PRACE KOMISJI KRAJOBRAZU KULTUROWEGO ISSN 1896-1460 e-ISSN 2391-5293 DISSERTATIONS OF CULTURAL LANDSCAPE COMMISSION www.cultural-landscape.us.edu.pl No. 40 (2) 2018, 5–23 DOI 10.30450/201813

Michał Sobala University of Silesia, Faculty of Earth Sciences Sosnowiec, e-mail: [email protected]

OCENA GOTOWOŚCI MIESZKAŃCÓW DO PARTYCYPACJI W DZIAŁANIACH NA RZECZ OCHRONY KRAJOBRAZU BESKIDU ŚLĄSKIEGO I ŻYWIECKIEGO

ASSESSMENT OF RESIDENTS’ READINESS TO PARTICIPATE IN ACTIVITIES TO PROTECT THE LANDSCAPE IN THE SILESIAN AND ŻYWIEC BESKIDS

Streszczenie Zarządzanie krajobrazem wymaga uwzględnienia potrzeb i aspiracji lokalnych społeczności, stąd istotnego znaczenia nabiera partycypacja społeczna. Percepcja oraz cenione przez mieszkańców wartości warunkują ich opinie, postawy i zachowania, które mogą mieć kluczowe znaczenie dla skuteczności ochrony krajobrazu. Celem artykułu jest próba określenia gotowości mieszkańców wybranych miejscowości powiatu żywieckiego do partycypowania w działaniach na rzecz krajobrazu. Na badanym obszarze obserwuje się wzrost udziału mieszkańców w działaniach lokalnych, w tym prokrajobrazowych, co w dużej mierze można wiązań z silnym związkiem przynależności i przywiązania. Dalsze zwiększenie poziomu partycypacji społecznej może przynieść edukacja połączona z działaniami na rzecz wzmacniania postaw i ich przekładania na aktywny udział w życiu publicznym.

Abstract Landscape management requires taking the needs and aspirations of local communities into account. Hence, social participa- tion is of great importance. Perception and appreciated values ​​determine the opinions and attitudes of residents. This may be crucial for the effectiveness of the implementation of landscape protection tasks. The research goal an attempt to determine the readiness of residents of selected villages of the Żywiecki poviat to participate in landscape activities. In the study area, there is an increase in the share of residents in local activities, including pro-landscape ones. This can be associated with a strong relationship of belonging and attachment. The challenge is to educate people in order to shape the cognitive component and strengthen attitudes and translate them into active participation in public life.

Słowa kluczowe: partycypacja społeczna, edukacja krajobrazowa, zarządzania krajobrazem, badania sondażowe, Karpaty, powiat żywiecki Key words: social participation, landscape education, landscape management, survey research, the Carpathains, Żywiec poviat

5 Michał Sobala

WPROWADZENIE INTRODUCTION

Kształtowanie krajobrazu ściśle wiąże się z plano- Landscaping is directly connected with spatial man- waniem przestrzennym, w którym partycypacja agement, in which social participation is of great społeczna ma szczególne znaczenie, gdyż ustale- importance. It is because of this that arrangements nia dokumentów planistycznych dotyczą interesów of planning documents concern the interests of both zarówno całej społeczności, jak i jej poszczególnych the whole community and its individual members członków (Siemiński, 2007). O możliwościach reali- (Siemiński, 2007). The possibilities of achieving zacji celów ochrony krajobrazu i planowania prze- the objectives of landscape protection and spatial strzennego w państwie demokratycznym decydują planning in a democratic state are determined by codzienni użytkownicy krajobrazu, tworzący zróż- everyday landscape users. These users comprise nicowane pod względem liczebności i charakteru diverse groups in terms of both size and character: grupy: projektanci, inwestorzy, władze publiczne, designers, investors, public authorities, landowners, właściciele terenu, mieszkańcy czy turyści (Paw- residents or tourists (Pawłowska, 2010). The largest łowska, 2010). Najbardziej liczną grupę, charakte- group, characterized by considerable diversity with ryzującą się znacznym zróżnicowaniem, posiada- different expectations and visions regarding the use jącą różne oczekiwania i wizje co do użytkowania of space, are residents. They are creators and users przestrzeni, stanowią mieszkańcy. Są oni kreatora- of space and the ultimate recipients of spatial proj- mi i użytkownikami przestrzeni oraz ostatecznym ects. As A. Böhm emphasizes (2008), the landscape adresatem przedsięwzięć przestrzennych. Jak pod- is a public good and cannot be effectively protected kreśla A. Böhm (2008), walory środowiska, a w tym without public consent. Therefore, social participa- wartości krajobrazowe są dobrem publicznym i nie tion is of great importance. mogą być skutecznie chronione bez przyzwolenia The idea of ​​social participation is reflected in the ze strony społeczeństwa, stąd istotnego znaczenia law. The obligation to provide the concerned public nabiera partycypacja społeczna. with the opportunity to participate in decision-mak- Idea partycypacji społecznej znajduje odzwiercie- ing is imposed by the UNECE Convention on Ac- dlenie w przepisach prawach. Obowiązek zapew- cess to Information, Public Participation in Deci- nienia zainteresowanej społeczności możliwości sion-making and Access to Justice in Environmental udziału w podejmowaniu decyzji nakłada Konwen- Matters, usually known as the Aarhus Convention, cja z 25 czerwca 1998 r. o Dostępie do Informacji, signed on 25 June 1998. This Convention was rati- Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji fied by Poland on 21 December 2001 (2003, Journal oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Do- of Law, no. 78 item 706). The implementation of tyczących Środowiska, zwana Konwencją z Aarhus, the idea of social​​ participation is synonymous with którą Polska ratyfikowała 21 grudnia 2001 r. (Dz. U. the assumption that the needs of residents are tak- 2003 nr 78 poz. 706). Realizacja idei partycypacji spo- en into account in the implementation of specific łecznej jest jednoznaczna z założeniem, że potrzeby projects concerning their place of residence. Due mieszkańców są brane pod uwagę przy realizacji to the additional rights guaranteed in international określonych przedsięwzięć dotyczących miejsca ich and national law, the benefits of social participa- zamieszkania. Wskutek dodatkowych uprawnień- tion are gradually recognized. The consequence of zagwarantowanych w prawie międzynarodowym these legal provisions is the introduction to public i krajowym, stopniowo dostrzegane są korzyści wy- administration of tools for the greater involvement nikające z partycypacji społecznej. Konsekwencją of residents in matters related to the spatial devel- tych zapisów prawnych jest wprowadzanie w dzia- opment of their place of residence. łaniach administracji publicznej narzędzi służących Stimulating the interest of the local community większemu angażowaniu mieszkańców w sprawy in their place of residence requires, among other związane z zagospodarowaniem przestrzennym things, getting to know the residents’ preferenc- miejsca swojego zamieszkania. es, being ready to engage in various activities and Wzbudzenie zainteresowania lokalnej społeczno- showing favourability towards these activities, or ści miejscem swojego zamieszkania wymaga m.in. involving residents in solving particular problems. poznania preferencji mieszkańców, gotowości ich That is why it is important for the proper shaping osobistego zaangażowania się w różne działania and protection of the landscape to determine the

