Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

MAREK BRZEZIÑSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu wschodniego Pomorza, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz M³awa (328) (z 2 tab. i 4 tabl.)

WARSZAWA 2013 Autor: Marek BRZEZIÑSKI Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Zofia STAÑCZAK

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7863-211-5

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 8

III. Budowa geologiczna ...... 13

A. Stratygrafia ...... 14

1. Neogen ...... 15

a. Miocen ...... 15

Miocen œrodkowy–górny ...... 16

2. Czwartorzêd ...... 17

a. Plejstocen...... 17

Plejstocen dolny ...... 17

Interglacja³ augustowski (?) ...... 17

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 18

Zlodowacenie Nidy ...... 18

Interglacja³ ma³opolski (?) ...... 19

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 19

Interglacja³ wielki ...... 20

Interglacja³ mazowiecki ...... 20

Zlodowacenie Liwca (?) ...... 20

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 21

Zlodowacenie Odry ...... 21

Zlodowacenie Warty ...... 23

Stadia³ œrodkowy + górny ...... 25

Interglacja³ eemski ...... 31

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 32

3 Zlodowacenie Wis³y ...... 32

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 32

c. Holocen...... 33

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu...... 34

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 37

IV. Podsumowanie ...... 43

Literatura ...... 45

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

4 I. WSTÊP

Granice arkusza M³awa Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) okreœlaj¹ wspó³- rzêdne geograficzne: 20°15’–20°30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°00’–53°10’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Administracyjnie wiêkszoœæ omawianego obszaru znajduje siê w województwie mazowieckim i nale¿y do powiatu m³awskiego (gminy: Lipowiec Koœcielny, M³awa – miasto i gmina, Strzegowo, Stupsk, Szyd³owo, Wieczfnia Koœcielna i Wiœniewo). Czêœæ pó³nocno-zachodnia nale¿y do województwa warmiñsko-mazurskiego, powiatu dzia³dowskiego (gminy I³owo-Osada). Teren opracowania po³o¿ony jest na Nizinie Pó³nocnomazowieckiej (Kondracki, 2009) i nale¿y do dwóch mezoregionów: Wzniesieñ M³awskich – obejmuj¹cych wiêksz¹ czêœæ obszaru arkusza i Równiny Raci¹skiej – obejmuj¹cej czêœæ po³udniowo-zachodni¹. M³awa jest oœrodkiem przemys³owym, w którym dzia³aj¹ du¿e zak³ady elektroniczne (LG), zak³ady odzie¿owe, drobiowe, mleczarnia i mniejsze zak³ady spo¿ywcze: piekarnie, masarnie i m³yny. Na obszarze arkusza znajduj¹ siê tak¿e niewielkie ¿wirownie i betoniarnie oraz firma „B³yskal” w £omii, która zajmuje siê uzyskiwaniem kamienia elewacyjnego z surowców spoza omawianego terenu. W latach 1940–1970 wykorzystywano na potrzeby regionu surowce ilaste (i³y pstre i i³y warwowe) do ceramiki budowlanej z okolic £omii i Szyd³ówka oraz w wiêkszej skali (m.in. przy pracach nad odbudow¹ Warszawy w latach 50. ubieg³ego wieku) ¿wiry i piaski z okolic £omii, M³awki i Uniszek-Cegielni do produkcji materia³ów budowlanych. Obecnie jednak na obszarze opracowania nie ma zak³adów pozyskuj¹cych surowce mineralne. Wiêksza czêœæ obszaru arkusza ma charakter rolniczy. Przewa¿aj¹ gleby ¿ytnio-ziemniaczane. Rozleg³e obni¿enia wykorzystywane s¹ jako pastwiska dla byd³a, zw³aszcza ras mlecznych. Lasy porastaj¹ wiêkszoœæ wzniesieñ na pó³noc i zachód od M³awy. Mniejsze kompleksy leœne i zadrzewienia pokrywaj¹ wzgórza w okolicach Szyd³owa oraz Lewiczyna. W najtrudniej dostêpnych fragmentach terenu, rozleg³ych zatorfionych obni¿eniach, rosn¹ krzewy i lasy olszowe.

5 Najwa¿niejszymi drogami na obszarze opracowania s¹ drogi krajowe: Warszawa–M³awa–Gdañsk (E 77, droga krajowa nr 7), Przasnysz–M³awa–Brodnica (nr 544) i M³awa–¯uromin (nr 563). Pozo- sta³e to drogi lokalne tworz¹ce stosunkowo gêst¹ sieæ po³¹czeñ miêdzy miejscowoœciami w czêœci œrodkowej i wschodniej, a stosunkowo ograniczon¹ w zachodniej. Linia kolejowa Warszawa–Gdañsk przecina teren arkusza z po³udnia na pó³noc. W¹skotorowa linia kolejowa M³awa–Przasnysz obecnie nie funkcjonuje, choæ jej infrastruktura w wiêkszoœci jest jeszcze zachowana. Opracowanie wykonano zgodnie z „Projektem prac geologicznych dla opracowania arkuszy Szreñsk (327), M³awa (328) i Grudusk (329) w skali 1:50 000” zatwierdzonym decyzj¹ Ministra Œro- dowiska nr DG/kok/AO/3489-NY/200 dnia 31.12. 2003 r. W celu udokumentawania mapy geologicznej wykonano 105 sond mechanicznych (³¹cznie 1200 m), 2350 sond rêcznych (³¹cznie 4670 m), cztery otwory badawcze dla SMGP (kartograficzne): S³awogóra (otw. 13), Szyd³ówek (otw. 63), Bogurzynek (otw. 75) i Wyszyny Koœcielne (otw. 74) o ³¹cznej d³ugoœci 522,0 m (Geofizyka Toruñ Sp. z o.o.) oraz opisano 15 ods³oniêæ. Wykorzystano ta- k¿e 131 profili otworów archiwalnych. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zamieszczonych na mapie geologicznej znajduje siê w tabeli 1. Wiercenia hydrogeologiczne na obszarze badañ prowadzono od koñca XIX w. Pierwsze, których opisy zachowa³y siê, wykonano dla M³awy i I³owa-Osady, wówczas wa¿nych przygranicznych oœrod- ków komunikacyjno-administracyjnych le¿¹cych przy linii kolejowej Warszawa–Gdañsk. Obecnie wiêkszoœæ otworów zwi¹zana jest z ujêciami wodnymi na potrzeby komunalne i zabez- pieczenie zak³adów produkcyjnych M³awy. Pozosta³e, znacznie bardziej rozproszone, wykonano jako ujêcia wodne dla wsi. Opis litologiczny i stratygraficzny ich profili geologicznych czêsto jest uproszczony lub mo¿e zawieraæ b³êdne interpretacje genetyczne lub stratygraficzne. W celu okreœlenia pozycji stratygraficznej osadów czwartorzêdowych przeprowadzono badania litologiczno-petrograficzne (Zabielski, 2005). W okolicach £omii sond¹ rêczn¹ nawiercono ³upki bitumiczne (punkt dok. 9). Próbki z tych otworów poddano analizie palinologicznej (Winter, 2006). Wykonano równie¿ badania geofizyczne – profilowania SGE wzd³u¿ dwóch linii: Bogu- rzyn–S³awogóra Stara o ogólnym kierunku NW–SE oraz I³owo-Osada–M³awa–Strza³kowo (odcinek przez miasto M³awa ze wzglêdów technicznych nie by³ wykonywany) o kierunku NNW–SSE. W okolicach Szyd³ówka, w pobli¿u œrodkowej czêœci linii Bogurzyn–S³awogóra, wykonano tak¿e trzy krótkie ci¹gi SGE w celu uchwycenia zmiennoœci serii czwartorzêdowych i okreœlenia po³o¿enia stropu neogenu na obszarze deformacji glacitektonicznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004). Pierwsze prace geologiczne na terenie pó³nocnego Mazowsza zwi¹zane by³y z poszukiwania- mi z³ó¿ surowców, prowadzonymi od koñca XIX w. Wœród syntetycznych prac z tego okresu nale¿y

6 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym

1 109W sm I³owo-Osada 156,0 14,0

2 107W sm I³owo-Osada 167,5 14,0

3 11W sm M³awka 137,0 22,0

4 12W sm M³awa 154,0 18,0

5 2W sm Grzybowo 158,0 22,0

6 3W sm Windyki 157,0 11,0

7 4W sm Windyki-Kurdejewo 153,0 22,0

8 5W sm S³awogóra Stara 156,0 21,5

9 199 sr Parcele £omskie 138,0 3,2

10 24W sm S³awogóra Nowa 155,0 20,0

11 25W sm Szyd³ówek 162,0 18,0

12 26W sm Szyd³ówek 166,0 22,0

13 99W sm Szyd³ówek 178,0 10,0

14 15W sm Mod³a 138,0 12,0

15 27W sm Szyd³ówek 176,0 22,0

16 16W sm Otocznia Stara 142,5 16,0

17 29W sm Trzcianka 162,0 14,0

18 28W sm Trzcianka 157,5 16,0

19 17W sm Otocznia Stara 147,5 16,0

20 19W sm Wyszyny Koœcielne 162,5 22,0

21 18W sm Wyszyny Koœcielne 158,0 12,0

22 20W sm Wyszyny Koœcielne 157,0 20,0

23 45W sm Wyszyny Koœcielne 153,0 10,0

24 47W sm Wyszyny Koœcielne 154,0 6,0

25 21W sm Kosiny Stare 141,0 17,0

26 6W sm Bogurzynek 122,0 12,0

27 50W sm Stupsk 137,5 12,0

28 51W sm Stupsk 140,0 6,0

29 52W sm Stupsk 132,5 16,0

30 53W sm Stupsk 129,0 12,0

31 55W sm Strza³kowo 133,0 12,0

*sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna wyró¿niæ opracowanie Behra i Tietzego (1912), którzy odkryli moreny m³awskie (za Lencewiczem, 1927). Obszar ten by³ równie¿ przedmiotem zainteresowania m.in. Wo³³osowicza (1924) i Lencewicza (1927), który na mapie morfologicznej pokaza³ m.in. formy akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej w okolicach M³awy. Obydwaj autorzy nazywaj¹ zespó³ pozytywnych form miêdzy ¯urominem

7 a M³aw¹ morenami i wi¹¿¹ ich powstanie z l¹dolodem. Lencewicz (1927) wprowadza tak¿e pojêcia „oscylacja m³awska” i „zlodowacenie M³awskie”. Pierwsze prace kartograficzne prowadzono w celu opracowania Przegl¹dowej Mapy Geolo- gocznej Polski 1:300 000 (Zwierz, 1948, 1953). Nastêpnie wykonano Mapê Geologiczn¹ Polski 1:200 000 (Ba³uk, 1978, 1979) i arkusze Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ba³uk, 1984, 1985; Haisig, 2008, 2009; Kotarbiñski, 2000a, b; Morawski, 2001a, b, 2002a, b; Unie- jewska, 2001, 2002; Wilanowski, 2012, 2013). Prace geologiczne na omawianym obszarze i w jego pobli¿u prowadzi³y tak¿e Michalska (1961, 1971) i Ba³uk (2000). Badany obszar nale¿y do dwóch jednostek strukturalnych platformy wschodnioeuropejskiej: anteklizy mazurskiej – czêœæ wschodnia i syneklizy peryba³tyckiej – zachodnia. Bior¹c pod uwagê kompleks permo-mezozoiczny teren ten zaliczyæ nale¿y do krawêdziowej strefy niecki brze¿nej, w œrodkowym odcinku zwanej nieck¹ warszawsk¹. Dadlez i inni (2000) w pod³o¿u kenozoiku omawianego obszaru przedstawiaj¹ osady mastrychtu, a nad nimi osady dano-montu bêd¹ce na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej utworami rece- syjnego okresu akumulacji w zanikaj¹cym morzu post-kredowym. Paleogen i neogen obszaru arkusza M³awa zosta³y s³abo poznane ze wzglêdu na ma³¹ iloœæ materia³ów geologicznych pochodz¹cych z niewielu wierceñ, które je dokumentowa³y. Najstarsze osady stwierdzone w otworach wiertniczych, to osady paleocenu (M³awa – otw. 31). Utwory neogenu nawiercono w 15 otworach (siedem w M³awie, a z pozosta³ych – cztery to wiercenia kartograficzne wykonane na potrzeby niniejszego opracowania).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wiêkszoœæ obszaru arkusza M³awa nale¿y do mezoregionu Wzniesienia M³awskie, a jedynie jego fragment do Równiny Raci¹skiej (Kondracki, 2009). Obydwa mezoregiony nale¿¹ do makrore- gionu Niziny Pó³nocnomazowieckiej, któr¹ charakteryzuje rzeŸba pochodz¹ca z deglacjacji l¹dolodu zlodowaceñ œrodkowopolskich „fragment bezjeziornej, staroglacjalnej wysoczyzny polodowcowej” (Kondracki, 2001). Teren objêty arkuszem po³o¿ony jest na wysoczyŸnie polodowcowej utworzonej podczas zlodowacenia Warty. Charakteryzuje siê ona staroglacjalnym krajobrazem polodowcowym. Mimo, ¿e rzeŸba tej czêœci obszaru jest urozmaicona, a deniwelacje przekraczaj¹ 40 m, to w krajobrazie nie wystêpuj¹ zag³êbienia bezodp³ywowe, a œladami po rynnach lodowcowych s¹ strefy przep³ywów lub fragmenty dolin rzecznych, które w wyniku procesów denudacji i erozji rzecznej zatraci³y swój pierwotny charakter z czasów deglacjacji (tabl. I).

8 Najwy¿ej po³o¿one czêœci obszaru opracowania znajduj¹ siê w pasie wzniesieñ, które wystêpuj¹ miêdzy Lewiczynem i S³awogór¹ Star¹. Maksymalne wysokoœci w wielu miejscach wynosz¹ ponad 180 m n.p.m. Najwy¿sze wzniesienie obszaru opracowania znajduje siê w okolicy Uniszek-Cegielni i siêga 191,6 m n.p.m. We wschodniej czêœci omawianego obszaru, miêdzy Dêbskiem a Olszewem wysokoœæ innego wzniesienia wynosi 182,9 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿ona jest Równina Raci¹ska, ³agod- nie opadaj¹ca na po³udnie. Wysokoœæ najni¿szego punktu znajduj¹cego siê w po³udniowo-wschodniej czêœci terenu, w obni¿eniu na pó³nocny wschód od Kowalewa, nie przekracza 117 m n.p.m. Ró¿nice wy- sokoœci na obszarze opracowania wynosz¹ wiêc ponad 70 m. Du¿e deniwelacje terenu uwidaczniaj¹ siê zw³aszcza w strefie Lewiczyn–M³awa–S³awogóra Stara. W stosunku do obszaru na pó³noc od wzniesieñ wynosz¹ one do 20–25 m. Natomiast od strony po³udniowej czêsto przekraczaj¹ 30 m i lokalnie osi¹gaj¹ 45 m, co przy zachowanej do dziœ znacznej stromoœci zboczy potêguje wra¿enie ró¿nicy morfologicznej. Wysoczyzna morenowa p³aska (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2°) z okresu zlodowaceñ œrodkowopolskich po³o¿ona jest na wysokoœci od oko³o 125–130 m n.p.m. na po³udniu obszaru do 160–170 m n.p.m. w okolicach Uniszek-Cegielni i Uniszek Zawadzkich oraz I³owa-Osady w pó³nocnej czêœci (tabl. I). Tworzy ona wyraŸnie ograniczony od wschodu i zachodu pas szerokoœci od 5 km na pó³nocy do ponad 10 km na po³udniu. W czêœci pó³nocnej wysoczyzna ta wystêpuje jako oddzielne „wyspy” (w okolicy I³owa-Osady). W centralnej czêœci jest to obszar s³abo widocznej w terenie kulminacji, wzniesionej ponad s¹siednie obni¿enia od 10 do ponad 30 m. Miêdzy Uniszkami Zawadzkimi i Windykami na pó³nocy, a D¹bkiem i Bogurzynem na po³udniu, wysoczyzna tworzy zwarty obszar. W okolicach Szyd³ówka i Trzcianki na jej powierzchni wystêpuj¹ wychodnie i³ów formacji poznañskiej, wydŸwigniêtych w wyniku procesów glacitektonicznych. Moreny czo³owe akumulacyjne.Strefa marginalna l¹dolodu zlodowacenia Warty, w obrêbie arkusza M³awa, nie ma wyraŸnie wyodrêbnionych kulminacji, ale niewysokie, miejscami s³abo zaznaczaj¹ce siê w terenie, pojedyncze i rozci¹gniête zgodnie z przebiegiem krawêdzi l¹dolodu, zespo³y wzniesieñ i po³ogich pagórków. Na po³udniu terenu moreny czo³owe wystêpuj¹ w postaci kilkunastu wa³ów na odcinku o d³ugoœci oko³o 10 km. Na ich wewnêtrznych stokach wystêpuj¹ deformacje nieci¹g³e powsta³e w czasie wytapiania lodu l¹dolodu zlodowacenia Warty. W innym miejscu, pomiêdzy Kowalewem i M³aw¹, znajduj¹ siê niewielkie wzniesienia ¿wirowo-piaszczyste o wysokoœci wzglêdnej z regu³y nie przekraczaj¹cej 7 m. Moreny czo³owe najlepiej rozpoznane s¹ miêdzy M³aw¹ a Turz¹ Wielk¹, gdzie wzgórza morenowe osi¹gaj¹ wysokoœci wzglêdne od 5–7 do ponad 20 m i tworz¹ trzy ci¹gi o przebiegu równole¿nikowym. Zag³êbienia koñcowe (wytopiskowe). Zag³êbienia po bry³ach martwego lodu wspó³czeœnie s¹ trudne do identyfikacji w terenie ze wzglêdu na po³ogie stoki. W wyniku dzia³ania denudacji oraz akumulacji postglacjalnej s¹ one wype³nione ró¿norodnymi osadami, od zastoiskowych i wodnolodowcowych po produkty denudacji oraz akumulacji organicznej.

9 Moreny martwego lodu wystêpuj¹ na obszarze wysoczyzny w postaci wzniesieñ, w okolicach Kowalewa i Wojnówki. Wzniesienia nie przekraczaj¹ 5 m i tworz¹ lepiej lub gorzej widoczne w terenie ci¹gi o kierunku WNW–ESE. Ich rozci¹g³oœæ czêsto odbiega od kierunku s¹siaduj¹cych z nimi obni¿eñ. Wyró¿niaj¹ siê zmiennoœci¹ materia³u osadowego, z którego s¹ zbudowane. Centralne czêœci wspomnianych obni¿eñ zosta³y wype³nione w póŸniejszym etapie deglacjacji osadami sandrowymi. Równiny sandrowe i wodnolodowcowe (w ogólnoœci) wystêpuj¹ w trzech strefach. W rejonie doliny Giedniówki, we wschodniej czêœci terenu, wystêpuje zwarty obszar równiny sandrowej znajduj¹cy siê w obni¿eniu otwartym ku po³udniowi. Jego wysokoœæ wynosi od 155 m n.p.m. do poni¿ej 130 m n.p.m. W pó³nocnej czêœci jest on urozmaicony i deniwelacje terenu dochodz¹ tu do 10–15 m. Na równinie wystêpuj¹ wzniesienia kemowe i moreny czo³owe – pojedynczo lub w zespo³ach. W czêœci po³udniowej obszar równiny sandrowej jest bardziej po³ogi. Na po³udnie od Kosin Bartoszowych, wokó³ Kowalewa, wystêpuje obni¿enie zró¿nicowane morfologicznie. Obszar wy¿szy od wschodu s¹siaduje ze wzniesieniem M³awa–Wyszyny Koœcielne. W rejonie Podkrajewa, w obrêbie wysoczyzny morenowej o wysokoœci od 140 do 125 m n.p.m. znajduje siê rozleg³e wzniesienie o ³agodnych stokach. Osady wodnolodowcowe pokrywaj¹ tu wyrówna- ny obszar obni¿enia (rozci¹gniêtego po³udnikowo). Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe). Na po³udnie od Wzniesieñ M³awskich, miêdzy Dwuko³ami a M³aw¹ i S³awogór¹ Now¹ wystêpuj¹ wyrównane obni¿enia po dawnych jeziorach zastoiskowych. Ko³o miejscowoœci Dwuko³y i Lewiczyn równina zastoiskowa osi¹ga wy- sokoœæ oko³o 143–145 m n.p.m. Zajmuje ona rozleg³e obni¿enie znajduj¹ce siê wzd³u¿ doliny M³awki i jej dop³ywu. Na po³udniu towarzyszy równinie kilka ci¹gów morenowych. Wysokoœæ równin zastoiskowych le¿¹cych na po³udnie od M³awki i na pó³nocny wschód od M³awy siêga do oko³o 155 m n.p.m. Le¿¹ one w niewielkiej odleg³oœci od siebie i na podobnych wysokoœciach. Ich odrêbnoœæ morfologiczna wskazuje jednak na powstanie w dwóch odrêbnych zbiornikach zastoiskowych, w podobnym okresie deglacjacji obszaru. Mimo wspó³czeœnie widocznego otwarcia równin ku po³udniowi, nie znaleziono ich kontynuacji w tym kierunku, poza niewielkim obszarem wzd³u¿ linii wzniesieñ na po³udniowym wschodzie. Równiny zastoiskowe pomiêdzy S³awogór¹ Now¹ a Marianowem, wystêpuj¹ce na trzech od- rêbnych obszarach, prawdopodobnie tworzy³y jeden zbiornik, b¹dŸ kilka przep³ywowych zbiorników jeziornych ze sob¹ po³¹czonych. Ich wysokoœæ w tym rejonie nie przekracza 155 m n.p.m. Podobnie jak poprzednio omawiany zespó³ równin zastoiskowych nie ma on kontynuacji w kierunku po³udniowym. Ozy,formy akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ w obrêbie omawianego obszaru najczêœciej jako ci¹gi wzgórz o zmiennych kierunkach osi grzbietowych. W pó³nocno-zachodniej czêœci terenu wystêpuj¹ one jako ci¹g krêtych wzniesieñ o wysokoœci wzglêdnej oko³o 10 m i ogólnym

