Brielse Mare 14/1 (April 2004)

BRIELSE MARE

JAARGANG 14 - NUMMER 1 - APRIL 2004

Mededelingen en historische bijdragen van de Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel COLOFON De Brielse Mare is een tijdschrift dat twee keer per jaar wordt uitgegeven door de Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel. Dit tijdschrift wordt automatisch aan de leden van de vereniging toegestuurd. Losse nummers zijn te bestellen via het secretariaat van de vereniging en te koop bij het Historisch Museum in Den Briel en in het Streekarchief. ISSN:0927-8478 Prijs per nummer: € 2,-

Correspondentie-adres van de vereniging: Mevrouw Els Laroy-Meeuse Van Almondeweg 70, 3231 CS BRIELLE Tel.: 0181-413635. Fax: 0181-413635 Postrekening Vereniging Vrienden van het Historisch Museum Den Briel: 208792; Minimum contributie € 9,60; familielidmaatschap € 14,40 per jaar. Aanmelding bij het secretariaat of d.m.v. het formulier op de website van de ‘Vrienden’: www.inter.NL.net/users/F.Keller/Tromp.html

Secretariaat Brielse Mare-redactie: p/a Streekarchief V.-P. & R. De Rik 22, 3232 LA BRIELLE Postadres: Postbus 79, 3230 AB BRIELLE Het e.v. nummer verschijnt in oktober 2003 Kopij uiterlijk medio augustus 2004 bij het redactiesecretariaat.

Redactie: A.A. van der Houwen (hoofdredacteur), F. Keller en K.J. Schipper.

Omslagillustratie: schapen op de wallen in het jaar 1956

Druk: Drukkerij Brielle bv, Postbus 1, 3230 AA BRIELLE BRIELSE MARE

Mededelingen en historische bijdragen van de Vereniging V rienden van het Historisch Museum Den Briel

Inhoud

Openingstijden en prijzen museum 4 Van de redactie 5 Verenigingsnieuws 6 Museumnieuws 9 Archiefnieuws 11 Historische bijdragen - Schaapskudde op de wallen 13 - Willem Plokker (1798-1857) 19 - De koopvaardijschepen van Zwartewaal 29 - Een erfprinsje geboren 43 - Wat lezers schrijven … 56 Uit de streek 59 Aanmeldingsformulier ‘Vrienden’ 60 Auteursinstructies 61 Belangrijke telefoonnummers en internetadressen 61 4

Openingstijden en prijzen museum

1 apr t/m 31 okt 1 nov t/m 31 maart di-vr 10.00 - 17.00 uur 10.00 - 16.00 uur za 10.00 - 16.00 uur 10.00 - 16.00 uur zo 12.00 - 16.00 uur gesloten Gesloten op maandagen, ouden nieuwjaar, koninginnedag, 1e en 2e paasdag, 1e pinksterdag en 1e en 2e kerstdag. Op hemelvaartsdag en 2e pinksterdag openstelling als op zondag. Op 1 april gratis toegang. Prijzen: Kinderen tot 4 jaar gratis Kinderen 4 t/m 12 jaar € 1,- Iedereen ouder dan 12 jaar € 2,- Geuzenkaart (gezin met kinderen t/m 12 jaar) € 4,50 Groepen (op aanvraag): meer dan 10 pers. € 1,- pp Scholen vanaf 10 personen € 0,50 pp Leden vriendenvereniging, MJK, Ver. Rembrandt en CJP gratis Audiotour Museum en Stadshart € 2,27 (Borg € 8,-).

Adres: Markt 1, 3231 AH Brielle. Balie: tel.(0181) 475475; kantoor: (0181) 475477; fax: (0181) 475476; www.historischmuseumdenbriel.nl 5

Van de redactie

Onbedoeld heeft de gemeente Brielle onlangs een klein stukje historie nieuw leven ingeblazen. We doelen hiermee natuurlijk op de schapen die het gras van de Brielse wallen op natuurvriendelijke wijze kort houden. De medewerkers van het Streekarchief doken uit het foto- en krantenarchief wat historische feitjes op die aantonen dat er niets nieuws onder de zon is. Maar de archieven bieden nog veel meer stof tot schrijven. In de aanloop tot de Visserij-tentoonstelling volgt een stukje over een tweetal Zwartewaalse koopvaardijschepen die vanuit de Maas de wereld bezeilden. Verder terug in het verleden liggen nog meer verhalen te wachten. Een bewerking van Kluit leverde een verslag op van de festiviteiten in maart 1748 rond de geboorte van Prins Willem V. Ten slotte een biografie van Plokker, de Brielse schoolmeester en auteur van het bekende standaardwerk over Voorne- Putten en Rozenburg. De redactie hoopt u hiermee, naast de vaste rubrieken, opnieuw een gevarieerd scala aan te kunnen bieden dat uitnodigt tot lezen en wellicht tot nadere verdieping in de materie. Veel leesplezier! Aart van der Houwen 6

