P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000

Arkusz WOLSZTYN (540)

Warszawa 2005 Autorzy: Jacek Bajorek*, Izabela Bojakowska**, Aleksandra Dusza**, Rafał Pająk **, Anna Piaseczna**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Wojciech Woliński*

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Bogusław Bąk** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne SA w Krakowie, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstę p (W. Woliński )...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (W. Woliński )...... 5 III. Budowa geologiczna (W. Woliński ) ...... 7 IV. Złoż a kopalin (J. Bajorek)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Bajorek)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Bajorek)...... 15 VII. Warunki wodne (W. Woliński ) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (A. Piaseczna, A, Dusza) ...... 19 2. Osady wodne (I. Bojakowska)...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (R. Pająk) ...... 26 X. Warunki podłoża budowlanego (W. Woliński )...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (W. Woliński ) ...... 37 XII. Zabytki kultury (W. Woliński )...... 42 XIII. Podsumowanie (W. Woliński ) ...... 43 XIV. Literatura ...... 45

I. Wstęp

Arkusz Wolsztyn (540) Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykonano w 2005 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym S. A. w Krakowie zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Wolsztyn Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym przez Przedsiębiorstwo Geologiczne w Katowicach (Trzepla, Drozd, 2000). Mapa składa się z dwóch plansz i jest wykonywana w wersji cyfrowej. Pierwsza zawie- ra informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami, na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inżynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabyt- ków kultury. Druga poświęcona jest zagadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Do opracowania mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikacje zebrane między innymi w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, archiwach Urzędów wojewódzkich w Poznaniu i Zielonej Górze, Inspektora- tach Ochrony Środowiska w Poznaniu i Zielonej Górze, urzędach powiatowych w Wolsztynie i Grodzisku Wielkopolskim, urzędach miast i gmin: Wolsztyn, Siedlec, Przymęt i Rakoniewi- ce, oraz Instytucie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Korzystano również z informacji Regionalnego Banku Danych Hydrogeologicznych oraz systemu gospodarki i ochrony bogactw mineralnych „MIDAS” Państwowego Instytutu Geologicznego. Zebrane materiały zweryfikowano w terenie w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Szczegółowe dane dotyczące złóż kopalin zostały zawarte w kartach informacyjnych złóż, sporządzonych dla komputerowej bazy danych o złożach, powiązanej z Mapą geośro- dowiskową Polski.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wolsztyn znajduje się między 52º00’ a 52º10’ szerokości geograficznej północnej i między 16°00` a 16°15` długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar arkusza należy do województwa wielkopolskiego, a w nim do powiatów wolsztyńskiego (z miastem Wolsztyn oraz gminami: Wolsztyn, Siedlec, Przemęt), grodziskiego (z gminą Ra- koniewice) i województwa lubuskiego, a w nim do powiatu zielonogórskiego (z gminą Kar- gowa) oraz powiatu nowosolskiego (z gminą Sława). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998), północna część obszaru arkusza znajduje się w makroregionie Pojezierza Wielkopolskiego, centralna i połu- dniowo-zachodnia część arkusza leży w makroregionie Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej (powszechnie zwanej Warszawsko-Berlińska), a południowa znajduje się na Pojezierzu Lesz- czyńskim (Fig. 1). Wszystkie wymienione powyżej mezoregiony wchodzą w skład podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, prowincji Niżu Środkowo-Europejskiego. Omawiany obszar leży w brzeżnej strefie maksymalnego zasięgu zlodowacenia Wisły. Główne elementy rzeźby powierzchni związane są z wysoczyzną morenową i Pradoliną War- ciańsko-Odrzańską. Pojezierze Poznańskie należące do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego, to wysoczyzna morenowa, przeważnie płaska. Na jej powierzchni widoczne są liczne drobne zagłę- bienia zajęte często przez małe jeziora i drobne cieki. Wysokości bezwzględne w opisanym makroregionie wynoszą 85-108 m n.p.m. Pradolina Warciańsko-Odrzańska ma charakter szerokiej, płaskiej równiny, słabo od- graniczającej się od Bruzdy Zbąszyńskiej i obniżonej w stosunku do niej o 5-8 m. Widoczne na tej równinie są doliny rzek, obecnie uregulowanych i skanalizowanych. Opisana jednostka osiąga wysokość bezwzględną 58-61 m n.p.m. Urozmaiceniem powierzchni są wydmy o wy- sokości względnej dochodzącej do 25 m. Obszar Pojezierza Sławskiego wznosi się około 15 m nad Pradoliną Warciańsko-Od- rzańską. Ma on charakter wysoczyzny falistej. Wysokości bezwzględne wynoszą tu od 80 do 87 m n.p.m. Pod względem gospodarczym opisywany obszar ma charakter rolniczo-przemysłowy. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Wolsztyn, stanowiący ważny węzeł kolejowy. Skupiają się tu zakłady przemysłu metalowego, meblarskiego i spożywczego. Przemysł spo- żywczy istnieje także w Obrze, Powodowie i Mochach. Są to: mleczarnie, gorzelnie, prze- twórnie owoców i warzyw oraz zakłady mięsne. W Świętnie istnieje duży tartak. Ośrodkami

5 przemysłu materiałów budowlanych są: Powodowo, Rostarzewo, Krutla, Nowa Wieś. Rolnic- two to przeważnie gospodarstwa dobrze wyposażone technicznie o dużym areale, spółdziel- cze lub prywatne często dzierżawione od Agencji Rynku Rolnego. Działalności rolniczej sprzyja znaczny obszar zajęty przez zagospodarowanie rolnicze a także panujący tu łagodny klimat z długim okresem wegetacji.

Fig. 1 Położenie arkusza Wolsztyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu; 4 - jeziora Mezoregiony Pojezierza Lubuskiego: 315.44 – Bruzda Zbąszyńska Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Poznańskie Mezoregiony Pradoliny Warciańsko – Odrzańskiej: 315.62 – Kotlina Kargowska, 315.63 – Dolina Środkowej Obry Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego: 315.81 – Pojezierze Sławskie, 315.82 – Pojezierze Krzywińskie, 315.83 – Równina Kościańska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.11 – Wysoczyzna Leszczyńska Mezoregiony Obniżenia Milicko – Głogowskiego: 318.32 – Pradolina Głogowska

Większość gruntów użytkowanych rolniczo to grunty orne z uprawą zbóż, roślin pa- stewnych i plantacjami roślin przemysłowych. Dużą powierzchnię zajmują łąki i pastwiska, rozwinięta jest hodowla bydła i trzody chlewnej. Rozwinięte jest też sadownictwo i ogrodnictwo. Na jeziorach: Berzyńskim, Wolsztyńskim i Obrzańskim, prowadzona jest go-

6 spodarka rybacka. Lasy zajmują około połowy obszaru arkusza. Rosną tu przeważnie bory sosnowe z dość dużym udziałem dębu i brzozy, a w dolinach rzek występują olsy i łęgi, niekiedy z udziałem świerka. Miasto Wolsztyn liczy 14 200 mieszkańców. Osadnictwo wiejskie ma charakter zwarty. Występują tu głównie osady typu kolonii i wielodrożnic z widoczną tendencją do prze- kształcania się w osady zurbanizowane. Przez opisywany obszar przebiegają linie kolejowe: Leszno-Zbąszyń, Żagań-Poznań, Poznań-Sulechów oraz szlaki drogowe: Poznań-Sulechów, Poznań-Nowa Sól, Poznań- Babimost, Wschowa-Nowy Tomyśl. Szlaki drogowe i kolejowe zbiegają się w Wolsztynie.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Wolsztyn opracowano na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wolsztyn (Jodłowski, 2003 i 2004). Omawiany teren położony jest w północnej części monokliny przedsudeckiej. Starsze podłoże tej jednostki stanowi epimetamorficzny blok południowej Wielkopolski, zwany też elewacją wolsztyńską lub grzędą kostrzyńsko-wolsztyńsko-gostyńską. Struktura ta o przebiegu NW-SE, została sfałdowana w okresie starszych ruchów waryscyjskich, a następnie pod- dana intensywnej erozji. Najstarszymi, rozpoznanymi w jej obrębie skałami, są łupki ilasto- krzemionkowe dewonu, powyżej których występują piaskowce i iłowce karbonu o miąższości około 600 m. Zalega na nich niezgodnie, permo-mezozoiczna pokrywa monokliny przedsudeckiej, przykryta osadami kenozoiku. Na powierzchni odsłaniają się tylko utwory należące do czwartorzędu (Fig. 2). Sedymentację permu, na opisywanym obszarze, rozpoczynają osady czerwonego spą- gowca wykształcone w postaci ciemnobrunatnych zlepieńców, przechodzących ku górze w szare piaskowce kwarcowe, o niewielkiej miąższości (około 70 m). Skały te obok dolomitu głównego są kolektorem gazu ziemnego na złożu „Wilcze”. Stropowe biało szare mułowce, stanowią ogniwo przejściowe do cechsztynu. W cechsztynie, w czterech cyklach sedymenta- cyjnych występują: wapienie, anhydryty, sole kamienne, dolomity i iłowce, o miąższości oko- ło 610 m. Na omawianym terenie, znaczenie surowcowe mają osady cyklotemu Stassfurt, w obrębie których występują złoża gazu ziemnego. Najstarszy okres mezozoiku – trias, reprezentują utwory trzech pięter: piaskowca pstrego, wapienia muszlowego i kajpru. Do pstrego piaskowca należą: mułowce, iłowce, piaskowce, anhydryty i gipsy, występujące na całym obszarze arkusza. Osiągają one miąższość 693,5 m. W wapieniu muszlowym osadziły się skały węglanowe: wapienie i margle z wkład-

7 kami iłowców. Piętro kajpru budują osady związane z regresją morza epikontynentalnego. Należą do nich iłowce pstre, mułowce, gipsy i piaskowce, o miąższości dochodzącej do 669,5 m.