6 Assessment of residents’ readiness to participate… i przychylności dla tych działań, czy też włączenia social perception of the landscape and the aware- się mieszkańców w rozwiązywanie konkretnych ness of the value it presents to residents. Perception problemów. Dlatego też dla właściwego kształto- and appreciated values determine​​ the opinions and wania i ochrony krajobrazu istotne jest określenie attitudes of residents. This may be crucial for the jego percepcji przez mieszkańców oraz świadomo- effectiveness of the implementation of landscape ści wartości, jaką on dla nich przedstawia. Percepcja protection tasks and may determine the possibility oraz cenione wartości warunkują opinie i postawy of the active participation of residents in shaping the mieszkańców, które mogą mieć kluczowe znaczenie landscape sustainably (Pawłowska, 2010). dla skuteczności realizacji zadań z zakresu ochro- Social attitudes towards landscape include cogni- ny krajobrazu. Decydują o możliwości aktywnego tive, behavioural and emotional components (Bell udziału mieszkańców w jego zrównoważonym i in., 2004). In relation to these components, percep- kształtowaniu (Pawłowska, 2010). tion studies were conducted among the inhabitants Na postawy mieszkańców wobec krajobrazu of selected villages of the Żywiec poviat. The results składają się komponent poznawczy, behawioralny of the research on the assessment of the direction i emocjonalny (Bell i in., 2004). W odniesieniu do of changes in land use by residents (cognitive com- tych komponentów przeprowadzono badania per- ponent) were presented by M. Sobala (2018a) in the cepcji wśród mieszkańców wybranych miejscowo- previous issue of the journal. The research goal is ści powiatu żywieckiego. Wyniki badań dotyczące to continue this research and present results on the oceny kierunków i charakteru zmian użytkowania behavioural and emotional components. It attempts ziemi przez mieszkańców (komponent poznawczy) to answer questions about the attitude of residents zostały zaprezentowane przez M. Sobalę (2018a) and their activity towards shaping the landscape of w poprzednim numerze czasopisma. Celem tego their surroundings (behavioural component) and artykułu jest kontynuacja podjętej tematyki i pre- what their relationship with their place of residence zentacja wyników badań dotyczących komponentu is (emotional component). Recognition of all three behawioralnego i emocjonalnego. Podjęto w nim elements of attitudes may be the basis for an attempt próbę odpowiedzi na pytania jaka jest postawa to determine the readiness of residents to participate mieszkańców i ich aktywność wobec kształtowa- in landscape activities. nia krajobrazu swojego otoczenia (komponent be- hawioralny) oraz jaki jest ich związek z miejscem zamieszkania (komponent emocjonalny). Rozpo- STUDY AREA, MATERIALS AND znanie wszystkich trzech elementów postaw może METHODS stanowić podstawę próby określenia gotowości mieszkańców do partycypowania w działaniach The research was conducted on adult citizens na rzecz krajobrazu. of selected villages of the Żywiec poviat (Śląskie Voivodship), located within the Lipowa, Radziechowy-Wieprz and Rajcza (fig. OBSZAR BADAŃ, MATERIAŁY, 1, tab. 1). The examined villages in Lipowa METODY and Radziechowy-Wieprz are located on the border of the Żywiec Basin and the Silesian Badaniami objęto pełnoletnich mieszkańców Beskids, while the Rajcza is located in wybranych miejscowości powiatu żywieckiego the Żywiec-Kysuce Beskids (Solon et al., 2018). (województwo śląskie), położonych w obrębie In different parts of the analysed villages, gmin Lipowa, Radziechowy-Wieprz i Rajcza (ryc. landscape changes are progressing in opposite 1, tab. 1). Badane miejscowości gmin Lipowa directions. On one hand, in the high-altitude parts i Radziechowy-Wieprz położone są na pograniczu of the villages (the Beskids), the abandonment Kotliny Żywieckiej i Beskidu Śląskiego, natomiast of agricultural land uses and the consequent gmina Rajcza leży na terenie Beskidu Żywiecko- secondary succession of the forest (landscape Kisuckiego (Solon i in., 2018). Na obszarze tych renaturalization), both spontaneous and deliberate, miejscowości w różnych ich częściach można can be observed. This is connected with the falling zaobserwować procesy zmian krajobrazu employment in agriculture, which in 2017 stood at o zupełnie przeciwnym przebiegu. Z jednej strony 22.3% in the Żywiec poviat. The study conducted

7 Michał Sobala w obrębie wyżej położonych części gmin (pasma by M. Sobala (2018a) has shown that residents Beskidów) obserwuje się proces zarzucania negatively assess the effects of abandoning rolniczego użytkowania ziemi i połączony z tym agricultural activity on the landscape. At the same proces spontanicznej jak i celowej sukcesji wtórnej time, overgrown glades and mountain meadows, lasu (renaturalizacja krajobrazu). Wiąże się to ze which are protected in the form of landscape parks, spadającym zatrudnieniem w rolnictwie, które are not within easy reach of the everyday perception w 2017 r. kształtowało się na poziomie 22,3%. Badania of the inhabitants. In turn, in areas located at lower ankietowe przeprowadzone przez M. Sobalę (2018a) altitudes, there is an increase in the size of built-up wykazały, że mieszkańcy badanych miejscowości areas, especially within the Żywiec Basin, located negatywnie oceniają krajobrazowe skutki in the impact zone of Bielsko-Biała. In general, porzucania działalności rolniczej. Jednocześnie the inhabitants positively assessed the overall obszary zarastających śródleśnych polan i hal, które appearance of the buildings. są elementami krajobrazu objętymi w ostatnich The survey method was used in the research. The latach szczególną ochroną, prowadzoną m.in. size of the research sample was set at 370 people w ramach działalności parków krajobrazowych, with a 95% confidence level and a standard error znajdują się poza zasięgiem codziennej percepcji of 5%. The full surveys, preceded by a pilot study,

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań: a – tereny zabudowane, b – tereny rolnicze, c – lasy, d – zbiorniki wodne, e – lokalizacja badanych miejscowości, f – granice mezoregionów. Numery badanych miejscowości zgodnie z tabelą 1. Źródło: opracowanie własne Fig. 1. Location of the study area: a – built-up areas, b – farmland, c – forests, d – water reservoirs, e – location of studied villages, f – mesoregion borders. Numbers of the studied villages in accordance to table 1. Source: own elaboration

8 Assessment of residents’ readiness to participate…

Tab. 1. Charakterystyka demograficzna badanych miejscowości Tab. 1. Demographic characteristics of the studied villages

Ordinal Village Gmina Population in 2013 number 1. Lipowa 4411 2. Ostre Lipowa 466 3. Twardorzeczka 1280 4. Przybędza 938 Radziechowy-Wieprz 5. Radziechowy 4541 6. Rycerka Górna Rajcza 1578 Źródło: opracowanie własne Source: own compilation mieszkańców. Z kolei na obszarach położonych were carried out in June 2013 (Babbie, 2007; Grz- niżej, obserwuje się wzrost powierzchni terenów eszkiewicz-Radulska, 2012). Questionnaires were zabudowanych kosztem gruntów rolnych. Jest to distributed via school youth groups. The authority szczególnie widoczne w obrębie Kotliny Żywieckiej of the school as an institution contributed to a re- pozostającej w strefie oddziaływania Bielska-Białej. turn rate of the questionnaires of 71% (263 ques- Mieszkańcy na ogół pozytywnie oceniają estetykę tionnaires). The questionnaire consisted mainly obszarów zabudowanych. of closed and multiple-choice questions, while W badaniach zastosowano metodę kwestiona- a few questions were open and semi-open (Krok, riusza ankietowego. Wielkość próby badawczej 2015). The characteristics of the the research sam- ustalono na 370 osób przy poziomie ufności 95% ple and the studied population are shown in fig. 2. i błędzie oszacowania 5%. Właściwe badania an- The assessment of the residents’ attitudes towards kietowe, poprzedzone badaniem pilotażowym, landscaping included a determination of opinions przeprowadzono w czerwcu 2013 r. (Babbie, 2007; of the subjects responding to the aesthetics of the Grzeszkiewicz-Radulska, 2012). Kwestionariusze surroundings and legal solutions regulating the ap- ankietowe zostały rozdysponowane za pośrednic- pearance of the building. In addition, an analysis twem młodzieży szkolnej. Autorytet szkoły jako in- was carried out of the degree of use of assistance stytucji przyczynił się do zwrotu ankiet na poziomie programs for farmers enabling the maintenance of 71% (263 kwestionariusze). Kwestionariusz ankieto- agricultural production and having an impact on wy składał się głównie z pytań zamkniętych jedno- landscaping. Knowledge on this subject can be the i wielokrotnego wyboru; kilka pytań było otwartych basis for determining how well attitudes translate i półotwartych (Krok, 2015). Charakterystykę próby into specific behaviors, especially in the context of badawczej i badanej populacji przedstawia ryc. 2. negatively perceived fallows. Ocena postaw mieszkańców wobec kształtowania To determine the relationship between the sur- krajobrazu obejmowała określenie opinii na temat veyed residents and the place of residence, informa- podmiotów odpowiedzianych za estetykę otoczenia tion about the time of residence and origin of the an- oraz rozwiązań prawnych regulujących wygląd za- cestors was used. Attachment increases along with budowy. Ponadto przeprowadzono analizę stopnia the length of residence in a given territory (Lewicka, korzystania z programów pomocowych dla rolni- 2004; Michalska, 2002). In addition, the assessment ków umożliwiających utrzymanie produkcji rolnej of attachment and relation to a place of residence by i mających wpływ na kształtowanie krajobrazu. the respondents themselves as well as the conviction Wiedza na ten temat może stanowić podstawę do of unique features that distinguish the place of res- określenia na ile postawy przekładają się na kon- idence from other regions were taken into account. kretne zachowania, zwłaszcza w kontekście nega- In addition, qualitative interviews with tywnie postrzeganych odłogów. residents, local social activists, entrepreneurs, and civil servants were conducted. Meetings and consultations with residents were also a valuable source of information on the discussed issues.