Verenigingsnieuws

Jaarverslag Vrienden 2003

Ten tijde van het schrijven van dit jaarverslag is in het museum de tentoonstelling ‘Taal en tekens’ over de ontwikkeling van de schrijf- en spreektaal op Voorne te zien. Wanneer we met de ontwikkeling op taalkundig gebied meegaan dan moeten we het afgelopen verenigingsjaar als ‘heftig’ omschrijven. In gewoon ABN betekent dit, dat we een druk en afwisselend jaar achter de rug hebben. En, nu we het toch over ‘meegaan met de tijd’ hebben: in het voorjaar verscheen de 25e uitgave van de ‘Brielse Mare’. We hebben de gelegenheid aangegrepen om de ‘Mare’ in een wat moderner en strakker jasje te steken. De ‘publieksactiviteiten’ hadden dezelfde omvang als in de voorafgaande jaren. De voorjaarsvergadering vond in de tweede helft van juni plaats, aangezien we hadden gehoopt de bijeenkomst te kunnen combineren met een excursie naar de ‘Stenen Baak’. De restauratie duurde langer dan verwacht waardoor de excursie naar 2004 moest worden verschoven. Tijdens de voorjaarsvergadering gaf drs. Helma Born van de Rijksgebouwendienst een lezing over de restauratie. In het kader van de tentoonstelling ‘Brood, brij en bier’ werd begin september voor een veertigtal deelnemers in het restaurant 't Kont van het Paard een middeleeuws etentje georganiseerd. Deze gezellige bijeenkomst werd gevolgd door een inleiding door de conservator Marijke Holtrop, en door een bezoek aan de tentoonstelling. Thema van de ‘Cultuurmaand’ oktober was dit jaar ‘Leven en dood’. Op verzoek van de organiserende stichting werd de ledenvergadering verschoven naar eind oktober. Door ons lid ds. Vollmuller werd een lezing gehouden over het onderwerp ‘Rituelen rond geboorte en 7 overlijden’. De avond werd afgesloten door mevrouw R. de Jong- Irion, voorzitter van de Stichting ‘Leven en Dood’. Naast de publieksactiviteiten gebeurde veel werk - gedeeltelijk - achter de schermen. Door vrijwilligers werd een ‘PowerPoint’- presentatie geproduceerd voor de opening van de kindertentoon- stelling ‘De boer op’. Ook werd een presentatie samengesteld als onderdeel van de tentoonstelling ‘Brood, brij en bier’. Voor laatstvermelde tentoonstelling werd tevens schilderwerk verricht. Evenals in de voorafgaande jaren werd de website van het museum door de ‘Vrienden’ onderhouden. Verschillende keren werden ‘spoed- klussen’ verricht. Zo werden op de website foto's gepubliceerd van gouden munten die in mei werden gestolen; helaas zijn de munten nog niet terug gevonden. Een groot project was de ondersteuning van de Stichting ‘De Brielse Dom’ bij de publicatie van het boek ‘De Sint Catharijne, een monument van geschiedenis en kunst’, van de hand van de heer H. Vegter, lid van de ‘Vrienden’ en bestuurslid van de Stichting ‘De Brielse Dom’. De ‘Brielse Mare’ verscheen zoals gebruikelijk twee keer. Het bestuur vergaderde vijf keer. Het bestuur moest afscheid nemen van het bestuurslid Leen Klootwijk. Het bleek niet goed mogelijk de bestuursfunctie met zijn baan als wethouder van de gemeente West- voorne te combineren. Als zijn opvolger werd in de najaars- vergadering Fré Eggens als bestuurslid gekozen. Met de museum- leiding vond regelmatig en plezierig overleg plaats. De vereniging heeft twee zetels in de museumcommissie. In het kader van de dualisering wordt thans gewerkt aan een nieuw reglement van de commissie. Belangrijkste wijziging zal zijn, dat in de toekomst de wethouder verantwoordelijk voor ‘Cultuur’, thans uit hoofde van deze functie voorzitter van de museumcommissie, geen deel van de commissie meer zal uitmaken. In de commissie 8

werd in het afgelopen jaar vrij veel werk verzet voor het op verzoek van b&w uitbrengen van een advies naar aanleiding van de start- notitie ‘Bondgenoten in Beleid’. Ten slotte is nog te vermelden dat de vereniging in het afgelopen jaar een legaat en een schenking heeft ontvangen. Mede daardoor zal het mogelijk worden in het jaar 2004 een belangrijke bijdrage te leveren aan de restauratie van twee schilderijen uit de 17e eeuw, eigendom van het Instituut Collectie Nederland, voorstellende Cornelis en Maria Sijdervelt uit Simonshaven. F.K.

Nagekomen bericht: De ‘bedelactie’ ten behoeve van de restauratie van het schilderij van Maria Sijdervelt heeft flink wat opgeleverd. Substantiële bijdragen werden ontvangen van de Stichting Streekhistorie V.P.R. alsmede van de Stichting Oud Geervliet. Daarnaast heeft een flink aantal leden bedragen gedoneerd. Het bestuur dankt alle gevers van harte. Verdere giften zijn overigens nog altijd welkom. Er ontbrekt thans nog ongeveer 1000,- om volledige dekking voor de restauratie- kosten te verkrijgen. F.K.