Fig. 2 Położenie arkusza Wolsztyn na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły oraz torfy, 2 – piaski eoliczne; plejstocen: 3 – piaski i żwiry akumulacji rzecz- nej, 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 5 – piaski i żwiry ozów i kemów, 6 – gliny zwałowe, miejscami z głazami, żwirem i piaskiem; Trzeciorzęd; neogen: 7 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunat- nych; 8 - jeziora

Utworów jury i kredy w obrębie omawianego obszaru arkusza mapy nie stwierdzono. Osady trzeciorzędowe1 (paleogen i neogen) występują na całym obszarze arkusza. Ich profil stratygraficzny jest niepełny, ponieważ brakuje utworów paleocenu i eocenu oraz mio-

1 W związku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tekście objaśniającym do arkusza zachowuje się dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio- rzędu) sygnalizowane są nawiasami

8 cenu górnego i pliocenu. Na skałach mezozoicznych leżą piaski, mułki i piaski glaukonitowe oligocenu. Neogen reprezentują tylko lądowe osady miocenu dolnego, środkowego i górnego, o maksymalnej miąższości około 190 m. Rozpoczynają je mułki i piaski pylaste z soczewka- mi węgla brunatnego, na których zalegają dwa pokłady węgla brunatnego, rozdzielone muł- kami. Grubszy osiąga miąższość 10 m, a cieńszy 2-4 m. Powyżej nich występuje kompleks mułkowo-piaszczysty z przerostami węgla brunatnego i iłów należących do warstw pawło- wickich i adamowskich odpowiadający dolnej części serii poznańskiej miocenu środkowego. Warstwy poznańskie górne, występujące we wschodniej i południowej części omawianego obszaru arkusza, to iły o zabarwieniu zielonym, niebieskim i szarym, których miąższość dochodzi do 28 m. Natomiast brak jest poziomu iłów płomienistych, reprezentujących najwyż- sze ogniwo warstw poznańskich. Cała powierzchnia opisywanego arkusza pokryta jest osadami czwartorzędowymi. Naj- większa ich miąższość na Równinie Nowotomyskiej osiąga 88 m (Powodowo), w obrębie Pradoliny Warciańsko–Odrzańskiej średnio wynosi 30 m (maksymalnie 64,8), a na południu 25 m (Mochy). Najstarszymi osadami są gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich. Płaty glin, o miąższości do około 8 m, leżą w istniejącym w osadach podłoża obniżeniu o głębokości 50-80 m. Przebiega ono przez północną część omawianego obszaru. Ponad glinami występują osady piaszczysto-żwirowe o miąższości dochodzącej do 40 m. Są to osady wodnolodowcowe zlodowaceń południowopolskich. Ich występowanie jest ograniczone do północnego obniżenia. W środkowej i południowej części opisywanego obszaru strop osadów neogeńskich leży na wysokości 50-70 m n.p.m. Na osadach miocenu lub zlodowaceń południowopolskich leżą tu osady zlodowaceń środkowopolskich. Są to gliny zwałowe i piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe. Miąższość glin zwałowych jest bardzo zmienna. Największa jest na północy obszaru, gdzie gliny leżą na osadach zlodowaceń południowopolskich. Dochodzi ona tu do 45 m. Osady wodnolodowcowe osiągają największą miąższość – do 27 m w dolinie Obry. Gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich przykryte są osadami piaszczysto-żwiro- wymi o miąższości do 35 m. Są to osady wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich. Ponad nimi występują gliny zwałowe o miąższości do 12 m, odsłaniające się na powierzchni opisywanego obszaru, w jego środkowej i północnej części. Jedynie w obniżeniach spotyka się osady wodnolodowcowe o miąższości kilku metrów. W okolicy Powodowa i Rostarzewa na glinach leżą pokrywy piasków i żwirów lodowcowych z głazami. W południowej części arkusza, w dolinie Obry na powierzchni występują

9 osady rzeczne. Są to piaski i żwiry zlodowacenia Wisły budujące tarasy nadzalewowe. Ich miąższość dochodzi do 17 m. Holoceńskie piaski, mułki i torfy występują na tarasach zalewowych (Północny, Środ- kowy i Południowy Kanał Obry). W dolinach rzek występują także osady eoliczne. Rozległe ich pokrywy z wydmami zajmują znaczną powierzchnię na południu i południowym wschodzie obszaru arkusza Wolsztyn.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wolsztyn występuje dziesięć złóż kopalin. Należą tu dwa złoża gazu ziemnego zaliczanych do kopalin podstawowych oraz osiem złóż kopalin pospolitych, w tym trzy złoża kopalin ilastych ceramiki budowlanej, dwa złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych, jedno złoże kruszywa naturalnego i dwa złoża torfu (tabela 1). Złoże torfu „Barłożnia” skreślono z ewidencji zasobów. Na omawianym obszarze leżą wschodnie części złóż gazu ziemnego „Wilcze – Dolomit Główny” i „Wilcze – Czerwony Spągowiec” ujęte w jednej dokumentacji geologicznej (Cze- kański, Dąbrowska-Żurawik, Wiśniak, 1993). Kontury obu złóż, odwzorowane na mapie, częściowo zachodzą na siebie, bowiem znajdują się na różnej głębokości, przy czym większe fragmenty obu złóż znajdują się na sąsiednim arkuszu Kargowa Złoże gazu ziemnego„Wilcze – Czerwony Spągowiec” zostało rozpoznane szczegółowo w kategorii B. Ma ono powierzchnię 760 ha. Skałą zbiornikową są przystropowe piaskowce czerwonego spągowca, uszczelnione słabo przepuszczalnymi piaskowcami oraz wapieniami cechsztynu. Horyzont gazonośny zalega na głębokości 2428 – 2452 m, a jego średnia miąż- szość wynosi 7,23 m. Średnie parametry jakościowe gazu przedstawiają się następująco: war- tość opałowa: 10,60 MJ/Nm3, zawartość metanu 28,1271%, etanu 0,6766%, azotu: 70,82% i 0,0554 % dwutlenku węgla. Nie stwierdzono obecności siarkowodoru i wodoru. Kopaliną towarzyszącą jest hel, którego zawartość wynosi 0,2514 % objętości gazu. Złoże „Wilcze –Dolomit Główny” o powierzchni 1170 ha udokumentowane zostało w kategorii C. Poziomem gazonośnym o średniej miąższości 11,5 m jest dolomit główny cechsztyńskiego cyklotemu Stassfurt zalegający na głębokości 2086,5 – 2114,5 m. Najważniejsze średnie parametry jakościowe gazu są następujące: wartość opałowa: 17,30 MJ/Nm3, zawartość metanu 23,1%, etanu 5,99%, azotu: 66,03%, dwutlenku węgla 0,11%, 0,14% siarkowodoru, 0,03% wodoru i 0,05 % helu. W obu złożach gaz ziemny jest zaazotowany, a w złożu „Wilcze – Dolomit Główny” dodatkowo jest zasiarczony.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wydobycie geologiczne Stan Numer Kategoria ( tys. t, Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Wiek kompleksu bilansowe zagospodarowa- złoża Rodzaj rozpoznania tys. m3* kopaliny złoża konfliktowo- Nazwa złoża litologiczno- ( tys. t, tys. m3* nia złoża na Kopaliny mln m3**) ści surowcowego mln m3** ) mapie złoża Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, 2004) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Józefin g(gc) Q 130 C1 Z - Scb 4 A - * * 2 Powodowo pki Q 24 B+C1 G 33 Scb 3 A - Rostarzewo 3 g(gc) Q 176* C Z - Scb 4 A - I i II 1 * 4 Rakoniewice g(gc) Q 282 C1 N - Scb 4 A - * 5 Krutla p Q 1 421 C1 Z - Sb 4 A - * * 11 11 6 Tuchorza pki Q 1802 C1 G 0 Scb 3 B L 1) 7 Barłożnia II t Q 11* C1 N - Sr 4 A 1) 8 Chorzemin t Q 52* C1 N - Sr 4 A Wilcze – Do- 9 G P 285,00** C N - E 2 A - lomit Główny Wilcze – 10 Czerwony G P 498,73** B N - E 2 A - Spągowiec

Barłożnia t Q ZWB

Rubryka 2 -1) - złoża nieujęte Bilansie… (zasoby wg dokumentacji) Rubryka 3 - G – gaz ziemny, p – piaski, pki – piaski o innych zastosowaniach (do produkcji betonów komórkowych), g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, t - torfy Rubryka 4 - P- perm, Q - czwartorzęd Rubryka 7 - G – zagospodarowane, G* - zagospodarowane według stanu na 2005 r., N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizo- wane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 - E – kopaliny energetyczne, Sb – budowlane, Scb – ceramiki budowlanej, Sr - rolnictwo Rubryka 10 - złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 3 – rzadkie w regionie w którym występuje, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 - L – ochrona lasów

Na omawianym obszarze udokumentowano trzy złoża kopalin ilastych ceramiki budowlanej: „Józefin” (Kwaśniewska, 1974, Paprocka, 1983), „Rostarzewo I i II” (Miziołek, Fran- kiewicz, 1984) i „Rakoniewice” (Dunin, 1983). Złoża te udokumentowane zostały w kategorii

C1, a w złożach: „Józefin” i „Rostarzewo I i II” jakość kopaliny rozpoznano w kategorii B. Złoże „Rakoniewice” składa się z trzech pól, a tylko jedno z nich leży w granicach arkusza Wolsztyn, pozostałe na obszarze sąsiedniego arkusza Rakoniewice. W złożu „Rostarzewo I i II” kopaliną są czwartorzędowe gliny pylaste, w pozostałych złożach gliny zwałowe. Surowce te nadają się do produkcji cegły pełnej. Podstawowe parametry górniczo – geologiczne i jakościowe podano w tabeli 2. Tabela 2 Podstawowe parametry jakościowe i górniczo – geologiczne złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej Józefin Rostarzewo I i II Rakoniewice Parametr od do śr. od do śr. od do śr. Powierzchnia złoża [m2] 62 772 44 750 103 700 Miąższość złoża [m] 1,3 4,4 2,8 3,3 8,5 6,08 2,00 4,50 2,72 Grubość nadkładu [m] 0,0 3,5 1,7 0,0 6,0 1,96 0,30 3,00 1,20 Zawartość marglu ziarnistego [%] 0,36 3,34 0,39 2,13 0,79 0,36 2,66 1,23 Woda zarobowa [%] 12,5 31,8 16,2 24,4 19,5 13,06 16,50 14,98 Skurczliwość wysychania [%] 3,2 9,9 4,0 7,6 5,4 3,73 5,93 4,79 Optymalna temperatura wypału [o C] 950 950 Nasiąkliwość po wypale [%] 12,0 14,8 13,5 11,73 19,0 15,6 11,30 17,40 13,14 Wytrzymałość na ściskanie po wypale 10,1 17,0 14,0 10,9 31,3 20,6 8,58 14,25 10,66 [MPa]

Złoże „Józefin” jest złożem suchym, pozostałe złoża glin są częściowo zawodnione. Na obszarze arkusza Wolsztyn udokumentowane są dwa złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych: „Powodowo” (Hass, 1965, Paprocka, Zembrzycka, 1981, Matuk-Trapczyńska, 1997) i „Tuchorza” (Hass, 1964, Bujalska, 1985). Złoża te były pierwot- nie rozpoznane w jednej dokumentacji geologicznej w kategorii C2 (Hass, 1964), a następnie udokumentowane szczegółowo, co ujęto w odrębnych dokumentacjach. Złoże „Powodowo” składało się z dwóch pól: pole „A” zostało wyeksploatowane, a jego zasoby rozliczone w 1998 r. i wykreślone z bilansu.

Złoże „Tuchorza” udokumentowane zostało w kategorii C1 w 1985 roku. Na terenie omawianego arkusza znajduje się tylko południowa część tego złoża, jego większa część znajduje się na sąsiednim arkuszu Nowy Tomyśl. Kopaliną w obu złożach są piaski eoliczne w wydmach. Złoża położone są na terenach leśnych. Są to złoża suche, dokumentowane i eksploatowane do 1 m powyżej zwierciadła wody. Podstawowe parametry geologiczno – górnicze i jakościowe złóż piasków kwarcowych zestawiono w tabeli 3.

