Arkusz GRYFINO (265)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: Anna W ąsowicz*, Jerzy Król*, Gra Ŝyna Hrybowicz**, Anna Pasieczna***, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec ***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski *** Redaktor regionalny (plansza B): Olimpia Kozłowska *** Redaktor tekstu: Przemysław Karcz **

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław; ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa; *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – Anna W ąsowicz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Anna W ąsowicz ...... 4 III. Budowa geologiczna – Anna W ąsowicz ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – Anna W ąsowicz, Jerzy Król ...... 11 V. Górnictwo – Anna W ąsowicz, Jerzy Król ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Anna W ąsowicz, Jerzy Król ...... 11 VII. Warunki wodne – Anna W ąsowicz ...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 13 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby – Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 20 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Anna W ąsowicz ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Anna W ąsowicz ...... 29 XII. Zabytki kultury – Anna W ąsowicz ...... 33 XIII. Podsumowanie – Anna W ąsowicz, Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 34 XIV. Literatura ...... 36

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Gryfino Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Gryfino Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 1998 roku w Oddziale Pomorskim PIG i Przedsi ębior- stwie Robót Geologiczno-Wiertniczych w Sławkowie (Dobracki, 1998). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania tre ści mapy zbierano materiały w nast ępuj ących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym i Banku Danych Hydrogeologicznych Pa ństwowego Insty- tutu Geologicznego w Warszawie, Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Szczeci- nie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Woje- wódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Szczecinie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwo- wych w Szczecinie, Zespole Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Odry i Cedy ńskiego Par- ku Krajobrazowego w Gryfinie oraz Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Pu- ławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Gryfino wyznaczaj ą współrz ędne 14°15’ i 14°30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°10’ i 53°20’ szeroko ści geograficznej północnej, a wi ększa jego cz ęść obejmuje terytorium Niemiec. W dalszej cz ęś ci pod okre śleniem „obszar arkusza Gryfi- no” nale Ŝy rozumie ć tylko polsk ą jego cz ęść . Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w południowo zachodniej częś ci województwa zachodniopomorskiego. Najwi ększ ą cze ść administracyjnie obejmuje powiat gryfi ński z gminami: Gryfino oraz Widuchowa. W północno zachodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment powiatu polickiego z gmin ą: Kołbaskowo. Jedynym miastem w obr ębie arkusza jest Gryfino (21,1 tys. mieszka ńców), będące siedzib ą gminy miejsko-wiejskiej oraz starostwa powiatowego. Pełni ono funkcje głównego ośrodka administracyjnego oraz handlo- wo-usługowego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza Gry- fino wchodzi w skład podprowincji Pobrze Ŝy Południowobałtyckich, w których skład wchodz ą trzy mezoregiony: Wzgórza Szczeci ńskie, Dolina Dolnej Odry i Równina Wełty ńska nale Ŝą ce do makroregionu Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego (fig.1). Wzgórza Szczeci ńskie obejmuj ą północno-wschodni fragment opisywanego obszaru i są oddzielone pasem Mi ędzyodrza (Odra Zachodnia-Regalica) od Równiny Wełtyńskiej. Połu- dniowy skraj Wzgórz Szczeci ńskich przechodzi na południe od Kołbaskowa i Moczyłów w powierzchni ę płaskiej moreny dennej, która wznosi si ę na wysoko ść 30–40 m n.p.m. i jest słabo zró Ŝnicowana hipsometrycznie. Urozmaiconym fragmentem wysoczyzny morenowej jest jej stroma kraw ędź góruj ąca nad korytem Odry Zachodniej o wysoko ści do 35 m n.p.m., któr ą rozcinaj ą gł ębokie na kilkana ście metrów dolinki i parowy, ze źródłami i ciekami. Wy- soczyzn ę buduj ą zaburzone czwartorz ędowe osady glacjalne, natomiast w gł ębokich paro- wach i wzdłu Ŝ kraw ędzi doliny wyst ępuj ą utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe pod ściela- jące gliny najmłodszego zlodowacenia. Dolina Dolnej Odry jest płask ą nizin ą aluwialn ą poło Ŝon ą od 0,1 do 0,5 m n.p.m., wy- ścielon ą grub ą warstw ą osadów akumulacji bagiennej (torfy i gytie). Brze Ŝnej partii doliny na odcinku Gryfino-Brynki towarzyszy w ąska listwa tarasu nadzalewowego (6–10 m). Koryto Odry pod Widuchow ą (na s ąsiednim arkuszu) dzieli si ę na dwa ramiona – Odr ę Zachodni ą i Odr ę Wschodni ą (Regalic ę), poł ączone licznymi rozgał ęzieniami, rowami i rozlewiskami Starej Regalicy. Rzeka przepływa przez opisywany teren na odcinku około 17 km (Odra Za-

chodnia) i 22 km (Odra Wschodnia) dolin ą szeroko ści do około 700 m. Na wysoko ści Pniewa i Nowego Czarnowa dolina Odry tworzy wyra źne zakole, które na południu ogranicza wał moreny akumulacyjnej rejonu Marwic.

NIEMCY

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Gryfino na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów; 2 – granice mezoregionów, 3 – granica pa ństwa, 4 – wi ększe jeziora

Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie; Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.23 – Równina Wkrza ńska, 313.24 – Dolina Dolnej Odry, 313.25 – Równina Goleniowska, 313.26 – Wzniesienia Szczeci ńskie, 313.27 – Wzgórza Bukowe, 313.28 – Równina Wełtyń- ska, 313.31 – Równina Pyrzycka Makroregion: Pojezierza Południowobałtyckie; Mezoregiony Pojezierza Południowobałtyckiego: 314.41 – Pojezierze My śliborskie

W obr ębie zakola zachowała si ę piaszczysta równina tarasu nadzalewowego zaj ęta przez lasy sosnowe i obiekty Zakładu Energetycznego Dolna Odra. Taras zalewowy na odcinku Krajnik–Marwice zajmuje równina torfowa, a lokalnie pokrywa mad i piasków rzecznych wznosz ących si ę od 0,2 do 2,5 m n.p.m. Wysoczyzn ę morenow ą rejonu Marwic, wznosz ącą si ę do 55,1 m n.p.m., buduj ą osady akumulacji glacjalnej, wodnolodowcowej i rzecznej.

Wzdłu Ŝ północnych stoków wału morenowego zachowały si ę wy Ŝsze poziomy tarasów ero- zyjno-akumulacyjnych Odry. Wysoczyzn ę rozcinaj ą liczne suche dolinki denudacyjne (pery- glacjalne), licznie wyst ępuj ą te Ŝ drobne zagł ębienia bezodpływowe wypełnione torfami i na- mułami. Równina Wełty ńska zajmuje niewielki fragment w rejonie Gryfino-śórawki-Pniewo. Jest to falista wysoczyzna moreny dennej tworz ąca t ę równin ę, która wznosi si ę od 50 do 70 m n.p.m. i opada wyra źnym stokiem rozci ętym dolin ą Tywy, ku półkom tarasów nadzalewowych doliny Odry. Jest ona urozmaicona licznymi formami charakterystycznymi dla degla- cjacji arealnej. Rozcinaj ą j ą liczne rynny subglacjalne na gł ęboko ść 30 m jak rynna Tywy. Najwy Ŝsze wzniesienie na omawianym terenie wyst ępuje w południowo-wschodniej cz ęś ci w rejonie Pachol ąt osi ągaj ąc 65,0 m n.p.m., natomiast najni Ŝej poło Ŝone s ą ł ąki w pół- nocnej cz ęś ci Mi ędzyodrza, gdzie notuje si ę depresj ę si ęgaj ącą -0,3 m. Obszar obj ęty granicami arkusza Gryfino le Ŝy w granicach regionu klimatycznego po- morsko-warmi ńskiego. Charakteryzuje si ę on wysokimi opadami atmosferycznymi (od 600 do 700 mm rocznie), średni ą roczn ą temperatur ą powietrza w granicach powy Ŝej 8°C oraz okre- sem zalegania pokrywy śnie Ŝnej do 40 dni (Kondracki, 1988). Lasy zajmuj ą około 10% opisywanego terenu, a pozostał ą cz ęść stanowi ą pola, ł ąki oraz tereny zabudowane. UŜytki rolne obejmuj ą około 15% powierzchni obszaru. Dominuj ą tu gleby bielicowo-piaskowe wytworzone z piasków lu źnych, słabo gliniastych i gliniastych oraz bielice powstałe z utworów pyłowych pochodzenia wodnego. Pierwsza grupa bielic zaj ęta jest w znacznej mierze przez lasy. Równin ę Wełty ńsk ą pokrywaj ą ci ęŜ sze gleby bielicowe i cz ę- ściowo gleby brunatne le śne na glinie piaszczystej. W dolinie Odry i basenach pojeziernych wyst ępuj ą gleby bagienne powstałe zazwyczaj w wyniku procesów torfotwórczych, a po od- wodnieniu torfowisk – procesów murszotwórczych (gleby torfowe, torfowo-murszowe, murszowe). Najwi ększym zakładem przemysłowym jest w ęglowa elektrownia „Dolna Odra” w No- wym Czarnowie produkuj ąca energi ę elektryczna do Krajowego Systemu Elektroenergetycz- nego oraz zasilająca w ciepło miasto Gryfino. Dysponuje ona moc ą elektryczn ą 1772 MW i moc ą ciepln ą 64,4 MW. Tereny wokół elektrowni stanowi ą stref ę działalno ści przemysło- wej, z której korzystaj ą nie tylko polskie firmy, ale równie Ŝ przemysłowcy zagraniczni. Obok energetycznego potentata Flieger „Textilservice” wybudowała nowoczesn ą pralni ę daj ącą zatrudnienie 120 osobom, natomiast „Natürdärme” uruchomiła zakład produkcji naturalnych osłonek do w ędlin. Do najwi ększych zakładów nale Ŝy równie Ŝ „Gryfskand” – spółka powsta-