9 Michał Sobala

Do określenia związku badanych mieszkańców They were conducted by the author in 2012-2014 z miejscowością zamieszkania posłużono się in- in connection with the performance of official formacjami o czasie zamieszkania i pochodzeniu duties while working at the Office Branch of the przodków. Przywiązanie wzrasta bowiem wraz Landscape Parks in Żywiec. z długością zamieszkiwania na danym terytorium The statistical data on the level of use of assistant (Lewicka, 2004; Michalska, 2002). Ponadto wzięto funds by farmers was obtained from the Agency pod uwagę ocenę przywiązania i stosunku do miej- for Restructuring and Modernization of Agriculture. sca zamieszkania przez samych ankietowanych oraz On the one hand, it allowed a determination of to przeświadczenie o unikatowych cechach, odróżnia- what extent these funds can influence landscape jących miejsce zamieszkania od innych regionów. development while, on the other, it can be the basis Ponadto przeprowadzono wywiady jakościo- for assessing the activity of farmers on which future we z mieszańcami oraz lokalnymi działaczami landscape changes depend. społecznymi i przedsiębiorcami, a także pracow- nikami instytucji publicznych. Cennym źródłem informacji o poruszanej tematyce były także spo- tkania i konsultacje z mieszkańcami, jakie autor miał okazję prowadzić w latach 2012-2014 w związku z realizacją obowiązków służbowych podczas pracy w Oddziale Biura Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w Żywcu. W badaniach za- stosowano także dane statystyczne na temat stopnia wykorzystania środków pomocowych przez rol- ników pozyskane z Agencji Restrukturyzacji i Mo- dernizacji Rolnictwa. Z jednej strony pozwoliło to określić w jakim stopniu programy te mogą wpły- wać na kształtowanie krajobrazu, z drugiej – może stanowić podstawę oceny aktywności rolników, od których zależą przyszłe zmiany krajobrazu.

WYNIKI BADAŃ

Ryc. 2. Charakterystyka próby badawczej: A – struktura płci; Postawa społeczeństwa wobec kształtowania B – struktura wiekowa. Źródło: opracowanie własne krajobrazu Fig. 2. Characteristics of the studied population (A) and the research Zdaniem większości badanych mieszkańców (60%) sample (B). Source: own elaboration podmiotem odpowiedzialnym za estetykę powinny być władze lokalne (ryc. 3). Jako następnych w ko- lejności ankietowani wymieniają każdego mieszkań- RESULTS ca (17%), właścicieli domów (8%) oraz architektów i urbanistów (6%). Kolejne podmioty stanowią nie- wielki odsetek udzielonych odpowiedzi. The social attitude towards landscaping W opinii prawie połowy ankietowanych (46%) According to the majority of surveyed residents (60%), istnieje potrzeba funkcjonowania odpowiednich local authorities should be the entity responsible for przepisów prawa regulujących wygląd zabudowy aesthetics (fig. 3). Next in the list, every resident (ryc. 4a). Ponad połowa spośród tych osób twierdzi, (17%), homeowners (8%) as well as architects and że regulacja ta powinna dotyczyć dostosowania wy- urban planners (6%) were mentioned. Subsequent glądu zabudowy do regionalnego stylu architekto- entities constitute a small percentage of responses. nicznego (ryc. 4b). In the opinion of almost half of the respondents Spośród zaproponowanych rozwiązań prawnych (46%), there is a need for proper legal provisions dotyczących regulacji wyglądu zabudowy regulating the appearance of buildings (fig. 4a). ankietowani w największym stopniu (55%) Over half of these people claim that this regulation

10 Assessment of residents’ readiness to participate…

should concern the adap- tation of the appearance of the building to the regional architectural style (fig. 4b). Among the proposed legal solutions regarding the reg- ulation of the appearance of buildings, respondents most (55%) supported the solution according to which the local authorities should conduct public consultations prior to the adoption of a local spatial development plan regarding Ryc. 3. Podmioty, które powinny być odpowiedzialne za estetykę otoczenia w Polsce zdaniem the possible entry in the plan respondentów. Źródło: opracowanie własne of the permissible architec- Fig. 3. Entities that should be responsible for the aesthetics of the surroundings in Poland according tural style in the communi- to the respondents. Source: own elaboration ty (fig. 5). At the same time,

Ryc. 4. Opinia respondentów na temat potrzeby istnienia przepisów prawnych regulujących: A – wygląd zabudowy, B – dostosowanie wyglądu zabudowy do regionalnego stylu architektonicznego. Źródło: opracowanie własne Fig. 4. Respondents’ opinion on the need for legal provisions regulating: A – appearance of buildings, B – adaptation of the appearance of buildings to the regional architectural style. Source: own elaboration poparli rozwiązanie, zgodnie z którym władze almost half of the respondents (49%) believe that gminy przed uchwaleniem miejscowego planu nobody should interfere with the appearance of zagospodarowania przestrzennego powinny buildings on privately-owned land. The smallest przeprowadzić konsultacje społeczne dotyczące support (34%) was given to the solution giving a sta- ewentualnego wprowadzenia w planie zapisów na rost the right to decide on the issue of a building temat dopuszczalnego stylu zabudowy w gminie permit or a design change, in case the buildings are (ryc. 5). Jednocześnie prawie połowa ankietowanych not compatible with the regional architectural style. (49%) uważa, że nikt nie powinien ingerować It should be noted that, in the analysed question,

11 Michał Sobala w wygląd budynków na gruntach będących the participation of the respondents who did not własnością prywatną. Najmniejsze poparcie (34%) answer or who it was difficult to refer to the indi- zdobyło rozwiązanie nadające staroście prawo cated legal solutions is quite significant. In addition, decydowania o wydaniu pozwolenia na budowę the answers given by the respondents were often lub też zmianie projektu, w przypadku gdy contradictory. Respondents, on the one hand, ap- zabudowa nie jest zgodna z regionalnym stylem proved the existence of legal regulations concerning architektonicznym. Należy zwrócić uwagę, że the aesthetics of buildings, but, on the other hand, w analizowanym pytaniu dość znaczny jest udział a significant part of these people did not allow ankietowanych, którzy nie udzielili odpowiedzi, lub interference in the appearance of private buildings. którym trudno odnieść się wskazanych możliwości The landscape of the analysed cities is main- rozwiązań prawnych. Ponadto odpowiedzi ly settlement and agricultural landscape, and the udzielane przez badanych często były ze sobą continuation of agricultural activity is of significant sprzeczne. Respondenci z jednej strony aprobowali importance for its sustainability. The degree of use istnienie regulacji prawnych dotyczących estetyki of assistant funds by farmers such as direct pay- zabudowy, z drugiej strony znaczna część tych osób ments, payments for less favoured areas (so-called nie dopuszcza ingerencji w wygląd prywatnych LFA payments) and agri-environmental and agri-en- budynków. vironmental-climatic programs may be treated as

Tab. 2. Udział procentowy gospodarstw deklarujących wykorzystanie różnego rodzaju płatności w ramach programów pomocowych Tab. 2. Percentage of households declaring the use of various types of assistant programmes