12 Tabela 3 Podstawowe parametry złóż piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych Złoże „Powodowo” Złoże „Tuchorza” Parametr (pole B) od do średnia od do średnia Powierzchnia złoża [m2] 54 670 212 000 Grubość nadkładu [m] 0,8 0,7 2,6 0,97 Miąższość złoża [m] 1,5 12,8 4,07 2,0 19,1 7,74 Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 1:5 1:8 Uziarnienie [%]

frakcja pow. 2 mm 0,10 0,45 0,08 0,80 frakcja 2 – 1 mm 0,05 1,00 0,22 3,29 frakcja 1 – 0,5 mm 0,45 3,81 1,29 9,40 frakcja 0,5 – 0,063 mm 85,12 96,66 Zawartość zanieczyszczeń ilastych w stanie rozpro- ślady 7,50 3,75 2,0 szonym [%] Zawartość zanieczyszczeń obcych [%] Brak ślady Zawartość zanieczyszczeń organicznych poniżej barwy wzorcowej poniżej barwy wzorcowej Zawartość krzemionki SiO2 [%] 85,36 94,10 90,72 92,30 Zawartość Na2O + K2 [%] 1,18 1,54 Zawartość SO3 [%] 0,20 0,06 Zawartość CaO [%] Brak brak Parametry wyrobów

gęstość objętościowa [kg/m3] 700 700 wytrzymałość na zgniatanie [Mpa] 3,2 4,1 6,5

Złoże kruszywa naturalnego „Krutla” (Turczyn, 1985) udokumentowane zostało kartą rejestracyjną. Kopaliną są utwory piaszczyste kemu o średnim punkcie piaskowym 96,7% i zawartości pyłów mineralnych w ilości od 0,6 do 5,2%, średnio 2,3%. Jest to złoże małe, o powierzchni 7,98 ha. Miąższość złoża wynosi od 2,5 do 16,4 m, średnio 10,7 m. W nadkła- dzie występuje gleba, piaski pylaste i mułki o grubości od 0 do 2,4 m, średnio 0,5 m. Piaski nadają się do celów drogowych i dla budownictwa. Złoże jest częściowo zawodnione. Na obszarze omawianego arkusza udokumentowano dwa złoża torfu: „Barłożnia II” i „Chorzemin”. Są to niewielkie złoża o zasobach (odpowiednio): 11,2 tys. m3 i 52 ,5 tys. m3, na powierzchni: 0,62 ha i 1,59 ha. Miąższość tych złóż średnio wynosi: 1,8 m i 3,5 m, pod średnim nadkładem 0,6 m i 0,2 m. Stopień rozkładu torfów wynosi średnio: 43,3% i 41,9%, a popielność: 22,1% i 34,5%. Ze względu na ochronę kopalin złoża gazu ziemnego zaklasyfikowano do złóż klasy 2 rzadkich w skali całego kraju, złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórko- wych jako rzadkie w regionie, w którym je udokumentowano zaliczono do klasy 3, a złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej, kruszywa naturalnego i torfów jako złoża powszechne, łatwo dostępne zaklasyfikowano do klasy 4. Ze względu na ochronę środowiska

13 złoże „Tuchorza” położone w zwartym kompleksie leśnym zaklasyfikowano do złóż konflik- towych klasy B. Pozostałe złoża uznano za małokonfliktowe klasy A.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród złóż udokumentowanych na obszarze arkusza Wolsztyn eksploatowane są tylko dwa złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych: „Powodowo” i „Tuchorza” stanowiące bazę surowcową dla Zakładu Produkcji Betonów „PREFABET” Sp. z o.o. w Powodowie, który jest koncesjobiorcą obu złóż. Złoże „Powodowo” eksploatowane jest od 1966 r., od 1995 r. na podstawie koncesji ważnej do końca 2006 r. W skład złoża wchodziły dwa pola. Eksploatację pola A zakończono w 1997 r., a jego obszar zrekultywowano przez zalesienie. Obecnie eksploatowane jest pole B w granicach obszaru górniczego o powierzchni 54 670 m2 i terenu górniczego o powierzchni 74 628 m2. W związku z wyczerpywaniem się zasobów piasków kwarcowych złoża „Powodowo” w 2004 roku rozpoczęto eksploatację złoża „Tuchorza” położonego w odległości około 7 km od niego. Użytkownik uzyskał w 2002 r. koncesję na eksploatację południowej części złoża, dla której wyznaczono obszar i teren górniczy. Koncesja jest ważna do 31.06.2017 r. Ustano- wiony obszar górniczy posiada powierzchnię 88 276 m2, a teren górniczy wynosi 74 628 m2. Gliny ceramiki budowlanej złoża „Józefin” eksploatowane były bez koncesji, w latach 1972 –1996 dla cegielni w Wiosce, a ze złoża „Rostarzewo I i II” do 2002 r. dla cegielni w Rostarzewie i Wiosce. Po zaniechaniu eksploatacji pozostałe zasoby tych złóż nie zostały rozliczone. Wyrobiska uległy częściowo samorekultywacji. Wznowienie eksploatacji tych złóż jest mało prawdopodobne ze względu na niską jakość surowca i zniszczenie cegielni w Wiosce i Rostarzewie. Złoże kruszywa naturalnego „Krutla” było eksploatowane w latach 1987 – 1991. Po zaniechaniu eksploatacji zasoby złoża nie zostały rozliczone i nie zrekultywowano wyrobiska. Wyrobiska wypełnione zostały wodą. Do 2003 r. było eksploatowane złoże torfu „Barłożnia” na podstawie koncesji wydanej w 2001 r. Torf był wykorzystywany bez przeróbki do celów rolniczych. Złoże składało się z dwóch pól. Eksploatacja Pola I została zakończona w 2002 r., zasoby rozliczone w „Dodat- ku nr 1...” i wykreślone z bilansu zasobów. W 2003 r. zakończono eksploatację Pola II. Jego zasoby rozliczono i wykreślono z ewidencji. W związku z wyeksploatowaniem zasobów zło- ża torfu, decyzją Wojewody Wielkopolskiego wygaszona została koncesja na eksploatację złoża i zlikwidowany obszar i teren górniczy „Barłożnia”.

14 Przed rokiem 1980 w okolicach Obry i Kębłowa na małą skalę eksploatowano kru- szywo naturalne bez rozpoznania geologicznego.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Prognozy i perspektywy dla występowania kopalin wyznaczono na podstawie szczegó- łowej mapy geologicznej (Jodłowski, 2000) i sprawozdań z badań geologicznych. Dla kruszywa naturalnego wyznaczono trzy obszary prognostyczne (tabela 4). Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubość Numer Po- Średnia Zasoby kompleksu kompleksu Zastoso- obszaru wierzch- Rodzaj Parametry grubość w kategorii litologiczno- litologiczno- wanie na ma- nia kopaliny Jakościowe nadkładu D surowco- surowcowego 1 kopaliny pie (ha) (m) (tys. t) wego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 punkt piaskowy: 56,0-98,0% 2,5 – 10,0 I 18,0 pż Q 0,3 1278 Sb, Sd zawartość pyłów: śr. 7,1 4,1% punkt piaskowy: 97,0% II 282,28 p Q 0,3 7,0 – 10,0 23144 Sb, Sd zawartość pyłów: 5% punkt piaskowy: III 16,0 pż Q 0,2 5,0 – 16 0 1120 Sb, Sd 42,1% Rubryka 3 - p – piaski, pż – piaski i żwiry Rubryka 4 - Q – czwartorzęd Rubryka 9 - Sb – surowce budowlane, Sd – surowce drogowe

Obszar prognostyczny nr I dla piasków i żwirów wyznaczono między Obrą a jeziorem Berzyńskim na podstawie wyników prac geologiczno - zwiadowczych (Donaj, 1975). Wystę- pują tu piaski i żwiry o średniej miąższości 7,1 m, punkcie piaskowym od 56,6 do 98,0% i średniej zawartości pyłów mineralnych 4,1%. Drugi obszar prognostyczny wyznaczono dla piasków na północ i północny zachód od Kębłowa. Poszukiwania żwirów w tym rejonie dały wynik negatywny (Dzioba, 1968, Male- cher, 1978), ale stwierdzono występowanie piasków o punkcie piaskowym około 97% i za- wartości pyłów do 5 %, które mogą być przydatne dla drogownictwa i budownictwa. Piaski mają miąższość 7 – 10 m. Trzeci obszar prognostyczny dla kruszywa wyznaczono na południe od Nowej Wsi. Na obszarze o powierzchni 16 ha stwierdzono występowanie piasków i żwirów o średniej miąż- szości 7 m i punkcie piaskowym 42,1% (Falkowska, 1961).

15 Obszary perspektywiczne dla piasków wyznaczono na obszarach występowania pia- sków wydmowych w rejonie miejscowości Wroniawy i Solec. W południowej i zachodniej części omawianego obszaru występują również piaski wydmowe. Występują one w zwartych kompleksach leśnych i znacznej odległości od szosy. Z tego powodu zrezygnowano z wyznaczenia tych obszarów jako perspektywiczne dla piasków. Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych dla surowców ilastych ceramiki budowlanej. Ponieważ gliny zwałowe, występujące na dużych powierzchniach w północnej części omawianego obszaru zawierają znaczną zawartość marglu ziarnistego oraz nadmierną zawar- tość ziarn o średnicy powyżej 3 mm. Dlatego nie są one przydatne do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Poszukiwania węgla brunatnego prowadzone we wschodniej części arkusza Wolsztyn dały wynik negatywny (Osijuk, 1962). Węgiel brunatny występuje na omawianym obszarze w dwóch seriach pokładów. W pierwszej serii miąższość węgla wynosi od 1,2 do 3,6 m, w drugiej do 6,5 m, ale tylko w pierwszej serii w okolicy Mochów stosunek grubości nadkła- du do miąższości węgla wynosi od 10,5 do 16,5, dla drugiej serii jest większy od 20. Torfowiska występują w dolinie Obry, w granicach obszarów chronionego krajobrazu i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Zostały one wyłączone z potencjalnej bazy su- rowcowej torfów ze względu na ochronę środowiska przyrodniczego (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Osady permu na omawianym obszarze są perspektywiczne dla występowania węglowo- dorów.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Wolsztyn jest położony w zlewni II-ego rzędu rzeki Warty. Głównymi ciekami na arkuszu są: Obra oraz Dojca. Obra, lewy dopływ Warty obecnie płynie sztucznymi korytami: Kanałem Północnym, Środkowym oraz Południowym. Od północnego wschodu do Północnego Kanału Obry wpływa Dojca, która wraz z pozostałymi kanałami odwadnia więk- szą część badanego obszaru. Cały teren pokryty jest gęstą siecią kanałów i rowów melioracyjnych, które łączą się z ciekami płynącymi. Elementem bogatej sieci hydrograficznej są także rynnowe jeziora po- lodowcowe o generalnym przebiegu południowy zachód - północny wschód. Największe

