.cn/content/989117.shtml [dostęp: 14.03.2017]. 65 O niejasnych powodach zaangażowania Belarusbank w transkację zob. Aliaksandr Filipau, A New Big Potash Deal between Belarus and China?, „Belarus Digest” z 8.07.2016, http://belarusdigest.com/story/new-big-potash-deal-between-belarus-and-china-26440 [dostęp: 14.03.2017]. Wspieranie tej inwestycji jest jeszcze bardziej wątpliwe ze względu na nowe złoża i kopalnie, które chce rozwijać Belaruskali: Belarus ranked third among world’s top potash salt exporters, „Belarus.by” z 21.12.2016, http://www.belarus.by/en/press-center/news/belarus-ranked-third-among-worlds-top- potash-salt-exporters_i_0000050628.html [dostęp: 14.03.2017]. Interesujące w tym kontekście jest wcześniejsze oświadczenie BPC o chęci współpracy z nowym zakładem: Kudryavets: BPC hopes for active cooperation with Slavkali, „Belta” z 10.09.2015, http://eng.belta.by/economics/view/kudryavets-bpc- hopes-for-active-cooperation-with-slavkaliy-84698-2015 [dostęp: 14.03.2017]. 66 China's CITIC Group starts building hotel, business center in Minsk, „Belta” z 20.07.2016, http://eng.belta.by/society/view/chinas-citic-group-starts-building-hotel-business-center-in-minsk- 93090-2016/ [dostęp: 14.03.2017]; AMKODOR holding starts a full-scale cooperation with Chinese corporation the CITIC Group, „Amkodor” z 19.07.2016, http://amkodor.by/en/press_room/news/ 2016/amkodor_holding_starts_a_full_scale_cooperation_with_chinese_corporation_the_citic_group_/ [dostęp: 14.03.2017]. 67 Construction of new hotels for IIHF WC in Minsk completed, „Belarus.by” z 28.04.2014, http://www.belarus.by/en/press-center/press-release/construction-of-new-hotels-for-iihf-wc-in-minsk- completed_i_11230.html [dostęp: 14.03.2017]. Wartość inwestycji miała wynieść około 90 mln dolarów. Zob. China to invest $90m to build hotel in Minsk, „Belta” z 18.04.2012, http://www.belaruschina.by/en/ news/2012/April/18April-909.html, [dostęp: 14.03.2017]. Na podstawie prezydenckiego dekretu inwestor otrzymał specjalne przywileje: Jekaterina Zabiełło (Екатерина ЗАБЕЛЛО), Инвестиционные парадоксы (Inwestycyjne paradoksy), „Белорусы и рынок”, http://www.belmarket.by/ru/264/190/21053/%D0%98%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82 %D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5- %D0%BF%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%BA%D1%81%D1%8B.htm?tpl=93 [dostęp: 14.03.2017]. Strona hotelu Pekin: http://beijing.hotelinminsk.com/en/. 68 O powiązaniach OOO Interservice z białoruskimi władzami: Offshore company in the British Virgin Islands is linked with Shejman and Lukashenko, „Charter97.org” z 5.07.2013, https://charter97.org/en/news/ 2013/7/5/71724/ [dostęp: 14.03.2017]. O roli spółki świadczy fakt, że przejęła większościowy pakiet udziałów w holdingu Amkodor: «Интерсервис» стал крупнейшим акционером «Амкодора» (Interservice został większościowym udziałowcem Amkodora), „Charter97.org” z 25.01.2013, https://charter97.org/ru/ news/2013/1/25/64426/ [dostęp: 14.03.2017]. 69 Chinese-Belarusian center for commercializing innovations opened in Minsk, Soligorsk regional executive committee z 29.12.2016, http://www.soligorsk.by/en/region-en/view/chinese-belarusian-center-for- commercializing-innovations-opened-in-minsk-9159/ [dostęp: 14.03.2017]. 70 Marcus Williams, Geely to push volume production in Belarus, „Automotive Logistics” z 31.07.2013, http://automotivelogistics.media/news/geely-to-push-volume-production-in-belarus [dostęp: 14.03.2017]; Geely to enter Belarus market this month and Russia soon after, „Global Times” z 20.02.2013, http://www.globaltimes.cn/content/762972.shtml [dostęp: 14.03.2017]. Władze białoruskie są żywotnie

134 | Łukasz Sarek oraz…

zainteresowane sukcesem przedsiębiorstwa: Prime Minister test-drives Belarus-made Geely car, „Belsat” z 27.07.2016, http://belsat.eu/en/news/prem-er-ministr-pratestsiu-geely-belaruskaj-zborki-videafakt/ [dostęp: 14.03.2017]. 71 Belgee plant to be launched at the end of 2016, strona National Agency of Investment and Privatization, http://www.investinbelarus.by/fr/press/news/d4b685bac0ef4efd.html [dostęp: 14.03.2017]. 72 Hao Yan, Chinese car firms gain greater overseas foothold, „China Daily” z 20.06.2016, http://wap.chinadaily.com.cn/2016-06/20/content_25768341.htm [dostęp: 14.03.2017]. 73 Chinese companies to build 1,432 apartments in Belarus, „Xinhua” z 8.05.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-05/08/c_135342847.htm [dostęp: 14.03.2017]. 74 Правительство предоставляет гарантии Эксимбанку Китая в погашении кредитов для БЖД (Władze przedstawiają gwarancje chińskiego Eximbank na spłatę zadłużenia dla Kolei Białoruskich), „Belta” z 8.06.2016, http://www.belrynok.by/ru/page/news/3286/ [dostęp: 14.03.2017]; China to fund more electrification in Belarus, „Railway Gazett” z 21.05.2015, http://www.railwaygazette.com/news/news/ europe/single-view/view/china-to-fund-more-electrification-in-belarus.html [dostęp: 14.03.2017]. 75 Aliaksandr Filipau, Is Belarus-China Cooperation a Pipe Dream?, „Belarus Digest” z 5.08.2016, http://belarusdigest.com/story/belarus-china-cooperation-pipe-dream-26764 [dostęp: 14.03.2017]. Inwestycja w fabrykę Belgee w wysokości 300 mln dolarów jest finansowana przez chińskiego inwestora, modernizacja fabryki w Orszy przez stronę białoruską. 76 Китайская компания построит завод по производству картона в Добруше (Chińska firma zbuduje zakład produkcji kartonów w Dobruszy), Сильные Новости - Гомель сегодня z 2.10.2012, http://gomel.today/rus/news/gomel/32280/ [dostęp: 14.03.2017]. 77 В Добруше к концу 2015 года запустят новое белорусско-китайское производство (W Dobruszy w końcu 2015 r. rozpocznie pracę nowe białorusko-chińskie przedsiębiorstwo), Столичное телевидение z 14.05.2015, http://www.ctv.by/novosti-gomelya-i-gomelskoy-oblasti/v-dobrushe-k-koncu-2015-goda- zapustyat-novoe-belorussko [dostęp: 14.03.2017]. 78 Dane dot. wymiany handlowej za 2016 r. obejmują okres od stycznia do listopada. 79 Spadek importu z państw spoza obszaru CIS w latach 2014–2016 to odpowiednio: 8,4, 26,8 i 7,6 proc. 80 W latach 2014–2016 odpowiednio o 3,1, 22,7 i 10,8 proc. 81 W latach 2014–2016 odpowiednio: 14,5, 20,1 i 15,6 proc. 82 Do krajów spoza WNP w 2014 r. zanotowano nieznaczny wzrost o 4,4 proc. w 2015 r. spadek o 17,6 proc., natomiast eksport do Rosji spadał w ciągu tych dwóch lat o 9,8 proc. i 31,5 proc. 83 Aliaksandr Filipau, Will Belarus Lose the Chinese Market in 2016?, „Belarus Digest” z 13.06.2016, http://belarusdigest.com/story/will-belarus-lose-chinese-market-2016-26142 [dostęp: 14.03.107]. Nieco inne wartości (77,1 proc. i 82,8 proc.) dla grupy nawozów potasowych są wskazane w roczniku statystycznym za 2015 r. 84 Belarus Surprises Rival Russia by Reaching Potash Deal With China, „The Moscow Times” z 19.03.2015, https://themoscowtimes.com/articles/belarus-surprises-rival-russia-by-reaching-potash-deal-with-china- 44940, [dostęp: 14.03.2017]. Cena 315 dolarów za tonę według informacji podanej przez Bloomberg: Aliaksandr Kudrytski, Yuliya Fedorinova, Belarus Potash Contract With China Disappoints Competitors, „Bloomberg” z 19.03.2015, https://www.bloomberg.com/news/articles/2015-03-19/belarus-potash-deal- with-china-disappoints-russian-competitor [dostęp: 14.03.2017]. 85 Kamil Kłysiński, Agata Wierzbowska-Miazga, A Russian-Belarusian conflict against a backdrop of potassium fertilisers, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia z 4.09.2013, https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2013-09-04/a-russian-belarusian-conflict-against-a- backdrop-potassium [dostęp: 14.03.2017]; Belarus Potash Company fully recovers after Uralkali’s withdrawal, „TASS” z 25.11.2013, http://tass.com/economy/708870 [dostęp: 14.03.2017]. 86 Emiko Terazono, Potash: what’s next for one of the world’s major fertilisers, „Financial Times” z 27.07.2016, https://www.ft.com/content/56f782b8-5345-11e6-9664-e0bdc13c3bef [dostęp: 14.03.2017]. Cena na bazie CFR (Incoterms) z już wliczonymi kosztami transportu, cena za sam surowiec była niższa. 87 Fitch: China's High Potash Inventory Weakens Imports and Prices, „Fitch Ratings” z 5.07.2016, https://www.fitchratings.com/site/pr/1008420 [dostęp: 14.03.2017]. 88 Aizhu Chen, China finds big potassium deposit in Qinghai – Xinhua, „Reuters” z 29.07.2016, http://www.reuters.com/article/china-potash-idUSL4N1AF4ZX [dostęp: 14.03.2017]. 89 W 2015 r. wartość eksportu odpowiednio 56,1 mln dolarów, 14,2 mln dolarów i 10,4 mln dolarów. 90 Nieco odmienne dane prezentuje strona chińska, wskazując na niemal 476 mln dolarów skumulowanych chińskich inwestycje na Białorusi: 2015 Statistical Bulletin of China’s Outward Foreign Direct Investment, http://hzs.mofcom.gov.cn/article/date/201612/20161202103624.shtml [dostęp: 14.03.2017].

Białoruś | 135 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

91 Do których należy również doliczyć inwestycje cypryjskie, będące w większości faktycznie inwestycjami rosyjskich przedsiębiorstw. Wartości prezentowane przez stronę chińską są nieco odmienne: za 2014 r. to prawie 64 mln dolarów, a za 2015 r. 54 mln dolarów. 92 Z czego dwa jako joint venture i 35 jako WOFE. Dla porównania w tym samym czasie działały na Białorusi 123 czeskie przedsiębiorstwa, zob. Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 93 Kampania wymierzona w jego przeciwników politycznych powiązanych z Zhou Yongkangiem, z których część miała zaplecze w przedsiębiorstwach państwowych z branży naftowej. 94 O tym również Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. 95 Li Zehong i in., 中国和白俄…, op.cit. 96 Zhao Huirong, 中白经贸…, op. cit. To założenie jest również elementem białoruskiego państwowego programu promocji eksportu: - Belarus' export promotion program for 2016-2020 approved, „Belta” z 4.08.2016, http://eng.belta.by/economics/view/belarus-export-promotion-program-for-2016-2020- approved-93352-2016/ [dostęp: 14.03.2017]. 97 钾肥库存压力偏高 (Wysoka presja zapasów nawozów potasowych), „中国钾盐钾肥网” z 12.09.2016, http://www.jiayanjiafei.org/view.asp?id=1480 [dostęp: 14.03.2017]. 98 Mike Rahm, The Phosphorus/Potash Outlook For 2017, „CropLife” z 2.02.2017, http://www.croplife.com/crop-inputs/the-phosphoruspotash-outlook-for-2017/ [dostęp 14.03.2017]. Również dość optymistyczne perspektywy prezentują Patrick Heffer, Michel Prud’homme, Short-Term Fertilizer Outlook 2016 – 2017, International Fertilizer Associaltion, 26-28.12.2016, http://www.ifa- dubai2016.org/Portals/40/Documents/2016_ifa_strategic_forum_dubai_summary.pdf [dostęp: 14.02.2017]. Jednak restrukturyzacja jednych zakładów w Chinach może być zrównoważona przez rozbudowę mocy produkcyjnych w innych: 2017 年钾肥市场独家预测！钾肥过剩也在加剧企业亏损额上升 33 (Prognozy rynku nawozów potasowych na 2017! Nadwyżki nawozów potasowych będą rosły. Liczba przedsiębiorstw ponoszących straty wzrosła do 33), „中国化肥网” z 11.11.2016, http://www.fert.cn/news/2016/11/11/ 20161111831121595.shtml [dostęp: 14.03.2017]. 99 Zdaniem chińskich analityków postępy w sprzedaży udziałów są blokowane przez stronę białoruską: Li Zehong i in., 中国和白俄…, op. cit. Autorzy proponują metodę drobnych kroków prowadzącą do powolnego przejmowania przez chińskie firmy udziałów w branży nawozów potasowych przez stworzenie w „Wielkim Kamieniu” spółki zajmującej się sprzedażą i transportem nawozów potasowych.

136 | Łukasz Sarek oraz…

Bałkany Dragan Pavlićević

Wstęp1

W ostatnich latach stosunki Chin z państwami bałkańskimi2 znacznie rozwinęły się dzięki coraz bardziej ambitnej i coraz dalej sięgającej geograficznie polityce zagranicznej Pekinu. Szczególnym katalizatorem rozwoju stosunków było utworzenie China-Central and Eastern Europe Cooperation Framework, znanego także jako formuła 16+1 (odtąd: 16+1) w 2012 r. i ogłoszenie inicjatywy „Jeden Pas, Jedna Droga” w 2013 r.

Głównym pytaniem badawczym w tym artykule jest to, czy zaangażowanie Chin na Bałkanach przekłada się na polityczne przewagi dla Pekinu, szczególnie względem Unii Europejskiej. Obserwatorzy stosunków międzynarodowych zazwyczaj postrzegali interesy ChRL w rozwijaniu stosunków z państwami bałkańskimi wyłącznie przez pryzmat chińskiej strategii globalnej i inicjatywy Nowego Jedwabnego Szlaku. Są to interpretacje głównego nurtu, które skupiają się wąsko na instrumentalnej roli stosunków chińsko-bałkańskich dla polityki zagranicznej i celów Pekinu. Co więcej, implikacje chińskiego zaangażowania na Bałkanach są postrzegane w sposób jednoznacznie negatywny. Uważa się, że Chiny uzyskują coraz więcej przewag w stosunku do państw bałkańskich, co z kolei powoduje szereg negatywnych konsekwencji politycznych i gospodarczych dla tych państw, a także dla Unii Europejskiej, gdyż zakłada się, że jej popularność i wpływy na Bałkanach maleją wraz z rozwojem stosunków tego regionu z Chinami. W niniejszym artykule powyższe założenia zostaną zweryfikowane. W celu odtworzenia bardziej zniuansowanego obrazu zostanie ponadto przedstawiona krótka analiza głównych czynników rosnącego chińskiego zainteresowania w tym regionie oraz dostępnych źródeł na temat reakcji i postawy Unii Europejskiej względem tego procesu.

1. Stosunki chińsko-bałkańskie. Tło i trendy

Po okresie, w którym ani region państw bałkańskich nie zajmował poczesnego miejsca w chińskim myśleniu o polityce zagranicznej, ani Chiny nie były tak ważne dla tych państw, w ostatnich kilku latach doszło do znacznej intensyfikacji stosunków. Chociaż obie strony oficjalnie podkreślały łączącą je długoletnią przyjaźń, w rzeczywistości od proklamacji Chińskiej Republiki Ludowej Pekin dystansował się od Jugosławii, a w latach 90. XX w. i pierwszych latach XXI w. region Bałkanów był niemal zupełnie nieobecny w chińskiej polityce zagranicznej. Państwa bałkańskie były z kolei w tym czasie skupione na własnych problemach, zwłaszcza niestabilności politycznej i gospodarczej. Wyjątkiem są tu relacje chińsko-serbskie, które w tym okresie zdecydowanie rozwinęły się, szczególnie po kampanii NATO przeciw Serbii w 1999 r., w trakcie której zbombardowana została chińska ambasada w Belgradzie.

Bałkany | 137 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Do 2016 r. sytuacja jednak bardzo się zmieniła. Serbia podpisała porozumienie o strategicznym partnerstwie z Chinami, a wszystkie inne państwa zintensyfikowały kontakty dyplomatyczne z Pekinem, głównie dzięki powstaniu i działaniu formuły 16+1. Istotne znaczenie miało również pogłębienie więzi ekonomicznych. Wartość wymiany handlowej i inwestycji znacząco zwiększyła się, a Bałkany stały się dla Pekinu europejskim przyczółkiem ekspansji w obszarze projektów infrastrukturalnych, w dużej części finansowanych z chińskich funduszy państwowych i realizowanych przez chińskie przedsiębiorstwa państwowe. Oprócz tego począwszy od 2013 r. Bałkany są traktowane przez Chiny jako istotny element Inicjatywy Pasa i Szlaku (One Belt, One Road (OBOR)), głównej platformy w chińskiej polityce zagranicznej wobec Europy i Eurazji. Reasumując, zmiany te wskazują na prawdopodobieństwo zacieśniania związków ekonomicznych i politycznych w przyszłości.

2. Ocena znaczenia współpracy w dziedzinie inwestycji, handlu i wymiany inwestycji

Powyższe uwarunkowania skłaniają do zastanowienia się, czy Chiny staną się wiodącą potęgą w regionie Bałkanów, szczególnie ze względu na fakt pogłębiania się wymiany ekonomicznej. Należy również rozważyć, czy rosnąca obecność gospodarcza i dyplomatyczna ChRL przekłada się na realne wpływy.

2.1. Infrastruktura

Kluczowym aspektem NJS jest stworzenie korytarzy transportowych łączących Azję i Europę. Bałkany są ważnym elementem tej układanki ze względu na położenie geograficzne, będąc łącznikiem zarówno dla Północnego (Pas Ekonomiczny Jedwabnego Szlaku, Silk Road Economic Belt (SREB)), jak i Południowego (Morski Jedwabny Szlak XXI w., 21st century Maritime Silk Road (MSR)) szlaku. SREB łączy Chiny i Europę przez Azję Centralną, a jedna z jego odnóg dociera do Bułgarii. Morski szlak MSR przechodzi przez Morze Południowochińskie, Ocean Indyjski i Morze Śródziemne, kończąc swój bieg w greckim porcie Pireus (inne porty również są brane pod uwagę jako dodatkowe), skąd dalej przechodzi drogą lądową do Europy Środkowej. Ten lądowy szlak określany jest jako China-Europe Land-Sea Express Line (CELSEC).

Znaczenie Bałkanów dla powodzenia chińskiej wizji NJS można ocenić na podstawie wypowiedzi chińskiego premiera Li Keqianga, której udzielił przy okazji prezentacji koncepcji CELSEC w 2014 r.:

Dzięki regularnie kursującym pociągom z Chin do Europy Północny Szlak mógłby stać się nową arterią transportowo-logistyczną docierającą do Europy Zachodniej przez Środkową i Wschodnią Europę. W oparciu o grecki port Pireus i połączenie kolejowe Belgrad–Budapeszt Południowy Szlak mógłby być ekspresowym połączeniem lądowo-morskim. Przyczyni się to znacząco do

138 | Dragan Pavlićević

zwiększenia dostępności tego regionu, przyspieszy rozwój gospodarczy na terenach wzdłuż szlaku i zapewni nowe miejsca zbytu dla chińskiego eksportu do Europy, a europejskim produktom pozwoli wejść na rynek chiński. CELSEC, razem ze zwykłymi pociągami między Chinami i Europą, a także istniejącymi szlakami transportowymi i logistycznymi, stworzy integralną, wygodną i efektywną sieć łączącą Azję z Europą3.

Urzeczywistnienie tej wizji wymaga poprawienia infrastruktury transportowej na Bałkanach. Chiny wyraziły zainteresowanie budową, rozbudową, przejmowaniem, a także wynajmowaniem torów kolejowych, dróg, portów i lotnisk w regionie. Oprócz infrastruktury transportowej Chiny interesowały się także budową i renowacją infrastruktury energetycznej.

Bardziej szczegółowe informacje o znanych projektach, tych będących w trakcie realizacji lub już ukończonych do połowy 2016 r., przedstawia Tabela 1. Na corocznym szczycie państw formuły 16+1 w Rydze w listopadzie 2016 r. przedstawiono koncepcję „Współpracy portów morskich Adriatyk-Bałtyk-Morze Czarne”. Tym samym Chińczycy wyrazili zainteresowanie zakupem, dzierżawą bądź rozbudową dodatkowych portów w regionie, wśród których wskazuje się takie jak np. Bar w Czarnogórze, Rijeka w Chorwacji i Burgas w Bułgarii.

Tabela 1. Chińskie projekty infrastrukturalne na Bałkanach Państwo Projekt Wartość %PKB Czarnogóra Modernizacja floty statków 100 mln euro 27 Czarnogóra Fragment Europejskiej Autostrady XI (do Serbii) 809 mln euro Bośnia i H. Autostrada Banja Luka-Split 600 mln euro Bośnia i H. 450 MW blok w Elektrowni cieplnej Tuzla 786 mln euro 16 Bośnia i H. 350 MW Elektrownia cieplna Banovici do 400 mln euro Bośnia i H. 300 MW Elektrownia cieplna Stanari 350 mln euro Serbia Most na Dunaju 170 mln euro Serbia Połączenie kolei dużych prędkości Budapeszt-Belgrad do 800 mln euro w Serbii (z 1,5 mld euro w ogóle) 7–8 Serbia 350MW blok w Elektrowni cieplnej Kostolac 700 mln euro Serbia Fragmenty Europejskiej Autostrady XI (do Czarnogóry) 900 mln euro Macedonia Modernizacja kolei - Europejski korytarz X Brak danych 7–8 Macedonia Budowa autostrad 580 mln euro Albania Europejska autostrada VIII: Autostrsda Arber (do Brak danych n/a Macedonii) Albania Park przemysłowy w Durres Brak danych Rumunia 500 MW blok w Elektrowni Cieplnej Rovinari 1 mld euro Rumunia Modernizacja elektrowni cieplnej Mintia-Deva 250 mln euro 3–4 Rumunia Rozbudowa elektrowni wodnej Tarnita-Lapustesti 1 mld euro Rumunia Bloki 3 i 4 w EJ Cernavoda 2 mld euro Źródło: EBOR, na podstawie Intellinews, 20164

Bałkany | 139 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

2.2. Inwestycje

Chińskie inwestycje w regionie w ostatnich latach gwałtownie rosły. Tabela 2 pokazuje trend inwestycji między 2009 i 2014 r. (ostatni rok, dla którego dostępne są dane) dla wszystkich państw Europy Środkowej i Wschodniej, wliczając w to kraje bałkańskie.

Oprócz tego warto zwrócić uwagę na inwestycje niewskazane w Tabeli 2. Na przykład w 2016 r. China Hesteel przejęła serbską hutę stali Smederevo, która jest jednym z najważniejszych aktywów przemysłowych w Serbii. W pełni możliwości produkcyjnych jest drugim serbskim eksporterem i odpowiada za 14 proc. serbskiego eksportu i znaczną część przychodów państwowego budżetu. Po globalnym kryzysie finansowym huta została odsprzedana państwu przez poprzedniego, amerykańskiego właściciela za 1 dolara z powodu spadku ogólnoświatowego popytu na stal. Ze względu na obawy o interes narodowy, konsekwencje polityczne i straty ekonomiczne w długim terminie rząd serbski nie chciał zamknięcia huty i dofinansowywał ją kwotą 200 mln dolarów rocznie. W czerwcu 2016 r. Hesteel kupił ją za 46 mln euro i zobowiązał się do zainwestowania dalszych 300 mln dolarów i znaczącego zwiększenia możliwości produkcyjnych zakładu. Była to ważna transakcja dla serbskiego rządu i pogrążonej w kryzysie gospodarki serbskiej. Ponadto chińskie przedsiębiorstwa zainwestowały w operacje lotnicze oraz eksplorację i produkcję ropy w Albanii (2016), zakupiły rafinerię ropy naftowej w Rumunii (2016) i ogłosiły ambitne plany inwestycyjne dla regionu. Na przykład Huawei podobno miałby zainwestować 100 mln dolarów w Rumunii do 2018 r. China-CEE Investment Fund, powołany pod auspicjami formatu 16+1 dla ułatwienia chińskich inwestycji w Europie Środkowo-Wschodniej i na Bałkanach, dokonał pierwszej inwestycji w 2015 r., co rozbudziło oczekiwania, że chiński kapitał będzie płynął do regionu także w przyszłości.

140 | Dragan Pavlićević

Tabela 2. Inwestycje w państwach bałkańskich i ich udział we wszystkich inwestycjach chińskich w Europie Środkowo-Wschodniej Wartości w mln dolarów Procentowy wzrost w latach Udział procentowy 2009 2014 2009–2014 Węgry 97,41 556,35 471 32,79 Polska 120,30 329,35 174 19,41 Czechy 49,34 242,69 392 14,31 Rumunia 93,34 191,37 105 11,28 Bułgaria 2,31 170,27 7271 10,04 Slowacja 9,36 127,79 1265 7,53 Serbia 2,68 29,71 1009 1,75 Litwa 3,93 12,48 218 0,74 Chorwacja 8,10 11,87 47 0,70 Albania 4,35 7,03 62 0,41 Bośnia i Hercegowina 5,92 6,13 4 0,36 Słowenia 5.00 5,00 0 0,29 Estonia 7,50 3,50 -53 0,21 Macedonia 0,20 2,11 955 0,12 Łotwa 0,54 0,54 0 0,03 Czarnogóra 0,32 0,32 0 0,02 Łącznie 411 1697 313 100 Źródło: Agatha Kratz w oparciu o Liu Zuokui5

2.3. Handel

Wymiana pomiędzy Chinami i państwami bałkańskimi również znacząco wzrosła w ostatnich latach. W latach 2004–2014 ogólna wartość wymiany handlowej gwałtownie wzrosła, przy czym struktura handlu kształtuje się nierównomiernie. Według dostępnych danych eksport do Chin z południowo-wschodniej Europy6 wzrósł siedmiokrotnie w badanym okresie z 320 mln do 2,2 mld dolarów (wzrost z 0,5 proc. do 1,3 proc. eksportu z całego regionu), a import z Chin podwoił się (wzrost z 5 mld do 11 mld dolarów i odpowiednio 3,4 proc do 4,6 proc. importu) (Tabela 3).

Tabela 3. Wymiana handlowa Chin z państwami bałkańskimi i jej udział w handlu zagranicznym państw bałkańskich Eksport do Chin Import z Chin Handel z Chinami w mln % całości %PKB w mln % całości %PKB w mln % całości %PKB dolarów eksportu dolarów importu dolarów wymiany Albania 164 6,7 1,2 382 7,3 2.9 546 7,1 4,1 B&H 34 0,6 0,2 376 3,4 2,0 410 2,4 2,2 Bułgaria 709 2,4 1,2 1 147 3,3 2,0 1 856 2,9 3,3 Chorwacja 68 0,5 0,1 589 2,6 1,0 657 1,8 1,1 Cypr 53 2,7 0,2 300 4,4 1,3 353 4,0 1,5 Grecja 370 1,0 0,2 3 314 5,3 1,4 3 684 3,8 1,6 Macedonia 93 1,9 0,8 432 5,9 3,8 525 4,3 4,6 Czarnogóra 3 0,8 0,1 176 7,4 3,8 179 6,4 3,9

Bałkany | 141 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Rumunia 759 1,1 0,4 3 150 4.0 1,6 3 909 2,6 2,0 Serbia 14 0,1 0,0 1 561 7.6 3,5 1 575 4,4 3,6 SEE 2 267 1,3 0,3 11 427 4,6 1,7 13 694 3,2 2,1 Źródło: EBOR, na podstawie UNCTAD7

3. Chiny i UE na Bałkanach: rywale czy partnerzy?

Pojawiają się podejrzenia, czy rosnąca obecność Chin na Bałkanach jest elementem dobrze wyważonej i szerszej strategii geopolitycznej Chin. Według wielu zachodnich obserwatorów ostatecznym celem Chin jest zwiększenie wpływu na tę część Europy kosztem Unii Europejskiej, a nawet uprzedmiotowienie regionu według zasady „dziel i rządź”. Opiera się to na założeniu, że Chiny będą przyciągać państwa bałkańskie i inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej, forsując jednocześnie u partnerów prochińską politykę w ramach UE, tym samym dążąc do osłabienia tej organizacji.

Kolejne akapity poświęcono weryfikacji tego założenia w oparciu o dwie perspektywy. Po pierwsze, perspektywę chińskich motywacji i kalkulacji interesów, w oparciu o które Pekin stara się wprowadzić stosunki z Bałkanami na nowe tory. Po drugie, ocenę, czy obecny i potencjalnie przyszły stan stosunków z Chinami daje Pekinowi dostateczną dźwignię, by w zależności od potrzeb wpływać na percepcję strategiczną i działania polityczne państw bałkańskich.

3.1. Potencjalne korzyści Chin

Podczas gdy strategia „dziel i rządź” stała się głównym paradygmatem oceny zwiększającej się obecności Chin w Europie, nasza analiza sugeruje, że główne czynniki napędowe NJS i jej komponentów infrastrukturalnych, a także wzrostu inwestycji i wymiany handlowej z państwami bałkańskimi wynikają z priorytetów chińskiej polityki wewnętrznej. Objętość niniejszego opracowania nie pozwala na dokładne opisanie tego tematu, ale kluczem zrozumienia pogłębiającego się zaangażowania Chin w regionie Bałkanów są zmiany w chińskiej gospodarce.

Niektórymi z czynników wpływających na wzrost wymiany handlowej w ciągu ostatnich dziesięciu lat są chociażby atrakcyjność cenowa produkcji w Chinach, umiędzynarodowienie chińskich przedsiębiorstw czy również rosnący popyt wewnętrzny. Nie są to jednak elementy unikalne dla stosunków chińsko-bałkańskich, a raczej charakterystyczne dla wielu przypadków państw, które odnotowały wzrost wymiany z Chinami w tym okresie. Postulowana w ramach NJS poprawa korytarzy ma na celu utrzymanie konkurencyjności importu z Chin na europejskim rynku, jako że przyczyni się do skrócenia czasu i kosztu dostaw, co w jakimś stopniu zrównoważy rosnące koszty produkcji w Chinach..

142 | Dragan Pavlićević

Ponadto dzięki formule 16+1, NJS i ogólnej poprawie relacji z państwami bałkańskimi chińskie przedsiębiorstwa, przede wszystkim państwowe, dominujące w strategicznych sektorach, zyskają szanse na dywersyfikację swoich inwestycji i przyczółek dla dalszych zysków i rozwoju gospodarczego. Wciąż aktualna polityka pod hasłem „Go Global” zachęca chińskie przedsiębiorstwa do angażowania się w przedsięwzięcia na globalnym rynku dla wzrostu i zwiększenia przewagi komparatywnej8. Przede wszystkim zaś projekty infrastrukturalne pozwolą chińskim przedsiębiorstwom państwowym wypróbować technologię i know-how w mniej rozwiniętych państwach Europy oraz zapoznać się z realiami i praktykami rynku europejskiego przed wejściem na bardziej opłacalne rynki w Europie Zachodniej.

Projekty te nabierają jeszcze większego znaczenia dla chińskiej gospodarki, gdy weźmie się pod uwagę problem nadprodukcji, którego Chiny doświadczają w niektórych sektorach, takich jak branża stalowa i aluminiowa, a także branże pokrewne, takie jak budownictwo. Również kolejnictwo i przemysł stoczniowy nie uniknęły problemu nadprodukcji, który jest uznawany za największe wyzwanie dla chińskiej gospodarki obecnie i w perspektywie średnioterminowej. Walka z tym problemem jest najwyższym priorytetem chińskich decydentów w ostatnich latach. Wyzwanie nadprodukcji dobrze ilustruje następujący przykład: popyt wewnętrzny na wózki jezdne do przewozu cargo w latach 2012–2015 spadł z 40 tys. do 5 tys. sztuk, czyli o 87,5 proc. Podobnie w przypadku wagonów pasażerskich – z 2700 do 1143 w tym samym okresie, co oznacza spadek o ok. 68 proc. Do analogicznego zjawiska może dojść w sektorze kolei dużych prędkości po 2017 r.9 Z tego względu chińscy decydenci mają nadzieję, że udział w projektach infrastrukturalnych za granicą wchłonie część tej nadprodukcji i przyczyni się do utrzymania i zwiększenia zysków przemysłów pokrewnych, tworząc popyt na produkty, wyposażenie i usługi.

Innym z priorytetów polityki ekonomicznej obecnej administracji pod przewodnictwem Xi Jinpinga jest przekształcenie gospodarki z opartej przeważnie na produktach o niskiej wartości dodanej do takiej, która bardziej zależy od produktów o wysokiej wartości dodanej. Eksport zaawansowanych technologicznie produktów i powiązanych z nim usług, jak na przykład tych związanych z kolejami dużych prędkości i energetyką, ma służyć przyspieszeniu tych przekształceń oraz wykreowaniu silnego i długotrwałego popytu na chińskie dobra eksportowe w tych branżach.

3.2. Czy Chiny mają przewagi względem państw bałkańskich?

Powyższa analiza wskazuje, że chińskie zaangażowanie na Bałkanach jest napędzane bardziej czynnikami istotnymi dla gospodarki krajowej niż dążeniem do zmiany geopolitycznych realiów regionu na korzyść Chin. Zasadne jest jednak pytanie, czy pogłębianie tych relacji pozwoli Pekinowi zyskać narzędzie do realnego wpływania na decyzje polityczne i strategiczne regionu? Innymi słowy, czy Chiny mają dźwignię

Bałkany | 143 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 możliwości wpływania na państwa bałkańskie w taki sposób, by w ważnych kwestiach odpowiadały one raczej na chińskie, a nie unijne oczekiwania?

Można przyjąć, że do osiągnięcia takiego wpływu potrzebne byłoby uzależnienie gospodarek państw bałkańskich od Chin w takim samym lub większym stopniu jak od gospodarek UE. Innym powodem powstania takiej dźwigni mogłoby być osiągnięcie zdolności włączenia Bałkanów w korzystne dla Chin inicjatywy polityczne i obronne.

Dokładna analiza tej kwestii przekracza ramy tego opracowania. Warto jednak zauważyć, że wymiana państw bałkańskich z Chinami wciąż jest mniejsza niż ich wymiana z Unią Europejską i najprawdopodobniej nie zmieni się to w najbliższej przyszłości. Mimo że wartość niektórych projektów infrastrukturalnych jest znaczna (Tabela 1) i mają duże znaczenie dla perspektyw rozwojowych państw bałkańskich, nie zwiększają one znacząco zależności państw bałkańskich od Chin ani nie stanowią dużego udziału w gospodarkach państw przyjmujących, mierzonego jako procent PKB. Chociaż niektóre liczby na pierwszy rzut oka robią wrażenie, realizację i kredytowanie tych projektów rozpisano na wiele lat, co relatywnie zmniejsza ich znaczenie10.

Chociaż procentowy wzrost chińskich inwestycji na Bałkanach był niebywały (Tabela 2), to jeśli porówna się je z inwestycjami w innych państwach Europy Środkowo- Wschodniej, widać, że przepływy na Bałkany są znacznie niższe. Dlatego staje się jasne, że Chiny nie forsują na Bałkanach strategii „pieniądze za wpływy”. Ponadto chińskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) na Bałkanach są bardzo niewielkie w porównaniu do inwestycji bezpośrednich z państw UE. Ze względu na ramy tekstu, ograniczymy się do przytoczenia tylko jednego przykładu: 90 proc. bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Serbii, wskazywanej często jako państwo regionu, które ma najbardziej ożywione relacje z Chinami, pochodzi z Unii Europejskiej.

Również analiza udziału ChRL w strukturze wymiany towarowej państw bałkańskich nasuwa wniosek, że Chiny wciąż są w regionie niewiele znaczącym graczem, szczególnie w porównaniu do Unii Europejskiej i to pomimo istotnego wzrostu wymiany handlowej w ostatnich latach (Tabela 3). Na przykład handel z UE wciąż odpowiadał za 63,8 proc. całości wymiany towarowej Serbii, podczas gdy handel z Chinami wyniósł jedynie 4,4 proc. całości. Ze wszystkich państw regionu największy udział wymiany z Chinami w stosunku do całości wymiany ma Albania – 7 proc. Mimo to nawet w przypadku Albanii wymiana z UE odpowiada za 67 proc. całości 11. Podobnie wygląda to w przypadku innych państw bałkańskich.

Dodatkowo Chinom brakuje drugiego potencjalnego źródła wpływu – realnej zdolności do angażowania państw bałkańskich w korzystne dla siebie inicjatywy polityczne i obronne albo przynajmniej pojawienia się w roli ważnego gracza w regionie. Wszystkie państwa bałkańskie są członkami UE albo do tego członkowstwa aspirują i wszystkie są członkami NATO bądź uczestniczą w natowskim Partnerstwie dla Pokoju.

144 | Dragan Pavlićević

Po krótkim przeanalizowaniu tego tematu widać, że Chinom nie tylko brakuje chęci, ale również potencjału, aby móc realnie wpływać na polityczne, gospodarcze i militarne uwarunkowania regionu.

3.3. Wspólne interesy?

Inaczej niż można byłoby sądzić, plany UE i Chin wobec regionu Bałkanów pokrywają się co do zamiarów poprawy infrastruktury regionu i wywierania pozytywnego wpływu na gospodarki lokalne.