10 kierunku N–S. Rozcina je rzeka Dwukolanka, która w tym miejscu tworzy prze³om. Oz ten ma przed³u¿enie ku po³udniowemu zachodowi poza obszarem arkusza. Pomiêdzy Zimnoch¹ w górnym biegu M³awki i £omi¹ wystêpuje oz ³omski o krêtej linii grzbietowej i przebiegu zbli¿onym do kierunku pó³noc–po³udnie. Poszczególne pagórki maj¹ wysokoœci wzglêdne od 3–5 m do ponad 20 m. Oz ³omski towarzyszy dolinie M³awki. Rzeka p³ynie na tym odcinku wzd³u¿ rynny subglacjalnej powsta³ej podczas deglacjacji obszaru (zlodowacenie Warty). Na po³udniu oz ten siêga po równinê zastoiskow¹. Inny oz tworzy wspó³czeœnie ci¹g wzniesieñ o wysokoœci 3–7 m, lokalnie do 10 m (od Studzieñca do M³awy). Oz stu- dzieniecki jest mniej wyraŸnie zaznaczony w terenie ni¿ ozy wymienione poprzednio. Towarzysz¹ mu od wschodu prawdopodobnie krótkie ozy o kierunkach niemal prostopad³ych do kierunku jego grzbietu. W po³udniowej czêœci obszaru arkusza ozy trudniej jest wyodrêbniæ z obszaru wysoczyzny morenowej. W tym celu wykorzystano ich odrêbnoœæ morfologiczn¹ i charakter osadów. Wzd³u¿ rzeki Giedniówki, miêdzy Szyd³owem a M³odyninem, wyodrêbniono zespó³ form o przebiegu zbli¿onym do kierunku pó³noc–po³udnie. To, ¿e ozowi towarzyszy dolina rzeczna mo¿e byæ zwi¹zane z jej genez¹. Rynna subglacjalna, w czasie deglacjacji, zosta³a przekszta³cona w dolinê zbieraj¹c¹ wody roztopowe wyp³ywaj¹ce z l¹dolodu, który wówczas formowa³ morenê dêbnick¹ na wschód od obszaru arkusza. W okolicy D¹bka wyró¿niono osady szczelinowe o stosunkowo prostym przebiegu. Formy te wystêpuj¹ w po³udniowej, w¹skiej czêœci wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek, którego kierunek rozci¹g³oœci powtarzaj¹. S¹ to formy o wysokoœci wzglêdnej do 3 m, na nie- których odcinkach nie wyró¿niaj¹ce siê w terenie. W okolicach Je¿y wydzielono jako formê szczelinow¹ znajduj¹cy siê najbardziej na po³udniu zespó³ wzniesieñ usytuowanych miêdzy Dêbskiem a ¯mije- wem o deniwelacjach 20–30 m. Najwy¿sze ze wzniesieñ – Góra Czubatka ma wysokoœæ 154,0 m n.p.m, ograniczon¹ szerokoœæ – maksymalnie do 300 m i strome stoki wschodnie i zachodnie. Kemy wystêpuj¹ w kilku zespo³ach najczêœciej rozproszonych. W rejonie najwy¿szej czêœci Wzniesieñ M³awskich, miêdzy Mniszkami, Lewiczynem i I³owem-Osad¹ wystêpuj¹ jako zespó³ odrêb- nych form o nieregularnych kszta³tach. Wysokoœci wzglêdne kemów tego regionu s¹ zmienne i wynosz¹ najczêœciej od 10 do ponad 20 m. Najwa¿niejszym wyró¿nikiem form jest ich budowa geologiczna. W pozosta³ej czêœci terenu kemy s¹ formami du¿o gorzej odró¿niaj¹cymi siê w morfologii. W przypadku wystêpowania wœród sandrów za wyró¿nik przyjêto odrêbnoœæ litologiczn¹ od bardziej lub mniej zrówna- nego litologicznie otoczenia. Rzadkoœæ ods³oniêæ w tego typu formach utrudnia³a ich identyfikacjê w terenie. Tarasy kemowe.Naobszarze wzniesieñ M³awskich wystêpuj¹ rozleg³e wzgórza w okolicach M³awy, I³owa-Osady oraz Uniszek Zawadzkich. Maj¹ one wysokoœæ wzglêdn¹ od 15 do 30 m. S¹ to rozleg³e, niewysokie formy, czêsto rozci¹gniête równole¿nikowo. Prawdopodobnie w czasie powsta- wania tworzy³y wiêksze jednolite powierzchnie. W póŸniejszych etapach deglacjacji powierzchnia tarasów zosta³a porozcinana przez strumienie wód roztopowych sp³ywaj¹ce ku po³udniowi.

11 Wyró¿niono tak¿e taras kemowy w £omii, gdzie le¿y on na po³udniowy zachód od moreny czo³owej. Wzglêdem s¹siednich obni¿eñ, które prawdopodobnie by³y wype³nione przez lód w czasie jego akumulacji, jest on wzniesiony oko³o 3–5 m. Charakterystyczne jest tak¿e nachylenie jego powierzchni w kierunku po³udniowo-zachodnim. Dolinki w ogólnoœci nierozdzielone wystêpuj¹ w ró¿nych miejscach terenu opracowania. S¹ one zazwyczaj wyraŸniejsze w strefach o wiêkszych spadkach, np. na po³udniowych stokach wzniesieñ w rejonie M³awy–Lewiczyna. Zazwyczaj krótkie, nieg³êbokie dolinki powsta³y na skutek sp³yniêcia wód roztopowych z l¹dolodu zlodowacenia Warty. Procesy erozji i akumulacji rzecznej przekszta³ci³y jedynie wiêksze z dolin (doliny M³awki i Giedniówki). Pozosta³e prowadz¹ wody okresowo. Nie wykszta³ci³y one d³u¿szych odcinków dolinnych i najczêœciej trac¹ swój charakter pod³u¿nych form z p³askim dnem w nieckowatych obni¿eniach. Szerokoœæ dolin wynosi od 150 do 500 m. Rozleg³e równiny torfowe wype³niaj¹ w pó³nocno-wschodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza rozleg³e obni¿enia o powierzchni kilkunastu km2. S¹ to misy po martwym lo- dzie wystêpuj¹ce w rejonie górnego Orzyca na pó³noc od Dêbska oraz na po³udniowy zachód od Par- celi £omskich. Obydwie równiny powsta³y jako wype³nienie i wyrównanie obni¿eñ o zmiennej budowie dna i zró¿nicowanej morfologii. Mniejsze równiny torfowe wystêpuj¹ w po³udniowej czêœci obszaru opracowania w okolicach miejscowoœci: Doziny, Kowalewo i Kosiny Stare – po zachodniej stronie wzniesienia Wyszyny Koœciel- ne–¯urominek oraz w okolicach D¹bka i Stupska – po wschodniej stronie wzniesienia. Równiny te maj¹ skomplikowany zarys. Miejscami lepiej zachowa³y pierwotny charakter zró¿nicowanej morfologicznie powierzchni postglacjalnej. Wzd³u¿ dolin M³awki i Giedniówki oraz niektórych mniejszych dolin wystêpuj¹ formy mniejsze i kszta³tem nawi¹zuj¹ce do den dolinnych. Ich geneza zwi¹zana jest z procesami zamierania przep³ywu ma³ych dolin rzecznych. Doliny Giedniówki i M³awki s¹ w³¹czone do zlewni Wkry. Ewolucja bocznych dolin Wkry najprawdopodobniej ³¹czy siê z wykorzystaniem jej górnego i œrodkowego odcinka jako doliny marginalnej. W czasie stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y przeci¹¿enie osadami wodnolodowcowymi mog³o spowodowaæ podniesienie bazy erozyjnej lewobrze¿nych dop³ywów, co skutkowa³o zatamowaniem przep³ywu i powstaniem torfowisk w dnach dolin .

** Ods³oniêcia po dawnych ¿wirowniach w £omii i w Mniszkach-Cegielni oraz wyrobiska po- eksploatacyjne cegielni w Szyd³ówku wype³nia obecnie woda i s¹ one wykorzystywane jako stawy wêdkarskie.

12 Prace ziemne w du¿ej skali towarzyszy³y budowie linii kolejowej z Warszawy do Gdañska, zw³aszcza przy dawnym odcinku przygranicznym w okolicach M³awki. Znaczne zmiany na powierzchni zasz³y tak¿e wzd³u¿ drogi E77 Warszawa–M³awa–Gdañsk. Obszar opracowania nale¿y do zlewni Wis³y. Przebiega przez niego dzia³ wód III rzêdu. Najwiê- ksze rzeki – M³awka i £ydynia z Giedniówk¹ p³yn¹ z pó³nocnego wschodu na po³udniowy zachód. M³awka przecina wzniesienia w okolicach M³awy i wpada do Wkry (poza terenem arkusza). Pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru odwadniana jest przez przyŸród³owy odcinek rzeki Orzyc, która p³ynie (w górnym odcinku) ku pó³nocnemu wschodowi. Pod Janowem (poza obszarem opracowania) zmienia kierunek na po³udniowo-wschodni i po³udniowy nios¹c wody do Narwi. Mniejsze cieki nie tworz¹ typowych dolin rzecznych z dnem dolinnym i zboczami. Wiêkszoœæ z nich to odwadniaj¹ce kana³y melioracyjne. W miejscowoœci M³awka, na rzece M³awce, spiêtrzono wodê tworz¹c Zalew Ruda, który jest najwiêkszym zbiornikiem na obszarze opracowania. Liczne podmok³oœci i bagna wystêpuj¹ w obni¿eniach w po³udniowej i œrodkowej oraz pó³nocno-wschodniej czêœci terenu. S¹ one charakterystycznym elementem hydrografii okolic M³awy. Naj- bardziej rozleg³e wystêpuj¹ miêdzy innymi ko³o Turzy Ma³ej i Kowalewa oraz na pó³noc od Dêbska. S¹ to obszary zmeliorowane i pokryte gêst¹ sieci¹ kana³ów odwadniaj¹cych, co przyspiesza odp³yw i osusza warstwê przygruntow¹. W czasie prac terenowych wielokrotnie spotykano holoceñskie torfy zdegradowane w wyniku prac melioracyjnych.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

Obszar objêty omawianym arkuszem le¿y na pograniczu synklinorium brze¿nego i anteklizy ma- zursko-suwalskiej. Pod³o¿e paleozoiczne i mezozoiczne opisano na podstawie wyników wierceñ strukturalnych wykonanych na obszarach s¹siednich: Dzia³dowo-2 (na pó³nocny zachód od obszaru arkusza M³awa); Gradzanowo i S³awkowo (na po³udniowy zachód) i Konopki (na po³udnie). Pod³o¿e krystaliczne nawiercono w Gradzanowie na g³êbokoœci 3364 m i Konopkach na g³êbokoœci 2732 m. Stwierdzone w otworach mikrosjenity wi¹zane s¹ z wulkanizmem waryscyjskim. Bezpoœrednio na ska³ach krysta- licznego pod³o¿a le¿¹ osady kambru dolnego: piaskowce przewarstwione mu³owcami i i³owcami. S¹ one silnie zdiagenezowane i zaburzone tektonicznie. Wy¿ej le¿¹ osady kambru œrodkowego: i³owce i mu³owce z wk³adkami piaskowców. Nie stwierdzono osadów ordowiku, syluru, dewonu i karbonu. Kompleks przedcechsztyñski przeciêty jest uskokiem o kierunku zbli¿onym do po³udnikowego, przebiegaj¹cym w okolicach M³awy. Wed³ug Motyl-Rakowskiej i Schoeneicha (1970) uskok ten powsta³ przed cechsztynem, zapewne w okresie intensywnego diastrofizmu waryscyjskiego, a zamar³ ostatecznie w triasie.

13 Mi¹¿szoœæ osadów kompleksu permo-mezozoicznego wynosi oko³o 2500 m (Dadlez, 1998) i roœnie ku zachodowi. W permie pocz¹tkowo powsta³y osady klastyczne – zlepieñce i piaskowce zlepieñcowate o mi¹¿szoœci 0,5 m zaliczane do czerwonego sp¹gowca, a nastêpnie osady trzech cykli sedymentacji wêglanowo-ewaporatowej o mi¹¿szoœci 140–240 m, zaliczone do cechsztynu. Okolice M³awy znajduj¹ siê na obszarze (peryferyjnym) zasiêgu wspó³czesnych osadów cechsztynu. Trias dolny wykszta³cony jest jako i³owce i mu³owce czerwone, ciemnozielone i szare, z wk³adkami piaskowców i wapieni, o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 480 m. Trias œrodkowy to wapienie szare z przewarstwieniami i³owców, których mi¹¿szoœæ dochodzi do 120 m, a trias górny – i³owce i mu³owce brunatno-czerwone i zielone o mi¹¿szoœci 150–250 m. Osady jury dolnej reprezentowane s¹ przez drobnoziarniste piaskowce, miejscami z detrytusem roœlinnym, z wk³adkami mu³owców i i³owców o mi¹¿szoœci oko³o 350 m, a jury œrodkowej przez szare drobnoziarniste piaskowce wapniste lub dolomityczne, mu³owce i i³owce piaszczyste, ciemnoszare, o mi¹¿szoœci oko³o 100 m. Utwory jury górnej to i³owce, wapienie margliste, wapienie organodetry- tyczne, pelityczne, oolitowe i wapienie z krzemieniami, o mi¹¿szoœci oko³o 450 m. Kreda dolna wykszta³cona jest jako piaskowce drobnoziarniste, s³abo zwiêz³e b¹dŸ luŸne piaski z wk³adkami mu³owców i i³owców, o mi¹¿szoœci oko³o 100 m, a kreda górna jako margle jasnoszare, opoki, wapienie margliste z krzemieniami, rzadziej piaskowce margliste z glaukonitem, o mi¹¿szoœci 750–850 m. Obszar arkusza po³o¿ony jest w strefie tektoniki platyantyklinalnej. Wystêpuje tu szereg niewielkich, p³askich antyklin powsta³ych w czasie górnokredowych i kenozoicznych ruchów tektonicz- nych (Motyl-Rakowska, Schoeneich, 1970). Okolice M³awy nale¿¹ do strefy œrednich mi¹¿szoœci serii permo-mezozoicznych. Najm³odszy- mi osadami mezozoicznymi s¹ tu osady mastrychtu (Dadlez i in., 2000). Paleogen reprezentuj¹ osady paleocenu i oligocenu nawiercone w M³awie, a neogen – osady miocenu rozpoznane w kilkunastu profilach otworów wiertniczych. Najm³odszym ogniwem miocenu s¹ warstwy poznañskie (m.in. Peryt, Piwocki, 2004; Troæ, Sadowska, 2006). Stan rozpoznania osadów czwartorzêdowych pozwala na wydzielenie z du¿ym prawdopodobieñ- stwem struktur geologicznych o ró¿nej budowie geologicznej. Stosunkowo s³abo rozpoznane s¹ obni- ¿enia morfostrukturalne w pod³o¿u czwartorzêdu, w tym zw³aszcza obni¿enie miêdzy Stupskiem i Dêbskiem we wschodniej czêœci obszaru badañ, gdzie informacje o inwentarzu litofacjalnym, straty- grafii i charakterze pod³o¿a czwartorzêdu s¹ bardzo sk¹pe.

A. STRATYGRAFIA

Przedmiotem niniejszego opracowania s¹ utwory czwartorzêdowe i w ograniczonym zakresie osady stropu neogenu. Najstarszymi utworami stwierdzonymi na badanym obszarze s¹ szarozielone

14 piaski bardzo zailone lub drobnoziarniste, zailone i i³y piaszczyste paleocenu nawiercone w M³awie (otw. 31) na g³êbokoœci 331,0–347,0 m. Wy¿ej w tym samym otworze wystêpuj¹ osady oligocenu – piaski drobnoziarniste, zailone, glaukonitowe, zielono-szare, przewarstwione i³ami. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœæ 35,5 m.

1. Neogen

Utwory neogenu tworz¹ w obrêbie obszaru arkusza zwart¹ pokrywê wystêpuj¹c¹ bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdu (tabl. II). Rozdzielono je na dwie jednostki litostratygraficzne. Osady formacji gorzowskiej, œcinawskiej i adamowickiej zosta³y po³¹czone w jedno wydzielenie jako osady mioceñskie. Utwory formacji poznañskiej, tworz¹ce najm³odsze ogniwo stratygraficzne neogenu na omawianym terenie, zosta³y zaliczone do miocenu œrodkowego–górnego (Piwocki, Ziembiñska-Two- rzyd³o, 1995; Peryt, Piwocki, 2004) mimo argumentów palinologicznych, które wiek plioceñski gór- nych ogniw tej formacji pozostawiaj¹ otwartym (Troæ, Sadowska, 2006). Ukszta³towanie stropu neogenu jest wynikiem procesów sedymentacji w miocenie i pliocenie, ale tak¿e nosi wyraŸne œlady póŸniejszych przekszta³ceñ glacitektonicznych i degradacyjnych.

a. Miocen

Utwory miocenu nale¿¹ce do formacji gorzowskiej, œcinawskiej i adamowickiej, wystêpuj¹ce na obszarze arkusza M³awa s¹ do tej pory s³abo poznane. Stwierdzono je w czterech otworach, przy czym dwa z nich znajduj¹ siê w M³awie. W po³udniowej czêœci M³awy (otw. 57 – tabl. III) nawiercono sp¹g serii poznañskiej na wysokoœci 85,0 m p.p.m., a w czêœci pó³nocnej (otw. 31) na wysokoœci oko³o 19 m p.p.m. W Wyszynach Koœcielnych (otw. 74 – tabl. IV) po³o¿onych 7 km na po³udnie od M³awy osady te wystêpuj¹ bezpoœrednio pod utworami czwartorzêdu na wysokoœci poni¿ej 29,6 m n.p.m. Piaski, i³y i mu³ki, miejscami wêgiel brunatny.WM³awie (otw. 57) omawiane osady rozpoczynaj¹ siê na g³êbokoœci 295,5 m i³ami i mu³kami z przewarstwieniami piasków i wêgla brunatnego. Wy¿ej le¿¹ drobnoziarniste piaski kwarcowe i piaski py³owate, a nastêpnie i³y brunatne z przewarstwieniami wêgla brunatnego i mu³ków piaszczystych. £¹czna mi¹¿szoœæ tej serii wynosi 135,5 m. Do omawianego wydzielenia zaliczono tak¿e (Ba³uk,1979) szarobrunatne, wêgliste piaski kwarcowe znajduj¹ce siê na g³êbokoœci 235,0–251,0 m w otworze 57 (otworze kartograficznym wykonanym na potrzeby Mapy Geologicznej Polski 1:200 000). Najczêœciej wystêpuj¹cymi osadami mioceñskimi s¹ piaski. Le¿¹ one przewa¿nie w sp¹gu profilu, a wy¿ej zazêbiaj¹ siê z nimi i³y i mu³ki oraz i³y wêgliste lub wêgiel brunatny z wk³adkami piaszczystymi.

15 I³y i mu³ki maj¹ mi¹¿szoœæ od paru do kilkunastu metrów. Zazêbiaj¹ siê z piaskami lub towarzysz¹ w sp¹gu lub w stropie warstwom wêgla brunatnego. S¹ szare lub ciemnoszare, miejscami piaszczyste lub z wk³adkami piasków. W bezpoœrednim s¹siedztwie z poziomami wêgla brunatnego przechodz¹ w i³y wêgliste lub mu³ki i i³y wêgliste, czêsto bardziej zwiêz³e. Miejscami zastêpuj¹ poziom wêgla brunatnego. W obrêbie osadów miocenu w Wyszynach Koœcielnych (otw. 74) stwierdzano œciêcia i deformacje struktur sedymentacyjnych.