16 z nich to: Berzyńskie (330,8 ha), Wolsztyńskie (124,2 ha), Obrzańskie (86,6 ha). Pozostałe jeziora to: Święte, Świętno oraz Mochyńskie. Stan czystości wód płynących na omawianym arkuszu był systematycznie monitorowa- ny na rzece: Dojcy w miejscowości Nowy Młyn, Wolsztyn i Obra (żwirownia); na Północ- nym Kanale Obry w miejscowości Kębłowo i Błocko; i Środkowym Kanale Obry przy ujściu do jeziora Obrzańskiego. Większość wód płynących odpowiada jakości wód pozaklasowych. W wodach tych zostały przekroczone wartości wskaźników: bakterii grupy coli typu kałowe- go, fosforanów, tlenu rozpuszczonego, ogólnego węgla organicznego oraz manganu. Wody rzeki Dojcy w mieście Wolsztyn odpowiadają III-ej klasie czystości ze względu na zawartości zawiesiny ogólnej manganu oraz bakterii grupy coli typu kałowego (Styczeń, 2003). Głów- nymi źródłami zanieczyszczeń rzek są bezpośrednie zrzuty ścieków bytowych z nieskanali- zowanych obszarów oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych. Badania jakości wód jezior w ramach monitoringu regionalnego na arkuszu Wolsztyn były objęte jeziora: Berzyńskie, Wolsztyńskie oraz Obrzańskie (Pułyk, Tybiszewska, 2004). Wody w jeziorach: Berzyńskim oraz Obrzańskim są pozaklasowe, gdzie zostały przekroczone normy ze względu na wskaźniki fizyko-chemiczne. Wody jeziora Wolsztyńskiego odpowia- dają III-ej klasie czystości wód, o czym zdecydowały przekroczone normy wskaźników fizyko-chemicznych oraz bakteriologicznych. Główne źródła zanieczyszczenia wód jeziora to ścieki socjalno-bytowe, spływy powierzchniowe z gruntów rolnych oraz rozwijająca się turystyka.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalnym podziałem zwykłych wód podziemnych Polski obszar objęty arkuszem Wolsztyn należy do regionu wielkopolskiego (Paczyński, 1995). W obrębie tego regionu wyróżniono: północną część należącą do subregionu lubusko-poznańskiego, środkową i południową do subregionu Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej oraz na południowym- wschodzie do subregionu zielonogórsko-leszczyńskiego. Główne wodonośne piętra wstępują w utworach czwartorzędowych oraz paleogeńsko- neogeńskich. W obrębie utworów czwartorzędowych wyróżniono poziomy wodonośne: gruntowy, międzyglinowy oraz podglinowy (Fuszara, 2002). Utwory wodonośne poziomu gruntowego tworzą piaski i żwiry rzeczne zlodowaceń północnopolskich i holoceńskie, o miąższości ponad 40 m. Współczynnik filtracji warstw wodonośnych waha się od 8 –12 m/d dla piasków, od 40 do 60 m/d dla żwirów. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i występuje do głę-

17 bokości 2,5 m. Zasilanie wód tego poziomu zachodzi na drodze infiltracji opadów oraz wód powierzchniowych. Wody podziemne tego poziomu charakteryzują się ponadnormatywną zawartością związków żelaza i manganu. Międzyglinowy wodonośny poziom użytkowy ma regionalne rozprzestrzenienie. Jest to poziom związany z utworami wodnolodowcowymi rozdzielającymi osady zlodowacenia War- ty od osadów zlodowacenia Odry, a w północnej części arkusza także rozdzielający osady zlodowacenia Odry od zlodowacenia Sanu. Stanowią go piaski średnioziarniste ze żwirami niekiedy żwirów o zmiennej miąższości od 4,4 m do 25,0 m. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski, i stabilizuje się na rzędnej do 84,6 m n.p.m. Warstwę napinającą stanowią gliny zwałowe o zmiennej miąższości. Średni współczynnik filtracji dla warstw wodonośnych wynosi 26 m/d. Wody tego poziomu odnawiają się poprzez infiltrację opadów oraz przesączenia się wód z nadległych poziomów. Wody tego poziomu należą do wód średnio twardych i twardych, zawierających ponadnormatywną ilość żelaza, a niekiedy manganu. Wody międzygli- nowego poziomu użytkowego stanowią GZWP (150) Pradoliny Warszawa-Berlin (Koło- Odra). Czwartorzędowy poziom podglinowy na omawianym arkuszu występuje lokalnie. Związany jest z utworami piaszczysto-żwirowymi zlodowaceń środkowopolskich. Wodonośny poziom paleogeńsko-neogeński tworzą utwory piaszczyste miocenu oraz oligocenu wykształcone jako piaski kwarcowe, drobnoziarniste, pylaste. Utwory oligocenu mają mniejsze znaczenie na badanym terenie. Miąższość utworów miocenu jest zmienna, się- ga nawet do 200 m. Zwierciadło wody poziomu mioceńskiego ma charakter subartezyjski, a niekiedy artezyjski. Zasilanie poziomu mioceńskiego następuje na drodze przesączania się wód nadległych z poziomów czwartorzędowych. Jest to poziom, który nie ma znaczenia użytkowego w tym rejonie. Na obszarze arkusza wyznaczono dwa czwartorzędowe GZWP (Kleczkowski, 1990): GZWP (150) Pradoliny Warszawy-Berlina (Koło-Odra) oraz w południowo-wschodniej czę- ści arkusza GZWP (304) - Zbiornik morenowy Zbąszyń (Fig. 3). Zbiornik Pradoliny Warszawa – Berlin (Koło- Odra) związany jest ze strukturą Pradoli- ny Warszawsko-Berlińskiej i posiada szacunkowe zasoby dyspozycyjne 456 tys. m3/d. Natomiast zbiornik międzymorenowy Zbąszyń, posiada niewielkie zasoby szacunkowo 19 tys. m3/d. Są to zbiorniki o różnej jakości wód dla których wyznaczono obszary wysokiej ochrony OWO. Zbiorniki te nie posiadają szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych. Największą wydajność 1026 m3/h przy depresji 6,6 m ma ujęcie komunalne we Wro- niawach. Ujęcie to wchodzi w skład systemu otworów korzystających z wodonośnego pozio-

18 mu wód międzyglinowego. Ujęcie to eksploatowane jest przez Wiejski Zakład Wodociągowy na potrzeby mieszkańców niemal całej gminy

Fig. 3 Położenie arkusza Wolsztyn na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 - granica GZWP w ośrodku poro- wym, 4 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 144 – Dolina Kopalna Wielkopolska, czwartorzęd dolin kopalnych (QK); 150 – Pradolina Warszawa - Berlin (Koło - Odra), czwartorzęd pradolin (QP); 302 - Pradolina Barycz-Głogów, czwartorzęd pradolin (QP); 304 – Zbiornik morenowy Zbąszyń, czwartorzęd międzymo- renowy (QM); 306 – Zbiornik (SM) Wschowa, czwartorzęd sandrowy(QS) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie-

19 czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 540-Wolsztyn zamieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej.

20 Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Wartość prze- Wartość przeciętnych Wartości dopuszczalne stężeń w glebie wartości w ciętnych (me- (median) w glebach lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro- glebach na dian) w glebach obszarów niezabudo- dowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu 540- na arkuszu 540- wanych Polski 4) Wolsztyn Wolsztyn Metale N=10 N=6522 N=10 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja Królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-23 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11-82 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2-7 2,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 10-129 33,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,4 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 1-13 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-7 2,5 3 Pb Ołów 50 100 600 7-56 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,14 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 540-Wolsztyn 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 9 1 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 10 Prawo wodne, Cr Chrom 10 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 1 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 9 1 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagroże- Co Kobalt 10 nia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 10 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 10 2) Pb Ołów 9 1 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 10 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 540-Wolsztyn do poszczególnych grup zanie- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czyszczeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie.

21 Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości większości badanych pierwiastków w glebach arkusza są niższe lub zbliżone do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Pol- ski. Wyższe wartości zanotowano jedynie dla cynku. Pod względem zawartości metali 11 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy C zaliczono próbkę gleby w punkcie 6, z uwagi na wzbogacenie w arsen, kadm, ołów i cynk. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne za- wartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska.

22 Próbki osadów jeziornych ą pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą spektrometrii mas z joniza- cją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV- AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicz- nego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartoś ciach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady trzech jezior: Be- rzyńskiego, Obrzańskiego i Wolsztyńskiego. Osady jeziora Obrzańskiego charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, a w osadach jezior Berzyńskiego i Wolsztyńskiego stwierdzono nieznacznie podwyższone zawartości cynku, miedzi, ołowiu i rtęci w porównaniu do wartości ich tła geochemicznego. W żadnym z jezior nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych zawartości szkodliwych składników w osadach, nie odnotowano także przekroczenia PEL, powyżej której obserwuje się szkodliwe od- działywanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

23 Tabela 6 Zawartość pierwiastków w osadach Rozporządzenie Tło geoche- Berzyńskie Obrzańskie Wolsztyńskie Pierwiastek PEL** MŚ* miczne (2003 r.) (2003 r.) (2003 r.) Arsen (As) 30 17 <5 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 5 3 4 Cynk (Zn) 1000 315 73 95 23 81 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 <0,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 17 3 17 Nikiel (Ni) 75 42 6 6 2 5 Ołów (Pb) 200 91 11 21 9 23 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,094 0,033 0,077 Rubryka 2: * Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: **zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

24 540W PROFIL ZACHODNI 540E PROFIL WSCHODNI Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wolsztyn Wolsztyn arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma (na osi rz osi (na

5780661 5780648 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5778639 5774741 m m

5775624 5772740

5765800 5764635

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h 25 25

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5780661 5780648

5778639 5774741 m m

5775624 5772740

5765800 5764635

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4

kBq/m2 kBq/m2

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 15 do około 32 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 20 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 5 do około 30 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 15 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Wolsztyn budują utwory o generalnie niskich i mało zróżnicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie plejstoceńskie osady rzeczne (piaski i żwiry) oraz gliny zwałowe. Podrzędnie na badanym terenie występują plej- stoceńskie utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry) oraz holoceńskie torfy i namuły. W po- łudniowej części arkusza są dość liczne wystąpienia piasków eolicznych. Najniższe wartości promieniowania zarejestrowane w południowej części profilu wschodniego (<10 nGy/h) są związane z holoceńskimi torfami, a najwyższe (>20 nGy/h) z glinami zwałowymi, występują- cymi w północnej części arkusza. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,8 do około 2,8 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od około 0,6 do około 3,8 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możli- wością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Po- nadto w przypadkach nieujętych aktami prawnymi zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria przestrzenne, nawiązujące do istniejących praktycznych warunków lokalizowania składowisk.

26 Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować wyróżnionych typów składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania: przyrodnicze, geośrodowiskowe lub infrastrukturalne, − tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych składowiska odpadów muszą posiadać sztuczną barierę izolacyjną), − tereny, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (O), − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczności publicznej – tereny lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – ochrona wód podziemnych). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikają- ce z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z odpowiednimi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego.