ła z przekształcenia w Gryfinie Fabryki Suchej Destylacji Drewna, która produkuje w ęgiel drzewny. Oprócz przemysłu energetycznego i niewielkich zakładów tj. „He-Gru” Sp. z o.o. w Gryfinie (wyroby gumowe i tworzywa sztuczne), „Jürging” Sp. z o.o. w Pniewie (produkcja mi ęsa i w ędlin) na obszarze przewa Ŝa gospodarka rolna (Kołbaskowo, Kamieniec, Rosówko, Pargowo i Marwice) oraz ogrodnictwo (Pniewo, śórawki). Przez omawiany obszar przebiega linia kolejowa (zachodnia magistrala w ęglowa) Szczecin–Zielona Góra–Wrocław–Górny Śląsk oraz drogi: krajowa nr 31 Szczecin–Słubice, nr 13 Szczecin-Rosówek oraz wojewódzka nr 120 prowadz ąca od zachodu do przejścia granicznego Gryfino–Mescherin. W północno-zachodniej cz ęś ci polskiego fragmentu arkusza znajduje si ę odcinek linii kolejowej Szczecin-Berlin.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna arkusza Gryfino została omówiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gryfino (Dobracki, 1979) oraz obja śnie ń do mapy (Dobracki, 1980), z uwzgl ędnieniem obowi ązuj ącego podziału stratygraficznego. Analizowany obszar znajduje si ę w obr ębie pogranicza permomezozoicznej jednostki – Niecki Szczeci ńskiej. Wypełnia j ą kompleks cechszty ńsko-mezozoiczny sfałdowany w szereg synklin i antyklin. Budowa geologiczna podło Ŝa podczwartorz ędowego jest słabo rozpoznana i wynika to z braku gł ębokich otworów wiertniczych w tej cz ęś ci Niecki Szczeci ńskiej. Na podstawie analogii z obszarami s ąsiednimi (otwór strukturalny Banie 1- arkusz Banie) mo Ŝna s ądzi ć, Ŝe strop podło Ŝa krystalicznego znajduje si ę na gł ęboko ści poni Ŝej kilku tysi ęcy metrów. Osady paleozoiku (reprezentowane przez utwory karbonu dolnego i permu) są wykształcone w postaci piaskowców, mułowców, a utwory mezozoiku (triasu, jury i kredy dolnej) jako piaskow- ce, wapnienie i margle. Na powierzchni podczwartorz ędowej odsłaniaj ą si ę jedynie osady kredy górnej oraz paleogenu i neogenu. Paleogen i neogen tworz ą utwory oligocenu i miocenu. Brak starszych ogniw paleogenu wynika z intensywnych procesów erozji i denudacji, jakie miały miejsce w czasie tworzenia si ę wczesnopaleoge ńskiej sieci rzecznej, a nast ępnie transgresji płytkiego zbiornika morskiego w eocenie dolnym i znacznie silniejszej transgresji w oligocenie. Osady kredy górnej wyst ępuj ą bezpo średnio pod osadami czwartorz ędu w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza, na pozostałym obszarze stanowi ą podło Ŝe kompleksu paleoge ń- sko-neoge ńskiego. Wykształcone s ą one w facji morskiej i reprezentowane przez skały w ęgla-

nowe i węglanowo-piaszczyste (margle ilaste i piaszczyste, opoki margliste, kred ę pisz ącą). Ich wyst ępowanie stwierdzono na gł ęboko ści 38,6 m w rejonie Gryfina do 148,2 m w pobli Ŝu Pacholąt. Utwory paleogenu (oligocenu) zachowały si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Reprezentuj ą je iłowce, mułki piaszczyste i piaski glaukonitowe. Wyst ępuj ą one na gł ęboko- ści 131,4 m i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 16,8 m. Wyst ępowanie osadów neogenu (miocenu) znane jest w północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego terenu. Wykształcone s ą one w postaci muł- ków piaszczystych, piasków i piaskowców o niewielkiej mi ąŜ szo ści zmieniaj ącej si ę od 6 do 27 m. Utwory czwartorz ędu (plejstocenu i holocenu) wyst ępuj ą na całej powierzchni arkusza (fig.2), zalegaj ąc na wi ększo ści obszaru bezpo średnio na osadach kredy górnej. Mi ąŜ szo ść czwartorz ędu waha si ę od 25 m w okolicy Rosówka i 30 m w obszarze Gryfina do 131,4 m w rejonie Pachol ąt. Osady plejstocenu wyst ępuj ące na opisywanym terenie zaliczono do nast ępuj ących zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich, północnopolskich oraz interglacjału eemskiego. Wydzielono sze ść poziomów glacjalnych odpowiadaj ących trzem kolejnym zlodowa- ceniom. Profil czwartorz ędu rozpoczynaj ą utwory zlodowace ń południowopolskich. S ą to dwa poziomy piaszczystych glin zwałowych (stadiału górnego i dolnego). Gliny obu stadiałów stwierdzone zostały otworami wiertniczymi w pobli Ŝu Marwic oraz Pachol ąt, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 13,3 do 18 m (gliny stadiału dolnego) i od 15 do 20 m (gliny stadiału górnego). Gliny stadiału dolnego zalegaj ą bezpo średnio na osadach w ęglanowych kredy górnej, a w rejonie Pachol ąt na osadach ilastych oligocenu. W sp ągu glin zwałowych stadiału górnego wyst ępuje strefa przemieszania materiału zwałowego, powstałego w efekcie nasuni ęcia l ądolodu górnego stadiału na ni Ŝej ległe gliny zwałowe. W stropie glin stadiału górnego zalegaj ą mułki pylasto-piaszczyste o mi ąŜ szo ści od 9,0 do 11 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich reprezentuj ą trzy poziomy glin zwałowych (zlo- dowacenie odry, warty i stadiału północnomazowieckiego) rozdzielone od siebie mułkami i piaskami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o mi ąŜszo ści od 2,0 do 19,3 m. Gliny zlodowacenia odry wyst ępuj ą jedynie w obr ębie obni Ŝenia Pachol ąt, s ą one piaszczyste, a ich mi ąŜ szo ść wynosi od 15,1 do 26,5 m.

Gliny zlodowacenia warty s ą rozprzestrzenione na wysoczyznowym obszarze arkusza oraz wypełniaj ą obni Ŝenie doliny Odry. Na terenie Mi ędzyodrza wyst ępuj ą one bezpo średnio na utworach podło Ŝa przedczwartorz ędowego, natomiast w cz ęś ci północno-zachodniej zalegaj ą na osadach paleoge ńsko-neoge ńskich. S ą to gliny silnie piaszczyste o grubo ści od 4,0 do 40 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Gryfino wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (red.), (2006) Czwartorz ęd; plejstocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 4 – piaski i mułki jeziorne, 5 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – piaski i mułki kemów, 8 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 9 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Paleogen, oligocen: 10 – piaski, lokalnie z bursztynem, mułki, iły i węgiel brunatny. Kry utworów starszych od czwartorz ędu: 11- neoge ńskich i paleoge ńskich, 12 – kredowych. Formy morfologiczne: 13- kemy, 14 – ozy, 15 – granica pa ństwa, 16 – wi ększe jeziora. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski (Marks i in., 2006)

Gliny stadiału północnomazowieckiego wyst ępuj ą na całym obszarze wysoczyznowym. Mi ąŜszo ść ich wynosi od kilku metrów (rejon Gryfina) do 35 m (rejon Marwic).