Gmina 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Direct payments Lipowa 48.0% 46.9% 47.5% 40.9% 40.8% 40.7% Radziechowy-Wieprz 36.2% 37.7% 38.8% 33.3% 33.7% 34.1% Rajcza 21.0% 20.3% 22.2% 20.7% 21.5% 22.7% Payments for less favoured areas (so-called LFA payments) Lipowa 38.4% 36.3% 42.4% 38.0% 37.3% 37.7% Radziechowy-Wieprz 26.9% 28.0% 34.7% 31.3% 32.1% 32.7% Rajcza 16.7% 16.4% 20.5% 19.2% 20.2% 21.8% Agri-environmental and agri-environmental-climatic programs Lipowa 2.2% 2.5% 0.8% 0.3% 0.1% 0.2% Radziechowy-Wieprz 1.1% 1.1% 1.0% 0.4% 0.3% 0.3% Rajcza 0.9% 0.6% 0.6% 0.2% 0.5% 0.6% Źródło: opracowanie własne Source: own compilation

Krajobraz analizowanych miejscowości to w prze- a reflection of the attitudes of some inhabitants. ważającej części krajobraz osadniczo-rolniczy, stad In the analysed gminas, the most popular are istotne znaczenie dla jego trwałości ma kontynu- direct payments and LFA payments, with less owanie działalności rolniczej. Odzwierciedleniem interest among farmers from the Rajcza gmina (tab. postaw części mieszkańców może być stopień wy- 2). The use of funds under agri-environmental and korzystania przez rolników środków finansowych agri-environmental-climatic programs, which are w ramach płatności bezpośrednich, płatności dla directed at shaping the natural environment, is lim- obszarów o niekorzystnych warunkach gospoda- ited. In 2012-2017, the number of farmers benefiting rowania (tzw. płatności ONW) oraz programów from direct payments was at a similar level, the in- rolnośrodowiskowych i rolnośrodowiskowo-kli- terest in LFA payments increased and the interest matycznych. in agri-environmental programs decreased.

12 Assessment of residents’ readiness to participate…

Ryc. 5. Opinie respondentów na temat potencjalnych rozwiązań prawnych dotyczących regulacji wyglądu zabudowy Źródło: opracowanie własne Fig. 5. Respondents’ opinions on potential legal solutions regarding the regulation of the appearance of buildings Source: own compilation

Na terenie analizowanych gmin największym za- Respondents’ attachment with their place of interesowaniem cieszą się płatności bezpośrednie residence i płatności ONW, przy czym widoczne jest mniejsze Two in three respondents have lived in their town zainteresowanie rolników z terenu gminy Rajcza since birth (fig. 6). Families of the vast majority of (tab. 2). Znikome jest natomiast wykorzystanie środ- respondents (84%) have lived in the village for sev- ków w ramach programów rolnośrodowiskowych eral generations. Almost three-fourths of respon- i rolnośrodowiskowo-klimatycznych, które są ukie- dents declared that they feel attached to their place runkowane za kształtowanie środowiska przyrod- of residence. Even more people think that they have niczego. W latach 2012-2017 liczba rolników korzy- a positive or very positive attitude towards it (in to- stających z płatności bezpośrednich kształtowała się tal 81% of respondents). It is worth noting that less na podobnym poziomie, wzrosło zainteresowanie than 2% of respondents claim that their attitude to płatnościami ONW oraz spadło zainteresowanie their place of residence is negative or very negative. programami rolnośrodowiskowymi. Only 1/3 of respondents believe that the region of

13 Michał Sobala

Związek respondentów z miejscem residence stands out clearly from other regions in zamieszkania the country. Among the respondents’ differences, the most frequently indicated were the location in Dwóch na trzech respondentów mieszka w swojej the mountains, beautiful and picturesque landscape, miejscowości od urodzenia (ryc. 6). Rodziny zde- nature, peace and quiet, clean air, as well as tour- cydowanej większości badanych (84%) mieszkają istic attractiveness and local culture and traditions. w miejscowości od kilku pokoleń. Prawie 3/4 ankie- towanych zadeklarowało, że czuje się przywiązana do miejsca zamieszkania. Jeszcze więcej osób uważa, DISCUSSION że ma pozytywny i bardzo pozytywny stosunek do niego (łącznie 81% ankietowanych). Warto zwrócić Since the transformation at the turn of the 1980s uwagę, że niespełna 2% badanych twierdzi, że ich and 1990s, there have been calls for the activation of stosunek do miejsca zamieszkania jest negatywny local communities in Poland to make decisions re- lub bardzo negatywny. Tylko 1/3 ankietowanych garding spatial development and landscape of their uważa, że region zamieszkania wyróżnia się czymś place of residence (Podedworna, 2008; Pawłowska, wyraźnie od innych regionów w kraju. Wśród róż- 2010). The indication by respondents that mainly nic ankietowani najczęściej wskazywali położenie local authorities should act as the entity responsi- w górach, piękny i malowniczy krajobraz, przyrodę, ble for the aesthetics of the place of residence, con- ciszę i spokój, czyste powietrze, a także atrakcyjność firms the common opinion that social participation turystyczną i lokalną kulturę oraz tradycje. is still insufficient. The reason is that this right is not widely known to the public and residents are not willing to participate in social life due to their DYSKUSJA passive attitude (Klamut 2013). What is more, the right of residents to participate is difficult to ac- Od momentu transformacji przełomu lat 80. i 90. XX cept by specialists dealing with space and repre- w. w Polsce postuluje się aktywizację lokalnych spo- sentatives of local authorities. An additional factor łeczności w podejmowaniu decyzji dotyczących za- inhibiting an increase in public participation is the gospodarowania przestrzennego i krajobrazu miej- inability to organize participation or its deliberate sca zamieszkania (Podedworna, 2008; Pawłowska, simulation (Pawłowska, 2010). The low level of par- 2010). ticipation of the Polish in landscape management Wskazywanie przez ankietowanych głównie lo- is a consequence of the lack of appropriate habits, kalnych władz, jako podmiotu odpowiedzialnego a negative heritage of the communist period, and za estetykę miejsca zamieszkania potwierdza po- is a response to the ongoing cultural, social and wszechną opinię, że udział ten nadal jest niewy- civilizational changes. The low level of social in- starczający, gdyż prawo to nie jest powszechnie volvement and responsibility for the quality of the znane społeczeństwu lub też mieszkańcy nie mają landscape are also determined by external factors of chęci uczestniczyć w życiu społecznym co związane a global nature, including consumerism, low civic jest z ich bierną postawą (Klamut 2013). Ponadto culture, declining authority of the state and a sense prawo mieszkańców do partycypacji jest trudno ak- of community losing its importance (Olech, Sobie- ceptowane przez specjalistów zajmujących się prze- siak-Penszko, 2013). strzenią i przedstawicieli władzy publicznej, a do- The approval of legal solutions to regulate the datkowym czynnikiem hamującym wzrost udziału nature of development, while opposing the impo- społeczeństwa jest nieumiejętność organizowania sition of architectural solutions by various entities, partycypacji lub jej celowe pozorowanie (Pawłow- indicates the typical attitude of residents referred ska, 2010). Niski poziom partycypacji Polaków w za- to as NIMBY syndrome, in which the public opin- rządzaniu krajobrazem jest konsekwencją braku ion generally supports the implementation of some odpowiednich nawyków, negatywnego dziedzic- action, provided that it does not bear direct effects twa okresu komunizmu, a także jest odpowiedzią for the person expressing the opinion (Frączek, na zachodzące przemiany kulturowe, społeczne 2010). i cywilizacyjne.

14 Assessment of residents’ readiness to participate…

Ryc. 6. Ocena siły związku mieszkańców w miejscowością zamieszkania: A – czas zamieszkiwania w badanych miejscowościach, B – pochodzenie przodków respondentów, C – poczucie przywiązania respondentów do miejsca zamieszkania, D – stosunek respondentów do miejsca zamieszkania, E – postrzeganie regionu zamieszkiwanego przez respondentów na tle innych regionów Polski. Źródło: opracowanie własne Fig. 6. Assessment of the strength of the residents’ attachment with the place of residence: A – time of residence in the analysed cities, B – origin of the respondents’ ancestors, C – the respondents’ own assessment of the attachment to their place of residence, D – respondents’ attitude to their place of residence, E – respondents’ perception of the region in comparison with other regions in Poland. Source: own compilation

O małym zaangażowaniu społecz- nym i współodpowiedzialności za jakość krajobrazu decydują także czynniki zewnętrzne o charakterze globalnym, m.in. konsumpcjonizm, niska kultura obywatelska, zmniej- szający się autorytet państwa i tracą- ce na znaczeniu poczucie wspólnoty (Olech, Sobiesiak-Penszko, 2013). Aprobata rozwiązań prawnych regulujących charakter zabudo- wy przy jednoczesnym sprzeciwie wobec narzucania rozwiązań ar- chitektonicznych przez różne pod- mioty wskazuje na typową postawę mieszkańców określaną jako syn- drom NIMBY, polegającą na tym, że ogólnie opinia społeczna wykazuje poparcie dla realizacji jakiegoś dzia- łania, pod warunkiem, że nie niesie- nie ona bezpośrednich skutków dla osoby wyrażającej opinię (Frączek, 2010). Z drugiej jednak strony duże poparcie dla rozwiązania zakłada- jącego konsultowanie zapisów miej- scowych planów zagospodarowania przestrzenne- go wskazuje na chęć wspólnego wypracowywania rozwiązań dotyczących otaczającej przestrzeni i sta- nowi wyraz sprzeciwu wobec autorytarnych decyzji administracyjnych.