Miocen œrodkowy–górny

I³y, mu³ki i piaski – formacja poznañska. Strop osadów neogenu tworz¹ i³y i mu³ki pstre z przerostami wêglistymi formacji poznañskiej, o mi¹¿szoœci maksymalnie 77 m (otw. 31). S¹ to najczêœciej i³y, i³y py³owate, rzadziej mu³ki szare, szaroniebieskie, niebieskozielone i ¿ó³tozielone, miejscami ze smugami czerwonymi. Lokalnie wœród osadów ilastych wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste szaroniebieskie lub szare. Utwory te wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze arkusza M³awa bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. Nie stwierdzono ich jedynie w okolicach Bogurzyna (otw. 75) i Wyszyn Koœcielnych (otw. 74). Mi¹¿szoœæ formacji poznañskiej le¿¹cej spokojnie i niezaburzonej glacitektonicznie nie jest tu znana, zapewne wynosi³a oko³o 20–30 m. Osady miocenu œrodkowego–górnego zosta³y nawiercone na omawanym obszarze jeszcze w 12 otworach wiertniczych. Strop tych osadów wykazuje znaczne deniwelacje, np. od 51 m p.p.m. w M³awie do oko³o 119 m n.p.m. w Zawadach (na obszarze arkusza Grudusk). Natomiast w obrêbie samego miasta M³awa deniwelacje przekraczaj¹ 100 m (od 51 m p.p.m. do 58,5 m n.p.m.). Byæ mo¿e w niektórych otworach (tak jak w otw. 74) osady te znajduj¹ siê na wtórnym z³o¿u (kry). Wiêkszoœæ prac wiertniczych przerywano bowiem, po nawierceniu zaledwie kilku metrów osadów formacji poznañskiej. Z M³awy znane s¹ kry i³ów pstrych o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 40 m. Omawiane osady zazwyczaj opisywane s¹ jako i³y pstre, co oznacza raczej seriê ni¿ opis litofa- cjalny czy te¿ charakterystykê barwnej zmiennoœci osadów j¹ buduj¹cych. Pod wzglêdem litologicznym najczêœciej wystêpuj¹cymi tu osadami s¹ i³y, wielobarwne: szare i jasnoszare, czarne ze smugami karminowymi, jasnoszare z nieregularnymi plamami ¿ó³tymi, zielonkawymi czy szarymi. Miejscami wystêpuj¹ wœród nich mu³ki lub cienkie wk³adki piaszczyste (otw. 13 i 74). Utwory towarzysz¹ce i³om s¹ szarozielone lub szaroniebieskie, zgni³ozielone lub ¿ó³tozielone, miejscami wystêpuj¹ przemazy lub fragmenty rdzenia czarne, br¹zowe lub czerwone. W Szyd³ówku (otw. 63) w ró¿nych odcinkach rdzenia stwierdzono fa³dy, diapiry a tak¿e œciêcia wskazuj¹ce na prze- mieszczenia osadów (rysy i zadziory). Wystêpuj¹ tam te¿ liczne zlustrowania. Strop, w najwy¿szym miejscu wyciœniêtych w ten sposób osadów formacji poznañskiej, jest wyniesiony do wysokoœci oko³o 160 m n.p.m.

16 2. Czwartorzêd

Na arkuszu M³awa mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu waha siê od ponad 208 m w M³awie do 0 m w okolicach Szyd³ówka, gdzie na powierzchni wystêpuj¹ osady miocenu œrodkowego i górnego. Naj- wiêksz¹ mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych notowano w po³udniowej czêœci M³awy (otw. 46), gdzie wynosi ona ponad 208 m i gdzie nie dowiercono siê do osadów pod³o¿a czwartorzêdu. Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ utwory czwartorzêdu osi¹gaj¹ na wzniesieniu Wyszyny Koœcielne–¯urominek. W Trzciance (otw. 68) maj¹ one mi¹¿szoœæ 37 m. Pomiêdzy Trzciank¹ a Szyd³ówkiem, w trak- cie prac zwi¹zanych z wykonaniem zdjêcia geologicznego, wykartowano i³y formacji poznañskiej, prawdopodobnie wystêpuj¹ce w tym rejonie w postaci ³usek glacitektonicznych. Niektóre z wychodni omawianych i³ów s¹ oddzielone od czêœci autochtonicznej, która w tym rejonie jest silnie zabu- rzona. Poniewa¿ zachodzi zbie¿noœæ stref obni¿eñ pod³o¿a czwartorzêdu i obni¿eñ na powierzchni terenu, strefy najni¿szego zalegania czwartorzêdu nie nale¿y uto¿samiaæ z obszarem najwiêkszych jego mi¹¿szoœæ. Najg³êbiej pod³o¿e czwartorzêdu wystêpuje w M³awie (otw. 46), gdzie le¿y poni¿ej 64,1 m n.p.m. Do okreœlenia pozycji stratygraficznej osadów czwartorzêdowych wykorzystano wyniki badañ litologiczno-petrograficznych Zabielskiego (2005). W szczególnoœci do interpretacji stratygraficznej poziomów glin zwa³owych zastosowano wyniki badañ drobnookruchowych ¿wirów z tych osadów oraz interpretacjê genetyczn¹ serii piaszczystych i piaszczysto-mu³kowych.

a. Plejstocen Plejstocen dolny

Piaski i mu³ki rzeczne i deluwialne.WS³awogórze Starej (otw. 12) wystêpuj¹ piaski kwarcowe z mik¹ drobno- i œrednioziarniste szare i szarozielonkawe z przewarstwieniami mu³ków i mu³ków piaszczystych. Podobne osady opisa³a Ba³uk (1991) w Opaleñcu le¿¹cym oko³o 30 km na pó³nocny wschód od S³awogóry Starej, na obszarze arkusza Chorzele. Osady z Opaleñca le¿¹ w depresji Goworowa oko³o 80 m ni¿ej ni¿ w otworze 12. W S³awogórze wystêpuj¹ naprzemiennie równolegle laminowane mu³ki i piaski drobnoziarniste, tworz¹c osady o charakterze rytmitu. Spotyka siê laminy le¿¹ce niezgodnie na utworach ni¿ej- leg³ych. Niezgodnoœæ ta ma charakter synsedymentacyjny. Osady powsta³y w rzekach oraz towarzysz¹cych im p³ytkich, krótkookresowych jeziorach (starorzeczach).

Interglacja³ augustowski (?)

Piaski rzeczne i wodnolodowcowe wyró¿ni³a Ba³uk (1978, 1979, 1991) w M³awie i Dzia³dowie. W M³awie (otw.: 46, 49, 57) s¹ to piaski œrednioziarniste i drobnoziarniste rzeczne oraz

17 wodnolodowcowe. Wystêpuj¹ w dolinie o kierunku NW–SE i szerokoœci oko³o 0,5 km (w obni¿eniu miedzy M³aw¹ i Dzia³dowem). Jednym z za³o¿eñ prac geologicznych na obszarze arkusza M³awa by³o znalezienie kontynuacji kopalnej doliny rzecznej Dzia³dowo–M³awa ku po³udniowi lub po³udniowemu wschodowi. Zarówno wyniki badañ geoelektrycznych, jak i wierceñ badawczych wykonanych w ramach niniejszego opracowania nie potwierdzi³y przed³u¿enia doliny kopalnej z interglacja³u augustowskiego (?) ku po³udniowi.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich opisano na podstawie zmiennoœci litogenetycznej osa- dów, wykorzystuj¹c zw³aszcza obserwacje w³aœciwoœci litologicznych przewiercanych serii, jak te¿ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych (Zabielski, 2005). W wykszta³ceniu litogenetycznym utworów miêdzy ró¿nymi czêœciami obszaru badañ, obserwuje siê ró¿nice. W zachodniej czêœci s¹ dobrze rozdzielone poziomy glacjalne oraz osady kilku ró¿nowieko- wych zastoisk. Czêœæ œrodkowa by³a poddana kilkakrotnie deformacjom glacitektonicznym. Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich, podobnie jak m³odsze osady czwartorzêdu, wystêpuj¹ tu na ró¿nych wysokoœciach, przemieszczone w wyniku glacitektonicznego nacisku poszczególnych l¹dolodów. We wschodniej czêœci obszaru osady zlodowaceñ po³udniowopolskich zachowa³y siê fragmentarycznie (otw. 13). Mo¿e mieæ to zwi¹zek z erozyjnym i denudacyjnym niszczeniem omawianej serii.

Zlodowacenie Nidy

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w zachodniej i œrodkowej czêœci terenu arkusza jako najstarsze ogniwo stratygraficzne czwartorzêdu tej czêœci obszaru opracowania. W Bogurzynku (otw. 75) maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 10 m. S¹ to gliny ilasto-piaszczyste, masywne, szare. Ich struktura jest zdeformowana. W obrêbie glin wystêpuj¹ przemazy osadów pod³o¿a – i³ów formacji poznañskiej. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê znaczn¹ przewag¹ ska³ krystalicznych (41%) nad wapieniami paleozoicznymi (28%), przy stosunkowo wysokiej zawartoœci dolomitów (9%) i ska³ lokalnych (13%), wœród których dominuj¹ mu³owce paleogenu (7%). Uœrednione wspó³czynniki petrograficzne1 drobnej frakcji ¿wirowej wynosz¹ tutaj: O/K – 0,93; K/W – 1,29; A/B – 0,78 (Za- bielski, 2005). Podobny zestaw sk³adników petrograficznych ¿wirów obserwuje siê w Szyd³ówku (otw. 63), gdzie gliny zwa³owe zlodowacenia Nidy wystêpuj¹ miêdzy pakietami zdeformowanych

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœæi pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie.

18 i³ów i mu³ków neogeñskich tworz¹cych ³uski. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,68; K/W – 1,62; A/B – 0,58.

Interglacja³ ma³opolski (?)

Piaski i mu³ki rzeczne.S¹tonajczêœciej piaski drobnoziarniste i py³y piaszczyste, jasnoszare, miejscami laminowane humusem (otw. 75, 77). Zawartoœæ wêglanu wapnia – CaCO3 jest zmienna i utrzymuje siê w przedziale 7–12% (min. 4%). Uziarnienie osadów jest zmienne, na co wskazuj¹ krzywe kumulacyjne i parametry uziarnienia. W czêœci centralnej dominuje frakcja drobnopiasz- czysta o dobrym wysortowaniu. W krzywej kumulacyjnej wyraŸny jest cz³on B (fig. 3 – Zabielski, 2005), co wskazuje na dominacjê procesu saltacji w czasie transportu materia³u. W czêœci sp¹gowej i przede wszystkim w stropowej wystêpuje domieszka frakcji py³owej, a osady s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane. W utworach tych brak wyraŸnych oznak warstwowania, a frakcja osadów œwiadczy o depozycji z zawiesiny w fazie dolnego p³askiego dna. Osady te prawdopodobnie akumulo- wane by³y w œrodowisku rzecznym lub jeziora przep³ywowego w klimacie ciep³ym.

Zlodowacenie Sanu 2

Gliny zwa³owe zalegaj¹ na g³êbokoœci 125–121 m w Bogurzynku (otw. 75). S¹ to gliny zwa³owe piaszczysto-ilaste, masywne, ciemnoszare. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej charakteryzuje siê przewag¹ wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi, ale ich udzia³y procentowe w pionie s¹ zmienne. Wapienie paleozoiczne wyraŸnie dominuj¹ w sp¹gu i stropie (46%), przy stosunkowo niskiej ich zawartoœci w czêœci centralnej (31%). Udzia³ ska³ lokalnych wœród ¿wirów drobnookruchowych frakcji wynosi tu lokalnie do 24%, a zawartoœæ ska³ krystalicznych od 35% w sp¹gu do 29% w stropie. Podobny trend zmian wykazuje zawartoœæ dolomitów, które wyraŸnie dominuj¹ w sp¹gu. Taka zmiennoœæ w obrêbie jednolitego poziomu glin wp³ywa na wartoœci wspó³czynników petrograficznych: O/K – 1,39; K/W – 0,77; A/B – 1,30, co objawia siê wysokimi wartoœciami standardowego odchylenia. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w Bogurzynku (otw. 75) na g³êbokoœci 105–120 m. Osady typu warwowego s¹ rytmitem ilasto-py³owatym sk³adaj¹cym siê z naprzemianleg³ych lamin i³ów ciemnoszarych lub czekoladowych i py³ów jasnoszarych, lokalnie wystêpuj¹ przewarstwienia piasków drobnoziarnistych be¿owych. Poszczególne laminy s¹ zdeformowane, co jest skutkiem nie- statecznego warstwowania gêstoœciowego. Szczególnie dobrze jest to widoczne w stropowych par- tiach na g³êbokoœci 110–112 m. Cechy strukturalne i teksturalne wskazuj¹, ¿e osady te deponowane by³y w jeziorze, gdzie sedymentacja odbywa³a siê na przemian z zawiesiny (g³ównie i³y) oraz w warunkach dolnego re¿imu przep³ywu (depozycja frakcji drobnopiaszczystej i py³owej). Zawartoœæ

CaCO3 w omawianych utworach jest doœæ niska i wynosi 6% (Zabielski, 2005).

19 Interglacja³ wielki Interglacja³ mazowiecki

Stanowiska z opisan¹ sukcesj¹ py³kow¹ z interglacja³u mazowieckiego znane s¹ dotychczas spoza obszaru arkusza M³awa. Najbli¿szymi udokumentowanymi palinologicznie stanowiskami s¹ profile w Przasnyszu (Ba³uk, Mamakowa, 1991) i Zwierzyñcu (Ba³uk i in., 1991) oko³o 30 km na wschód od obszaru opracowania. Piaski i mu³ki rzeczne, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach wS³awogórze Starej (otw. 12) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 79–40 m. S¹ to piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste jasnoszare, miejscami jasnoszaro-zielonkawe. Piaski w stropowej czêœci zdominowane s¹ przez frakcjê drobnoziarnist¹. Badania petrograficzne (Zabielski, 2005) wskazuj¹ na œrodowisko rzeczne jako miejsce depozycji omawianych osadów. Wysortowanie ich jest dobre. Wartoœci przeciêtnej œrednicy ziaren Mz uzyskane dla poszczególnych próbek wskazuj¹, ¿e utwory te w stropie s¹ nieco drobniejsze ni¿ w sp¹gu i w œrodku, co poœrednio mo¿e œwiadczyæ o ni¿szej hydro- dynamice œrodowiska sedymentacji. Obtoczenie ziaren kwarcu badane w czêœci stropowej jest dobre. W sp¹gu udzia³ ziaren obtoczonych i czêœciowo obtoczonych jest wyrównany (43%). W œrodkowej czêœci dominuj¹ ziarna obtoczone, a w stropie – czêœciowo obtoczone. Wartoœæ wskaŸnika obtoczenia oscyluje wokó³ wartoœci R = 0,5, co sugeruje umiarkowan¹ obróbkê ziaren i d³ugi ich transport. Wartoœci przeciêtnej œrednicy ziaren i odpowiadaj¹ce im wartoœci standardowych odchyleñ oraz wskaŸniki obtoczenia s¹ charakterystyczne dla œrodowiska o umiarkowanym i stosunkowo d³ugotrwa³ym przep³ywie – nie jest wykluczone, ¿e s¹ to osady zwi¹zane ze œrodowiskiem rzecznym.

Zlodowacenie Liwca (?)

Gliny zwa³owe, miejscami z piaskami i ¿wirami. Na obszarach obni¿eñ, w stropie serii rzecznych w Bogurzynku (otw. 75) i prawdopodobnie w S³awogórze Starej (otw. 12) gliny te wystêpuj¹ w postaci cienkich warstw. W Bogurzynku s¹ to gliny ilasto-piaszczyste, masywne, ciemnoszare. Wed³ug Zabielskiego (2005) umiarkowana zawartoœæ wêglanów wapnia, w granicach 9–10%, nie wskazuje na ich zwietrzenie. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej drobnookru- chowej dominuj¹ wapienie paleozoiczne (42%) nad ska³ami krystalicznymi (31%) przy stosunkowo umiarkowanej zawartoœci dolomitów (8%). Charakterystyczna dla tego horyzontu glacjalnego jest wysoka zawartoœæ ska³ lokalnych – g³ównie mu³owców paleogenu (11% – najwiêksza wœród wszystkich poziomów glin lodowcowych wystêpuj¹cych w omawianym profilu). Sk³ad petrograficzny jest stosunkowo jednolity w odró¿nieniu od tego, jaki wystêpuje w starszych glinach zwa³owych, o czym œwiadcz¹ ni¿sze wartoœci standardowego odchylenia i wspó³czynnika zmiennoœci dla wspó³czynników petrograficznych.

20 Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Piaski rzeczne i wodnolodowcowe, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach.WBogurzynku (otw. 75) piaski te wystêpuj¹ na g³êbokoœci 83,8–60,7 przy czym wysokoœæ ich stropu nie mo¿e byæ okreœlona jednoznacznie z uwagi na rozmycie tego frag- mentu profilu w czasie wiercenia otworu. W lepiej udokumentowanej sp¹gowej czêœci dominuj¹ piaski œrednioziarniste szare, w stropie z niewielk¹ domieszk¹ piasków gruboziarnistych. Zawartoœæ

CaCO3 jest umiarkowana, w granicach 6–8%. W obrêbie serii brak wyraŸnego zró¿nicowania frakcjo- nalnego. Osady s¹ umiarkowanie wysortowane, dominuj¹ piaski œrednioziarniste. W sp¹gowej czêœci osadów frakcje ¿wirowa i py³owa wystêpuj¹ w równych proporcjach, w stropie przewa¿a frakcja piaszczysta gruboziarnista, co zaznacza siê ujemn¹ skoœnoœci¹ rozk³adu uziarnienia. I³y i mu³ki zastoiskowe.WBogurzynku (otw. 75) na g³êbokoœci 60,7–53,0 m wystê- puj¹ i³y z domieszk¹ frakcji py³owej br¹zowe oraz py³y jasnoszare. Sedymentacja odbywa³a siê prawdopodobnie w zimnym jeziorze, gdzie dominowa³a depozycja z zawiesiny. Osady s¹ silnie zdeformowane, a wystêpuj¹ce w nich struktury deformacyjne zwi¹zane s¹ z niestatecznym warstwowaniem gêstoœciowym. Pierwotne u³awicenie jest silnie zaburzone. W profilu wystêpuj¹ tak¿e nieregularne fa³dy i budiny niekiedy przechodz¹ce w nieregularne soczewki powsta³e prawdopodobnie po ustaniu sedymentacji. W wielu miejscach profilu obserwuje siê drobne uskoki œwiadcz¹ce prawdopodobnie o procesach œcinania oraz deformacji ju¿ skonsolidowanych osadów. Przypuszczalnie w utworach zachowa³y siê zarówno efekty procesów deformacji synsedymentacyjnych, jak te¿ póŸniejsze deformacje glacitektoniczne. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach. WBogurzynku (otw. 75) osady wodnolodowcowe wystêpuj¹ na g³êbokoœci 20–53 m. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste oraz piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami. W sp¹gu i stropie wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, dobrze (sp¹g) lub umiarkowanie dobrze wysortowane (strop). Œrodkowa czêœæ warstwy to piaski œrednioziarniste z domieszk¹ piasków ze ¿wirami. Na g³êbokoœci 30–34 m wystêpuje wk³adka glin zwa³owych. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ m.in. w Bogurzynku (otw. 75) i w S³awogórze Starej (otw. 12), gdzie serie czwartorzêdowe nie zawieraj¹ wyraŸnych oznak deformacji glacitektonicznych, jak rów- nie¿ w Wyszynach Koœcielnych (otw. 74), a prawdopodobnie tak¿e w Szyd³ówku (otw. 63), gdzie stwierdzono deformacje glacitektoniczne. We wszystkich tych profilach gliny zwa³owe maj¹ specy- ficzny sk³ad petrograficzny, odró¿nialny od poziomów glacjalnych nadleg³ych i le¿¹cych poni¿ej. Ich uœrednione wspó³czynniki petrograficzne mieszcz¹ siê w przedzia³ach: O/K – 1,20–1,23; K/W – 0,86–0,88; A/B – 1,08–1,11. S¹ to gliny zwa³owe masywne, szare lub ciemnoszare, o zmiennym