Na opisywanym terenie w obr ębie wyra źnych rozci ęć w stropie glin zwałowych stadiału północnomazowieckiego, powy Ŝej osadów wodnolodowcowych stwierdzono wyst ępowanie serii mułków i piasków rzeczno-jeziornych interglacjału eemskiego. Profil osadów zlodowace ń północnopolskich rozpoczyna seria piasków wodnolodowcowych zlodowacenia wisły o mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej do 20 m ( średnio 10 m). Liczne odsłoni ę- cia tych utworów wyst ępuj ą na skarpie wysoczyzny w pobli Ŝu Kamie ńca, w skarpie Odry Wschodniej ponad półk ą tarasu wysokiego, w rejonach: Marwic, Gryfina oraz Krzypnicy. Nast ępnym ogniwem są piaszczyste gliny zwałowe, które na wi ększo ści obszaru zalegają na osadach wodnolodowcowych, a jedynie w okolicach Kołbaskowa bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść ich na skutek pó źnoglacjalnych i holoce ńskich procesów denudacji i erozji uległa znacznej redukcji. Istniej ą miejsca, gdzie si ęga ona 15-20 m, miejscami jednak została ona całkowicie lub prawie całkowicie usuni ęta. W stropie glin zwałowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry lodowcowe, które wyst ępuj ą w formie po- kryw o mi ąŜ szo ści do 10 m. Ich obecno ść stwierdzono przede wszystkim w obr ębie wysoczyzny w rejonie Marwic-Pachol ąt, gdzie tworz ą wyra źne kulminacje, a tak Ŝe w formie cienkiej pokrywy na kulminacjach wysoczyzny w rejonie Gryfina. Na nich zalega seria iłów i mułków zastoiskowych. Nast ępnym ogniwem zlodowacenia wisły są piaski i Ŝwiry ozów buduj ące wał w Rosówku, piaski i mułki kemów, które tworz ą pagórki na północ od Pacholąt i Moczyłów oraz w okolicy Kamie ńca oraz piaski z domieszk ą Ŝwirów tarasów kemowych wyst ępuj ące na niewielkiej powierzchni w obr ębie dolinki na południe od Marwic i Nowego Czarnowa. Po- wy Ŝej zalegaj ą piaski i Ŝwiry rzeczno-lodowcowe zwi ązane z akumulacj ą w dnie koryta obec- nej doliny dolnej Odry o mi ąŜ szo ści do 25 m oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych: wy Ŝszych 15-18 m n.p. rzeki (w brze Ŝnych partiach doliny Odry) i ni Ŝszych 8-10 m n.p. rzeki (ni Ŝszy poziom akumulacyjny). Najmłodszymi osadami zlodowace ń północnopolskich s ą piaski i mułki jeziorne, wyst ępuj ące w obrębie płytkiego zagł ębienia wytopiskowego na południe od Kamie ńca oraz eluwia glin zwałowych zalegaj ące w formie płatów na kulminacjach wysoczyzny pomi ędzy Pargowem a Kamie ńcem. Osady holocenu zwi ązane s ą przede wszystkim z obszarem doliny Odry. Wyst ąpienia osadów tego wieku na wysoczy źnie dotycz ą głównie sedymentacji organicznej w obr ębie za- gł ębie ń wytopiskowych. W profilu osadów holocenu wyró Ŝniono osady deluwialne (piaski i Ŝwiry) wyst ępuj ące na obszarze wysoczyzny, głównie na zboczach dolin, osady rzeczne (piaski rzeczne, miejscami mułki tarasów zalewowych 2-4 m n.p. rzeki), osady eoliczne (piaski w wydmach) tworz ące niewielkie formy na powierzchni niskiego i wysokiego tarasu doliny

Odry i osady jeziorne (mułki i piaski) wypełniaj ące płytkie zagł ębienia powytopiskowe w rejonie Kołbaskowa. Najmłodsze utwory to namuły piaszczyste i torfiaste, kreda jeziorna, gytie oraz torfy, które powstaj ą w zagł ębieniach bezodpływowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Gryfino brak jest udokumentowanych złó Ŝ kopalin.

V. Górnictwo

Na obszarze arkusza Gryfino obecnie nie prowadzi się wydobycia kopalin. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono jeden punkt niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (piasków) w Moczyłach, dla którego sporz ądzono kart ę informacyjn ą punktu wyst ępowania kopaliny. W latach 80. podejmowano próby produkcji elementów budowlanych i mas podsypko- wych dla drogownictwa w oparciu o dowo Ŝone z kopalni w rejonie Drawska Pomorskiego kruszywo i gromadzone przy Zakładzie Energetycznym Dolna Odra popioły dymnicowe. Poza etapem prób technologicznych nie przyst ąpiono do produkcji przemysłowej.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W obr ębie obszaru arkusza Gryfino prowadzone były prace geologiczno-poszukiwawcze złó Ŝ w celu udokumentowania złó Ŝ: piasków, piasków i Ŝwirów oraz margli. Po przepro- wadzonej analizie wierce ń archiwalnych, opracowa ń geologicznych, inwentaryzacji surowców mineralnych oraz Szczegółowej mapy geologicznej (Dobracki, 1979, 1980) wyznaczono jeden obszar perspektywiczny. Nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Wyznaczony obszar perspektywiczny znajduje si ę na wschód od miejscowo ści Marwice (Drwal, Szapli ński, 1976). Przeprowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze wykazały wyst ępowanie pod nadkładem około 0,4 m, piasków średnioziarnistych w stropie przechodz ą- cych w piaski gruboziarniste ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści od 3,0 do 15,3 m i punkcie piaskowym 76%. Poszukiwania złó Ŝ kruszywa naturalnego (piasków, piasków i Ŝwirów) na terenie arkusza prowadzono równie Ŝ na zachód Marwic (Nowak, 1972) oraz na północy-wschód od Krzypnicy (Drwal, Szapli ński, 1976). Nie przyniosły one pozytywnych wyników, ze wzgl ędu na to, Ŝe nawiercone serie piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe posiadaj ą mał ą mi ąŜ szo ść zni- kome rozprzestrzenienie, s ą zaglinione oraz zawodnione.

W rejonie na południe od Gryfina prowadzono prace poszukiwawcze za zło Ŝem margli górnokredowych (Borgula, 1975). Wyst ępowanie kopaliny o mi ąŜ szo ści 30,6 m stwierdzono otworem na gł ęboko ści 69,4 m. Badania dały wynik negatywny ze wzgl ędu na: znaczn ą mi ąŜ- szo ść nadkładu, niską zawarto ść w ęglanów (poni Ŝej 46%) oraz wysok ą zawarto ść krzemionki (powy Ŝej 14%). Na obszarze arkusza w rejonie Marwice-Gryfino występuj ą torfy spełniaj ące kryteria bi- lansowo ści. Nie wchodz ą one w skład bazy zasobowej ze wzgl ędu na zlokalizowanie na terenach chronionych i proponowanych do ochrony (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Gryfino znajduje si ę w obr ębie prawobrze Ŝnej zlewni Odry, która jest głównym elementem sieci hydrograficznej opisywanego terenu. Płynie ona dwoma nurtami poprzez rozległ ą nizin ę aluwialn ą Międzyodrza. Odra Zachodnia jest wła ściwym korytem rzeki, natomiast wschodnie rami ę Odry – Regalica jest sztucznym przekopem wykonanym w XIX wieku dla celów Ŝeglugowych i zabezpiecze ń powodziowych. Obszar Mi ędzyodrza poci ęty jest g ęst ą sieci ą płytkich starorzeczy i sztucznych kanałów. Wi ększo ść odpływu odbywa si ę Odr ą Wschodni ą, a Odra Zachodnia stanowi zabezpieczenie w odprowadzeniu wysokiej fali w czasie wezbra ń. Wi ększymi dopływami Odry s ą rzeki Tywa i Pniewa. Rzeka Tywa jest prawobrze Ŝnym dopływem Odry Wschodniej, o powierzchni zlewni 264 km 2. Pły- nie ona w ąsk ą, gł ęboko wci ętą dolina o stromych i wysokich kraw ędziach (dolina rynnowa) i ma długo ść 49,3 km. Rzeka Pniewa jest niewielkim ciekiem przepływającym przez jezioro Trzemeszno, a jej całkowita długo ść wynosi 10 km. Z Odr ą ł ączy si ę systemem rowów od- wadniaj ących. Odra Wschodnia odbiera na obszarze arkusza zanieczyszczone wody z oczyszczalni elektrowni, sanatorium w Nowym Czarnowie, oczyszczalni komunalnej w Gryfinie oraz zanieczyszczone wody dopływaj ące Tyw ą i Pniew ą. Wody Odry Wschodniej doprowadzane s ą kanałem dosyłowym do elektrowni Dolna Odra, dla potrzeb chłodzenia. Pobór roczny wynosi 1,3 mln m 3. Ogrzane wody kanałem zrzu- towym o długo ści 5,0 km powracaj ą do koryta Regalica. Na obszarze arkusza brak jest naturalnych zbiorników wodnych. Niewielkie zagł ębienia wypełnione wod ą w okolicy Kołbaskowa s ą zbiornikami okresowymi zało Ŝonymi w misach dawnych płytkich jeziorek. Na niewielkim cieku rozcinaj ącym wysoczyzn ę na południe od