Należy odnotować, że trasa CELSEC biegnie podobnie jak Korytarz 10 Paneuropejskiego Planu Sieci Transportowej, który ma służyć zwiększeniu dostępności transportu na kontynencie europejskim poprzez lepszą sieć drogową i kolejową. Odnoga C Korytarza 10 rozpoczyna się w Pireusie, biegnie na północ do Salonik i dalej przez Skopje w Macedonii. Stamtąd prowadzi przez Belgrad do Budapesztu, co zapewnia połączenie z Wiedniem i Pragą. Co istotne, CELSEC pokrywa się z przebiegiem Korytarza 10.

Oprócz tego pokrywają się także filary i cele tzw. Planu Junckera i NJS. Oba przedsięwzięcia kładą m.in. nacisk na inwestycje w sieć transportową i infrastrukturę energetyczną12. Niedawny raport Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, jednej z ważniejszych instytucji europejskiej polityki rozwoju, proponuje sześć projektów na Bałkanach, które mogłyby zostać zrealizowane wspólnie przez UE i Chiny13. Ponadto EBOR i Intensa Bank zainaugurowały wspólny program kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw chcących zaangażować się w finansowane przez Chińczyków projekty na Bałkanach14.

Wszystko to pokazuje, że UE i Chiny na pewno nie są jeszcze rywalami w regionie, a wręcz przeciwnie – podobnie spoglądają na Bałkany i zauważają pole do skoordynowanego, wspólnego podejścia do problemu rozwoju regionalnego.

4. Wnioski

W ostatnich latach odnotowano dynamiczny wzrost gospodarczego zaangażowania Chin na Bałkanach. W perspektywie krótkoterminowej taki trend utrzyma się. Rosnące zaangażowanie Chin w regionie nie ma jednak przełożenia na możliwość wpływania ChRL na strategiczne i polityczne decyzje państw bałkańskich, przede wszystkim kosztem UE. Chińskim działaniom brakuje głębi i rozciągłości charakterystycznej dla UE w obszarze ekonomicznym, politycznym i w dziedzinie bezpieczeństwa. Zaangażowanie ChRL stwarza możliwości współpracy nie tylko między państwami bałkańskimi i Chinami, ale także w trójkącie obejmującym podmiotowo zaangażowane UE, państwa stowarzyszone i ich instytucje. Państwa bałkańskie, Unia Europejska i Chin podzielają

Bałkany | 145 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 wspólne cele w kontekście wizji przyszłości regionu. Osiągnięcie tych celów wiązałoby się ze zwiększeniem współpracy i aktywnego zaangażowania ze strony Chin.

Dragan Pavlićević – wykładowca na Xi’an Jiaotong - Liverpool University Data złożenia tekstu: 1.03.2017

1 Pragnę podziękować Ośrodkowi Badań Azji Centrum Badań nad Bezpieczeństwem Akademii Sztuki Wojennej na zaproszenie na konferencję pt. „Geostrategic processes in Asia and the New Silk Road”, na której mogłem zaprezentować wyniki niniejszych badań. Dziękuję także uczestnikom konferencji za dyskusję i pomocne komentarze. 2 Pojęcie „Bałkany” jest przedmiotem dyskusji. Niejednokrotnie do geograficznie i kulturowo pojmowanych Bałkanów zalicza się Słowenię, Grecję i Turcję. W celu zaprezentowania spójniejszej analizy w niniejszym artykule używam węższej definicji, w której pod pojęciami „Bałkany”, „państwa bałkańskie” czy „region Bałkanów” rozumie się następujące państwa: Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Rumunia i Serbia. 3 Cyt. za Dragan Pavlicevic, China’s New Silk Road Takes Shape in Central and Eastern Europe, „China Brief” 2015, t. 15, nr 1, s. 9–13. 4 China and South-Eastern Europe: Infrastructure, trade and investment links, European Bank for Reconstructing and Development, , lipiec 2016 (raport przygotowany przez Olega Levitina, Jakova Milatovica i Petera Sanfeya z Department of Economics, Policy and Governance, EBRD, we współpracy z Matthew Jordan-Tankiem z Banking Department, EBRD). 5 Agatha Kratz, The best of both worlds? CEE’s place in China-Europe economic relations, „China Analysis”, grudzień 2016. 6 Dane wspólne dla państw bałkańskich, Grecji i Cypru. 7 EBDR w oparciu o Intellinews 2016. 8 Zob. np.: Chinese enterprises enter ‘Go Global’ era 4.0, The State Council of the People’s Republic of China, 11.04.2016, http://english.gov.cn/news/top_news/2016/04/11/content_281475325205328.htm [dostęp: 1.03.2017]. 9 中国中车计划 5 年内实现海外订单翻番 (China Railway Rolling Stock Corp planuje podwojenie sprzedaży zagranicznej w ciągu 5 lat), „Caixin” z 2.09.2016, http://companies.caixin.com/2015-09- 02/100846075.html [dostęp: 1.03.2017]. 10 Należy jednak mieć na uwadze, że wartość tych projektów w większości przypadków nie jest niczym szczególnym; niektóre z nich postrzega się jako okazje rozwojowe dla państw bałkańskich, możliwe dzięki chińskiemu finansowaniu i zaangażowaniu. 11 INSTAT: Trade with EU accounted for 67.5 % of Albania’s exchanges in 2016, „European Western Balkan” z 19.01.2017, https://europeanwesternbalkans.com/2017/01/19/instat-trade-with-eu-accounted-for-67- 5-of-albanias-exchanges-in-2016/ [dostęp: 1.03.2017]. 12 Dragan Pavlicevic, China, the EU and the One. Belt, One Road Strategy, „China Brief” 2015, t. 15, nr 15, s. 9–13. 13 China and South-Eastern Europe…, op. cit. 14 EBRD: 1 bln euro for China's projects in Western Balkans, „ANSAmed” z 31.05.2016, http://www.ansamed.info/ansamed/en/news/sections/economics/2016/05/31/ebrd-1-bln-euro-for- chinas-projects-in-western-balkans_6b637f4a-7d03-445a-bec4-e47b2fd4d37e.html [dostęp: 1.03.2017].

146 | Dragan Pavlićević

Węgry i Czechy Krzysztof Iwanek

Sekcja ogólna

Ogólny stan współpracy. Niniejsza sekcja podsumowuje stan współpracy Czech, Węgier i Słowacji z Chinami. Ponieważ związki polityczne i gospodarcze Słowacji z Chinami są najmniej rozwinięte, w tekście omówione zostaną wyłącznie przypadki Czech i Węgier. Spośród tych krajów najbardziej rozwija się obecnie współpraca Czech. Na drugim miejscu plasują się Węgry, a na ostatnim Słowacja. Wszystkie trzy kraje przystąpiły do chińskiej formuły dialogu 16+1. Obecnie wydaje się, że w ramach tej formuły spośród państw V4 najbardziej dyplomatycznie wyróżniane przez Pekin są Polska i Węgry. Świadczyć może o tym fakt, że pierwszy szczyt w ramach formuły 16+1 odbył się w Warszawie (2012), a kolejny odbędzie się w Budapeszcie (2017)1. Ponadto w ramach tej formuły trzy państwa spośród grupy V4 mają za zadanie koordynować cztery działania: Polska – inwestycje, Węgry – turystykę, a Czechy – wymiany na poziomie regionalnym i kwestie służby zdrowia; Słowacja nie otrzymała żadnego zadania w tych ramach. Jednakże poza Polską żadne z państw Grupy Wyszehradzkiej nie przystąpiło na początku do stworzonego przez Pekin Azjatyckiego Banku Inwestycji Infrastrukturalnych. Węgry rozpoczęły jednak proces akcesji do banku w 2017 r. Porozumienia o współpracy przy Jedwabnym Szlaku z Chinami podpisały wszystkie państwa V42. Umowy o partnerstwie strategicznym podpisały natomiast Polska, Węgry i Czechy. Jeśli chodzi o połączenie lotnicze, pośród stolic państw V4 zdecydowaną przewagę ma Praga, która ma obecnie bezpośrednie połączenia z Pekinem, Szanghajem i Czengdu (a także rzadziej kursujący lot czarterowy do Ningbo). Budapeszt i Warszawa mają obecnie bezpośrednie połączenia z Pekinem3. Bratysława zaś nie jest połączona bezpośrednim lotem z żadnym z chińskich miast.

Dyplomacja a poziom wymiany gospodarczej. W każdym z tych państw poprawił się polityczny klimat dla Chin: zaczęło się zmieniać nastawienie klasy politycznej względem Chin i zmniejszyła się krytyka Chin w mediach4. Tym niemniej dla państw V4 deklaracje polityczne takie jak wprowadzenie formuły 16+1 (2011–2012) i ogłoszenie inicjatywy Nowego Jedwabnego Szlaku (2013) nie współgrają z rozwojem stosunków gospodarczych i nie przekładają się na znaczny napływ chińskich inwestycji (Czechy sprowadziły te inwestycje znacznie bardziej dzięki relacjom dwustronnym niż współpracy w ramach 16+1). W sposób typowy dla globalnych relacji gospodarczych z Chinami wszystkie z rozpatrywanych państw mierzą się z bardzo wyraźnym deficytem handlowym. Węgry przyciągnęły najwięcej inwestycji z całej grupy 16+1, ale ogromna większość z nich napłynęła zanim powołano do życia formułę 16+1 i zanim ogłoszono inicjatywę NJS. Inwestycje chińskie w Europie wzrosły też w następstwie kryzysu z 2009 r., który spowodował spadek cen z perspektywy chińskich inwestorów. W efekcie inwestycje chińskie w rozpatrywanym tu regionie były bardziej dynamiczne w okresie poprzedzającym ogłoszenie inicjatywy NJS (szczególnie lata 2009–2011), mniej zaś

Węgry i Czechy | 147 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 w okresie od ogłoszenia inicjatywy (od 2013 r.), gdyż ten czas zbiegł się ze stabilizacją gospodarek europejskich po kryzysie. Względem państw V4można także zaobserwować strukturalną rozbieżność w charakterze inwestycji chińskich względem potrzeb tych krajów. Richard Turcsányi podsumowuje tę rozbieżność w sposób następujący: „nie ma zapotrzebowania na to, co jest dostarczane, a to, na co jest zapotrzebowanie, nie jest dostarczane”. Przykłady takich rozbieżności znajdą się dalej w tekście.

Chociaż wymiana handlowa między państwami 16+1 a ChRL w ostatnich latach wzrosła, zwiększyła się ona tym bardziej między państwami Europy Zachodniej a ChRL. Chińskie inwestycje na Węgrzech, Słowacji i w Czechach były również w ostatnich latach znacznie mniejsze pod względem wartości od inwestycji w Europie Zachodniej, a dokonano ich w dużej mierze w tych samych sektorach co w pozostałej części Unii. Wskazuje na to przekrojowy raport MERICS. Omawiono w nim chińskie inwestycje w latach 2000–2014 na terenie 28 państw UE. W okresie tym chińskie firmy inwestowały w regionie tych trzech państw w sektorze produkcji samochodów (Węgry, Czechy i Słowacja), dóbr i usług konsumenckich (Czechy i Słowacja), żywności i rolnictwa (Węgry i Czechy), elektroniki (Węgry i Czechy), rozrywki (Węgry i Czechy), usług finansowych i biznesowych (Węgry i Czechy), zdrowia i biotechnologii (Węgry i Czechy), materiałów podstawowych (Węgry), metali i minerałów (Węgry) i sprzętu przemysłowego (Czechy). Chociaż z perspektywy regionu UE największą wartość miałyby inwestycje typu greenfield5, wszystkie największe chińskie inwestycje w UE w tym okresie miały charakter przejęć. W rozpatrywanym regionie inwestycje greenfield były niskiej wartości w skali Unii. Na Węgrzech, Słowacji i w Czechachjedynymi inwestycjami o znacznie wyższej skali były chińskie inwestycje w sektor podstawowych produktów na Węgrzech, ale te miały w większości charakter przejęć (przede wszystkim przejęcie BorsodChem). Ogólnie rzecz biorąc, poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych chińskich w tych państwach w ostatnich latach nie przekraczał od ułamka do kilku procent wartości wszystkich BIZ w tych krajach.

Węgry

1. Uwarunkowania polityczne stosunków Węgier z Chinami i niektóre podpisane umowy

Premier Victor Orbán nie prezentuje obecnie aż tak prochińskiego kursu jak prezydent Czech Miloš Zeman, ale wykazuje większe otwarcie na Chiny niż wielu zachodnich przywódców. Jest to bez wątpienia po części podyktowane jego pozycją w Unii i stosunkami z Brukselą. We wstępie do tego tekstu była już mowa o tym, jaką rolę odegrał Budapeszt w organizacji szczytów między państwami Europy Środkowo- Wschodniej a Chinami w 2011 r. i w 2017 r. Premier Orbán odwiedził Chiny w 2010 r., a premier ChRL Wen Jiabao złożył wizytę w Budapeszcie w 2011 r.6 Premier Węgier głosi również politykę „Otwarcia na Wschód”, w którą wpisuje się rozwój stosunków z Chinami i która, jak twierdzi, uzupełnia się z chińskim projektem NJS7.

148 | Krzysztof Iwanek

W 2013 r. podczas szczytu 16+1 w Bukareszcie podpisano umowę o budowie i rozbudowie trasy kolejowej z Budapesztu do Belgradu. Projekt omówiony zostanie dalej. W 2013 r. państwowy bank węgierski i Ludowy Bank Chin podpisały umowę o swapie walutowym, którą następnie przedłużyły w 2016 r.8 W listopadzie 2015 r. podczas wizyty ministra spraw zagranicznych Węgier podpisano cztery umowy: o współpracy między Chińskim Bankiem Rozwoju, o udzieleniu pożyczki firmie Wizzair, o utworzeniu na węgierskiej uczelni centrum badawczego w dziedzinie telekomunikacji przez firmę Huawei, i Węgierskim Bankiem Eksportu i Importu i o utworzeniu joint venture między węgierską EPS Parking System i ZTE9. Jednakże losy trzech ostatnich porozumień nie są na razie znane; ostatnie dostępne informacje o nich wydają się pochodzić z 2015 r. W czerwcu 2016 r. Chiny i Węgry porozumiały się co do rozszerzenia eksportu węgierskiej wieprzowiny do Chin, zniesienia zakazu na sprzedaż mięsa kaczek i gęsi z Węgier do Chin i ustalenia protokołu sprzedaży produktów mlecznych; wcześniej zezwolono również na sprzedaż węgierskiej kukurydzy do Chin. W styczniu 2017 r. zdecydowano o rozszerzeniu współpracy finansowej: rząd węgierski i Bank of China zawarły strategiczne partnerstwo, a Bank of China podpisał umowy o partnerstwie m.in. z giełdą w Budapeszcie i Narodowym Bankiem Węgier. Bank of China i China UnionPay udostępniły także na rynku węgierskim karty debetowe w juanach10. W maju 2017 r. przed szczytem w Pekinie delegacja premiera Węgier podpisała kilka umów, które jednak miały dość ogólny charakter i wskazywały raczej na potencjalne przyszłe obszary współpracy niż na konkretne i bardziej pewne projekty. Wydaje się to po raz kolejny potwierdzać, że stopień relacji gospodarczych Węgier i Chin nie przystaje do poziomu relacji politycznych. Na mocy tych umów utworzono drugi już na Węgrzech fundusz inwestycyjny z udziałem Exim Bank, w którym na 210 mln dolarów chiński bank zapewni 140 mln11. Nie określono jednak publicznie celów tego funduszu. Ogłoszono także negocjacje w sprawie ustanowienia połączenia między Budapesztem a Szanghajem. W czerwcu 2017 r. z kolei rząd Węgier zapowiedział współpracę z Pekinem w dziedzinie produkcji na rzecz służby zdrowia (m.in. poprzez produkcję sprzętu medycznego i rozwój biotechnologii). Z tych powodów zapewne odnotowano również podpisywanie strategicznych parnetstw między chińskimi a węgierskimi szpitalami.

2. Inwestycje chińskie na Węgrzech

W latach 2000–2016 w regionie V4 to Węgry uzyskały najwięcej chińskich inwestycji: około 2 mld euro (na drugim miejscu znalazła się Polska z niecałym miliardem euro). W rzeczywistości jednak 1,25 mld euro (1,55 mld dolarów) przyniosła tylko jedna inwestycja: przejęcie 96 proc. udziałów firmy chemicznej BorsodChem przez chińską Wanhua Industrial Group w lutym 2011 r. Była to siódma największa inwestycja chińska w UE w latach 2007–2014 i jedyna tak wielka w całej Europie Środkowo-Wschodniej. W 2010 r. firma Huawei otworzyła fabrykę na Węgrzech (także centrala tej firmy na Europę jest zlokalizowana w Budapeszcie).

Węgry i Czechy | 149 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Do tego typu inwestycji prawie nie dochodziło jednak w późniejszym okresie (2013– 2017), w którym ogłoszono inicjatywę NJS. Część wcześniejszych chińskich inwestycji bez wątpienia skorzystała na koniukturze wywołanej kryzysem gospodarczym. Tak było w wypadku wykupienia dotkniętego kryzysem BorsodChem. W niektórych wypadkach kryzys wpłynął także negatywnie na chińskie inwestycje na Węgrzech. Producent telewizorów Hisense otworzył w 2006 r. na Węgrzech fabrykę telewizorów, którą jednak zamknął w 2009 r. w wyniku kryzysu.

Do innych chińskich inwestorów, którzy pojawili się na Węgrzech w okresie do 2013 r. należą: BBCA (działająca m.in. w sektorach biotechnologii i farmaceutycznym), BYD (producent przede wszystkim samochodów i elementów telefonów komórkowych), Comlink (producent kabli), Huawei (telefony komórkowe i transmisja), Lenovo (producent komputerów), Orient Solar (energia słoneczna), Bejing Sevenstar Electronics (wykupienie Buda Solar Company) i ZTE Corporation (producent m.in. telefonów komórkowych i systemów parkowania). Ich inwestycje miały charakter albo joint ventures albo inwestycji quasi-greenfield12.

Jednakże poźniejsze losy tych firm na Węgrzech układały się różnie. Orient Solar zapowiadała w 2011 budowę elektrowni słonecznej, ale do niej nie doszło. BBCA w 2014 r. ogłosiła budowę nowej fabryki kwasu cytrynowego, która ma być ulokowana w Szolnok. Następnie ogłoszono, że Węgierski Bank Rozwoju zapewni 42 mld forintów pożyczki na ten projekt; rząd węgierski zapewnił kolejny miliard (jest on bowiem joint- venture między rządem węgierskim a BCCA). Jednakże przez kilka lat w tej sprawie brak było informacji, co sugeruje, że pojawiły się opóźnienia lub utrudnienia. W 2017 r. ponownie zapowiadano, że budowa fabryki wkrótce się rozpocznie13. Co ciekawe, w tym samym czasie, w którym ogłaszano rozpoczęcie budowy fabryki przez BCCA (wrzesień 2014), inna firma chińska (RZBC Group) również ogłosiła budowę fabryki kwasu cytrynowego na Węgrzech, ale w późniejszym okresie brakowało o tym projekcie informacji, co oznacza, że zapewne dotąd się nie rozpoczął14. Jednakże Lenovo utrzymuje swoją fabrykę na Węgrzech, a Huawei rozwija swoją działalność w tym kraju. BYD w 2008 r. przejęła fabrykę elementów telefonów komórkowych na Węgrzech, ale zmieniła ją w fabrykę autobusów elektrycznych, którą otwarto w 2017 r.15

Równolegle po ociepleniu w stosunkach politycznych, które przypadło mniej więcej na lata 2002–2012, jeśli chodzi o stosunki gospodarcze w kolejnych kilku latach chińscy inwestorzy zaczęli podchodzić do Węgier z rosnącym sceptycyzmem. Niektórzy komentatorzy są zdania, że głównym tego powodem jest postrzeganie Węgier jako państwa potencjalnie niestabilnego gospodarczo i politycznie. Jedną z nowych inwestycji – ogłoszonych na początku 2017 r. – będzie zapewne wykup telekomunikacyjnej firmy Invitel Group przez wspomniany we wstępie China-CEE Investmnt Cooperation Fund16.

150 | Krzysztof Iwanek

3. Chińsko-węgierska wymiana handlowa

W imporcie Węgier z Chin dominują podobne produkty, jakie pojawiają się przy imporcie Czech i Słowacji (patrz tabelka niżej)17. W eksporcie dominują samochody i silniki zapłonu iskrowego. W tym wypadku są to jednak produkty zakładów ulokowanych na Węgrzech, ale należących do firm zagranicznych takich jak Opel i Audi. Węgry zabiegają o rozszerzenie palety eksportu m.in. o żywność. Jak dotąd stanowi ona niewielką część węgierskiego eksportu. W 2016 r. wartość eksportu węgierskiej żywności do Chin wzrosła o połowę względem 2015 r., ale wyniosła zaledwie 75 mln dolarów18. Węgierski rząd twierdzi jednak, że w swoim regionie Europy dysponuje największą ilością chińskich licencji na sprzedaż żywności do ChRL i dzięki temu stanie się przodującym krajem w dziedzinie eksportu żywności na rynek chiński. Dążenia Budapesztu, by zwiększyć m.in. eksport mięsa do Chin oznaczają, że węgierskie produkty mogą na rynku chińskim rywalizować z polskimi19.

Import z Chin do Węgier Rok Import z Eksport z Chin Wartość importu Główne produkty Chin jako do Węgier jako importowane (wartości część część całego w proc.) całego eksportu Chin importu (w proc.) Węgier (w proc.) 2015 6,0 0,23 5,36 mld dolarów Telefony (18); sprzęt nadawczy (12); wyświetlacze ciekłokrystaliczne (11); komputery (4,8); części do maszyn biurowych (4,4); płytki obwodów drukowanych (2,7); transformatory elektryczne (2,6) i wiele innych. 2014 5,1 0,22 5,69 mld dolarów Telefony (25); sprzęt nadawczy (17); wyświetlacze ciekłokrystaliczne (8,8); akcesoria do sprzętu nadawczego (7,4); komputery (5,2); części do maszyn biurowych (3,4) i wiele innych. 2013 6,4 0,27 6,05 mld dolarów Telefony (21); sprzęt nadawczy (8,7); wyświetlacze ciekłokrystaliczne (9,4);

Węgry i Czechy | 151 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

akcesoria do sprzętu nadawczego (8,2); komputery (6,1); części do maszyn biurowych (4,4) i wiele innych.

Eksport z Węgier do Chin Rok Eksport do Chin jako Wartość Główne produkty eksportowane część całego eksportu eksportu (wartości w proc.) Węgier (w proc.) 2015 2,2 2,17 mld Samochody (20); Silniki zapłonu dolarów iskrowego (10); leki (4,6) części samochodów (3,4); komputery (3,2); termostaty (3,1); elektroniczne tablice sterujące (3,1); przekładnie (3); części do silników (2,7); transformatory elektryczne (2,5) i wiele innych. 2014 2,4 2,55 mld Silniki zapłonu iskrowego (13); dolarów samochody (13); przekładnie (4,8); części lokomotyw (4,8); termostaty (4,7); komputery (3,6); leki (2,4) i wiele innych. 2013 2,2 2,24 mld Silniki zapłonu iskrowego (27); dolarów samochody (7,1); przekładnie (5,0); termostaty (4,2); komputery (3,8); leki (3,3) i wiele innych. Źródło: OEC. Na liście produktów pominięto produkty, których import/eksport stanowił mniej niż 2,4 proc. całego importu/eksportu jeśli chodzi o wartość.

4. Potencjalne korzyści Węgier

Premier V. Orbán liczył najwyraźniej na to, że Chiny wesprą jego kraj finasowo w sytuacji, gdy pozycja Węgier w Europie stała się pod jego przywództwem znacznie trudniejsza. Zaczął on szczególnie zabiegać o finansowe wsparcie Pekinu po tym, jak w 2011 r. zostały zerwane negocjacje między Węgrami z UE i MFW w sprawie spłaty pożyczek przez Budapeszt (wrócono do nich w 2013 r.). W tej sprawie premierowi Węgier nie udało uzyskać wsparcia od Pekinu. Podobnie nie udało się przekonać Chińczyków do wsparcia upadającej węgierskiej linii lotniczej Malév, która ostatecznie zawiesiła działalność w 2012 r. Na potrzeby tego tekstu nie udało się również ustalić statusu pożyczki dla węgierskiego przewoźnika Wizzair (umowa w sprawie tej pożyczki została podpisana w 2015 r.)20. Budowa dobrych relacji dyplomatycznych Budapesztu z Pekinem nie przełożyła się zatem na bezpośrednie wsparcie finansowe tego drugiego21.

Jeśli jednak chodzi o inwestycje firm prywatnych, chociaż w ostatnich kilku latach do Węgier nie napłynęło ich zbyt wiele, niektóre inwestycje z lat wcześniejszych można

152 | Krzysztof Iwanek

uznać za przynoszące korzyści gospodarce Węgier. Do tej grupy można zaliczyć inwestycje Wanhua Industrial Group i Huawei. Do inwestycji Wanhua Industrial Group doszło w czasie, kiedy wykupiona przez nią BorsodChem miała problemy finansowe. Inwestycja miała pozwolić BorsodChem na dokończenie i uruchomienie fabryki 2,4-diizocyjanianotoluenu, którego BorsodChem jest jednym z głównych producentów w Europie22, a także na uniknięcie planowanego przez BorsodChem zwolnienia 2700 pracowników23. Z kolei inwestycja Huawei, nakierowana na produkcję na Węgrzech i sprzedaż na rynku europejskie, utworzyła nowe miejsca pracy na Węgrzech.

5. Potencjalne korzyści Chin

Budapeszt mógłby stać się centrum gospodarczych działalności chińskich w regionie, ale wydaje się, że nie ma czynników, które gwarantują jego sukces: pozycję tę mogą również zdobyć Praga lub Warszawa i chwilowo wydaje się, że największe szanse ma Praga. Tak jak w wypadku Czech działalność na Węgrzech może przynieść chińskim firmom korzyści jeśli chodzi o transfer technologii, uzyskiwanie wiedzy o innowacyjnych rozwiązaniach, rozpoznawanie europejskich rynków i zdobywanie wiedzy o sytuacji prawnej.

Na tle Grupy Wyszehradzkiej Węgry wyróżniają się natomiast jeśli chodzi o koszty siły roboczej. Koszty te względem kosztów w Europie Zachodniej są konkurencyjne w całej Grupie Wyszehradzkiej, przy czym według danych Eurostat z 2016 r. koszty w Czechach i na Słowacji są wyższe od tych w Polsce, ale te na Węgrzech są niższe od polskich24. Ten czynnik może sprawiać, że w ramach Grupy Wyszehradzkiej firmy chińskie mogą decydować się na lokalizację produkcji na Węgrzech. Przykładami przejmowania bądź lokalizowania produkcji w tym kraju w celu produkcji na rynek unijny są wymienione inwestycje Wanhua, BYD i BBCA. Na węgierską siłę roboczą jest też najwyraźniej nastawiona firma Huawei, która wyraźnie stara się rozwijać działalność na węgierskich uczelniach, co oznacza zapewne poszukiwania młodych talentów. O ile jest wątpliwym, czy analogiczne przejmowanie młodych talentów w Polsce byłoby dla naszego kraju korzystne, o tyle lokowanie zakładów produkcyjnych w sposób oczywisty zapewnia miejsca pracy. W efekcie na tym polu węgierski rynek pracy może nierzadko okazywać się konkurentem polskiego. Na przykład firma Lenovo planowała przenieść zakład produkcyjny z Węgier do Polski, ostatecznie jednak odnalazła nowego partnera (Flextronics) i pozostała na Węgrzech. Przede wszystkim jednak najniższe koszty siły roboczej w UE występują obecnie w Bułgarii i Rumunii.

Chińczycy podkreślają też korzyści płynące z rozbudowy sieci kolejowej25. W kwietniu 2017 r. na Węgry dotarł po raz pierwszy pociąg towarowy (Xian–Budapeszt), ale jego znaczenie trudno na razie ocenić, tak dla strony chińskiej, jak i węgierskiej. Z kolei budowa i rozbudowa połączenia kolejowego Budapeszt–Belgrad jest jednym z flagowych projektów zaliczanych retorycznie do NJS i jedynym projektem zaliczanym do NJS, który jest realizowany na terenie grupy V4. Tak jak w wypadku większości

Węgry i Czechy | 153 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 pozostałych projektów, umowa w tej sprawie została podpisana przed ogłoszeniem inicjatywy NJS. Po stronie węgierskiej istniejące już tory mają być zmodernizowane, po stronie węgierskiej zaś dobudowane, by sięgnąć Belgradu. Trasa ma mieć 340 km: 160 km po stronie węgierskiej, 180 km po stronie serbskiej. Realizatorem jest China Railway International Corporation, a 85 proc. funduszy pochodzi z pożyczki od Export- Import Bank of China (Exim Bank). Projekt ten już teraz jest znacznie opóźniony (miał zostać ukończony w 2017 r., a w roku tym prace najwyraźniej dopiero rozpoczęto). W chwili pisania tych słów realizowana jest część po stronie węgierskiej. Ponadto Unia Europejska bada obecnie, czy projekt nie naruszył unijnych zasad przetargów publicznych, gdyż przyznano go chińskiej firmie najwyraźniej bez przetargu26. To może spowodować dalsze utrudnienia. Kolejnym przykładem braku transparentności jest fakt, że studium wykonalności tego projektu miało zostać zrealizowane, ale pozostawiono je niejawnym na okres 10 lat. Istnieją jednak spory co do tego, na ile korzystny gospodarczo jest ten projekt dla Węgier, które przy transporcie cargo zarabiałyby zapewne tylko na opłatach za transport27. Jest on natomiast bez wątpienia korzystny politycznie dla premiera Orbána, który przedstawia go jako jeden z wielkich projektów pozwalających wydźwignąć Węgry z ich obecnej sytuacji28.

Z perspektywy chińskiej w ramach tego projektu istotne wydaje się przede wszystkim połączenie cargo. Według retoryki NJS trasa kolejowa Budapeszt–Belgrad ma zostać połączona z trasami sięgającymi greckiego portu Pireus, w którym udziały wykupili Chińczycy. W ten sposób odcinek Budapeszt–Belgrad miałby stać się częścią trasy z Grecji do Europy Zachodniej29. Jest to jednak na razie odległy w czasie i niepewny projekt. Gdyby taka trasa powstała, to zapewne omijałaby Polskę, gdyż z Węgier prowadziłaby bezpośrednio ku Europie Zachodniej, gdzie są ulokowane istotniejsze dla chińskich firm rynki.

Czechy

1. Uwarunkowania polityczne stosunków Czech z Chinami a stosunki gospodarcze

Nastrój polityczny względem Chin poprawił się w Czechach w tym sensie, że od jego wyboru w 2013 r. prezydent Miloš Zeman obrał wyraźnie prochiński kurs. Udał się on do Chin we wrześniu 2015 z okazji obchodów zakończenia drugiej wojny światowej, będąc jedyną głową państwa z Unii Europejskiej, który stawiła się na tych uroczystościach. W 2016 r. z kolei Xi Jinping odwiedził Pragę. To jednak nie znaczy, że z kierunkiem tym zgadza się cały polityczny establishment Czech. Wręcz przeciwnie – czeska opinia publiczna jest dość mocno podzielona w kwestii stosunków z Chinami, a prochiński kurs Zemana i związane z tym wpuszczenie dużego chińskiego inwestora na rynek czeski może te podziały dodatkowo umocnić.

154 | Krzysztof Iwanek

Unaoczniła to ostatnia wizyta dalajlamy. Kiedy w 2016 r. duchowy przywódca Tybetańczyków odwiedził Pragę ani prezydent Zeman, ani premier Sobotka nie spotkali się z nim i nie dano mu możliwości przemawiania na Zamku Praskim. Z dalajlamą spotkali się jednak wicepremier Bělobrádek i ministrowie Herman i Dienstbier, a następnie 50 posłów. Od spotkań tych natychmiast odcięli się prezydent i premier; wydano oświadczenie o poszanowaniu „integralności terytorialnej” Chin. Przy okazji wątpliwości co do prochińskiego kursu Pragi wyraził też ówczesny minister finansów (obecnie były) Andrej Babiš, którego popularność na czeskiej scenie politycznie rośnie i którego rola w rządzie czeskim następnej kadencji może być większa. Babiš krytykował prochiński kurs Pragi także przy innych okazjach. Trudno jednak określić, na ile wypowiedzi Babiša wynikały z jego przekonań, a na ile z taktyki krytykowania prezydenta Zemana. Być może nie powinno to rozstrzygać o jego przyszłej polityce względem Chin. Należy także pamiętać, że rząd Czech był podówczas i dalej jest koalicyjny, zatem różnice zdań względem polityki wobec Pekinu mogły być po części wywołane wewnętrznymi napięciami w rządzie. O ile jednak wicepremier Bělobrádek i minister Herman reprezentowali koalicyjnych partnerów, o tyle minister Dienstbier reprezentował tę samą partię, do której należał premier Sobotka (Czeska Partia Socjaldemokratyczna).

Część czeskiej opinii publicznej z niepokojem obserwuje również działalność w Czechach spółki CEFC China Energy, o której mowa jest niżej. W wypadku tej firmy widoczny jest związek polityki z gospodarką w stosunkach czesko-chińskich (co nie oznacza, że związek ten występuje zazwyczaj). CEFC jest szóstą największą prywatną firmą w Chinach. Prezes CEFC Ye Jianming jest bez wątpienia osobą związaną lub współpracującą z chińskim establishmentem, a równocześnie ma niejasne powiązania i przeszłość (i to właśnie niepokoi niektóre osoby w Czechach). W 2015 r. pojawiła się informacja, że Ye Jianming został doradcą prezydenta Zemana ds. kontaktów z Chinami. Gdy dziennik „Prague Post” zwrócił jednak uwagę, że na stronie internetowej prezydenta brak wzmianki o tej osobie, rzecznik prezydenta miał odpowiedzieć, że Ye Jianming nie jest członkiem regularnej grupy doradców (ale tym samym przyznał, że Ye jest doradcą prezydenta). Warto zwrócić uwagę, że według Czeskiego Radia Ye Jianming ma być doradcą od kwietnia 2015 r.30, zaś pierwszych poważnych inwestycji w Czechach firma Ye Jianminga dokonała na jesieni tego samego roku.

Inwestycje CEFC w Czechach miały zatem bez wątpienia podtekst polityczny, choć to samo nie musi się odnosić do innych chińskich inwestycji w tym kraju. Wywołują one zatem i będą wywołać polityczne reperkusje. W październiku 2016 r. wspomniany wyżej A. Babiš stwierdził publicznie, że skupienie CEFC na prywatnych firmach czeskich nie przyności korzyści gospodarce kraju. Sam Ye Jianming nie kryje w gruncie rzeczy, że kierunek jego działalności gospodarczej może mieć też aspekt geopolityczny. Miał on powiedzieć na przykład: „Musimy patrzeć na geopolitykę. Jeśli Republika Czeska wystąpi kiedyś przeciw Chinom, będziemy musieli wycofać nasze inwestycje”31.

Węgry i Czechy | 155 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

2. Inwestycje chińskie w Czechach

Najbardziej zauważalna w Czechach jest działalność wspomnianej firmy CEFC China Energy. Firma ta działa w różnych krajach Unii, ale w Czechach dokonała szeregu róznorodnych inwestycji. Były to:

 Wykup 10 proc. udziałów w Travel Service Airlines we wrześniu 2015 r. Travel Service Airlines jest właścicielem linii Smartwings i współudziałowcem Czech Airlines. CEFC następnie zwiększyła swoje udziały w Travel Service Airlines do 49,92 proc. w 2016 r.  Wykup 9,9 proc. udziałów w czesko-słowackiej grupie finansowej J&T Finance Group w 2015 r. Następnie w marcu 2016 r. CEFC zwiększyła swoje udziały do 50 proc. J&T Finance Group działa na rynkach Słowacji, Czech, Chorwacji i Rosji (według niektórych źródeł także na Barbadosie) i aktywna jest w sektorach bankowości, nieruchomości i energii.  Wykup większościowego pakietu udziałów w firmie Żd’as w sierpniu 2016 r. Firma ta produkuje narzędzia maszynowe i dotąd była częścią słowackiego koncernu Železiarne Podbrezová. Wykup ten oznacza, że CEFC będzie teraz kontrolował także filię Żd’as w Niemczech32.  Wykup mniejszościowych udziałów w grupach medialnych Empresa Media i Medea Group w 2015 r. Jednakże według informacji z lutego 2017 r. CEFC wycofała się z tych inwestycji33.  Wykup 79,4 proc. udziałów w browarze Pivovary Lobkowicz Group.  Wykup 70 proc. udziałów klubu piłkarskiego Slavia Praga, a także kupno stadionu tego klubu.  Wykup 90 proc. udziałów w firmie Invia.cz sprzedającej wycieczki turystyczne przez Internet.  Kupno hoteli Mandarin Oriental Hotel i Le Palais hotel w centrum Pragi.  Kupno kilku budynków w centrum Pragi: 1) kompleksu biurowego Florentinum, 2) Pałacu Martinickiego i 3) budynku należącego niegdyś do banku Živnobanka34. Kupno kompleksu Florentinum stanowiło jedną z większych transakcji na czeskim rynku nieruchomości w 2016 r.

W Czechach niepokój budzi nie tylko fakt, że tyle zakupów dokonała jedna firma, ale także osoba jej właściciela. Ye Jianming nie ma jeszcze 40 lat i szczegóły co tego, jak zdążył w relatywnie krótkim czasie zbudować szóstą największą prywatną firmę Chin nie są znane. Według niektórych mediów (m.in. Reutersa) w należącej do Ye Jianminga CEFC pracuje wielu byłych pracowników państwowych firm chińskich i wielu członków Komunistycznej Partii Chin. Ye miał też przyznać otwarcie, że planując zagraniczne działania swojej firmy pilnie obserwuje działania chińskiego rządu i podąża w krok za nimi. Niektóre czeskie media twierdzą ponadto, że Ye Jianming był w przeszłości członkiem stowarzyszenia, które miało ułatwiać kontakty polityków i oficerów armii

156 | Krzysztof Iwanek

chińskiej z osobami z innych krajów, co odczytano jako powiązanie Ye z armią chińską35. CEFC, tak jak wiele innych prywatnych chińskich, nie jest zatem do końca prywatna.