21 uziarnieniu matrixu, od ilastego (profil w Bogurzynku) poprzez ilasto-piaszczysty (profil w Wyszy- nach Koœcielnych) do piaszczysto-ilastego lub piaszczystego (profil w S³awogórze Starej). Zmiennoœæ uziarnienia Zabielski (2005) wi¹¿e z uwarunkowaniami lokalnymi, osadami wystêpuj¹cymi bezpoœrednio pod glinami (np. w profilu w S³awogórze Starej s¹ to piaski rzeczne). W Bogurzynku le¿¹ one w stropowej czêœci profilu na mi¹¿szych osadach piaszczystych i mu³kowo-piaszczystych. Sk³ad petrograficzny glin zwa³owych zaliczonych do tego poziomu charakteryzuje siê niewielk¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi oraz umiarkowan¹ zawartoœci¹ dolomi- tów. Zdaniem Zabielskiego (2005) brak tego poziomu w profilu w Szyd³ówku (otw. 63). Wydaje siê jednak, ¿e utwory te w otworze 63 na g³êbokoœci 20,7–15,5 m maj¹ sk³ad petrograficzny najbardziej podobny do tego poziomu glacjalnego. Odmiennoœæ pozycji stratygraficznej tych glin zwa³owych jest rezultatem deformacji glacitektonicznych, które w omawianym rejonie notowane s¹ a¿ do powierzchni terenu. Wspó³czynniki petrograficzne glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,08; K/W – 1,06; A/B – 0,86. Opisywane gliny zwa³owe s¹ dobrze odró¿nialnym poziomem glacjalnym. Ich pozycjê stratygraficzn¹ na obszarze arkusza okreœla po³o¿enie wzglêdem innych poziomów glin zwa³owych. W Bogurzynku (otw. 75) i w S³awogórze Starej (otw. 12), w otworach wiertniczych oddalonych od siebie o ponad 10 km i usytuowanych na obszarach o odmiennej budowie geologicznej, gliny zwa³owe le¿¹ pod jednym poziomem glacjalnym. W okolicach Bogurzynka nadleg³e gliny zwa³owe tworz¹ jeden poziom glacjalny, który jest jednoznacznie oddzielony w ca³ym, rozleg³ym obni¿eniu na pó³noc od linii Bogurzyn–Wiœniewo–S³awogóra Stara. W Szyd³ówku opisywane gliny zwa³owe wystêpuj¹ w górnej czêœci profilu jako drugi (lub trzeci) od powierzchni poziom glacjalny. Bezpoœrednio powy- ¿ej niego wystêpuj¹ ¿wiry i g³azy oddzielaj¹ce tê seriê od wystêpuj¹cych w najwy¿szej czêœci profilu w Szyd³ówku przemieszanych z materia³em neogeñskim (i³y pstre) serii glin zwa³owych. Osady te wystêpuj¹ w deformacjach glacitektonicznych, czego rezultatem s¹ wychodnie i³ów formacji poznañ- skiej (i³ów pstrych) na powierzchni, na obszarze na pó³noc i zachód od Szyd³ówka. W Wyszynach Koœcielnych (otw. 74), opisywane osady glacjalne, wystêpuj¹ pod co najmniej dwoma dobrze rozdzie- lonymi poziomami glin zwa³owych. Osady te, o podobnym sk³adzie petrograficznym, stwierdzone w profilu Ksiê¿y Dwór na obszarze arkusza Dzia³dowo SMGP (Haisig, 2008) zosta³y skorelowane ze zlodowaceniem Sanu 2 (Wilgi). Jednak zdaniem Zabielskiego (2005), brak jest wystarczaj¹cych przes³anek, aby jednoznacznie okreœliæ ich pozycjê chronostratygraficzn¹. W sp¹gu glin zwa³owych z Bogurzyna wystêpuje warstwa zdeformowanych i³ów i mu³ków mi¹¿szoœci oko³o 30 cm. W stropie osady maj¹ zniszczon¹ pierwotn¹ strukturê sedymentacyjn¹, przy zachowanym warstwowaniu zdeformowanych i przemieszczonych warstw py³owatych. Druzgot tych warstw „oblany” jest i³ami (mi¹¿szoœci oko³o 15 cm). Wystêpuj¹ce poni¿ej mu³ki i i³y zachowa³y warstwowanie, ale charakteryzuje je du¿a zmiennoœæ mi¹¿szoœci. Rozdzielnoœæ warstw ilastych

22 i mu³kowych jest wyraŸna i zachowana, przy czym jedne i drugie charakteryzuje du¿a zmiennoœæ mi¹¿szoœci. Zarówno osady ilaste, jak i py³owate wciskaj¹ siê w osady s¹siednie, co wywo³ane jest najprawdopodobniej warstwowaniem konwolutnym. Obserwowana w profilu nieregularna powierzchnia kontaktu z nadleg³ymi glinami zwa³owymi sugeruje, ¿e osady te by³y deformowane w czasie nasuwania siê l¹dolodu zlodowacenia Odry. Byæ mo¿e stanowi³y one warstwê deformacyjn¹ (deforma- tion till) powsta³¹ w czasie nasuwania siê l¹dolodu, który pozostawi³ nadleg³e gliny zwa³owe.

Zlodowacenie Warty

Problem wieku najm³odszego l¹dolodu, jaki pozostawi³ poziom glacjalny na obszarze arkusza i dotar³ do okolic M³awy, jest od wielu lat tematem sporów i rozwa¿añ stratygraficznych regionalnych i ogólnopolskich. Wprawdzie pierwsze okreœlenia genezy wzniesieñ w okolicach Przasnysza i M³awy siêgaj¹ pocz¹tku XX w. (Behr, Tietze, 1912; Wo³³osowicz, 1924), to jednak próby okreœlenia ich wieku i powi¹zania z konkretnymi zasiêgami zlodowaceñ podjêto nieco póŸniej. Lencewicz (1927) wy- ró¿niaj¹c stadia postojowe zlodowacenia L4 (zlodowacenia œrodkowopolskiego) nie wzi¹³ pod uwagê form z okolic M³awy, które w opracowaniu uznawa³ za moreny m³awskie. Charakteryzuj¹c tzw. „wielk¹ oscylacjê" (zlodowacenie ba³tyckie) uzna³, ¿e jest ona m³odsza od moren m³awskich. Stadium M³awy — jako pozornie samodzielne — nazwa³ „oscylacj¹ m³awsk¹". Woldstedt (1935) grupê moren m³awskich potraktowa³ tak¿e jako osobny kompleks. W³¹czenie ich do „zlodowacenia Wis³y” (zlodowacenie ba³tyckie) budzi³o jego w¹tpliwoœci. W latach powojennych granicê zlodowacenia ba³tyckiego ustalano, uwzglêdniaj¹c cechy œwie¿oœci rzeŸby krajobrazu m³odoglacjalnego (Majdanowski, 1947). Wyznaczono j¹ wzd³u¿ linii wzgórz przebiegaj¹cych na pó³noc od Nidzicy. Ró¿ycki (1972), ci¹gi wzgórz uznawanych za moreny czo³owe w okolicach M³awy i ¯uromina wi¹za³ z l¹dolodem zlodowacenia œrodkowopolskiego. Regionalne prace geologiczne (m.in. Marks, 1988; Krzywicki, 2002a, b), a zw³aszcza prace geologiczno-kartograficzne wykonane w ramach opracowania kolejnych arkuszy SMGP 1:50 000 (m.in. Morawski, 2001a, b, 2002a, b), wnios³y wiele nowego do udokumentowania tego zagadnienia. Zasadnicze znaczenie mia³o znalezienie i udokumentowanie organicznych serii interglacja³u eemskiego w okolicach Nidzicy (Morawski i in., 1999). Geologiczna sytuacja tych serii i brak przykrycia ich osadami glacjalnymi sk³aniaj¹ do wi¹zania wzniesienia w okolicy M³awy z l¹dolodem starszym od zlodowacenia Wis³y. Zdaniem autora, przy aktualnym stanie wiedzy, nale¿y przyj¹æ za rozstrzygaj¹cy pogl¹d Moraw- skiego (1999) oraz Ga³¹zki i innych (2006a, b), którzy jako granicê zasiêgu zlodowacenia Wis³y (ba³tyckiego) przyjmuj¹ liniê od okolic D¹brówna po okolice Nidzicy: Rapaty–Ruszkowo–Kownat- ki–Szkotowo–R¹czki–Or³owo. Wprawdzie Ga³¹zka w zwi¹zku z badaniami w okolicach Kanigowa

23 w dolinie Nidy–Dzia³dówki, na po³udnie od tak wyznaczonego zasiêgu stadia³u g³ównego, udokumen- towa³ w jednym ze stanowisk gliny zwa³owe o sk³adzie petrograficznym osadów glacjalnych stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y (Krawczyk i in., 2006). Jednak fakt ten nie zmienia ogólnego regionalne- go obrazu rozmieszczenia tych osadów. Bowiem obecnoœæ glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y, stwier- dzanych lokalnie w zdeformowanych glacitektonicznie seriach osadów przypowierzchniowych, mo¿e byæ zwi¹zana z lokaln¹ aktywnoœci¹ l¹dolodu w strefie marginalnej (np. serd¿). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach. Piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniami piasków ze ¿wirami, które wype³niaj¹ wraz z nadleg³¹ seri¹ zastoiskow¹ obni¿enie powsta³e w okolicach Wyszyn Koœciel- nych, w œrodkowej czêœci wzniesienia ¯urominek–Wyszyny Koœcielne, w miejscu depresji glacitektonicz- nej w obrêbie osadów czwartorzêdowych, nad glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry, zinterpretowano jako seriê wodnolodowcow¹. Nie znaleziono bowiem w tych osadach serii lub przewarstwieñ wskazuj¹cych na sedymentacjê w warunkach wód stoj¹cych. I³y i mu³ki zastoiskowe odwiercono w Wyszynach Koœcielnych (otw. 74). Osady te maj¹ prawdopodobnie gruboœæ oko³o 13 m i zosta³y uchwycone w odwierconym profilu fragmentarycznie. W sk³adzie litologicznym osadów wystêpuj¹ du¿e ró¿nice. Fragmenty, które pozyskano, pokazuj¹ zmiennoœæ od i³ów i mu³ków po drobnoziarniste piaski. Piaski, które poddano badaniom uziarnienia (Zabielski, 2005) wykazuj¹ dobre wysortowanie. Du¿a zmiennoœæ litologiczna wskazuje na sedymentacjê tej serii w zbiorniku typu zastoiska. Gliny zwa³owe wstêpuj¹ doœæ powszechnie na obszarze arkusza M³awa. Zosta³y nawiercone w Wyszynach Koœcielnych (otw. 74) i Bogurzynku (otw. 75), a tak¿e prawdopodobnie w Szyd- ³ówku (otw. 63). W Bogurzynku s¹ to gliny zwa³owe ilasto-piaszczyste, szare, mi¹¿szoœci 10 m. W kilku miejscach spotyka siê iniekcje py³u piaszczystego, be¿owego, bezstrukturalnego lub te¿ lamino- wanego wzd³u¿ powierzchni rozdzielnoœci. Najczêœciej wystêpuj¹ jako przewarstwienia w glinach zwa³owych, prawdopodobnie wype³niaj¹c szczeliny i pêkniêcia w ich obrêbie. Na g³êbokoœci 24,7–22,6 znajduj¹ siê w zdeformowanej strukturze – prawdopodobnie stanowi¹c równie¿ iniekcje w obrêbie glin, na d³ugim odcinku rdzenia – s¹siaduj¹cej w sposób ostry z glinami zwa³owymi. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej (Zabielski, 2005) zdecydowanie dominuj¹ wapienie paleozoiczne (36%) nad ska³ami krystalicznymi (26%), przy umiarkowanej zawartoœci dolomitów (6%). Charakterystyczny jest brak lub bardzo niska frekwencja ska³ lokalnych, w tym równie¿ mu³owców paleogeñskich, które powszechnie wystêpowa³y w starszych glinach. Wspó³czynniki petrograficzne s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 1,54; K/W – 0,68; A/B – 1,42. W Szyd³ówku, nad glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry, le¿¹ prawdopodobnie dwa poziomy glin zwa³owych. Wystêpuj¹ one tu w strukturach deformacyjnych zawieraj¹cych smugi i budiny

24 i³ów pstrych. Wraz z nimi w struktury deformacyjne stropowych warstw wchodz¹ gliny zwa³owe szare, trudniej podlegaj¹ce przekszta³ceniom, ale ró¿ni¹ce siê charakterem matriksu (jednorodne litologicznie, drobnoziarnisty matrix) od le¿¹cych poni¿ej nie wykazuj¹cych deformacji glin zwa³owych zlodowacenia Odry. W S³awogórze Starej (otw. 12) opisywanych glin zwa³owych nie stwierdzono. Prawdopodobnie na obszarze na wschód od wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek ten poziom glacjalny wystê- puje wyspowo. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Wrejonie wzniesieñ w okolicy Szyd³ówka i Wy- szyn Koœcielnych wystêpuj¹ wychodnie osadów wodnolodowcowych. Towarzysz¹ one strefom zdeformowanych glacitektonicznie osadów miocenu œrodkowego i górnego, miejscami wystêpuj¹c w ich s¹siedztwie, innym razem ods³aniaj¹c siê pod glinami zwa³owymi. Ich sytuacjê geologiczn¹ doku- mentuj¹ sondy mechaniczne (punkty dok. 15 i 17) oraz otwory wiertnicze w okolicach Szyd³ówka (otw. 62, 63), gdzie osady te zalegaj¹ pod jednym poziomem glin zwa³owych i osadami zastoiskowymi. Na powierzchni tworz¹ mniej lub bardziej regularne wychodnie, rozci¹gniête w kierunku NE–SW, zgodnie z ukierunkowaniem g³ównych i pochodnych form na tym obszarze.

Stadia³ œrodkowy + górny

Na obszarze Wzniesieñ M³awskich Lencewicz (1927)) wprowadzi³ pojêcie „oscylacja m³awska” i „zlodowacenie m³awskie”, w innym miejscu zrównuj¹c te pojêcia, a tak¿e stosuj¹c je w opisach zamiennie. Zdaniem autora, wobec szczegó³owego rozpoznania geologicznego ci¹gów wzgórz uznawanych poprzednio za moreny czo³owe powsta³e w czasie deglacjacji zlodowacenia Warty, nale¿y zweryfikowaæ pogl¹d o wybitnych formach morenowych w tych okolicach. Charakter zalegania najm³odszych glin zwa³owych po obydwu stronach kulminacji Wzniesieñ M³awskich (w okolicach I³owa-Osady oraz Uniszek Zawadzkich na pó³noc od kulminacji i w okolicach Stupska oraz Korboñca i G³u¿ka na po³udnie od kulminacji) powoduje, ¿e nale¿y traktowaæ je jako jeden poziom glacjalny. Tylko niektóre mo¿na dziœ uznaæ za moreny czo³owe. Dodatkowo, najbardziej po³udniowym ci¹gom moren, z wystêpuj¹cych w tym regionie, towarzysz¹ osady zastoiskowe, z których zbudowane s¹ tarasowe wyp³aszczenia powy¿ej den obni¿eñ wytopiskowych, na po³udnie od wzniesieñ. Szczegó³owe rozpoznanie sytuacji geologicznej i morfologicznej serii zastoiskowych pozwala wi¹zaæ je z póŸniejszym eta- pem deglacjacji, kiedy powsta³y po³udniowe ci¹gi moren czo³owych na obszarze Wzniesieñ M³awskich. Utworzone wówczas zastoiska by³y od po³udnia zablokowane przez martwe lody, które zajmowa³y rozleg³e obni¿enia. Argumenty geologiczne i geomorfologiczne powoduj¹, ¿e nie ma podstaw, by postojo- wi l¹dolodu na linii Wzniesieñ M³awskich przypisywaæ wa¿n¹ rangê stratygraficzn¹. Jest natomiast prawdopodobnym, ze najm³odsze gliny zwa³owe s¹ m³odsz¹ transgresywn¹ oscylacj¹, która siêgnê³a

25 poza obszar opracowania. Mo¿na wysun¹æ tezê, ze opar³a siê ona o ci¹gi wzniesieñ morenowych le¿¹cych na po³udnie od M³awy na linii tzw. moren ciechanowskich. W tym czasie mia³a miejsce akumulacja wodnolodowcowa sandrów Wkry i jej obecnych lewych dop³ywów (w œrodkowym odcinku). I³y i mu³ki zastoiskowe.Wokolicach Trzcianki i Szyd³ówka, pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego, wystêpuj¹ i³y i mu³ki zastoiskowe. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 5–6 m (punkt dok. 17). Osady te charakteryzuje obecnoœæ dobrze wyra¿onego w osadach warstwowania charakterystycznego dla serii warwowych. Obserwuje siê ostre przejœcie od ilastych do mu³kowych warstw osadów, brak jest frakcji ¿wirowej. W stropie zanikaj¹ cechy zmiennoœci warwowej, co mo¿e byæ cech¹ wtórn¹ osa- dów, wynikaj¹c¹ z rodzaju deformacji wywo³anej przez nasuwaj¹cy siê l¹dolód. Osady zastoiskowe zidentyfikowano w strefie, w której zachodz¹ deformacje glacitektoniczne. Dlatego na obecnym etapie rozpoznania tej serii nie mo¿na wykluczyæ, ¿e jest ona starsza, a jej obecnoœæ w tym rejonie przy powierzchni wynika z tego, ¿e osady zastoiskowe zosta³y tu zdeformowane i spiêtrzone podobnie jak osady ilaste pochodz¹ce z warstw poznañskich. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne). W rejonie niektórych wzniesieñ wystê- puj¹ wychodnie osadów wodnolodowcowych dolnych. S¹ to osady starsze od glin zwa³owych stadia³u œrodkowego + górnego zlodowacenia Warty i wystêpuj¹ miejscami na powierzchni, np. w okolicach Szyd³ówka, Giedlni oraz Szyd³owa i Krajewka. Gliny zwa³owe tworz¹ najwy¿szy poziom glacjalny na obszarze arkusza M³awa. Wystê- puj¹ w postaci pokryw niewysokich wzniesieñ – od Stupska po I³owo-Osadê. Zbudowany jest z nich obszar o szerokoœci od oko³o 10–12 km na po³udniu do oko³o 5–6 km w okolicach M³awy, gdzie wystêpuj¹ bezpoœrednio na powierzchni lub pod niewielkiej mi¹¿szoœci osadami wodnolodowcowymi lub wytopiskowymi. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych jest zmienna. W rejonie Uniszek Zawadzkich i Uniszek-Cegielni nie przekracza 3,5 m. Podobne mi¹¿szoœci notuje siê w okolicach Podkrajewa i G³u¿ka, gdzie gliny wystêpuj¹ w dnach obni¿eñ pod seriami wytopiskowymi. Jest ona tu prawdopodobnie zbli¿ona do mi¹¿szoœci glin pozostawionych po deglacjacji, choæ powierzchnia wysoczyzny miejscami nosi zna- miona erozyjnego niszczenia. Na pó³nocy arkusza w po³udniowej i wschodniej czêœci I³owa-Osady, na peryferiach oraz w okolicach Woli Szyd³owskiej (na po³udniu terenu), zachowa³y siê jedynie fragmenty wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwa³owych. Mi¹¿szoœæ ich miejscami nie przekracza 3 m, co jest efektem niszczenia i erozyjnej dzia³alnoœci wód roztopowych. Na pozosta³ych obszarach, najczêœciej, mi¹¿szoœæ omawianych glin jest wiêksza. Nale¿y jednak podkreœliæ, ze w strefach deformacji glacitektonicznych, np. na wzniesieniu Wyszyny Koœcielne–¯urominek mo¿na spodziewaæ siê na³o¿enia kilku warstw glin zwa- ³owych, nale¿¹cych do ró¿nych piêter plejstocenu, na siebie. Mi¹¿szoœæ glin ³¹czonych ze zlodowaceniem Warty mo¿e byæ wiêc pozorna, bowiem zdefiniowanie wiekowe serii glacjalnych jest tu nieprecyzyjnie.

26 Gliny zwa³owe w Bogurzynku (otw. 75) i S³awogórze Starej (otw. 12) s¹ masywne, ilaste, lokalnie ilasto-piaszczyste, szare i ciemnoszare z du¿¹ zawartoœci¹ frakcji ¿wirowej. Uwagê zwraca zmienny udzia³ ska³ krystalicznych (33–42%) i jednoczeœnie stosunkowo sta³a zawartoœæ wapieni paleozoicznych szczególnie w sp¹gu profilu (43–46%), które dominuj¹ w sk³adzie petrograficznym ¿wirów. Du¿a jest zawartoœci dolomitów (od 7 do 10%), natomiast wapieni lokalnych – umiarkowana i wynosi odpowiednio 7% w sp¹gu i 9% w stropie. Udzia³ ska³ lokalnych jest niski (2 i 4%), a zawartoœæ CaCO3 waha siê w granicach 10–14%. Sk³ad petrograficzny ¿wirów w obrêbie glin jest zró¿nicowany. Piaski i ¿wiry lodowcowe, miejscami gliny zwa³owe wystêpuj¹ w postaci pokryw zbudowanych z piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i ¿wirów zaglinionych. Towarzysz¹ one p³atom gliniastej wysoczyzny morenowej na wschód od Podkrajewa. Pomiêdzy Szyd³ówkiem a Windy- kami, lokalnie towarzysz¹ im cienkie wk³adki glin zwa³owych. W okolicy S³awogóry Starej wystê- puj¹ jako pokrywy ¿wirowe o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 4 m. Piaski i ¿wiry ozów tworz¹ ci¹gi wzgórz o linii grzbietowej falistej, czêsto wyró¿- niaj¹ce siê w terenie. Na obszarze kulminacji Wzniesieñ M³awskich, miêdzy M³aw¹, I³owem-Osad¹ a Turz¹ Ma³¹, wydzielono je jako odrêbne wzniesienia poœród zbudowanych najczêœciej z drobniej- szego materia³u kemów i tarasów kemowych. Na pó³noc od Dwukó³ osady ozu ods³aniaj¹ siê w niewielkim ods³oniêciu na po³udnie od Dwukolanki. Wystêpuj¹ tu ¿wiry warstwowane horyzontalnie (Gh – Zieliñski, 1992, 1993) i ¿wiry przek¹tnego warstwowania rynnowego (Gt). Osady s¹ dobrze przemyte, o dominuj¹cej frakcji oko³o 5–10 mm. W £omii, w rozleg³ym ods³oniêciu poeksploatacyjnym, dostêpne do obserwacji by³y boczne czêœci formy, zbudowane z piasków ze ¿wirami, piasków oraz mu³ków, wystêpuj¹ce na ró¿nych wysokoœciach. £awice osadów maj¹ ograniczon¹ ci¹g³oœæ, zw³aszcza w kierunku W–E prostopad³ym do kierunku formy. Lokalnie, w pozostawionych poeksploatacyjnych czêœciach centralnego obszaru ozu, wystêpuj¹ ¿wiry i ¿wiry piaszczyste w postaci ³awic ¿wirów warstwowania poziomego (Gh), ¿wirów i ¿wirów piaszczystych przek¹tnego warstwowania rynnowego (Gt, GSt) oraz miejscami pia- sków ¿wirowych warstwowania przek¹tnego tabularnego (SGp) (Zieliñski, 1992, 1993). Rozci¹g³oœæ ³awic ¿wirowych i ¿wirowo-piaszczystych jest nieznana. Na podstawie obserwacji poszczególnych fragmentów ods³oniêcia mo¿na jednak oceniæ jej szerokoœæ na kilkadziesi¹t metrów. Inne ozy w strefie kulminacji Wzniesieñ M³awskich s¹ zbudowane z osadów ¿wirowo-piaszczystych. Piaski i ¿wiry form szczelinowych. Do form szczelinowych zakwalifikowano wzniesienia i zespo³y wzniesieñ ukierunkowane, o ró¿nej budowie wewnêtrznej, zazwyczaj jednak o du¿ym udziale dobrze przemytych piasków i ¿wirów. Na wschód od Dêbska zakwalifikowano do tej kategorii dwa wzniesienia o kierunku linii grzbietowej W–E, po³o¿one pomiêdzy rozleg³ym obni¿e- niem górnego Orzyca, a dolin¹ Giedniówki.