27 Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 7). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji Rodzaj gruntów [m] k [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tab. 7) − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna) − obszarów nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedsta- wiane na Planszy B. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przestawiono lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń (tab. 8). Profile otworów badawczych przedstawiają bu- dowę geologiczną do głębokości poniżej 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej występującej pod utworami izolującymi. Wybrane otwory z zamieszczonych w tabeli 8, zlokalizowano również na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wolsztyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Fuszara, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczony w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) jest funk- cją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wo- donośnego na zanieczyszczenia), ale również czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też, obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyzna-

28 czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo- lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Wolsztyn z analizy dotyczącej wyznaczenia potencjalnych obsza- rów dla składowania odpadów wyłączono: − doliny rzek i potoków, w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych taras holoceńskich rzek: Rów Grabarki, Dojca, Północny Kanał Obry, Środkowy Kanał Obry, Połu- dniowy Kanał Obry, Kopanica i innych mniejszych i nienazwanych cieków (w pasie min. 250 m od osi cieków); − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha (rozprzestrzenione głównie w północnej, południowej i południowo – zachodniej części arkusza), − obszary położone w strefie 250 m od: terenów podmokłych, bagiennych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów mis jeziornych i ich stref krawę- dziowych, zbiorników wód śródlądowych, − obszary zwartej lub gęstej zabudowy w obrębie miast oraz miejscowości będących siedzibami władz gminnych (Wolsztyn, Siedlec), − obszary zwartej lub gęstej zabudowy miejscowości: Karpicko, Obra, Kębłowo, Świętno, Mochy, − obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – Wielki Łęg Obrzański, obej- mujący południowo – wschodnią część arkusza mapy Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk analizowano tylko te obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste [teoretycznie spełniające wymagane kryteria przepusz- czalności] (tabela 7), a ich strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. Po przeanalizowaniu uwarunkowań geomorfologicznych, hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich, potencjalne obszary zostały wydzielone w obrębie czwartorzędowych glin zwałowych (tabela 7), uznanych za utwory spełniające przyjęte kryteria izolacyjności, wyłącznie dla składowisk odpadów obojętnych. Wyznaczone obszary zajmują około 25% powierzchni analizowanego terenu. Wynika to z powszechnego występowania zwartej pokrywy kilku kompleksów glin zwałowych o kilkudziesięciometrowych miąższościach.

29 Cała powierzchnia arkusza przykryta jest osadami czwartorzędu. Spąg utworów czwar- torzędu kontaktuje z utworami trzeciorzędowymi na całym obszarze arkusza, a ich łączna miąższość dochodzi do 300 m. Gliny zwałowe, w obrębie których wyznaczono obszary moż- liwej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych należą do zlodowaceń: północnopolskiego i zlodowaceń środkowopolskich. Na znacznych obszarach wysoczyzny morenowej powyżej 60 m n. p. m występują gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Są to gliny barwy jasnobrązowej lub ciemnosza- rej w stropie silnie zapiaszczone i mocno zwietrzałe, lokalnie przechodzą w silnie zapiaszczone piaski. Na obszarze Wału Lwówecko – Rakoniewickiego osady glacjalne tworzą jeden zwarty kompleks morenowy, leżący bezpośrednio na glinach zwałowych zlodowacenia War- ty. Utwory te tworzą w miarę ciągły poziom glacjalny. Mają one największe rozprzestrzenienie na obszarze wysoczyzny morenowej, gdzie osiągają średnią miąższość rzędu 20 m; maksymalnie 28 m w Powodowie. Na obszarze pradolinnym gliny zwałowe zostały w większości zerodowane. Gliny zwałowe są barwy szarobrunatnej i szarej, piaszczyste lub pyłowate, niekiedy ilaste. (Jodłowski, 2003). Analiza uwarunkowań geomorfologicznych wskazuje, że POLS zostały wyznaczone w obrębie wysoczyzny morenowej płaskiej, falistej oraz poziomów wodnolodowcowych (wysokiego i niskiego). Na obszarze prawie całego arkusza jest to wysoczyzna morenowa płaska o nachyleniu do 2° i deniwelacjach do 2 m. W części środkowej w rejonie miejscowości Stary Widzim to wysoczyzna falista. W rejonie zachodnim, na północ od miejscowości Jażyniec oraz w części wschodniej w okolicach miejscowości Stare Łąkie POLS wyznaczono częścio- wo w obrębie poziomu wodnolodowcowego wysokiego i niskiego. Z analizy Mapy hydrogeologicznej wynika, że większość potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk znajduje się na terenach o niskim i średnim stopniu zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego zanieczyszczeniem wód podziemnych. Jedynie część wytypowanego obszaru lokalizacji składowisk w rejonie miejscowości Stara Dąbrowa, występuje na terenie o wysokim stopniu zagrożenia i tym samym niskiej odporności poziomu głównego na zanieczyszczenia. Główne użytkowe piętra wodonośne wstępują w utworach czwartorzędowych oraz w poziomie neogeńskim. W obrębie utworów czwartorzędowych wyróżniono poziomy wo- donośne: gruntowy, międzyglinowy oraz podglinowy. Utwory wodonośne poziomu gruntowego to piaski i żwiry zlodowacenia północnopolskiego i holocenu. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i występuje do głębokości 2,5 m. Zasilanie wód tego poziomu ma miej- sce na drodze infiltracji opadów oraz wód powierzchniowych. Poziom wód porowych stanowi

30 (GZWP) zbiornik pradoliny warszawsko – berlińskiej. Kolejny, międzyglinowy wodonośny poziom użytkowy ma regionalne rozprzestrzenienie. Związany jest z utworami wodnolodowcowymi rozdzielającymi osady zlodowacenia Warty od osadów zlodowacenia Odry, a na pół- nocy arkusza także rozdzielający osady zlodowacenia Odry od zlodowacenia Sanu. Zwiercia- dło wody ma charakter subartezyjski, i stabilizuje się na rzędnej do 84,6 m n.p.m. Warstwę napinającą stanowią gliny zwałowe. Wody tego poziomu są zasilane poprzez przesączenia się wód z nadległych poziomów. Neogeński poziom wodonośny, tworzą utwory piaszczyste miocenu, zwierciadło wody ma charakter subartezyjski i artezyjski, warstwę napinającą stanowią iły poznańskie o miąższości najczęściej 45 m. Zasilanie poziomu mioceńskiego następuje na drodze przesączania się wód nadległych z poziomów czwartorzędowych (Fuszara, 2002). Na obszarze arkusza Wolsztyn ograniczenia warunkowe wskazano identyfikatorami, są to: grupa b: − strefy w odległości do 1 km od obszarów gęstej lub zwartej zabudowy mieszkaniowej oraz użyteczności publicznej (preferowane obszary w rejonie miejscowo- ści : Wolsztyn), grupa p: − Przemęcki Park Krajobrazowy – PPK (preferowany obszar w rejonie miejsco- wości Nowa Wieś), Przemęcko-Wschowski Obszar Chronionego Krajobrazu – PWOCHK (preferowany obszar w rejonie miejscowości Mochy), Obszar Chro- nionego Krajobrazu Pojezierza Sławskiego, Pradoliny Obry i Rynny Zbąszyń- skiej – OCHK PS, PORZ. (preferowane obszary w rejonie miejscowości: Cho- rzemin, Adamowo), grupa w: − obszar wysokiej ochrony (OWO) zbiornika GZWP nr 150 (nieudokumentowanego) Pradolina Warszawa-Berlin, strefa na południe od miejscowości Wolsz- tyn, oraz obszar wysokiej ochrony (OWO) GZWP nr 304 – Zbiornik morenowy Zbąszyń (nieudokumentowanego), występująca w południowo-wschodniej czę- ści arkusza (wg A. S Kleczkowskiego, 1990), grupa z: − obszary ochrony zasobów złóż surowców ilastych, złoże „Józefin”, (zaniechane, niewyeksploatowane) w części północno – wschodniej.

31 Dodatkowo, na mapie zaznaczono tereny możliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Na obszarach tych na powierzchni terenu wy- stępują: piaski i żwiry moren czołowych, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz piaski, żwiry i głazy lodowcowe. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów na tych obszarach wymaga wykonania sztucznej bariery (izolacji) dna i ścian obiektu. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na analizowanym terenie nie wyznaczono obszarów predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych lub niebezpiecznych z uwagi na brak odpowiednich naturalnych warstw izolacyjnych (skał ilastych), spełniających wymagania dla tego typu odpa- dów. W strefie do głębokości 10 m nie stwierdzono obecności skał ilastych, dlatego ewentualna lokalizacja składowisk odpadów innych niż obojętne na tych terenach będzie wymagała wykonania dodatkowych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Tereny najbardziej predysponowane do ewentualnej lokalizacji składowiska komunal- nego znajdują się w tych rejonach, gdzie warstwa izolacyjna ma dużą miąższość i jest pod- ścielona iłami neogeńskimi. Obszar spełniający w/w kryteria występuje w rejonie miejscowo- ści Powodowo (północno – zachodnia część arkusza). Warunki takie dokumentuje zamiesz- czony na Planszy B otwór nr 4 (Tabela 7). Szczegółowe badania parametrów izolacyjnych gruntu mogą pozwolić na wskazanie w tych miejscach warunków dogodnych do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, bez potrzeby wykonywania sztucznej bariery izolacyjnej. Ponadto, obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów wyznaczone w części pół- nocnej, mają miąższe kompleksy glin zwałowych (15 – 60 m) i tereny te mogą być rozpatry- wane jako możliwe do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (po prze- prowadzeniu szczegółowej oceny parametrów izolacyjnych). W przypadku posadowienia składowiska na gruntach niespełniających wymaganych kryteriów dla lokalizacji odpadów komunalnych, sztuczne uszczelnienie dna i ścian obiektu będzie konieczne. Obecnie odpady na obszarze arkusza Wolsztyn, deponowane są na dużym miejskim wysypisku odpadów komunalnych (6,25 ha) , w miejscowości Powodowo (gmina Wolsztyn), zakończenie eksploatacji składowiska przewidywane jest po roku 2012. Dodatkowo odpady deponowane są na dwóch mniejszych składowiskach w miejscowości: Reklinek (gmina Sie- dlec) oraz Powodowo (gmina Wolsztyn). Składowiska te nie posiadają monitoringu wód podziemnych, a zakończenie eksploatacji prognozowane jest przed rokiem 2009. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych można przyjąć, że najlepsze warunki naturalne dla lokalizowania potencjalnych składowisk odpadów występują w strefie pół-