Jednym z największych zasobów gospodarczych CEFC jest prowadzenie magazynów ropy (w Hiszpanii i Francji) i kilku tysięcy stacji benzynowych w różnych miejscach Europy (wykupionych od państwowej firmy kazachskiej); firma ma także interesy energetyczne na Bliskim Wschodzie i uzyskała prawo eksportu surowców energetycznych do ChRL36. Ye Jianming buduje zatem najwyraźniej energetyczne imperium między Europą, Bliskim Wschodem a Chinami. Nie jest do końca jasne, jaką rolę w tej układance mogą odgrywać Czechy i dotychczasowe zakupy CEFC na czeskim rynku (poza tym, że jest to wyraźna dywersyfikacja, wchodzenie w inne branże). Jak dotąd zatem okazuje się, że interesy CEFC gdzie indziej w Europie są znacznie bardziej spójne, dotyczą kluczowej branży energetycznej i mają jeszcze większe znaczenia niż nabytki firmy w Czechach. Tak jak wielu innych Chińczyków i osób współpracujących obecnie z Chinami Ye Jianming zrozumiał korzyści z posługiwania się sztandarem NJS. Nawet przy okazji wykupu czesko-słowackiej J&T Finance Group Ye Jianming stwierdził, że zakup ten wpisał się w budowę Nowego Jedwabnego Szlaku, chociaż w rzeczywistości trudno wskazać na jednoznaczne powiązanie tych dwóch faktów.

Inwestycji dokonał też wspomniany we wstępie raportu China-CEE Investment Cooperation Fund. W 2015 r. ogłoszono wykupione firmę Energy21, która posiada 61 farm fotowoltaicznych w Czechach. Fundusz wykupił następnie kolejne trzy farmy fotowoltaiczne w tym kraju w 2017 r. od amerykańskiego funduszu ContourGlobal.

Według informacji z maja 2017 r. obecna już na rynku czeskim firma Huawei ma dokonać kolejnej inwestycji. Według CzechTrade inwestycja ma mieć wartość ok. 360 mln dolarów i miał ją już zatwierdzić prezydent Zeman37. Choć w przeszłości czeskie instytucje zajmujące się bezpieczeństwem próbowały zablokować część działalności Huawei w Czechach (ze wględu na powiązania firmy z siłami zbrojnymi Chin i związane z tym obawy co do bezpieczeństwa informacji)38, firma jest dalej obecna na czeskim rynku i jest partnerem Zamku Praskiego.

3. Chińsko-czeska wymiana handlowa

Import z Chin do Czech Import z Eksport Chin do Wartość Główne produkty Chin jako Czech jako część importu importowane (wartości w część całego całego eksportu proc.) importu Chin (w proc.) Czech (w proc.) 2015 13 0,78 18,5 mld Komputery (24); sprzęt dolarów nadawczy (14), części do maszyn biurowych (8,1);

Węgry i Czechy | 157 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

telefony (7,4); akcesoria do sprzętu nadawczego (2,9) i wiele innych. 2014 11 0,72 17 mld Komputery (23); części do dolarów maszyn biurowych (11); sprzęt nadawczy (8,4), telefony (6,7); akcesoria do sprzętu nadawczego (2,9) i wiele innych. 2013 11 0,67 15 mld Komputery (26); części do dolarów maszyn biurowych (9,7); sprzęt nadawczy (7,6), telefony (6,2); akcesoria do sprzętu nadawczego (2,8) i wiele innych.

Eksport z Czech do Chin Eksport do Chin Wartość Główne produkty eksportowane jako część eksportu (wartości w proc.) całego eksportu Czech (w proc.) 2015 1,4 2,06 mld Części samochodów (9,3); pompy dolarów cieczy (4,8); Modele zwierząt i wypchane zwierzęta (4,3); chemiczna ściana drewna (3,7); sprzęt chroniący przed niskim napięciem (3,5); mikroskopy nieoptyczne (3,3); metalowe maszyny wykończeniowe (2,8); akcesoria elektryczne (2,6); telefony (2,5) i wiele innych. 2014 1,4 2,27 mld Części samochodów (8,3); pompy dolarów cieczy (6,1); akcesoria elektryczne (4,5); sprzęt chroniący przed niskim napięciem (4,3); metalowe maszyny wykończeniowe (3,3); telefony (2,6) i wiele innych. 2013 1,4 2,09 mld Części samochodów (6,6); dolarów akcesoria elektryczne (4,8); pompy cieczy (4,0); sprzęt chroniący przed niskim napięciem (3,4); silniki elektryczne (2,5) i wiele innych. Źródło: OEC. Na liście produktów pominięto produkty, których import/eksport stanowił mniej niż 2,4 proc. całego importu/eksportu jeśli chodzi o wartość.

Jak widać, eksport czeski do Chin składał się w ostatnich latach z dość podobnych produktów i osiągał wartości, które mieszczą się w podobnej skali. Poza spadkiem

158 | Krzysztof Iwanek

eksportu z roku 2014 na 2015, eksport ten jednak w poprzednich latach rósł: w 2010 r. miał wartość 1,34 mld dolarów, w 2011 r. 1,91 mld dolarów, w 2010 r. zaś 1,82 mld dolarów. Do największego skoku eksportu doszło między 2010 a 2011 r., a wcześniej między 2009 a 2010 r. Już w 2011 r. m.in. Petr Holub zauważył, że w wyniku kryzysu gospodarczego osłabiony na swoich tradycyjnych kierunkach eksport czeski wzmocnił się względem niektórych państw azjatyckich, w tym Chin (chociaż do dziś państwa takie jak Niemcy i Polska są ważniejszymi partnerami handlowymi Czech niż Chiny). Równocześnie jednak więzy gospodarcze z Niemcami – tradycyjnie największym partnerem handlowym Czech – stanowią również czynnik w stosunkach gospodarczych Czech z Chinami. Po pierwsze, część produktów eksportowanych z Czech do Niemiec (szczególnie produktów przemysłu ciężkiego) jest następnie reeksportowana do Chin39. Po drugie, dużą rolę w eksporcie do Chin ma sprzedaż produktów firmy Ŝkoda. Ponieważ należy ona do niemieckiej firmy Volkswagen, powodzenie tej firmy na rynku chińskim ma pośrednie przełożenie na stan czeskiej gospodarki. Volkswagen ma obecne 16 fabryk w Chinach i w czterech z nich (w Antigu, Nankinie, Yizheng i Ningbo) produkowane są samochody firmy Ŝkoda. W 2015 r. jedna czwarta sprzedaży pojazdów tej firmy poza Czechami dokonywała się w Chinach. Ŝkoda liczy także na to, że jej samochody elektryczne sprzedadzą się na rynku chińskim (podobne plany ma m.in. Volvo). O ile zatem Ŝkoda w większości sprzedaje w Chinach samochody tam wyprodukowane (choć część eksportuje z Czech), o tyle istotną część czeskiego eksportu do Chin stanowią części do samochodów, w tym do znajdujących się w Chinach fabryk Ŝkody.

4. Potencjalne korzyści Czech

Jak wspomniano wyżej, dla mocno bazującej na eksporcie gospodarki Czech eksport do państw poza Europą, w tym do Chin, stanowił sposób na częściowe uniknięcie efektów ostatniego kryzysu gospodarczego. Czeskie firmy powinny zatem zmierzać do dalszego zwiększania eksportu do państw takich jak Chiny, Rosja i Turcja. Z drugiej strony, jak pokazały powyższe przykłady, Czechy pozostają najbardziej związane gospodarczo z Niemcami i ma to również wpływ na stosunki gospodarcze z Chinami. Co za tym idzie, możliwe korzyści gosparcze ze współpracy z Chinami pozostaną po części dla Czechów uzależnione od sytuacji na rynkach europejskich. Być może pozytywnym trendem okażą się inwestycje rodzaju spodziewanego przejęcia Ŝkoda Transportation przez CRRC (patrz niżej). Jeśli Ŝkoda Transportation ma rzeczywiście takie problemy finansowe, o jakich się donosi, CRRC mógłby uratować firmę i podtrzymać jej eksport na europejskie rynki, a wejście na te rynki powinni być też korzystne dla firmy chińskiej.

Prezydent Zeman jest z kolei zwolennikiem planu budowy kanału łączącego Dunaj, Elbę i Odrę i wyraził nadzieję, że w realizacji tego projekt wesprą go Chiny. Idea kanału jest od dawna podnoszona i rozważana w Czechach i bywała już przedmiotem rozmów Pragi z sąsiadami, w tym z Polską. W ostatnich kilku latach źródła prasowe podawały jednak skąpe i sprzeczne informacje zarówno na temat postępów tego projektu, jak

Węgry i Czechy | 159 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 i ewentualnego udziału Chin w nim. Według niektórych udziałem w projekcie były zainteresowane niektóre chińskie firmy, w tym przedsiębiorstwo mające doświadczenie z Tamą Trzech Przełomów40. Kiedy Xi Jinping odwiedził Pragę w marcu 2016 r. miał zadeklarować chęć udziału ChRL w tym projekcie41. Niektóre źródła twierdziły nawet, że wkrótce ma być przeprowadzone studium wykonalności42, a według gazety „Visegrad Post” czeski poseł komunistyczny Vojtěch Filip twierdził nawet, że projekt jest w fazie finasowania. Nie ma jednak najwyraźniej żadnych podpisanych w tej sprawie umów z Chinami. Od czasu deklaracji Xi Jinpinga brak też informacji o krokach Chin w tej sprawie. Projekt jawi się jako istotny dla prezydenta Zemana, ale być może niekoniecznie wspiera go w tym względzie większość czeskiej sceny politycznej. Od strony relacji z Chinami projekt stanowi jeden z tych przykładów, kiedy retoryka NJS przeważyła nad rzeczywistością. Można domniemywać, że w Pekinie chętnie podchwycono wezwania prezydenta Zemana do budowy kanału, gdyż pasowały one symbolicznie do idei NJS. W praktyce jednak nie jest jasne, jak kanał miałby pasować do chińskich planów logistycznych w Europie, poza wężej pojętą korzyścią z zatrudnienia przy projekcie firm chińskich. O ile zatem Warszawa może rozważać współpracę z Pragą na tym polu (co czyniono już w przeszłości), nie można zakładać, że ideę tę wydatnie wesprą Chiny.

5. Potencjalne korzyści Chin

Chociaż przykład firmy CEFC jest bardzo znaczący, jest też dość wyjątkowy w tym sensie, że żadna inna firma chińska nie dokonała tak rozmaitych inwestycji w Czechach w tak krótkim okresie. CEFC twierdzi, że uczyni z Czech swoje centrum działań na rynkach europejskich. Jeśli działalność CEFC będzie się faktycznie rozszerzać z Czech na inne rynki UE, to będzie można to uznać za przykład realizacji NJS w znaczeniu budowy globalnych łańcuchów wartości dla firm chińskich. Jeśli jednak chodzi o stereotypowo i propagandowo rozumiany NJS jako pas połączeń infrastruktury, to należy stwierdzić, że Czechy nie figurują obecnie w szeroko rozumianych chińskich planach budowy globalnych połaczeń.

Praga jest też bezdyskusyjnie najpopularniejszym miastem grupy V4 jeśli chodzi o turystykę z Chin. W 2016 r. ilość turystów chińskich, którzy odwiedzili Czechy przekroczyła 300 tys. osób i większość z tych podróżnych odwiedziła Pragę43. Część działań firmy CEFC – takie jak kupno udziałów w linii lotniczej, portalu sprzedającym wycieczki czy hoteli w Pradze – należy zapewne rozpatrywać głównie w kontekście chińskich turystów przybywających do Czech.

Czechy dysponują w pewnych dziedzinach prężnym przemysłem ciężkim i to oferuje pewne szanse dla podmiotów chińskich. Po pierwsze, chińskie firmy mogą korzystać z czeskiego know how. Już teraz chińskie firmy korzystają z licencji kupionych od Ŝkoda Auto i Ŝkoda Transportation. Jednakże taka sytuacja może oczywiście także tworzyć długofalowe zagrożenia dla czeskiej gospodarki w sytuacji, gdy dzięki temu chińskie

160 | Krzysztof Iwanek

firmy staną się bardziej konkurencyjne względem czeskich. Nie ma to zapewne aż takiego znaczenia w wypadku Ŝkoda Transportation, gdyż firma ta i tak ma problemy finansowe i być może i tak zostanie wykupiona przez podmiot chiński. Ŝkoda Transportation ma obecnie kłopoty m.in. na rynku niemieckim, a równocześnie ma doświadczenie we współpracy na rynku chińskim z firmą Chinese Railway Rolling Stock Company (CRRC). To właśnie CRRC planuje podobno wykupić Ŝkoda Transportation. Zostało to wspomniane podczas wizyta Xi Jinpinga w Pradze w marcu 2016 r., następnie doniesienia na ten temat pojawiły się na jesieni tego samego roku. Do chwili obecnej do wykupu czeskiej firmy jednak nie doszło. Przejęcie Ŝkoda Transportation pozwoliłoby też CRRC wejść na rynek czeski i potencjalnie inne regionalne rynki, co jest o tyle istotniejsze, że CRRC zaczyna właśnie sprzedawać swoje pociągi do Czech (w grudniu 2016 r. CRRC otrzymała swoje pierwsze zamówienie – na trzy pociągi dla czeskiego Leo Express44). Ponadto znaczenie przemysłu w gospodarce Czech może oznaczać, że niektóre firmy chińskie mogą odpowiedzieć na zapotrzebowania czeskie. W 2012 r. chińska firma Yapp Automotive Parts otworzyła zakład produkcyjny w Czechach, aby odpowiedzieć na potrzeby usytowanej w tym samym mieście fabryki Ŝkody45.

Krzysztof Iwanek – kierownik Ośrodka Badań Azji Data złożenia tekstu: 21.07.2017

1 Chociaż pierwszy formalny szczyt państw 16+1 odbył się w Warszawie w 2012 r., warto odnotować, że w 2011 r. forum biznesowe i spotkanie ministrów gospodarki i finansów z premierem ChRL Wen Jiabao odbyły się również w Budapeszcie. 2 Por. F.-P. van den Putten i in. (red.), Europe and China’s New Silk Roads, ETNC Report, grudzień 2016, s. 9. 3 Według informacji węgierskiego MSZ z maja 2017 r. negocjuje się obecnie otwarcie połączenia Budapeszt–Szanghaj. Hungary has become China’s number one economic partner in Central Europe, 12 maja 2017, http://www.kormany.hu/en/ministry-of-foreign-affairs-and-trade/news/hungary-has-become- china-s-number-one-economic-partner-in-central-europe [dostęp: 30.06.2017]. 4 W ostatnich kilku latach wniosek na temat politycznego klimatu dotyczył w najmniejszym stopni Słowacji, której prezydent w 2016 r. spotkał się z Dalajlamą, co wywołało negatywną reakcję Pekinu. 5 Chociaż do tych inwestycji w ostatnich latach w regionie nie doszło, nie jest to jednak wykluczone. Przy powoli wyrównujących się kosztach siły roboczej między Chinami a Europą i unijnych obostrzeniach, które Chińczycy będą chcieli wyminąć niektóre chińskie firmy mogą przenosić produkcję na teren Unii. Istnieją przykłady tego typu inwestycji w Europie Środkowo-Wschodniej w poprzednim okresie. Shantuo Agricultural Machinery Equipment otworzyło fabrykę traktorów w Rumunii., zaś Great Wall Motors Company otworzyło fabrykę samochodów w Bułgarii w 2012 r. 6 Nietórzy autorzy są również zdania, że do ocieplenia sino-węgierskiego w ostatnich kilkunastu latach przyczyniła się również względnie duża jak na ten region Europy diaspora chińska na Węgrzech (około 10–15 tys. osób). 7 Zhang Yunbi, China, Hungary build comprehensive strategic partnership, „China Daily” z 13.05..2017, http://www.chinadaily.com.cn/beltandroadinitiative/2017-05/13/content_29333218.htm [dostęp: 30.06.2017].W rzeczywistości „Otwarcie na Wschód” zostało ogłoszone w 2012 r., a zatem na rok przed ogłoszeniem inicjatywy NJS. Por. Á. Szunomár, Zs. Biedermann, Chinese OFDI in Europe and the Central and Eastern European region in a global context, w: Á. Szunomár (red.) Chinese investments and Financial Engagement in Visegrad Countries: Myth or Reality?, Institute of World Economics, Budapeszt 2014, s. 29. Jest to zatem kolejny przykład „podłączania” narodowych strategii różnych państw do inicjatywy NJS. 8 China extends currency swap deal with Hungary, „Xinhua” z 12.09.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-09/12/c_135682403.htm [dostęp: 21.07.2017]. 9 Wang Cong, Hungary gets ‘billions’ in Chinese investment, „Global Times” z 26.11.2015, http://www.globaltimes.cn/content/955134.shtml [dostęp: 14.05.2017].

Węgry i Czechy | 161 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

10 Hungary signs strategic partnership pact with Bank of China, „Budapest Business Journal” z 24.01.2017, https://bbj.hu/business/hungary-signs-strategic-partnership-pact-with-bank-of-china_127738 [dostęp: 25.06.2017]. 11 Hungary has become China’s number one economic partner in Central Europe, op.cit. 12 Á. Szunomár, K. Völgyi, T. Matura, Chinese Investment and Financial Engagement in Hungary, w: Á. Szunomár (red.) Chinese investments and Financial Engagement in Visegrad Countries: Myth or Reality?, Institute of World Economics, Budapeszt 2014, s. 39. 13 Ch. Keszthelyi, China’s BBCA lays cornerstone for HUF 34bn citric-acid plant, „Budapest Business Journal” z 10.09.2014, https://bbj.hu/business/chinas-bbca-lays-cornerstone-for-huf-34bn-citric-acid-plant_84854, [dostęp: 20.07.2017]; BBCA to get HUF 42 bln MFB loan for citric acid plant, „Budapest Business Journal” z 6.04.2017, https://bbj.hu/business/bbca-to-get-huf-42-bln-mfb-loan-for-citric-acid-plant_131226 [dostęp: 21.07.2017]. 14 RZBC to build HUF 31 bln citric acid plant in Hungary, „Budapest Business Journal” z 3.09.2014, https://bbj.hu/business/rzbc-to-build-huf-31-bln-citric-acid-plant-in-hungary_84508 [dostęp: 21.07.2017]. 15 BYD opens Hungary electric bus factory, targeting 400 a year capacity, 4.06.2017, http://www.byd.com/news/news-390.html [dostęp: 21.07.2017]. 16 Według strony internetowej fundusze ogłosił on w 2014 r. także inwestycji w Budapest Metropolitical College. Nie udało się potwierdzić informacji o tej inwestycji. 17 Struktura chińskiego eksportu do Słowacji jest dość podobna do eksportu do Węgier i Czech w sensie dominacji podobnych produktów. Zauważalna jest natomiast różnica w eksporcie Słowacji do Chin w porównaniu z tamtymi państwami: występuje w nim absolutna dominacja samochodów. Ponadto sprzedaż dominujących w słowackim eksporcie samochodów do Chin jest tak naprawdę sprzedażą, na której przede wszystkim zarabia zagraniczna firma Volkswagen Group, eksportująca stamtąd do Chin obecnie głównie Audi Q7 i Volkswagena Touareg. 18 Hungary has become China’s number one economic partner in Central Europe, „Daily News” z 13.05.2017, https://dailynewshungary.com/hungary-become-chinas-number-one-economic-partner-central-europe/ [dostęp: 27.06.2017]. 19 Por. np. M. Godfrey, Hungary begins pork knuckle supply to China, „Global Meat News” z 5.02.2015, http://www.globalmeatnews.com/Industry-Markets/Hungary-begins-pork-knuckle-supply-to-China [dostęp: 30.06.2017] i M. LeFleur, Hungary, China sign agreements on trade, „Budapest Business Journal” z 8.06.2016, https://bbj.hu/economy/hungary-china-sign-agreements-on-trade_117373 [dostęp: 28.06.2017]. 20 Pożyczka miała być użyta na wypożyczenie 11 samolotów Airbus, a pożyczającym była chińska CCB Financial Leasing. 21 D. Kałan, Is China picking off individual EU members?, „EU Observer” z 10.07.2012, https://euobserver.com/china/116926 [dostęp: 1.06.2017]. 22 W. Conroy, Hungary’s BorsodChem to start up new TDI plant on 1 July, „ICIS” z 25.02.2011, https://www.icis.com/resources/news/2011/02/25/9439075/hungary-s-borsodchem-to-start-up-new- tdi-plant-on-1-july/ [dostęp: 30.06.2017]. 23 Tak w każdym razie twierdził prezes Wanhua. Wanhua to the rescue of BorsofChem, „ICIS Chemical Business” z 20.02.2012, https://www.icis.com/resources/news/2012/02/20/9533156/wanhua-to-the- rescue-of-borsodchem/ [dostęp: 21.07.2017]. 24 Hourly Labour Costs, Eurostat, kwiecień 2017, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics- explained/index.php/Hourly_labour_costs [dostęp: 21.07.2017]. 25 W 2013 r. węgierski minister spraw zagranicznych miał także zabiegać o chińskie finansowanie dla projektu kolejowej obwodnicy Budapesztu, jednakże do inwestycji nie doszło. 26 W. Shepard, Another Silk Road Fiasco? China’s Belgrade to Budapest High Speed Rail Line is Probed by Brussels, „Forbes” z 25.02.2017, https://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2017/02/25/another-silk- road-fiasco-chinas-belgrade-to-budapest-high-speed-rail-line-is-probed-by-brussels/#26819a153c00 [dostęp: 14.06.2017]. 27 W sprawie sceptycznych opinii na temat tego połączenia patrz: T. Matura, Hungary: Along the New Silk Road across Europe w: F.-P. van den Putten i in. (red.), Europe and China’s New Silk Roads, ETNC Report, grudzień 2016, s. 35. 28 Por np. B. Novak, Orbán speaks of the necessity for ethnic homogeneity in speech to business leaders, „Budapest Beacon” z 28.02.2017, http://budapestbeacon.com/featured-articles/orban-speaks-necessity- ethnic-homogeneity-speech-business-leaders/44795 [dostęp: 20.06.2017]. 29 Por. T. Matura, op.cit., s. 35; patrz również tekst „Bałkany” w niniejszym raporcie.

162 | Krzysztof Iwanek

30 CEFC Board Head advises Zeman, „Prague Post” z 5.09.2015, http://www.praguepost.com/czech- news/49626-cefc-board-head-advises-zeman [dostęp 25.06.2017]. 31 S. Cendrowski, The Unusual Journey of China’s Newest Oil Baron, „Fortune” z 28.09.2016, http://fortune.com/2016/09/28/cefc-ye-jianming-40-under-40/ [dostęp 24.06.2017]. 32 Čínská CEFC dokončila převzetí žďárského podniku Žďas, „Aktualne.cz” z 10.08.2016, https://zpravy.aktualne.cz/ekonomika/cinska-cefc-dokoncila-prevzeti-zdarskeho-podniku- zdas/r~ba61e4185f0911e6888a0025900fea04/?redirected=1498311320 [dostęp: 14.06.2017]. 33 Čínská CEFC odchází ze Soukupova vydavatelství Empresa Media. Tvrdík končí v představenstvu firmy, „Hospodářské noviny” z 27.02.2017, https://byznys.ihned.cz/c1-65639300-cinska-cefc-odchazi-ze- soukupova-vydavatelstvi-empresa-media-tvrdik-konci-v-predstavenstvu-firmy [dostęp: 21.07.2017]. 34 CEFC China’s Buying Spree in Czech Republic, cefc.co [strona firmy], http://en.cefc.co/detail/news/624?lang=cn [dostęp: 14.05.2017]. 35 S. Cendrowski, op.cit. 36 Ch. Azhu, J. Lopatka, China’s CEFC has big ambitions, but little known about ownership, funding, „Reuters” z 12.01.2017, http://www.reuters.com/article/us-cefc-china-idUSKBN14X0B5 [dostęp 24.06.2017] i S. Cendrowski, op.cit. 37 Huawei planning to invest CZK 8.5 billion in the Czech Republic, „CzechTrade” z 19.05.2017, http://www.czechinvest.org/en/huawei-planning-to-invest-czk-85-billion-in-the-czech-republic [dostęp: 26.06.2017]. 38 Respekt: Interior Ministry rejects cooperation with Huawei, „Prague Daily Monitor” z 6.09.2016, http://praguemonitor.com/2016/09/06/respekt-interior-ministry-rejects-cooperation-huawei [dostęp: 12.04.2017]. 39 P. Holub, Crisis 2.0. Czech export economy to rely on BRICS, „Zpravy” z 11.08.2011, https://zpravy.aktualne.cz/crisis-20-czech-export-economy-to-rely-on- brics/r~i:article:710400/?redirected=1490023462 [dostęp: 24.06.2017]. 40 R. Fürst, Czech-Chinese relations: Evaluation of economic ties, w: Á. Szunomár (red.), Chinese investments and Financial Engagement in Visegrad Countries: Myth or Reality?, Institute of World Economics, Budapeszt 2014, s. 13. 41 China’s president Xi Jinping in Prague: The Danube-Oder-Elbe Canal coming soon, „Visegrad Post” z 31.03.2016, https://visegradpost.com/en/2016/03/31/chinas-president-xi-jinping-in-prague-the- danube-oder-elbe-canal-coming-soon/ [dostęp: 24.06.2017]. 42 R. Fürst, op.cit., s. 12. 43 Ministers discuss support for tourism in China, „Prague Daily Monitor” z 11.04.2017, http://praguemonitor.com/2017/04/11/ministers-discuss-support-tourism-china [dostęp: 20.06.2017]. 44 T. Ocay, China’s CRRC to Supply Trains to Czech’s Leo Express, „China Topix” z 22.12.2016, http://www.chinatopix.com/articles/108553/20161222/crrc-eu-czech-republic-electric-multiple-units- crrc-zhuzhou-locomotive-co-ltd-leo-express.htm#ixzz4lV2lySBU [dostęp: 30.06.2017]. 45 China’s Yapp to open Czech fuel tank plant, „European Plastics News” z 22.06.2012, http://www.autonewschina.com/en/article.asp?id=8826 [dostęp: 20.05.2017].

Węgry i Czechy | 163

Polska Alicja Bachulska

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Polski w NJS

1.1. Pozycja Polski względem Chin w ramach NJS

W dyskursie publicznym od ponad dwóch lat promowana jest wizja Polski jako „mostu” dla Chin do Europy Zachodniej, który dzięki rozwojowi infrastruktury ułatwiłby Pekinowi transport dóbr na zachód przy jednoczesnym rozwoju polskiego rynku przez tworzenie centrów przeładunkowych i logistycznych na nowych trasach handlowych. Wraz z rosnącym zaangażowaniem Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w rozprzestrzenianiu idei NJS, przeważająco optymistyczne opinie i doniesienia medialne na temat tej inicjatywy zaczęły przeplatać się z bardziej sceptycznymi, kładącymi nacisk na geopolityczne i strategiczne implikacje chińskiej ekspansji na zachód oraz potencjalne ograniczenia i zagrożenia związane z implementacją projektu.

Po pierwsze, stosunek Polski do projektu NJS jest uwarunkowany jej polityką wobec UE oraz polityką Chin wobec tej organizacji. Postępujące osłabienie roli UE na arenie międzynarodowej stało się dla Polski impulsem do dywersyfikacji kontaktów gospodarczych z państwami spoza regionu. Wizyta ówczesnego prezydenta RP Bronisława Komorowskiego w Chinach w 2011 r., podpisanie umowy o strategicznym partnerstwie czy inauguracja współpracy polsko-chińskiej w formacie 16+1 świadczą o intensyfikacji relacji na linii Warszawa–Pekin. Rosnące zaangażowanie Chin w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce, jest jednak często postrzegane przez „starą” UE (głównie Niemcy) jako próba wewnętrznej destabilizacji Unii poprzez ingerencję w sferę polityczno-gospodarczą słabiej rozwiniętych państw członkowskich. Wzmożone zainteresowanie Pekinu inwestowaniem w regionie odzwierciedla strategię obchodzenia praw chroniących wewnętrzny rynek unijny poprzez przejmowanie przedsiębiorstw w słabszych gospodarkach UE. Wśród analityków pojawiają się również scenariusze, w których Chiny starają się stworzyć lokalną strefę wpływów w części europejskich państw, w szczególności w tych eurosceptycznych czy nie należących do UE (np. Serbia wspiera chińskie stanowisko w sporze na Morzu Południowochińskim w zamian za pekińskie poparcie serbskich roszczeń do Kosowa).

Pekin nie zgadza się z tego rodzaju retoryką i broni stanowiska, że NJS wykorzystuje „okres strategicznych możliwości”1, aby osiągnąć długofalowe cele korzystne dla wszystkich zaangażowanych stron. UE to od 11 lat najważniejszy partner gospodarczy Pekinu oraz największy odbiorca bezpośrednich chińskich inwestycji2, a więc poważna destabilizacja tej organizacji w obecnej sytuacji geoekonomicznej jest z chińskiego punktu widzenia nieopłacalna. Dostęp do wspólnego rynku daje chińskim przedsiębiorcom wiele korzyści, np. wprowadzenie produktu do jednego państwa

Polska | 165 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 umożliwia dostęp do wszystkich innych państw członkowskich. W dalszej perspektywie hipotetyczna destabilizacja Unii dałaby jednak Pekinowi potencjalną możliwość rozgrywania poszczególnych państw członkowskich.

Pomimo rosnącego zainteresowania Pekinu Europą Środkowo-Wschodnią, to kraje UE pozostają głównym punktem odniesienia dla Polski zarówno w kwestiach politycznych, jak i gospodarczych. Tak np. w 2015 r. polski eksport do Niemiec wyniósł ok. 48,5 mld euro, a import z Niemiec 40 mld euro3. Dla porównania w tym samym okresie polski eksport do Chin wyniósł ok. 2,017 mld dolarów (ok. 1,868 mld euro), natomiast import z Chin ok. 22,655 mld dol. (ok. 20,974 mld euro)4.

NJS to również narzędzie nowego typu polityki zagranicznej Chin, czyli tzw. regionalnego modelu współpracy (区域合作模式, quyu hezuo moshi)5. Model ten zakłada, że bilateralne kontakty Chin z poszczególnymi państwami UE uzupełniają i wzmacniają wielostronne relacje na poziomie unijnym. W tym kontekście rola Polski w tworzeniu struktur NJS sprowadza się obecnie głównie do bycia potencjalną bazą infrastrukturalną łączącą wschodnią sieć połączeń z końcowymi miejscami docelowymi w Europie Zachodniej. Biorąc to pod uwagę, Europa Środkowo-Wschodnia jest ważną częścią chińskich planów jako element szerszej siatki powiązań. Natomiast jako region sam w sobie nie ma strategicznej rangi politycznej, np. w porównaniu z Azją Centralną jako historycznie rosyjską strefą wpływów.

1.2. Stosunek różnych grup interesariuszy do zaangażowania Polski w NJS

Jeśli chodzi o polskie elity polityczne, stosunek różnych partii i grup interesów do Chin oscyluje pomiędzy sporadycznym traktowaniem ChRL jako potencjalnego zagrożenia a chęcią współpracy na poziomie częściej deklaratywnym niż aktywnym. Percepcja zagrożeń wiąże się najczęściej z postrzeganiem Chin jako kraju w dalszym ciągu komunistycznego, a także ze zwróceniem uwagi na takie kwestie jak łamanie praw człowieka. Różnice w postrzeganiu Państwa Środka mogą okazać się przeszkodą podczas pertraktacji ze stroną chińską. Mimo pewnego braku spójności w dyskursie elit politycznych, intensyfikacja relacji na linii Warszawa–Pekin zarówno za rządów Platformy Obywatelskiej (PO), jak i Prawa i Sprawiedliwości (PiS) wynika głównie z chęci wzmocnienia wymiany handlowej i konkurencyjności Polski na tle innych państw regionu.

Jeśli chodzi o percepcję społeczną rosnącego zaangażowania Chin w Polsce, przekaz z popularnych mediów przypomina w wielu aspektach deklaracje polityków. Media prawicowe sporadycznie zwracają uwagę na komunistyczny ustrój Chin jako barierę dla pogłębienia współpracy oraz implikacje NJS jako próby tworzenia bloku geopolitycznego skierowanego przeciwko Zachodowi. Pojawia się również narracja o potencjalnych korzyściach gospodarczych płynących ze współpracy z Chinami. Media lewicowe zwracają więcej uwagi na kwestie łamania praw człowieka, Tybetu czy

166 | Alicja Bachulska

problemy społeczne. Coraz więcej doniesień medialnych dotyczy samego projektu NJS, jednak skupiają się one na ogólnikowych opisach.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej z uwzględnieniem potencjału ekonomicznego Polski i Chin

Wymiana handlowa do 2014 r. Rosnący import z Chin przy jednoczesnym słabym wzroście czy nawet spadku polskiego eksportu przekłada się na osłabienie pozycji konkurencyjnej Polski w stosunku do Państwa Środka. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) na rok 2014 do najważniejszych produktów importowanych z Chin do Polski zaliczano maszyny i urządzenia mechaniczne oraz sprzęt elektroniczny (prawie 13 mld dolarów), materiały i artykuły włókiennicze (ok. 2,5 mld dolarów), artykuły przemysłowe różne (prawie 2 mld dolarów) oraz metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych (ok. 1,5 mld dolarów)6. W tym samym okresie Polska sprzedawała Chinom głównie metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych (ok. 830 mln dolarów), maszyny i urządzenia mechaniczne oraz sprzęt elektroniczny (ok. 500 mln dolarów), tworzywa sztuczne i artykuły z nich (ponad 150 mln dolarów) oraz artykuły przemysłowe różne (ponad 130 mln dolarów)7. W poprzednich latach struktura towarowa obrotów między Polską a Chinami wyglądała podobnie i opierała się na wymianie zbliżonych grup produktów. Według raportu Bank of America Merrill Lynch w ciągu ostatnich lat 10 z 29 badanych gałęzi polskiego przemysłu zwiększyło produkcję kosztem Chin8. Polska i chińska gospodarka są pod wieloma względami bardziej konkurencyjne niż komplementarne. Tak np. doniesienia medialne o umowie dotyczącej sprzedaży polskich jabłek do Chin nie uwzględniają zwykle tego, że to właśnie Państwo Środka jest największym światowym producentem tego owocu9, a import z Polski ma jedynie uzupełnić zapotrzebowanie chińskiego rynku. Polskie jabłka konkurują jednocześnie z owocami z krajów takich jak Francja czy Chile, które również eksportują je do ChRL. Relatywna konkurencyjność rynków Polski i Chin widoczna jest na przykładzie analizy eksportu z tych dwóch państw do Republiki Federalnej Niemiec (RFN), czyli kraju będącego od lat najważniejszym zagranicznym partnerem handlowym Polski oraz najważniejszym partnerem handlowym Chin w Unii Europejskiej. Według danych Observatory of Economic Complexity (OEC) za rok 2014 produkty takie jak komputery, sprzęt nagłaśniający, meble, druty izolowane czy wyświetlacze wideo były ważnymi grupami produktów eksportowych i odpowiadały za kolejno 13 proc. (13,5 mld dolarów), 5,4 proc. (5,43 mld dolarów), ok. 1 proc. (973 mln dolarów), 0,67 proc. (680 mln dolarów) i 0,87 proc. (883 mln dolarów) całości chińskiego eksportu do Niemiec10. W tym samym okresie sprzedaż komputerów z Polski do Niemiec stanowiła 1,3 proc. (650 mln dolarów) całości polskiego eksportu tamże, sprzętu nagłaśniającego – 1,4 proc. (727 mln dolarów), mebli – 2,7 proc. (1,37 mld dolarów), drutów izolowanych – 1,8 proc. (907 mln dolarów), a wyświetlaczy wideo – 1,3 proc (672 mln dolarów)11.Procentowo wyniki te zauważalnie się różnią, ale biorąc pod uwagę

Polska | 167 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 rozdrobnienie polskiego eksportu do RFN, wyżej wymienione podgrupy stanowią znaczący element całości.

Z punktu widzenia Polski największym wyzwaniem jest utrzymująca się od lat nierównowaga handlowa spowodowana szybko rosnącym importem chińskich produktów przy jednoczesnym wolnym wzroście polskiego eksportu do Chin. W 2016 r. wartość deficytu handlowego Polski z Chinami wyniosła ponad 17,5 mld dolarów12. Polska gospodarka zależy w dużym stopniu od Chin (w 2014 r. Państwo Środka było drugim największym partnerem zagranicznym Polski jeśli chodzi o import13), podczas gdy chińska nie jest w najmniejszym stopniu uzależniona od importu z Polski.

Chińskie inwestycje do 2014 r. Ilość chińskich inwestycji w Polsce zwiększyła się znacząco po 2008 r., czyli podczas globalnego kryzysu finansowego, który zmusił państwa Europy Środkowo-Wschodniej do dywersyfikacji partnerów gospodarczych. Sytuacja zachęciła również chińskich przedsiębiorców do wykorzystania czasowej słabości zachodnich firm. Wśród największych zagranicznych inwestorów działających w Polsce pod koniec 2014 r. było 13 chińskich przedsiębiorstw, w tym osiem w branży przetwórstwa, dwa w branży dystrybucyjnej, kolejne dwa w sektorze technologii informacyjnej (IT) oraz jedno w branży budowlanej14. Wśród tych inwestorów znalazło się m.in. przedsiębiorstwo Tri- Ring Group, które w 2013 r. wykupiło Fabrykę Łożysk Tocznych w Kraśniku czy koncern Gaungxi Liugong Machinery, który w 2012 r. wykupił cywilną część Huty Stalowa Wola. Tego typu inwestycje są przykładami chińskiej strategii inwestowania w branżę produkcyjną, aby zdobyć europejskie marki i technologie oraz dostęp do większej ilości kanałów dystrybucyjnych15. W porównaniu z inwestycjami z innych krajów (np. Niemcy, Francja czy Holandia) ilość chińskich inwestycji bezpośrednich była jednak w dalszym ciągu znikoma. Chińskie transakcje z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce w 2014 r. wyniosły 288,9 mln zł, natomiast niemieckie w tym samym okresie wyniosły ponad 2,645 mld zł16.