Museumnieuws

Terugblik: Taal & Teken. KnetterlŒp. Op 29 november van het vorig jaar werd Taal & Teken. Knetterlêp geopend: een tentoonstelling in het kader van het project V*E*T, Voorne's Eigen Tijd. Hoogtepunt van de opening waren de voor- drachten en gedichten van en door Henriëtte Faas. 9

In de beginperiode viel het bezoekersaantal wat tegen, maar dat veranderde met ingang van 2004. Onder de bezielende (be)geleiding van Marije Veenstra werden de verschillende niveaus van het voortgezet onderwijs in Brielle en Hellevoetsluis voorzien van museumlespakketten die dienden ter voorbereiding van een bezoek aan de tentoonstelling. Uiteindelijk brachten maar liefst 30 klassen, ofwel 600 leerlingen (alle afkomstig van Brielse scholen) in schoolverband een bezoek aan Taal & Teken. Tijdens hun bezoek werden de leerlingen aan de hand van een opdrachtenblad door de tentoonstelling geleid. Een korte enquête wees mede uit dat voor een aantal leerlingen het bezoek aan het Historisch Museum Den Briel hun eerste museumbezoek was. De museumlespakketten voor Taal & Teken zijn in overleg met een aantal docenten ontwikkeld en zoveel mogelijk afgestemd op de behoeften die er vanuit het onderwijs bestaan. Het museum hoopt ook in de toekomst vanuit deze vraaggerichte benadering door te kunnen gaan en het voortgezet onderwijs als structurele bezoekers- groep aan zich te binden.

Nu te zien: Vis het uit! Spel en Spelen op Voorne. Deze tentoonstelling is nog tot en met 6 juni as. te zien. Door de vormgevers Renée Koldewijn en Mirjam Hommes werd de tentoonstelling speciaal geschikt gemaakt voor de groepen 5 tot en met 7 van het basisonderwijs. De financiële bijdrage van de gezamenlijke Rabobanken van Voorne-Putten en Rozenburg maakt het voor leerlingen van basisscholen buiten Brielle mogelijk om gratis met de Rabobankmuseumbus van en naar de tentoonstelling vervoerd te worden. Daarnaast werd de tentoonstelling financieel ondersteund door Stichting Geuzenstad en de J.E. Jurriaanse Stichting. In de tentoonstelling wordt teruggeblikt op de visserij van Brielle in 10

de Late Middeleeuwen en het beroep van visser. Tegenwoordig wordt er op Voorne alleen nog als vrijetijdsbesteding gevist, ook door de jeugd. Op welke manieren vermaakt de jeugd zich nog meer tijdens het (buiten) spelen? Maar ook: wat voor spelletjes speelde men vroeger, welk speelgoed bestond er en hoe en met wat werd vroeger buiten gespeeld? Behalve uit de collectie van het Historisch Museum, het Streek- archief Voorne-Putten en Rozenburg en de Historische Werkgroep Zwartewaal worden veel spellen en speelgoed getoond die in bruik- leen zijn verkregen van particuliere bruikleengevers. Voor de oudere inwoners van Voorne zullen de tentoongestelde objecten een herinnering zijn aan de tijd van toen.

Verwacht: De visserij van Den Briel en Zwartewaal. Vanaf 3 juli tot en met de laatste dag van de Cultuurmaand oktober zal een tentoonstelling gewijd zijn aan de visserij van Brielle en Zwartewaal. Documenten, tekeningen en prenten, enkele schilderijen, modellen van vissersboten en typisch visserijtuig zullen een beeld geven van Den Briel in de Late Middeleeuwen als internationaal middelpunt van de vangst van en handel in haring. Maar ook de positie die Zwartewaal innam wordt belicht: de kleine Zwartewaalse vloot zette de zeevisserij tot de twintigste eeuw voort. Ook wordt aandacht besteed aan de riviervisserij, de soorten van vissersboten, de aan visserij verwante bedrijven en het einde van de visserij. De tentoonstelling wordt georganiseerd in nauwe samenwerking met de Historische Werkgroep Zwartewaal, die ook het voorbereidende (archief)onderzoek verricht. 11

Archiefnieuws

Project Bouwvergunningen Van oudsher heeft de overheid zich bemoeid met de bouw van woningen. De overwegingen zijn daarbij niet altijd hetzelfde geweest. Het kon ingegeven worden door overwegingen van brand- veiligheid; zo was het vanaf het midden van de zestiende eeuw in Brielle verboden om huizen nog langer van hout en met een rieten dak te maken. Het kon ook ingegeven worden door overwegingen van sociaal-hygiënische aard; vooral in de negentiende eeuw hoopte men door bouwvoorschriften ziekten en besmetting te voorkomen. Van groot belang is de invoering geweest van de Woningwet in 1901. Daarmee werd de verantwoordelijkheid, ook van de rijks- overheid, voor de Volkshuisvesting erkend. Voor het archief is de Woningwet bovendien van belang, omdat het sindsdien verplicht is om een vergunning aan te vragen voor het bouwen van een woning. Bij zo'n aanvraag hoort een tekening.