32 nocno – zachodniej w rejonie miejscowości Powodowo, gdzie kompleks glin zwałowych o miąższości 17,0 m podścielony jest iłem o miąższości 2,6 m (otwór nr 4). Udokumentowane korzystne warunki występują również w rejonie miejscowości Kiełpiny, Rostarzewo oraz Gościeszyn, gdzie gliny osiągają odpowiednio miąższość 62,2; 29,5; 19,8 m. Korzystne warunki powinny wystąpić w rejonie miejscowości: Chorzemin, Głodno, Tłoki, Adamowo, Nowy Widzim, Stare Łąki, Nowa Dąbrowa, Obra, Mochy; wynika to z analogicznej budowy geologicznej i ukształtowania powierzchni terenu na tym obszarze. Zmienne warunki izolacyjne wskazano w obrębie wytypowanych obszarów w okolicy: Rako- niewice – Wieś, Jażyniec, Tłoki, Nowe Łąkie, gdzie miejscami warstwy glin zwałowych przykryte są kilkumetrową (maksymalnie do 2,5 m) serią utworów piaszczystych (piaski i żwiry wodnolodowcowe). Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na potencjalnych obszarach lokalizacji składowisk odpadów znajduje się jedno wyrobi- sko związane z zaniechaną eksploatacją glin zwałowych na potrzeby ceramiki budowlanej (złoże zaniechane, niewyeksploatowane), w rejonie miejscowości Józefin (północno- wschodni rejon arkusza mapy). Zagospodarowanie tego wyrobiska na składowisko odpadów wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań geologiczno – inżynierskich. W otoczeniu przedstawionego wyrobiska występuje warunkowe ograniczenie lokalizacyjne – obszarowe z powodu ochrony złóż kopalin. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów nale- ży traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawią- zaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciąż- liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne

33 przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaź- ników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów Głębokość do zwp Profil geologiczny Miąższość występującego Nr otworu Archiwum warstwy pod warstwą na mapie i nr otworu izolacyjnej izolacyjną[m p.p.t.] dokument. Strop [m] Litologia warstwy i wiek utwo- zwierciadło zwierciadło warstwy rów nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Nasyp 5400035 0,6 Glina zwałowa 1 62,2 62,8 2,4 BH 62,8 Piasek ze żwirem 64,8 Glina zwałowa Q 0,0 Nasyp 0,6 Glina 4,0 Glina zwałowa 5400117 2 15,0 Margle piaszczyste 14,4 52,0 22,5 BH 17,5 Glina zwałowa 52,0 Piasek 76,0 Pył Q 0,0 Gleba 5400057 3 0,5 Glina piaszczysta 29,5 n.s n.s BH 5,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,3 Piasek 0,6 Pył 21,6 4,1 2,0 Glina piaszczysta 19,0 Ił warwowy 21,6 Piasek 5400048 25,5 Ił 4 20,2 34,4 7,0 BH 34,4 Piasek 35,0 Ił piaszczysty 36,0 Piasek pylasty 37,0 Ił pylasty 68,5 16,6 41,0 Ił 42,0 Glina piaszczysta 68,5 Piasek ze żwirem Q 0,0 Gleba 5400155 5 0,5 Glina 10,5 11,0 2,5 BH 11,0 Żwir Q 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa 5400147 6 10,0 Piasek 9,7 10,0 3,0 BH 29,0 Glina 30,0 Glina zwałowa Q

34 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Glina 11,0 4,0 5,0 Glina zwałowa 5400091 7 11,0 Piasek 10,5 BH 15,5 Glina zwałowa 49,0 7,1 49,0 Piasek 58,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,3 Piasek

5400043 2,0 Glina 8 12,0 BH 4,0 Glina zwałowa 14,0 Piasek 14,0 12,0 27,0 Glina Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 5400093 4,0 Piasek 9 3,5 4,0 2,0 BH 21,0 Żwir 24,0 Piasek ze żwirem 28,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,2 Glina piaszczysta 11,0 Glina 5400139 20,0 Otoczaki 10 19,8 31,0 10,8 BH 21,0 Glina zwałowa 31,0 Piasek 36,0 Ił piaszczysty 38,0 Piasek Q 0,0 Gleba 5400181 0,4 Glina piaszczysta 11 7,0 7,4 2,9 BH 7,4 Piasek 12,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek 2,0 Glina 5400045 3,0 Glina zwałowa 12 6,0 6,0 4,4 BH 6,0 Żwir 6,2 Glina zwałowa 8,0 Żwir 14,8 Glina zwałowa Q

BH – Bank Hydro, Q – czwartorzęd

X. Warunki podłoża budowlanego

Do opracowania warunków podłoża budowlanego na obszarze arkusza Wolsztyn wykorzystano Szczegółową mapę geologiczną Polski, arkusz Wolsztyn w skali 1:50 000 (Jodłow- ski 2004) wraz z objaśnieniami (Jodłowski, 2003), oraz mapy topograficzne tego terenu w skali 1: 50 000 i 1: 25 000. Ocenę warunków podłoża budowlanego przedstawiono na ca- łym obszarze omawianego arkusza z pominięciem: obszaru parku krajobrazowego, terenów leśnych, gleb chronionych klas I-IV a, łąk na glebach pochodzenia organicznego, oraz obsza- rów udokumentowanych złóż i terenów miejskich o zwartej zabudowie.

35 Na obszarze omawianego arkusza podłoże budowlane stanowią wyłącznie utwory czwartorzędowe holocenu i plejstocenu. Podłoże budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowią utwory plej- stoceńskie: piaski i żwiry moreny czołowej, wodnolodowcowe, lodowcowe i rzeczno- wodnolodowcowe piaski i piaski ze żwirami na obszarach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się poniżej 2 m p.p.t. oraz gliny zwałowe i utwory deluwialne. Utwory wodnolodowcowe występujące na powierzchni waloryzowanego obszaru repre- zentowane są przez sandrowe średnio zagęszczone i zagęszczone drobnoziarniste piaski i piaski ze żwirami zlodowaceń północnopolskich. Duże powierzchnie pokrywają one na Równinie Nowotomyskiej w północnej i północno-zachodniej części arkusza, natomiast w północno-wschodniej części arkusza na obszarze Wału Lwówecko-Rakoniewickiego wy- stępują w postaci nielicznych, niewielkich płatów wśród glin zwałowych, a w części połu- dniowej jedynie w rejonie Nowej Wsi. W części północno-zachodniej piaski te są silnie pylaste z domieszką twardoplastycznych mułków. Pod warunkiem, że poziom wód gruntowych zalega głębiej niż 2 m p.p.t. stanowią one podłoże o korzystnych warunkach dla budownictwa (rejon Siedlec, na północ od Kiełkowa, na południe od Chorzenina i na zachód od Głodna). Dobre warunki dla budownictwa istnieją na zagęszczonych i średniozagęszczonych, różnoziarnistych piaskach i żwirach lodowcowych oraz rzeczno-wodnolodowcowych (pradolinnych). Pierwsze z nich tworzą niewielkie płaty zalegające na glinach zwałowych, w północno-wschodniej i wschodniej części arkusza pomiędzy Nowym Widźminem i Tłoka- mi, natomiast warunki budowlane na drobno- i średnioziarnistych piaskach tarasów pradolinnych są korzystne, gdy poziom wód gruntowych zalega głębiej niż 2 m p.p.t. Dotyczy to tere- nów położonych w rejonie Kębłowa, Świętna, Wroniawy i Nowej Solcy. W okolicach Kę- błowa i Adamowa występują pojedyncze piaszczysto-żwirowe pagórki kemów. Ponieważ stoki ich są stosunkowo łagodne, wzgórza te zaliczono do terenów o korzystnych warunkach budowlanych. Dobre warunki budowlane istnieją także na południowych stokach wzgórz morenowych leżących na wschód od Moch, zbudowanych z zagęszczonych, różnoziarnistych piasków z przewarstwieniami żwirów oraz nieco gorsze pod względem geologiczno-inżynier- skim mogą być u podnóża wysoczyzn morenowych, gdzie podłoże stanowią piaski i gliny deluwialne. Korzystne warunki dla budownictwa istnieją również na obszarach, gdzie w podłożu występują gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich, pokrywające większość obszaru wysoczyzny w północnej i centralnej części obszaru arkusza. Są to gliny o konsystencji od półzwartej do twardoplastycznej, zapiaszczone z niewielką ilością żwiru, w stropie silnie

36 zwietrzałe. Są one nieskonsolidowane (morena ablacyjna i czołowa) rzadziej małoskonsoli- dowane (morena denna). Większe powierzchnie gliny te pokrywają w rejonie Wolsztyna, Go- ścierzyna i Chorzemina. Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa to rejony, gdzie występują grunty słabonośne (organiczne, spoiste plastyczne i miękkoplastyczne) oraz niespoiste luźne, a także wszystkie rejony, o zwierciadle wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niż 2 m p.p.t. Do obszarów o warunkach niekorzystnych zaliczono tereny w dolinach rzecznych Pół- nocnego, Środkowego i Południowego Kanału Obry, Rowu Grabarskiego i innych drugorzęd- nych cieków, gdzie podłoże stanowią: plastyczne namuły i piaski den dolinnych oraz zagłę- bienia bezodpływowe, starorzecza, rynny i doliny lodowcowe wypełnione osadami organicz- nymi (namuły torfiaste, torfy i gytie), a także piaski i mady tarasów zalewowych. Większe obszary o tym typie podłoża występują w północno-zachodniej części arkusza pomiędzy Kiełpinami i Siedlcem oraz wzdłuż Północnego Kanału Obry na odcinku od Nowej Obry po Wroniawy. Terenami o warunkach niesprzyjających budownictwu są także obszary przybrzeżne jezior, gdzie w podłożu występują piaski i mułki jeziorne, a wody gruntowe są płytko oraz obszary, gdzie występują luźne piaski eoliczne (wydmy znajdujące się na terenach niezalesio- nych w południowej i wschodniej części arkusza). Podłożem o niekorzystnych warunkach budowlanych są także zwietrzelinowe piaski pylaste, których większy płat odsłania się na wschód od Adamowa. Analiza materiałów geologicznych nie wykazała na terenie arkusza większych zaburzeń glacitektonicznych. Niewielką strukturę diapirową piasków wodnolodowcowych wciśniętych w obręb glin zwałowych zaobserwowano jedynie w wyrobisku w Rostarzewie (Jodłowski, 2003). W wypadku stwierdzenia zmienności budowy geologicznej o charakterze zaburzeń glacitektonicznych wymagane jest dla projektów budowlanych sporządzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wolsztyn spotkać można różne formy prawnej ochrony środowi- ska naturalnego. Znajdują się tu chronione gleby (klasy II – IV a) oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby chronione występują rozproszonymi płatami, głównie w centralnej części arkusza: wokół Powodowa, na północ od Obry, w rejonie Wroniaw i Dąbrowy oraz Błocka,