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

W latach 2000–2016 Chiny zainwestowały w Polsce 936 mln euro w ramach bezpośrednich inwestycji zagranicznych17. W tym samym okresie w reszcie regionu tylko Węgrzy ściągnęli więcej chińskich przedsięwzięć (około 2 mld euro)18. Rosnący poziom chińskich inwestycji w państwach Europy Środkowo-Wschodniej należących do UE (chociaż dalej znikomy w porównaniu z inwestycjami z innych europejskich krajów) wskazuje na rosnące zainteresowanie regionem jako miejscem, gdzie Pekin może uzyskać dostęp do wykwalifikowanej i tańszej niż na zachodzie Europy siły roboczej, dobrej lokalizacji na unijnym rynku i stosunkowo dobrze rozwiniętej infrastruktury. Chińskie zaangażowanie gospodarcze w Europie oprócz handlu sprowadza się do trzech typów aktywności: 1. strategicznych sojuszy z firmami zagranicznymi, dzięki którym chińskie przedsiębiorstwa pozostają niezależne w sensie prawnym przy jednoczesnym

168 | Alicja Bachulska

czerpaniu wiedzy i doświadczenia od zagranicznych partnerów; 2. fuzji (ang. mergers and acquisitions – M&A) pomagających w umiędzynarodowieniu działań chińskich firm poprzez przejęcia ; 3. inwestycji typu greenfield19. Chociaż polskie zapotrzebowanie na inwestycje typu greenfield pozostaje wysokie, chińskie inwestycje tego typu mogą okazać się niekorzystne w przypadkach, w których w danej branży funkcjonują już polskie przedsiębiorstwa. Dotychczasowe chińskie inwestycje w Polsce skupiają się głównie w sektorze produkcji przemysłowej (np. wykupienie fabryki Łożysk Tocznych w Kraśniku, produkcja telewizorów i monitorów LCD w Gorzowie Wielkopolskim i Żyrardowie). Coraz więcej inwestorów zaczęło angażować się również w sektorze usług (np. otwarcie oddziałów Bank of China czy Industrial and Commercial Bank of China – ICBC)20. Chińczycy coraz częściej starają się angażować w projekty jako podwykonawcy, np. w sektorze infrastruktury transportowej czy energetyki. Lokalizacja firmy na terenie Polski ułatwia również dostęp do przetargów na poziomie narodowym.

Inicjatywa NJS wykorzystuje zarówno wewnętrzne zmiany w Chinach i wynikające z nich potrzeby (np. przeniesienie nadprodukcji przemysłowej za granicę, testowanie możliwości państwowych firm do ekspansji na konkurencyjnych rynkach), jak i światowe trendy (m.in. słabnąca rola USA na arenie międzynarodowej, luka finansowa i inwestycyjna w krajach rozwijających się). Projekt NJS ma służyć realizacji długofalowych celów, takich jak np. włączenie zachodnich prowincji Chin w regionalną sieć powiązań gospodarczych i w efekcie utrzymanie zrównoważonego rozwoju. Każdy kraj na trasie NJS jest w ten sposób elementem składowym większej ponadnarodowej struktury. W tym kontekście Polska jest z chińskiej perspektywy głównie krajem tranzytowym w transporcie dóbr do Niemiec, Francji czy Włoch, czyli głównych partnerów Chin w UE. Geograficzne położenie Polski jest największym atutem, gdyż najłatwiejsza droga lądowa ze wschodu na zachód Europy przebiega właśnie przez nasz kraj. Pociągi jadące z Chin w drodze do Europy przekraczają tylko dwie granice celne, gdyż Rosja, Kazachstan i Białoruś tworzą unię celną w ramach Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej21. Obecnie tylko 3–5 proc. obrotów towarowych pomiędzy Chinami a UE jest realizowana za pomocą transportu kolejowego22. Biorąc pod uwagę jego szybkość (w porównaniu z transportem drogą morską) i stosunkowo niski koszt (w porównaniu z transportem drogą lotniczą), rozbudowa sieci kolejowej i przeładunkowej jest w interesie Pekinu pod względem zarówno budowy czy rozbudowy tego typu infrastruktury (chiński know-how i nadprodukcja), jak i przyszłego wykorzystania tych sieci w handlu międzynarodowym.

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) stanowią element przyciągający potencjalnych chińskich przedsiębiorców do Polski. Obecnie w kraju istnieje 14 tego typu stref, które coraz częściej opierają swoją strategię na przyciąganiu inwestorów zainteresowanych nowymi technologiami i innowacyjnością czy też na współpracy biznesu ze środowiskami akademickimi23. Rosnące zainteresowanie Chińczyków inwestowaniem w sektorze innowacyjności oraz badań i rozwoju 24 współgra ze zmianami w profilowaniu polskich SSE oraz z powstawaniem nowych ośrodków badawczo-

Polska | 169 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 rozwojowych na terenie kraju, które działają w sektorach atrakcyjnych dla Chińczyków, jak np. lotnictwo, motoryzacja, telekomunikacja czy przemysł maszynowy25. Branże te są kapitałochłonne, a chiński kapitał szuka ujścia za granicą. Polska jako kraj wciąż rozwijający się jest atrakcyjnym miejscem dla Chińczyków zainteresowanych produkcją zarówno na polskim rynku wewnętrznym, jak i na eksport na rynku unijnym. Co więcej, okres działania SSE został przedłużony z 2020 do 2026 r., co w dalszej perspektywie zwiększa atrakcyjność inwestycyjną Polski26. Polska ma również stosunkowo dobrze rozwiniętą podstawową bazę infrastrukturalną, wykwalifikowaną i niedrogą (w porównaniu z Europą Zachodnią) siłę roboczą oraz wykształconą klasę zarządzającą. Wszystkie te czynniki są ważne dla Chińczyków, którzy oczekują sprawnej koordynacji działań w ramach rozwoju projektów.

Udana kooperacja z Polską jako największym rynkiem w regionie mogłaby stać się dla Chin wizytówką wspomnianego już „regionalnego modelu współpracy”. Pekin, nauczony licznymi porażkami wizerunkowymi inwestycji w Afryce (np. skażenie środowiska, niepokoje społeczne związane z przedsięwzięciami niezgodnymi z potrzebami lokalnych społeczeństw), jest świadom tego rodzaju zagrożeń i stara się testować nowe metody współpracy w kontrolowanym środowisku, w którym ekspansja dużych państwowych przedsiębiorstw inwestujących za granicą może być ściśle monitorowana przez Pekin. W ten sposób konkurencyjność chińskich firm państwowych może zostać wypróbowana na międzynarodowych rynkach. W tym kontekście udana współpraca Chin z Polską mogłaby stać się pozytywnym wizerunkowo przykładem chińskiej ekspansji gospodarczej.

3. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Polski

Rosnący eurosceptycyzm części polskiej sceny politycznej, spotęgowany przez komplikującą się sytuację międzynarodową poza Europą, zwiększa motywację elit do dywersyfikacji partnerów politycznych i gospodarczych. NJS wpisuje się w obecnie promowaną ideę reaktywacji Międzymorza, na co wskazują zapisy zawarte w Deklaracji Ryskiej opublikowanej po ostatnim szczycie formatu 16+1 w listopadzie 2016 r. w Rydze. Pekin deklaruje w niej gotowość rozbudowy portów na Adriatyku, Bałtyku i Morzu Czarnym w ramach budowy morskiej części NJS27. Również polski projekt budowy szlaku międzynarodowego biegnącego z Litwy przez Polskę do Węgier, Rumunii, Bułgarii i Grecji, znany również pod nazwą Via Carpathia, wpisuje się w koncepcję projektów infrastrukturalnych NJS i może być rozpatrywany w kategoriach potencjalnej współpracy z Chinami28. W 2020 r. rozpocznie się w Polsce proces ograniczania funduszy unijnych dla celów rozwojowych. W obliczu cięć środków unijnych dywersyfikacja źródeł finansowania projektów poprzez nowe instrumenty związane z NJS (np. Fundusz China-CEE Equity Partners) może stanowić pewną alternatywę.

W kontekście rosnącego polskiego deficytu w handlu z Chinami należy pamiętać o możliwości budowy infrastruktury logistycznej, która w dalszej perspektywie

170 | Alicja Bachulska

poprawiłaby konkurencyjność polskiej gospodarki względem chińskiej (np. usprawniając transport polskich towarów eksportowych). Będzie to możliwe jednak pod warunkiem wprowadzenia ułatwień dla europejskich firm w dostępie do chińskiego rynku. Sama rozbudowa infrastruktury, bez jednoczesnych zmian w regulacjach handlowych, da większe korzyści jedynie chińskim przedsiębiorstwom. Zwiększenie eksportu polskich produktów do Chin będzie możliwe m.in. pod warunkiem zachowania ciągłości ładunku i ułatwienia procedur biurokratycznych. Szybkość przewozu jest kluczowa w handlu produktami żywnościowymi (np. mleko i produkty mleczne, słodycze, napoje), które stanowią o obecnej przewadze konkurencyjnej polskiego eksportu. W interesie Polski leży poszerzenie struktury towarowej eksportu do Chin i wyjście poza produkty rolno-spożywcze , które z powodu niskiej wartości dodanej nie mogą być bazą dla zrównoważonego rozwoju. W kontekście długoterminowych reform Plan na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju (tzw. Plan Morawieckiego29) częściowo współgra z założeniami NJS. Specjalizacje przemysłowe przedstawiane w Planie Morawieckiego jako branże, w których Polska może uzyskać przewagi konkurencyjne (np. przetwórstwo spożywcze, przemysł lotniczy czy samochodowy) to również obszary zainteresowania chińskich inwestorów w Polsce. Jednakże część z proponowanych specjalizacji to branże konkurencyjne z punktu widzenia polskiego i chińskiego eksportu (np. przemysł meblarski).

Z perspektywy Polski ważne są wspólne działania wszystkich członków UE mające na celu zwiększenie dostępu do chińskiego rynku. Większe otwarcie chińskiej gospodarki leży w interesie całej UE, gdyż zniesienie barier formalnych i nieformalnych dla europejskiego eksportu do Chin jest warunkiem wstępnym zrównoważenia deficytu handlowego i pogłębienia współpracy na korzyść Europy.

W kontekście NJS jako projektu kładącego nacisk na projekty infrastrukturalne należy pamiętać, że polskie doświadczenia z chińskimi projektami są po części negatywne za sprawą firmy COVEC (Chinese Overseas Engineering Company), która w 2009 r. wygrała publiczny przetarg na budowę dwóch odcinków autostrady A2. Był to pierwszy publiczny przetarg w UE wygrany przez chińskie przedsiębiorstwo. W przeciągu 18 miesięcy firma wycofała się z przedsięwzięcia z powodu nieprzewidzianych kosztów. Fiasko projektu wiązało się m.in. z chińską nieznajomością europejskiego rynku i zasad jego działania. Chińczycy oczekiwali możliwości renegocjacji kontraktu i pomocy od polskiego rządu, który nie mógł interweniować, gdyż według regulacji unijnych oferowanie subsydiów nie będących elementem początkowego kontraktu jest niedozwolone30. Od tego czasu Chińczycy zdobyli niezbędne doświadczenie, aby skutecznie angażować się na unijnych rynkach, ale w dalszym ciągu ich wiedza w zakresie lokalnej specyfiki i kultury pracy w Polsce jest ograniczona. Zawieranie nowych kontraktów wciąż jest obarczone pewnym stopniem ryzyka (np. w kontekście przejmowania przedsiębiorstw w branży zaawansowanych technologii i „kradzieży” know-how). Potencjalny gwałtowny wzrost chińskiej aktywności w Polsce może skutkować pogłębieniem już istniejących problemów związanych z m.in. nierównym

Polska | 171 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 dostępem do rynku czy inwestycjami korzystnymi tylko dla jednej strony umowy. W takiej sytuacji postępujące osłabienie polskiej gospodarki względem rosnącej gospodarki chińskiej długofalowo może doprowadzić do ogólnego obniżenia pozycji Polski zarówno w UE, jak i poza jej strukturami.

4. Ramy umowne i instytucjonalne współpracy

W tej sekcji brane są pod uwagę jedynie porozumienia zawarte od września 2013 r. (oficjalne ogłoszenie rozpoczęcia inicjatywy NJS przez Xi Jinpinga31). W okresie od września 2013 r. do chwili obecnej (marzec 2017 r.) można wyodrębnić trzy najważniejsze wydarzenia polityczne związane z zawieraniem umów na linii Warszawa–Pekin: 1. wizytę prezydenta RP Andrzeja Dudy w Chinach w listopadzie 2015 r., 2. przyjazd przewodniczącego ChRL Xi Jinpinga do Warszawy w czerwcu 2016 r. oraz 3. wizytę ministra spraw zagranicznych RP Witolda Waszczykowskiego w Chinach w listopadzie 2016 r.

4.1. Wizyta prezydenta Andrzeja Dudy w Chinach w listopadzie 2015 r.

Podczas wizyty w listopadzie 2015 r. prezydent Andrzej Duda wziął udział w Polsko- Chińskim Forum Gospodarczym, szczycie gospodarczym formatu 16+1 oraz w podpisywaniu szeregu porozumień. Do najważniejszych należało porozumienie pomiędzy Industrial and Commercial Bank of China (ICBC) i polskim Bankiem Gospodarstwa Krajowego (BGK) oraz pomiędzy ICBC i Polską Agencją Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ). Umowy te miały umożliwić kredytowania polsko- chińskich inwestycji infrastrukturalnych32. NJS pojawił się kilkukrotnie jako temat33, a przedłożone memorandum o porozumieniu pomiędzy rządem Chińskiej Republiki Ludowej a rządem Rzeczypospolitej Polskiej dotyczące wspólnego wspierania inicjatywy NJS zostało podpisane podczas szczytu 16+1 w Suzhou34.

4.2. Wizyta przewodniczącego Xi Jinpinga w Polsce w czerwcu 2016 r.

Przewodniczący Xi Jinping odwiedził Polskę w dniach 19–21 czerwca 2016 r. i podpisał ze stroną polską szereg umów i porozumień, które w znaczący sposób sprecyzowały zakres współpracy polsko-chińskiej na najbliższej lata. Część umów została zawarta bezpośrednio pomiędzy Ministerstwem Rozwoju RP a chińską Narodową Komisją Rozwoju i Reform, a część podczas Forum Jedwabnego Szlaku oraz Forum Biznesowego.

Strategiczne partnerstwo zostało pogłębione dzięki podpisaniu memorandum o porozumieniu w sprawie Wspólnego Sformułowania Założeń Dwustronnego Planu Współpracy, które zakłada rozwijanie współpracy dwustronnej w 13 obszarach, takich jak infrastruktura, inwestycje przemysłowe, handel, sektor energetyczny, finanse, transport i logistyka, standardy i certyfikacja, ochrona środowiska, rolnictwo, wymiana kulturalna i wymiana międzyludzka, przemysł informatyczny, współpraca think tanków

172 | Alicja Bachulska

i współpraca lokalna 35 . Memorandum o porozumieniu w sprawie ustanowienia Komitetu Sterującego do spraw współpracy przemysłowej ustanowiło specjalny komitet, który będzie służył jako platforma do promowania współpracy między przemysłem i przedsiębiorstwami w Polsce i Chinach, z naciskiem na współpracę w branży nowych technologii, parków przemysłowych czy infrastruktury łączności36. Łączność informacji ma zostać ulepszona dzięki umowie o tzw. Informacyjnym Jedwabnym Szlaku, czyli memorandum o porozumieniu w zakresie rozwoju obszarów łączności informacji. Współpraca w zakresie infrastruktury informacyjnej i technologii ma obejmować m.in. badania nad tzw. inteligentnymi miastami, szerokopasmowe sieci internetowe oraz usługi satelitarne 37 . Kolejne dwa porozumienia zostały podpisane pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa RP a chińskich Ministerstwem Handlu: memorandum w sprawie wzmocnienia współpracy inwestycyjnej w zakresie infrastruktury logistycznej oraz memorandum o porozumieniu w sprawie współpracy w zakresie parków przemysłowych w sektorach priorytetowych (motoryzacyjnym, maszynowym, chemicznym, farmaceutycznym, przetwórstwie spożywczym, źródeł energii, produkcji precyzyjnej oraz badań nad technologiami)38.

Forum Jedwabnego Szlaku zaowocowało podpisaniem 11 kolejnych umów. Trzy z nich zostały zawarte pomiędzy Export-Import Bank of China (Exim) a Ministerstwem Rozwoju RP, BGK i PAIiIZ. Mają one ułatwić finansowanie projektów infrastrukturalnych na terenie Polski oraz ustanowić długoterminową współpracę inwestycyjną i handlową39. Kolejne umowy to podpisane przez China Development Bank i BGK porozumienie ramowe o współpracy; umowa ramowa o sprzedaży katod miedzianych między KGHM Polska Miedź a China Minmetals Corporation; memorandum ICBC z BGK o porozumieniu w sprawie ustanowienia platform współpracy inwestycyjnej w Państwach Europy Środkowo-Wschodniej; dwie umowy firmy Huawei z P4 i Uniwersytetem Warszawskim (UW) oraz dwa pomniejsze memoranda (Hongbo Group z województwem opolskim oraz Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych z China Institute of International Relations) i jedno porozumienie ramowe (Narodowe Centrum Badań i Rozwoju z Dressta) o współpracy inwestycyjnej i budowaniu dialogu40.

Sześć podpisanych dokumentów to rezultat Forum Biznesowego, które było wydarzeniem uzupełniającym podczas wizyty Xi Jinpinga. Wśród nich znalazły się dwa memoranda o porozumieniu w sprawie projektów lotniczych (Jiangsu Lantian Aerospace Industrial Park z Zakładami Lotniczymi Margański & Mysłowski S.A. oraz PJK Sp. z o.o. SKA); umowa intencji zakupu między firmą MLEKPOL a Chinatex Corporation; umowa handlowa w zakresie sprzedaży i dystrybucji produktów farmaceutycznych między POLFARMEX S.A. a Wuhan Tongyuan Pharmaceutical Corporation Limited; memorandum o porozumieniu w celu pogłębienia strategicznego partnerstwa w zakresie żywienia dzieci między Grupą MASPEX Sp. z o.o. Sp.k. a Beingmate Baby & Child Food Coo., Ltd. oraz umowa o współpracy między PAIiIZ a China Council For Promotion of International Trade (CCPIT)41.

Polska | 173 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Innymi wartymi odnotowania porozumieniami były dokument o wzajemnym uznawaniu dyplomów szkół wyższych oraz porozumienie o współpracy w zakresie eksploracji kosmosu, które zakłada pokojową kooperację w dziedzinie badań, wymiany i wykorzystanie danych satelitarnych w rozwoju nauk o Ziemi (m.in. w celu monitorowania zmian klimatycznych) oraz rozwój technologii kosmicznych (m.in. w obszarze telekomunikacji)42.

4.3. Wizyta ministra Witolda Waszczykowskiego w Chinach w listopadzie 2016 r.

Minister spraw zagranicznych Witold Waszczykowski pojechał do Chin w kwietniu 2016 r. i odwiedził tam m.in. miasto Chengdu w Syczuanie oraz Pekin. W trakcie wizyty spotkał się z m.in. chińskim ministrem spraw zagranicznych Wang Yi i wiceprzewodniczącym ChRL Li Yuanchao43. Odbyte rozmowy dotyczyły inicjatywy NJS i konkretnych projektów infrastrukturalnych, które mogłyby powstać w Polsce przy wsparciu Chin, jak np. budowa Centralnego Portu Lotniczego między Łodzią a Warszawą.

4.4. Inne wizyty polskich urzędników państwowych w Chinach

Wicepremier Jarosław Gowin pojechał do Chin w październiku 2016 r. Wizyta zaowocowała otwarciem w Chengdu Centrum Studiów nad Polską44. Minister nauki i szkolnictwa wyższego odwiedził również m.in. Chińską Akademię Technologii Kosmicznych (CAST), gdzie dyskutował o możliwościach realizacji podpisanej podczas wizyty Xi Jinpinga w Polsce umowy o współpracy w zakresie eksploracji i wykorzystania przestrzeni kosmicznej45.

5. Projekty w sferze negocjacji, realizacji lub zrealizowane

Biorąc pod uwagę rozproszenie informacji związanych z chińskimi przedsięwzięciami w Polsce oraz brak dokładnej definicji, jaki typ chińskiej aktywności gospodarczej poza granicami kraju zalicza się do działań w ramach NJS, jednoznaczna ocena przebiegu negocjacji oraz stanu realizacji umów jest skomplikowana i bazuje głównie na trudnych do zweryfikowania doniesieniach medialnych. Na potrzeby tego tekstu projekty związane głównie z handlem i infrastrukturą zaliczane są do NJS, inne typy inwestycji i współpracy traktowane są jako tło.

Można wyodrębnić trzy polskie regiony, które wykazują się wzmożoną aktywnością w ramach projektów infrastrukturalnych i handlowych z Chinami: województwo pomorskie, województwo łódzkie oraz województwo lubelskie. Pomorze wpisuje się w chińską strategię rozbudowy portów i parków technologicznych, natomiast województwa łódzkie i lubelskie znajdują się na osi wschód–zachód, co sprawia, że ich położenie sprzyja budowie infrastruktury transportowej i szlaków handlowych na zachód Europy.

174 | Alicja Bachulska

Łódź jest najbardziej rozpowszechnionym przykładem miejsca, które miałoby zyskać dzięki NJS. Według zapewnień zainteresowanych stron miasto ma stać się punktem dystrybuowania i konfekcjonowania towarów wysyłanych z Chin do Europy i w drugą stronę. Obecnie działa połączenie towarowe Łódź–Chengdu, lecz pociągi głównie przywożą towary z Chin, a wracają tam puste. Brakuje jednak infrastruktury logistycznej, jak np. magazynów produktów spożywczych czy przestrzeni do sortowania produktów z branży e-commerce46. Kutno niedaleko Łodzi również jest wymieniane jako miejsce, gdzie mogłoby powstać centrum kompletowania pociągów z całej Europy, które następnie byłyby wysyłane do Azji47. Chociaż terminal działa już od 2011 r., niedawno został rozbudowany, co zwiększyło jego możliwości przewozowe 48 . Decyzja o rozpoczęciu prac nad powstaniem Centralnego Portu Lotniczego (CPL), podjęta przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów w marcu 2017 r. również jest przedstawiana w kontekście NJS49.

Na Pomorzu działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna, gdzie ma być realizowana rozbudowa Portu Gdańskiego w celu utworzenia Portu Centralnego. W kontekście tego przedsięwzięcia Chińczycy wyrazili zainteresowanie stworzeniem parku zaawansowanych technologii50. Hub przeładunkowy, który powstałby na Pomorzu, byłby częścią NJS i pełniłby funkcję centrum logistycznego na nowych trasach handlowych. W maju 2016 r. Gdański Park Naukowo-Technologiczny gościł również delegację z miasta Wenzhou, której przedstawiciele byli zainteresowani inwestycjami infrastrukturalnymi, importem polskich produktów spożywczych do Chin oraz współpracą z gdańskimi uczelniami51. W lipcu 2016 r. Polskie Sieci Elektroenergetyczne (PSE) podpisały z chińskim Pinggao Group Co. Ltd umowę na realizację inwestycji sieciowej obejmującej budowę linii 220 kV od stacji Pomorzany do nacięcia linii Krajnik–Glinki wraz z rozbudową stacji Pomorzany 11052. Pinggao Group to spółka zależna od State Grid Corporation of China, czyli największej pod względem przychodów grupy energetycznej na świecie. Budowa prototypowni Suzhou Chunxing Precision Mechanical w Gdańsku było jedną z największych chińskich inwestycji typu greenfield w Polsce w 2016 r. Jej wartość wyniosła 42 mln dolarów53. W Trójmieście działa też powstała w 2016 r. fabryka naczep do ciężarówek spółki China International Marine Containers (CIMC)54. Od 2010 r. działa również bezpośrednie połączenie morskie z Gdańska do Szanghaju55.

Jeśli chodzi o Lubelszczyznę, Biała Podlaska ubiega się o rolę lądowego portu przeładunkowego na trasie NJS. Miejscowość Małaszewicze miałaby posłużyć jako miejsce rozbudowy osi transportowej wschód–zachód. W 2015 r. PKP Cargo podpisało umowę z Zhengzhou International Hub w celu rozwoju centrum logistycznego w Małaszewiczach w ramach NJS56. Deklaracje prezydenta Białej Podlaskiej Dariusza Stefaniuka o ogromnych terenach inwestycyjnych oraz lotnisku powojskowym wskazują na gotowość miasta do pogłębienia współpracy 57 . W miejscowości Kulik w województwie lubelskim ma również powstać współfinansowana przez Chińczyków

Polska | 175 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 kopalnia „Jan Karski”. Chińska spółka CC5C ma być głównym wykonawcą przedsięwzięcia, a finansowanie pochodzić od China Coal i Prairie Mining58.

Należy również odnotować wykupienie Novago (firma przetwarzająca odpady komunalne) przez China Everbright International w czerwcu 2016 r. Transakcja ta miała wartość 123 mln euro i tym samym stała się największą chińską inwestycją w branży ekologicznej w Europie Środkowo-Wschodniej59. Głównym czynnikiem skłaniającym do inwestycji było zdobycie polskiej technologii przetwórczej, która będzie mogła być użyta w Chinach na rynku wewnętrznym. Najnowsze doniesienia medialne mówią również o planowanej inwestycji Jiangxi Special Electric Motor w budowę fabryki samochodów elektrycznych na Mazowszu60. Projekt ten wpisuje się jednocześnie w założenia NJS oraz w Plan Rozwoju Elektromobilności w Polsce, ogłoszony przez wicepremiera Mateusza Morawieckiego w czerwcu 2016 r.61

6. Ocena dotychczasowych rezultatów współpracy Polski i Chin w ramach NJS

6.1. Ocena faktycznej realizacji podpisanych porozumień i umów

Ze względu na brak aktualnych informacji ocena realizacji podpisanych porozumień i umów bazuje na spekulacjach medialnych. Sama ilość umów świadczy o zainteresowaniu Pekinu pogłębieniem współpracy. Najważniejsze umowy podpisane podczas wizyty Xi Jinpinga w 2016 r. to memoranda, które jedynie charakteryzują sfery współpracy bez precyzowania mechanizmów, które mają wprowadzić te plany w życie. Charakter porozumień i ich profil wskazuje, że obszar zainteresowań Chińczyków w Polsce współgra z ogólnymi założeniami NJS o budowie siatki komunikacyjnej i infrastrukturalnej, polepszeniu łączności pomiędzy Azją a Europą oraz o wymianie naukowej i kulturalnej w celu lepszego zrozumienia sposobu działania partnerów międzynarodowych.

6.2. Ocena korzyści, jakie uzyskały Polska i Chiny

Biorąc pod uwagę niskie stadium zaawansowania chińskich projektów związanych z NJS w Polsce, ocena wymiernych korzyści Polski i Chin w ramach tych działań jest utrudniona. Sposób inwestowania Chińczyków jest ważnym czynnikiem wskazującym na potencjalne korzyści (lub ich brak) dla strony polskiej. Słowo „inwestycje” w kontekście chińskiego zaangażowania często oznacza pożyczki preferencyjne udzielane przez państwowe banki, jak np. Exim Bank of China. Pożyczki udzielane przez instytucje tego typu są częściowo instrumentami politycznymi i nie są oferowane w zgodzie z logiką rynku, ale głównie w zgodzie ze strategią chińskiego rządu. Nie muszą być do końca opłacalne dla Pekinu, jeśli realizują strategiczne cele, jak np. powiększenie chińskiej ekonomicznej strefy wpływów czy zagwarantowanie bezpieczeństwa energetycznego przez dywersyfikację sieci dostaw. W tym kontekście chińskie inwestycje w Polsce mogą być źródłem potencjalnego zadłużenia, a w rezultacie może to

176 | Alicja Bachulska

prowadzić do zależności politycznej. Dla Chin taka sytuacja jest pożądana, ponieważ pomaga w postępującym kształtowaniu przez Pekin międzynarodowych standardów finansowania projektów infrastrukturalnych i rozwojowych, które przez ostatnie dziesięciolecia były najpierw tworzone, a potem kontrolowane przez amerykańskie instytucje, takie jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Deklaracje o tzw. politycznej neutralności chińskiego finansowania trafiają na podatny grunt w państwach rozwijających się, jak np. w Afryce, gdzie wiele krajów ma historię wplątania w spirale zadłużenia związane z nieumiejętnie przeprowadzonymi zmianami strukturalnymi narzucanymi przez zachodnie instytucje w zamian za udzielanie pożyczek. Ze względu na zupełnie inny poziom rozwoju i stabilności systemu politycznego w Polsce ta retoryka nie ma racji bytu. Jednocześnie nie należy umniejszać potencjału politycznego, który taka retoryka (stosowana jako narzędzie rozszerzania finansowej strefy Pekinu) ma w skali całego NJS, a również w dalszej perspektywie zmian w globalnej architekturze finansowania projektów międzynarodowych. Polska jest jednym z państw, które współtworzą Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB), lecz kapitał wniesiony przez nasz kraj to mniej niż 1 proc. kapitału całej instytucji, co w efekcie daje nam taki sam procent głosów w jego strukturach. Pokładanie dużych nadziei związanych z rolą Polski w strukturach tej instytucji jest nieuzasadnione z punktu widzenia sposobu funkcjonowania AIIB i celów wyznaczonych mu przez Pekin (np. projekty infrastrukturalne głównie w Azji, a nie w Europie).

6.3. Prognoza perspektyw dalszej współpracy

W polsko-chińskiej wymianie handlowej w najbliższych latach prawdopodobnie będzie pogłębiał się deficyt po stronie Polski. Negocjowanie umów, które będą w stanie długofalowo zmienić strukturę handlu zagranicznego między Polską a Chinami, przy jednoczesnym zniesieniu barier wejścia europejskich produktów na chiński rynek pozwoliłoby na konstruktywne pogłębienie współpracy. Bez jednolitej polityki unijnej zmiany takie raczej nie nastąpią, ponieważ Polska nie jest w stanie sama negocjować tego typu porozumień. W krótkiej perspektywie można spodziewać się pewnej aktywności w obszarach związanych z umowami podpisanymi podczas wizyty Xi Jinpinga w Polsce w ubiegłym roku, tj. głównie w dziedzinach takich jak infrastruktura, inwestycje przemysłowe, handel, sektor energetyczny, finanse, transport i logistyka, standardy i certyfikacja, ochrona środowiska, rolnictwo, wymiana kulturalna i wymiana międzyludzka, przemysł informatyczny, współpraca think tanków i współpraca lokalna. Chińska aktywność w polskiej branży nowych technologii, badań i innowacji również nie powinna się zmniejszyć, tak samo jak zainteresowanie parkami przemysłowymi w sektorach motoryzacyjnym, maszynowym, farmaceutycznym, chemicznym czy przetwórstwa spożywczego.

Rozbieżności w oczekiwaniach strony polskiej i chińskiej, wynikające z innych potrzeb wewnętrznych, będą trudne do zniwelowania w krótkiej perspektywie. Wszelkie zmiany będą częściowo podporządkowane ewolucji charakteru samego NJS. Tworzenie przez

Polska | 177 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Chiny nowych łańcuchów wartości jest obarczone tak politycznym, jak i gospodarczym ryzykiem. NJS jako flagowe narzędzie polityki zagranicznej Xi Jinpinga nabrało już symbolicznego znaczenia. Chociaż skala projektu może być zredukowana, a cele postawione bardziej realistycznie, w tej lub innej formie sieć powiązań pod nazwą NJS zostanie wprowadzona w życie. Mając to na uwadze, należy spodziewać się dalszego rozwoju chińsko-polskiej współpracy.

Alicja Bachulska – analityk ds. polityki Chin w Ośrodku Badań Azji Data złożenia tekstu: 17.03.2017

1 Christopher K. Johnson, President Xi Jinping’s ‘Belt and Road’ Initiative. A Practical Assessment of the Chinese Communist Party’s Roadmap for China’s Global Resurgence, Center for Strategic and International Studies (CSIS), marzec 2016, s. 16. 2 Agatha Kratz, The best of both worlds? CEE’s place in China-Europe economic relations [w:] Angela Stanzel (red.), China’s Investment in Influence: The Future of 16+1 Cooperation, European Council on Foreign Relations (ECFR), grudzień 2016, s. 6. 3 Polsko-niemiecka wymiana handlowa w 2015 roku, Ambasada RP w Berlinie, http://www.berlin.msz.gov.pl/pl/wspolpraca_dwustronna/gospodarka2/polsko_niemiecka_wymiana_ha ndlowa;jsessionid=B0BB5CC0971E3D138A7ACED83D0CB6E8.cmsap6p [dostęp: 30.01.2017]. 4 Wymiana handlowa i aktywność inwestycyjna, Ambasada RP w Pekinie, http://www.pekin.msz.gov.pl/pl/wspolpraca_dwustronna/wspolpracagospodarcza/wymianahandlowa/ [dostęp: 30.01.2017]. 5 Słowa Liu Zuokui cyt. za: Agatha Kratz, The best of…, op. cit., s. 9. 6 Statystyki Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), http://swaid.stat.gov.pl/HandelZagraniczny_ dashboards/Raporty_predefiniowane/RAP_SWAID_HZ_3_7.aspx [dostęp: 31.01.2017]. 7 Ibidem. 8 Jacek Mysior, Polska coraz większą konkurencją dla Chin, „Rzeczpospolita” z 10.04.2015, http://www.rp.pl/artykul/1192781-Polska-coraz-wieksza-konkurencja-dla-Chin.html#ap-1 [dostęp: 1.02.2017]. 9 Top Apple Producing Countries in the World, Worldatlas, http://www.worldatlas.com/articles/top-apple- producing-countries-in-the-world.html [dostęp: 13.01.2017]. 10 What does China export to Germany? (2014), Observatory of Economic Complexity (OEC), http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/hs92/export/chn/deu/show/2014/ [dostęp: 1.02.2017]. 11 What does Poland export to Germany? (2014), OEC, http://atlas.media.mit.edu/en/visualize/tree_map/ hs92/export/pol/deu/show/2014/ [dostęp 2.02.2017]. 12 Statystyki GUS, http://swaid.stat.gov.pl/HandelZagraniczny_dashboards/Raporty_konstruowane/ RAP_SWAID_HZ_3_3.aspx [dostęp: 31.01.2017]. 13 Ibidem. 14 Ewa Kaliszuk, Chinese and South Korean investment in Poland: a comparative study, „Transnational Corporations Review” 2016, t. 8, nr 1, s. 60–78. 15 Ibidem, s. 72. 16 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce i polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2014 roku, Narodowy Bank Polski, 2015, https://www.nbp.pl/publikacje/ib_raporty/raport_ib_2014.pdf [dostęp 1.02.2017]. 17 Thilo Hanemann, Mikko Huotari, Record Flows and Growing Imbalances. Chinese Investment in Europe in 2016, Mercator Institute for China Studies (MERICS), styczeń 2017, s. 10. 18 Ibidem. 19 Wade Jacoby, Different Cases, different faces: Chinese investment in Central and Eastern Europe, „Asia Europe Journal” 2014, t. 12, nr 1, s. 199–214. 20 Ágnes Szunomár, Agnieszka McCaleb, Comparing Chinese, Japanese and South Korean FDI in Central and Eastern Europe: macroeconomic versus institutional factors, wersja robocza tekstu z 2015 r., https://editorialexpress.com/cgi-bin/conference/download.cgi?db_name=WCCE2015&paper_id=205 [dostęp: 9.01.2017]. 21 Joanicjusz Nazarko, Katarzyna Kuźmicz, Katarzyna Czerewacz-Filipowicz, Polska na Nowym Jedwabnym Szlaku. Wskoczyć do Jedwabnego Pociągu, „Transport Manager”, nr 2, kwiecień–maj 2016, s. 44.