15 Michał Sobala

Badania M. Sobali (2018a) dotyczące percepcji On the other hand, the large support for the solution zmian krajobrazu przez mieszkańców wybranych based on the provisions of local spatial development miejscowości powiatu żywieckiego wykazały, że plans indicates the willingness to jointly develop solu- krajobrazowe skutki porzucania działalności rol- tions for the surrounding space and is an expression niczej oceniane są negatywnie, natomiast estetyka of opposition to authoritarian administrative de- obszarów zabudowanych na ogół oceniana jest cisions. pozytywnie. O ile ta pierwsza ocena może mieć Research regarding the perception of landscape korzystny wpływ na podejmowanie działań z za- changes by the inhabitants of selected villages of the kresu ochrony krajobrazu, to aprobata dla zmian Żywiec poviat conducted by M. Sobala (2018a) showed w obrębie zabudowy mieszkaniowej jest nieste- that the landscape effects of abandoning agricultural ty wyrazem niedostatecznego poczucia estetyki activity are assessed negatively, while the aes- przestrzeni przez lokalną społeczność, co można thetics of built-up areas is generally assessed traktować jako wynik braku edukacji estetycznej, positively. While this first assessment may have krajobrazowej, a także ekologicznej (Muir, 2000; a beneficial effect on undertaking activities in the Raszeja, 2013; Szczepańska, 2015). W. Tyburski field of landscape protection, approval for chang- (2011) twierdzi, że wrażliwość na piękno krajo- es in housing developments is unfortunately an brazu i wykształcona postawa estetyczna mogą expression of an insufficient sense of aesthetics of wydatnie mobilizować społeczeństwo do dzia- space by the local community, which can be treated łań ochroniarskich. Dlatego właśnie istotnego as a result of a lack of aesthetic, landscape and eco- znaczenia nabiera edukacja w tym zakresie, a jej logical education (Muir, 2000; Raszeja, 2013; Szc- brak może stanowić zagrożenie dla skuteczności zepańska, 2015). W. Tyburski (2011) claims that ochrony krajobrazu prowadzonej przez powoła- sensitivity to the beauty of the landscape and an ne do tego celu instytucje. Jednak, jak wskazują educated aesthetic attitude can greatly mobilize badania R. De Younga i in. (1993), edukacja nie society to undertake conservation activities. Hence, jest skutecznym sposobem zmiany zachowań, education in this field is of great importance, and które mogą być istotne dla właściwego kształto- its absence may pose a threat to the effectiveness wania krajobrazu. Postawy jednostek nie muszą of landscape conservation carried out by institu- bowiem przekładać się na rzeczywiste działania na tions set up for this purpose. However, according rzecz ochrony krajobrazu (Fishbein, Ajzen, 1975; to studies by R. De Young et al (1993), education is Kraus, 1995). Wynika to z faktu, że na zachowania not an effective way to change behaviours that may oprócz postaw wpływa także szereg innych czynni- be relevant to proper landscaping. The attitudes of ków. Wśród nich wyróżnić można postawy ukształ- individuals do not have to translate into real ac- towane na bazie osobistych doświadczeń (Bell i in., tions to protect the landscape (Fishbein, Ajzen, 1975; 2004). W tym kontekście skuteczna może być edu- Kraus, 1995). This is due to the fact that behaviour, kacja zgodna z założeniami koncepcji narracji kra- in addition to attitudes, is also influenced by a num- jobrazowej, która odwołuje się do wiedzy, wspo- ber of other factors. Among them, attitudes shaped mnień doświadczeń i emocji mieszkańców, przez on the basis of personal experience can be distin- co wzmacnia związki między ludźmi i ich środowi- guished (Bell i in., 2004). In this context, education skiem życia, konkretyzując ich postawy i zachęcając may be effective in accordance with the concept of do aktywnego działania (Potteiger, Purinton, 1998). landscape narrative, which refers to knowledge, Innym czynnikiem istotnym dla przełożenia postaw memories of experiences and the emotions of res- na zachowania jest stopień zobowiązania wobec da- idents. As a result, it strengthens the relationships nej sprawy, stąd istotne znaczenie mogą mieć lokal- between people and their living environment, con- ne projekty realizowane przez wybranych miesz- cretising their attitudes and encouraging action kańców czy lokalne stowarzyszenia finansowane (Potteiger, Purinton, 1998). Another important factor z różnych źródeł. Do przykładów takich rozwiązań for translating attitudes into behaviours is the de- można zaliczyć m.in. projekt „Śliwkowa Lipowa” gree of commitment to a given matter. Hence, local realizowany przez Stowarzyszenie Ziemi Lipow- projects implemented by selected residents or local skiej, którego celem było zaangażowanie lokalnej associations financed from various sources may społeczności w zachowanie charakterystycznych be of significant importance. Examples of such dla gminy Lipowa przydomowych sadów ze śliwką solutions include the „Śliwkowa Lipowa” project

16 Assessment of residents’ readiness to participate…

żniwką oraz przywrócenie tradycyjnych wiejskich implemented by the Ziemia Lipowska Association. ogrodów (Sobala. Ochwat-Marcinkiewicz, 2016). Its aim was to involve the local community in pre- Ponadto wpływ ma także obserwacja innych, stąd serving home-grown orchards with plum harvest za wzór postaw i zachowań niejednokrotnie można characteristics of the Lipowa gmina, and restoring traktować inwestycje w przestrzeni publicznej pro- traditional rural gardens (Sobala, Ochwat-Mar- wadzone przez samorząd lokalny czy administrację cinkiewicz, 2016). Furthermore, the observation of państwową. Nie bez znaczenia dla współczesne- others also has an influence. Hence, investments in go poczucia estetyki i kształtowania najbliższego public space run by local authorities, or public ser- otoczenia wydaje się być przymusowa moderniza- vices can often be treated as a pattern of attitudes cja wsi i niszczenie tradycji ziemiańskiej i kultury and behaviours. Not without significance for the dworskiej, w tym regionalnej zabudowy i warstwy contemporary sense of aesthetics and a shaping of niematerialnej krajobrazu wiejskiego, jaka miała the immediate surroundings, seems to be the forced miejsce w warunkach ustroju socjalistycznego (Plit, modernization of villages and the destruction of 2016; Sobala, Myga-Piątek, 2016). Również współ- landowning traditions and manor culture, including czesne rozwiązania architektoniczne przestrzeni regional development and the layer of non-material publicznych negatywnie wpływają na krajobraz rural landscape, that took place under the condi- percepowany przez mieszkańców oraz mogą stano- tions of the socialist system (Plit, 2016; Sobala, My- wić pewien wzorzec przekładający się na działania ga-Piątek, 2016). Also, contemporary architectural mieszkańców (Chmielewski i in., 2018). solutions of public spaces have a negative impact Wymienione wyżej czynniki mają charakter on the landscape perceived by the residents and can działań uprzedzających, które mogą mieć wpływ constitute a certain pattern affecting the actions of na prokrajobrazowe zachowania społeczne. Inną the inhabitants (Chmielewski i in., 2018). kategorią czynników są działania następcze, do The above-mentioned factors have the character których można zaliczyć tzw. system kar i nagród. of pre-emptive actions that may have an impact on Jako nagrodę traktować można system programów pro-landscape, social behaviour. Another category pomocowych dla rolników, którego zadaniem of factors are follow-up activities, which include the jest kształtowanie zachowań rolników poprzez so-called system of penalties and prizes. The system dofinansowanie działalności rolniczej, która of assistant programs for farmers may be treated znajduje odzwierciedlenie w krajobrazie. Aktualnie as a reward. Its task is to shape the behaviour of dostępne programy mają różne przeznaczenie. farmers through subsidizing agricultural activi- Celem płatności bezpośrednich jest wsparcie ty, which is reflected in the landscape. Currently i stabilizacja dochodów rolniczych, utrzymanie available programs have different purposes. The użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej purpose of direct payments is to support and stabi- zgodnej z ochroną środowiska, rekompensowanie lize agricultural income, keep agricultural land in kosztów związanych z wypełnianiem wymogów good agricultural condition in line with environ- wspólnotowych oraz zapewnienie równych mental protection, compensate for costs related to warunków konkurencji w ramach jednolitego meeting EU requirements and ensure equal con- rynku rolno-żywnościowego. Celem płatności ditions of competition within the consistent agro- ONW jest zapobieganie wyludnianiu się obszarów food market. The purpose of LFA payments is to wiejskich i zatracaniu ich rolniczego charakteru. prevent depopulation of rural areas and loss of their Badany obszar w całości znajduje się w obrębie agricultural character. The studied area is entirely obszarów ONW. Z kolei realizacja programów within the LFA areas. In turn, the implementation rolnośrodowiskowych i rolnośrodowiskowo- of agro-environmental and agro-environmental-cli- klimatycznych nastawiona jest na poprawę stanu mate programs is aimed at improving the natural środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich, environment of rural areas, in particular restoring a w szczególności przywracanie walorów lub values or​​ maintaining valuable agricultural habitats, utrzymanie stanu cennych siedlisk użytkowanych preserving biodiversity, promoting a sustainable rolniczo oraz zachowanie różnorodności biologicznej, management system, proper use of soils and water promowanie zrównoważonego systemu protection, protection of endangered local breeds gospodarowania, odpowiednie użytkowanie gleb of livestock and local varieties of arable crops. As i ochronę wód, ochronę zagrożonych lokalnych ras ARMA data shows, the level of use of these funds