Marwic i uchodz ącym do Regalicy podpi ętrzono lustro wody i utworzono do ść du Ŝy staw hodowlany. Pomi ędzy Moczyłami a Pargowem, na obszarze kraw ędziowym doliny Odry wyst ępuj ą źródła. Na znacznej cz ęś ci omawianego obszaru Odra charakteryzuje si ę stromym brzegiem, który stanowił naturaln ą zapor ę podczas powodzi w 1997 r. Zalany został jedynie obszar tarasu zalewowego Odry w rejonie Marwic. Na terenie arkusza zlokalizowano trzy punkty monitoringu stanu jako ści płyn ących wód powierzchniowych – dwa na rzece Odrze oraz jeden na rzece Tywie. Rzeka Odra Zachodnia prowadzi wody o zadowalaj ącej jako ści (III klasa), natomiast Odra Wschodnia i Tywa wody o niezadowalaj ącej jako ści (IV klasa) (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 2004 r. sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych). Wska źnikami, które zadecydowały o ocenie tych wód były m.in.: azot, barwa, ChZT cr ,

BZT 5 oraz zawarto ść ogólnego w ęgla organicznego. W porównaniu z latami poprzednimi (2002–2004) st ęŜ enia średnioroczne parametrów fizykochemicznych uległy nieznacznej po- prawie (Landsberg-Uczciwek, 2006).

2. Wody podziemne

Omawiany obszar według regionalizacji zwykłych wód podziemnych (Paczy ński, 1993, 1995) w cało ści nale Ŝy do regionu pomorskiego. Charakterystyk ę warunków hydrogeologicznych opracowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gryfino (Hoc, Fuszara, 2000). Na obszarze arkusza Gryfino wydzielono dwa pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i kredowe. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na całym obszarze arkusza. Wydzielono w nim trzy zasadnicze poziomy wodono śne: gruntowy, przypowierzchniowy oraz mi ędzygli- nowy (górny i dolny). Gruntowy poziom wodono śny wykształcony jest w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza na obszarze doliny Odry. Buduj ą go holoce ńskie i plejstoce ńskie osady piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜszo ści od 12,3 do ponad 21 m. Współczynnik filtracji zmienia si ę od 3,3 m/h do 5,8 m/h, współczynnik ods ączalno ści zawarty jest na granicy od 0,17 do 0,22, a wydajno ść potencjalna od 70 do ponad 120 m 3/h. Poziom ten przykrywa warstwa namułów i torfów o mi ąŜ szo ści od 5 do 15 m. Rzędna zwierciadła wody jest ści śle zwi ą- zana ze stanem wód powierzchniowych Odry i systemu kanałów i przekopów. Poziom gruntowy jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na obszarze wi ększej cz ęś ci arkusza.

Zasilanie tego poziomu odbywa si ę głównie z wód powierzchniowych, w mniejszym stopniu z infiltracji wód opadowych oraz dopływów bocznych z kierunku wysoczyzny oraz drena Ŝu wgł ębnych poziomów czwartorz ędowych i górnokredowego. Przypowierzchniowy poziom wodono śny zwi ązany jest na wysoczy źnie z osadami wodnolodowcowymi pod ścielaj ącymi gliny fazy pomorskiej, lokalnie z aluwiami rzeki Tywy. Wykształcony jest on w postaci piasków ze Ŝwirem o mi ąŜszo ści do 10 m o średnim współ- czynniku filtracji 7,9 m/24h. Poziom ten w dolinach na obszarze wysoczyzny tworz ą piaszczyste osady holoce ńskie wypełniaj ące dna dolin, wodnolodowcowe osady wypełniaj ące dolinki wód roztopowych oraz piaszczyste osady stokowe i deluwialne. W osadach tych wyst ę- puje swobodne zwierciadło wody. Warstwa zasilana jest opadami oraz przez przes ączanie wód infiltracyjnych przez utwory słaboprzepuszczalne. Mi ędzyglinowy poziom wodono śny składa si ę z szeregu warstw, soczew i klastycznych wypełnie ń kanałów subglacjalnych lub dolin rzecznych. Generalnie zbudowany jest on z dwóch warstw wodono śnych czasami pozostaj ących w stałym kontakcie hydraulicznym (w dolinach). Płytszy poziom (górny) posiada strop na rz ędnej od 0,0 do 10 m n.p.m. i wraz z innymi strukturami piaszczysto-Ŝwirowymi tworzy pierwszy poziom mi ędzyglinowy. Drugi gł ębszy (dolny) poziom mi ędzyglinowy ma strop na rz ędnej od 5 do 10 m p.p.m. i wykształ- cony jest w postaci piasków wodnolodowcowych o mi ąŜszo ści do 20 m. Na całym obszarze arkusza poziom mi ędzyglinowy wyst ępuje pod 30-metrow ą warstw ą glin zwałowych. Średnia wydajno ść jednostkowa wynosi 7,5 m3/h/1mS, a średni współczynnik filtracji 16,8 m/24h. Wydajno ść potencjalna typowej studni wierconej jest zmienna w granicach od 10 do 70 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty, jedynie w strefach kraw ędziowych wysoczyzny mo Ŝe by ć swobodne. Zasilanie tego poziomu w strefie wysoczyznowej następuje poprzez przes ą- czanie wód z warstw przypowierzchniowych. Ogólnie wody pi ętra czwartorz ędowego nadaj ą si ę do spo Ŝycia po prostym uzdatnianiu, polegaj ącym na redukcji manganu i Ŝelaza. Na du- Ŝym obszarze wysoczyzn morenowych wyst ępuj ą wody zaliczone do klasy II ( średniej jako- ści) (według klasyfikacji wód podziemnych z 1995 r.), z uwagi na zawartość Ŝelaza powy Ŝej 2,0 mg/dm 3. Zwi ększona ilo ść Ŝelaza w s ąsiedztwie doliny rzeki mo Ŝe wynika ć ze wzbogace- nia warstwy wodono śnej w tlenki Ŝelaza w strefie intensywnego drena Ŝu wód podziemnych. Maksymalna zwarto ść Ŝelaza w wodach podziemnych wynosi 4,0 mg/dm3 (rejon śabnicy), a manganu – 0,35 mg/dm 3. Składniki te s ą pochodzenia geogenicznego, a ich obecno ść nie stanowi zagro Ŝenia dla spo Ŝycia.

Jako ść wód podziemnych w utworach doliny pomi ędzy Odr ą Zachodnia a Wschodni ą (Mi ędzyodrze – w rejonie Radziszewa i Gryfina) jest niekorzystna. Zostały tam stwierdzone wielokrotnie przekroczenia Ŝelaza (do 130 mg/dm 3 ), manganu (do 2,5 mg/dm 3), amoniaku (do 15,0 mg/dm 3), oraz wysoka utlenialno ść (do 56,6 mg/dm 3) i barwa (do 140 Pt/l). Nieko- rzystna jako ść wód zwi ązana jest z wyst ępowaniem młodych utworów aluwialnych z zawarto- ści ą substancji organicznych przykrytych warstw ą torfu o mi ąŜ szo ści 5–10 m. Warunki te sprzyjaj ą uruchamianiu do wód zwi ązków Ŝelaza i manganu, a rozkładaj ąca si ę materia orga- niczna wzbogaca dodatkowo wod ę w zwi ązki azotu i barwi ące j ą zwi ązki humusowe. Według klasyfikacji PIO Ś (1995 r.) wody podziemne w odsadach dolinnych Mi ędzyodrza nie spełniaj ą wymogów III klasy jakości. Kredowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w marglach piaszczystych i wapieniach margli- stych górnej kredy (kampanu). Zostało stwierdzone w rejonie Gryfina, gdzie rz ędna stropu tego pi ętra zmienia si ę od 5,6 do 30 m p.p.m. Zwierciadło wody tego poziomu ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na około 1,2 m n.p.m. Średnia mi ąŜ szo ść poziomu wodono śnego wynosi 17 m, a współczynnik filtracji warstwy 38,9 m/24h. Wydajno ść potencjalna studni wynosi od 30 do 50 m 3/h. Wody tego pi ętra pozostaj ą w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z wodami pi ętra czwartorz ędowego. Wody pi ętra kredowego badane z uj ęć w Gryfinie s ą wysokiej jako ści – wszystkie składniki mieszcz ą si ę w normie dla klasy Ib (wody o wysokiej jako ści) (według klasyfikacji z 1995 r.), jedynie Ŝelazo osi ąga warto ść 0,6 mg/dm 3. Wody pozaklasowe stwierdzono w rejonie Pniew i Marwic, gdzie st ęŜ enie azotu wyst ępuje w przedziale od 1,2 do 2,0 mg/dm 3, a chlorków od 900 mg/dm 3 w Pniewie do 2850 mg/dm 3 w Mar- wicach. Najwi ększymi uj ęciami na obszarze arkusza s ą: komunalne w Krzypnicy oraz przemy- słowe w Nowym Czarnowie. Uj ęciem wody mineralnej jest otwór w Pniewie, eksploatowany dawniej do produkcji mineralnej wody stołowej i innych napojów. Rejon wydobycia to obszar płytkiego wyst ępo- wania utworów kredowych zwi ązany z obecno ści ą w podło Ŝu niecałkowicie rozwini ętych form halotektonicznych (poduszki solne w ci ągu Gryfino–Chlebowo–Wierzbno–Choszczno). Jest to woda chlorkowo-sodowa, pobierana z gł ęboko ści 62,3–76,3 m. Jej zasoby pozwalaj ą na eksploatacj ę o wydajno ści 6 m 3/h. Na omawianym obszarze zaznaczono dwie strefy ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych: dla uj ęcia komunalnego „Tywa w Gryfinie” oraz „Krzypnica” dla projektowanego uj ęcia wody dla miasta Gryfina i Szczecina na obszarze zasobowym Krzypnica-Marwice.