Bouwtekening 1917, woning A. de Man Pzn, (thans Prinses Beatrixlaan 2, Brielle). 12

De gemeente bewaart een exemplaar van de verleende vergunning. Na een eeuw Woningwet hebben gemeenten tientallen, soms honderden meters bouwvergunningen in de kluizen staan. In het streekarchief bevinden zich de vergunningen van de gemeenten op Voorne-Putten en Rozenburg tot circa 1940. Sinds enkele maanden wordt gewerkt aan een toegang op de series bouwvergunningen die het streekarchief beheert. Wat Brielle betreft, zijn inmiddels 750 vergunningen in een geautomatiseerd systeem ingevoerd. Daarbij zijn vooral de tekeningen interessant; hierin kunnen we bij wijze van spreken een stukje Brielse geschiedenis aflezen: de opening van de nieuwe H.B.S. (1922) werd gevolgd door woningbouw aan de Jan Matthijssenlaan, die van de Landbouw- school (1931) aan de Langestraat door huizen aan de Coppelstock- straat. Niet alle gemeenten hebben vooralsnog hun bouwvergunningen overgedragen en de gemeenten die dat wel hebben gedaan, hebben slechts de oudste afgestaan. Voor Brielle is dat tot 1940, voor Zwartewaal en Vierpolders tot circa 1950 en voor Hellevoetsluis tot 1960. Helaas zijn bovendien niet alle bouwvergunningen bewaard gebleven. Maar als u een oud huis gekocht hebt, een oud huis wilt gaan verbouwen of in de oude staat terugbrengen, dan loont het zeker de moeite eens uit te zoeken of er nog een oorspronkelijke bouwtekening van bestaat. A.v.d.H 13

Schaapskudde op de wallen

Sinds enkele weken grazen er weer schapen op de Brielse wallen. We schrijven hier wØØr, want reeds in de jaren vijftig en zestig werden door de gemeente schapen ingezet om te besparen op de kosten van het grasmaaien.

Schapen op de wallen anno 1956. Op de achtergrond de HBS en de watertoren.

De kudde werd lange tijd door schaapherder Johannes Verwoerd (1905-1968) geleid. Op zijn grafsteen – Verwoerd ligt begraven op de begraafplaats aan de Hellevoetse Achterweg – staat dan ook vermeld: ‘in leven schaapherder te Brielle’. Het beroep van schaap- 14

herder was eenvoudig werk en de gemeente meende het dan ook te moeten laten vervullen op een wijze die we tegenwoordig sociale werkgelegenheid noemen. Om een beeld te krijgen van de werkwijze halverwege de jaren vijftig, drukken we hier een artikel af uit de Nieuwe Brielse Courant van 22 juni 1956, waar een verslaggever in de rubriek ‘mensen in hun beroep’ schrijft over zijn ontmoeting met Johannes Verwoerd en zijn schapen.

Schaapherder Johannes Verwoerd bij het 1 april- monument op bastion IX. 15

‘Schaapherder leeft temidden van zijn dieren…en onder de blote hemel!’ Langs de Rijksstraatweg, dicht bij Brielle troffen we laatst een kudde schapen aan, waarvan de dieren zich best schenen te vermaken in het lange gras dat daar groeit. Op het fietspad lagen een paar lammeren te herkauwen en tegen het warme zonnetje te knipogen. Een paar andere dieren kuierden al grazende in de richting van de watertoren, totdat uit de graskant een licht gebogen, in donkergroen manchester gestoken figuur opdook en de dieren achterna ging. Toen de schapen hem op zijn klompen hoorden aanklossen keek er één achterom en maakte een sprongetje in de graskant. De andere dieren volgden dit voorbeeld toen achter hen luid ‘kssst’ werd geroepen en met een lichtgeel, ontbast takje op de straatstenen werd gekletterd. Toen de schapen weer bijeen waren gedreven zocht de schaapherder zijn knapzak weer op en vleide zich ernaast in het gras neer. Hij was wel wat verbaasd toen we hem vroegen iets over zijn werk te vertellen, maar deed het toch met plezier. Hoeveel dieren hebt U te verzorgen? wilden we weten. De man naast ons verschoof zijn pruim naar een andere mondhoek, haalde bedachtzaam een notitieboekje uit zijn zak, sloeg de achterste bladzijde op en wees ons een getal aan: zoveel. Het zouden er ruim 13 duizend geweest moeten zijn, en dat geloofden we niet. ‘O, dan is het ‘t getal er onder’, luidde het commentaar, en dat waren er dan 131. En wat is nu Uw naam? ‘Staat er boven’ luidde het bescheiden: Joh. Verwoerd. En die vijf streepjes die bovenaan staan, wat betekent dat? ‘Voor elk lammetje dat dood is gegaan één’, aldus de schaapherder, zijn administratie toelichtende. ‘Die lammetjes kregen niets te zuigen, en 16

probeer dan maar niet om ze bij een ander schaap aan te leggen, want die neemt dat niet, en dan gaan die jonge dieren natuurlijk dood’.

Via de Slijkheul en de Plantage worden de schapen teruggedreven naar de Wallen.