27 W ods³oniêciu na zachód od Dêbska wystêpuj¹ dwie formacje. Formacja centralna – w centralnej czêœci formy, zbudowana jest ze ¿wirów i g³azów, ¿wirów piaszczystych oraz piasków ¿wirowatych. Wystêpuj¹ tu ¿wiry i g³azy masywne (litofacje Gm, GBm – Zieliñski, 1992, 1993), oraz ¿wiry i g³azy warstwowane poziomo (litofacje Gh, GBh) podrzêdnie. Obocznie pojawiaj¹ siê ¿wiry piaszczyste warstwowane poziomo oraz przek¹tnego warstwowania ma³ok¹towego (litofacje GSh, GSl) jako przewarstwienia poœród osadów ¿wirowych. ¯wiry osi¹gaj¹ œrednicê do 40 cm i s¹ upakowane na skutek transportu wodnego. Stwierdza siê tak¿e warstwy zbudowane ze ¿wirów, których œrednica przekracza 10 cm. Szerokoœæ koryta, w którym sedymentowa³y ¿wiry i ¿wiry z g³azami, wynosi³a ponad 15 m (maksymalnie do 25 m). Obocznie osady przechodz¹ w serie piasków i ¿wirów, a ku górze w piaski warstwowane (piaski warstwowania poziomego – Sh) oraz piaski ¿wirowe warstwowania równoleglego. Osady te s¹ zdeformowane. Niektóre z deformacji powsta³y synsedymentacyjnie, co zdaje siê okreœlaæ œrodowisko sedymentacji jako powsta³e w szczelinie inglacjalnej lub te¿ w otwartej ku górze szczelinie supraglacjal- nej. W osadach piaszczystych spotyka siê deformacje nieci¹g³e, przy których zachodzi³o lokalnie wtórne up³ynnianie osadów i sedymentacja piasków drobnoziarnistych warstwowanych smu¿yœcie. Na obszarze wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek (w jego po³udniowej czêœci) wyró¿- niono dwa niewyraŸne ci¹gi pagórków le¿¹cych na pólnocny-wschód od ¯urominka. Formy te maj¹ kierunek zbli¿ony do osi wzniesienia. Formy szczelinowe pod ¯urominkiem zbudowane s¹ z piasków ró¿noziarnistych oraz piasków ze ¿wirami. W niewielkim ods³oniêciu ko³o ¯uromina wystêpuj¹ piaski ¿wirowe (okreœlenie wg Zieliñski, 1993) warstwowane poziomo górnego p³askiego dna (litofacja SGh) i piaski p³askiego warstwowania tabularnego (litofacja Sp). W tych ostatnich wykonano kilka pomiarów pochylenia warstw, które wskaza³y œredni kierunek p³yniêcia z NNW, czyli zgodny z osi¹ formy. Osady form szczelinowych w okolicach ¯urominka s¹ w³o¿one w buduj¹ce wysoczyznê morenow¹ gliny zwa³owe. W po³udniowej czêœci wzniesienia najbli¿szego ¯urominowi mi¹¿szoœæ osadów wype³niaj¹cych je wynosi ponad 4 m. Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów wystêpuj¹ jako odosobnione wzniesienia lub zespo³y wzniesieñ. W M³awce obserwowano budowê jednej z takich form na obszarze kulminacji Wzniesieñ M³awskich miêdzy M³aw¹, I³owem-Osad¹ i Lewiczynem. Zbudowana jest ona z piasków drobnoziarnistych i œrednioziarnistych lokalnie piasków i mu³ków. Osady s¹ warstwowane riplemarkowo (litofacje Sr i SFr). W okolicach Stupska, w po³udniowej czêœci terenu, podobnej genezy wzniesienie jest zbudowane z piasków drobnoziarnistych i piasków ró¿noziarnistych oraz mu³ków piaszczystych. Ku górze ods³oniêcia frakcja osadów drobnieje, a zapisana w litofacjach dynamika œrodowiska sedymentacji maleje. W dolnej czêœci odkrywki przewa¿aj¹ piaski warstwowania poziomego (Sh) i piaski prze- k¹tnego warstwowania ma³ok¹towego. W górnej czêœci wystêpuj¹ piaski przek¹tnego warstwowania

28 ma³ok¹towego przewarstwione mu³kami piaszczystymi warstwowania riplemarkowego (FSr). Stropowa czêœæ osadów kemowych, oddzielona od pozosta³ych powierzchni¹ erozyjn¹, zbudowana jest z piasków i piasków py³owatych laminacji smu¿ystej (Sf, SFf) oraz mu³ków piaszczystych laminacji riplemarkowej. Osady przecinaj¹ drobne i wiêksze œciêcia, których wiêcej i o wiêkszej skali przesuniêæ, spotyka siê w dolnej czêœci ods³oniêcia. Te uskoki zanikaj¹ w stropie górnej czêœci ods³oniêcia na powierzchni erozyjnej. W œrodkowej czêœci wzniesienia spotyka siê partie osadów nachylone do 25o. Uskoki maj¹ charakter normalnych, a szczególnie urozmaicona ich sieæ wystêpuje w centralnej czêœci formy. Piaski i ¿wiry tarasów kemowych.Pomiêdzy Lewiczynem, M³aw¹ i Windykami wystêpuje wiele rozleg³ych wzniesieñ oddzielonych od siebie g³êbokimi obni¿eniami. Wzniesienia zbudowane s¹ z dobrze wysortowanych osadów, piasków œrednioziarnistych, piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i piasków drobnoziarnistych. Jeden z takich tarasów kemowych w Uniszkach-Cegielni ma rozci¹g³oœæ w kierunku NW–SE. Dziêki eksploatacji odbywaj¹cej siê w ró¿nych miejscach tego tarasu mo¿liwe by³o obserwowanie zmiennoœci sedymentacji w obrêbie tej formy. W pó³nocno-zachodniej czêœci tarasu kemowego dominuj¹ serie ¿wirowo-piaszczyste z licznymi uskokami normalnymi synsedymentacyjnymi. Ku po³udniowemu wschodowi frakcja osadów buduj¹cych taras kemowy drobnieje i przechodzi w piaski drobnoziarniste i mu³ki piaszczyste. Nale¿y dodaæ, ¿e taras w Mniszkach-Cegielni le¿y na przed³u¿e- niu, ku po³udniowi, ozu znanego z Mniszek Gumowskich (Gruszka, 2003). I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ po po³udniowej stronie wzniesieñ rozci¹gaj¹cych siê od Lewiczyna po Windyki, w pó³nocnej czêœci terenu. Osady te znajduj¹ce siê w obni¿eniach wzd³u¿ doliny M³awki, na pó³noc i wschód od Lewiczyna, le¿¹ miêdzy wzniesieniami moren czo³owych akumulacyjnych (od po³udnia) i tarasów kemowych (od pó³nocy) z deglacjacji l¹dolodu zlodowacenia Warty. W okolicach Lewiczyna s¹ to g³ównie mu³ki szare, jednorodne, dobrze wysortowane i warstwowane niskok¹towo. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 12 m, a wysokoœæ zalegania nie przekracza 142 m n.p.m. Na po³udniowy zachód od Lewiczyna, w dnie wspó³czesnej doliny M³awki, wystêpuj¹ tak¿e osady zastoiskowe. S¹ to szare i ciemnoszare mu³ki i mu³ki ilaste. Ich mi¹¿szoœæ nie jest w tym rejonie znana, najprawdopodobniej przekracza 3 m. S¹ to tak¿e osady zastoiska, siêgaj¹ce nie wy¿ej ni¿ do 135 m n.p.m. Prawdopodobnie s¹ to osady kolejnych ma³ych zbiorników zastoiskowych tworz¹cych siê coraz dalej na po³udnie od l¹dolodu, w miarê jego wytapiania i otwierania drogi wodom roztopowym. Na pó³nocnych i pó³nocno-wschodnich przedmieœciach M³awy wystêpuj¹ i³y, lokalnie mu³ki zastoiskowe. W centralnej i po³udniowej czêœci s¹ to i³y warwowe (w sondach opisywane jako osady warwowe ilasto-mu³kowe).

29 Mi¹¿szoœæ serii zastoiskowej wynosi ponad 4 m. Od strony po³udniowej nie ma ona naturalnej morfologicznej granicy wystêpowania. Prawdopodobnie od po³udnia zastoiska zamyka³y bry³y lodu, stagnuj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Warty. Stopienie tych bry³ zakoñczy³o sedymentacjê osadów zastoiskowych. W okolicach Marianowa, Nowej Wsi i S³awogóry Nowej osady zastoiskowe wystêpuj¹ w dnach niewielkich obni¿eñ, najczêœciej w zaklês³oœciach terenu powsta³ych po wytopieniu bry³ lodu le¿¹cego na pó³noc od s³abo widocznych w terenie moren czo³owych. Piaski i ¿wiry moren czo³owych. S¹to wzniesienia, pagórki, a miejscami s³abo widoczne nabrzmienia powierzchni terenu w ró¿nych czêœciach obszaru arkusza. Na po³udnie od Dêbska tworz¹ one wyraŸny ci¹g wzniesieñ. W okolicach Krzywonosi (poza obszarem arkusza – w œrodkowej czêœci grupy wzniesieñ) obserwowano zespo³y osadów piaszczysto-¿wirowych, piaszczystych oraz piaszczysto-¿wirowych, zaglinionych. Ods³aniaj¹ce siê tu osady wystêpuj¹ w kilku zespo³ach sedymentacyjnych. Z badañ kierunków sypania materia³u, wykonanych w szczytowej oraz w zachodniej czêœci formy wynika, ¿e utwory te sypane by³y ze wschodu na zachód i po³udniowy za- chód. W zachodniej czêœci ods³oniêcia, gdzie widoczne s¹ osady w miejscu kulminacji wzniesienia, wystêpuj¹ liczne powierzchnie œciêcia o charakterze odprê¿eniowym, co nale¿y wi¹zaæ z wytapia- niem l¹dolodu w strefie znajduj¹cej siê przy formie terminoglacjalnej i osiadaniem nagromadzonego wczeœniej materia³u. Morenom czo³owym towarzysz¹ gliny zwa³owe po stronie wschodniej form, miejscami te¿ na kontakcie z nimi wystêpuj¹ gliny sp³ywowe lub piaski diamiktonowe o strukturze fluidalnej, a po zachodniej – rozleg³y poziom osadów wodnolodowcowych. Pomiêdzy M³aw¹ a Turz¹ Ma³¹ wyró¿niono dwa ci¹gi wzniesieñ zbudowanych ze ¿wirów i piasków. Piaski i ¿wiry moren martwego lodu tworz¹ niewysokie wzniesienia w okolicach Kosin Bartosowych i Kowalewa. Ich wysokoœci nie przekraczaj¹ 5 m. S¹ to lepiej lub gorzej widoczne w terenie, ci¹gi wzgórz o przebiegu WNW–ESE zbudowane z piasków ró¿noziarnistych, miejscami z materia³em gliniastym. Wzgórza rozci¹gaj¹ siê równole¿nikowo, a ich kierunek nieco odbiega od uk³adu s¹siednich obni¿eñ. Nie ma mo¿liwoœci wyznaczenia dalszej czêœci strefy kontaktu z lodem moren martwego lodu, wystêpuj¹cych w centralnej czêœci póŸniejszych basenów sandrowych wype³- nionych w nastêpnym etapie deglacjacji . Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry i gliny,wytopiskowe.Obszar na po³udnie od wzniesieñ Lewiczyn–S³awogóra Stara obfituje w rozleg³e i p³askie obni¿enia. Wiele z nich jest zbudowanych ze zró¿nicowanych litologicznie osadów piaszczysto-mu³kowych, z udzia³em ¿wirów. Mi¹¿szoœæ osadów dochodzi do 4 m, choæ czêœciej, zw³aszcza w centralnej czêœci wytopisk, jest mniej- sza. Serie wytopisk lokalnie zawieraj¹ niewielkiej mi¹¿szoœci osady gliniaste o uziarnieniu zbli¿onym

30 do glin zwa³owych, ale czêœciej — piasków gliniastych. Glin tych najczêœciej nie udaje siê powi¹zaæ w ci¹g³e warstwy o znaczeniu stratygraficznym. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) wystêpuj¹ w ró¿nych miejscach obszaru arkusza. Wiêkszoœæ z nich mo¿na powi¹zaæ z ci¹gami wzniesieñ terminoglacjalnych z postoju l¹dolodu. W regionie doliny Giedniówki, we wschodniej czêœci arkusza, wystêpuje zwarty obszar równiny sandrowej wype³niaj¹cy obni¿enie otwarte ku po³udniowi. Mi¹¿szoœæ serii wodnolodowcowej wynosi od 5–6 m do ponad 10 m, a wysokoœæ stropu serii od 155 do poni¿ej 130 m n.p.m. W pó³nocnej czêœci jest to obszar o urozmaiconej morfologii. Deniwelacje terenu siêgaj¹ tu do 10–15 m. W czêœci po³udniowej obszar jest bardziej wyrównany i osady te prawdopodobnie le¿¹ na starszych seriach wodnolodowcowych. W okolicach Kosin Bartoszowych i Kowalewa, w nieg³êbokich obni¿eniach zró¿nicowanych morfologicznie, wystêpuj¹ osady wodnolodowcowe. Obszar ten od wschodu s¹siaduje ze wzniesieniem M³awa–Wyszyny Koœcielne. Lokalnie w rejonie Podkrajewa równina wodnolodowcowa tworzy rozleg³¹ i po³og¹ kulminacjê w obrêbie wysoczyzny morenowej, wzniesion¹ do 5 m ponad wysoczyznê. Osady wodnolodowcowe pokrywaj¹ tu wyrównany obszar obni¿enia pochylaj¹cego siê na po³udnie.

Interglacja³ eemski

Eemsk¹ sukcesjê py³kow¹ stwierdzono w profilach osadów organicznych z okolic Nidzicy w Rogó¿ku, Rozdro¿u i Bartoszkach (Morawski i in., 1999). Stanowiska te nie s¹ przykryte glinami zwa³owymi. Torfy i gytie, lokalnie piaski jeziorne wystêpuj¹ w zazwyczaj ma³ych i izolo- wanych obni¿eniach. Badaniom palinologicznym poddano (Winter, 2006) m.in. gytie i ³upki bitumiczne z profilu w Parcelach £omskich (punkt dok. 9 – g³êb. 2,0–2,1 m). Stwierdzono tu wysoki udzia³ py³ku lipy (26,3%), znacz¹cy leszczyny (21,3%) i dêbu (14,4 %), a wysoki tak¿e innych drzew. Wystêpuje tu tak¿e py³ek cisa. Spektrum, wed³ug autorki opisu, ma charakter interglacjalny, co pozwoli³o na konkluzjê orzeczenia: „Znacz¹cy udzia³ py³ku leszczyny i dêbu, wysoki udzia³ lipy wskazuje, ¿e sedymentacja osadu nastêpowa³a podczas interglacja³u emskiego”. Uwzglêdniaj¹c stra- tygrafiê interglacja³u eemskiego Mamakowej (1999), Winter koreluje spektrum próbki z Parceli £omskich z okresem E4b. Osady z Parceli £omskich wype³niaj¹ niewielkie kopalne obni¿enie w dolnej czêœci stoku jednego z tarasów kemowych powsta³ych w czasie deglacjacji ostatniego l¹dolodu jaki przykry³ obszar arkusza. W ten sposób ekspertyza palinologiczna pozwala na wzglêdne datowanie deglacjacji najm³odszego l¹dolodu, który dotar³ do M³awy i okresu powstania form i osadów z deglacjacji.

31 Niewielkie obni¿enie w Parcelach £omskich (œrednica do 70 m) powsta³o w obrêbie tarasu kemowego. Jego zape³nianie mia³o miejsce po deglacjacji w rejonie M³awy. Obni¿enie to funkcjonowa³o jako niewielki zbiornik zape³niony osadami jeziornymi w interglacjale eemskim.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady glacjalne zlodowaceñ pó³nocnopolskich (zlodowacenia Wis³y) stwierdzono jednoznacznie w odleg³oœci oko³o 25 km na pó³noc od granic terenu arkusza M³awa (m.in., Ba³uk, 1978, 1979; Morawski, 2001 a i b; 2002 a i b; Ga³¹zka i in., 2006a). Sytuacja geologiczna i morfologiczna osadów organicznych z Rogó¿ka, Rozdro¿a i Bartoszek w okolicy Nidzicy z eemsk¹ sukcesj¹ palinologiczn¹, nie przykryt¹ przez osady glacjalne interpretowana jest (Morawski i in., 1999) jako potwierdzenie za- siêgu l¹dolodu zlodowacenia Wis³y na pó³noc od Nidzicy. Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne wystêpuj¹ w dolinach Giedniówki i M³awki jako powierzchnie den dolinnych na odcinkach licz¹cych kilka kilometrów d³ugoœci. S¹ to piaski drobnoziarniste lub piaski œrednioziarniste, dobrze wysortowane, lokalnie z przewarstwieniami materia³u organicznego. Stwierdzona mi¹¿szoœæ osadów rzecznych wynosi od 2,5 do ponad 3,0 m.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski zwietrzelinowe (eluwialne). S¹topiaski drobnoziarniste, py³owate lub piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste – pozosta³oœci denudacji, wietrzenia, a tak¿e miejscami erozyjnego niszczenia powierzchniowej czêœci glin zwa³owych. Wystêpuj¹ doœæ powszechnie na odkry- tych obszarach zbudowanych z glin zwa³owych. Powstawa³y w okresie od schy³ku zlodowaceñ œrodkowopolskich do holocenu w³¹cznie. Mi¹¿szoœæ osadów eluwialnych dochodzi lokalnie do 2 m. Piaski deluwialne zidentyfikowano w strefie krawêdziowej wysoczyzny morenowej, w okolicach D¹bku. Jest to strefa stoku opadaj¹cego ku niecce wytopiskowej. Piaski gliniaste tworz¹ tu cienk¹ pokrywê (do 2,0 m) z pojedynczymi ¿wirami i g³azami, i z regu³y le¿¹ na glinach zwa³owych. S¹ to utwory zboczowe, czêœciowo rezydualne. Powstawaæ mog³y w czasie od zlodowacenia Warty do holocenu w³¹cznie. Piaski eoliczne s¹rzadkoœci¹ na skartowanym terenie. S¹ to piaski drobno- i œrednioziar- niste. Wystêpuj¹ one na zachód od D¹bka, na wysoczyŸnie morenowej. Zachowane zosta³y jako œwiadek procesów eolizacji dzia³aj¹cych na wysoczyŸnie morenowej. Tworz¹ lekko pofalowan¹ powierzchniê ze wspó³czesnymi œladami rozwiewania. Prawdopodobnie tak¿e s¹siednie wzniesienia, na zachód od D¹bka, by³y przekszta³cane przez procesy eoliczne, choæ wspó³czeœnie zaznacza siê to jedynie w przypowierzchniowej warstwie osadów, które w formach wyraŸnie przechodz¹ w piaski drobnoziarniste z domieszk¹

32 frakcji grubszych. Brak w krajobrazie wyraŸnych form wydmowych, a jedynie niewielkie powierzchnie zajmuj¹ piaski przewiane na obszarze sandrów. Ich mi¹¿szoœæ siêga oko³o 2,0 m.