Według regionalizacji Kleczkowskiego (1990) obszar arkusza Gryfino obejmuje fragment czwartorz ędowego zbiornika na obszarze jego najwy Ŝszej ochrony: Dolina rzeki Odra (GZWP nr 124) przebiegaj ącego przez obszar arkusza z północnego-wschodu w kierunku południowym (fig. 3). W wyniku prac przeprowadzonych przez firm ę Hydroconsult Sp z o.o. z Poznania w 1998 r. zbiornik ten z uwagi na zł ą jako ść wód poziomu gruntowego doliny Od- ry (wysoka zawarto ść Ŝelaza, manganu, amoniaku, utlenialno ści oraz barwy) został zdyskwali- fikowany jako nieodpowiadaj ący kryteriom dla GZWP. W północnej cz ęś ci opisywanego obszaru znajduje si ę południowy fragment zbiornika GZWP nr 122 – Dolina Kopalna Szczecin (wg Kleczkowskiego posiada inny przebieg granic i nie obejmuje swym zasi ęgiem arkusza Gryfino). Zbiornik ten posiada zatwierdzon ą dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (D ąbrowski i in., 1998) o zasobach dyspozycyjnych 37 440 m 3/d (moduł 2,74 l/s km 2).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Gryfino na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym Numer zbiornika, nazwa i wiek utworów wodono śnych: 122 – Dolina Kopalna Szczecin, czwartorz ęd (Q), 4 – granica pa ństwa, 5 – wi ększe jeziora

Wodono ścem GZWP nr 122 – Dolina Kopalna Szczecin jest mi ędzyglinowy dolny poziom wodono śny czwartorz ędu. Powierzchnia całkowita zbiornika wynosi 151,9 km 2, z czego 29,5 km 2 to powierzchnia obszarów ochronnych. Stanowi ą go utwory piaszczysto-Ŝwirowe interglacjału wielkiego i zlodowaceń środkowopolskich mi ąŜ szo ści 7–45 m. Poziom wodono- śny zbiornika zasilany jest na drodze przes ączania wód z nadległego poziomu mi ędzyglino- wego górnego. Na obszarze GZWP nr 122 – Dolina Kopalna Szczecin wyst ępuj ą wody podziemne o wysokiej i średniej jako ści (wg PIO Ś); zbiornik ten wykazuje wystarczaj ącą odporno ść na zanieczyszczenia.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 265 – Gryfino, umieszczono w tabeli 1. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I” (Lis, Pasieczna, 1999) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2) m. Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesie- wana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

Tabela 1 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 265 – dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Gryfino na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) 265 – Gryfino Polski 4)

Metale N=117 N=117 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–66 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–730 56 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–111 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 6–942 56 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–13,3 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–20 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–164 10 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–61 7 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–241 18 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–1,4 0,08 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 265 – Gryfino 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 83 31 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 85 32 Prawo wodne, Cr Chrom 109 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 67 21 29 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 73 30 14 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 116 1 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 82 33 2 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 102 15 2) Pb Ołów 79 20 18 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 98 19 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ar- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane kusza 265 – Gryfino do poszczególnych grup u Ŝytko- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kowania (ilo ść próbek) palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 67 13 34 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry )

z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A, B, C oraz pozaklasowych (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę war- to ści dopuszczalnej w grupie ni Ŝszej.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wi ększo ść badanych próbek pochodzi z terenu Mi ędzyodrza. Jest to cz ęść doliny dolnej Odry ograniczona ramionami Odry Zachodniej i Odry Wschodniej, które ł ączą liczne rozgał ę- zienia. Teren jest zabagniony i pokryty torfami. Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 1). Przeci ętne zawarto ści arsenu i kadmu w badanych glebach arkusza s ą identyczne jak warto ści przeci ętne (mediany) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pozostałe anali- zowane pierwiastki wykazały wi ększe warto ści median. W przypadku baru, miedzi i niklu wzbogacenie jest ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych.

Torfiaste gleby Mi ędzyodrza (utworzone na osadach aluwialnych Odry) wyró Ŝniaj ą si ę anomalnymi zawarto ściami wszystkich badanych pierwiastków. Główne źródła zanieczyszczenia tego rejonu s ą poło Ŝone w górnym i środkowym biegu rzeki ( ścieki przemysłowe i komunalne z terenów Górnego i Dolnego Śląska, Republiki Czeskiej i Niemiec). Ponad 2/3 ilo- ści metali ci ęŜkich odprowadzanych do Odry pochodzi z obszaru LGOM-u, Górnego Śląska i z Zagł ębia Karwi ńsko-Ostrawskiego (Przewłocki i in., 1992). Lokalnym źródłem zanieczyszcze ń s ą pyły i gazy z zespołu elektrowni Dolna Odra oraz składowisko ŜuŜli i popiołów tego zakładu. Dogodne środowisko utworów o wysokiej pojemności sorpcyjnej decyduje o koncentracji pierwiastków w tych organicznych glebach. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 57% (67 próbek) spełnia warunki klasyfikacji do grupy A − standard obszaru poddanego ochronie, co pozwala na ich wielofunkcyjne u Ŝytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) nale Ŝy 11% (13 próbek) wzbogaconych w cynk, mied ź, ołów, nikiel, rt ęć , chrom i kadm. Do grupy C (standard tere- nów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) nale Ŝy 29% (34 pró- bek) ze wzgl ędu na wysokie zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, rt ęci i ołowiu. Próbek gruntu o st ęŜ eniach metali przekraczaj ących dopuszczalne warto ści dla grupy C (pozaklasowych), jest około 3% (3 punkty). Próbki gruntu pobrane w punktach: 38, 41, 84 ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść arsenu zostały one zakwalifikowane do pozaklasowych, o zawarto ściach odpowiednio: punkt 38 – 66 ppm, punkt 41 – 60 ppm oraz punkt 84 – 61ppm.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

W przypadku arkusza Gryfino dysponowano danymi tylko z jednego profilu (wschodniego). Cz ęść zachodnia arkusza le Ŝy poza terytorium Polski. Wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4) dla wschodniej kraw ędzi arkusza mapy. Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ kraw ędź ta jest zbie Ŝna z generalnym przebiegiem profilu pomiarowego. Wykres słupkowy sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). 265E PROFIL WSCHODNI

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rz ędnych – opis siatki kilometro- wej arkusza Gryfino)

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 10 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. W badanym profilu utwory wodnolodowcowe, rzeczne oraz torfy cechuj ą si ę wyra źnie ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (10–25 nGy/h) w porównaniu z glinami zwa- łowymi, dla których pomierzone dawki promieniowania wynosz ą: 35–45 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu s ą bardzo ni- skie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę od 0 do 3,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ę- cia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowa- ne rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 2). Tabela 2 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜszo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 2),

─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Gryfino Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hoc, Fuszara, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze obj ętym arkuszem Gryfino bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Gryfina b ędącego siedzib ą starostwa powiatowego oraz urz ędów miasta i gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie ochrony przyrody NATURA 2000 „Dolna Odra” PLH 320037 (specjalny obszar ochrony siedlisk) i „Dolina Dolnej Odry” PLB 320003 (obszar specjalnej ochrony ptaków), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, ─ obszary podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ strefy ochronne uj ęć wód podziemnych: Tywa, O środek Sportów Wodnych w Gryfinie, Krzepnica,

─ dolina rzeki Odry Wschodniej i Zachodniej, ─ tereny o nachyleniach powy Ŝej 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych

Na obszarze arkusza Gryfino lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna na oko- ło 40% powierzchni nale Ŝą cej do terytorium Polski. Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 2) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie głębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano obszary przypowierzchnio- wego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego budu- jących wysoczyzny morenowe płaskie. S ą to typowe gliny piaszczyste z duŜą zawarto ści ą ró Ŝ- nofrakcyjnego materiału głazowego. Stwierdzono obecno ść otoczaków o średnicy do 2,0 m, a tak Ŝe nagromadzenia otoczaków i głazów na powierzchni moreny dennej w rejonie Kołba- skowa. W glinach wyst ępuj ą cienkie wkładki i przewarstwienia piasków pylastych i mułków, w sp ągu obserwowana jest laminacja. S ą to głównie rdzawo-brunatne gliny, w sp ągu szaro- brunatne, zawieraj ące drobne porwaki materiału neoge ńskiego (Rosówko) i kredowego (Gry- fino, Pachol ęta). Partie stropowe s ą odwapnione, tak zubo Ŝone o zawarto ść frakcji ilastej, Ŝe odpowiadaj ą piaskom zaglinionym. Gliny s ą cz ęsto sp ękane pionowo i w poł ączeniu z delikatnym smugowaniem poziomym maj ą charakterystyczn ą płytkow ą oddzielno ść . Zaburzenia sp ągowych partii glin wspólnie z le Ŝą cą ni Ŝej silnie zaglinion ą seri ą piaszczysto-Ŝwirow ą tworz ą nachylone fałdy, zalegaj ące w kierunku północno-wschodnim. Strukturze tej towarzysz ą liczne uskoki (o azymutach upa- dów ku południowemu-zachodowi, pod k ątem 60-70 0), rozerwania ci ągło ści lamin oraz niere- gularne spękania pionowe. Cechy te powoduj ą pogorszenie wła ściwo ści izolacyjnych. Gliny zalegaj ą na osadach wodnolodowcowych stadiału głównego, jedynie w rejonie Kołbaskowa na glinach starszego zlodowacenia. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Kołbaskowo w rejonie Kołbaskowo-Pargowo i na terenie gminy Widuchowa w rejonie Pacholęt.

Obszary znajduj ą si ę przy drogach dojazdowych, istnieje mo Ŝliwo ść lokalizowania obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowo ści. Nie maj ą one Ŝadnych środowiskowych ogranicze ń warunkowych.

Problem składowania odpadów komunalnych

W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t., na obszarach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do składowania odpadów komunalnych. W otworach wiertniczych wykonanych w granicach obszarów wyznaczonych na terenie gminy Kołbaskowo wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ściach nieprzekraczaj ących 10 m (2,0–2,8 m). Lokalizacja składowisk odpadów komunalnych w tych obszarach wymagałyby wykonania dodatkowych uszczelnie ń podło Ŝa ewentualnych obiektów. W Nowym Czarnowie (Elektrownia „Dolna Odra”) znajduje si ę składowisko odpadów paleniskowych – popiołów i ŜuŜli, stare składowisko komunalno-przemysłowe, w którym zgromadzono gruz, odpady z izolacji budowlanej, odpady gumowe i wełn ę mineraln ą oraz nowe składowisko komunalno-przemysłowe, w którym deponuje si ę piryt, odpady betonu, gruz ceglany, szkło, pap ę odpadow ą. Obecnie prowadzona jest rekultywacja starego składowi- ska. Powstan ą tereny zielone i plac manewrowo-odkładczy. W SPZZOZ w Gryfinie funkcjo- nuje piec, w którym spalane s ą odpady medyczne (typ H 120 – dwukomorowy o wydajności 120 kg/dob ę). Spełnia on wymagania stawiane urz ądzeniom do termicznego przekształcania odpadów niebezpiecznych. Od 1991 r. wyspecjalizowana polsko-niemiecka spółka „Dolna Odra” z suchych popio- łów paleniskowych produkuje beton. Popioło-ŜuŜle wykorzystuje si ę w krajowym i niemiec- kim budownictwie drogowym.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Gliny zwałowe, w granicach których wyznaczono obszary predysponowane do składo- wania odpadów maj ą niejednorodne wykształcenie litologiczne. Zawierają przewarstwienia materiału piaszczysto-Ŝwirowego i mułków, otoczaków, głazów oraz porwaki osadów neoge ńskich i kredowych. Partie stropowe s ą odwapnione i litologicznie cz ęsto odpowiadaj ą bar- dziej piaskom zaglinionym. Gliny o takich cechach spełniaj ą kryteria przyj ęte do składowania wył ącznie odpadów oboj ętnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach czwartorz ędu w rejonie Pachol ęt jest wysoki, mi ąŜ szo ść warstw izoluj ących jest niewielka, a zwierciadło

o charakterze swobodnym wyst ępuje na gł ęboko ści 5–15 m p.p.t. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód wyst ępuje równie Ŝ w północnej cz ęś ci obszaru wyznaczonego przy granicy pa ństwa w rejonie na zachód od Kołbaskowa, ze wzgl ędu na liczne ogniska zanieczyszcze ń. Pozostałe obszary wyznaczone w gminie Kołbaskowo (Rosówko–Kamieniec–Pargowo) to tereny o średnim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w osadach wodnolodowcowych zalegaj ącego pod glinami zlodowacenia północnopolskiego, na gł ęboko- ści 15-50 m p.p.t. Zasilenie odbywa si ę drog ą przes ączania przez gliny zwałowe oraz przez dopływy boczne (poza granic ą Polski) płyn ące do doliny Odry.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na analizowanym terenie nie ma udokumentowanych złóŜ. Prowadzono dorywcz ą eksploatacj ę kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne w rejonie Rosówka, śarówek i Morawic. Niewielkie powierzchniowo wyrobiska zostały zrekultywowane. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowa ć odpowiednie badania geologiczne i hydrogeologiczne. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ę- cia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ę- gi wyst ępowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Gryfino ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego przedstawiono dla terenów le Ŝą cych poza granicami: parku krajobrazowego, terenu mi ędzywala, terenów le śnych, gleb chronionych klas I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, rejonów zwartej zabudowy, osadnika oraz zwałowiska odpadów mineralnych KE „Dolna Odra”, sk ąd pobierane popioło ŜuŜle wykorzystywane s ą w krajowym i niemiec- kim budownictwie drogowym oraz na terenach przemysłowych. Waloryzacji poddano około 30% powierzchni arkusza. Do oceny warunków podło Ŝa budowlanego wykorzystano dane zawarte na Szczegółowej mapie geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Gryfino (Dobracki, 1979; 1980). Ze wzgl ędu na warunki geologiczno-in Ŝynierskie podło Ŝa na mapie wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów: korzystne dla zabudowy i niekorzystne – utrudniaj ące budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono w miejscach, gdzie wyst ępuj ą grunty spoiste: półzwarte i twardoplastyczne oraz grunty niespoiste: średniozag ęszczone i zag ęsz- czone. Tereny te charakteryzuj ą si ę tak Ŝe brakiem wyst ępowania intensywnych procesów współczesnych przekształce ń powierzchni terenu oraz gł ęboko ści ą zalegania zwierciadła wody poni Ŝej 2 m p.p.t. Do rejonów o korzystnych warunkach dla budownictwa zaliczono obszary wyst ępowania gruntów morenowych, zbudowanych z glin zlodowace ń północnopolskich (wisły) oraz gruntów niespoistych, do których nale Ŝą czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski wodnolodowcowe, oraz tarasów rzecznych. Gliny zwałowe zlodowacenia wisły (przyjmowane jako mało skonsolidowane) wyst ępuj ą w stanie zwartym, twardopla- stycznym. Są one przewa Ŝnie piaszczyste z du Ŝą ilo ści ą materiału głazowego. Grunty niespoiste, średniozag ęszczone i zag ęszczone zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piaszczysto-Ŝwirowych osadów pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego oraz rzecznego z okresu zlodowace ń północnopolskich. Na wi ększych powierzchniach grunty korzystne pod lokalizacje zabudowy wyst ępuj ą w okolicach: Marwic, Pachol ąt, Krzypnicy, Nowego Czarnowa i śórawek. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w miejscach wyst ępowania gruntów słabono śnych, do których nale Ŝą : grunty organiczne, grunty spoiste w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym, a tak Ŝe grunty niespoiste lu źne. Przy wyznaczaniu obszarów niekorzystnych wzi ęto pod uwag ę tak Ŝe tereny o płytkim wyst ę- powaniu wód gruntowych (0–2 m p.p.t.), obszary zabagnione i podmokłe oraz tereny o spad- kach powierzchni powy Ŝej 12%. Grunty organiczne, do których na arkuszu nale Ŝą torfy, na-