‘Zijn ze eenmaal volwassen dan vinden ze genoeg eten langs de weg. Het gras is hier lang genoeg, heel de dag kunnen ze hun gang gaan; ’s avonds gaan ze naar de wallen rond Brielle; daar overnachten ze buiten, dat kan geen kwaad. Maar gelooft U dat ze bijvoer nodig hebben? Dan zal ik het met de eigenaar bespreken!’ We keken de schapen nog eens deskundig aan en meenden toen dat deze bespreking wel achterwege kon blijven. Inmiddels hadden enkele dieren zich weer te veel vrijheid veroorloofd en moeste met ‘kssst’ en stokgekletter weer teruggebracht worden. 17

Hoe lang duurt dat karwei per dag? Om 7.30 uur in de morgen bleken ze de wallen te verlaten, om daar om 16.30 uur weer naar terug te keren, maar ’s winters gaan ze naar Vlaardingen, waar de eigenaar woont, om in hokken ondergebracht te worden. Nadat de herder wederom van een drijfjacht was teruggekeerd informeerden we of ze die ontvluchtingspogingen nooit moe worden. ‘Wanneer ze ouder worden gaat het wel beter, het zijn de lammeren die er telkens tussenuit willen.’ Toen we een tijdje later langs de Plantage fietsten zagen we de kudde aankomen; op weg naar de wallen. De schaapherder kwam achteraan met een bakfiets waarin een lammetje lag vastgebonden. ‘Hij heeft een poot gebroken’, vertelde de herder, en terwijl hij het dier nog wat vaster lag te sjorren, want was wat onrustig, vertelde hij dat er zelden dieren ziek waren; van slecht weer trekken ze zich nooit iets aan. En wat doet U wanneer het weer slecht is? ‘Dan is het voor mij niet best, bij regen is het een slechte baan, want ik kan nergens schuilen. Kunt U niet eens zorgen dat ik een schuilplekje krijg?’ Wij beloofden ons best te doen en vragen daarom of er onder onze lezers iemand is die een schaapherder kan helpen. mw. S.A. 18

De eerste editie van het standaardwerk van Plokker. 19

Willem Plokker (1798-1857)

Mw. drs. E. Lassing-van Gameren

Onder degenen die belangstelling hebben voor de geschiedenis van Voorne, Putten en Rozenburg, is ’Plokker’ een begrip. Plokker staat voor een veel gelezen en geciteerd boek over dit gebied: Geschied- en aardrijkskundige beschrijving van het eiland Voorne en Putten, benevens het eiland Rozenburg, in 1851 te Zwijndrecht uitgegeven. Bij antiquariaten is er nog steeds vraag naar het boek, in de oorspronkelijke uitgave of de herdrukken van 1971 en 1995. Omdat het boek op zich meer bekendheid geniet dan de auteur, leek het de redactie goed ook eens aandacht te schenken aan de persoon van de schrijver, Willem Plokker.

Gezin en loopbaan In 1820 bogen dorpsbestuur en kerkenraad van Zwartewaal zich over de vraag wie er leiding aan de dorpsschool moest gaan geven. Na het houden van een vergelijkend examen tussen de sollicitanten viel de keus op Willem Plokker, geboren in 1798 te Sassenheim en tot dan onderwijzer aan een armenschool te Den Haag. Willem was al getrouwd, met Maria Hendrika van Tiel; het echtpaar had een dochtertje van een jaar. Het feit dat ook de kerkenraad van Zwarte- waal zich met de benoeming bemoeide, was een gevolg van het gegeven dat het hier ging om een schoolmeester ‘oude stijl’: Plokker moest het lesgeven combineren met het ambt van voorzanger, klokkenluider en begrafenisverzorger. Meestal was een dergelijke combinatie financieel ook broodnodig; hiermee was de schoolmeester niet afhankelijk van de wisselende inkomsten uit schoolgelden, maar kreeg hij in elk geval een vast inkomen uit de 20

werkzaamheden voor de kerk. Dat inkomen zal het gezin Plokker ook zeker nodig gehad hebben, toen er in Zwartewaal nog vier kinderen geboren werden. De ambities van Willem hielden niet op bij Zwartewaal. In Brielle kwam begin 1826 de plaats vrij van hoofdonderwijzer aan de Stads Nederduitse School, een van de vier lagere scholen die de stad toen kende.1 Op welke gronden de keuze gemaakt werd, valt niet te achterhalen, maar feit is dat na een vergelijking tussen ene Bester uit Rotterdam en Willem Plokker de keus van het stadsbestuur op de laatstvermelde zou vallen. Per 1 juni 1826 was de aanstelling in Brielle een feit, al zorgden huiselijke omstandigheden zoals de geboorte van zoon Maarten in Zwartewaal op 20 oktober, ervoor dat de familie pas in november haar aangewezen woning in de stad betrok. Zij trokken in het huis waar eerst de rector van de Latijnse school gewoond had; de Latijnse school leidde in deze tijd een kwijnend bestaan waardoor de Stads Nederduitse School, en de onderwijzer daarvan, in hetzelfde pand aan de Venkelstraat gevestigd konden worden. 2 Willem Plokker hield zich al wel met zijn nieuwe betrekking bezig, gezien zijn brief van 8 augustus aan de Brielse schoolcommissie: ‘… daar het tijdstip mogelijk spoedig daar zal zijn, dat ik mijne werkzaamheden te Brielle zal aanvangen, zoo wenschte ik gaarne te weten, op welke voorwaarden ik het woonhuis zoude kunnen betrekken. Ik twijfel wel niet of UE Achtb. Zullen wel zorgen dat ik in dit opzigt als onderwijzer iets boven een particulier voor zal hebben; echter geloof ik, dat eene goede voorafspraak altijd verkiesselijk is. Ook verzoek ik UEd. Achtb. tevens om zeven land- kaarten behoorlijk opgeplakt tot gebruik voor het schoolonderwijs te mogen ontbieden …’. 3 In de volgende jaren leidde Plokker voor zover we kunnen nagaan 21 zonder veel problemen zijn school. Hij deed dit voor een salaris van f 200 per jaar, betaald door de stad, dat hij zelf moest aanvullen met de schoolgelden van de leerlingen. Ondermeesters - er waren er altijd wel minimaal twee of drie nodig om de meer dan 150 leerlingen tegelijk les te kunnen geven - moesten door Plokker zelf betaald worden. Initiatieven voor verbetering van het onderwijs waren hem niet vreemd. In 1830 verontschuldigde hij zich bij de schoolcommissie dat hij twee weken naar Den Haag was geweest, maar dit was ‘tot het aanleeren der schrijfmethode van den heer Bernardes van Parijs’. 4