c. Holocen

Osady holoceñskie wystêpuj¹ na obszarze arkusza M³awa na znacznych obszarach podmok³ych obni¿eñ i zabagnieñ. Wype³niaj¹, zw³aszcza po³ogie, zaklêœniêcia terenu i rozleg³e, kotlinowate w za- rysie, niecki wytopiskowe. Spotyka siê je tak¿e w dolinach rzek M³awki, Giedniówki i rzeki Seracz. Kreda jeziorna wystêpuje w owalnym obni¿eniu, le¿¹cym oko³o 3 km na wschód od przed- mieœæ M³awy, którego wype³nienie byæ mo¿e zwi¹zane jest z wymywaniem bogatych w wêglan wapnia s¹siednich osadów – i³ów zastoiskowych i glin zwa³owych. St¹d prawdopodobnie pochodzi wêglan wapnia stanowi¹cy najwa¿niejszy sk³adnik kredy jeziornej. Osady te znaleziono tak¿e na po³udnie od D¹bka, gdzie zalegaj¹ pod torfami oraz na zachód od Je¿y. Gytie wystêpuj¹ najczêœciej w obni¿eniach niecek wytopiskowych. Stwierdzano je naj- czêœciej pod torfami lub namu³ami torfiastymi, w najni¿szych czêœciach obni¿eñ. Przejœcie od gytii do torfów lub namu³ów torfiastych jest tu najczêœciej stopniowe. Miejscami spotyka siê wk³adki lub przewarstwienia piasków drobno- i œrednioziarnistych miêdzy gytiami i osadami torfiastymi. Stwierdzona mi¹¿szoœæ gytii dochodzi do4m(wobni¿eniach na wschód od D¹bka i na zachód od Kowalewa). Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i den dolinnych. S¹to przewa¿nie mineralne utwory piaszczysto-gliniaste lub piaszczysto-mu³kowate, ró¿noziarniste, lokalnie zawieraj¹ce niewielk¹ iloœæ detrytusu roœlinnego w formie okruchów drewna. Wype³niaj¹ niewielkie obni¿enia w miejscach o utrudnionym przep³ywie. Spotykane s¹ w dnach bocznych dolin, w s³abo odwadnianych odcinkach, w suchych lub okresowo podmok³ych zag³êbieniach bezodp³ywowych lub w suchych dolinkach denudacyjnych. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, wynosi 1,0–2,0 m. Piaski humusowe wystêpuj¹ w ró¿nych czêœciach terenu arkusza w dnach dolinnych i zag³êbieniach bezodp³ywowych. Nie tworz¹ wiêkszych powierzchni. Mi¹¿szoœæ ich jest niewielka i wynosi oko³o 1,0–2,0 m. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste, zazwyczaj z domieszk¹ lub przesy- cone substancj¹ organiczn¹ i zajmuj¹ obszary podmok³ych obni¿eñ. Namu³y torfiaste wystêpuj¹ w dnach dolin i zag³êbieñ bezodp³ywowych. Zaliczono do nich zró¿nicowane osady, w zasadzie organiczne, ale z mniejsz¹ lub wiêksz¹ domieszk¹ czêœci mineralnych – mu³ków lub i³ów. Wystêpuj¹ w miejscach stale lub d³ugookresowo podmok³ych. W dolinie Giedniówki namu³y torfiaste wystêpuj¹ na ca³ej szerokoœci jej górnego odcinka powy¿ej M³odynina, odcinka ukszta³towanego przez wody zorganizowanego przep³ywu. Rozpoznano je tak¿e w górnym odcinku Seracza. Wystêpuj¹ tak¿e jako zabagnione osady mineralno-organiczne niecek wytopiskowych. W tych przypadkach namu³y mog¹ koñczyæ sedymentacjê m³odych, s³abo roz³o¿onych gytii.

33 Mi¹¿szoœæ namu³ów torfiastych przewa¿nie nie przekracza 3 m. W niektórych miejscach nie zosta³a ona okreœlona, gdy¿ woda gruntowa uniemo¿liwi³a pobranie próbek. Torfy.Naobszarze arkusza znajduje siê kilka rozleg³ych torfowisk wype³niaj¹cych centralne czêœci niecek wytopiskowych. S¹ to przewa¿nie osady nieskomprymowane torfowisk lub bagnisk. W okolicach Kowalewa wystêpuj¹ one jako rozleg³e, stosunkowo p³askie powierzchnie wokó³ niewy- sokiego coko³u zbudowanego z glin lodowcowych i wodnolodowcowych oraz osadów piaszczysto-¿wirowych. Dwa du¿e pola torfów wystêpuj¹ce na zachód od Korboñca oraz na wschód od S³awogóry, wype³niaj¹ typowe kotlinowate obni¿enia. W innych nieckach wytopiskowych: na wschód od D¹bka, na zachód od Je¿y, w okolicach parceli £omskich oraz w dnach s³abo zarysowa- nych dolin Giedniówki i M³awki wystêpuj¹ mniejsze pola torfów, zapewne w przekszta³conych ero- zyjnie obni¿eniach. Granice miêdzy torfami i utworami bagiennymi a namu³ami torfiastymi i gyti¹, s¹ trudne do okreœlenia i nale¿y je traktowaæ jako umowne, zw³aszcza, ¿e opieraj¹ siê jedynie na obser- wacjach makroskopowych. Zazwyczaj te¿ rozdzielano je wtedy, gdy rozró¿nienie podkreœla³y ró¿nice litologiczne.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar opracowania nale¿y do krawêdziowej, pó³nocno-wschodniej strefy niecki warszawskiej (Dadlez, 1998)). Granicê niecki stanowi¹ liczne uskoki i rowy tektoniczne zlokalizowane miêdzy M³aw¹ i Garwolinem, zwi¹zane ze stref¹ krawêdziow¹ platformy wschodnioeuropejskiej oraz stref¹ Teysseyre’a-Tornquista (Dadlez, Marek, 1974). Po³o¿enie to mia³o wp³yw na zró¿nicowanie mi¹¿szoœci i litologii permsko-mezozoicznej pokrywy osadowej oraz procesy tektoniczne. W rezultacie doprowadzi³o do silnej subsydencji obszaru niecki podczas formowania siê wa³u œrodkowopolskiego. Hipote- tyczna mi¹¿szoœæ osadów permskich i mezozoicznych dochodzi na obszarze badañ do 2,3–2,8 km przy wzroœcie mi¹¿szoœci ku po³udniowemu zachodowi (Dadlez, 1998). Osady kredy górnej w rejonie od ¯uromina do M³awy wykazuj¹ zró¿nicowanie mi¹¿szoœci szacowane od 800 m do 1200 m. Teren niecki warszawskiej po wypiêtrzeniu w laramijskiej fazie orogenicznej i okresie erozji zwi¹zanym z powstaniem wa³u kujawskiego, jako epikontynentalna czêœæ morza paleoceñskiego, sta³ siê ponownie obszarem akumulacji morskiej. Struktury i deformacje glacitektoniczne stwierdzone na omawianym terenie w profilach wier- ceñ kartograficznych Szyd³ówek (otw. 62) i Wyszyny Koœcielne (otw. 80) œwiadcz¹ o du¿ej skali tych procesów. Prawdopodobnie najbardziej dynamiczny charakter mia³y one na obszarze wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek. Dominuj¹cym kierunkiem d³u¿szej osi struktur by³ kierunek NNE–SSW.

34 Pomiêdzy Trzciank¹ a Szyd³ówkiem zaburzenia glacitektoniczne mo¿na zaobserwowaæ na powierzchni terenu w postaci wyd³u¿onych wychodni osadów mioceñskich o dominuj¹cym kierunku zgodnym z rozci¹g³oœci¹ wzniesienia. Towarzysz¹ im równie¿ zaburzenia glin zwa³owych i piasków wodnolodowcowych, tworz¹c wspólnie ³uski glacitektoniczne. Ze sk¹pych informacji o po³o¿eniu sp¹gu warstw poznañskich mo¿na wyci¹gn¹æ wniosek o znacznych ró¿nicach wysokoœci tego horyzontu stratygraficznego na pó³nocny zachód d strefy zaburzeñ. W M³awie ró¿nice wysokoœci sp¹gu tych warstw, miêdzy pó³nocn¹ (otw. 31) i po³udniow¹ (otw. 57) czêœci¹ miasta, wynosz¹ ponad 60 m. Na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych (Doktór i in., 1995) wydzielono na obszarze arkusza M³awa i w jego pobli¿u kilka linii strukturalnych. Ich przebieg ³¹czy siê z obserwowanymi i wyinterpretowanymi strukturami na powierzchni. Przeci- naj¹ca obszar linia strukturalna, przechodz¹ca przez D¹bek i Dêbsk, o kierunku SSW–NNE, dalej ku pó³nocy przebiega skrajem obni¿eñ wytopiskowych miêdzy D¹bkiem i Stupskiem, nastêpnie krawê- dzi¹ niewysokich kulminacji kemów i wyniesionej krawêdzi wysoczyzny morenowej, by poza obszarem opracowania uwidoczniæ siê jako zespó³ obni¿eñ u³o¿onych zgodnie z kierunkiem obni¿enia górnego Orzyca. Ukierunkowanie tej linii strukturalnej powtarza tak¿e uk³ad kulminacji wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek le¿¹cy na wschód od niej o oko³o 4–5 km. Podobny kierunek maj¹ tak¿e ³uski glacitektoniczne z osadami miocenu œrodkowego i górnego pomiêdzy Trzciank¹ i Szyd- ³ówkiem, a na powierzchni terenu tak¿e wyd³u¿one obni¿enia na ESE od Wyszyn Koœcielnych. Linia strukturalna w okolicach Kosin Starych o kierunku WSW–ENE nie zaznacza siê tak wyra- ziœcie w przypowierzchniowej budowie geologicznej, jak linia omawiana poprzednio. Tym niemniej na odcinku, na którym zosta³a wyró¿niona (Doktór i in., 1995) oddziela wysoczyznê urozmaicon¹ g³êbszymi obni¿eniami wytopiskowymi o skomplikowanych kszta³tach, powtarzaj¹cymi uk³ad szczelin w l¹dolodzie, od otwartej powierzchni sandrowej poœród niewielkich „wysp” wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwa³owych na pó³noc od niej. Linia strukturalna kontynuuje siê ku wschodowi poza wzniesienie Wyszyny Koœcielne–¯urominek rozdzielaj¹c obszar z obni¿eniami wytopiskowymi. Kierunek strukturalny WSW–ENE daje siê odczytaæ w rzeŸbie i osadach przypowierzchniowych na zachód od M³awy, co zauwa¿yli Doktór i inni (1995). Mo¿na go rozpoznaæ a¿ do wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek. Szkic powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu (tabl. II) opiera siê na informacjach z otworów wiertniczych oraz wynikach badañ geoelektrycznych wykonanych na potrzeby arkusza M³awa. Jedynie 15 otworów osi¹gnê³o pod³o¿e czwartorzêdu, z czego piêæ wykonano na potrzeby Mapy Geologicznej Polski w skali 1:200 000 i dla niniejszego opracowania. Od lat 70. gdy opracowywano arkusz M³awa Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Ba³uk, 1979), w jego obrêbie odwiercono wiele nowych otwo- rów hydrogeologicznych. Nowe dane pozwoli³y na przedstawienie innego, ni¿ na wy¿ej wspomnianej

35 mapie pod³o¿a czwartorzêdu. Mimo to obraz, jaki wy³ania siê z i tak sk¹pego materia³u faktograficz- nego jest w du¿ym stopniu uproszczony. Komplikacje z ustaleniem charakteru osadów pod³o¿a czwartorzêdu i ich granic s¹ spowodowane deformacjami warstw poznañskich, jakie stwierdzono w profilach wierceñ kartograficznych w Szyd³ówku (otw. 63) i Wyszynach Koœcielnych (otw. 74). Pod³o¿e czwartorzêdu w rejonie M³awy jest zbudowane z warstw poznañskich. Ich strop wystê- puje na wysokoœci od 132,3 m n.p.m. w Trzciance (otw. 68) do 51,2 m n.p.m. w M³awie (otw. 57). W zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza stwierdzono bezpoœredni kontakt osadów czwarto- rzêdu ze starszymi ogniwami neogenu (Wyszyny Koœcielne – otw. 74 i Bogurzynek – otw. 75). Powodem jest prawdopodobnie usuniêcie osadów warstw poznañskich w wyniku procesów glacitektonicznych. Œwiadectwem szczególnie intensywnych deformacji, które przyczyni³y siê do wyniesienia osadów pod³o¿a czwartorzêdu, jest zaznaczaj¹ce siê w morfologii wzniesienie Wyszyny Koœcielne–¯urominek. Wspó³kszta³tnie do jego pó³nocno-zachodnich zboczy wystêpuj¹ tu wyniesio- ne utwory ilaste miocenu œrodkowego i górnego. Osady te miêdzy Wiœniewem a Now¹ Wsi¹ tworz¹ zwarty obszar, o dwóch–trzech grzbietach rozci¹gniêtych w kierunku SW–NE. Od pó³nocnego zachodu towarzyszy im obni¿enie w pod³o¿u czwartorzêdu, obejmuj¹ce znaczn¹ czêœæ M³awy. Wzajemny uk³ad morfostruktur pod³o¿a (obni¿enia w rejonie M³awy i wyniesienia miêdzy Wiœniewem a Now¹ Wsi¹) tworzy strukturê glacitektoniczn¹ typu duplex (Jaroszewski w: Dadlez, Jaroszewski, 1994). Dwa obni¿enia w pod³o¿u czwartorzêdu wystêpuj¹ w M³awie oraz w okolicach Stupska. Zgromadzony materia³ (a przede wszystkim analiza kartograficznych otworów wiertniczych) pozwoli³ na potwierdzenie tezy postawionej przy projektowaniu prac geologicznych obejmuj¹cych m.in. za³o¿enia realizacji opracowanego arkusza SMGP (Kotarbiñski i in., 2001) o przesuniêciu wschodniej granicy depresji Lidzbarka Welskiego na wschód po okolice M³awy. Czwartorzêdowa historia obszaru opracowania wskazuje na znaczne ró¿nice wykszta³cenia litologicznego miêdzy wschodni¹ i œrodkow¹, a po³udniowo-zachodni¹ czêœci¹ omawianego terenu. W po³udniowo-zachodniej czêœci, bêd¹cej peryferyjn¹ czêœci¹ obni¿enia nazwanego depresj¹ Lidz- barka Welskiego, mi¹¿szoœci czwartorzêdu przekraczaj¹ 147 m, a zró¿nicowanie litostratygraficzne osadów pozwala jednoznacznie rozdzieliæ serie osadów glacjalnych, wodnolodowcowych, zastoiskowych oraz rzecznych. We wschodniej czêœci obszaru charakter zmiennoœci litostratygraficznej w czwarto- rzêdzie prawdopodobnie ulega zmianie. Przewa¿aj¹ osady glacjalne i wodnolodowcowe. Obydwie strefy rozdziela obszar deformacji glacitektonicznych, na powierzchni wystêpuj¹cy jako wzniesienie Wyszyny Koœcielne–¯urominek. Wartym odnotowania jest fakt, ¿e te dwa obszary o odmiennej budowie geologicznej czwartorzêdu, le¿¹ po przeciwnych stronach sk³onu strukturalnego w pod³o¿u kry- stalicznym oraz bruzdy brze¿nej Napiwoda–Purda–Garbowo w strukturalnym obrazie powierzchni przedarenidzkiej (Kotañski, 1977), której przebieg jest zbie¿ny z przebiegiem strefy deformacji

36 glacitektonicznych uto¿samianych w niniejszym opracowaniu z wzniesieniem Wyszyny Koœciel- ne–¯urominek. Wzniesienie Wyszyny Koœcielne–¯urominek zbudowane jest z osadów czwartorzêdu i miocenu œrodkowego i górnego wystêpuj¹cych w strukturach glacitektonicznych w postaci ³usek i prawdopodobnie fa³dów. Od pó³nocy towarzyszy mu rozleg³e obni¿enie obejmuj¹ce po³udniow¹ i zachodni¹ czêœæ M³awy i jej najbli¿sze okolice. Tworz¹ one razem glacitektonoparê.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi ska³ami poznanymi w okolicach M³awy s¹ margle. Osadza³y siê one w morzu, które trwa³o w pó³nocno-wschodniej strefie krawêdziowej niecki warszawskiej, do dolnego paleocenu (dano-mont). Obszar ten nale¿a³ w ca³ym permo-mezozoiku do zewnêtrznej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej, o mniejszych mi¹¿szoœciach osadów oraz bardziej p³ytkomorskim charakterze ich facji ni¿ obszar bruzdy œrodkowopolskiej (Dadlez, 1998). Od prze³omu mastrychtu i paleocenu, gdy dosz³o do wydŸwigniêcia wa³u kujawskiego, istnia³ tu nadal p³ytkowodny epikontynentalny zbiornik morski, którego osiowa czêœæ przebiega³a na po³udniowy zachód od obszaru opracowania (m.in. Jasko- wiak-Schoeneichowa, Krasowska, 1988). Morza paleogeñskie pokrywa³y omawiane tereny okresowo, zalewaj¹c je w paleocenie, eocenie i oligocenie (Peryt, Piwocki, 2004). W neogenie, na opisywanym obszarze, funkcjonowa³ zbiornik œródl¹dowy, w którym zachodzi³a akumulacja osadów mineralnych: piasków i mu³ków, a okresowo tak¿e akumulacja organiczna (tab. 2). W jej wyniku powsta³y pok³ady wêgla brunatnego. Sedymentacjê neogeñsk¹ koñcz¹ osady jeziorne powsta³e w zbiorniku œródl¹dowym w miocenie górnym (i prawdopodobnie w pliocenie dol- nym). Z uwagi na stwierdzone w pod³o¿u omawianego terenu deformacje o charakterze glacitektonicznym, a byæ mo¿e tak¿e deformacje neotektoniczne, nieci¹g³oœæ pok³adów wêgla brunatnego mo¿e mieæ w du¿ym stopniu charakter wtórny. Osady wczesnego czwartorzêdu zachowa³y siê w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru opracowania. Wystêpuj¹ce tu osady rzeczne i deluwialne œwiadcz¹ o funkcjonuj¹cym systemie dolin i obni¿eñ sprzed nasuniêcia l¹dolodu. Osady prawdopodobnie zachowa³y siê fragmentarycznie jedynie w obni¿e- niu górnego Orzyca, powsta³ym na przed³u¿eniu strefy peryferyjnej syneklizy peryba³tyckiej. Pierwszym zidentyfikowanym dowodem przykrycia l¹dolodem okolic M³awy s¹ osady glacjalne zlodowacenia Nidy. Stwierdzono je we wschodniej czêœci terenu badañ, w obni¿eniu górnego Orzyca oraz obni¿eniu na po³udniowy zachód od M³awy, na obszarze zaliczonym do wschodniej czêœci depresji Lidzbarka Welskiego. Nasuwaniu tego l¹dolodu towarzyszy³a egzaracja, w efekcie której usuniête zosta³y osady zlodowaceñ najstarszych, które prawdopodobnie tak¿e pokry³y ten teren.