17 Michał Sobala zwierząt gospodarskich i lokalnych odmian roślin in the study area is lower than in the whole country. uprawnych. Jak wskazują dane ARiMR poziom It is influenced by the mountainous location of the wykorzystania tych środków na badanym obszarze study area. This causes significant difficulties for na tle całego kraju jest niższy. Wpływ na to na ma the technical possibilities and profitability of agri- górskie położenie badanych miejscowości, które cultural production. This is particularly evident in powoduje znaczne utrudnienia dla technicznych the case of the Rajcza gmina, as it is entirely locat- możliwości oraz opłacalności produkcji rolnej. Jest ed in the Żywiec-Kysucé Beskid. Nevertheless, the to widoczne zwłaszcza w przypadku gminy Rajcza current structure of land use is approaching the as- w całości położonej w Beskidzie Żywiecko-Kisuckim. sumptions of the concept of rational management of Nie mniej jednak aktualna struktura użytkowania agricultural land in the Polish Carpathians (Starkel ziemi zbliża się do założeń koncepcji racjonalnego i in, 2007). Another problem is the large fragmenta- gospodarowania użytkami rolnymi w polskich tion of farms. According to research by W. Musiał Karpatach (Starkel i in, 2007). Problem stanowi and T. Wojewodzic (2008), it is economic factors dodatkowo duże rozdrobnienie gospodarstw. Jak that are the main cause of the collapse of mountain wskazują badania W. Musiała i T. Wojewodzica farms. This is confirmed by research carried out in (2008) to właśnie czynniki ekonomiczne są główną the study area by the author of this study (unpub- przyczyną upadku górskich gospodarstw rolnych. lished materials). Potwierdzają to badania przeprowadzone na Contests for the best maintained home gardens badanym obszarze przez autora niniejszego may be put in the category of prizes, especially if opracowania (materiały niepublikowane). they affect the behaviour of their traditional form W kategorii nagród traktowane mogą być także (Podolska et al., 2015). Likewise, tax solutions that konkursy na najładniej utrzymane ogrody przydo- encourage pro-image solutions or discourage tak- mowe, zwłaszcza jeśli wpływają na zachowanie ich ing action that does not affect the landscape (under- tradycyjnej formy (Podolska i in., 2015) lub rozwią- stood as a punishment) may be regarded in this way zania podatkowe zachęcające do rozwiązań prokra- too (Gontowska, Kwaśniewski, 2018). jobrazowych lub też zniechęcające podejmowanie The attachment of residents with their place of działań, które niekorzystanie wpływają na krajobraz residence is of significant importance for social par- (rozumiane jako kara) (Gontowska, Kwaśniewski, ticipation. The results of the study indicate that this 2018). attachment can be assessed as strong in the studied Istotne znaczenie dla partycypacji społecznej ma area. This is confirmed by the results of research by związek mieszkańców z miejscem zamieszkania. M. Lewicka (2004), according to which people still Rezultaty badań wskazują, że na badanym obszarze remain most attached to their local community and związek ten można ocenić jako silny. Potwierdzają place of residence, especially if they have lived there to wyniki badań M. Lewickiej (2004), zdaniem której since birth and their ancestors lived there. This par- ludzie nadal pozostają najbardziej przywiązani do ticular relationship was defined by K. Pawłowska swojej społeczności lokalnej i miejscowości zamiesz- (2002) as a relationship of belonging and attachment kania, szczególnie jeśli mieszkają tam od urodze- (the so-called idea of ​​familiarity). It is particularly nia i mieszkali tam ich przodkowie. Ten szczegól- important for landscaping, because the place of hu- ny związek został określony przez K. Pawłowską man life taken on its own is an object of care and (2002) jako związek przynależności i przywiązania concern. Hence, the attitude of residents to their sur- (tzw. idea swojskości). Ma on szczególne znaczenie roundings can largely influence the activity of the dla kształtowania krajobrazu, gdyż miejsce życia local community, also in relation to the landscape. człowieka traktowane jako swoje jest przedmiotem An additional commentary is needed for the issue of troski i starań, stąd stosunek mieszkańców do swo- protection of pasture landscapes in the Carpathians. jej miejscowości w dużym stopniu może wpływać These landscapes, due to their mountainous location, na aktywność lokalnej społeczności, także w odnie- are outside the zone of residents’ daily perception sieniu do krajobrazu. (Sobala, 2018a). Pasture landscape conservation is Osobnego komentarza wymaga ochrona krajo- possible thanks to the acquired external funds, but brazów pasterskich w Karpatach, które ze względu its implementation would not have had a chance if it na swoje górskie położenie, znajdują się poza zasię- were not for the desire to continue traditions related giem codziennej percepcji badanych mieszkańców to grazing animals by local communities.