178 | Alicja Bachulska

22 Ibidem. 23 Ewa Kaliszuk, Chinese and South Korean…, op. cit., s. 60–78. 24 Alberto Di Minin, Jieyin Zhang, Peter Gammeltoft, Chinese foreign direct investment in R&D in Europe: A new model of R&D internationalization?, „European Management Journal” 2012, t. 30, s. 189–203. 25 Rynek B+R w Polsce. Wsparcie działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Crido Taxand, Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ), Warszawa, grudzień 2013. 26 20 lat specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, KPMG Polska, 2014, http://www.paiz.gov.pl/ files/?id_plik=24348 [dostęp: 15.01.2016]. 27 Full text of Riga Declaration, The State Council of the People’s Republic of China, 6.11.2016, http://english.gov.cn/news/international_exchanges/2016/11/06/content_281475484335120.htm [dostęp: 16.01.2017]. 28 Premier Beata Szydło o budowie Via Carpathia, „Portal Samorządowy” z 7.11.2016, http://www.portalsamorzadowy.pl/inwestycje/premier-beata-szydlo-o-budowie-via- carpathia,86505.html [dostęp: 16.01.2017]. 29 Plan na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju, Ministerstwo Rozwoju RP, https://www.mr.gov.pl/media/ 14840/Plan_na_rzecz_Odpowiedzialnego_Rozwoju_prezentacja.pdf [dostęp: 5.02.2017]. 30 Wade Jacoby, Different Cases, different faces…, op. cit., s. 206. 31 Chronology of China’s Belt and Road Initative, „Xinhuanet News” z 23.03.2015, http://news.xinhuanet.com/english/2015-03/28/c_134105435.htm [dostęp 16.01.2017]. 32 Andrzej Duda w Chinach. Podpisano ważne umowy gospodarcze, „Polskie Radio.pl” z 25.11.2015, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1548778,Andrzej-Duda-w-Chinach-Podpisano-wazne-umowy- gospodarcze [dostęp: 17.01.2016]. 33 Prezydent o partnerstwie z Chinami ws. "Jednego Pasa i Jednego Szlaku", Oficjalna strona Prezydenta RP, 24.11.2015, http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-zagraniczne/art,35,prezydent-o-partnerstwie- z-chinami-ws-jednego-pasa-i-jednego-szlaku.html [dostęp 17.01.2017]. 34 Memorandum o porozumieniu pomiędzy rządem Chińskiej Republiki Ludowej a rządem Rzeczypospolitej Polskiej dotyczące wspólnego wspierania inicjatywy „Pas i Szlak”, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP, 24.11.2015, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/decyzje-rzadu/memorandum-o-porozumieniu- pomiedzy-rzadem-chinskiej-republiki-ludowej-a.html [dostęp: 17.01.2016]. 35 Lista umów w gestii MR podpisanych ze stroną chińską w trakcie wizyty Przewodniczącego Xi Jinpinga w dn. 20 czerwca br., Ministerstwo Rozwoju RP, https://www.mr.gov.pl/media/25197/ Lista_umow_wizyta_CHRL.pdf [dostęp: 17.01.2016]. 36 Ibidem. 37 Ibidem. 38 Ibidem. 39 Ibidem. 40 Ibidem. 41 Ibidem. 42 Porozumienie o współpracy z Chińską Narodową Agencją Kosmiczną (CNSA), Polska Agencja Kosmiczna, https://www.polsa.gov.pl/pl/wydarzenia/wydarzenia/13-ostatnie/119-porozumienie-o-wspolpracy-z- chinska-narodowa-agencja-kosmiczna-cnsa [dostęp: 17.01.2017]. 43 Minister Witold Waszczykowski w Pekinie: prezydent Xi Jinping odwiedzi Polskę, premier Beata Szydło zaproszona do Chin, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, http://www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/ wiadomosci/minister_witold_waszczykowski_w_pekinie__prezydent_xi_jinping_odwiedzi_polske__premier _beata_szydlo_zaproszona_do_chin [dostęp 17.01.2017]. 44 Łukasz Osiński, Wicepremier Gowin otworzył w chińskim Chengdu Centrum Studiów nad Polską, „Nauka w Polsce – serwis Polskiej Agencji Prasowej (PAP)” z 14.10.2016, http://naukawpolsce.pap.pl/ aktualnosci/news,411610,wicepremier-gowin-otworzyl-w-chinskim-chengdu-centrum-studiow-nad- polska.html [dostęp: 17.01.2017]. 45 Polska rozwija współpracę z Chinami w kosmosie, Ambasada RP w Pekinie, http://www.pekin.msz.gov.pl /pl/c/MOBILE/aktualnosci/polska_rozwija_wspolprace_z_chinami_w_kosmosie [dostęp 17.01.2017]. 46 Justyna Szczudlik, Poland on the Silk Road in Central Europe: To Become a Hub of Hubs? [w:] Frans-Paul van der Putten i in. (red.), Europe and China’s New Silk Roads, European Think-Tank Network on China (ETNC), grudzień 2016, s. 45–48. 47 Adam Kaliński, Kutno na Jedwabnym Szlaku, „Bankier.pl” z 29.05.2016, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Kutno-na-Jedwabnym-Szlaku-7399950.html [dostęp: 17.01.2017]. 48 Ibidem.

Polska | 179 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

49 Morawiecki: Centralny Port lotniczy może być komunikacyjnym sercem Polski, „Forsal.pl” z 15.03.2017, http://forsal.pl/artykuly/1027492,morawiecki-centralny-port-lotniczy-moze-byc-komunikacyjnym- sercem-polski.html [dostęp: 17.03.2017]. 50 Arkady Saulski, Chińskie inwestycje w Polsce: Znamy nowe elementy Jedwabnego Szlaku, „wGospodarce.pl” z 29.06.2016, http://wgospodarce.pl/informacje/27105-chinskie-inwestycje-w-polsce- znamy-nowe-elementy-jedwabnego-szlaku [dostęp 17.01.2017]. 51 Wioletta Kakowska-Mehring, Pomorze i Chiny. Wspólna droga rozwoju?, „Trojmiasto.pl” z 12.05.2016, http://biznes.trojmiasto.pl/Pomorze-i-Chiny-Wspolna-droga-rozwoju-n101538.html [dostęp: 17.01.2017]. 52 PSE zawarły z Pinggao Group umowę na inwestycję wartą 62 mln zł, „Puls Biznesu” z 22.01.2014, https://www.pb.pl/pse-zawarly-z-pinggao-group-umowe-na-inwestycje-warta-62-mln-zl-743068 [dostęp 6.02.2017]. 53 Maciej Kalwasiński, Rekord chińskich inwestycji w Polsce, „Bankier.pl” z 6.03.2017, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Rekord-chinskich-inwestycji-w-Polsce-7501220.html [dostęp 17.03.2017]. 54 Robert Kiewlicz, Chińska inwestycja w Trójmieście. CIMC otwiera fabrykę w Gdyni, „Trojmiasto.pl” z 1.07.2016, http://biznes.trojmiasto.pl/Chinska-inwestycja-w-Trojmiescie-CIMC-otwiera-fabryke-w- Gdyni-n95711.html [dostęp: 17.03.2017]. 55 Ibidem. 56 Nowe kontrakty intermodalne – Grupa PKP CARGO przewozi coraz więcej towarów z Chin do Europy, PKP Cargo, 29.07.2015, https://www.pkpcargo.com/pl/aktualnosci/nowe-kontrakty-intermodalne-grupa-pkpcargo-przewozi-coraz-wiecej-towarow-z-chin-do-europy/ [dostęp 17.03.2017]. 57 Porozumienie o strategicznej współpracy Polski i Chin podpisane w Gdyni, „wGospodarce.pl” z 1.07.2016, http://wgospodarce.pl/informacje/27229-porozumienie-o-strategicznej-wspolpracy-polski-i-chin- podpisane-w-gdyni [dostęp 17.01.2017]. 58 Paweł Puzio, Chińczycy zbudują kopalnię w Lubelskiem. Kiedy mają ruszyć prace?, „Dziennik Wschodni” z 20.12.2016, http://www.dziennikwschodni.pl/chelm/chinczycy-zbuduja-kopalnie-w-lubelskiem-kiedy- maja-ruszyc-prace,n,1000191565.html [dostęp 5.02.2017]. 59 Chińczycy przejmują Novago. To największa chińska inwestycja w Polsce, „Forsal.pl” z 28.06.2016, http://forsal.pl/artykuly/955848,chinczycy-przejmuja-novago-to-najwieksza-chinska-inwestycja-w- polsce.html [dostęp 6.02.2017]. 60 Karolina Baca-Pogorzelska, Jiangxi Special Electric Motor wjedzie do Polski. Pod Warszawą powstanie fabryka samochodów?, „Dziennik Gazeta Prawna” z 11.01.2017, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/ 1009329,jiangxi-special-electric-motor-wjedzie-do-polski.html [dostęp: 6.02.2017]. 61 Plan Rozwoju Elektromobilności w Polsce, Ministerstwo Energii RP, wrzesień 2016, http://www.teraz- srodowisko.pl/media/pdf/aktualnosci/2580-Plan-Rozwoju-Elektromobilnosci.pdf [dostęp 6.02.2017].

180 | Alicja Bachulska

Niemcy Jan Gaspers

1. Niewielkie inwestycje związane z NJS w Niemczech

Mimo że Niemcy były na początku najważniejszym celem działań promocyjnych w związku z chińskim NJS, wymiar ekonomiczny tej inicjatywy jest jak do tej pory mało namacalny. NJS nie przyniósł ani inwestycji infrastrukturalnych, ani nie stał się widocznym czynnikiem napędzającym chińskie fuzje i przejęcia oraz inwestycje typu greenfield w Republice Federalnej Niemiec. Równocześnie działania dotyczące Niemiec związane z NJS ograniczają się do pięciu niemiecko-chińskich projektów z dziedziny przewozów kolejowych, ujętych jako część NJS (zobacz Tabela 1.).

Tabela 1. Pięć niemiecko-chińskich projektów kolejowych ujętych jako część NJS Sieć Data Operatorzy Rebranding pod znakiem NJS kolejowa rozpoczęcia Lipsk- Wrzesień DB Schenker Zapoczątkowany w 2011 r. bez Shenyang 2011 r. związku z Jedwabnym Szlakiem1; od 2012 r. pokazywany przez media jako przykład połączeń transportowych Jedwabnego Szlaku2. Yuxin’ou- Styczeń YuXinOu Logistics Jeden pociąg tygodniowo od Railway 2012 r. Company (chińsko- 2012 r.; w 2014 r. zwiększona (Duisburg- niemiecko-rosyjsko- częstotliwość kursowania do Chongqing) kazachski joint trzech pociągów tygodniowo; od venture); wizyty chińskiego Trans Eurasia przewodniczącego Xi w Logistics Duisburgu w marcu 2014 r. przez operatorów reklamowany jako „Projekt Jedwabnego Szlaku”. Trans Normalny Wspólny projekt DB Pierwszy, „pilotażowy” pociąg Eurasia ruch Schenker i miasta ruszył w październiku 2008 r. Express pociągów od Zhengzhou, (Xiangtang-Hamburg); od 2015 r. (Hamburg- czerwca prowadzony przez aktywnie promowany jako Zhengzhou) 2013 r., Trans Eurasia projekt związany z „Jedwabnym rozszerzony Logistics; od Szlakiem” przez nowego od lipca czerwca 2016 r. operatora DHL Freight. 2015 r. przez DHL Freight3 Hamburg- czerwiec Trans Eurasia Promowany pod szyldem Harbin 2015 r. Logistics „Nowego Jedwabnego Szlaku” od samego początku. Norymberga- październik Hellmann Rail Promowany przez firmę Chengdu 2015 r. Eurasia Hellmann i media niemieckie jako część „Nowego Żelaznego Jedwabnego Szlaku”. Źródło: badania MERICS

Niemcy | 181 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Oprócz tego niemiecki przemysł logistyczny rozważa otwarcie nowych połączeń związanych z NJS4. Na przykład w marcu 2016 r. niemiecki narodowy przewoźnik kolejowy Deutsche Bahn (DB) i China Railways podpisały protokół ustaleń (MoU), mając na celu dalsze rozwijanie „mostu eurazjatyckiego”5 . Wielka niemiecka firma DHL w maju 2016 r. podpisała natomiast protokół z miastem Chengdu na rzecz polepszenia połączeń kolejowych między tym miastem a Europą6. Poszukując również współpracy w zakresie NJS z krajami innymi niż Chiny, na początku lipca 2016 r. DB podpisał protokół ustaleń z gruzińskim narodowym przewoźnikiem, by współpracować na rzecz stworzenia nowego połączenia kolejowego między Chinami i Europą przez Azję Centralną i Gruzję7. Niemieckie wysiłki zmierzające do rozszerzenia i uzupełnienia istniejącej listy projektów związanych z NJS są napędzane przez wzrost ilości towarów przewożonych między Niemcami i Chinami koleją wzdłuż trasy NJS. Na przykład niemiecki przemysł motoryzacyjny w ciągu ostatnich sześciu miesięcy znacznie intensywniej wykorzystywał nowe połączenia kolejowe8.

Warto zauważyć, że niektóre spośród niemiecko-chińskich projektów kolejowych, które dziś opisywane są jako część NJS, rozpoczęły się na długo przed ogłoszeniem inicjatywy przez przewodniczącego ChRL Xi Jinpinga w 2013 r. Połączenie kolejowe między Chongqingiem i Duisburgiem jest ilustracją procesu „rebrandingu pod znakiem NJS”, który w Niemczech ma się wyjątkowo dobrze. Na przykład Trans Eurasia Logistics ogłosiła plany stworzenia nowej trasy transportu kontenerów koleją z Niemiec do Chin już w 2008 r. Jednakże po oficjalnej prezentacji NJS w 2013 r. spółka joint venture zadała sobie wiele trudu, by pokazać, że projekt zawsze był najważniejszym zalążkiem Nowego Jedwabnego Szlaku.

Z perspektywy niemieckich przedsiębiorców rebranding starych połączeń kolejowych i zdecydowane ujmowanie nowych projektów kolejowych jako związanych z NJS wydają się być spowodowane dwiema kwestiami. Po pierwsze, wydaje się, że niemieckie firmy logistyczne chciałyby zarobić na pozytywnych historycznych skojarzeniach, które w Niemczech wiążą się z koncepcją starożytnego Seidenstraße (Jedwabny Szlak)9. Po drugie i co ważniejsze, w kontekście wysiłków chińskich rządów lokalnych i przedsiębiorstw państwowych, które coraz bardziej konkurują ze sobą o udział w realizacji projektów związanych z NJS z europejskimi partnerami, uderzanie w ton NJS najprawdopodobniej ułatwia niemieckim przedsiębiorstwom towarowym znajdowanie partnerów handlowych w Chinach10.

Niemiecki sektor transportu morskiego ostatnio również wykazuje rosnące zainteresowanie włączeniem się w morską i lądową trasę NJS. Największy port Niemiec – Hamburg, a także DuisPort, przedsiębiorstwo prowadzące największy niemiecki port śródlądowy w Duisburgu, wielokrotnie wykazywały zainteresowanie utworzeniem na ich terenie „hubów NJS”, jak również umiejscowieniem tam końców nowych niemiecko- chińskich połączeń kolejowych NJS w celu przyciągnięcia większego wolumenu

182 | Jan Gaspers

wschodnioazjatyckiego i światowego handlu morskiego. Mimo to, port w Hamburgu przygotowuje się do konkurencji ze strony kilku portów w Azji Południowo-Wschodniej, które Chiny chciałyby uczynić morskimi wrotami NJS11.

2. Zmiana podejścia Chin z promocji NJS na najwyższym szczeblu do dyplomacji kulturalnej na niższym poziomie

Niedawno chińskie podejście do promocji NJS w Niemczech zmieniło się z wysiłków na najwyższym szczeblu do dyplomacji kulturalnej na niższym poziomie, co, jak można sądzić, współgra z brakiem konkretnych projektów związanych z NJS w Niemczech. Początkowo Niemcy były pierwszym celem chińskiej promocji NJS na wyższym poziomie. W marcu 2014 r. Xi Jinping złożył wizytę w Duisburgu, aby zaznaczyć przybycie pierwszego „oficjalnego” pociągu Yuxin'ou z Chongqingu, co przez chińskie media zostało przedstawione jako kamień milowy dla powstania NJS12. Po wizycie Xi ambasada ChRL w Berlinie nadal aktywnie popierała ideę NJS wśród niemieckich elit politycznych. Wraz z berlińskimi think tankami i fundacjami zorganizowano szeroki wachlarz wydarzeń związanych z NJS, a ukoronowaniem tych wysiłków był audyt idei NJS w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych w lutym 2016 r., współorganizowany przez ambasadę ChRL. Audyt ten posłużył do odkrycia zasięgu, głębi i koncepcyjnych fundamentów NJS oraz umożliwił przedyskutowanie związków NJS z platformą na rzecz łączności UE–Chiny13. Mimo obecności wyższych urzędników chińskich, europejskich i niemieckich, spotkanie nie przyniosło merytorycznego omówienia konkretnych planów związanych z NJS w odniesieniu do Niemiec.

Zmierzając do wypromowania NJS w niemieckich kręgach przemysłowych, wykorzystano Chińską Federację Ekonomii Przemysłowej (CFIE) – finansowany przez rząd związek branżowy, którego celem jest promocja „dobrobytu wzdłuż Jedwabnego Szlaku i XXI-wiecznego Morskiego Szlaku Jedwabnego”14; organizacja ta odegrała decydującą rolę, kiedy zapoczątkowano NJS. CFIE promowała możliwości biznesowe związane z NJS na wysokim szczeblu na odbytym w 2014 r. szczycie pod hasłem „Hamburg Summit: China meets Europe”, który skupia ważnych decydentów politycznych i menadżerów wyższego szczebla z Europy i Chin i organizowany jest co dwa lata przez Izbę Gospodarczą Hamburga. W czerwcu 2015 r. czołowe przedsiębiorstwa niemieckie zaproszono również do udziału w dwustronnym forum biznesowym w Taicang zatytułowanym „Inicjatywa Jednego Pasa i Szlaku – dialog na rzecz nowej współpracy niemiecko-chińskiej”.

Co istotne, po przeprowadzonym na początku 2016 r. w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych audyci idei o NJS, chińska aktywność promocyjna na szczeblu politycznym i biznesowym zaczęła słabnąć. Zamiast tego Pekin położył większy nacisk na zapraszanie opiniotwórczych osób spośród środowiska naukowego i medialnego do udziału w konferencjach kulturalnych NJS w Chinach. Równolegle Instytuty Konfucjusza w Niemczech zorganizowały dużą liczbę wydarzeń kulturalnych związanych

Niemcy | 183 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 z Jedwabnym Szlakiem, w tym konferencje naukowe, koncerty, festiwale taneczne, niektóre z nich we współpracy z niemieckimi uniwersytetami15. Na początku 2016 r. Instytut Konfucjusza poświęcił cały tom swojej niemieckojęzycznej, flagowej publikacji na opisanie „obopólnych korzyści kulturalnych i ekonomicznych”, jakie wypływają z NJS16.

3. Zainteresowanie Niemiec geopolitycznymi implikacjami NJS

Głównym punktem, wokół którego koncentruje się zainteresowanie Berlina, są implikacje inicjatywy dla Europy i Eurazji. Bezpośrednio po jej ogłoszeniu NJS był bardzo pozytywnie postrzegany przez rząd niemiecki. Zwrócono szczególną uwagę na potencjał inicjatywy i szansę przyciągnięcia i zatrzymania chińskich inwestycji w Niemczech, Europie i jej szerszym sąsiedztwie. W przemówieniu wygłoszonym w październiku 2015 r. w Pekinie kanclerz Angela Merkel publicznie pochwaliła inicjatywę, podkreślając między innymi:

Inicjatywa Jedwabnego Szlaku umożliwia krajom Europy Wschodniej lepsze połączenie z Azją, a krajom Azji Centralnej lepsze połączenie z Europą. [...] Unia Europejska też chciałaby się włączyć w te wysiłki17.

Mimo pozytywnego tonu całego wystąpienia, słowa Merkel na rzecz większego zaangażowania UE w działania związane z NJS można postrzegać również jako świadectwo widocznych od drugiej połowy 2014 r. niemieckich obaw. Nie brakuje opinii, że NJS ma potencjał podważenia unijnych reguł inwestycyjnych, a napędzane przez tę inicjatywę formaty współpracy regionalnej między niektórymi krajami UE i Chinami, takie jak 16+1, mogą przyczynić się do zniszczenia politycznej jedności UE. Z tego powodu różne czynniki rządowe bliżej przyglądają się chińskim działaniom związanym z NJS w Europie oraz ich skutkom ekonomicznym i politycznym.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych i inne agencje rządowe przeznaczają coraz większe zasoby, aby zrozumieć wpływ, jaki NJS może wywrzeć na region eurazjatycki, a w szczególności kraje Azji Centralnej i Afganistan. W tym celu na przykład Federalne Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju zorganizowało dyskusje urzędników z różnych agencji rządowych na temat oceny wpływu NJS na politykę rozwoju. Ponadto kilku wysokich rangą urzędników Ministerstwa Spraw Zagranicznych wzięło udział w posiedzeniu Monachijskiej Konferencji Polityki Bezpieczeństwa w Pekinie na początku listopada 2016 r., gdzie omówiono ekonomiczne i geopolityczne skutki NJS z wysokimi urzędnikami chińskimi18.

Przyglądając się przede wszystkim ekonomicznym korzyściom inicjatywy, niemieccy regionalni i miejscy urzędnicy, którzy wzięli udział we wspólnym audycie idei o NJS w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w lutym 2016 r., podkreślili ciągłe zainteresowanie Szlakiem widzianym jako środek do wzmocnienia rozwoju

184 | Jan Gaspers

gospodarczego w regionie. Ministerstwo Spraw Ekonomicznych i Energii, a także niemiecki biznes przyjęły natomiast bardziej trzeźwe spojrzenie na gospodarczy potencjał NJS. Wydane oświadczenie dotyczą cena temat inicjatywy miało neutralny charakter i było pozbawione większych oczekiwań. Jednakże, w marcu 2016 r. ufundowana przez rząd Niemiecka Agencja Handlu i Inwestycji, częściowo zachęcona rosnącym sukcesem nowych towarowych połączeń kolejowych między Chinami a Niemcami, opublikowała raczej pozytywną ocenę Nowego Jedwabnego Szlaku, zachęcającą niemiecki biznes do korzystania z szans pojawiających się w związku z tą inicjatywą19.

Niemieckie media szeroko informowały o Nowym Jedwabnym Szlaku (Neue Seidenstraße). Szczyt ich zainteresowania, mierzony ilością publikacji, przypada na początek 2015 r. Zważając na brak związanych z NJS inwestycji w Niemczech, dyskurs w mediach przede wszystkich skupiał się na geopolitycznych ambicjach Chin w Eurazji i ich staraniach dotyczących promowania rozwoju gospodarczego i stabilizacji w zachodnich prowincjach. Relacje między NJS a Niemcami były podkreślane przez niemieckich dziennikarzy tylko w kontekście nowych połączeń kolejowych i roli Niemiec w Azjatyckim Banku Inwestycji Infrastrukturalnych.

Przeważająca część niemieckich artykułów przedstawiła NJS jako geopolityczne zagrożenie20 lub zbyt ambitne przedsięwzięcie skazane na porażkę21. Dość negatywne doniesienia prasowe odnosiły się do chińskiej ekspansji militarnej i statusu ujgurskiej mniejszości w Xinjiangu22.

4. Przyjęcie przez Niemcy „zmultilateryzowanego” podejścia do tematu NJS

W świetle istniejących wątpliwości dotyczących geopolitycznych następstw i opłacalności NJS rząd niemiecki przyjął „zmultilateryzowane” podejście do tego tematu. Berlin chciałby moderować europejską odpowiedź i swoje zaangażowanie w NJS poprzez Unię Europejską, Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), G20 i Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB). W Brukseli Niemcy były aktywnym rzecznikiem wykorzystania tzw. platformy na rzecz łączności UE–Chiny jako środka zapewniającego zgodność chińskich inwestycji związanych z NJS ze standardami i zasadami UE. Urzędnicy niemieccy postrzegają tę platformę jako narzędzie do współkształtowania nowych europejsko-chińskich korytarzy ekonomicznych, które powstaną za sprawą NJS23. Niemcy wspierały również prace wewnętrznej grupy roboczej Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych w drugiej połowie 2016 r., mające na celu stworzenie europejskiej wizji połączeń eurazjatyckich (bez ograniczania się wyłącznie do projektów infrastrukturalnych). Ponadto Niemcy wsparły wysiłki Europejskiego Banku Inwestycyjnego związane ze wsparciem technicznym udzielonym Azjatyckiemu Bankowi Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB) i współfinansowaniem jego projektów dotyczących NJS. Przywiązywanie dużej wagi do przez Niemcy do AIIB, banku utworzonego z inicjatywy Chińczyków, stanowi jednocześnie ważną

Niemcy | 185 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 i niebezpośrednią próbę aktywnego wpływania na związane z NJS chińskie działania w Eurazji.

Rząd niemiecki wykorzystał również prezydencję w OBWE w 2016 r. do promowania dyskusji między uczestnikami organizacji na temat tego, jak połączyć istniejące i przyszłe wysiłki infrastrukturalne z NJS. W maju 2016 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zorganizowało konferencję biznesową na wysokim szczeblu, w której udział wzięło ponad 900 przedstawicieli państwa i biznesu z 57 państw członkowskich OBWE, a także wysokiej rangą delegacji rządu chińskiego. Grupa ds. OBWE w niemieckim MSZ ustaliła również ramy współpracy w zakresie budowy połączeń z Chinami w ramach OBWE na kolejne lata24, m.in. kolejne istotne wydarzenie dotyczące budowy połączeń OBWE z udziałem Chin w Kazachstanie, rozpisane póki co na 2017 r., w trakcie prezydencji austriackiej w OBWE. Obejmując prezydencję w G20 po Chinach w 2017 r. Berlin interesuje się powiązaniem najważniejszych elementów chińskiej strategii NJS z niemiecką polityką rozwojową. Ma się to odbywać poprzez uruchomienie „Chińsko-Niemieckiej Współpracy na rzecz Stabilnych Inwestycji Infrastrukturalnych” w ramach G20.

Oprócz wysiłków wielostronnych działania Chin związane z NJS rozbudziły również współpracę dwustronną między Niemcami i Chinami w Azji Centralnej. W trakcie czwartych niemiecko-rosyjskich konsultacji międzyrządowych w Pekinie 13 czerwca 2016 r. minister spraw zagranicznych Niemiec Frank-Walter Steinmeier podpisał protokół dotyczący Trójstronnej Współpracy w Afganistanie. Niemcy i Chin planują wspólne projekty, żeby wesprzeć ten kraj w obszarach takich jak: infrastruktura, energia, transport, ochrona środowiska, rolnictwo i zdrowie25.

Na poziomie współpracy regionalnej i między miastami Hamburg uczynił jak do tej pory najwięcej na rzecz aktywnej promocji współpracy dotyczącej NJS. Burmistrz Hamburga Olaf Scholz udał się do Chin w listopadzie 2016 r., aby promować swoje miasto jako hub handlowy na Europejskim Jedwabnym Szlaku. Izba Handlowa Hamburga przeznaczyła także część szczytu w Hamburgu w 2016 r. na dyskusję o tym, jak Europa może przyczynić się do sukcesu NJS.

Pomimo tego, że niemiecki przemysł raczej ostrożnie odnosi się do NJS, to niektóre niemieckie przedsiębiorstwa zaangażowane w euroazjatycki handel i szczególnie w handel z Rosją są też aktywnie związane z promowaniem aktywności dotyczących NJS. Na przykład inicjatywa przedsiębiorców Jedwabnego Szlaku (Unternehmerinitiative Seidenstraße) rozpoczęła coroczny program Zukunftspreis Mittelstand Neue Seidenstraße (Nagroda Małych i Średnich Przedsiębiorstw Nowego Jedwabnego Szlaku ), aby podnosić świadomość potencjału Jedwabnego Szlaku dla niemieckich małych i średnich przedsiębiorstw. Jednakże, podobnie jak niewielka liczba realnych projektów, którą do tej pory NJS przyniósł w Niemczech, także i te działania nie wywarły wpływu na wypromowanie idei NJS wśród tych przedsiębiorstw.

186 | Jan Gaspers

Wydaje się, że niemieckie podejście do NJS nadal będzie rozwijało się pod wpływem obaw związanych z geopolitycznymi następstwami NJS i w kontekście zapewnienia opłacalności ambitnej, chińskiej inicjatywy w Eurazji. Niezależnie od tego Berlin oczekuje od Europy spójnego, konstruktywnego i aktywnego udziału w NJS. Kwestią otwartą jest to, czy to podejście zostanie przyjaźnie odebrane w Pekinie.

Jan Gaspers – szef Sekcji Polityki Europy i Chin w Mercator Institute for China Studies (MERICS), gdzie prowadzi badania głównie nad stosunkami Europy i Chin oraz chińską polityką transatlantycką. Data złożenia tekstu: 14.01.2017

1 Transeurasischer Autotransport, DB Cargo, http://www.dbcargo.com/file/rail-deutschland-de/7920166/ v8e8sAkak7E9KD0LzZmvT1yYX4o/2325232/data/railways_052011.pdf [dostęp: 10.01.2017]. 2 Die eiserne Seidenstraße, Iwd.de, http://www.iwd.de/artikel/die-eiserne-seidenstrasse-87950 [dostęp: 10.01.2017]. 3 DHL adds third rail service to China-Europe multimodal network, DHL Group, http://www.cn.dhl.com/en/press/releases/releases_2015/local/061515.html [dostęp: 10.01.2017]. 4 Dotyczy to jedynie połączeń z punktu do punktu między Chinami i Niemcami reklamowanych pod szyldem IBD. Nie dotyczy połączeń kolejowych na obu końcach trasy, które wyraźnie zwiększają zakres nowych połączeń transportowych między różnymi częściami Chin i Niemiec, a także innymi krajami Europy. 5 Deutsche Bahn intensifies its involvement in China, Deutsche Bahn, http://www.deutschebahn.com/en/group/im_blickpunkt/11887130/20160318_china_en.html [dostęp: 10.01.2017]. 6 DHL and Chengdu Gateway Logistics Office sign MOU to accelerate development of “Belt and Road” trade hub, DHL Group, http://www.dhl.co.id/en/press/releases/releases_2016/local/dhl_and_chengdu_gatewag _logistics_office_sign_mou_to_accelerate_development_of_belt_and_road_trade_hub.html [dostęp: 10.01.2017]. 7 Deutsche Bahn, DB and Georgian Railways agree cooperation, http://www.deutschebahn.com/en/ presse/press_releases/11888196/h201607_01_db_062.html [dostęp: 10.01.2017]. 8 Dieter Fockenbrock, Christoph Schlautmann, Traffic Jams on the Silk Road, „Handelsblatt” z 31.08.2016, http://global.handelsblatt.com/companies-markets/rush-hour-on-the-iron-silk-road-599162 [dostęp: 10.01.2017]. 9 Auf Schienen über die Seidenstraße, DHL Group, http://www.dpdhl.com/content/dam/ dpdhl/ueber_uns/postforum/postforum-sep-2015.pdf [dostęp: 10.01.2017]. 10 Wade Shepard, Why The China-Europe 'Silk Road' Rail Network Is Growing Fast, „Forbes” z 28.01.2016, http://www.forbes.com/sites/wadeshepard/2016/01/28/why-china-europe-silk-road-rail-transport-is- growing-fast [dostęp: 10.01.2017]. 11 Christoph Giesen, Chinas neue Seidenstraße, „Süddeutsche Zeitung” z 16.08.2016, http://www.sueddeutsche.de/politik/konkurrenten-chinas-neue-seidenstrasse-1.3123257 [dostęp: 10.01.2017]. 12 Linia kolejowa między Chongqingiem i Duisburgiem była gotowa już w 2012 r., ale dopiero po wizycie Xi zaczęto mówić o niej jak o elemencie NJS (patrz Tabela 1). 13 Konferenz im Auswärtigen Amt zur Seidenstraßen-Initiative „OBOR“, Auswärtiges Amt (Ministerstwo Spraw Zagranicznych Niemiec), 2.02.2016, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/ Laender/Aktuelle_Artikel/China/160202_Seidenstra%C3%9Fe_Initiative.html [dostęp: 10.01.2017]. 14 The Belt & Road Industrial and Commercial Alliance, China Federation of Industrial Economics, http://www.cfie.org.cn/2710757099819/2726451123930/15923/2883704102710.html [dostęp: 10.01.2017]. 15 Second International Forum on the ‘New Silk Road’ and Sino-European Cooperation - Program, Chinese Economic Association (Europa/Wielka Brytania), http://cea2016.org/wordpress/wp- content/uploads/2016/08/cea2016_program_final-web-160823.pdf [dostęp: 10.01.2017]. 16 Die neue Seidenstraße, Konfuzius Institut, http://issuu.com/konfuziusinstitut/docs/2016- 02__konfuzius_institut_web [dostęp: 10.01.2017].

Niemcy | 187 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

17 Rede von Bundeskanzlerin Merkel beim Bergedorfer Gesprächskreis am 29. Oktober 2015, Bundesregierung [Rząd federalny RFN], 29.10.2015,http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Rede/2015/10/2015-10- 29-rede-merkel-bergedorfer-gespraechskreis.html [dostęp: 10.01.2017]. 18 We cannot harm the security of other countries in pursuit of our own, Munich Security Conference, 2.11.2016, http://www.securityconference.de/en/news/article/we-cannot-harm-the-security-of-other- countries-in-pursuit-of-our-own-1 [dostęp: 10.01.2017]. 19 Achim Haug, Wolfgang Ehmann, Chinas neue Seidenstraßen erschließen Grenzregionen, Germany Trade & Invest, 14.03.2016, http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/Maerkte/suche,t=chinas-neue- seidenstrassen-erschliessen-grenzregionen,did=1425882.html [dostęp: 10.01.2017]. 20 Karl Grobe, Peking wird aggressiver , „Frankfurter Rundschau” z 15.03.2015, http://www.fr- online.de/leitartikel/weltpolitik-peking-wird-aggressiver,29607566,30127904.html [dostęp: 10.01.2017]. 21 Tobias Kaiser, Frank Stocker, In der Wachstumsfalle, „Welt am Sonntag” z 9.11.2014, https://www.welt.de/print/wams/wirtschaft/article134144817/In-der-Wachstumsfalle.html [dostęp: 10.01.2017]. 22 Angela Köckritz, Aufbruch auf der Seidenstraße, „Die ZEIT” z 23.01.2014, http://www.zeit.de/2014/05/sonderwirtschaftszone-seidenstrasse-china [dostęp: 10.01.2017]. 23 Markus Ederer, "Implications of the One Belt, One Road Initiative for Europe and the Eurasian Continent" – Rede von Staatssekretär Markus Ederer bei der Veranstaltung "Bestandsaufnahme OBOR", Auswärtiges Amt, 2.02.2016, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/Reden/2016/160202-StS_E_Seiden strasseninitiative.html [dostęp: 10.01.2017]. 24 W tej kwestii warto zapoznać się z artykułem napisanym przez ministrów spraw zagranicznych Niemiec, Austrii i Włoch i po raz pierwszy opublikowanym w „Frankfurter Allgemeine Zeitung”: A strong OSCE for a strong Europe: A joint op-ed by the Foreign Ministers of Germany, Austria and Italy, Organization for Security and Co-operation in Europe, 7.12.2016, http://www.osce.org/cio/286746 [dostęp: 10.01.2017]. 25 Enhancing cooperation: fourth German-Chinese intergovernmental consultations held in Beijing, Auswärtiges Amt, 14.06.2016, http://www.auswaertiges-amt.de/EN/Aussenpolitik/Laender/Aktuelle_ Artikel/China/160613_RegKonsultationen.html [dostęp: 10.01.2017].

188 | Jan Gaspers

Afganistan Przemysław Lesiński

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Afganistanu w NJS

1.1. Pozycja Afganistanu względem Chin w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku

Chiński projekt Nowego Jedwabnego Szlaku jako projekt gospodarczy stanowi dla Afganistanu znakomitą okazję do przyciągnięcia kapitału inwestycyjnego. Z racji zmniejszającego się zaangażowania sił zachodnich rząd w Kabulu aktywnie rozpoczął poszukiwanie nowych źródeł pomocy. Jako najpotężniejsze państwo w regionie Chiny wydają się być naturalnym obiektem tego typu działań.

1.2. Stosunek różnych grup interesu do zaangażowania Afganistanu w NJS

W Afganistanie trudno znaleźć wyraźne stronnictwo antychińskie. Wydaje się, że wśród rządzących panuje powszechna zgoda odnośnie tego, aby szukać wsparcia w Pekinie. Ponadto w Chinach, które są bliskim sojuszniku Pakistanu w regionie, Afgańczycy upatrują również możliwości wywarcia wpływu na Islamabad i decyzję i zaprzestaniu wspierania talibów. Potencjał dla wzrostu znaczenia ChRL w Afganistanie dostrzegł nowo wybrany prezydent Ghani, który już w 2014 r. udał się z pierwszą wizytą zagraniczną do Pekinu. W 2016 r. Chiny odwiedził również doradca ds. bezpieczeństwa prezydenta Ghaniego – Hanif Atmar1. Oprócz tego w maju 2016 r. udali się do Pekinu przedstawiciele drugiego, reprezentującego interesy Tadżyków stronnictwa w rządzie – szef egzekutywy Abdullah Abdullah oraz minister spraw zagranicznych Salahuddin Rabbani.

Istotne znaczenie Chin w regionie odzwierciedla również to, że w ciągłych kontaktach z Pekinem pozostają także przedstawiciele talibów. W 2015 r. ChRL zaangażowała się w proces pokojowy w Afganistanie, goszcząc u siebie na rozmowach obydwie strony konfliktu. Chiny uczestniczą również w inicjatywie pod nazwą Quadrilateral Cooperation Group (QCG), w skład której oprócz nich wchodzą Afganistan, Pakistan oraz USA. Działania te do tej pory nie zakończyły się powodzeniem, jednak wyraźne było zacieśnienie relacji między Pekinem a rebeliantami. W 2016 r., niedługo po śmierci przywódcy talibów Mułły Achtara Mansura, w Pekinie przebywali na zaproszenie Chińczyków przedstawiciele tego ruchu, prawdopodobnie celem nawiązania kontaktów przez jego nowych liderów.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej

W sferze gospodarczej Afganistan ma dla Chin dwojakie znaczenie. Po pierwsze, jak pokazały raporty USGS (United States Geological Survey) z 2010 r., państwo to może

Afganistan | 189 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 stanowić źródło wielu surowców dla rozwijającej się gospodarki ChRL, które znajdują się niedaleko jej granic. Według różnych szacunków całkowita wartość tych minerałów może wynieść nawet 3 mld dolarów. Wśród nich znalazły się miedź, żelazo, a także złoża metali ziem rzadkich.

Po drugie, Afganistan jest naturalnym terytorium tranzytowym dla Chin i ich partnerów handlowych na Bliskim Wschodzie. Sytuację utrudnia jednak fakt, że infrastruktura kolejowa praktycznie nie istnieje, natomiast drogi są w bardzo złym stanie. W obu kwestiach potencjał do ich rozbudowy przez Chiny jest ogromny, jednak do tej pory chińskie zaangażowanie było stosunkowo niewielkie.