37 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy — Q Akumulacja mineralno-organiczna w lo- th kalnych podmok³oœciach i rozleg³ych ob- Namu³y torfiaste — Q ni¿eniach z p³ytko zalegaj¹cym zwier- nht ciad³em wód gruntowych

Piaski humusowe — Q Akumulacja mineralno-organiczna phh w suchych obni¿eniach i dolinkach Akumulacja rzeczna i bagienna Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i den dolinnych wzd³u¿ niewielkich rzek, okresowo — li Q n h wylewaj¹cych Lokalna erozja li Akumulacja w zarastaj¹cych jeziorach

Holocen Gytie — Q gy h polodowcowych Kreda jeziorna — li Q kj h Akumulacja w jeziorach Piaski eoliczne — eQ Akumulacja eoliczna p Przewiewanie Piaski i mu³ki deluwialne — d Q Erozja i akumulacja na stokachiuich p podnó¿a Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) — z p Q Przemywanie i wietrzenie

Zlodowacenia Zlodowacenie Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne — f Q B Erozja i akumulacja rzeczna w dolinach pó³nocnopolskie Wis³y p p4 Interglacja³ li Torfy i gytie, lokalnie piaski, jeziorne — Q 34– Akumulacja w zbiornikach jeziornych eemski tgy p Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry i gliny, wytopiskowe Akumulacja z wód roztopowych w wa- b W2+ 3 runkach okresowo subakwalnych, w ob- — Q ni¿eniach zamkniêtych lub z utrudnio- pm p3 nym przep³ywem Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — fg Q W2+ 3 Akumulacja subaeralna przez wody p¿2 p3 roztopowe gm W2+ 3 Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — Q 3 Akumulacja lodowcowa w strefie mar- p¿ p ginalnej l¹dolodu gc W2+ 3 Piaski i ¿wiry moren czo³owych — Q 3 Akumulacja lodowcowa w strefie mar- p¿ p ginalnej l¹dolodu b W2+ 3 Akumulacja w zbiornikach przez wody I³y i mu³ki zastoiskowe (górne) — Q 3 im2 p roztopowe na przedpolu l¹dolodu

tk W2+ 3 Akumulacja przez wody roztopowe, Piaski i ¿wiry tarasów kemowych — Q wrozleg³ych obni¿eniach podpartych p¿ p3 przez lód martwy k W2+ 3 Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów — Q Akumulacja w przetainach l¹dolodu pm p3

Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q W2+ 3 Akumulacja lodowcowa w szczelinach p¿ p3 l¹dolodu

Piaski i ¿wiry ozów — o Q W2+ 3 Akumulacja lodowcowa w kana³ach p¿ p3 podlodowych i œródlodowych

Stadia³ œrodkowyPiaski + górny i ¿wiry lodowcowe, miejscami gliny zwa³owe — g Q W2+ 3 Akumulacja lodowcowa p¿ p3

Gliny zwa³owe — g Q W2+ 3 Akumulacja lodowcowa gzw p3 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg Q W2+ 3 p¿1 p3 Akumulacja wodnolodowcowa

Zlodowacenie Warty b W2+ 3 Akumulacja przez wody roztopowe I³y i mu³ki zastoiskowe (dolne) — Q 3 Plejstocen Czwartorzêd im1 p w zbiornikach w pobli¿u l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W p¿2 p3 Akumulacja wodnolodowcowa

Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — g Q W Akumulacja lodowcowa gzw p3 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar b W Akumulacja przez wody roztopowe I³y i mu³ki zastoiskowe — Q 3 im p w zbiornikach w pobli¿u l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach — fg Q W Akumulacja wodnolodowcowa p¿1 p3

38 cd. tabeli 2

Gliny zwa³owe — g QO Akumulacja lodowcowa gzw p3 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar Piaski rzeczne wodnolodowcowe, miejscami z wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach — fg QO Akumulacja wodnolodowcowa p¿ p3 I³y i mu³ki zastoiskowe — b QO Akumulacja przez wody roztopowe Odry im p3 w zbiornikach w pobli¿u l¹dolodu Zlodowacenie Zlodowacenia Piaski rzeczne i wodnolodowcowe, miejscami z wk³ad- œrodkowopolskie Erozja i akumulacja rzeczna i wodno- kami glin zwa³owych w sp³ywach — ffg QO p¿ p3 lodowcowa Gliny zwa³owe, miejscami z piaskami i ¿wirami Interglacja³ g C Akumulacja lodowcowa Liwca (?) — Q 23– Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar Interglacja³ gzw p wielki Piaski i mu³ki rzeczne, miejscami z wk³adkami glin Interglacja³ f O Erozja i akumulacja rzeczna zwa³owych w sp³ywach — Q - mazowiecki pm p23 b G Akumulacja przez wody roztopowe I³y i mu³ki zastoiskowe — Q 2 Zlodowacenie im p w zbiornikach w pobli¿u l¹dolodu Sanu 2 Gliny zwa³owe — g QG Akumulacja lodowcowa gzw p2 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar Interglacja³ f K Piaski i mu³ki rzeczne — Q 2 Erozja i akumulacja rzeczna ma³opolski (?) pm p Zlodowacenia Zlodowacenie g N Akumulacja lodowcowa

po³udniowopolskie Gliny zwa³owe — l jstoPle cen Q Nidy gzw p2 Nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar Interglacja³ f Piaski rzeczne i wodnolodowcowe — Q 12- Erozja i akumulacja rzeczna augustowski (?) p p Czwart orzê d f Erozja i akumulacja przez wody p³yn¹ce. Plejstocen dolny Piaski i mu³ki rzeczne i deluwialne — Q 0 pm p Okresowa akumulacja w jeziorach

Miocen œrodkowy–górny I³y, mu³ki i piaski — formacja poznañska — i2-3M Akumulacja w zbiorniku œródl¹dowym Akumulacja w p³ytkich zbiornikach przep³ywowych œródl¹dowych

Miocen Piaski i mu³ki, miejscami wêgiel brunatny — p M

Neogen Akumulacja organiczna i mineralna w bagniskach i torfowiskach

Po deglacjacji powsta³y wzniesienia i obni¿enia, w których dosz³o do wykszta³cenia siê dolin rzecznych. Przebieg ich jest obecnie trudny do odtworzenia na skutek deformacji glacitektonicznych. Roz- wija³y siê one w czasie interglacja³u ma³opolskiego. Erozja rzeczna miejscami doprowadzi³a do usuniêcia osadów zlodowacenia Nidy. W czasie zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2 okolice M³awy ponownie pokry³ l¹dolód. Z okresu zlodowacenia Sanu 2 zachowa³ siê znacznej mi¹¿szoœci poziom glin zwa³owych. W miejscach deformacji glacitektonicznych, na wschód i po³udnie od M³awy, towarzysz¹ one równie¿ zdeformowanym glacitektonicznie osadom miocenu œrodkowego i górnego. Deformacje te prawdopodobnie mia³y wp³yw na mi¹¿szoœæ glin, która lokalnie na obszarze wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek by³a najwiêksz¹ z mi¹¿szoœci wszystkich glin tu wystêpuj¹cych. Na obszarze wyniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek, na wschód i po³udnie od M³awy, wystêpuj¹ zmiennej mi¹¿szoœci gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2, zdeformowane glacitektonicznie. W obni¿eniu na wschód od ¯uromina, w czasie deglacjacji, w wyniku zatamowania wód roztopowych powsta³o rozleg³e zastoisko. Jego osady zachowane zosta³y w g³êbokich obni¿eniach w rejonie M³awy oraz Bogurzynka. Po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2, w okresie interglacja³u mazowieckiego utworzy³y siê doliny rzeczne. We wschodniej czêœci obszaru w rejonie M³awy i Bogurzynka wystêpuj¹ one w miejscu obni¿eñ po zastoiskach powsta³ych w rezultacie deglacjacji l¹dolodu tego zlodowacenia.

39 W wyniku procesów erozyjnych, w odp³yw zosta³ w³¹czony tak¿e obszar dawnego zbiornika zastoisko- wego. Na wschód od M³awy, na obszarze doliny górnego Orzyca, funkcjonowa³a równie¿ rozleg³a dolina rzeczna, w obrêbie której intensywna erozja spowodowa³a usuniêcie czêœci osadów plejstocenu œrodkowego. Do doliny tej dostawa³ siê materia³ gliniasty uruchamiany ze zboczy w wyniku erozji bocznej rzeki. Intensywnoœæ procesów erozyjnych by³a wiêc ró¿na, prawdopodobnie zale¿na od wiel- koœci i dynamiki poszczególnych rzek z tego okresu. Akumulacjê rzeczn¹ zakoñczy³a transgresja kolejnego l¹dolodu w czasie zlodowacenia Liwca. W rejonie doliny górnego Orzyca pozostawi³a ona dobrze rozpoznawalny poziom glin zwa³owych. W okolicach M³awy i Bogurzynka gliny te charakteryzuje ró¿na mi¹¿szoœæ. Nale¿y to przypisaæ kolej- nym okresom deformacji glacitektonicznych, jakie prawdopodobnie powsta³y w czasie deglacjacji omawianego l¹dolodu. Po jego ust¹pieniu zasadnicze rysy rzeŸby tego obszaru nie zmieni³y siê znacz¹co. W dolinie górnego Orzyca oraz w rejonie Bogurzynka przy wschodniej krawêdzi depresji Lidzbarka Welskiego ponownie funkcjonowa³y obni¿enia zape³niane na przemian osadami wodnolodowcowymi, rzecznymi i zastoiskowymi, a¿ do transgresji najstarszego l¹dolodu. L¹dolód zlodowacenia Odry obj¹³ ca³y obszar arkusza i pozostawi³ znacznej mi¹¿szoœci poziom glacjalny. Rezultatem jego dzia³alnoœci jest zasadnicza przebudowa obszaru, na którym dochodzi³o do powstania deformacji glacitektonicznych. Osady wodnolodowcowe i zastoiskowe powsta³y w strefach obni¿eñ na wschód od wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek. Wzniesienie to, o za³o¿eniach glacitektonicznych, uwydatni³o siê prawdopodobnie wtedy jako wybitny element ówczesnej morfologii. W czasie zlodowacenia Warty l¹dolód wkroczy³ dwukrotnie na teren arkusza M³awa. Wkraczaj¹c po raz pierwszy przykry³ on ca³y obszar w sposób podobny jak l¹dolód zlodowacenia Odry. Wype³ni³ zw³aszcza glinami zwa³owymi, obni¿enie na wschód od wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek, w tym tak¿e w M³awie, przyczyniaj¹c siê do wspó³czesnego zatarcia jego zachodniej krawêdzi. Zdecy- dowanie mniejsz¹ mi¹¿szoœæ maj¹ gliny zwa³owe tego l¹dolodu na pozosta³ym obszarze, przy czym na wzniesieniu Wyszyny Koœcielne–¯urominek zachoway siê one w sposób nieci¹g³y. W czasie deglacjacji powsta³y sandry i zastoiska. Osady pól sandrowych s¹ najczêœciej niewielkiej mi¹¿szoœci i maj¹ ograniczone rozprzestrzenienie. Sprawiaj¹ wra¿enie zespo³ów lokalnych sto¿ków powstaj¹cych szybko i na ograniczonym obszarze. Na wzniesieniu Wyszyny Koœcielne–¯urominek wystêpuj¹ lokalnie w pobli¿u kulminacji wzniesienia miêdzy Szyd³ówkiem i Trzciank¹, w Wyszynach Koœcielnych oraz w okolicach Kosin Starych i na pó³noc od ¯urominka. Takie usytuowanie serii sandrowych w tym rejonie wskazywa³oby na zwi¹zek miêdzy jej powstaniem, a procesami deglacjacji i pêkania l¹dolodu, które przebiega³y wzd³u¿ stref, wielokrotnie w plejstocenie odnawianych, deformacji glacitektonicznych. Niewielkie i lokalne pola sandrowe powsta³y we wschodniej czêœci M³awy, gdzie wype³niaj¹ widoczne do dziœ w terenie kotlinokszta³tne zag³êbienia. W rejonie obni¿enia górnego Orzyca serie

40 sandrowe maj¹ wiêksze rozprzestrzenienie i mi¹¿szoœæ. Na obszarze tym funkcjonowa³o zag³êbienie, w którym zbiera³y siê wody z roztapiaj¹cego siê l¹dolodu i zape³nia³o siê ono niesionymi przez te wody osadami wodnolodowcowymi. Z okresu deglacjacji pochodz¹ tak¿e niewielkie zastoiska wype³niaj¹ce obni¿enia na wschód od kulminacji wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek. We wschodniej czêœci M³awy zastoiska powsta³y w rozleg³ych choæ p³ytkich obni¿eniach. Kolejne nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Warty, pozostawi³o poziom glacjalny (gliny zwa³owe), pokrywaj¹cy konsekwentnie wysoczyznê morenow¹ na ca³ym omawianym obszarze. L¹dolód ten siêga³ dalej na po³udnie, za obszar arkusza M³awa, na którym pozosta³ zapis geologiczny jego deglacjacji. Zdecydowanie mniejsz¹ mi¹¿szoœæ maj¹ gliny zwa³owe tego l¹dolodu na pozosta³ym obszarze, przy czym na wzniesieniu Wyszyny Koœcielne–¯urominek zachowa³y siê w sposób nieci¹g³y. Wystêpuj¹ one tak¿e na obszernej równinie w zachodniej czêœci obszaru arkusza, gdzie le¿¹ pod cienkim przykryciem osadów sandrowych. Na obszarze wzniesienia Wyszyny Koœcielne–¯urominek najm³odsze gliny zwa³owe s¹ prawdopodobnie w³¹czone w deformacje glacitektoniczne o charakterze ³usek. Podczas deglacjacji l¹dolodu prawdopodobnie procesy glacitektoniczne uruchomione zosta³y ponownie. W kierunku NNW–SSE, przez pó³nocn¹ i œrodkow¹ czêœæ terenu arkusza, przebiegaj¹ ci¹gi ozów, które by³y subglacjalnymi szlakami przep³ywu wód w ówczesnym l¹dolodzie. Rozpoznano je a¿ po okolice Wojnówki w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, a prawdopodobnie siêgaj¹ jeszcze dalej na po³udnie. We wczesnym etapie deglacjacji przebieg szlaków przep³ywu wód w l¹dolodzie zosta³ zak³ócony, prawdopodobnie przez pêkanie czaszy lodowej wzd³u¿ mniej wiêcej równole¿ni- kowej strefy na wysokoœci M³awy. Strefa ta przebiega³a przez obszar arkusza miêdzy Krajewem a Now¹ Wsi¹ na wschodzie i Lewiczynem na zachodzie. Powsta³y w ten sposób szczeliny prostopad³e do kierunku ruchu lodu. Efektem tego by³a akumulacja materia³u p³yn¹cego w potokach inglacjalnych z pó³nocy na po³udnie, w³aœnie w strefie miêdzy Krajewem a Lewiczynem, jako wype³nienia rozszerzaj¹cej siê szczeliny, prawdopodobnie w warunkach równowagi mas lodowych. L¹dolód musia³ byæ ju¿ stosunkowo cienki i osady sedymentowa³y na odkrytej powierzchni terenu. Osady gliniaste zachowa³y siê jedynie w strefach krawêdziowych takich szczelin. Na po³udniu, dla akumulacji materia³u z l¹dolodu istnia³a bowiem bariera w postaci lodu martwego oddzielonego od g³ównego strumienia l¹dolodu, który by³ na pó³nocy. Lokalnie, np. w okolicach Parceli £omskich, tworzy³y siê sto¿ki o charakterystycznej zmiennoœci uziarnienia, buduj¹ce akumulacyjne moreny czo³owe i niewielkie, stromo zapadaj¹ce pokrywy sandrowe na ich po³udniowym zapleczu. Byæ mo¿e powstawa³y one we wczesnym okresie deglacjacji, gdy l¹dolód dochodzi³ do pó³nocnych zboczy moren. Prawdopodobnie, czêœciej jednak, rozleg³e sto¿ki sypane by³y w sposób ma³o uporz¹dkowany. Nie stwierdzono zró¿nicowania litologicznego miêdzy czêœci¹ pó³nocn¹ i po³ud-

41 niow¹ oraz miêdzy niewyraŸnymi i odosobnionymi kulminacjami, a obszarem ich podnó¿y. Mo¿na t¹ sytuacjê interpretowaæ jako wielokrotne sypanie sto¿ków sandrowych i rozmywanie ich w stosunkowo du¿ych obni¿eniach, ograniczonych martwym lodem. W kolejnych etapach deglacjacji akumulacja odbywa³a siê na ni¿szych wysokoœciach, choæ nadal by³a du¿a. Tworzy³y siê te¿ strefy przep³ywów sandrowych ku po³udniowi, obecne dziœ w terenie w postaci p³askich tarasowych wzniesieñ, np. w okolicy £omnic. Stopniowe wytopianie lodu na po³udnie od strefy Krajewo–Lewi- czyn pozwala³o na otwarcie drogi wodom sandrowym na rozleg³y obszar równiny, na którym sta- gnowa³ martwy lód. W miejscach po nim powsta³y p³ytkie zastoiska, jak np. pod M³aw¹, Now¹ Wsi¹ czy Dwuko³ami. Obecne otwarcie niektórych z nich ku po³udniowi, widoczne w morfologii œwiadczy o istnieniu od tej strony nietrwa³ej bariery ograniczaj¹ce jezioro zastoiskowe, bowiem na po³udnie od tej strefy nie znaleziono osadów jeziorno-lodowcowych z tego okresu. W czasie deglacjacji barier¹ po³udniow¹ dla tych jezior by³ najprawdopodobniej martwy lód. Jeziora zastoiskowe sp³ynê³y w wyniku otwarcia wód sandrowych na po³udnie po dalszym wytapianiu lodu i po udro¿nieniu odp³ywu. Materia³ pochodz¹cy z l¹dolodu znajduj¹cego siê nadal na pó³noc od linii Krajewo–Lewiczyn by³ gromadzony bez przeszkód na rozleg³ej równinie na po³udnie od M³awy. Po deglacjacji powsta³ zró¿nicowany morfologicznie obszar, na którym w interglacjale emskim tworzy³y siê ró¿nej wielkoœci jeziora, zarówno poni¿ej du¿ych form, jak równie¿ w niewielkich obni¿e- niach w obrêbie ich zró¿nicowanej morfografii. Funkcjonowa³y one w tym czasie jako zbiorniki, w których zachodzi³a akumulacja organiczna. Osady te znajdowane s¹ najczêœciej w p³askich obni¿e- niach dolin oraz na wyp³aszczeniach form z deglacjacji (drobnych zag³êbieniach) powsta³ych w czasie zlodowacenia Warty (np. w okolicach £omii i Parceli £omskich). L¹dolód zlodowacenia Wis³y na obszar arkusza M³awa nie dotar³. Drobne obni¿enia wype³nione osadami organicznymi pochodz¹cymi z interglacja³u eemskiego (np. w £omii, gdzie stwierdzono w nich eemsk¹ sukcesjê py³kow¹), znane z szerszego obszaru na po³udnie od Nidzicy (Morawski i in., 1999), powsta³e w wyniku deglacjacji ostatniego l¹dolodu pokrywaj¹cego teren arkusza wskazuj¹, ¿e l¹dolód zlodowacenia Warty jako ostatni przykry³ ten obszar. W czasie zlodowacenia Wis³y omawiany obszar podlega³ procesom denudacji w warunkach klimatu zimnego, w odleg³oœci do kilkudziesiêciu kilometrów od krawêdzi l¹dolodu, jaki wówczas siêgn¹³ do okolic Nidzicy (m.in. Morawski, 1999). W holocenie na wzniesieniach dominowa³y procesy degradacji i erozji, a utworami deluwialny- mi zape³nia³y siê lokalne zag³êbienia. W rozleg³ych i podmok³ych obni¿eniach i dolinach zosta³y z³o¿one osady mineralno-humusowe i humusowe. Dzisiejsza rzeŸba okolic M³awy podlega dalszym powolnym procesom degradacji i lokalnej akumulacji, podobnej jak w ostatnich okresach geologicznych.

42 IV. PODSUMOWANIE

W wyniku szczegó³owego kartowania geologicznego obszaru stwierdzono wystêpowanie na powierzchni osadów formacji poznañskiej. Najprawdopodobniej (czêœciowo) s¹ to zakorzenione wychodnie wyniesionych osadów neogenu obecne m.in. w ³uskach glacitektonicznych, a czêœciowo kry wtopione w utwory czwartorzêdowe. Wokó³ tych wychodni neogenu p³ytko wystêpuj¹ osady starszych ogniw czwartorzêdu. Na obszarze opracowania nie stwierdzono utworów glacjalnych zlodowacenia Wis³y, choæ nie da siê na obecnym etapie badañ wykluczyæ, ¿e niewielkiej mi¹¿szoœci gliny zwa³owe pokrywaj¹ce pó³nocn¹ czêœæ terenu arkusza s¹ m³odsze od pochodz¹cych ze zlodowacenia Warty wzniesieñ m³awskich i nale¿¹ do zlodowacenia Wis³y. Stratygraficznie rozpoznano g³ównie osady zlodowacenia Warty, a w mniejszym stopniu zlodowacenia Odry i zlodowaceñ po³udniowopolskich oraz dziel¹ce je osady interglacja³u wielkie- go (mazowieckiego) i eemskiego. Pe³niejsza jest tak¿e znajomoœæ utworów neogenu i paleogenu. Poni¿ej przytoczono najwa¿niejsze wyniki przeprowadzonych badañ. 1. W kartograficznych otworach badawczych Bogurzynek (otw. 75) i Wyszyny Koœcielne (otw. 74) nawiercono strop utworów neogenu. Wczeœniejsze badania nie dostarczy³y danych, na podstawie których mo¿na by³o okreœliæ po³o¿enie powierzchni podczwartorzêdowej. 2. Dane z kartograficznych otworów badawczych S³awogóra Stara (otw. 12) i Szyd³ówek (otw. 63) pozwoli³y uœciœliæ i zweryfikowaæ po³o¿enie stropu osadów neogenu w pobli¿u M³awy, w szczególnoœci okreœliæ skalê i charakter zaburzeñ glacitektonicznych, którymi jest on tak¿e objêty. Nie potwierdzi³y natomiast istnienia rozleg³ych obni¿eñ w czwartorzêdzie, na po³udnie od M³awy, o kierunku NW–SE wyznaczanych na Mapie Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz M³awa przez Ba³uk (1978, 1979) na podstawie profili z M³awy i Dzia³dowa. 3. Wyniki wierceñ badawczych i badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2004) oraz przypowierzchniowych prac geologicznych umo¿liwi³y przedstawienie innego obrazu budowy geologicznej pod³o¿a czwartorzêdu, ni¿ znany dotychczas, uwzglêdniaj¹cego wp³yw deformacji glacitektonicznych na osady pod³o¿a czwartorzêdu. 4. W S³awogórze Starej (otw. 12) znaleziono osady preglacjalne. Le¿¹ one ponad 100 m wy¿ej ni¿ podobne genetycznie i wiekowo serie w okolicach Przasnysza. Wskazuje to na potrzebê dalszych badañ w celu korelacji tych serii, wa¿nych dla paleogeografii m³odszego plejstocenu pó³nocnego Mazowsza. 5. Osady starsze od interglacja³u mazowieckiego rozdzielono wykorzystuj¹c zmiennoœæ genetyczn¹ osadów. Pozycjê stratygraficzn¹ i ci¹g³oœæ poszczególnych warstw glin zwa³owych okreœlono na podstawie wspó³czynników petrograficznych glin zwa³owych (Zabielski, 2005). Korelacjê utrud- niaj¹ deformacje glacitektoniczne w œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Wyszyn Koœciel- nych i Szyd³ówka.