37 Tłoków i Rostarzewa. Stanowią około 15 % użytków rolnych. Dużą powierzchnię zajmują obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego. Występują one dnach dolin cieków wodnych i obniżeniach terenu. Największe ich skupienie znajduje się w południowo-wschodniej części arkusza w dolinach kanałów Obry oraz w dolinie rzeki Dojcy i na południowo-zachod- nich brzegach Jeziora Berzyńskiego. Lasy zajmują około połowy powierzchni obszaru arkusza. Rosną tu przeważnie bory sosnowe (90 %) z dość dużym udziałem dębu i brzozy, a w dolinach rzek występują olsy (3 %), niekiedy z udziałem świerka. Lasy nad brzegami rzeki Dojcy i w rejonie kanałów Obry oraz jezior: Wolsztyńskiego, Berzyńskiego i Obrzańskiego, są lasami wodochronnymi. Nato- miast las pomiędzy Świętnem a Nową Obrą, na obszarze wydmowym jest lasem glebochron- nym. Obszar prawnie chroniony obejmuje południowo-wschodnią część arkusza, gdzie 1991 roku utworzony został na powierzchni 19 450 ha przez wojewodę Leszczyńskiego, „Prze- męcki Park Krajobrazowy”. Celem jego jest ochrona jednego z najciekawszych fragmentów krajobrazu polodowcowego oraz wartości przyrodniczych, kulturowych i estetycznych. Dla ochrony zbiorników wodnych występujących na terenie powiatu wolsztyńskiego, w 1985 roku uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zielonej Górze, utworzony został, na powierzchni 22 102 ha, „Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Sławskiego, Pradoli- ny Obry i Rynny Zbąszyńskiej”. Obejmuje on centralną i południową część arkusza. W połu- dniowo-wschodniej części arkusza, graniczy on z utworzonym w 1992 roku przez Wojewodę Leszczyńskiego „Przemęcko-Wschowskim Obszarem Chronionego Krajobrazu”. Obszar ten, na powierzchni 34 300 ha, obejmuje kompleks leśny Włoszakowice (poza granicami omawianego arkusza) oraz grupę jezior Pojezierza Sławskiego wraz z otaczającymi je wzniesie- niami i rozległymi kompleksami leśno-łąkowymi. Cechuje go różnorodność biotopów i eko- systemów, co stwarza dogodne warunki dla bytowania i migracji wielu gatunków roślin i zwierząt dziko żyjących a także możliwość wykorzystania jego walorów naturalnych dla turystyki i wypoczynku. Na północ od Wolsztyna w dolinie rzeki Dojcy, zlokalizowany jest rezerwat „Bagno Chorzemińskie” (tabela 8). Jest to ścisły rezerwat torfowiskowy o powierzchni 3,66 ha. Chro- niona jest tu roślinność bagienna, głównie zespoły turzycowe i stanowiska rosiczki okrągło- listnej (Czubiński, 1977). W obszarze arkusza zlokalizowano 26 pomników przyrody żywej. Są to okazałe drzewa lub grupy drzew, zwykle dębów szypułkowych, lip drobnolistnych, sosen pospolitych, ponad-

38 to topola kanadyjska, miłorząb buk, platan, jesion i wiąz szypułkowy oraz aleja drzew pomnikowych, którą tworzy 167 lip drobnolistnych. Pomnikiem przyrody nieożywionej ustanowiono także okazałej wielkości głaz narzutowy w miejscowości Mochy, charakteryzujący się śladami transportu lodowcowego i późniejszym procesem wietrzenia (Aleksandrowicz, 1992). Ustanowiono tu 5 użytków ekologicznych, mających na celu ochronę roślinności ba- giennej. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytkowników ekologicznych

Nr Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Forma ochrony Miejscowość zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Wolsztyn T – „Bagno Chorzemińskie” 1 R Chorzemin 1959 wolsztyński (3,66) Nowe Tłoki Wolsztyn 2 P 1992 Pż – sosna pospolita leśnictwo wolsztyński Nowe Tłoki Wolsztyn 3 P 1992 Pż – 7 sosen pospolitych leśnictwo wolsztyński Powodowo Wolsztyn 4 P 1957 Pż – dąb szypułkowy szkoła wolsztyński Powodowo Wolsztyn 5 P 1995 Pż – 2 buki zwyczajne leśnictwo wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 6 P 1957 Pż – dąb szypułkowy park miejski wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 7 P 1957 Pż – topola kanadyjska park miejski wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 8 P 1957 Pż – dąb szypułkowy park miejski wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 9 P 1957 Pż – miłorząb dwuklapowy park miejski wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 10 P 1957 Pż – dąb szypułkowy park miejski Wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 11 P 1957 Pż – buk pospolity park miejski wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 12 P 1957 Pż – dąb szypułkowy Obok szkoły Wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 13 P 1957 Pż – dąb szypułkowy Garaże LOK wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 14 P 1995 Pż – lipa drobnolistna ul. 5 stycznia wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 15 P 1962 Pż – dąb szypułkowy obok poczty wolsztyński Wolsztyn Wolsztyn 16 P 1962 Pż – dąb szypułkowy Obok starostwa wolsztyński Dąbrowa Wolsztyn 17 P 1962 Pż – dąb szypułkowy leśnictwo Wolsztyński Dąbrowa Wolsztyn 18 P 1962 Pż – dąb szypułkowy leśnictwo Wolsztyński

1 2 3 4 5 6 Dąbrowa Wolsztyn 19 P 1995 Pż – dąb szypułkowy leśnictwo wolsztyński Dąbrowa Wolsztyn 20 P 1995 Pż – wiąz szypułkowy leśnictwo wolsztyński Gościeszyn Wolsztyn Pż – aleja drzew pomnikowych 21 P 1971 droga do Dąbrowy wolsztyński 167 lip drobnolistnych Obra Wolsztyn 22 P 1957 Pż – 12 lip drobnolistnych obok boiska wolsztyński Wroniawy Wolsztyn 23 P 1957 Pż – 2 platany park wolsztyński Kłębowo Wolsztyn 24 P 1995 Pż – 12 dębów szypułkowych leśnictwo wolsztyński Kłębowo Wolsztyn 25 P 1995 Pż – jesion leśnictwo Wolsztyński Kłębowo Wolsztyn 26 P 1995 Pż – dąb szypułkowy leśnictwo wolsztyński Kłębowo Wolsztyn 27 P 1995 Pż – wiąz szypułkowy leśnictwo wolsztyński Przymęt Pn – G, granitoid 28 P Mochy 1962 wolsztyński (obw. 6 m, wys. 1,1 m) Wolsztyn bagno 29 U Karpicko 1991 wolsztyński (1,16) Wolsztyn bagno 30 U Karpicko 1991 wolsztyński (2,06) Wolsztyn bagno 31 U Tłoki 1992 wolsztyński (2,64) Wolsztyn Bagno 32 U Obra Nowa 1995 wolsztyński (2,04) Wolsztyn Bagno 33 U Obra Nowa 1994 wolsztyński (1,1)

Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny; Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: T- torfowiskowy; - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn - nieożywionej; - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy;

Według krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998), obszar południo- wej części arkusza, znajduje się w biocentrum obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym (4K) Pojezierza Leszczyńskiego (fig. 5). Pod względem fizycznogeograficznym obszar ten, jest terenem pagórków pojeziernych i den dolinnych oraz tarasów wydmowych. Głównymi typami siedlisk jest bór mieszany, grąd środkowoeuropejski, łęg olszowo-jesionowy i ols. W południowo-wschodniej części arkusza, obejmując najszerszą część doliny Środko- wej Obry gdzie rzeka płynie trzema korytami, wyznaczony został na podstawie Dyrektywy Rady Europy (nr 79/409/EWG) obszar specjalnej ochrony (OSO) dla ochrony dzikich ptaków (tabela 9).

Fig. 5 Położenie arkusza Wolsztyn na tle systemów ECONET (Liro, 1998)

System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 4K – Obszar Pojezierza Leszczyńskiego. 2 – biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. 3 – strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 17m – Korytarz Lubu- ski Odry. 5 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 23k – Korytarz Zbąszyński Obry, 24k – Korytarz Kanału Mosińskiego. 6 - jeziora

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru obszaru punktu obszaru Powierzchnia w obrębie arkusza Typ Kod Lp. i symbol obszaru Obszaru obszaru oznaczenia Długość Szerokość (ha) Kod Wojewódz- Powiat Gmina na mapie geograficzna geograficzna NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Wielki Łęg Wielkopol- Wolsztyn 1 A PLB300004 E 16 24 21 N 52 04 58 23 352 ,0 PLOF2 Wolsztyn Obrzański skie Przemęt (P)

Rubryka 2: A – wydzielenie obszaru specjalnej ochrony, bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

41 Wchodzi on w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000, pod nazwą „Wiel- ki Łęg Obrzański” (kod PLB300004), której celem jest ochrona cennych pod względem przy- rodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. Jest to teren pokryty mo- zaiką łąk, bagien, lasów zalewowych, potorfi oraz lasów mieszanych porastających piaski polodowcowych wzniesień, pocięty siecią kanałów i rowów. Z wyjątkiem obszarów zaba- gnionych, teren jest intensywnie uprawiany, głównie w formie użytków zielonych (łąki i pastwiska). Występuje tu co najmniej 17 gatunków ptaków znajdujących się na liście z Załącz- nika I Dyrektywy Ptasiej i 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. W związku z propozycją organizacji pozarządowych („Shadow List”) obszar tej dyrektywy, jest dodatkowo powiększony w południowo-wschodniej części omawianego arkusza o ptasią ostoję „Pojezierza Sławskiego”.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Wolsztyn odkryto wiele stanowisk archeologicznych. Przynajm- niej dwa z nich są istotne dla całej Wielkopolski, a nawet obszaru Europy Środkowej. Są to: ślady grodu kultury łużyckiej w Wolsztynie oraz nagromadzenie inwentarza (tzw. skarb) z okresu wczesnego średniowiecza (VI-VII w.). Pozostałe stanowiska archeologiczne to przede wszystkim ślady osadnictwa kultur: łużyckiej i przeworskiej z okolic Solca i Mochów, cmentarze kultury łużyckiej koło Obry i Wolsztyna, użytkowane też częściowo przez przed- stawicieli kultury przeworskiej. Koło Obry, Gościeszyna i Wolsztyna, a także Starego Wi- dzimia spotyka się ślady osad średniowiecznych (Jaskanis, 1998). Znaleziska z okresu neolitu występują koło Mochów i Rostarzewa na stanowiskach wielokulturowych. Z istniejących zabytków kultury na szczególną uwagę zasługują zabytkowe zespoły sta- romiejskie Wolsztyna, Obry, Kębłowa i Rostarzewa. Mają one średniowieczne założenia urbanistyczne (Kucharski, Maluśkiewicz, 1996; Zabytki architektury..., 1998). W Obrze i Kębłowie zabytkowe obiekty zespołu pochodzą z XIX i XX wieku za wyjątkiem drewnia- nego XVIII-wiecznego kościoła cmentarnego w Obrze. W Wolsztynie budynki zespołu sta- romiejskiego pochodzą z wieków: XVII - XIX. W miejskim parku urządzono skansen budownictwa ludowego zachodniej Wielkopolski. Obra poza zespołem staromiejskim posiada unikalny, barokowy zespół pocysterski składający się z klasztoru i kościoła, otoczony parkiem z XVII wieku o powierzchni 10,9 ha, opodal znajduje się pałac z XIX wieku. Interesują- ca jest także XVIII-wieczna drewniana kapliczka. W Siedlcu kościół pochodzi z początku XX wieku, a stojąca obok plebania powstała w XVIII wieku. Kościoły barokowe znajdują się w Mochach i Gościeszynie. W XIX wiecznym kościele w Kębłowie zachował się barokowy