Een idyllisch beeld van het onderwijs omstreeks 1850. 22

Het oordeel van de leerlingen over meester Plokker valt natuurlijk niet te achterhalen, de mening van de hoofdinspecteur van het onderwijs in Nederland uit 1838 kunnen we wel weergeven. Onder het kopje Brielle schreef deze heer Wijnbeek: ‘Bij den hoofdonderwijzer der stadsnederduitsche burgerschool, W. Plokker, hoe goed ook zijn onderwijs anders ware, hinderden mij zijne verwaande toon en manieren, te meer daar ik bespeurde, dat dezelve ongunstig werkten op zijne leerlingen. Hij is gewezen kweekeling en ondermeester van eene der 's-Gravenhaagsche stadsarmenscholen, en volgt dus de daar aangenomen goede leerwijze’. 5 Uit hetzelfde verslag van Wijnbeek blijkt nog dat Plokker de lessen wiskunde (‘dit vak werd zeer goed behandeld’) op de Latijnse school verzorgde, tot verlichting van rector Huijsman, die verder alle andere vakken voor zijn rekening nam.

Het schoolgebouw aan de Venkelstraat. 23

Plokker moet veel contact hebben gehad met B.L. van Es. Deze onderwijzer kreeg in 1831 de leiding van de Brielse stadsarmenschool. Die school was gevestigd in hetzelfde complex van gemeen- telijke gebouwen, langs Venkelstraat, Wellerondom en kerkhof, waar Plokker woonde en werkte. Van Es en zijn gezin woonden aan het Wellerondom. Het is goed voor te stellen dat de families Plokker en Van Es beroepsmatig en in huiselijke sfeer met elkaar omgingen. Zo goed dat beide heren, toen beiden ieder om zijn eigen redenen, kennelijk toe waren aan verandering, met een gezamenlijk voorstel naar de schoolcommissie en de gemeenteraad kwamen. Op 15 maart 1844 vroegen zij toestemming om van baan te mogen ruilen! Zij schreven: ‘Weledele heren, Tezamen eene ophanden zijnde sollicitatie door ondergeteekende B.L. van Es naar eene vacante school te 's-Gravenhage besprekende, en tevens de moeijelijkheid overwegende, waarmede de ondergeteekende W. Plokker uit hoofde van zwakheid op de borst, in een groot locaal, gelijktijdig met ondermeesters onderwijst, kwamen beide overeen, eene onderlinge verwisseling hunner scholen te verzoeken ..’. 6 Er werd niet moeilijk gedaan over het verzoek en zo verwisselden de heren in 1844 van school en huis. De band tussen de families werd dat jaar extra bevestigd toen op 17 oktober dochter Kornelia Johanna Plokker trouwde met Josephus van Es, broer van onderwijzer Van Es. Plokker kreeg met zijn nieuwe functie een hoger vast salaris en hoefde niet langer de schoolgelden zien binnen te krijgen (op de armenschool hoefden de ouders niet te betalen). Het argument van het grote lokaal vind ik moeilijk te begrijpen: in een opgave van rond 1840 werd geschreven dat het lokaal van de armenschool 12,86 bij 7,32 meter mat, dat van de Nederduitse school 11,34 bij 8,75 m (voor resp. 150 en 170 leerlingen, verdeeld over drie groepen!) Beide heren waren kennelijk tevreden en bleven tot hun overlijden, 24

of pensionering, in hun school werken. Willem Plokker moest eind 1856 wegens ziekte een vervanger aanstellen; hij werd niet meer beter en overleed op 14 februari 1857. Te vermelden valt nog dat zoon Maarten Plokker (1826-1870) vanuit Goes solliciteerde naar de functie van zijn vader. De voorkeur van het stadsbestuur ging echter uit naar Pieter Kruijne, die reeds enkele jaren als ondermeester op de Stadsarmenschool werkte. De band met de Nederduitse school werd weer versterkt door het huwelijk van deze Pieter met een dochter van Van Es.