Współpraca handlowa stoi na niskim poziomie, co wynika z bardzo ograniczonego potencjału gospodarczego Afganistanu. W 2015 r. afgańsko-chińska wymiana handlowa wyniosła ponad 1 mld dolarów, z czego eksport afgański do ChRL wyniósł zaledwie 10 mln dolarów. Na przestrzeni ostatnich lat można było zauważyć przede wszystkim stopniowy wzrost chińskiego eksportu do Afganistanu, natomiast w drugą stronę wartości nie ulegały większym zmianom. Pekin nie był dla Kabulu głównym partnerem handlowym. Według Banku Światowego w 2015 r. Chiny znalazły się na dziewiątej pozycji w tabeli importerów afgańskich produktów, tuż za Kazachstanem2, oraz na trzecim miejscu wśród eksporterów do Afganistanu3.

1.4. Nowy Jedwabny Szlak jako element budowy bezpieczeństwa wewnętrznego i międzypaństwowego Chin i Afganistanu

Kwestie bezpieczeństwa zajmują w relacjach afgańsko-chińskich priorytetowe znaczenie. Niestabilny Afganistan, który graniczy z niespokojną prowincją Xinjiang, zamieszkaną przez mniejszość ujgurską, stanowi źródło potencjalnych problemów dla Chin. Członkowie ugrupowania Turkistan Islamic Movement (TIM) znaleźlil schronienie na terenie Afganistanu w okresie rządów talibów w latach 1996–2001, w wyniku czego ChRL zwróciła baczniejszą uwagę na zachodniego sąsiada4. W szerszym kontekście dla Pekinu istotne jest, aby sytuacja w Afganistanie była stabilna i aby państwo to nie generowało kolejnych problemów dla chińskich służb bezpieczeństwa. Przykładem działań, które Pekin podjął w celu zabezpieczenia się przed tym zagrożeniem, było zawarcie umowy z Tadżykistanem we wrześniu 2016 r. Zgodnie z nią Chiny zobowiązały się wybudować kilkanaście posterunków na granicy z Afganistanem i Tadżykistanem oraz centrów szkoleniowych dla tadżyckich wojskowych. Z kolei pod koniec 2016 r. w tzw. Korytarzu Wachańskim na terytorium Afganistanu dostrzeżono pojazdy chińskiej armii patrolujące okolice granicy5.

Nie należy również zapominać, że chińska polityka bezpieczeństwa wobec Kabulu prowadzona jest dwutorowo. Z jednej strony wzmacniane są relacje z oficjalną administracją, natomiast z drugiej Chińczycy pozostają w kontakcie z talibami. Tym samym pozostają otwarci na różne scenariusze rozwiązania konfliktu w Afganistanie.

190 | Przemysław Lesiński

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

Strategia przyjęta przez Chińczyków w stosunku do Afganistanu jest odwróceniem strategii wdrożonej przez Amerykanów i zachodnią koalicję. Celem tych działań jest odbudowa gospodarki i jej rozwój, które mają zapewnić bardziej stabilną sytuacją w Afganistanie. USA od początku realizowały strategię, która polegała na zapewnieniu bezpieczeństwa, co w rezultacie miało doprowadzić do rozwoju ekonomicznego.

Chińczycy stosunkowo wcześnie dostrzegli surowcowy potencjał Afganistanu. Chińskie przedsiębiorstwa wygrały dwa przetargi na wydobycie miedzi oraz ropy naftowej w latach 2007 i 2011. W przypadku obydwu inwestycji miały miejsce intensywne zabiegi lobbingowe, które były jedną z przyczyn wygrania przetargów6.

Utrzymywanie kontaktów z talibami może mieć również przełożenie na działalność inwestycyjną Chińczyków w Afganistanie. W listopadzie ubiegłego roku doszło do zaskakującego komunikatu rebeliantów, którzy ogłosili m.in., że sztandarowa inwestycja w kopalnię miedzi w prowincji Logar nie będzie przez nich atakowana7. Niewątpliwie tego typu komunikaty poprawią klimat inwestycyjny dla spółek chińskich chcących działać w Afganistanie.

W dziedzinie bezpieczeństwa Pekin stara się stopniowo zacieśniać współpracę z Kabulem. Wyrazem tego były wizyty wysokich stopniem chińskich wojskowych w Afganistanie. Oprócz obietnic wsparcia wojskowego dla tego państwa współpraca przyniosła inne wymierne rezultaty. Afgańczycy zrewanżowali się stronie chińskiej za jej pomoc i przekazali jej 15 bojowników ujgurskich, którzy przebywali w więzieniach w Afganistanie8.

Wsparcie Chin przybiera również inne formy. W grudniu 2015 r. attache gospodarczy chińskiej ambasady Shen Lei podpisał list intencyjny ze stroną afgańską, reprezentowaną przez ministra edukacji Asadullaha Balchiego. Na mocy porozumienia Chińczycy obiecali przekazać Afgańczykom pomoc finansową w wysokości 58 mln dolarów na sektor szkolnictwa9.

3. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Afganistanu

Afgańczycy widzą w Chinach przede wszystkim źródło możliwej pomocy wszelkiego rodzaju, która jest niezbędna ze względu na liczne problemy kraju. Ze względu na własne problemy budżetowe (prawie 70 proc. wydatków pokrywają inne państwa) funkcjonowanie rządu w Kabulu uzależnione jest od pomocy finansowej i materialnej. Ze względu na trwający konflikt w Afganistanie należy traktować Chiny w pierwszej kolejności jako źródło pomocy militarnej. W lutym 2016 r. Kabul odwiedził szef sztabu Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej Fang Fenghui i ogłosił, że Chiny wesprą

Afganistan | 191 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Afganistan militarną pomocą o wartości 73 mln dolarów10. W tym samym roku ChRL przekazała 400 sztuk urządzeń oraz cztery skanery do wykrywania materiałów wybuchowych, które mają zostać umieszczone przy wjazdach do stolicy Afganistanu. Afgańczycy dostali również broń ręczną, amunicję, bliżej nieokreślone środki transportu oraz zaopatrzenie wojskowe. Co prawda skala tej pomocy w porównaniu do zachodniego wsparcia jest minimalna, ale należy podkreślić jej zauważalny wzrost w ostatnich latach.

Wśród priorytetów afgańskiej administracji znajduje się również wsparcie gospodarcze. W następstwie wizyty szefa egzekutywy Abdullaha Abdullaha w Chinach w maju 2016 r. podpisano sześć dokumentów dotyczących m.in. inwestycji w ramach chińskiego projektu Nowego Jedwabnego Szlaku, pomocy humanitarnej w wysokości 50 mln juanów, współpracy technicznej o wartości 500 mln juanów oraz eksportu afgańskiego szafranu do ChRL11.

4. Projekty zrealizowane lub w trakcie realizacji

W maju 2008 r. przetarg na wydobycie miedzi przez 30 lat w kopalni Mes Ajnak wygrało konsorcjum chińskich państwowych przedsiębiorstw MCC (Metallurgical Group Corporation) oraz JCCL (Jiangxi Copper Company Limited). Oprócz wydobycia konsorcjum zobowiązało się do wybudowania zakładu przetwarzania miedzi, elektrowni o mocy 400 kWh oraz linii kolejowej z miejscowości Hairatan do granicy z Pakistanem w mieście Torcham. W przypadku uruchomienia kopalni oraz powiązanych instalacji pracę miało tam znaleźć 6500–7000 osób, a dodatkowych 30 tys. w firmach zależnych. Wartość projektu oceniono na ok. 3 mld dolarów i zapowiadano, że wydobyte zostanie 5,5 mln ton miedzi12. Co rok wpływy do budżetu Afganistanu z tytułu podatków miałyby sięgnąć nawet 250 mln dolarów13.

Od podpisania porozumienia nie ruszyły jednak prace, co może wynikać z kilku przyczyn. W prasie najczęściej wymienia się trudną sytuację bezpieczeństwa oraz obecność buddyjskich zabytków w okolicy kopalni. Obawy związane z bezpieczeństwem realizacji projektu wydają się mocno przesadzone, gdyż na przestrzeni lat w okolicy doszło jedynie do dwóch poważniejszych ataków, rebeliantów z czego pierwszy miał miejsce w 2008 r., a drugi w 2012 r. W odpowiedzi afgańskie siły bezpieczeństwa podjęły szeroko zakrojone działania na rzecz poprawy sytuacji, w wyniku czego terenu chroni obecnie ponad 1700 policjantów14. Na zapewnienie bezpieczeństwa powinno mieć również wpływ oświadczenie talibów z listopada 2016 r., w którym ogłosili, że nie będą atakować instalacji związanych z projektem Mes Ajnak.

Drugim czynnikiem, który miał mieć wpływ na opóźnienie budowy kopalni było zlokalizowanie na jego terenie zabytków buddyjskich. Wydaje się jednak, że stanowiło to jedynie pretekst do przeciągania prac, ponieważ projekt nie wyszedł poza studium wykonalności, a ponadto teren, na którym znajdowały się zabytki, stanowił jedynie

192 | Przemysław Lesiński

1,5 proc. całości. Przeciąganie całego procesu spowodowało również negatywne reakcje ze strony Dauda Szaha Saby, ministra górnictwa oraz ropy naftowej Afganistanu, który w 2015 r. oświadczył, że w obecnym kształcie projekt jest niekorzystny dla Afgańczyków i należałoby się z niego wycofać15.

Chińczycy chcieli renegocjacji kontraktu, twierdząc, że na miejscu nie mają możliwości wydobycia fosforanów, bez których nie jest możliwe przetwarzanie miedzi. W związku z tym zdaniem strony chińskiej niepotrzebna byłaby budowa elektrowni, która miała zapewniać prąd dla zakładu przetwórczego. Ponadto Chińczycy chcieli obniżyć kwotę 808 mln dolarów, którą zgodnie z kontraktem mieli zapłacić rządowi w Kabulu16. Wydaje się więc, że wydobycie miedzi w Mes Ajnak nie ruszyło, gdyż cały czas są podejmowane próby renegocjacji warunków zaproponowanych w przetargu konsorcjum. Z jednej strony warunki zaproponowane przez ChRL były na tyle dogodne, że konkurenci nie byli stanie im dorównać. Z drugiej strony okazało się, że nawet dla Chińczyków inwestowanie ogromnych środków przy zysku ograniczonym wysokimi opłatami staje się mało opłacalne.

W 2013 r. Azjatycki Bank Rozwoju przyznał chińskiej firmie Xinjiang Beixing Road and Bridge Group Co. Ltd. (XBRB) i jej afgańskiemu partnerowi kontrakt na budowę drugiej szosy z Kabulu do Dżalalabadu. Opiewał on na sumę 110 mln dolarów i miał zostać zrealizowany do kwietnia 2017 r. Jego udana realizacja ułatwiłaby transport drogowy z Peszawaru w Pakistanie do Kabulu, co mogłoby mieć również wpływ na tranzyt z Chin idący autostradą w Karakorum. W 2015 r. okazało się, że stopień zaawansowania prac wynosi jedynie 3 proc. Jak podawały media zachodnie, było to spowodowane niewłaściwym zarządzaniem ze strony Chińczyków17. Natomiast według chińskich źródeł problemy wynikały z pogarszającej się sytuacji bezpieczeństwa18. Projekt miał zostać wznowiony w połowie 2016 r. pod ochroną afgańskich sił bezpieczeństwa. Jednak nadal jest daleki od ukończenia19.

9 stycznia 2017 r. została podpisana umowa na budowę drogi z Darre-je Suf w północnej prowincji Samangan do Jakawlang w prowincji Bamjan. Przetarg wygrała chińska firma China Road and Bridge Corporation (CRBC) wraz z tureckim podwykonawcą. Odcinek ma liczyć 178 kilometrów i będzie stanowić część projektu łączącego północną prowincję Balch z Kandaharem, największym miastem na południu kraju. Budowa odcinka z Darre-je Suf ma kosztować 204,9 mln dolarów, które zapłaci Azjatycki Bank Rozwoju. Kolejny fragment drogi z Darre-je Suf do Kandaharu ma mieć długość 550 km, chociaż na razie projekt jest w fazie studiów. W przypadku realizacji stanowiłby alternatywę dla dotychczasowej drogi łączącej północ Afganistanu z południem20.

Afganistan | 193 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

5. Ocena dotychczasowych efektów współpracy Afganistanu i Chin w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku

Jak do tej pory projekt Nowego Jedwabnego Szlaku nie doprowadził do gwałtownego wzrostu inwestycji chińskich w Afganistanie. Zaangażowanie Pekinu od kilku lat systematycznie rośnie, a wraz z nim pomoc dla rządu w Kabulu. Trudno jednak dopatrzyć się inwestycji, które można byłoby powiązać z chińskim projektem. Symbolicznym tego przykładem może być to, że hasło Nowego Jedwabnego Szlaku było przywoływane w kontekście pierwszego transportu towarów, który dotarł do Afganistanu z Chin koleją. Choć ogłoszono sukces, to pominięto fakt, że wykorzystana trasa kolejowa została zbudowana już pięć lat wcześniej. Oprócz tego okazało się, że wagony musiały wracać puste z powodu problemów w Uzbekistanie21.

Na podstawie powyższych inwestycji można wymienić jedynie trzy istotniejsze przykłady chińskiego zaangażowania, które mogą stanowić część projektu Nowego Jedwabnego Szlaku. Dwa z nich to kontrakty na budowę dróg. Pierwszy napotkał wiele przeszkód i daleki jest od ukończenia, natomiast drugi dopiero niedawno został podpisany, co uniemożliwia jego ocenę. Trzeci projekt, dotyczący kopalni Mes Ajnak, został ogłoszony w 2007 r., a więc kilka lat przed zainicjowaniem Nowego Jedwabnego Szlaku, ale w wyniku opóźnień do dziś nie zaczął być realizowany. Trzy powyższe inwestycje są przykładami tego, jak wiele przeszkód napotykają w Afganistanie inwestycje w infrastrukturę i nie są one związane wyłącznie z kwestiami bezpieczeństwa.

5.1. Ocena korzyści, jakie uzyskały Chiny i Afganistan

Efekty współpracy Afganistanu i Chin po zainicjowaniu projektu NJS dotyczyły przede wszystkim sfery bezpieczeństwa. W jej wyniku Afganistan otrzymał określoną pomoc materialną, natomiast Chiny zacieśniły relacje z Kabulem. Dużo gorzej wyglądają rezultaty chińskich działań w sferze gospodarczej, gdyż ich inwestycje po 2013 r. były jak do tej pory nieliczne oraz żadna z nich nie została zrealizowana do końca.

5.2. Prognoza dalszej współpracy

Jak podano w raporcie Międzynarodowego Funduszu Walutowego, inwestycje Chin w Afganistanie związane z projektem Nowego Jedwabnego Szlaku mają sięgnąć 100 mln dolarów. W porównaniu do państw sąsiednich jest to kwota znikoma. W Pakistanie wartość środków przeznaczonych na ten cel ma sięgnąć 46 mld dolarów, a w Azji Centralnej 31 mld dolarów (w tym w małym Kirgistanie 1 mld dolarów)22. Wskazuje to wyraźnie, jak odległe miejsce zajmuje Afganistan na liście chińskich priorytetów.

194 | Przemysław Lesiński

Chociaż potencjał do współpracy między Afganistanem a Chinami jest bardzo duży, to wszystkie koncepcje będą zależały od rozwoju sytuacji wewnątrz Afganistanu. Zarówno projekt gazociągu Turkmenistan–Afganistan–Pakistan–Indie (TAPI), jak i budowa linii wysokiego napięcia z Azji Centralnej do Pakistanu (CASA–1000) są koncepcjami, w których mają uczestniczyć chińskie przedsiębiorstwa. Aby tak się stało, projekty musiałyby wejść w fazę realizacji, co w obecnych uwarunkowaniach wydaje się mało prawdopodobne. Podobnie wygląda kwestia związana z planami rozbudowy infrastruktury kolejowej w Afganistanie. Wszystkie tego typu projekty obciążone są dużym ryzykiem z powodu trwającego konfliktu. Jednak jak pokazały dotychczasowe doświadczenia Chińczyków w Afganistanie, nie są to jedyne powody. Osiągnięcie realnych i trwałych efektów chińskich przedsięwzięć gospodarczych będzie wymagało większego zaangażowania Pekinu w problem Afganistanu.

Przemysław Lesiński – analityk ds. Afganistanu w Ośrodku Badań Azji Data złożenia tekstu: 10.04.2017

1 Hanif Atmar udał się do Chin, aby zwiększyć możliwości współpracy z Pekinem, „Tolonews” z 18.04.2016, :dostęp] حنیف-اتمر-به-هدف-جلب- همکاریها-به-چین-سفر-کرد/http://www.tolonews.com/fa/afghanistan 10.04.2017]. 2 Afghanistan Product Exports by Country 2015, Bank Światowy, http://wits.worldbank.org/ CountryProfile/en/Country/AFG/Year/2015/TradeFlow/Export/Partner/by-country/Product/Total [dostęp: 10.04.2017]. 3 Afghanistan Imports by Country and Region 2015, Bank Światowy, http://wits.worldbank.org/ CountryProfile/en/Country/AFG/Year/2015/TradeFlow/Import [dostęp: 10.04.2017]. 4 Zhao Huasheng, Afghanistan and China’s new neighbourhood diplomacy, „International Affairs” 2016, t. 92, nr 4, s. 891. 5 E.B. Boyd, Reported patrols by China underline Beijing’s interest in afghan security, „Star and Stripes” z 10.03.2017, https://www.stripes.com/news/reported-patrols-by-china-underline-beijing-s-interest-in- afghan-security-1.458038 [dostęp: 10.04.2017]. 6 Erica Downs, China builds into Afghanistan, „The SAIS Review” 2012, t. 32, nr 2, s. 68–84. 7 Wspomniane oświadczenie dotyczyło również innych ważnych projektów w Afganistanie, takich jak TAPI oraz CASA-1000. Zob: Oświadczenie Emiratu Islamskiego dotyczące ochrony projektów narodowych Afganistanu, „Voice of Jihad” z 1.12.2016, http://alemarah-dari.com/?p=44268 [dostęp: 10.04.2017]. 8 Afganistan przekazał Chinom 15 ujgurskich rebeliantów, „Mandegardaily” z 22.02.2015, .[dostęp: 10.04.2017] /افغانستان-۱۵-شورشی-ایغور-را-به-چین-تحوی/http://www.mandegardaily.com 9 N. A. Barakzai, Chiny przekażą pomoc w wysokości 58 milionów dolarów dla Ministerstwa Edukacji چين-وزارت-معارف-افغانستان-/Afganistanu, „Pajhwok” z 30.11.2015, http://www.pajhwok.com/dr/2015/11/30 .[dostęp: 10.04.2017] را-٥٨-ميليون-دالر-کمک- میکند 10 M. A. Ahmadzai, Chiny zwiększą pomoc wojskową dla Afganistanu do 72 milionów dolarów, „Pajhwok” z 29.02.2016, http://www.pajhwok.com/en/2016/02/29/china-extend-72m-military-aid-afghanistan [dostep: 10.04.2017]. 11 Podpisanie sześciu dokumentów o współpracy między Afganistanem i Chinami, Office of the Chief Executive, 16.05.2016, http://ceo.gov.af/fa/news/69359 [dostęp: 10.04.2017]. 12 Farhad Yazavi, Mes Aynak Archeological Project, Ministry of Mines & Petroleum, 1.2014, http://mom.gov.af/Content/files/Mes-Aynak-Complete_January_2014.pdf [dostęp: 10.04.2017]. 13 Q & A: Aynak and Mining in Afghanistan, Bank Światowy, 2.04.2017, http://www.worldbank.org/en/ news/feature/2013/04/02/qa-aynak-mining-afghanistan [dostęp: 10.04.2017]. 14 M. Amin, The Story behing China’s long stalled mine in Afghanistan, „The Diplomat” z 7.01.2017, http://thediplomat.com/2017/01/the-story-behind-chinas-long-stalled-mine-in-afghanistan/ [dostęp: 10.04.2017]. 15 Aynak copper mine extraction not in Afghanistan’s interest, „Khaama Press” z 3.06.2015, http://www.khaama.com/aynak-copper-mine-extraction-project-not-in-afghanistans-interest-1161 [dostęp: 10.04.2017].

Afganistan | 195 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

16 China’s MCC turns back US$3B Mes Aynak Afghanistan mine deal, „South China Morning Post” z 20.03.2014, http://www.scmp.com/news/world/article/1453375/chinas-mcc-turns-back-us3b-mes- aynak-afghanistan-mine-deal [dostęp: 10.04.2017]. 17 M. Martina, M. Harooni, Slow road from Kabul highlights China’s challenge in Afghanistan, „Reuters” z 22.11.2015, http://www.reuters.com/article/us-afghanistan-china-road-idUSKBN0TB0X520151122, [dostęp: 10.04.2017]. 18 Z. Yishen, Road project delayed by worsening security situation, Afghanistan calls for more aid from China, „Xinhuanet” z 30.11.2015, http://news.xinhuanet.com/english/2015-11/30/c_134870575.htm [dostęp: 10.04.2017]. 19 Stworzono warunki, aby ruszyły prace budowlane na trasie Kabul–Dżalalabad, „Bokhdinews” z 17.04.2016, :dostęp] ”آمادگی-برای-ساخت-سرک-دوم-شاهراه-کابل-جالل-آباد-روی-دست-است“http://bokhdinews.af/economical/23010- 10.04.2017]. 20 Podpisanie umowy o budowie drogi Dar-e Suf–Jakawlang, „Khaama Press” z 8.01.2017, http://www.khaama.com/persian/archives/40941 [dostęp: 10.04.2017]. 21 M. Amini, China’s ‘Silk Road’ railway hits a snag in Afghanistan, „CNBC” z 13.10.2016, http://www.cnbc.com/2016/10/13/chinas-silk-road-railway-disrupted-by-uzbekistan-security.html [dostęp 10.04.2017]. 22 Regional Economic Outlook: Middle East and Central Asia, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, październik 2015, https://www.imf.org/external/pubs/ft/reo/2015/mcd/eng/pdf/mreo1015.pdf [dostęp: 10.04.2017].

196 | Przemysław Lesiński

Pakistan Siegfried O. Wolf

1. Planowanie i realizacja projektu CPEC

Chińsko-Pakistański Korytarz Gospodarczy, wielomiliardowy projekt inwestycji w infrastrukturę, jest uznawany za wielką szansę dla pakistańskiej gospodarki i polityki zagranicznej1. Będąc istotną częścią chińskiej inicjatywy znanej jako „Jeden Pas, Jedna Szlak” (ang. One Belt, One Road, OBOR), która ma na celu połączenie Azji z Europą oraz Bliskiego Wschodu z Afryką, CPEC jest projektem budzącym nadzieje i ogromne zainteresowanie oraz pobudzającym do istotnych zmian geopolitycznych2. Zachwalany jako gospodarcze odrodzenie, projekt ten jest istotnym ogniwem między „Pasem” a „Szlakiem”. W zamierzeniu CPEC ma połączyć Kaszgar w ujgurskim Xinjiangu (Chiny) z portem Gwadar u wybrzeży Beludżystanu w południowo-zachodnim Pakistanie3. Zgodnie z planem CPEC ma być zrealizowany w ramach struktury „1+4”, na którą składają się korytarz gospodarczy jako rdzeń i cztery obszary współpracy: port Gwadar, energetyka, infrastruktura i industrializacja4. Korytarz ma łączyć kilka powiązanych ze sobą elementów, takich jak: infrastruktura, handel, łączność, transport, energetyka i usługi. Innymi słowy w jego skład mają wchodzić różne przedsięwzięcia infrastrukturalne, takie jak drogi, koleje (będące uzupełnieniem sieci drogowej), ropociągi i gazociągi. Przykładowo unowocześnienie i rozbudowa portu Gwadar obejmuje budowę lotniska międzynarodowego i szpitala. Oprócz budowy całkowicie nowej infrastruktury wymagana jest modernizacja istniejącej, która jest przestarzała. Poza infrastrukturą główny nacisk zostanie położony na zwiększenie zasobów energetycznych, zarówno odnawialnych (węgiel), jak i nieodnawialnych (energia słoneczna, wiatrowa i wodna). Oczekuje się, że planowane projekty rurociągów zwiększą import gazu i ropy. W kontekście projektu istotne znaczenie będzie miało zapewnienie bezpiecznego środowiska dla rozwoju CPEC5.

Zasadniczo CPEC obejmuje trzy trasy przez Pakistan oraz północne rozszerzenie. Pierwszą jest tzw. trasa Układu Wschodniego (ang. Eastern Alignment), która przechodzi głównie przez centralny Pendżab i Sindh, łącząc ze sobą miasta Thakot, Mansehra, Islamabad, Lahaur i Multan. Od Multanu szlak będzie łączył się przez Hajdarabad z Rohri i Dadu. Odcinek Hajdarabad–Karaczi zostanie połączony autostradą M9 i ostatecznie Karaczi będzie połączone z Gwadarem nad Morzem Arabskim przez autostradę N10 biegnąca wzdłuż wybrzeża6. Drugą jest trasa centralna przebiegająca przez Chajber Pachtunchwę oraz dotychczas niepołączone części Pendżabu i Sindhu. Trzecia trasa, znana również jako Układ Zachodni (ang. Western Alignment), przechodzi przez stosunkowo słabo rozwinięte obszary Chajber Pachtunchwy i Beludżystanu. Ta trasa będzie najprawdopodobniej przebiegać przez Dera Ismail Khan i Fort Sandeman lub przez Dera Ghazi Khan i Żob (ang. Zhob, inaczej Fort Sandeman) do Kwetty i dalej do wybrzeża Mekran w celu połączenia z Gwadarem7. Istnieje również tzw. trasa północna,

Pakistan | 197 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 która połączy wszystkie trzy pakistańskie trasy z chińsko-pakistańską granicą w Kunjarab i będzie ciągnąć się w głąb terytorium Chin.

Bardzo złożoną kwestią dotyczącą projektu CPEC jest jego finansowanie. Ze względu na niedostateczną ilość upublicznionych informacji na ten temat nie sposób określić, jak wygląda dokładny rozkład sposobów finansowania. Wydaje się jednak, że projekt jest finansowany głównie przez Chiny, również w formie pożyczek udzielanych Pakistanowi. Oczekuje się, że cały projekt zostanie zrealizowany do 2030 r. (w odniesieniu do długoterminowych przedsięwzięć), a część ma być zrealizowana w ciągu najbliższych trzech lat (przykładowo projekty Early Harvest). Jednakże powinno się pamiętać, że Chiny stawiają Pakistanowi warunki dotyczące implementacji CPEC. Przede wszystkim Pakistan musi ustabilizować sytuację w kraju. Ponadto Chiny oczekują, że strona pakistańska dotrzyma terminowej realizacji projektów w ramach CPEC8.

2. Korzyści Pakistanu i Chin wynikające z utworzenia korytarza gospodarczego

Zainteresowanie Chin i Pakistanu projektem CPEC wynika z tego, że jego realizacja odpowiadałaby na potrzeby obu stron. Po pierwsze, Pakistan potrzebuje znacznych inwestycji w celu pobudzenia gospodarki. Po drugie, Islamabad stara się zdywersyfikować pomoc zagraniczną i inwestycje, w tym zmniejszyć uzależnienie finansowe od USA. Po trzecie, Pakistanowi zależy na rozwoju infrastruktury, zwiększeniu zasobów energetycznych, rozbudowie zagłębi przemysłowych, poprawie warunków życia w uboższych regionach, zmniejszeniu bezrobocia, zwiększeniu poziomu know-how i odwróceniu negatywnych skutków drenażu mózgów i odpływu kapitału. Po czwarte, Pakistan dąży do pogłębienia dwustronnych stosunków z Chinami głównie w obszarze gospodarki i kwestii społeczno-politycznych. Ponadto siły bezpieczeństwa Pakistanu mają nadzieję, że poprawiająca się sytuacja gospodarcza będzie sprzyjała wyparciu radykalizmu religijnego, co ma znaczenie także dla Chin.

Władze w Pekinie są przekonane, że zrównoważony wzrost gospodarczy w Pakistanie przyczyni się do ograniczenia terroryzmu, który w przeszłości był poważnym wyzwaniem z punktu widzenia chińskich interesów gospodarczych, integralności terytorialnej i bezpieczeństwa. Ponadto lądowe połączenia CPEC zapewniłyby Chinom dostęp do Oceanu Indyjskiego i pozwoliłyby ominąć Cieśninę Malakka, która może być zablokowana w sytuacji napięć. Ponadto oczekuje się, że połączenia w ramach CPEC będą krótsze i tańsze oraz pozwolą uniknąć zagrożenia ze strony piratów. Innym ważnym i pozytywnym aspektem CPEC jest to, że może przyczynić się do zniwelowania nierównowagi gospodarczej między zamożną wschodnią częścią a słabiej rozwiniętą zachodnią częścią Chin.

198 | Siegfried O. Wolf

3. Wyzwania

Aby doprowadzić do udanej implementacji CPEC, Pakistan musi zmierzyć się z poważnymi wyzwaniami. Jednym z głównych problemów jest fakt, że CPEC ma być realizowany na spornych obszarach, takich jak np. Gilgit-Baltistan, który został nielegalnie przejęty przez Pakistan i jest przez niego administrowany. Ma to istotne znaczenie, gdyż wszystkie projekty infrastrukturalne w ramach CPEC muszą przebiegać przez to terytorium, ponieważ jest to jedyne połączenie lądowe między Chinami i Pakistanem. Problematyczne jest to, że nie tylko status polityczny Gilgit-Baltistanu jest niejasny, lecz także cała inicjatywa CPEC jest niezgodna z wieloma porozumieniami międzynarodowymi, w tym rezolucjami ONZ9.

Ponadto problemem po stronie pakistańskiej są napięcia wewnętrzne, zwłaszcza między Beludżystanem, Chajber Pachtunchwą, Federalnie Administrowanymi Terytoriami Plemiennymi (ang. Federal Administered Tribal Areas, FATA) 10 z jednej strony a Pendżabem oraz Sindhem z drugiej strony oraz między poszczególnymi regionami a rządem federalnym. To sprawia, że przynajmniej część regionów może być wyłączona z procesu decyzyjnego. Ponadto może dochodzić do nieopłaconej eksploatacji zasobów, grabieży ziemi, przymusowych przesiedleń ludności miejscowej, co zaowocuje migracjami wewnętrznymi, zmianami demograficznymi w niespokojnych regionach i poważnie zakłóci wolną konkurencję gospodarczą. W związku z tym nie brakuje argumentów, że inicjatywa CPEC pogłębia już istniejące konflikty w regionie, prowadzi do zwiększenia nierówności i wpływa na niepokoje społeczne11.

Brak dialogu między Islamabadem a poszczególnymi prowincjami tworzy atmosferę tajemnicy i zamieszanie wokół projektu CPEC. Proces decyzyjny jest na tyle niejasny, że mniejsze prowincje zastanawiają się, czy w ogóle będą mogły skorzystać z CPEC. Niepokojąca jest również sytuacja bezpieczeństwa. W prowincji Beludżystan, gdzie znajduje się kluczowy dla CPEC port Gwadar, działa ruch separatystyczny12. Co więcej, pakistańscy talibowie i inne bojówki będą stanowić kolejne wyzwanie dla bezpieczeństwa projektu. Istnieje zagrożenie, że ugrupowania terrorystyczne, takie jak Al-Kaida czy tzw. Państwo Islamskie uznają projekt CPEC za cel działań, zwłaszcza że Chiny są postrzegane przez nie jako państwo antymuzułmańskie13.

W związku z powyższymi problemami wojsko stara się kontrolować jak największy obszar kraju, by zapewnić bezpieczeństwo niezbędne dla realizacji projektu CPEC. Taka sytuacja znacząco oddziałuje na stosunki cywilno-wojskowe oraz cywilną kontrolę nad wojskiem, a także stanowi wyzwanie dla procesu demokratyzacji państwa. Sposób, w jaki jest realizowany projekt CPEC, ogranicza rolę rządu cywilnego w procesie decyzyjnym oraz utrudnia kontrolę nad wojskiem. Jako że cywilna kontrola nad wojskiem jest uważana za warunek wstępny dla udanego procesu demokratyzacji, rozwój CPEC podważa proces demokratycznej tranzycji zainicjowany w wyborach

Pakistan | 199 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 powszechnych w 2013 r. Ponadto dla zabezpieczenia rozwoju CPEC wojsko musi wprowadzić w rządzie strukturę równoległą14.

Problemem jest również to, że już na obecnym etapie realizacji projektu CPEC nie dotrzymano terminów. Dostrzegalne są również nieumiejętne zarządzanie ze strony pakistańskich władz (np. w zakresie alokacji niezbędnych gruntów) i korupcja. W rezultacie wiele trwających projektów zostało opóźnionych, a ich koszty wzrosły. Rząd pakistański musi liczyć się także ze złym wpływem warunków atmosferycznych na Szosę Karakorumską, która prawdopodobnie w okresie zimowym będzie zamknięta. Ponadto w kontekście projektu CEPC należy brać pod uwagę kwestie środowiskowe, takie jak degradacja gruntów, zanieczyszczenia powietrza i wody czy wylesianie. Powyższe problemy będą negatywnie rzutować na turystykę w niektórych regionach, takich jak Gilgit-Baltistan15.

4. Komunikacja regionalna

Uważa się, że proces regionalizacji zależy od zdolności do zwiększenia regionalnych połączeń (ang. connectivity). Stąd projekt CPEC musi być zintegrowany z infrastrukturą transportową, energetyczną i handlową w ramach regionalnych sieci powiązań i wychodzić poza sieć Chiny-Pakistan. Ważną kwestią dla Pakistanu jest otwarcie CPEC na sąsiadujące państwa, takie jak Iran, Afganistan i Indie. Tylko wtedy projekt ten wpłynie na regionalną łączność. By ułatwić osiągnięcie tego celu, Pakistan powinien poprawić stosunki z wyżej wymienionymi krajami – szczególnie istotna byłaby normalizacja stosunków z Indiami oraz konstruktywny dialog z Iranem. Dodatkowo konieczne jest zredefiniowanie – zdominowanego przez kwestie bezpieczeństwa – podejścia Pakistanu do Afganistanu i Indii. Pakistański rząd powinien prowadzić politykę zagraniczną wolną od wpływu ideologii i skupić się na pragmatycznym podejściu. Innymi słowy Pakistan powinien skupić się na handlu i szerszej współpracy gospodarczej zamiast na bezpieczeństwie. Natomiast indyjski rząd powinien przeanalizować swoje stanowisko względem inicjatywy OBOR oraz CPEC16. Jak dotąd powyższe działania nie zostały podjęte. W związku z tym w obecnych uwarunkowaniach nie należy spodziewać się, że inicjatywa CPEC istotnie przyczyni się do poprawy regionalnej łączności w Azji Południowej.

5. CPEC i jego geopolityczne skutki

Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że inicjatywa CPEC wiąże się ze znaczącymi skutkami geopolitycznymi, które można streścić w następujących stwierdzeniach. Po pierwsze, CPEC najprawdopodobniej zwiększy chiński wpływ na procesy decyzyjne rządu pakistańskiego dotyczące polityki wewnętrznej, bezpieczeństwa i zagranicznej. Przejawia się to m.in. w naciskach Chin, aby rozwiązać sporna kwestię regionu Gilgit-Baltistan przez uznanie go za pełnoprawną prowincję Pakistanu. Działanie to nie tylko byłoby złamaniem umów międzynarodowych, lecz

200 | Siegfried O. Wolf

także wywołałoby spór z sąsiadującymi Indiami. Po drugie, projekt CPEC pomoże Chinom rozwinąć ich potencjał morski, szczególnie w regionie Oceanu Indyjskiego. W tym kontekście CPEC nie tylko zwiększy kontrolę Chin nad kluczowymi morskimi szlakami handlowymi, lecz także rozszerzy ich wpływy w Azji Centralnej i Południowej. Po trzecie, należy pamiętać, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa projektów realizowanych w ramach CPEC wiele obszarów, w szczególności Beludżystan i Gilgit-Baltistan będzie poddanych procesom sekurytyzacji i militaryzacji17. Przejawem tego będzie nie tylko rozbudowa sił pakistańskich i obiektów wojskowych, lecz także rosnąca obecność służb bezpieczeństwa w sferze publicznej, co odbije się na lokalnych społecznościach. Można zakładać, że siły zbrojne Chin będą zwiększać swoje zdolności wojskowe w Pakistanie, aby zabezpieczyć swoje inwestycje i robotników, pod pretekstem uchwalonej w styczniu 2016 r. ustawy o walce z terroryzmem. Podsumowując, można stwierdzić, że projekt CPEC ma potencjał, aby funkcjonować jako „kręgosłup gospodarczy” nowej azjatyckiej struktury bezpieczeństwa. Nie chodzi jednak o „spójny system sojuszy", ale raczej o dwustronne (chińsko-pakistańska współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa) lub trójstronne porozumienie w wymiarze bezpieczeństwa (rosyjsko-chińsko-pakistańskie rozmowy na temat bezpieczeństwa).