43 6. Zidentyfikowano i opisano osady rzeczne. Brak jest podstaw do precyzyjnego ustalenia ich wieku poniewa¿ nie znaleziono flory i fauny. Dlatego te¿, oraz z uwagi na bardzo prawdopodobne zaanga¿owanie serii rzecznych w deformacje glacitektoniczne, pozycjê stratygraficzn¹ tych osadów przedstawiono w sposób mo¿liwie najprostszy, zaliczaj¹c je do interglacja³ów mazowieckiego i ma³opolskiego. 7. Wydzielono trzy poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ œrodkowopolskich, podobnie jak w regionie pó³nocnego Mazowsza. Znaczna zmiennoœæ mi¹¿szoœci osadów glacjalnych ze zlodowacenia Odry i Warty i ich po³o¿enie hipsometryczne, stwierdzone na podstawie profili wierceñ kartograficznych, potwierdza obecnoœæ rozleg³ej strefy wzniesieñ zaanga¿owanych w deformacje glacitektoniczne na po³udnie i wschód od M³awy. 8. W wyniku prac kartograficznych znaleziono, nowe genetycznie, zespo³y osadów w rejonie Wzniesieñ M³awskich: osady kemów glacifluwialnych i glacilimnicznych, zastoisk i tarasów kemowych. Uzyskane dane o budowie geologicznej wzniesieñ miêdzy M³aw¹ a Lewiczynem pozwoli³y na odmienn¹ interpretacjê deglacjacji tego obszaru, jako powsta³¹ w rozszerzaj¹cej siê strefie miêdzy l¹dolodem na pó³noc od tych wzniesieñ, a stref¹ martwego lodu na po³udnie od nich. Z uwagi na du¿¹ zmiennoœæ litologiczn¹ i trudn¹ do uchwycenia ci¹g³oœæ form i osadów zwi¹zanych z poszczególnymi etapami deglacjacji, zw³aszcza na obszarze Wzniesieñ M³awskich, przedstawiony w niniejszym opracowaniu schemat deglacjacji jest z koniecznoœci uproszczony. W celu pe³nego opracowania i przed- stawienia deglacjacji tego obszaru potrzebne by³yby badania zak³adaj¹ce g³êbsze rozpoznanie i wykorzystanie innych metod badawczych (np. obrazowanie elektrooporowe). 9. W przebadanym palinologiczne stanowisku w Parcelach £omskich stwierdzono wystêpowa- nie sukcesji py³kowej z okresu E4b interglacja³u eemskiego (Winter, 2006). Stwierdzono j¹ w stanowisku jeziornych osadów organicznych, le¿¹cych na sk³onie tarasu kemowego powsta³ego w czasie deglacjacji najm³odszego l¹dolodu, który dotar³ do okolic M³awy. W ten sposób osady z Parceli £omskich datuj¹ strop osadów najm³odszego l¹dolodu jaki wkroczy³ na pó³nocne Mazowsze i po- twierdzaj¹ brak osadów zlodowacenia Wis³y (ba³tyckiego) w okolicach M³awy (Morawski i in., 1999). Pozostaj¹ do opracowania inne stanowiska w okolicach Korboñca, £omii i Krajewa, których znaczenie poznawcze dla warunków paleoklimatycznych i paleogeograficznych tej czêœci Mazowsza oraz Ni¿u Polskiego mo¿e byæ znacz¹ce. 10. Badania geoelektryczne potwierdzi³y stwierdzone w wierceniach kartograficznych, w osadach czwartorzêdowych i lokalnie w ich pod³o¿u, w œrodkowej oraz w zachodniej czêœci obszaru arkusza M³awa, deformacje glacitektoniczne. Po krytycznej analizie archiwalnych wierceñ z okolic M³awy zinterpretowano wystêpuj¹ce tam obni¿enie w okolicach Szyd³ówka i Wyszyn Koœcielnych jako powsta³e w zwi¹zku z wypiêtrzeniem glacitektonicznym (glacitektonopara).

44 Opracowanie niniejsze pozostawia wiele problemów do dalszych badañ. Niektóre z interpretacji wymagaj¹ pe³niejszego udokumentowania i opartego na nim uzasadnienia. Pokazuje ono zarówno po- trzebê, jak te¿ kierunek dalszych badañ, które powinny byæ podjête w celu pe³niejszego rozpoznania budowy geologicznej oraz rozwi¹zania dyskusyjnych problemów paleogeograficznych tego obszaru jako czêœci pó³nocnego Mazowsza.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Pañstwowym Instytucie Geologicznym Struktur P³ytkich Pañstwowym Instytucie Badawczym Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie Pañstwowego Instytutu Badawczego Warszawa, 2013 r. w Warszawie

LITERATURA

Ba³uk A., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. M³awa, wyd.AiB.Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1979 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. M³awa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1984 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Przasnysz (330). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1985 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Przasnysz (330). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A., 1991 — Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Pañstw. Inst. Geol., 130. Ba³uk A., 2000 — Próba reinterpretacji stratygraficznej profilu z Przasnysza (streszczenie referatu). 7. Konf. „Straty- grafia plejstocenu Polski”, £¹czyno, 4–8 wrzeœnia. Ba³uk A., D³u¿akowa Z., Skompski S., 1991 — Osady interglacja³u mazowieckiego w Zwierzyñcu na Kur- piach. Prz. Geol. 39, 5–6. Ba³uk A., Mamakowa K., 1991 — Statigraphic position of interglacial deposits at Przasnysz. Kwart. Geol., 35,1. Behr J., Tietze O., 1912 — Die Forsetzung der Lissaer endmoränen nach Russisch-Polen und die Endmoränen bei M³awa. Jb. Preuss. Geol. Landesandst. 33. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14,4. Dadlez R. (red), 1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R., Jaroszewski W., 1994 — Tektonika. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Dadlez R., Marek S., Pokorski J.( red), 2000 — Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoiku, 1:1 000 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Doktór S., Graniczny M., Kucharski R, 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

45 Ga³¹zka D., Marks L., Morawski W., 2006a — Maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w po³udniowo-zachodniej czêœci Mazur. Mat. 13. Konf. „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur pod³o¿a. Maróz, 4–8 wrzeœnia. Ga³¹zka D., Marks L., Morawski W., 2006b — Stratygrafia plejstocenu po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur. Mat. 13. Konf. „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur pod³o¿a. Maróz, 4–8 wrzeœnia. Gruszka,B.,2003 — Zróznicowanie facjalne osadów u wylotu tunelu subglacjalnego – stanowisko Uniszki Gumow- skie. Przewodnik terenowych warsztatów sedymentologicznych „Kemy i ozy – stary problem w nowym, sedymento- logicznym ujeciu”, Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet £ódzki, Wydzia³ Nauk Geograficznych, Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geografii i Studiów Regionalnych, Komisja Litologii i Genezy Osadów Czwarto- rzêdowych PAN. Haisig J., 2008 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Dzia³dowo (288). Pañst. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Haisig J., 2009 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Dzia³dowo (288). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Jagodziñska B., Kalitiuk R., 2004 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych, temat: SMGP 1:50 000, ark. M³awa (328). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Jaskowiak-Schoeneichowa A., Krasowska A., 1988 — Paleomi¹¿szoœci, litofacje i paleotektonika epikontynentalnej kredy górnej w Polsce. Kwart. Geol. 32,1. Kondracki J., 2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kotañski Z., 1977 — Rozwój paleotektoniczny wyniesionej czêœci starej platformy w Polsce w wa³daju i w kambrze. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 303. Kotarbiñski J., 2000a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. ¯uromin (326). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kotarbiñski J., 2000b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. ¯uromin (326). Pañst. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Kotarbiñski J., Brzeziñski M., Krawczyk M., 2001 — Projekt prac geologicznych dla opracowania arkuszy Szreñsk (327), M³awa (328) i Grudusk (329) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krawczyk M., Brzeziñski M., Ga³¹zka D., Krysiak Z., Zabielski R., 2006 — Deformacje w pó³nocnej czêœci Wzniesieñ M³awskich i ich zwi¹zek ze stadia³em Œwiecia zlodowacenia Wis³y. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Krzywicki T., 2002a — Budowa „wysp” morenowych w basenie górnej Biebrzy. W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. Szczecin, Sosnowiec. Krzywicki T., 2002b — Maximum ice sheet limit of the Vistulian Glaciation in northeastern Poland and neighboring areas. Geol. Quart. 46,2. Lencewicz S., 1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2,2. Majdanowski S., 1947 — Rozmieszczenie, gêstoœæ i kierunki rynien jeziornych na Ni¿u Polskim. Prz. Geogr., 21. Mamakowa K., 1989 — Late Middle Polish Glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and pollen stratigraphy of his part of the Pleistocene in Poland. Acta Palaeobot., 29, 1: 11–178.

46 Marks L., 1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Kwart. AGH, Geol., 14,1. Michalska Z., 1961 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeografia pó³nocno-wschodniego Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 7. Michalska Z., 1971 — Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazowsza w œwietle nowych danych. Acta Geol. Pol., 17,3. Morawski W., 1999 — Maximum limit of the Vistulian Glaciation in the vicinity of Nidzica, southwestern Mazury Lakeland. Geol. Quart., 43,1. Morawski W., 2001a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Muszaki (252). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W., 2001b — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Nidzica (251). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W., 2002a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Muszaki (252). Pañst. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W., 2002b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Nidzica (251). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Morawski W., Krupiñski K., Winter H., 1999 — Nowe stanowiska interglacja³u eemskiego na Wyso- czyŸnie Nidzickiej. Kwart. Geol., 43,1. Motyl-Rakowska J., Schoeneich K., 1970 — Budowa geologiczna po³udniowo-zachodniego sk³onu anteklizy mazurskiej. Acta Geol. Pol., 20,4. Peryt T., Piwocki M., 2004 — Budowa geologiczna Polski. 1. Stratygrafia 3a. Kenozoik. Paleogen. Neogen. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa Piwocki M., Ziembiñska-Tworzyd³o M., 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neogenu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol., 43, 11. Ró¿ycki S. Z., 1972 — Plejstocen Polski œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN, Warszawa. Troæ M., Sadowska A., 2006 — Wiek utworów formacji poznañskiej rejonu Poznania. Prz. Geol., 54,7. Uniejewska M., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Janowo (290). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Uniejewska M., 2002a — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Janowo (290). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Wilanowski S., 2012 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Narzym (289). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Wilanowski S., 2013 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Narzym (289). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Winter H., 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy próbek z profili wiertniczych S³awogóra, Bogurzynek oraz sond WH — ark. M³awa (328) SMGP 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Woldstedt P., 1935 — Geologisch-morphologische Ubersichtskarte des norddeutschen Vereisungsgebietes. Das Eiszeitalter, Berlin. Wo³³osowicz S., 1924 — O po³udniowej krawêdzi „Prusko-M³awskiego” l¹dolodu w epoce ostatniego zlodowacenia. Spraw. Pañst. Inst. Geol., 2, 3/4. Zabielski R., 2005 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. M³awa, badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdowych. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Zieliñski T., 1992 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒl., 1325.

47 Zieliñski T., 1993 — Sandry Polski pó³nocno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒl., 139. Zwierz S., 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.

48 Tablica I Drobne zagłębienia o różnej genezie Równiny torfowe Dolinki w ogólności, nierozdzielone Nasypy Dna dolin rzecznych Grodziska Opracował: M. BRZEZIŃSKI Formy antropogeniczne Formy rzeczne Formy denudacyjne Formy utworzone przez roślinność Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013 o Skala 1:100 000 Ark. Mława (328) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Wysoczyzna morenowa płaska (wysokości względne do 2 m, nachylenie do 2 ) Tarasy kemowe Zagłębienia końcowe (wytopiskowe) Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności Moreny czołowe Kemy Moreny martwego lodu Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) Rynny subglacjalne Ozy, formy akumulacji szczelinowej Formy wodnolodowcowe Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy lodowcowe O O 53 10’ 53 00’ 30’ O 30’ O 20 20 Windyki Szydłowo Stupsk Stara Sławogóra MŁAWA Dąbek Wiśniewo

012345km

ae Ruda Zalew Seracz Kowalewo Iłowo Osada Bogurzyn 15’ O 15’ O Turza Wielka 20 O 20 O 53 10’ 53 00’ O 20 15’ O 20 30’ Tablica II O 53 Iłowo Osada O 5 53 Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 10’ Uniszki B 10’ C Q<+71,5 Zawadzkie Ark. Mława (328) 80

60 20

40 0 20 SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY 11 1 Q<+53,5 0 Windyki Q<+6 ,04 60 Skala 1:100 000 Lewiczyn M2-3 31 40 M2-3+58,0 M2-3 13 -20 -40 MIOCEN 32 M2-3 Iły, mułki i piaski 26 M2-3+5 ,18 ŚRODKOWY–GÓRNY M +38,6 2-3 34 Q<+17,0 StaraS ł awogóra NEOGEN MIOCEN Q< 23,5+ M Piaski i mułki, miejscami węgiel brunatny 15 -60 42 M -19,5 46 2-3 Q<-64,1 Q<+33,6 52 49 Granice geologiczne 54 80 Q<+62,4 M2-3-32,5 60 Q<-20,8 57 40 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m. M2-3-51,2 Dę bsk MAWAŁ Przypuszczalne kontakty glacitektoniczne 63 M2-3+112,9

-40 -20 Strefa zaburzeń glacitektonicznych

100 Wychodnie utworów miocenu środkowego i górnego 0 20 M2-3+50,5 na powierzchni terenu 70 100

40 68 60 63 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej Q<+71,5 80 Q<1 ,34 5 Szydł owo (symbol oznacza wiek; liczba — wysokość stropu utworów starszych 69 67 M2-3+112,9 od czwartorzędu lub rzędną zakończenia otworu w osadach M2-3+155,5 Q<+72,0 czwartorzędowych, w m n.p.m.) Wiś niewo 40 B Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej 20 A

M 74 40 -20 D Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście 20 C 0 M -29,6 60 Linie ciągów geoelektrycznych (poza przekrojami) 73 80 Stare Kosiny M2-3+58,5 Q<+41,0 Wyszyny Bogurzyn Koś cielne 75 77 M? -27,8 81 A Q<+55,7 Opracował: M. BRZEZIŃSKI M +31,0 2-3 79 M? Q<+33,1

Stupsk

83 M 85 2-3 Q<-28,6 Q<+42,5 86 M2-3-8,5 -20

O 53 D O 00’ 53 O 00’ 20 15’ O 20 30’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013 Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Mława (328)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

D C S W Iłowo-Osada Mława Mława Modła Wyszyny Kościelne Wola Kolonia Strzałkowo

Otw. 6 O46tw. O85tw. O89tw. m n.p.m. O(tw. 1) O(tw. 2) Otw. 3 Otw. 5 Otw. 7 O8tw. O9tw. O19tw. Otw. 21 O24tw. O49tw. O57tw. Otw. 59 Otw. 60 O65tw. Otw. 66 O74tw. Otw. 80 O81tw. O86tw. Otw. (88) m n.p.m. 1 2 (3) 4 14 16 19 21 23 24 27 28 29 30 31 190 190

180 180 18 170 13 18 nasyp 18 20 170 20 18 13 13 13 21 13 12 12 3 160 13 13 13 22 12 160 13 4 22 12 22 22 18 22 12 21 13 24 22 18 3 13 12 24 3 150 10 26 13 22 24 12 12 12 150 17 23 10 1 2 13 2 16 4 25 23 13 17 13 13 140 23 24 22 13 22 23 140 29 12 27 24 28 130 25 26 130

120 27 120 29 27 110 28 27 110 30 28 28 33 28 100 100 30 90 31 90 33 29 80 34 33 80 31 30 70 30 33 70 41 36 36 60 35 41 60 42 34 50 34 50 36 40 36 40 35 37 30 30

20 38 38 43 36 20 10 10 37 42 0 0 37 38 38 -10 38 -10 37 -20 -20 42 -30 -30 39 -40 -40 39 -50 -50 42 -60 -60

-70 -70

-80 -80

-90 43 -90

-100 -100

-11 0 -11 0

f B tk W2+3 g W2+3 g W fg O b G f 1— t Qh 10 — pQp4 17 — pżQp3 22 — gzw Qp3 26 — gzw Qp3 30 — pżQp3 35 — imQp2 39 — pżQp1-2 Żwiry Gliny zwałowe b W2+3 k W2+3 fg W2+3 b W b O g G 2— nt Qh 12 — pmQp3 18 — pmQp3 23 — pżQp3 27 — imQp3 31 — imQp3 36 — gzw Qp2 41 — MpQ Piaski, piaski gliniaste Torfy fg W2+3 o W2+3 b W2+3 fg W g O f K 3— phQh 13 — pż2Qp 20 — pżQp3 24 — im1Qp3 28 — pż1Qp3 33 — gzw Qp2-3 37 — pmQp2 42 — iM2-3 Piaski pyłowate Węgiel brunatny li b W2+3 g W2+3 fg W g O f M g N 4— nQh 16 — imQp3 21 — pżQp3 25 — pż2Qp3 29 — gzw Qp3 34 — pmQp2-3 38 — gzw Qp2 43 — pM Mułki Namuły

Iły Uwaga:pozostałe znaki jak na mapie geologicznej Opracował: M. BRZEZIŃSKI Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013 Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Mława (328)

ZESTAWIENIE PROFILI OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)

Otw. 63 m n.p.m Szydłówek 174 ,5 m n.p.m. 57,3 180 2 n=1 28,1 Otw. 74 1 5,1 Wyszyny Kościelne 0 0,0 2,09 0,50 1,79 48,3 170 161,5 m n.p.m. 2 n=4 34,9 1 52,8 Q 2 M 0 9,0 160 0,0 Otw. 13 n=5 2 43,6 1,67 0,67 1,45 27,1 n=4 42,0 Sławogóra 1 10,9 1 147,5 m n.p.m. 0 0,1 150 2,27 0,47 2,05 0 1,08 1,06 0,86 0,7 0,0

2 M 36,3 140 2-3 n=4 34,7 1 48,8 7,9 10,7 N 0 Otw. 75 2 W 1,20 0,87 1,16 130 n=9 35,2 Bogurzynek 1 M2-3 120,0 m n.p.m. 47,2 52,8 0 8,0 2 0,6 1,54 0,68 1,42 2 n=1 O 120 n=4 34,0 31,5 1 1 8,5 0 20, 2,8 1,54 0,68 0 0,9 1,42 0,68 110 1,62 0,58 44,7 2 40,3 L W n=3 1 W 100 WM 6,9 0 1,0 1,20 0,86 1,11 49,4 2 2 90 n=2 35,8 36,9 n=7 33,9 1 1 13,0 6,5 0 0,2 0 5,7 1,47 0,71 1,34 1,23 0,88 1,08 80 N 49,0 P 2 38,0 o N n=2 2 46,0 1 n=3 32,5 2-3 MQ 70 1 0 0,83 1,39 0,64 0,0 0,0 5,2 7,3 0 108,2 1,48 0,71 1,33 M 60 MQ O 46,6 2 n=9 30,6 O 1 46,3 50 2 40,8 n=1 0 6,9 8,2 2 41,7 n=2 1,65 0,65 1,51 S 1 L 31,1 WM 1 0 5,4 40 13,9 1,18 0,86 1,15 0,0 101,5 0 8,3 K 2 43,7 1,56 0,66 1,47 n=3 31,1 STRATYGRAFIA N 1 S 11,6 30 0 6,4 1,55 0,68 1,44 W — Zlodowacenie Warty 2 n=2 Wykresy współczynnik ów O — Zlodowacenie Odry 1 20 petrograficznych, n – liczba próbek ZNAKI PETROGRAFICZNE 0 L — Zlodowacenie Liwca O/K K/W A/B

10 148,2 M Żwiry WM — Interglacjał mazowiecki Procentowa zawartość w żwirach: 41,2 2 n=3 Kr– skał krystaliczn ych, 33,2 S — Zlodowacenie Sanu 2 Wp– wapieni pó ł nocn ych, 1 Piaski Kr Wp Dp M1 Dp– dolomit ów pó ł nocn ych, 0 11,3 K — Interglacjał małopolski 0 6,4 M–ówch mułń owc paleoce ski 1,39 0,77 1,30 1 S Mułki N — Zlodowacenie Nidy -10 M Oznaczenie miejsc, z których pobrano próbki P — Plejstocen dolny (preglacjał) K Iły o do badań litologiczno-petrograficznych 2 40,8 n=4 228, M2-3 — Miocen środkowy-górny -20 1 Gliny zwałowe N M — Miocen 0 9,4 7,1 0,93 1,29 0,78 MQ — Osady mioceńskie jako kry -30 w utworach plejstoceńskich

-40 Opracował: M. BRZEZIŃSKI

164,1 -50 Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013