Het tijdrekenkundig schoolboekje, een van de geschiedkundige publicaties van Plokker. 25

De publicaties van Plokker In al de jaren van zijn onderwijzerschap heeft Willem Plokker toch nog tijd kunnen maken voor zelf gekozen werk. Zeven publicaties zijn van zijn hand verschenen, variërend van een geschriftje tot een omvangrijk boek, van didactische en/of historische aard, vervaar- digd ‘in mijn uren van uitspanning’. 7 In 1831 werd bij Kluit in Brielle uitgegeven een ‘Tijdrekenkundig schoolboekje’, 21 pagina's met jaartallen. Blijkens het voorwoord moest dit een vervanging zijn voor de reeksen jaartallen die Plokker steeds op een schoolbord schreef en waarbij hij dan verhalen vertelde. Twee andere publicaties waren eveneens vooral op het praktisch onderwijs gericht: in 1836 verscheen ‘Oefeningen in het stellen van brieven’, in 1847 ‘Leesboek voor de hoogste klasse der lagere scholen ter oefening in het lezen van onderscheidenen handschriften’. Beide werkjes beleefden verschillende herdrukken. Voor degenen die door de eenvoudige geschiedenislessen op school de smaak te pakken gekregen hadden, schreef Plokker een aantal historische verhalen, die blijkens het voorwoord, tegelijk als tegen- wicht moesten dienen voor de vluchtige romans waar zo menig jongeling zijn tijd mee verbeuzelde! In 1838 kwam op de markt ‘Jakob Simonsz. de Rijk, een voorbeeld van ware vaderlandsliefde’, drie jaar later was een dappere Hollandse dame onderwerp van zijn verhalend proza ‘Maria van Reigersbergen, of de kloekmoedige en trouwe echtgenote [van Hugo de Groot]’. De serie, als we het zo mogen noemen, werd besloten door ‘De heer Lunenberg en zijn zoon’, uitgegeven in 1846. Jakob de Rijk beleefde een herdruk in 1871 met de nieuwe ondertitel ‘Tafereelen uit den Nederlandschen bevrijdingsoorlog’. De naderende herdenking van 1 april 1872 is waarschijnlijk aanleiding voor deze herdruk geweest. Ook vriend en 26

collega B.L. van Es droeg bij tot het werk: van zijn hand is de slot- zang in het boek Jakob Simonsz. de Rijk. Mogelijk is Plokker terwijl hij deze historische romans schreef, ook al bezig geweest met het verzamelen van materiaal voor het werk over de geschiedenis van Voorne, Putten en Rozenburg, verschenen in 1851. Benjamin Boers had in 1843 een verge- lijkbaar werk laten ver- schijnen over het eiland Titelblad van Jakob Simonsz. de Rijk, de Goeree-Overflakkee en beroemde Geus. daar had deze predikant drie jaar van zijn vrije tijd aan besteed. 8 De Hoekse Waard had in 1849 haar geschiedenis zien beschrijven door J.W. Regt. Vond Plokker dat Voorne-Putten niet achter mocht blijven bij deze trend in de regionale geschied- schrijving? In de voorrede van zijn boek laat hij zich niet duidelijk uit voor de aanleiding die hem bracht tot het schrijven van een dergelijk werk. Hij bedankt hierin de heren die hem geholpen hebben bij het verzamelen van materiaal en zegt verder dat een voorwoord nu eenmaal gewoonte is, maar eigenlijk overbodig ‘aangezien de strekking en het doel der volgende bladen te duidelijk, zelfs bij 27 eene oppervlakkige inzage, in het oog moeten vallen …’. Had Boers bij zijn werk over het zuidelijke buureiland veel nut en plezier van zijn reizen naar de verschillende dorpen, in zijn hoedanigheid als predikant en schoolopziener, Plokker heeft waarschijnlijk het meeste materiaal vanuit zijn woonhuis verzameld. Maar daarbij had hij wel baat bij een uitgebreide kennissenkring, die onder andere een nazaat van Jan Kluit omvatte. Plokker kon via postcommies Kluit kennis nemen van de omvangrijke handschriften van Jan Kluit, die vele wetenswaardigheden over Brielle en omgeving bevatten. Letten we op de voetnoten in de Geschied- en aardrijkskundige beschrijving van het eiland Voorne en Putten, benevens Rozenburg, dan heeft de schrijver in totaal gebruik gemaakt van ongeveer zestig boeken en archiefstukken.

Waardering Willem Plokker heeft uit deze grote hoeveelheid gegevens voor het eerst een voor velen toegankelijke beschrijving gegeven van deze Zuid-Hollandse eilanden. Het is met recht een beschrijving te noemen, geen kritische beschouwing; hij zette de gegevens uit alle oude bronnen op een rij, geordend op plaats. Een blik op het heden, dat wil zeggen op 1851, werd gegeven door de cijfers die hij van de plaatselijke besturen gekregen had. Zo past hij in de traditie van de andere regionale geschiedbeoefenaren, die zich tot beschrijving beperkten. Daarbij konden naar gelang de interesse van de schrijver de accenten verschillen; bij Boers, de predikant, valt op dat hij probeerde van elk dorp een zo compleet mogelijke lijst van predikanten te geven. Een minpuntje van Plokkers werk kan het ontbreken van een inhoudsopgave of register genoemd worden. Maar dat was nog niet bekend aan de vele tientallen mensen, notabelen, collega-onderwijzers en anderen, die intekenden op de eerste uitgave van het werk. 28

Over de bekendheid van zijn schoolboekjes en historische romans hebben we weinig gegevens; ze zullen ongetwijfeld in hun tijd gewaardeerd en gelezen zijn. Over Plokkers didactische kwaliteiten valt nu natuurlijk zeker niets zinnigs meer te zeggen. Het feit dat Willem Plokker heden ten dage in Brielle nog bekend is en is vastgelegd in een straatnaam (het Plokkerpad in de wijk Rugge) moeten we dan ook geheel op rekening schrijven van zijn ‘levenswerk’, een boek van 312 bladzijden uit het jaar 1851.