muły i gytie wyst ępuj ą w zagł ębieniach bezodpływowych i pokrywaj ą dna dolin. W obr ębie arkusza skupiaj ą si ę głównie wzdłu Ŝ doliny Odry oraz innych mniejszych cieków. Wody gruntowe mog ą wykazywa ć agresywność wzgl ędem betonu i stali. Do gruntów spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym nale Ŝą holoce ńskie mułki wyst ępuj ące w okolicach Marwic, Gryfina oraz wypełniaj ące niewielkie doliny i zagł ę- bienia. Mog ą by ć to utwory podatne na procesy p ęcznienia i skurczu w warunkach zmian wil- gotno ści. Grunty niespoiste lu źne reprezentuj ą osady rzeczne o znacznej zmienno ści frakcjo- nalnej i upakowania osadu wypełniaj ące dolin ę rzeki Odry oraz jej tarasy zalewowe. Opisane grunty, stanowi ące podło Ŝe niekorzystne dla zabudowy, nasycone s ą wodami podziemnymi pierwszego poziomu, a w okresach wzmo Ŝonych opadów atmosferycznych ule- gaj ą zalaniu przez wody powierzchniowe. Swym zasi ęgiem obejmuj ą równie Ŝ cz ęść zabudowa ń w niektórych miejscowo ściach (Krajnik, Pniewo). Dlatego stwierdzone w tych rejonach warunki s ą niekorzystne. Powierzchnia terenu na omawianym arkuszu jest urozmaicona, lecz nie posiada wi ęk- szych deniwelacji i stromych stoków. Nachylenie terenu przekraczaj ące 12% spotyka si ę rzadko i na małych powierzchniach, zwykle na kraw ędziach dolin (np. w okolicy Moczył i Pargowa). Na obszarze pomi ędzy Pargowem a Kołbaskowem mog ą wyst ępowa ć strefy zaburze ń glacitektonicznych osadów czwartorz ędowych lub przedczwartorz ędowych (Ber, 2006). Nale- Ŝy tak Ŝe zaznaczy ć, Ŝe w granicach arkusza istniej ą strefy predysponowane do powstania osuwisk (Grabowski, 2007). Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych na tych terenach w celu usytuowania obiektu budowlanego nale Ŝy sporz ądzi ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą, która pozwoli na ocen ę warunków posadowienia planowanych obiektów budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Gryfino wyst ępuj ą chronione elementy środowiska przyrodniczego, do których nale Ŝą : grunty wy Ŝszych klas bonitacyjnych (I–IVa), ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, park krajobrazowy, pomniki przyrody oraz obszary Natura 2000. Gleby chronione klas I–IVa zajmuj ą około 30% powierzchni opisywanego obszaru. Na wi ększo ści terenu arkusza wyst ępuj ą gleby bielicowo-piaskowe. W pobli Ŝu rzeki Odry wyst ę- puj ą gleby torfowe i murszowe.

Łąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą głównie w postaci płatów w po- łudniowej w cz ęś ci omawianego obszaru. Lasy, które administrowane s ą przez nadle śnictwo Gryfino, stanowi ą około 10% powierzchni arkusza. Dominuj ącym typem siedliskowym s ą lasy bukowe oraz bory sosnowe i mieszane. Na omawianym obszarze znajduje si ę fragment Parku Krajobrazowego Dolina Dolnej Odry, który utworzony został na podstawie rozporz ądzenia Wojewody Szczeci ńskiego z dnia 1 kwietnia 1993 roku. Posiada on całkowit ą powierzchni ę 6 009 ha i obejmuje obszar najwi ększego w Europie Zachodniej i Środkowej fluwiogenicznego torfowiska niskiego z flor ą i faun ą, niespotykana ju Ŝ w dolinach innych, wielkich rzek europejskich. Obszar parku poci ęty jest gęst ą sieci ą starorzeczy, kanałów, rowów i rozlewisk, o łącznej długo ści ponad 200 km. Przedmiotem ochrony jest nie tylko torfowisko, ale tak Ŝe rzadkie i gin ące zespoły i gatunki ro ślin (m.in.: grzybie ńczyk wodny, salwinia pływaj ąca), oraz fauna (np. bobry, wydry), w tym licznie tu wyst ępuj ące gatunki ptaków tj. bielik czy wodniczka. Gra- nice parku stanowi na obszarze arkusza teren Mi ędzyodrza, a z granic parku wył ączono drog ę z Gryfina do przej ścia granicznego w Mescherin. Wokół parku została utworzona otulina o całkowitej powierzchni 1 149 ha dla zabezpieczenia jego terenu przed szkodliwym wpływem czynników zewn ętrznych. Stanowi ą j ą wody rzek Odry Wschodniej i Odry Za- chodniej, do granicy pa ństwowej . Na terenie arkusza znajduj ą si ę cztery obiekty, które uznano za pomniki przyrody Ŝywej (tabela 3). Reprezentuj ą je głównie okazy takich gatunków jak: cis czy sosny. Na szczególn ą uwag ę zasługuje znajduj ące si ę w pobli Ŝu Zespołu Elektrowni Dolna Odra w Nowym Czar- nowie, koło Gryfina na powierzchni niespełna 2,0 ha skupisko ponad 400 osobliwie zdefor- mowanych sosen pospolitych. Pnie wszystkich drzew posiadaj ą na wysoko ści od 10 do 50 cm nad ziemi ą charakterystyczne i zastanawiaj ące pał ąkowate wygi ęcia dochodz ące do 3,0 m długo ści, ponad którymi drzewa prostuj ą si ę pionowo ku górze. Wiek wszystkich drzew sza- cowany jest obecnie na około 75 lat. Las ten powstał prawdopodobnie na skutek celowej dzia- łalno ści człowieka hoduj ącego krzywe drzewa do celów u Ŝytecznych (budowy wielkich kadzi, foteli bujanych, łodzi itp.).

Na wschód od Kamie ńca, w strefie kraw ędziowej doliny Odry, projektuje si ę utwo- rzenie rezerwatu le śno-krajobrazowego „Kamienieckie W ąwozy” o powierzchni 97 ha. Ob- szar ten wyró Ŝnia si ę malowniczymi dolinkami z licznymi źródłami i rozwijaj ącymi si ę tor- fowiskami źródliskowymi daj ącymi pocz ątek wielu lokalnym strumieniom. Znajduj ą si ę tu

cenne fragmenty lasów ł ęgowych olszowo-jesionowych i lasów gr ądowych d ębowo-gra- bowych o charakterze naturalnym, z najwi ększym na Pomorzu stanowiskiem kokoryczy drobnej oraz murawy kserotermiczne i napiaskowe stanowi ące cenne siedliska w skali po- nadregionalnej. Tabela 3 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Kołbaskowo L-K – „Kamienieckie Wąwozy” 1 R Kamieniec * policki (97 ha) Gryfino ś Ŝ 2 P órawki gryfi ński 2006 P – cis pospolity Gryfino ś Ŝ 3 P órawki gryfi ński 2006 P – cis pospolity Gryfino PŜ – świerk poro śni ęty blusz- 4 P śórawki 2006 gryfi ński czem Nowe Czarnowo PŜ – „Krzywy Las”, grupa ok. koło hotelu robot- Gryfino 5 P 2006 400 sosen pospolitych niczego „Dolna gryfi ński (ok. 2,0 ha) Odra” Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, L-K – rezerwat le śno-krajobrazowy,

W granicach omawianego arkusza znajduj ą si ę dwa obszary Europejskiej Sieci Ekologicz- nej Natura 2000: specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Dolnej Odry” oraz specjalnej ochrony siedlisk „Dolna Odra”. Obszar „Dolina Dolnej Odry”, które na wi ększo ści obszaru arkusza pokrywaj ą swe granice z przebiegiem Parku Krajobrazowego Dolina Dolnej Odry. Omawiane obszary obejmuj ą odpowiednio powierzchni ę 60 207,1 ha i 29340,63 ha, z której tylko ich fragmenty poło Ŝone s ą w granicach arkusza (tabela 4) (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). W systemie krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) obszar arkusza Gryfino obejmuje fragmenty: obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym – Uj ścia Odry oraz korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Pojezierza My śliborskiego (fig. 5).