18 Assessment of residents’ readiness to participate…

(Sobala, 2018a). Jest ona możliwa dzięki pozyska- nym funduszom zewnętrznym, ale jej realizacja nie miałaby szans, gdyby nie chęć kontynuowania tradycji związanych z wypasem zwierząt przez lokalne społeczności. Chęć taka wynika z dużego poczucia tożsamości regionalnej oraz traktowania pasterstwa jako fundamentu kultury góralskiej. Wy- razem społecznego poparcia dla kontynuowania tradycji pasterskich jest wiele oddolnych inicjatyw i realizowanych projektów, np. Centrum Pasterskie w Koniakowie czy Szlak Kultury Wołoskiej (Sobala, 2018b). Przyczyny świadomościowe i psychospołeczne są wciąż niedoceniane jako te, które mają wpływ na stan krajobrazu w Polsce (Śleszyński, 2015). Nie bez znaczenia pozostaje stosunek do prawa własności, Ryc. 7. Adaptacja koncepcji hierarchii potrzeb A. Maslowa (1954) zgodnie z którym jest to dobro nadrzędne, stojące do zagospodarowania przestrzennego. Źródło: P. Śleszyński ponad interesem grupowym, czy publicznym (Pie- 2015, zmienione tras, Myga, 2005). Problem niskiego znaczenia war- Fig. 7. Adaptation of the concept of hierarchy of needs of A. Maslow tości estetycznych krajobrazu P. Śleszyński (2015) (1954) for spatial development. Source: P. Śleszyński 2015, amended tłumaczy za pomocą koncepcji hierarchii potrzeb A. Maslowa (1954) (ryc. 7). Stwierdza on, że społe- czeństwa stojące na niższym poziomie rozwoju nie This desire results from a great sense of regional iden- przykładają zbyt dużej wagi do wyglądu otoczenia tity and the treatment of grazing as the foundation of i krajobrazu: są one zaprzątnięte bardziej palący- highlander culture. An expression of social support mi potrzebami egzystencjalnymi. Wysuwa ona dla for the continuation of pasture traditions can be seen Polski dość pesymistyczny wniosek, stwierdzając, in many grassroots initiatives and implemented że sprawy gospodarki przestrzennej i ochrony projects, such as the Pasture Center in Koniaków or krajobrazu tak długo nie będą priorytetowe lub co the Route of the Wallachian Culture (Sobala, 2018b). najmniej istotne w świadomości społecznej, dopóki Awareness and psychosocial reasons are still un- kraj nasz nie upora się z zapóźnieniem cywiliza- derestimated as those that affect the state of the cyjno-infrastrukturalnym, w tym zwłaszcza zaspo- landscape in Poland (Śleszyński, 2015). The attitude kojeniem potrzeb mieszkaniowych, dostępności towards the right of ownership, according to which komunikacyjnej itp. Jednak jak zauważa S. Bernat it is a superior good, standing above the group or (2008) w ostatnich latach wzrasta społeczne zain- public interest, is not without significance (Pietras, teresowanie kształtowania przestrzeni publicznej, Myga, 2005). The problem of the low significance która nabiera coraz większego znaczenia w świetle of aesthetic values ​​of the landscape P. Śleszyński powrotu do tożsamości, specyfiki i niepowtarzal- (2015) can be explained using the concept of the ności miejsc. hierarchy of needs of A. Maslow (1954) (fig. 7). He states that societies at a lower level of develop- ment do not pay too much attention to the appear- WNIOSKI ance of the surroundings and landscape; they are preoccupied with more pressing existential needs. Wyniki badań ankietowych mieszkańców mogą It suggests a rather pessimistic conclusion for Po- stanowić podstawę do określenia gotowości lokalnej land, stating that matters of spatial management and społeczności do partycypowania w działaniach na landscape protection will not be a priority or at least rzecz ochrony i kształtowania krajobrazu. W tym important in public awareness until our country can celu konieczne wydaje się określenie jak mieszkańcy overcome civilization and infrastructure backward- postrzegają zmiany krajobrazu, jaka jest ich opinia ness, including in particular housing needs, spatial na temat kierunków tych zmian, jaka jest postawa accessibility etc. However, as noted by S. Bernat mieszkańców i ich aktywność wobec kształtowania (2008), there has been a growing public interest

19 Michał Sobala krajobrazu swojego otoczenia oraz jaki jest ich in shaping public space in recent years. It is becom- związek z miejscem zamieszkania. Badania ing increasingly important in light of the return to przeprowadzone wśród mieszkańców wybranych identity, specificity and uniqueness of places. miejscowości powiatu żywieckiego pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków odnoszących się do poszczególnych komponentów CONCLUSIONS postaw: 1. W zakresie komponentu poznawczego: The survey results of residents can be the basis for • jak wskazują wyniki badań M. Sobali determining the readiness of the local community to (2018a) postrzeganie zmian krajobrazu participate in activities for the protection and shap- przez badanych mieszkańców znajdu- ing of the landscape. To this end, it seems necessary je odzwierciedlenie w rzeczywistych to determine how the inhabitants perceive changes zmianach, jakie zachodzą na terenie in the landscape, what their opinion is about the badanych gmin, directions of these changes, what the attitude of • negatywną ocenę występowania te- residents is, their involvement in landscaping their renów odłogowanych, traktowanych surroundings and what their relationship with their przez respondentów jako obszary zanie- place of residence is. Research carried out among dbane, można wiązać z przywiązaniem residents of selected villages of the Żywiec poviat mieszkańców wsi do ziemi rozumianej allows the following conclusions to be drawn in ref- nie tylko jako zasób produkcyjny, ale erence to particular components of attitudes: także jako źródło wartości społecznych 1. In terms of the cognitive component: i kulturowych, • according to M. Sobala (2018a), the percep- • widoczne są skutki braku edukacji kra- tion of landscape changes by the surveyed jobrazowej, estetycznej i ekologicznej, residents is reflected in the actual changes o czym świadczą różnice pomiędzy taking place in the study area, społeczną a ekspercką oceną ogólnej • negative assessment of the occurrence of estetyki terenów zabudowanych. fallows, treated by respondents as neglect- 2. W zakresie komponentu behawioralnego: ed areas, can be associated with the attach- • postawy członków lokalnej społeczności ment of rural residents to land understood nie zawsze przekładają się na konkretne not only as a production resource, but also działania na rzecz miejsca zamieszkania, as a source of social and cultural values, • czynnikiem powodującym przełoże- • the effects of the lack of landscape, aesthet- nie postaw na zachowania są progra- ic and ecological education are visible, as my pomocowe dla rolników (w formie evidenced by the differences between the płatności obszarowych, płatności ONW, social and expert assessment of the general programów rolnośrodowiskowych i rol- aesthetics of built-up areas. nośrodowiskowo-klimatycznych, dzięki 2. In terms of the behavioural component: którym w dogodnych lokalizacjach pod- • attitudes of members of the local commu- trzymywany jest rolniczo użytkowany nity do not always translate into particular krajobraz wiejski) oraz lokalne granty actions for the place of residence, i konkursy, które aktywizują lokalna • factors that translates attitudes into be- społeczność oraz wzmacniają związek haviours are assistance programs for przynależności i przywiązania. farmers (in the form of direct payments, 3. W zakresie komponentu emocjonalnego: LFA payments, agro-environmental and istnieje silny związek respondentów z miej- agro-climatic programs, thanks to which scem zamieszkania stanowiący silną bazę dla the agriculturally used rural landscape is aktywnego udziału mieszkańców. maintained in convenient locations) and Podsumowując można stwierdzić, że na bada- local grants that activate the local commu- nym obszarze obserwuje się wzrost udziału miesz- nity and strengthen the feeling of belong- kańców w działaniach lokalnych, w tym prokra- ing and attachment. jobrazowych, co w dużej mierze można wiązań

20 Assessment of residents’ readiness to participate…

3. In terms of the emotional component, there z silnym związkiem przynależności i przywiązania. is a strong attachment of respondents to the Wyzwanie z kolei stanowi edukacja w celu kształ- place of residence, which is a strong base for towania komponentu poznawczego oraz wzmoc- active participation of residents. nienie postaw i ich przełożenie na aktywny udział To sum up, it can be stated that, in the study area, w życiu publicznym. Istotne znaczenie może mieć there is an increase in the share of residents in local tu aktywizacja lokalnej społeczności przez organi- activities, including pro-landscape ones. To a large zacje pozarządowe, które same także są przejawem extent, this can be associated with a strong relation- związku mieszkańców z miejscem zamieszkania. ship of belonging and attachment. The challenge is Ich duże znaczenie wynika z tego, że skupiają naj- to educate people in order to shape the cognitive bardziej aktywnych i zaangażowanych mieszkań- component and strengthen attitudes and translate ców oraz działają najbliżej nich. Organizacje poza- them into active participation in public life. The acti- rządowe posiadają najlepsze rozeznanie potrzeb vation of the local community by non-governmental i problemów mieszkańców, są reprezentantem spo- organizations, which themselves are also a manifes- łeczności lokalnej, wyrazicielem jej potrzeb, dążeń tation of the residents’ attachment with their place i oczekiwań. Spełniają rolę „pasa transmisyjnego”, of residence, can be of significant importance here. przez które przepływają informacje zarówno od Their importance is due to the fact that they bring mieszkańców do samorządu, jak i w przeciwnym together the most active and committed residents kierunku. W aktywizacji lokalnych społeczności and act closest to them. Non-governmental organi- rolę odgrywać powinien także samorząd lokalny, zations have the best understanding of the needs co może przyczynić się do ograniczania liczby kon- and problems of residents. They are a representa- fliktów przestrzennych. tive of the local community as well as being a repre- sentative of its needs, aspirations and expectations. They fulfil the role of a “transmission belt” through which information flows from both residents to the local government and in the opposite direction. Local self-government should also play a role in activating local communities, which may contribute to limiting the number of spatial conflicts.