42 ołtarz. Na opisywanym obszarze zachowały się liczne dwory i pałace, często całe zespoły z zabudowaniami gospodarczymi. Tak jest we Wroniawach, gdzie jest XIX wieczny pałac z 12 hektarowym parkiem oraz czworaki. W Dąbrowie Starej obok XIX wiecznego dworu z parkiem zachował się spichlerz z tego okresu. Pałace z XIX wieku istnieją również w Po- wodowie, Gościeszynie i Chorzeminie. Wszędzie tam budowle pałacowe stoją w otoczeniu parków. Z zarejestrowanych zabytków techniki należy wymienić wiatraki w Kębłowie z XVII wieku i Wroniawach z początku XVIII wieku oraz skansen parowozów w Wolsztynie. W Wolsztynie znajduje się cmentarz 362 oficerów radzieckich poległych w czasie ofen- sywy w 1945 roku oraz cmentarz żołnierzy radzieckich poległych w walce i zamordowanych w obozie jenieckim w Ruchockim Młynie. Jest tu także pomnik ofiar terroru niemieckiego z lat 1939-1945, tablica pamiątkowa ku czci poległych i pomordowanych nauczycieli powiatu wolsztyńskiego, pomnik Niepodległości, pomnik dla upamiętnienia konstytucji 3 Maja, obe- lisk pamięci pomordowanych w 1940 r. przez NKWD w Katyniu, Charkowie i Miednoje- Twer. Pomnik poległych w latach 1914-1945 znajduje się na cmentarzu w Kębłowie. W Sie- dlcu stoi pomnik powstańców wielkopolskich.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Wolsztyn ma charakter rolniczo-przemysłowy. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Wolsztyn, jedyne miasto na omawianym obszarze. Spełnia on również funkcję administracyjno-usługową dla tego regionu. Skupione są tu zakłady przemysłu metalowego, meblarskiego i spożywczego. Produkcja rolna i związana z tym hodowla (trzody chlewnej i bydła), bazują na dobrych glebach oraz łąkach i pastwiskach, pokrywających cały niemal teren. Znaczną powierzchnię obszaru pokrywają lasy, co sprzyja rozwojowi intensywnej gospodarki leśnej, a znajdujące się tu duże jeziora – gospodarce rybackiej. Omawiany obszar jest ubogi w surowce mineralne. Najważniejszym z nich jest gaz ziemny w nieudostępnionych jeszcze złożach „Wilcze-Dolomit Główny” i „Wilcze-Czerwony Spągowiec”. Z udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego, eksploatowane są złoża piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych: „Powodowo” i „Tuchorza”, dla zakładu w Powodowie. Udokumentowano także zasoby złoża piasków dla potrzeb budownictwa „Krutla”, gdzie eksploatacja została zaniechana.

43 Istnieją możliwości rozpoznania nowych złóż kruszywa naturalnego – piasku i piasku ze żwirem, w rejonie miejscowości Obra, Kłębowo i Wroniawy oraz na południe od Nowej Wsi. Złoża te mogą stanowić bazę surowcową kruszywa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa i wydają się być wystarczające dla zaspokojenia potrzeb tego rejonu. Eksploatacja złóż glin dla ceramiki budowlanej została zaniechana, ich wyrobiska czę- ściowo zrekultywowane, a cegielnie zlikwidowane. Głównymi użytkowymi piętrami wodonośnymi na obszarze objętym arkuszem Wolsz- tyn jest poziom czwartorzędowy i paleogeńsko-neogeński. Największe znaczenie dla zaopa- trzenia mieszkańców w wodę na badanym terenie ma czwartorzędowy poziom międzyglino- wy. Jego zasoby są wystarczające dla opisywanego obszaru. Czystość tych wód charakteryzu- je się ponadnormatywną zawartością związków żelaza i manganu, co wymaga prostego jej uzdatniania. Na omawianym obszarze znajduje się fragment głównego czwartorzędowego zbiornika wód podziemnych Pradolina Warszawa – Berlin (Koło – Odra). Ochrona tego zbiornika po- winna być uwzględniona w planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Na obszarze arkusza Wolsztyn wytypowano kilkanaście potencjalnych obszarów dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, głównie w części północno – środkowej z uwagi na występowanie na powierzchni lub do głębokości 2.5 m p .p. t., wyłącznie glin zwałowych, które jako naturalna bariera izolacyjna spełniają kryteria tylko dla tego typu odpadów. Wyty- powane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwe- stycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wy- mogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne np: komunalnych, jest możliwa w rejonie: Kiełpiny, Powodowo, Rostarzewo oraz Gościeszyn z uwagi na miąższy kompleks glin zwałowych (20 – 60 m), ale wymaga przeprowadzenia szczegółowych badań geologiczno – inżynierskich. Obszary o najkorzystniejszych warunkach dla budownictwa, największe powierzchnie zajmują w północnej i północno-zachodniej części, gdzie podłoże stanowią piaski i piaski ze żwirami, pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego, oraz w rejonie Kłębowa, Wro- niaw i Solcy, na pradolinnych piaszczystych tarasach. Korzystne warunki dla budownictwa znajdują się także na wysoczyźnie w części centralnej i północnej, gdzie w podłożu znajdują się gliny zwałowe. Niekorzystne dla budownictwa są grunty słabonośne w dolinach rzecznych kanałów Obry i innych cieków wodnych i zagłębień bezodpływowych, wypełnionych namu- łami, mułkami, kredą jeziorną, torfami i gytiami, a także piaskami i madami tarasów zalewo-

44 wych. Obszary takie znajdują się na zachód od Siedlec i od Nowej Obry do Wroniaw. Nieko- rzystne dla budownictwa są również obszary przybrzeżne jezior. Większość obszaru ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe, objęta jest prawną ochroną. Znajduje się tu rezerwat torfowiskowy „Bagno Chorzemińskie”, fragment Przemęckiego Parku Krajobrazowego, dwa obszary chronionego krajobrazu oraz chronione obszary wynikające z dyrektywy Unii Europejskiej – Natura 2000 znajdujące się na liście rządowej i pozarządowej. Turystyka nie ma zbyt dużych perspektyw rozwoju ze względu na małą dostępność jezior i raczej niski stopień atrakcyjności krajobrazu. Duża ilość miejsc zabytkowych, znaczą- cych lecz nie unikatowych stanowi dość słabą podstawę do zakładania rozwoju tej gałęzi gospodarki. Dla opisywanego rejonu perspektywy stwarza przemysł, hodowla i rolnictwo oraz ewentualnie rozwój bazy rekreacyjnej przy Jeziorze Wolsztyńskim.

XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z. i inni, 1992 – Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Warszawa. BUJALSKA M., 1985 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków kwarcowych do produkcji

betonów komórkowych „Tuchorza” w kategorii C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CZEKAŃSKI E., DĄBROWSKA-ŻURAWIK E., WIŚNIAK M., 1993 – Dokumentacja złóż gazu ziemnego „Wilcze”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. CZYBIŃSKI Z., 1977 – Rezerwaty przyrody w Polsce. Kraków. DAMCZYK K., (red) 2004 – Stan środowiska w województwie lubuskim w latach 1999- 2003. WIOŚ Zielona Góra DONAJ B., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno – zwiadowczych za kruszywem natu- ralnym w dolinie rzeki Obry. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. DUNIN E., 1983 – Dokumentacja geologiczna złoża glin czwartorzędowych „Rakoniewice” dla potrzeb cegielni Rostarzewo I i II. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

DZIOBA T., 1968 – Orzeczenie geologiczne z badań w kategorii C2 za złożem kruszywa naturalnego w rejonie Kębłowo – Wąchabno. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

45 FALKOWSKA M., 1961 – Orzeczenie geologiczne dla złóż kruszywa naturalnego Nowa Wieś – Mochy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. FUSZARA P., 2002 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wolsztyn. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa

HASS T., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków kwarcowych w kat. C1, C2 do produkcji betonów komórkowych w miejsc. „Powodowo – Tuchorza”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. HASS T., 1965 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków kwarcowych do produkcji beto- nów komórkowych „Powodowo”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. INSTRUKCJA OPRACOWANIA MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI w skali 1:50 000, 2005 - Państ. Instyt. Geolog., Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce, Zeszyty Generalnego Konserwa Zabytków, zeszyt 2, War- szawa. JODŁOWSKI J., 2003 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Wolsztyn. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. JODŁOWSKI J., 2004 - „Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, arkusz Wolsztyn. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000, AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski, Wyd. PWN, Warszawa. KUCHARSKI B., MALUŚKIEWICZ P., 1996 – Ziemia Lubuska – przewodnik. Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., Dokumentacja geologiczna złoża glin ceramiki budowlanej „Józefin”

w kategorii C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kategorii B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, Wyd. Fundacja IUCON – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

46 MALECHER G., 1978 – Sprawozdanie z badań geologiczno – poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego w rejonie Kębłowo – Obra. Arch. Lubuskiego Urz. Wojew. Zielona Góra. MALINOWSKI T., 1985 – Wielkopolska otchłań wieków. Poznań. MATUK-TRAPCZYŃSKA W., 1997 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża piasków kwarcowych „Powodowo”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. MIZIOŁEK E., FRANKIEWICZ C., 1984 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ila-

stych ceramiki budowlanej (glin czwartorzędowych) „Rostarzewo” w kategorii C1 z rozpoznaniem jakości w kategorii B. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. OSIJUK D., 1962 – Sprawozdanie z poszukiwań złóż węgla brunatnego w rejonie Wielicho- wo – Błotnica. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYŻEK M., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PACZYŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski 1:500 000, Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PAPROCKA I., ZEMBRZYCKA D., 1981 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża

piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych w kategorii B+C1, miej- scowość „Powodowo”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PAPROCKA I., 1983 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża glin ceramiki budowlanej „Józefin”, Centr. Archiw. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. PAWELCZAK A., 2005 – Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Barłożnia II” w kategorii

C1, Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PAWELCZAK A., 2005 – Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Chorzemin” w kategorii

C1, Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., 2004 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. WIOŚ Poznań. PRZENIOSŁO S., 2004 – Bilans zasobów złóż kopalin i wód podziemnych wg stanu na 31.XII.2003, Państw. Instyt. Geolog., Warszawa.

47 ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000, Państw. Inst. Geolog., War- szawa. STYCZEŃ L., 2003 – Stan czystości wód zlewni Północnego Kanału Obry. WIOŚ Poznań . Delegatura w Lesznie. TRZEPLA M., DROZD M., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Wolsztyn, Central. Arch. Geolog., Państw. Instyt. Geolog., Warszaw. TURCZYN A., 1985 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego drobnego „Krutla”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. WIOŚ Zielona Góra 2004 – Klasyfikacja stanu jakości rzek województwa lubuskiego w 2004 roku. Strona internetowa WIOŚ Zielona Góra. ZABYTKI ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA W POLSCE, WOJEWÓDZTWO WIIELKOPOLSKIE, Urząd Wojewódzki, Poznań