Tabela 4 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa ob- Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ szaru i sym- punktu obszaru Powierzchnia Kod obszaru obszaru bol oznacze- obszaru (ha) Długo ść Wojewódz- nia na mapie Szeroko ść geograf. Kod NUTS Powiat Gmina geogr. two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Dolina Dol- Kołbaskowo, zachodnio- policki J PLB 320003 nej Odry E 14º24'48" N 53º05'06" 60207,10 PL0G1 Gryfino, pomorskie i gryfi ński P Widuchowa Kołbaskowo, Dolna Odra zachodnio- policki K PLH 320037 E 14º15'53" N 52º59'57" 29340,63 PL0G1 Gryfino, S pomorskie i gryfi ński Widuchowa Rubryka 1 J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 3: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk 32 32

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Gryfino na tle systemu ECONET (Liro (red.), 1998) System ECONET 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 1M – Uj ścia Odry, 2 – korytarz ekolo- giczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 3m – Pojezierza My śliborskiego, 3 – granica pa ństwa, 4 – wi ększe jeziora

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Gryfino do najstarszych zabytków kultury materialnej nale Ŝą stano- wiska archeologiczne. Najwcze śniejsze ślady pochodz ą z okresu neolitu. Znaleziska archeologiczne obejmuj ą osady, grodziska, kurhany, cmentarzyska, ko ść ce oraz przedmioty co- dziennego uŜytku. Rozsiane s ą one po terenie arkusza i wyst ępuj ą głównie w rejonie urodzaj- nych gleb oraz cieków. Do reprezentatywnych stanowisk nale Ŝy znajduj ące si ę na wzgórzu nad Krzemionkami wczesno średniowieczne grodzisko umieszczone w miejscu du Ŝej warow- nej osady z okresu kultury łuŜyckiej z VIII–IV w. p.n.e. (grodzisko Świ ęta Góra).

Na terenie arkusza Gryfino znajduj ą si ę zabytki obj ęte ochron ą konserwatorsk ą i wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Są to obiekty sakralne oraz architektoniczne. Do najwi ększych miejscowo ści na mapie nale Ŝy Gryfino. Ochron ą konserwatorsk ą obj ę- ty został układ urbanistyczny najstarszej cz ęś ci miasta wraz ze zlokalizowanymi w jego obr ę- bie obiektami zabytkowymi. Z zabudowy sakralnej na uwag ę zasługuje roma ńsko-gotycki ko ściół pw. Narodzenia NMP (dawniej św. Mikołaja; przebudowany w ko ńcu XIX wieku) z renesansow ą ambon ą oraz barokowymi kandelabrami i dzwonem z XVII wieku. Teren Sta- rego Miasta otoczony był zespołem obwarowa ń miejskich zbudowanych z kamieni polnych. Do dnia dzisiejszego zachowało si ę ponad 70 m długo ści murów o wysoko ści 4 metrów i grubo ści od 1 do 1,5 m przy ulicach: Bałtyckiej, Wałowej i Murarskiej. Mury pochodz ą z XIV wieku. W południowej cz ęś ci murów zachowała si ę Brama Ba ńska z 1300 roku o wysoko ści 15,3 m. Do pozostałych osobliwo ści architektonicznych nale Ŝy gmach poczty wraz z budyn- kiem gospodarczym pochodz ące z 1883 r. znajduj ące si ę przy ul. Sprzymierzonych. Do zabytkowych budowli sakralnych znajduj ących si ę na terenie arkusza nale Ŝą ko ścio- ły z ciosanego kamienia granitowego w Kamie ńcu z XIII w (odbudowany)., Moczyłach (ruina) z XII w. oraz Pargowie (ruina) z XVI w. wraz z przyległymi do nich cmentarzami grze- balnymi z XIX w. Z pozostałych zabytków sakralnych nale Ŝy wymieni ć ko ściół pw. śś. Piotra i Pawła w Krajniku z XVIII w. oraz pw. Wniebowzi ęcia NMP w Marwicach, na który składa si ę neogotycki szachulcowy ko ściół z 1834 r. i cmentarz z XIX w. W Gryfinie przy pl. Pami ę- ci Sybiraków znajduje si ę głaz narzutowy (granit ró Ŝowy) pami ęci zesła ńców i ofiar Sybiru.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Gryfino jest poło Ŝony w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego, w granicach dwóch powiatów: polickiego i gryfi ńskiego. Na obszarze arkusza znajduje si ę jedna miejscowo ść b ędąca siedzib ą władz miasta i gminy oraz starostwa – Gryfino. Pełni ona funkcj ę lokalnego o środka gospodarczego, han- dlowo-usługowego, kulturalnego i administracyjnego. Na omawianym obszarze nie udokumentowano złóŜ kopalin oraz nie wyznaczono ob- szarów prognostycznych. Wyznaczono jeden obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów, wskazuj ący na mo Ŝliwo ść udokumentowania i eksploatacji zło Ŝa. Wody podziemne o znaczeniu u Ŝytkowym zwi ązane s ą z głównym pi ętrem wodono- śnym wyst ępuj ącym w utworach czwartorz ędowych. Uj ęcia o najwi ększej wydajno ści zloka- lizowane są w Nowym Czarnowie oraz Krzypnicy. Wody odznaczaj ą si ę wysok ą i średnią

jako ści ą; wymagaj ą one przed spo Ŝyciem prostego uzdatniania. Zasoby wód podziemnych zaspokajaj ą potrzeby zarówno ludno ści, jak i rolnictwa. Rzeka Odra prowadzi wody o zadowalaj ącej (Odra Zachodnia) i niezadowalaj ącej (Odra Wschodnia) jako ści. Na terenie obj ętym arkuszem Gryfino wyznaczono obszary predysponowane do składo- wania odpadów wył ącznie oboj ętnych. Wyznaczono je na terenie gmin: Kołbaskowo i Widu- chowa, w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej budu- jących powierzchni ę wysoczyzny. Otwory wiertnicze wykonane w granicach wyznaczonych obszarów wykazały wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ściach kilkumetrowych (maksymalnie 8,0 m). Budowa obiektu typu składowiska odpadów komunalnych w granicach tych glin wymaga ć b ędzie dodatkowych uszczelnie ń podło Ŝa i ścian bocznych. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów na obszar wyznaczony w gminie Kołbaskowo w rejonie Rosówko–Kamieniec– Pargowo. Stopie ń zagro Ŝenia wód głównego poziomu u Ŝytkowego jest średni, a gł ęboko ść wyst ępowania wynosi 15–50 m p.p.t. Na tym terenie nie udokumentowano złó Ŝ kopalin, a niewielkie wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji surowców na potrzeby lokalne zostały zrekultywowane. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Warunki budowlane na waloryzowanym obszarze mo Ŝna okre śli ć generalnie jako niekorzystne. Ograniczenia z pozostałej waloryzacji obszaru wynikaj ą głównie z istnienia parku krajobrazowego. Znaczna cz ęść omawianego terenu obj ęta jest Parkiem Krajobrazowym Doliny Dolnej Odry. W granicach opisywanego arkusza znajduje si ę obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Dolnej Odry”. Podstawowym walorem obszaru arkusza s ą tereny o walorach turystycznych (rzeka Od- ra, park krajobrazowy, pomnik przyrody – Krzywy Las), które zach ęcaj ą do uprawiania ak- tywnego wypoczynku oraz obserwacji fauny i flory. W kilku miejscowo ściach zachowały si ę zabytkowe chronione obiekty sakralne i architektoniczne. Na uwag ę zasługuje najstarsza cz ęść miasta Gryfina wraz z zlokalizowanymi tam obiektami zabytkowymi oraz ko ściół pw. Wniebowzi ęcia NMP w Marwicach.

XIV. Literatura

BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1:1 000 000. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BORGULA S., 1975 – Sprawozdanie z przeprowadzonych bada ń geologiczno-zwiadowczych dla rozpoznania zło Ŝa margli górnokredowych „Gryfino”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DĄBROWSKI S., PO ŹNIAK J., KRZY śANOWSKA S., RYSZKOWSKA J., TRZECIA- KOWSKA M., 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ę- dowych GZWP nr 122 – Dolina Kopalna Szczecin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOBRACKI R., 1979 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gry- fino. Wyd. Geol. Warszawa. DOBRACKI R., 1980 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gryfino. Wyd. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DOBRACKI R., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Gry- fino. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DRWAL E., SZAPLI ŃSKI A., 1976 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w dolinie Odry na odcinku Cedynia – Szczecin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D (red.)., Dobracki R., Dobracka K., Relisko-Rybak J., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w wojewódz- twie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOC R., FUSZARA P., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gry- fino. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kra- ków. KONDRACKI J., 1988 – Geografia fizyczna Polski. PWN Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa.

LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wy- dawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LANDSBERG-UCZCIWEK M., 2006 – Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2004-2005. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szcze- cin. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAK A., 1972 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych w dolinie rzeki Odry oraz w obr ę- bie Wysoczyzny Cedyni w województwie szczeci ńskim w miejscowo ściach, Marwi- ce, Cedynia, Kl ępicz. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK M., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B.,(red.) 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZEWŁOCKI J., BLEZEL H., KOROL R., 1992 – Zanieczyszczenie wód dorzecza Odry metalami ci ęŜ kimi oraz mo Ŝliwo ści jego zmniejszenia. Ochr. Środ. Zas. Nat., 4: 21 – 33 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.