Siegfried O. Wolf – Dyrektor Badań w Demokratycznym Forum Azji Południowej (SADF) w Brukseli; starszy pracownik naukowy (członek) w Instytucie Azji Południowej, Uniwersytet w Heidelbergu. Dr Wolf jest również profesorem wizytującym na Politechnice w Islamabadzie (NUST). Data złożenia tekstu: 26.01.2017

1 CPEC Project A Game Changer For The Region: Nawaz, „Daily Capital”, http://dailycapital.pk/cpec-project-a- game-changer-for-the-region-nawaz [dostęp: 21.07.2015]. 2 Shi Ze, A look at a new concept and the remarkable practice of China’s development through the ‘One Belt, One Road’, prezentacja przedstawiona na International Conference of the Schiller Institute w Paryżu (Francja) w dniach 13–14 czerwca 2015 r., http://newparadigm.schillerinstitute.com/media/pr-shi-ze- regard-sur-le-concept-nouveau-d-une-ceinture-une-route/ [dostęp: 21.12.2016]; Shi Ze, One Road & One Belt & New Thinking With Regard to Concepts and Practice, prezentacja przedstawiona na 30th Anniversary Conference of the Schiller Institute we Frankfurcie (Niemcy) 18 października 2014 r., http://newparadigm.schillerinstitute.com/media/one-road-and-one-belt-and-new-thinking-with-regard-to- concepts-and-practice/ [dostęp: 21.12.2016]. 3 Adnan Aamir, Pak-China economic corridor, „Pakistan Today” z 7.02.2015, http://www.pakistantoday.com.pk/2015/02/07/comment/pak-china-economic-corridor/ [17.12.2016]. 4 Masood Khan, CPEC: We will succeed, „Pakistan Observer”, http://pakobserver.net/ detailnews.asp?id=264996 [dostęp: 16.12.2016]. 5 Is China-Pakistan 'silk road' a game-changer?, „BBC” z 22.04.2015, http://www.bbc.com/news/world- asia-32400091 [15.11.2016]; Mateen Haider, Operations to continue till Pakistan is terror free, says General Raheel, „Dawn” z 3.07.2015, http://www.dawn.com/news/1192103 [15.11.2016]. 6 Shahbaz Rana, China-Pakistan Economic Corridor: Lines of development – not lines of divide, „Tribune” z 17.05.2015, http://tribune.com.pk/story/887949/china-pakistan-economic-corridor-lines-of- development-not-lines-of-divide/ [16.11.2016]. 7 Wolfgang-Peter Zingel, China’s Pakistan option: Economic and social implications of an ‘all-weather relationship’, „IIC Quarterly” 2015, t. 42, nr 2, s. 14–24. 8 Siegfried O. Wolf, The China-Pakistan Economic Corridor: An Assessment of its Feasibility and Impact on Regional Cooperation, „SADF Working Paper”, nr 1, South Asia Democratic Forum (SADF), 28.06.2016, http://sadf.eu/new/blog/sadf-working-paper-1-china-pakistan-economic-corridor-assessment-feasibility- impact-regional-cooperation/ [dostep:15.11.2016].

Pakistan | 201 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

9 Przykładowo inicjatywa CPEC pogwałca uchwałę ONZ z 13 sierpnia 1948 r. oraz z 5 stycznia 1949 r., w których znajduje się zapis, iż przyszłość Jammu i Kaszmiru będzie rozstrzygnięta przez referendum. Zob. szerzej: Sabahat Akram, Midhat Shahzad, Un Mediation on Kashmir Dispute: Past and Future, „International Journal of History and Philosophical Research” 2015, t. 3, nr 2, s. 1–9, http://www.eajournals.org/wp-content/uploads/Un-Mediation-On-Kashmir-Dispute-Past-And-Future--- .pdf [dostęp: 21.12.2016]. 10 Siegfried O. Wolf, Betwixt and Between: The FATA Reform Process and the China-Pakistan Economic Corridor, „SADF Focus”, nr 21, South Asia Democratic Forum (SADF), 11.10.2016, http://sadf.eu/new/wp- content/uploads/2016/10/FOCUS.N.21.SOW_.pdf [dostep: 17.12.2016]. 11 Idem, China-Pakistan Economic Corridor (CPEC) and its impact on Gilgit-Baltistan, „SADF Focus”, nr 25, South Asia Democratic Forum (SADF), 24.11.2016, http://sadf.eu/new/wp- content/uploads/2016/11/FOCUS.25.SOW_.CPEC_.pdf [dostęp:14.12.2016]. 12 Gordon G. Chang, China’s Big Plans for Pakistan, „The National Interest” z 10.12.2014, http://nationalinterest.org/feature/chinas-big-plans-pakistan-11827 [dostep: 21.12.2016]. 13 Siegfried O. Wolf, Pakistan and Terrorism: China-Pakistan Economic Corridor as Critical Juncture?, „E-International Relations” z 11.05.2016, http://www.e-ir.info/2016/05/11/pakistan-and-terrorism- china-pakistan-economic-corridor-as-critical-juncture/ [dostęp: 20.12.2016]. 14 Idem, China-Pakistan Economic Corridor, Civil-Military Relations and Democracy in Pakistan, „SADF Working Paper”, nr 2, South Asia Democratic Forum (SADF), 13.09.2016, http://sadf.eu/new/blog/sadf- working-paper-2-china-pakistan-economic-corridor-civil-military-relations-democracy-pakistan/ [dostep: 21.12.2016]. 15 Idem, China-Pakistan Economic Corridor (CPEC) and its impact…, op. cit. 16 Idem, The China-Pakistan Economic Corridor (CPEC): Feasibility and the need for an assessment of India’s role, „SADF Comment”, nr 19, South Asia Democratic Forum (SADF), 16.03.2016, http://sadf.eu/new/blog/comment-nr-19-china-pakistan-economic-corridor-cpec-feasibility-need- assessment-indias-role/ [dostęp: 21.12.2016]. 17 Idem, China-Pakistan Economic Corridor (CPEC) and its impact…, op. cit.

202 | Siegfried O. Wolf

Bliski Wschód Chris Zambelis

1. Uwagi ogólne

Dla zrozumienia stosunków chińsko-irańskich warto bliżej przyjrzeć się polityce Pekinu wobec Bliskiego Wschodu. Można przyjąć, że geopolityczne kalkulacje Chin na Bliskim Wschodzie oparte są na czterech filarach. Analiza każdego z tych aspektów w różnym zakresie umożliwia lepsze zrozumienie chińskich planów w odniesieniu do inicjatywy Nowego Jedwabnego Szlaku.

1.1. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego

Niezwykle wysokie tempo chińskiego wzrostu gospodarczego przełożyło się na wzrost zapotrzebowania na surowce energetyczne, w szczególności ropę naftową. W 2015 r. Chiny stały się największym importerem ropy, wyprzedzając Stany Zjednoczone1. W 2010 r. Chiny stały się największym konsumentem energii na świecie2. Biorąc pod uwagę sam fakt uzależnienia od importu ropy, wzrost chińskiego zainteresowania wpływami na Bliskim Wschodzie nie powinien dziwić. Zgodnie z danymi za 2014 r. powyżej 50 proc. ropy importowanej przez Chińczyków pochodziło z rejonu Zatoki Perskiej, głównie: Arabii Saudyjskiej, Omanu, Iraku, Iranu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Wyżej wymienione kraje znajdują się w pierwszej 10 eksporterów ropy do Chin3. Arabia Saudyjska dopiero niedawno została wyprzedzona we wspomnianym rankingu przez Rosję4. Wraz ze wzrostem wewnętrznego zapotrzebowania na gaz ziemny Chiny zwiększyły import LNG z regionu Bliskiego Wschodu, głównie z Kataru pozostającego największym dostawcą tego surowca do Państwa Środka5. Chińczycy posiadają istotne interesy związane z wymiarem energetyczno-surowcowym również poza Zatoką Perską, m.in. w państwach Afryki Północnej, takich jak Libia, Sudan, Sudan Południowy czy Egipt.

1.2. Rozwój handlu i aktywność na nowych rynkach

Chiński rozwój gospodarczy, szczególnie w aspekcie produkcji i handlu, w znacznym stopniu przyczynił się do wzrostu znaczenia ChRL na arenie międzynarodowej. Wymiana handlowa z państwami Bliskiego Wschodu – również w ramach kontaktów z Radą Współpracy Zatoki Perskiej czy Forum Współpracy Chińsko-Arabskiej– od zawsze stanowiła kluczowy element zaangażowania Pekinu w regionie. Chiny jako kraj zorientowany na eksport agresywnie zabiegały o uzyskanie korzystnego dostępu towarówko bliskowschodnich rynków zbytu, które od zawsze były niezwykle atrakcyjne dla chińskich producentów. Z czasem Chińczycy stali się także inwestorami, zwłaszcza w sektorach takich jak energetyka, telekomunikacja, nowoczesne technologie, projekty infrastrukturalne. Chińczykom udało się także pozyskać miliardy dolarów w ramach

Bliski Wschód | 203 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 bezpośrednich inwestycji zagranicznych dokonywanych w Chinach przez dysponujących dużym kapitałem producentów naftowych, takich jak Arabia Saudyjska czy Zjednoczone Emiraty Arabskie6. Doszło do tego, mimo że w tych branżach Chiny wciąż utrzymują ścisłą kontrolę w ramach spółek typu joint venture7.

1.3. Dyplomacja publiczna i soft power

Chińskie zaangażowanie w regionie realizowane jest również za pomocą narzędzi dyplomacji publicznej i soft power. Kulturowa narracja głoszona przez Pekin wskazuje na sięgające czasów starożytnych więzi łączące społeczeństwa Państwa Środka z przedstawicielami cywilizacji arabskiej, perskiej i tureckiej, które przyczyniły się do powstania pierwotnego Jedwabnego Szlaku. Chiny bardzo wyraźnie podkreślają znaczenie historycznego wkładu ludów Bliskiego Wschodu dla rozwoju cywilizacyjnego, wskazując jednocześnie, że obecne wydarzenia należy rozpatrywać w charakterze kontynuacji relacji zapoczątkowanych wieki temu. Tezy lansowane w ramach chińskiej dyplomacji publicznej kładą nacisk na zaangażowanie Pekinu w działalność Ruchu Państw Niezaangażowanych, a także na wspieranie ruchów antykolonialnych i narodowowyzwoleńcznych w świecie arabskim, włączając w to kwestię Palestyny. Jednocześnie nie przeszkodziło to Chińczykom nawiązać bliższych relacji z Izraelem, zarówno w wymiarze politycznym, wojskowym i gospodarczym8.

Chińskie deklaracje nieingerencji w sprawy wewnętrzne, powstrzymywania się od użycia siły oraz pokojowego współistnienia są bardzo pozytywnie przyjmowane w regionie, który doświadczył kolonializmu, agresji ze strony państw zachodnich czy też innych form ingerencji w sprawy wewnętrzne. W tym aspekcie ChRL jest w stanie wykorzystywać głęboko zakorzenione i negatywne opinie o amerykańskich metodach dążenia do celu w polityce międzynarodowej. Przewaga autorytarnych reżimów w regionie także stwarza dogodną sytuację dla Pekinu. Chińska niechęć do dyskutowania kwestii takich jak prawa człowieka czy zasady demokracji dobrze wpisuje się w poglądy bliskowschodnich autokratów. Łamanie humanitarnych standardów niejednokrotnie prowadziło do krytyki i problemów w relacjach z przedstawicielami krajów zachodnich. Chiny jako kraj zawdzięczający swój rozwój i modernizację ekonomicznym paradygmatom narzucanym przez państwo pokazują realną alternatywę dla neoliberalnych modeli stanowiących chociażby podstawę Konsensusu Waszyngtońskiego9. Chińska dyplomacja podejmuje również wiele starań na rzecz lansowania polityki „jednych Chin”, zgodnie z którą Tajwan stanowi integralną część Chin. Pomimo dominującego islamskiego charakteru, rządy państw regionu starają się nie zwracać uwagi na problemy mniejszości muzułmańskiej w Chinach, szczególnie w odniesieniu do Ujgurów i całej sytuacji w Regionie Autonomicznym Xinjiang. Postępują tak, aby uniknąć sporów z Pekinem. Choć problem ten jest o wiele mniej znaczący niż chińskie wsparcie dla Palestyńczyków, sytuacja Ujgurów zainteresowała ekstremistyczne grupy, takie jak Al-Kaida i Państwo Islamskie10.

204 | Chris Zambelis

1.4. Projekcja hard power

Zwiększanie zaangażowania na Bliskim Wschodzie jest jednym z przejawów rozwijania przez Chiny zdolności do projekcji siły poza obszar Azji Wschodniej. Możemy wyróżnić wiele aspektów tych działań. Udział chińskiej marynarki wojennej w wielostronnych operacjach antypirackich w Zatoce Adeńskiej świadczy o chęci Pekinu do utrzymywania zaangażowania militarnego za granicą. Misja w Zatoce Adeńskiej jest pierwszą operacją ekspedycyjną chińskiej marynarki wojennej 11 . ,Trwające właśnie zakładanie na terytorium Dżibuti pierwszej zamorskiej bazy wojskowej pokazuje chińskie ambicje zwiększania zaangażowania zarówno na Bliskim Wschodzie, jak i w Afryce 12 . Zdecydowany wzrost bilateralnej współpracy w zakresie bezpieczeństwa z krajami regionu, zintensyfikowanie współpracy w zakresie wspólnych ćwiczeń wojskowych ze szczególnym naciskiem na działania antyterrorystyczne ilustruje nowy wymiar chińskiego hard power. Zauważone przy granicy z ChRL patrole Chin na terytorium Afganistanu 13 oraz połączone ćwiczenia chińskich i saudyjskich sił specjalnych, do których doszło w październiku 2016 r.14, stanowią dobry przykład wzrastającej chęci Pekinu do realizacji operacji antyterrorystycznych i rozmieszczania żołnierzy na Bliskim Wschodzie.

Samozwańcze Państwo Islamskie w materiale wideo opublikowanym w lutym 2017 r. przedstawiło plany przeprowadzenia ataków w Chinach. Ataki mają być odpowiedzią na politykę Pekinu względem mniejszości muzułmańskich oraz w innych obszarach świata islamskiego. W materiale zostali zaprezentowani Ujgurzy służący w szeregach ISIS w Iraku. Ta informacja z pewnością wzmocni przekonanie Chińczyków o potrzebie zwiększonego zaangażowania w regionie Bliskiego Wschodu 15 . Chińskie władze obawiają się coraz bardziej agresywnych postaw Ujgurów, szczególnie w połączeniu z informacjami o związkach z Al-Kaidą oraz Islamską Partią Turkiestanu (IPT). Zaangażowanie IPT w ataki samobójcze na chińską ambasadę w Biszkeku, stolicy Kirgistanu, z sierpnia 2016 r. pokazują wzrastające zagrożenie terroryzmem, z którym muszą mierzyć się Chińczycy16. Zaangażowanie ujgurskich bojowników w styczniowe ataki na nocne kluby w Stambule są tego kolejnym przykładem17.

Należy jednak podkreślić, że chiński potencjał w zakresie projekcji siły na Bliskim Wschodzie pozostaje ograniczony. Dzięki złożonemu łańcuchowi baz wojskowych, a także sieci sojuszy i porozumień Stany Zjednoczone dysponują zdecydowanie największym potencjałem militarnym w tej części świata18. Sytuacja ta jest pokłosiem wieloletniego zaangażowania USA w regionie, mającego swe korzenie w okresie zimnej wojny. Co warte podkreślenia, Bliski Wschód pozostaje jednym z priorytetów w amerykańskiej polityce zagranicznej. Z militarnego punktu widzenia Chiny pozostają kluczowym państwem w regionie Azji Wschodniej z ograniczonymi możliwościami do projekcji siły poza ten obszar. Pekin będzie starał się podnosić swój potencjał w tym zakresie. Jednocześnie należy mieć na uwadze, że Chińczycy potencjalnie mogą

Bliski Wschód | 205 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 wykorzystywać inne instrumenty swojej polityki na Bliskim Wschodzie do realizacji celów w Azji Wschodniej i poza nią.

2. Stosunki chińsko-irańskie

Ewolucja stosunków z Iranem jest jednym z najważniejszych przykładów wzrostu zaangażowania Pekinu na Bliskim Wschodzie. Wizyta Xi Jinpinga w Iranie w styczniu 2016 r. pokazała wagę, jaką obie strony przykładają do relacji bilateralnych. Co ważne, była to pierwsza wizyta zagranicznego przywódcy w Islamskiej Republice Iranu po zawarciu nuklearnego porozumienia, między stałymi członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ i Niemcami a Iranem19. Porozumienie stworzyło przestrzeń do ograniczania sankcji ekonomicznych wobec Iranu w zamian za rezygnację Teheranu z rozwijania prac nad bronią nuklearną.

Biorąc pod uwagę niepewną sytuację geopolityczną, relacje z Pekinem mają dla Teheranu olbrzymie znaczenie. Iran przez dekady był objęty amerykańskimi sankcjami, których celem było wielopłaszczyznowe osłabienie ich regionalnej pozycji. Co istotne, sąsiaduje bezpośrednio z sojusznikami USA, takimi jak Arabia Saudyjska czy inne monarchie z rejonu Zatoki Perskiej oraz kraje zrzeszone w ramach Rady Współpracy Zatoki Perskiej, które wspólnie z Izraelem są zainteresowane utrzymaniem Iranu w międzynarodowej izolacji. Znaczący potencjał wojskowy USA w Zatoce Perskiej jest w znacznej mierze wymierzony w Iran. Islamska Republika Iranu zmaga się również z wewnętrznymi i zewnętrznymi próbami obalenia reżimu. Wiele z tych działań jest popieranych zarówno przez Stany Zjednoczone, jak i irańską diasporę.

Z punktu widzenia chińskich interesów Iran ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego ChRL. Iran jest dla Chin najważniejszym zagranicznym dostawcą ropy naftowej. ChRL zajmuje 6. miejsce w rankingu największych konsumentów irańskiej ropy20. Iran jest także dostawcą LNG do Chin, choć nie tak istotnym jak inni dostawcy. ChRL jest także największym partnerem handlowym Iranu. Choć obecnie wartość obrotów handlowych oscyluje w granicach 50 mld dolarów, spotkanie Xi z prezydentem Iranu Hassanem Rouhanim zaowocowałem podjęciem obustronnego zobowiązania do zwiększenia wartości wymiany handlowej do poziomu 600 mld dolarów w przeciągu kolejnych 25 lat 21 . Chińskie wpływy w irańskiej gospodarce są dostrzegalne w kluczowych sektorach, takich jak energetyka, infrastruktura, produkcja i budownictwo. Chińczycy od lat wyposażają także irańskie siły zbrojne i popierają dążenia Teheranu w zakresie pokojowego wykorzystywania energii nuklearnej zgodnie z międzynarodowymi normami. Obecnie Iran posiada status obserwatora w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy22.

Pomimo silnych nacisków ze strony USA, Pekin wielokrotnie wspierał Iran na arenie międzynarodowej. Wielokrotnie ChRL wraz z Rosją odgrywały rolę adwokatów Teheranu, np. poprzez sprzeciwianie się amerykańskim sankcjom. Wdzięczność za

206 | Chris Zambelis

chińskie wsparcie jest wyrażana przez kluczowe ośrodki polityczne w Iranie, czego dowodem było dobre przyjęcie przewodniczącego Xi zarówno przez prezydenta Rouhaniego, jak również najwyższego przywódcę ajatollaha Alego Chameneiego23.

Relacje irańsko-chińskie nie są pozbawione tarć. Relatywna izolacja Iranu daje Chinom duże możliwości negocjacyjne w relacjach handlowych. Najbardziej widocznym przejawem jest obecność chińskich koncernów energetycznych w Iranie, które nie mają konkurencji w postaci zagranicznych podmiotów. Ta sytuacja doprowadziła do poczucia dyskomfortu w irańskich kręgach biznesowych, które nie mają możliwości nawiązania współpracy z inwestorami ze Stanów Zjednoczonych, lub innych państw zachodnich. W irańskim środowisku biznesowym panuje przekonanie, że wyżej wspominani kontrahenci są lepszymi partnerami biznesowymi niż Chińczycy. Przykładem może być przypadek kilku chińskich firm, które zostały oskarżone o opóźnienia24 i nierzetelność w procesie realizacji dużych projektów25. Irańskie media, oprócz prezentowania generalnie pozytywnego obrazu, pokazały także, że część chińskich firm zdecydowała się wycofać z realizacji pewnych projektów, aby podporządkować się sankcjom nałożonym przez USA. Panuje również przekonanie, że współpraca z Amerykanami czy firmami zachodnimi stwarza większe szanse, np. na pozyskanie istotnych technologii. Również irańscy konsumenci chcą mieć dostęp do towarów wytworzonych na Zachodzie i w USA, ponieważ uważają je za znacznie lepsze niż produkty pochodzące z Chin26.

Warto wspomnieć także o ważnym geopolitycznym elemencie, który skłania Iran do rozważania bliższych relacji gospodarczych z USA czy też szerzej z Zachodem. W Iranie istnieje przekonanie, że większe zbliżenie na płaszczyźnie handlowej utoruje drogę do odprężenia i zbudowania płaszczyzny współpracy z USA i krajami zachodnimi. Z pewnością wzmocniłoby to pozycję Teheranu względem Arabii Saudyjskiej, Izraela i innych regionalnych rywali. Obecna atmosfera napięcia między USA a Iranem istotnie wzmacnia chińską pozycję, stanowiąc furtkę do jeszcze większego zaangażowania w regionie. Chiny postrzegają Iran także jako relatywnie stabilny kraj w porównaniu z sąsiadami. Biorąc pod uwagę osłabienie chińskich interesów w Egipcie, Libii, Syrii czy Sudanie, posiadanie stabilnego partnera na Bliskim Wschodzie ma dla Pekinu ogromne znacznie. Z amerykańskiej perspektywy obniżanie napięć z Iranem podważa chińskie i rosyjskie wpływy w rejonie Zatoki Perskiej, umożliwiając Stanom Zjednoczonym przeznaczanie więcej środków i uwagi realizacji polityki zwrotu ku Azji.

Iran jest także kluczowy z punktu widzenia realizacji projektu Nowego Jedwabnego Szlaku. Położenie geograficzne Iranu, leżącego w sąsiedztwie Afganistanu i Pakistanu, a także państw Azji Centralnej, można określić jako strategiczne. W procesie realizacji projektu Iran może służyć jako most dla połączeń drogowych kolejowych i innych, łączących zachodnie Chiny przez Bliski Wschód i Afrykę z Europą. Bezpośrednia bliskość Zatoki Perskiej, Omańskiej i Morza Arabskiego powoduje, że Iran znajduje się w pobliżu szlaków morskich, krytycznych z punktu widzenia chińskich armatorów. W wielu

Bliski Wschód | 207 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 aspektach bardzo trudno wyobrazić sobie rozwój projektu Nowego Jedwabnego Szlaku bez znaczącego udziału Iranu.

Podsumowanie

Bez względu na intensyfikację stosunków z różnymi państwami na Bliskim Wschodzie, takimi jak Arabia Saudyjska czy inni producenci ropy, z perspektywy Chin priorytetem pozostaną relacje z Iranem. Pekin w dalszym ciągu będzie korzystać z możliwości pozyskiwania ropy oraz szerzej angażować się w kluczowych sektorach irańskiej gospodarki. Jak dotąd najważniejszą wartością płynącą ze ściślejszych związków Pekinu z Teheranem są korzyści geopolityczne. W tej kwestii Chińczycy postrzegają relacje z Iranem jako swoisty zasób strategicznego kapitału, który może zostać użyty przeciwko Stanom Zjednoczonym w przypadku negocjacji handlowych czy nawet w trakcie kryzysu, np. na Morzu Południowochińskim. Równocześnie władze w Pekinie mają świadomość rosnących powiązań Iranu z azjatyckimi rywalami Chin, takimi jak Indie, Japonia, Korea Południowa i Tajwan. Niezależnie od tego Iran z pewnością pozostanie zaangażowany w rozwijanie relacji z Chinami. Rola i znaczenie Iranu dla realizacji Nowego Jedwabnego Szlaku nie pozostawia wątpliwości. Ze względu na ciągłe napięcia w relacjach z Arabią Saudyjską i Izraelem oraz brak politycznej alternatywy stosunki z Pekinem są dla Teheranu obecnie jedyną szansą na umacnianie pozycji regionalnej i międzynarodowej. Nie zmienia to tego, że Iran zdaje sobie sprawę z konieczności wzmocnienia relacji ze Stanami Zjednoczonymi i Zachodem w perspektywie długoterminowej.

Chris Zambelis – analityk specjalizujący się w problematyce Bliskiego Wschodu w Helios Global Inc. w Waszyngtonie. Data złożenia tekstu: 10.03.2017

1 David Sheppard, Gregory Meyer, China Oil Imports Surpass Those of US, „Financial Times” z 10.05.2015 https://www.ft.com/content/342b3a2e-f5a7-11e4-bc6d-00144feab7de [dostęp: 10.03.2017]. 2 Spencer Swartz, Shai Oster, China Tops U.S. in Energy Use, „Wall Street Journal” z 18.07.2010, https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703720504575376712353150310 [dostęp: 10.03.2017]. 3 China Overview, U.S Energy Information Agency, 14.05.2015, https://energy.gov/sites/ prod/files/2016/04/f30/China_International_Analysis_US.pdf [dostęp: 10.03.2017]. 4 Russia Wrests Crown of Top China Oil Supplier from Saudi Arabia, „Blomberg” z 23.01.2017, https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-01-23/russia-wrests-crown-of-top-china-oil-supplier- from-saudi-arabia [dostęp: 10.03.2017]. 5 Colin Shek, Chinas Gas-Import Slowdown Threatens LNG Producers, „Al Jazeera” z 2.06.2015, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2015/06/china-gas-import-slowdown-threatens-lng- producers-150602104833809.html [dostęp: 10.03.2017]. 6 Asa Fitch, Abu Dhabi Sovereign Wealth Fund Targets China Growth, „Wall Street Journal” z 1.07.2014, https://www.wsj.com/articles/abu-dhabi-sovereign-wealth-fund-targets-chinese-growth-1404192457 [dostęp: 10.03.2017]. 7 Florence Eid-Oakden, Charlene Rahall, Arab FDI ‘Pivots’ to China, Middle East Institute, 16.10.2014, http://www.mei.edu/content/map/arab-fdi-%E2%80%9Cpivots%E2%80%9D-china [dostęp: 10.03.2017]. 8 Ben Caspit, Why Netanyahu’s ‘Asian Option’ is Raising Eyebrows in Israel, „Al-Monitor” z 15.08.2016, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/08/israel-china-rapprochement-putin-netanyahu- russia-bds.html [dostęp: 10.03.2017].

208 | Chris Zambelis

9 Chris Zambelis, Brandon Gentry, China through Arab Eyes: American Influence in the Middle East, „Parameters” 2008, s. 60–72, http://strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/parameters/articles/ 08spring/zambelis.pdf [dostęp: 10.03.2017]. 10 Dan Murphy, Al-Qaeda Urges Uighur Jihad in China. So What?, „Christian Science Monitor” z 8.10.2009, http://www.csmonitor.com/World/Global-News/2009/1008/al-qaeda-urges-uighur-jihad-in-china-so- what [dostęp: 10.03.2017]. 11 Andrew S. Ericson, Austin Strange, Learning by Doing: PLAN Operational Innovations in the Gulf of Aden, „China Brief” (Jamestown Foundation), t. 13, nr 21, 24.10.2013, https://jamestown.org/program/ learning-by-doing-plan-operational-innovations-in-the-gulf-of-aden/ [dostęp: 10.03.2017]. 12 Francois Dube, China’s Experiment in Djibouti, „The Diplomat” z 5.10.2016, http://thediplomat.com/2016/10/chinas-experiment-in-djibouti/ [dostęp: 10.03.2017]. 13 Charles Clover, Mystery Deepens Over Chinese Forces in Afghanistan, „Financial Times” z 26.02.2017, https://www.ft.com/content/0c8a5a2a-f9b7-11e6-9516-2d969e0d3b65 [dostęp: 10.03.2017]. 14 China Holds First Anti-Terrorism Drills with Saudi Special Forces, „South China Morning Post” z 27.10.2016, http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/2040590/china-holds- first-anti-terrorism-drills-saudi-arabian [dostęp: 10.03.2017]. 15 ISIL Threatens China with ‘Rivers of Bloodshed, „Al-Jazeera“ z 1.03.2017, http://www.aljazeera.com/ news/2017/03/isil-video-threatens-china-rivers-bloodshed-170301103927503.html [dostęp: 10.03.2017]. 16 Uran Botobekov, Al-Qaeda, the Turkestan Islamic Party, and the Bishkek Chinese Embassy Bombing, „The Diplomat” z 29.09.2016, http://thediplomat.com/2016/09/al-qaeda-the-turkestan-islamic-party-and-the- bishkek-chinese-embassy-bombing/ [dostęp: 10.03.2017]. 17 Turkey Arrests Two Chinese Uyghurs Over Istanbul Nightclub Attack, „France 24” z 14.01.2017, http://www.france24.com/en/20170114-turkish-authorities-arrest-two-chinese-nationals-over- istanbul-nightclub-attack [dostęp: 10.03.2017]. 18 Szerzej na temat amerykańskiej obecności militarnej na Bliskim Wschodzie zob.: 2017 U.S. Index of Military Strength, Middle East, Heritage Foundation, http://index.heritage.org/military/2017/ assessments/operating-environment/middle-east/ [dostęp: 10.03.2017]. 19 Iran and China Hail ‘New Chapter’ as Xi Wraps Up Middle East Tour, „Middle East Eye” z 23.01.2016, http://www.middleeasteye.net/news/new-chapter-improved-relations-hailed-chinese-and-iranian- leaders-1655292301 [dostęp: 10.03.2017]. 20 Iran’s Oil Exports to China Up 20%, „Islamic Republic News Agency” z 2.07.2016, http://www8.irna.ir/en/News/82134348/ [dostęp: 10.03.2017]. 21 Bozorgmehr Sharafedin, Iran’s Leader Says Never Trusted the West, Seeks Closer Ties with China, „Bloomberg” z 23.01.2016, http://uk.reuters.com/article/uk-iran-china-idUKKCN0V10A0 [dostęp: 10.03.2017]. 22 Hamidreza Azizi, Does Iran Need to Join Shanghai Cooperation Organization?, „Al-Monitor” z 5.07.2016, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/iran-shanghai-cooperation-organization-sco- accession.html [dostęp: 10.03.2017]. 23 China President Meets Iran’s Supreme Leader Khamenei, „Xinhua” z 24.01.2016, http://news.xinhuanet.com/english/2016-01/24/c_135039034.htm [dostęp: 10.03.2017]. 24 Zhang Junmian, Delays Could End CNPC’s South Pars Involvement, „China Internet Information Center” z 1.08.2012, http://www.china.org.cn/business/2012-08/01/content_26090271.htm [dostęp: 10.03.2017]. 25 Dina Esfandiary, Iran’s Unfolding China Dilemma, „National Interest” z 13.04.2015, http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/irans-unfolding-china-dilemma-12620 [dostęp: 10.03.2017]. 26 Najmeh Bozorgmehr, China Ties Lose Lustre as Iran Refocuses on Trade with West, „Financial Times” z 23.09.2015, https://www.ft.com/content/9d1564bc-603f-11e5-a28b-50226830d644 [dostęp: 10.03.2017].

Bliski Wschód | 209

Iran Analityk ds. Iranu w Ośrodku Badań Azji

1. Uwarunkowania polityczne i gospodarcze zaangażowania Iranu w Nowy Jedwabny Szlak

1.1. Pozycja Iranu względem Chin w ramach inicjatywy NJS

Iran znajduje się na kluczowej pozycji z punktu widzenia realizacji inicjatywy NJS, gdyż jest dla ChRL korytarzem logistycznym otwierającym drogę na Bliski Wschód. Stanowi również dodatkowy punkt, z którego Chiny mogą dotrzeć do Rosji, Europy oraz na Ocean Indyjski. Jednakże, z powodu złej sytuacji gospodarczej, Iran nie jest w stanie wykorzystać w negocjacjach z Chinami swoich atutów wynikających z położenia. Trudna sytuacja gospodarcza skłania rządzących w Teheranie nie tylko do rozważania niemal każdej oferty inwestycji, ale i poszukiwania ich na własną rękę. Elity irańskie uważają, że jedynie zróżnicowanie inwestorów jest w stanie zrównoważyć napływ chińskiego kapitału.

1.2. Stosunek różnych grup interesariuszy do zaangażowania Iranu w NJS

Stosunek elit politycznych i biznesowych Iranu do inicjatywy NJS i towarzyszącego jej wsparcia politycznego i gospodarczego ze strony Chin jest tymczasowo entuzjastyczny. Irańskie elity dostrzegają w inicjatywie szansę wyrwania się z izolacji i dotychczasowej orientacji na handel morski. NJS umożliwia Iranowi przywrócenie wielostronnych stosunków gospodarczych oraz wzrost znaczenia handlu drogą lądową. Wśród irańskich polityków i ekonomistów nie brakuje jednak sceptycznych głosów na temat chińskich inwestycji. Krytyka wcześniejszej współpracy z Chinami przebija się w przekazie medialnym, pomimo znacznie większej ilości głosów aprobaty.

1.3. Możliwości współpracy gospodarczej z uwzględnieniem potencjału ekonomicznego Iranu i Chin

NJS i nawiązanie bliższych stosunków gospodarczych z Chinami stanowiłoby dla Iranu szansę rozwoju sektorów, które były albo uzależnione od stosunków politycznych z Zachodem, albo dotknięte skutkami polityki izolacjonizmu i zdane na niski, choć stabilny, popyt wewnętrzny. Dotyczy to szczególnie przemysłu petrochemicznego, produkcji maszyn, pojazdów spalinowych, przemysłu lotniczego, chemicznego, medycznego, elektronicznego oraz transportu i przemysłu stoczniowego. Budownictwo, szczególnie mieszkaniowe, było jedną z niewielu branż, które cierpiały jedynie na niedobory finansowe. Obecnie Iran stara się zdobyć jak najbogatsze portfolio złożone z wielu partnerów z różnych państw, którzy byliby w stanie przyczynić się do odbudowy irańskiej gospodarki.

Iran | 211 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Iran jest w stanie zaoferować Chinom nie tylko ropę, gaz oraz produkty petrochemiczne, ale także udział w produkcji przemysłowej na potrzeby irańskiego rynku wewnętrznego oraz rynków w sąsiadujących państwach. Ponadto Iran może stać się atrakcyjnym miejscem do lokowania chińskiego kapitału i przedsiębiorstw związanych z branżami na tym poziomie technologicznym, który traci na atrakcyjności w Chinach. Dotyczy to szczególnie produkcji pojazdów o napędzie spalinowym (Chiny szczególnie zabiegają o spadek podaży takich pojazdów w swoich aglomeracjach miejskich). W dziedzinie produkcji samochodów osobowych irańscy producenci mają potencjał stać się dominującymi lokalnymi dostawcami na Bliskim i Środkowym Wschodzie, lecz będzie to wymagać długotrwałego zaangażowania chińskiego kapitału finansowego i technologicznego. W pozostałych sektorach produkcji Iran nie posiada technologii atrakcyjnych z punktu widzenia Chin.

Obecnie irańska gospodarka nie jest wysoce komplementarna względem chińskiej. Sam NJS jako infrastruktura transportowa nie poprawi struktury irańskiej gospodarki. Dopiero synergia wartości wytwarzanej dzięki NJS oraz ośrodkom produkcyjnym Iranu może sprawić, że irańska gospodarka będzie mogła osiągnąć wyższy stopień komplementarności względem gospodarki chińskiej. Wymagać to będzie jednak modernizacji wielu zakładów produkcyjnych i przetwórczych. Jeśli nie dojdzie do przeobrażenia strukturalnego i jakościowego irańskiej gospodarki, korzyści z NJS nie będą satysfakcjonujące dla Iranu. Natomiast z punktu widzenia NJS i chińskiej gospodarki nawet sama dywersyfikacja możliwych tras transportowych jest wysoce korzystna. Iran oferuje Chinom nie tylko dostęp do Zatoki Perskiej, ale też alternatywną drogę do Rosji (przez Kaukaz i Morze Kaspijskie), Oceanu Indyjskiego (port Czabahar) i Europy (przez Turcję i ew. środkowy Bliski Wschód). Pod tym względem Iran stanowi istotne ogniwo logistyki multimodalnej, komplementarne z zamysłem NJS.

1.4. NJS jako element zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego Chin i Iranu

Z punktu widzenia bezpieczeństwa NJS i bliższe relacje z ChRL stanowią dla IRI szansę na odgrywanie większej roli w regionach Azji Centralnej, Bliskiego Wschodu oraz Azji Południowej. Iran zabiega o członkostwo w Szanghajskiej Organizacji Współpracy i o bliższe stosunki z Unią Eurazjatycką. Szczególnie Szanghajska Organizacja Współpracy wraz z powstałą z inicjatywy Kazachstanu Konferencją ws. Współdziałania i Budowania Środków Zaufania w Azji, której Iran jest członkiem, mogą służyć za odpowiednie fora do dialogu irańsko-chińskiego w kwestiach związanych z bezpieczeństwem1.

212 |

2. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Chin

Chiny, obok Rosji, odniosły najwięcej korzyści z postępującego procesu izolacji polityczno-gospodarczej Iranu. Z punktu widzenia ChRL IRI może służyć zarówno jako centrum logistyczne, energetyczne, jak i produkcyjno-przetwórcze. Obecna sytuacja Iranu sprawia, że Chiny mają nad nim wiele przewag. W ostatniej dekadzie ChRL zdominowała inwestycyjnie IRI dzięki możliwości finansowania irańskich przedsięwzięć. Obecność chińskich inwestorów jest widoczna w niemal każdej gałęzi przemysłu – wydobywczym, produkcyjno-montażowym (samochody), energetycznym, hutniczym – oraz w budownictwie.

Główne arterie NJS przebiegające przez Iran są realizowane przez chińskie firmy i instytucje finansowe. ChRL jest w stanie renegocjować umowy zawarte z IRI na korzystniejsze dla siebie warunki. Iran, nie mając zdolności finansowania wstrzymanych projektów, był i jest zmuszony do pozyskiwania środków na ich ukończenie przede wszystkim od Chin. Dlatego najczęstszym przypadkiem zmian w irańskich projektach jest ich przeformułowanie z zasady Build–Operate–Transfer lub Transfer-Operate- Transfer na Engineering-Procurement-Construction-Financing.

W ten sposób Chiny osiągają niemal bezkonkurencyjną przewagę w Iranie w stosunku do innych potencjalnych partnerów inwestycyjnych, w efekcie czego IRI staje się dłużnikiem ChRL. Choć wynikające z tego korzyści finansowe dla ChRL są oczywiste, to będą się akumulowały stopniowo na przestrzeni lat. Co więcej, gdyby irańskie Pięcioletnie Plany Rozwoju, krytykowane za nieefektywność i anachroniczność założeniową, zostały przekształcone w bardziej elastyczne i modyfikowalne plany strategiczne, Chiny uzyskałyby jeszcze większe możliwości udziału w projektach rozwojowych Iranu2. Oznaczałoby to bowiem odrzucenie sztywnych ram czasowych Pięcioletnich Planów i realizację projektów adekwatnie do potrzeb, na które szczególnie Chiny są w stanie szybko odpowiedzieć korzystną ofertą.