REFERENCES

Babbie E., 2007: Badania społeczne w praktyce. of the motivational behawior. Environment and Wyd. Nauk. PWN, Warszawa: 659 pp. Behavior 10: 419-431. Bell P.A., Greene Th.C., Fisher J.D., Baum A., 2004: Fishbein M., Ajzen I., 1975. Belief, attitude, intention, Psychologia środowiskowa. GWP, Gdańsk: 774 s. and behawior: An introduction to theory and re- Bernat S., 2008: Inicjatywy publiczno-prywatne search. Reading, PA, Addison-Wesley: 578 pp. w zakresie kształtowania krajobrazu dźwięko- Frączek P., 2010: Wybrane uwarunkowania wystę- wego w Polsce. Prace Komisji Krajobrazu Kul- powania syndromu NIMBY [in:] Nierówności turowego PTG 10: 507-514. społeczne a wzrost gospodarczy. Spójność spo- Böhm A., 2008: Między mandatem a partycypacją łeczno-ekonomiczna a modernizacja gospodarki społeczną. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowe- (ed.): M.G. Woźniak, Zeszyt No. 17, Wydawnic- go PTG 10: 515-524. two UR, Rzeszów: 314-324. Chmielewski T.J., Śleszyński P., Chmielewski S., Gontowska S., Kwaśniewski R., 2018: Opłata re- Kułak A., 2018: Ekologiczne i fizjonomiczne klamowa jako instrument ochrony krajobrazu koszty bezładu przestrzennego. Prace Geogra- – uwagi de lege lata i de lege ferenda. Zeszyty ficzne 264: 127 pp. Naukowe Zbliżenia Cywilizacyjne 14, 1: 50-67. De Young R., Duncan A., Frank J., Gill N., Roth- Grzeszkiewicz-Radulska K., 2012: Metody badań man S., Shenot J., Shotkin A., Zweizig M., 1993. pilotażowych. Acta Universitatis Lodziensis Folia Promoting source reduction behawior: The role Sociologica 42, 113-141.

21 Michał Sobala

Klamut R., 2013: Aktywność obywatelska jako ro- Scholar, Warszawa: 9-16. dzaj aktywności społecznej – perspektywa psy- Podolska A., Serafin L., Orzechowska-Szajda I., chologiczna. Studia Socjologiczne 208: 187-203. 2015: Contemporary Tendencies in Shaping Rural Kraus S.J., 1995: Altitudes and the Prediction of Be- Front Gardens on the Example of the Winners of havior. A meta-analysis of the Empirical Litera- the Contest for “The Most Beautiful Village of ture. Personality And Social Psychology Bulletin Lower Silesia 2012 and 2013”. Architektura Kra- 21: 58-75. jobrazu 47, 2: 70-83. Krok E., 2015: Budowa kwestionariusza ankietowe- Potteiger M., Purinton J., 1998: Landscape narratives. go a wyniki badań. Zeszyty Naukowe US, Studia Design practices for telling stories. John Wiley & Informatica 34: 55-73. Sons, New York: 352 pp. Lewicka M., 2004: Identyfikacja z miejscem za- Raszeja E., 2013: Ochrona krajobrazu w procesie mieszkania mieszkańców Warszawy: determi- przekształceń obszarów wiejskich. Wyd. UP, nanty i konsekwencje [in:] Społeczna mapa War- Poznań: 242 pp. szawy (eds): J. Grzelak, T. Zarycki, Warszawa, Siemiński W., 2007: Cele i zasady partycypacji spo- Wydawnictwo Naukowe Scholar: 273-315. łecznej w planowaniu przestrzennym – przegląd Maslow A.H., 1954: Motivation and Personality, literatury. Człowiek i Środowisko 31, 1-2: 37-59. Harper, New York: 369 pp. Sobala M., 2018 a: The social perception of landsca- Michalska A., 2002: Psychospołeczne więzi z miej- pe changes in the Silesian and Żywiec Beskids scem zamieszkania na przykładzie wybranych and its conservation. Dissertations of Cultural osiedli łódzkich i wsi Brudzewice. Studia Regio- Landscape Commission 39, 1: 173-187. nalne i Lokalne 1, 8: 79-100. Sobala M., 2018b: Pasture landscape durability in Muir R., 2000: The New Reading the landscape. the Beskid Mountains (Western Carpathians, Po- Fieldwork in landscape history. Exeter, Univer- land). Geographia Polonica 91, 2: 197-215. sity of Exeter Press: 256 pp. Sobala M., Myga-Piątek U., 2016: The optimization Musiał W., Wojewodzic T., 2008: Przesłanki upad- of rural landscape in the light of the idea of su- ku ekonomicznego gospodarstw rolniczych na stainable development – the example of Poland. obszarach górzystych. Problemy Zagospodaro- Quaestiones Geographicae 35, 3: 61-73. wania Ziem Górskich 55: 19-31. Sobala M., Ochwat-Marcinkiewicz M., 2016: Podno- Olech A., Sobiesiak-Penszko P., 2013: Partycypacja szenie świadomości, edukacja i udział społeczeń- publiczna w Polsce. Diagnoza i rekomendacje, stwa [in:] Wspólnie dla zrównoważonego roz- Analizy i opinie, numer specjalny 3: 1-24. woju Karpat. Poradnik o Konwencji Karpackiej Pawłowska K., 2002: Idea swojskości krajobrazu (ed.): K. Szpara, Stowarzyszenie Ekopsychologia, kulturowego [in:] Ochrona dziedzictwa kultu- Zakliczyn: 221-239. rowego: zarządzanie i partycypacja społeczna. Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., (eds): K. Pawłowska, M. Swaryczewska, Wyd. Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Cha- Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 95-102. budziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Pawłowska K. (ed.), 2010: Zanim wybuchnie kon- Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lech- flikt: idea i metody partycypacji społecznej nio J., Macias A., Majchrowska A.,Malinowska w ochronie krajobrazu i kształtowaniu przestrze- E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska ni. Dlaczego?: 146 pp. E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W., Pietras M., Myga-Piątek U., 2005: Własność prywat- 2018: Physico-geographical mesoregions of Po- na, własność publiczna: o znaczeniu posiadania land: Varificaion and Adjustment of boundaries dla kształtowania krajobrazu oraz relacji czło- on the basis of contemporary spatial data. Geo- wieka z miejscem i przestrzenią. Prace Komisji graphia Polonica 91, 2: 143-170. Krajobrazu Kulturowego PTG 4: 13-25. Starkel L., Pietrzak M., Łajczak M.,2007: Wpływ Plit J., 2016: Krajobrazy kulturowe Polski i ich prze- zmian użytkowania ziemi i wzrostu częstotliwo- miany. Prace Geograficzne 253: 302 pp. ści ekstremalnych opadów na obieg wody i erozję Podedworna H., 2008: Przedmowa [in:] Społeczne oraz ochronę zasobów przyrodniczych Karpat, aspekty zrównoważonego rozwoju wsi w Polsce. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 54: Partycypacja lokalna i kapitał społeczny (eds.): 19-31. H. Podedworna, P. Ruszkowski. Wyd. Nauk.

22 Assessment of residents’ readiness to participate…

Szczepańska M., 2015: Stan wiedzy prokrajobrazo- wej studentów na tle treści kształcenia. Studia Obszarów Wiejskich 40: 141-157. Śleszyński P., 2015: Błędy polskiej polityki prze- strzennej i krajobrazowej oraz propozycje ich na- prawy. Problemy Ekologii Krajobrazu 45: 27-44. The UNECE Convention on Access to Information, Public Participation in Decision-making and Ac- cess to Justice in Environmental Matters (Journal of Law 2003 no 78 item. 706). Tyburski W., 2011: Ekoestetyka [in:] Zasady kształ- towania postaw sprzyjających wdrażaniu zrów- noważonego rozwoju (ed.): W. Tyburski, Wyd. nauk. UMK, Toruń: 159-196.

23