3. Potrzeby, potencjalne korzyści i mechanizmy działań Iranu

Iran postrzega realizację inicjatywy NJS jako szansę na włączenie swej gospodarki do globalnych łańcuchów wartości, które Chiny chcą reformować za pomocą Szlaku3. Ponadto NJS stwarza Iranowi możliwość pozyskania środków na przebudowę fundamentów gospodarki, o czym świadczy też członkostwo Iranu w Azjatyckim Banku Inwestycji Infrastrukturalnych (ang. Asian Infrastructure Investment Bank, AIIB). Z powodu sankcji i problemów strukturalnych w gospodarce IRI ma duże trudności finansowe, przez co musiała zredukować własne inwestycje rozwojowe i związać się z instytucjami finansowymi innych państw. W tej sytuacji przemysł wydobywczy i petrochemiczny wciąż są „kołem zamachowym” irańskiej gospodarki i głównym źródłem zasilającym budżet. Ich rozwój jest dla Iranu nieodzowny i wpisuje się

Iran | 213 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017 w realizację NJS. Z tego powodu Iran deklaruje chęć pozyskania 55 mld dolarów na inwestycje w tym sektorze w ciągu następnych 10 lat. Władzom w Teheranie szczególnie zależy na osiągnięciu odpowiedniego wydobycia ze złóż ropy i gazu oraz norm jakościowych ich przetwarzania. Obecnie głównym wyzwaniem w tym obszarze jest niska jakość rafinacji. Wiele z rozpoczętych projektów jest zrealizowana na poziomie od 2 do 30 proc. i łącznie wymaga 20 mld dolarów dofinansowania. Projekty muszą zostać zakończone ze względu na zaawansowanie prac budowlanych i zainwestowane środki, których nie będzie można odzyskać4. Równolegle Iran stara się powstrzymać napór chińskiego eksportu, aby uchronić od zapaści części przemysłu postrzegane jako strategiczne. Dotyczy to m.in. branż: hutniczej, samochodowej, wydobywczej, budowlanej, cementowej, stalowej, maszynowej, elektromaszynowej. Iran chciałby widzieć w Chinach partnera, który byłby gotów mieć udziały w spółkach z wymienionych branż lub sfinansować działalność aktywnych przedsiębiorstw irańskich.

Kolejną branżą, którą IRI chce rozwijać przy realizacji inicjatywy NJS, jest logistyka, szczególnie w oparciu o transport kolejowy. Obecnie w Iranie istnieje poniżej 15 tys. kilometrów torów kolejowych, średnia prędkość transportu kolejowego wynosi 80 km/h, a wiek wagonów szacuje się na 50 lat5. Niewielki jest też aktualny udział transportu kolejowego w przewozie pasażerskim i towarowym (4 proc. i 10 proc.). IRI, chcąc poprawić tę sytuację, planuje do 2020 r. podnieść udział transportu kolejowego w przewozie pasażerskim do 18 proc., zaś w towarowym do 30 proc. Celem irańskiego rządu jest też poprowadzenie dodatkowych 10 tys. kilometrów do końca 2025 r.6

Pierwszym głównym zamierzeniem Iranu jest uniknięcie sytuacji, w której stanie się on jedynie punktem tranzytowo-dystrybucyjnym w strukturze NJS. Drugim jest podtrzymanie inicjatywy NJS lub zrealizowanie jej na swoim terenie w największym możliwym zakresie. Władze IRI będą starały się przy tym dążyć do strukturalnej przebudowy fundamentów swej gospodarki w taki sposób, aby Iran mógł współtworzyć handel eurazjatycki, a nie jedynie w nim współuczestniczyć. Wydaje się, iż tylko wtedy irańska gospodarka będzie miała szansę na długoterminowe powiązanie z międzynarodowym przepływem kapitału i technologii. Za jeden ze środków, które odgrywają rolę wspomagającą fundamentalne przeobrażenie gospodarki irańskiej, należy również uznać specjalne strefy ekonomiczne i miasteczka przemysłowe, których uruchomienie wspólnie deklarują Iran i Chiny.

4. Ramy umowne i instytucjonalne współpracy

Proces odbudowy powiązań gospodarczych z Chinami zaczął przyspieszać wraz ze znoszeniem nałożonych na Iran sankcji. Jednym z pierwszych sektorów, do którego napłynęły chińskie inwestycje, był przemysł stoczniowy i transportu morskiego, których rozwój przy pomocy ChRL przedstawiało zawarte we wrześniu 2015 r. porozumienie

214 |

o współpracy w rozbudowie sektorów gospodarki morskiej7. Transport morski wciąż stanowi logistyczną podstawę handlu irańsko-chińskiego. Dlatego porozumienie to można uznać za preludium do porozumienia ramowego o wszechstronnym partnerstwie strategicznym ze stycznia 2016 r.8 Przy tej okazji IRI i ChRL podpisały dodatkowo 17 porozumień. Niemal wszystkie jednoznacznie wiążą chińsko-irańskie porozumienie strategiczne z rozwojem NJS. Do najistotniejszego w wymiarze materialnym porozumienia ze stycznia 2016 r. należy zapewnienie funduszy na budowę linii kolei dużych prędkości między Teheranem a Maszhadem9. Do godnych uwagi projektów należy również zawarte w czerwcu 2016 r. porozumienie o budowie terminala naftowego na wyspie Gheszm przy udziale irańskiej spółki Machine Sazi Arak i Funduszu Inwestycyjnego Farhangian oraz niewymienionej z nazwy chińskiej spółki działającej w obszarze konstrukcji stalowych10.

Pozostałe, istotne dla NJS umowy zawarte w styczniu 2016 r. to porozumienia o: 1. ustanowieniu (między Iranem i Chinami) XXI-wiecznego Jedwabnego Szlaku Morskiego; 2. współpracy w zakresie pokojowego wykorzystywania energii atomowej; 3. wzajemnej pomocy prawnej i w sprawach przestępczości; 4. współpracy między przedstawicielami naukowo-technicznymi Iranu i Ministerstwa Nauki Chin; 5. współpracy w ochronie środowiska w obszarze zmian klimatycznych; 6. współpracy w górnictwie i inwestycjach; 7. współpracy Ministerstwa Telekomunikacji i Technologii Informacyjnych Iranu z Ministerstwem Przemysłu Chin w obszarze telekomunikacji i IT; 8. zapewnieniu (chińskich i irańskich) zasobów finansowych dla projektu maszhadzkiej linii kolei dużych prędkości; 9. współpracy między Ministerstwem Skarbu Państwa Iranu a Ministerstwem Handlu Chin w obszarze konsolidacji współpracy inwestycyjnej; 10. rozwoju współpracy i rozwoju zasobów ludzkich między Ministerstwem Gospodarki i Ministerstwem Skarbu Państwa IRI a Ministerstwem Handlu Chin; 11. strategicznym partnerstwie między Służbą Celną Iranu i odpowiednikiem chińskim w rozumieniu wykonania umowy międzyrządowej w obszarze współpracy międzynarodowej; 12. współpracy między Generalnym Inspektoratem Krajowym Iranu i Ministerstwem Nadzoru Chin; 13. współpracy w sprawie ustanowienia Funduszu Naukowego Jedwabnego Szlaku między przedstawicielami nauki i techniki kancelarii prezydenta Iranu a Chińską Akademią Nauk; 14. współpracy i wymianie medialnej między Iranem i Chinami; 15. rozwoju stosunków opartych na wzajemnym współdziałaniu między Organizacjami Stref Wolnego Handlu Gheszm i Biurem Strefy Wolnego Handlu Guangzhou.

Iran | 215 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Cel promocji inicjatywy NJS został również wymieniony w ogłoszonym przy okazji podpisania ww. umów wspólnym oświadczeniu o wszechstronnym partnerstwie strategicznym między ChRL i Iranem. Obie strony podkreśliły zobowiązanie do współdziałania i inwestycji m.in. w obszarach: transportu, kolei, portów, energii, przemysłu, handlu i usług. W pierwszym punkcie oświadczenia strony zobowiązały się do dwu- i wielostronnych działań w obszarze energii pozyskiwanej z paliw kopalnych i źródeł odnawialnych, zapewnienia bezpieczeństwa popytu i podaży oraz transferu i transportu paliw kopalnych. Chiny mają rozważyć też inwestycje i finansowanie projektów górnego i dolnego biegu przemysłu energii w Iranie. W kolejnym punkcie obie strony zgodziły się co do potrzeby zwiększenia inwestycji, wymiany towarowej i promowania realnego współdziałania w obszarze gospodarki, bankowości, wzajemnych inwestycji, finansowania, górnictwa, transportu, komunikacji, przestrzeni kosmicznej, przemysłów wytwórczych, rozwoju portów, usprawniania i rozwoju sieci kolejowej, systemów szybkiej kolei, rolnictwa, zasobów wody, bezpieczeństwa żywnościowego, zwalczania pustynnienia, odsalania wody, użytkowania energii jądrowej do celów pokojowych, wymiany wiedzy praktycznej, technologii i współudziału w szkoleniu zasobów ludzkich11. W większości wymienionych obszarów Iran nie posiada wystarczającego kapitału wiedzy i technologii, nie wspominając o braku realnych możliwości samodzielnego finansowania tak kapitałochłonnych przedsięwzięć.

Pomimo zacofania technologicznego, Iran jest w stanie pozyskać nowe lub usprawnić posiadane możliwości techniczne, żeby zaoferować Chinom wymierne korzyści z inwestycji i finansowania, czego dowodem jest zawarte w styczniu 2016 r. porozumienie o wzmocnieniu współpracy przemysłowej, wydobywczej i inwestycyjnej12. Przewiduje ono 20 projektów, składających się z m.in. wspólnych inwestycji w produkcję pociągów osobowych, samochodów ciężarowych, traktorów oraz transfer technologii konstrukcji platform wiertniczych, a także inwestycje w obszarach związanych z przemysłem miedzi, nawozami mineralnymi, włókien szklanych i ołowiu.

Istotne są także porozumienia w obszarze bezpieczeństwa negocjowane od marca 2014 r., a zawierane od stycznia 2016 r. Obejmują one następujące obszary współpracy: sądownictwo13; zwalczanie przestępczości, terroryzmu i ekstremizmu; zwalczanie nielegalnego przekraczania granic; zwalczanie przemytu; walkę z cyberprzestępczością oraz zorganizowaną i ponadnarodową przestępczością zorganizowaną. W ramach tych porozumień przewiduje się współdziałanie odpowiednich instytucji i szkolenie kadr. W sferze wojskowej Iran i Chiny kontynuują zawarte w styczniu 2016 r. porozumienie o wzmocnieniu komunikacji i wymiany, które przewidywało rozwój mechanizmów współdziałania w postaci wspólnego szkolenia kadr i zwalczania terroryzmu oraz wymiany informacji, sprzętu i technologii między resortami obrony. Efektem tego jest zawarte w listopadzie 2016 r. porozumienie o współpracy w przedmiotowych obszarach. Umowę tę sformułowano na podstawie wypracowanych mechanizmów kooperacji i komunikacji14. Najprawdopodobniej Iran i Chiny zdążyły je utworzyć w przeciągu

216 |

jedynie sześciu miesięcy na podstawie podobnych istniejących między nimi mechanizmów.

5. Projekty w sferze negocjacji

Głównym przedmiotem negocjacji irańsko-chińskich w odniesieniu do inicjatywy NJS są niedokończone lub nierozpoczęte projekty budowlane i przemysłowe. W większości wchodzą one w skład poprzednich Pięcioletnich Planów Rozwoju, o których sfinansowanie przez Chiny ubiega się Iran. Do wciąż negocjowanych projektów można zaliczyć zdecydowaną większość z 43 projektów infrastrukturalnych związanych z NJS15. Są to:  połączenia drogowe w północno-zachodniej (Tabriz–Marand–Bazargan; Maraghe–- Hasztrud; Hamadan–Kermanszah–Chosrawi; Arak-Borudżerd–Chorramabad), centralno-północnej (Ghom-Garmsar), centralnej (Esfahan–Sziraz), centralno- południowej (Sziraz–Buszehr), południowej (Sirdżan–Bandar–e Abbas) części Iranu;  budowa (B) lub elektryfikacja (E) połączeń kolejowych w północno-zachodniej (E - Tabriz–Azarszahr, B - Mianeh–Tabriz, Ghazwin–Raszt–Astara, Ghazwin–Zandżan, Kermanszahr-Chosrawi, Malajer-Kermanszahr, dwutorowe Samangan-Dorud), południowo-zachodniej (Esfahan–Ahwaz, Dorud–Khoram Abad–Andimeszk, Chorramszahr–Basra), centralno-północnej (E - Garmsar–Incze Burun), centralnej (dwutorowe Badrod–Mohammadija, Meibod–Badrod, dwutorowe Czadormalu– Ardekan, Jazd–Eghlid), centralno-południowej (Sziraz–Buszehr–Assaluje, E - Sirdżan–Bafgh–Bandar-e Abbas; północno-wschodniej (Maszhad–Chaf, Chaf–Herat), południowo-wschodniej (Kerman–Zahedan, Czabahar–Zahedan) części Iranu;  suche porty (SP) określane często jako część specjalnej strefy ekonomicznej (SSE), stacji kolejowej (SK) lub międzynarodowego portu lotniczego (MPL) w północno- zachodniej (SSE Sahlan), południowo-zachodniej (SSE Arwand), centralno-północnej (SP Arpin, MPL Imama Chomeiniego, SSE Salafczegan), centralno-południowej (MPL Szahid Dastghejb, SSE Sirdżan), północno-wschodniej (SK Motahari) i południowo- wschodniej (Zahedan Logistics Centre) części Iranu16.

Do innych, również negocjowanych projektów należy połączenie kolejowe z Armenią, Turcją i spornym terenem Nachiweczanu, które ma być zrealizowane przy wsparciu chińskiej firmy CCCC Intl. oraz sfinansowane w 60 proc. przez chińskie banki17. Otwartym tematem pozostają inwestycje chińskich firm w specjalnych strefach ekonomicznych Iranu18.

6. Projekty zrealizowane lub w trakcie realizacji

Do głównych projektów związanych z inicjatywą NJS, które zostały rozpoczęte, ale nie są jeszcze ukończone, należą połączenia kolejowe i drogowe w północnej części Iranu. Realizowanych projektów jest jednak więcej. Są to:

Iran | 217 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

 elektryfikacja połączenia kolejowego Teheran-Maszhad. Połączenie to jest istotne ze względu na rolę Maszhadu jako miejsca pielgrzymek oraz największej aglomeracji w północno-wschodniej części Iranu. Jest to również najkrótsza trasa wiodąca z północno-wschodniej do północno-zachodniej części Iranu. Inwestycja odbędzie się przy udziale Siemens Mobility jako głównego wykonawcy projektu i przy udziale wykonawczym irańskiej Mapna Group i Chinese National Machinery Corp., znanej też pod akronimem CMC (2 mld dolarów, Engineering-Procurement-Construction- Financing; kontrakt obejmuje również dostawę 70 lokomotyw). Realizacją projektu po stronie chińskiej zajmie się zależna od CMC spółka China National Transportation Equipment & Engineering Co Ltd. (CTC) oraz firma przedstawiana jako SU Power (najprawdopodobniej chodzi o Beijing Supower Technology Co., Ltd.). China Exim Bank wesprze projekt finansowo w 85 proc., a strona irańska w 15 proc. Chiny zapewnią również usługi inżynieryjne, dostawcze i budowlane. Budowa ma potrwać 42 miesiące i po tym czasie przez 5 lat ma być utrzymywana przez stronę niemiecką (okres napraw gwarantowanych). Ostateczna wersja umowy została podpisana w styczniu 2016 r.;  budowa drogi ekspresowej Teheran-Północ (przecinająca góry Alborz i dochodząca do terenów nadkaspijskich). Ukończenie projektu jest już opóźnione o 10 lat. Połączenia przechodzące przez pasmo gór Alborz nie są liczne i w znaczący sposób wpływają na rozwój gospodarczy rejonów nadkaspijskich;  budowa ekspresowego połączenia kolejowego na odcinku Esfahan-Ghom-Teheran. Miasta te są istotne pod względem polityczno-administracyjnym, turystycznym i religijnym. Dodatkowo wyznaczają najbardziej opłacalną trasę kolejową biegnącą na Bliski Wschód. Inwestycja odbędzie się przy wsparciu China Railway Engineering Corp. na podstawie umowy z lutego 2015 r. na kwotę 2,4 mld euro (współwykonawcą jest irańska firma Chatam Al-Anbia, a 85 proc. finansowania zapewnia Bank of Industry and Mine oraz China Export and Credit Insurance Corp, znany też jako SINOSURE);  budowa ekspresowego połączenia kolejowego na odcinku Teheran-Maszhad. Połączenie to będzie stanowić przedłużenie linii ekspresowej biegnącej z Esfahanu do Teheranu. Scalenie obu połączeń pozwoli na podniesienie jakości komunikacji między najważniejszymi aglomeracjami Iranu;  budowa irańsko-chińskiego parku przemysłowego o powierzchni 2 tys. hektarów w miejscowości Dżask w prowincji Hormozegan. Według doniesień w Dżask ma powstać terminal naftowy19. Jeśli projekt faktycznie zostanie przeznaczony na potrzeby przemysłu petrochemicznego, to na tle podobnych projektów w regionie będzie (ze względu na powierzchnię) przedsięwzięciem średniej wielkości, wbrew entuzjastycznym określeniom inwestycji jako „drugiego terminala Iranu” i „centrum energetycznego Iranu”20;  budowa połączenia kolejowego Maszhad-Zahedan-Czabahar na podstawie „Umowy Czabaharskiej” zawartej w pierwszej połowie 2016 r. między Iranem, Indiami i Afganistanem. Choć Chiny nie są stroną umowy, to projekt ten ma bezpośrednie przełożenie na zwiększenie zdolności transportowo-zaopatrzeniowych Iranu dla

218 |

realizacji inicjatywy NJS 21 . Dodatkowo Chiny rozwijają czabaharskie parki przemysłowe wspólnie z wyżej wymienionymi państwami22. Na uwagę zasługują doniesienia o udziale zespołu technicznego CMI, czyli Cockerill Maintenance and Ingénierie Chine, czyli chińskiej filii belgijskiej firmy23 (przy okazji konsultacji dotyczących projektu rozwoju portu w Czabahar oraz wiadomości o rozpoczęciu z inicjatywy chińskiej budowy stoczni24).

Jednym z istotnych przedsięwzięć z perspektywy NJS, które można uznać za rozpoczęte, jest inwestycja rozwojowa w istniejącej już Specjalnej Strefie Ekonomicznej w Sarakhs (strefa ta znajduje się w irańsko-turkmeńskim rejonie przygranicznym). W jej rozwój chińska spółka państwowa ma zainwestować 2 mld dolarów25.

7. Ocena dotychczasowych rezultatów współpracy Iranu i Chin w ramach NJS

7.1. Ocena faktycznej realizacji podpisanych porozumień i umów

Dotychczasowe rezultaty współpracy z Chinami są dla Iranu niezadowalające – wiele projektów z Pięcioletnich Planów Rozwoju było utrzymywanych w stagnacji przez inwestorów chińskich. Faktyczna realizacja projektów związanych z NJS jest uruchamiana od stycznia 2016 r. Mimo to, Iranowi zależy na zachowaniu udziału Chin w najbardziej prestiżowych i kluczowych projektach. Jednocześnie władze w Teheranie uzupełniają chińskie zaangażowanie pobocznymi przedsięwzięciami prowadzonymi przez firmy europejskie (włoskie, niemieckie, francuskie). Podejmując takie działania, Iran stara się przede wszystkim zapewnić wykonanie najważniejszych dla siebie założeń rozwoju infrastrukturalnego kraju. Jednocześnie chce przy tym minimalizować straty w wypadku zmiany sytuacji politycznej, która mogłaby oznaczać opuszczenie Iranu przez inwestorów europejskich. Obecna forma wspierania irańskich projektów przez Chiny i państwa Europy jest szczególnie korzystna dla Iranu, gdyż umożliwiła otwarcie chińskich i europejskich linii kredytowych. Pozwoliła także na stworzenie zróżnicowanego zaangażowania stron w różnych rolach wykonawczych. Taka forma współpracy daje Iranowi większe szanse na ukończenie kluczowych projektów w taki sposób, aby uwzględniały nie tylko interesy chińskie, ale i irańskie.

7.2. Prognoza perspektyw dalszej współpracy

Analiza projektów infrastrukturalnych i inwestycji chińskich w Iranie wskazuje na szybkie działanie Teheranu i Pekinu i nadanie priorytetu projektom, które przyczynią się do jak najszybszego ustanowienia połączenia kolejowego z Bliskim Wschodem. W związku z tym, że transport kolejowy będzie nieodzowny dla realizacji inicjatywy NJS, prognozuje się dynamiczny rozwój w związanym z nim budownictwie oraz powiązanym przemyśle. Według doniesień w Iranie budowanych jest łącznie 2 tys. km torów. Oprócz tego zakończono istotne dla realizacji inicjatywy NJS rozmowy między Iranem, Tadżykistanem i Kirgistanem w sprawie budowy połączenia kolejowego

Iran | 219 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

Iran–Afganistan–Tadżykistan–Kirgistan–Chiny i według mediów irańskich obecnie ustala się sposób finansowania tego projektu26. Sytuacja projektu kształtuje się jednak teraz inaczej z perspektywy Rosji i Chin (patrz teksty „Rosja” i „Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan” w niniejszym zbiorze).

Na inwestycje chińskie mogą liczyć branże przemysłu petrochemicznego, metalurgicznego i wydobywczego, w które Chiny już inwestowały w Iranie. Aktualnie ChRL wstępnie deklaruje chęć przeznaczenia na ten cel 10 mld dolarów. Choć Iran stawiał dotychczas opór chińskim producentom z tych branż, obecnie jest zmuszony przyjmować kapitał na rozwój niezależnie od jego pochodzenia27. W tym kontekście interesująca jest rozbudowa infrastruktury do produkcji stali na wyspie Gheszm, w porcie Czabahar i porcie Bandar-e Abbas28. Inwestorzy chińscy będą prawdopodobnie zainteresowani udziałem w tych projektach.

Nadmierna bezpośrednia ekspansja gospodarcza w regionie Bliskiego Wschodu stanowi wyzwanie i ryzyko dla chińskich przedsiębiorstw, które ChRL pragnie zmniejszyć m.in. dzięki współudziałowi spółek irańskich. Posiadając odpowiednie wsparcie finansowe, irańskie firmy będą w stanie dzielić się zyskiem wypracowanym z udziału i pośrednictwu na rynkach w tym regionie z partnerskimi spółkami chińskimi. Wówczas w wypadku destabilizacji w regionie Bliskiego Wschodu, kapitał chiński byłby ochroniony przez minimalizujący straty „bufor” złożony z lokalnych spółek. Choć Iran preferuje zakończenie przechodzącego przez jego terytorium szlaku lądowego w Libanie i Syrii, to Chiny mogą nie mieć interesu w realizacji tego projektu. Nadto niestabilność Bliskiego Wschodu stanowi znaczące utrudnienie dla poprowadzenia szlaku lądowego przez ten obszar. Dlatego przedsięwzięcie to może wymagać wsparcia państw Unii Europejskiej, Turcji oraz Rosji. Z tego powodu w najbliższym terminie bardziej prawdopodobne wydaje się zrównoważenie geopolitycznej pozycji Iranu przez skierowanie wychodzącego z IRI szlaku ku Turcji. Biorąc pod uwagę wsparcie Chin udzielone Iranowi w trakcie sankcji i konfliktu w Syrii, należy się też spodziewać utrzymania porozumienia chińsko-irańskiego w kwestii poprowadzenia w przyszłości lądowej odnogi NJS nad Morze Śródziemne również przez terytorium syryjskie.

Eksperci irańscy podkreślają, że w Iranie brakuje wizji międzynarodowej w realizacji inicjatywy NJS. Irański rząd dostrzega jednak w nim szansę na zwiększenie wpływów w Iraku, Libanie i Syrii. Tym niemniej istnieje ryzyko, że ta ekspansja w połączeniu z realizacją NJS może zepchnąć Iran do roli pośrednika w nowych połączeniach chińskiego globalnego łańcucha wartości. Mimo to „moment NJS” jest dla Iranu jedną z niewielu okoliczności dziejowych, które mogą wzmocnić dotychczasowe wpływy IRI w sąsiedztwie oraz uniemożliwić jej ponowną izolację. Chiny są w stanie forsować inicjatywę NJS na Bliskim Wschodzie poprzez Iran niemal wyłącznie przy pomocy instrumentów finansowych oraz potencjału płynącego z wymiany handlowej. Dlatego z perspektywy bezpieczeństwa połączenia NJS jawią się nie tylko jako rozbudowa istniejących chińskich globalnych łańcuchów wartości, ale też jako instrument ekspansji

220 |

polityczno-gospodarczej Chin29. Wraz ze wzrostem chińskich wpływów na terenach potencjalnie niestabilnych i zagrożonych terroryzmem (Azja Centralna, Bliski Wschód) możliwa jest również militaryzacja części szlaków NJS 30 . Iran nie będzie najprawdopodobniej częścią chińskiej architektury bezpieczeństwa w takiej formie. Jednak przekaz medialny wskazuje jednoznacznie na to, że Iran jest świadom chińskich ambicji ekspansji wpływów na Bliskim Wschodzie i chce w tym procesie partycypować.

Analityk ds. Iranu w Ośrodku Badań Azji Data złożenia tekstu: 8.02.2017

1 Sebastian Hornschild, China in the Middle East: not just about oil, European Union Institute for Security Studies, lipiec 2016, s. 2, http://www.iss.europa.eu/uploads/media/Alert_31_China_MENA.pdf [dostęp: 8.02.2017]. 2 Reza Ghasimi, The Iranian Economy under Its 4th and 5th Five Year Development Plans, „Muftah” z 22.10.2012, http://muftah.org/the-iranian-economy-under-the-countrys-4th-and-5th-five-year- development-plans/ [dostęp: 8.02.2017]; Bijan Khajehpour, Will new 5-year plan solve Iran's economic problems?, „Al-Monitor” z 10.06.2016, http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/06/iran-sixth- five-year-development-plan-rouhani-parliament.html [dostęp: 8.02.2017]; Alireza Ramezani, Does Rouhani want to scrap Iran’s 5-year development plans?, „Al-Monitor” z 21.10.2016, http://www.al- monitor.com/pulse/originals/2016/10/iran-five-year-development-plans-rouhani-scrap.html [dostęp: 8.02.2017]. 3 Bruno Maçães, China’s Belt and Road: Destination Europe, Carnegie Europe, 9.11.2016, s. 3 http://carnegieendowment.org/files/Maes_Chinas_Belt_and_Road.pdf [dostęp: 8.02.2017]. Przemysł petrochemiczny Iranu) دارد ن ياز گ ذاری سرمای ه دال ر م ي ل يارد ٥٥ ب ه ای ران پ ترو ش يمی ص ن عت 4 potrzebuje 55 mld dolarów inwestycji), „Shana Petrol Energy Information Network” z 13.01.2017, http://www.shana.ir/fa/newsagency/275245/ [dostęp: 8.02.2017]. Konieczność wyjaśnienia roli Iranu w projekcie Jedna) ک مرب ند ی ک جاده ی ک طرح در ای ران ن قش ت عری ف ل زوم 5 Droga Jeden Pas), IRAS The Institute for Iran-Eurasia Studies, 26.06.2016, :dostęp] ک مرب ند-جاده-ی ک-طرح-ای ران-ن قش-ت عری ف-ل زوم/http://www.iras.ir/fa/doc/interview/1515 8.02.2017]. 6 Iran plans massive railway expansion, „PressTV” z 18.05.2015, http://www.presstv.com/Detail/2015/05/18/411638/Iran-transport-rail-metro [dostęp: 23.01.2016]. 7 Iran, China sign maritime industries development agreement, „PressTV” z 22.09.2015, http://217.218.67.231/Detail/2015/09/22/430281/iran-china-maritime-industries-Minister-of-Industry- Mine-and-Trade-Mohammad-Reza-Nematzadeh-China-Communications-Construction-Company-Liu-Qitao [dostęp: 8.02.2017]. 8 Iran, China Issue Joint Statement on Comprehensive Strategic Partnership, „Tasnim News Agency” z 23.01.2016, http://tn.ai/978961 [dostęp: 8.02.2017]. 9 Iran, China sign 17 documents, MoUs, Centrum Informacyjne Prezydenta IRI, 23.01.2016, http://www.president.ir/fa/91427/printable [dostęp: 8.02.2017]. Raport informacyjny IRIB) ن ف تی رم ي نالت ت ا س يس ب رای چ ين و ای ران هم کاری از س يما و صدا خ برگ زاری گ زارش 10 o współpracy Iranu i Chin w stworzeniu terminala naftowego), „IRIB News Agency” z 12.06.2016, http://www.ghatreh.com/news/nn32171404 [dostęp: 8.02.2017]. 11 Iran, China sign JSCSP, „Mehr News Agency” z 23.01.2016, http://en.mehrnews.com/print/113805/IranChinasignJSCSP [dostęp: 08.02.2017]; Full text of Joint Statement on Comprehensive Strategic Partnership between I.R. Iran, P.R. China, Centrum Informacyjne Prezydenta IRI, 23.01.2016, http://president.ir/en/91435 [dostęp: 8.02.2017]. Podpisanie) وچ ين ای ران ب ين گ ذاری سرمای ه و معدن ی ص ن ع تی، هایهم کاری ت قوی ت ت فاهم ی اددا شت ام ضا 12 memorandum porozumienia o wzmocnieniu współpracy przemysłowej, górniczej i inwestycyjnej między -ت فاهم-ی اددا شت-ام ضاIranem i Chinami), „Shata News” z 19.02.2016, http://shatanews.ir/news/301657- .[html [dostęp: 8.02.2017.وچ ين-ای ران-ب ين-گ ذاری سرمای ه-معدن ی- ص ن ع تی-هایهم کاری-ت قوی ت 13 Iran, China Sign Agreements on Judicial Cooperation, „Fars News Agency” z 24.01.2016, http://fna.ir/9S60M [dostęp: 8.02.2017]. 14 Iran, China to Form Joint Commission for Military Cooperation, „Tasnim News Agency” z 14.11.2016, http://tn.ai/1240601 [dostęp: 8.02.2017].

Iran | 221 Raport Ośrodka Badań Azji | sierpień 2017

15 Reconnecting Asia: Mapping continental ambitions, Center for Strategic and International Studies; https://reconnectingasia.csis.org/map/ [dostęp: 8.02.2017]. Rola Iranu) ا ست ای ران از ع بور ب ه ن اچار جدی د اب ری شم جاده /«جاده ی ک ک مرب ند، ی ک» ابورپروبه در ای ران ن قش 16 w megaprojekcie "Jeden pas, jedna droga": Nowy Jedwabny Szlak musi przebiegać przez Iran), „Tasnim News Agency” z 4.02.2017, http://tn.ai/1317249 [dostęp: 8.02.2017]. 17 Iran wants rail communication with Turkey, Armenia, Nakhichevan, „PanARMENIAN Network” z 9.09.2016, http://www.panarmenian.net/eng/news/220474/ [dostęp: 8.02.2017]. 18 Iran Licenses Chinese Investors in Arvand Free Zone, „Fars News Agency” z 29.04.2014, http://en.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930209000575 [dostęp: 8.02.2017]. Dżask staje się centrum energetycznym kraju), „Iranian Labour News) شود ک شورمی ان ربی مرک ز جا سک، 19 صادرات دوم پ ای ان ه;[Agency” [10.03.2015], http://www.ilna.ir/fa/tiny/news-259428 [dostęp: 8.02.2017 Utworzenie drugiego terminala naftowo-gazowego w porcie w) شودمی احداث جا سک ب ندر در ک شور گ از و ن فت Dżask), „Iranian Oil Terminals Company” z3.10.2015, http://www.iotco.ir/fa/newsagency/1099/ [dostęp: 8.02.2017]. Budowa irańsko-chińskiego parku) شودمی احداث جا سک در ه ک تار هزار ۲ م ساحت ب ا چ ين و ای ران ص ن ع تی شهرک 20 przemysłowego o powierzchni 2 tys. hektarów w Dżask), „Tasnim News Agency” z 8.01.2017, http://tn.ai/1291291 [dostęp: 8.02.2017]. 21 Ankit Panda, India, Iran, Afghanistan Finalize Chabahar Port Agreement, „The Diplomat“ z 18.04.2016, http://thediplomat.com/2016/04/india-iran-afghanistan-finalize-chabahar-port-agreement/ [dostęp: 8.02.2017]; Investment Opportunities in Transportation & Urban Development, Iran's Ministry Of Roads & Urban Development, 2015, http://investment.mrud.ir/en/area/railways-under-construction [dostęp: 8.02.2017]. طرح در ح ضور ب رای مذاک ره حال در ف ران سه ت وت ال / شودمی احداث جا سک در ک شور ص ن ع تى شهر ب زرگ تری ن 22 Największy park przemysłowy kraju powstaje w Dżask; Francja prowadzi rozmowy w sprawie) م کران ت و س عه partycypacji w rozwoju rozwoju Makran), „Fars News Agency” z 26.01.2017, http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13951107000160 [dostęp: 8.02.2017]; Czabahar na prowadzeniu w przyciąganiu zagranicznego kapitału od osiągnięcia porozumienia, „Mehr News Agency“ z 25.01.2017, http://www.mehrnews.com/news/3887844/ [dostęp: 8.02.2017]. 23 Cockerill Maintenance & Ingénierie to grupa spółek z siedzibą w Belgii specjalizujących się w inżynierii mechanicznej. Firma ta jest aktywna również w branży zbrojeniowej. 24 CMI technical team visits Chabahar port infrastructures, „IRNA“ z 26.04.2016, http://www7.irna.com/en/News/82050389/ [dostęp: 8.02.2017]; Chińczycy budują park przemysłowy w wolnej strefie) ب رجام از پ س خارجی سرمای ه جذب در چاب هار گ امی پ يش Czabahar), „IRIB News Agency“ z 27.04.2016, http://www.iribnews.ir/fa/news/1113137 [dostęp: 8.02.2017]; Budowa stoczni i chińskiego parku) شود می احداث چاب هار در ها چ ي نی ص ن ع تی شهرک و سازی ک ش تی ک ارخان ه przemysłowego w Czabahar), „IRNA“ z 10.04.2016, http://www.irna.ir/fa/News/82028302/ [dostęp: 8.02.2017]. 25 China to Invest $2bln in Sarakhs Special Economic Zone, „Fars News Agency“ z 25.12.2016, در ها چ ي نی گ ذاری سرمای ه;[http://en.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13951005001368 [dostęp: 8.02.2017 ,Inwestycja Chińczyków w Sarachs), „Eghteasad News“ z 25.12.2016) سرخس http://www.eghtesadnews.com/fa/tiny/news-156586 [dostęp: 8.02.2017]. ک شور آهنخط دو ب رای چ ين ف ای نان س جذب/ای ران ری لی ت و س عه در هاای تال يای ی ی وروی ی م ي ل يارد ۴ گ ذاری سرمای ه 26 (Inwestycja 4 mld euro Włochów w rozwój irańskiej kolei; uzyskanie finansowania Chin dla dwóch linii kolejowych), Centrum Informacyjne Parlamentu Mazanderanu, 2.01.2017, http://mazandmajles.ir/post/read/141254 [dostęp: 8.02.2017]. Zagraniczni inwestorzy) ک ن ند ا س ت فاده ف وال د ص ن عت ت و س عه ب رای ای ران های مزی ت از خارجی گ ذاران سرمای ه 27 korzystają z atutów rozwojowych przemysłu hutniczego Iranu), Iranian Mines and Mining Industries - سرمای هDevelopment and Renovation Organization, 27.09.2016, http://www.imidro.gov.ir/news/12502 ;[html [dostęp: 8.02.2017.ک ن ند-ا س ت فاده-ف وال د- ص ن عت-ت و س عه-ب رای-ای ران-های-مزی ت-خارجی-گ ذاران Chiny oferują inwestycję 40 mld dolarów) ای ران معادن در دالر ی م ي ل يارد ۴۰ گ ذاری سرمای ه ب رای چ ين خوا ست در w irańskie górnictwo), „Khabarpardaz” z 28.09.2016, http://www.ghatreh.com/news/nn33879677 [dostęp: 8.02.2017]. 28 Longest Iran bridge to reach Qeshm Island, „PressTV” z 9.07.2015, http://www.presstv.com/Detail/2015/07/09/419532/iran-persian-gulf-bridge-qeshm-transport- [dostęp: 8.02.2017]; Iran invests USD2.2bn in steel industry, „PressTV” z 8.02.2015, http://www.presstv.ir/Detail/2015/02/08/396736/Iran-set-to-boost-steel-production [dostęp: 8.02.2017]; David Rogers, Iran mulls building a ‘bank island’ to encourage global investors, „Global Construction

222 |

Review“ z 20.06.2016, http://www.globalconstructionreview.com/markets/iran-mulls-building-ba7nk- isl7and-encour7age/ [dostęp: 8.02.2017]. 29 Sheo Nandan Pandey, Hem Kusum, China's Grand Periphery Military Strategy And The Survival Fits Analysis, „Eurasia Review“ z 6.08.2011, http://www.eurasiareview.com/08062011-china%E2%80%99s- grand-periphery-military-strategy-and-the-survival-fits-analysis/ [dostęp: 8.02.2017]. 30 Christina Lin, The PLA’s “Orient Express”: Militarization of the Iron Silk Road, The Jamestown Foundation, 25.03.2011, https://jamestown.org/program/the-plas-orient-express-militarization-of-the-iron-silk-road/ [dostęp: 8.02.2017].

Iran | 223