Over de auteur Mw.drs. E. Lassing-van Gameren is medewerker van het streekarchief Voorne-Putten en Rozenburg.

Noten 1. Dit waren de openbare lagere stads Franse kostschool voor jonge heren en dames, de stads Nederduitse dagschool, de stadsarmenschool en de bijzondere school van de tweede klasse (deze laatste was particulier initiatief, de onderwijzer werd niet door de stad betaald). 2. Gegevens over scholen en aanstellingen: Archief gemeente Brielle 1811- 1979, notulen gemeenteraad, ingekomen stukken; Archief van de schoolcommissie, 1815-1871. 3. Archief gemeente Brielle, ingekomen stukken, 8 aug. 1826. 4. idem, 29 aug.1830. 5. Zuid-Hollandse studiën, dl. 11 (1965), pp. 122-124 en 139. 6. Archief gemeente Brielle, ingekomen stukken, 8 maart 1844 en Archief schoolcommissie, inv.nr. 18, notulen 1838-1846. 7. Voorwoord bij: Jakob Simonsz. de Rijk, uitg. 1838. 8. Zie: E. Lassing-van Gameren, 'Benjamin Boers (1802-1878)', in De ouwe waerelt, jg. 4 (2004), no. 10, pp. 24-26. 29

De koopvaardijschepen van Zwartewaal

Nico de Vries

Vanaf de middeleeuwen tot in het begin van de twintigste eeuw voeren vissersschepen vanuit de haven van Zwartewaal naar zee. Dat de Zwartewaalse rederij Kwak & Zn. halverwege de negentiende eeuw zich aan een kortstondig avontuur zou wagen met twee koopvaardijschepen, de Jo nna en Ceres, is minder bekend: de vergeten geschiedenis van ’Zwartewaalse vissers’ in verre oorden.

Zwartewaal - Rio de Janeiro Het is 5 april 1861 wanneer burgemeester H.W. Kroes, in zijn hoedanigheid van ambtenaar van de Burgerlijke Stand, de pen in de inkt doopt en in het Zwartewaals overlijdensregister de naam bijschrijft van Halling Scheijgrond. Voor hem ligt een verklaring, gedateerd 11 april 1860, van Jan Hendrik Blekkingh, schipper van het Rotterdamse brikschip Wilhelmina. Daarin verklaart deze dat zijn derde stuurman en bootsman hem hadden bericht, dat zijn eerste stuurman Scheijgrond de avond daarvoor om zeven uur in zijn logement te Rio de Janeiro was overleden. De slechts 29-jarige Halling, afkomstig uit Zwartewaal, had net als zoveel anderen zijn heil op zee gezocht, maar anders dan anderen had hij niet voor de visserij, maar voor de koopvaardij gekozen. In 1855 noteerde het gemeentebestuur: ‘Er varen van deze gemeente thans twee koopvaardijschepen.’ Welke schepen het betrof, van wie ze waren, waar heen ze voeren en wie de opvarenden zijn geweest, wordt uit deze korte mededeling in het jaarlijkse verslag over de toestand van de gemeente niet duidelijk. 30

Rederij Kwak & Zn. De grootste rederij in de negentiende eeuw in Zwartewaal was de rederij Kwak & Zn., actief in de visserij op de Noordzee en rond IJsland. Ary Kwak (1794-1850) - burgemeester en vanaf 1838 ambachtsheer van Zwartewaal - was eigenaar; later zou zijn zoon Cornelis (1817-1886) in de zaak komen. De rederij hield kantoor in het monumentale huis op de hoek van het Zuideinde en de Nieuw Dorpstraat, het latere gemeentehuis.

In het voormalige gemeentehuis van Zwartewaal aan het Zuideinde was het kantoor van rederij Kwak & Zn. gevestigd. 31

Kwak & Zn. was een voorname rederij. In 1850 bestond de vloot uit zeker zes vissersschepen. Dit gaf Ary, en na diens overlijden Cornelis, het recht op een zetel in de vergadering van de Gecommitteerden tot de IJslandse Kabeljauwvisserij in Zuid- Holland. Arij had zijn schepen vernoemd naar zijn (klein)kinderen: de Maria Aurelia, de Johannes Arinus, de Jonge Cornelis en de Johanna Jacoba. Andere schepen van de rederij heetten Neerlands Kooning, Zee-, Vee- en Landbouw en Vooruit.

Joänna en Ceres In de jaren vijftig besloot Cornelis Kwak zijn geluk te beproeven in de koopvaardij. De reden ligt voor de hand. De periode tussen 1853 en 1857 was er één van economische voorspoed, waardoor handel en scheepvaart een grote bloei doormaakten. Omstreeks 1855 telde Nederland 1190 grotere en kleinere rederijen. De meeste kleine scheepseigenaren reedden overigens slechts één schip uit. Vaak was de eigenaar ook kapitein. Kwak liet in Vlaardingen bij scheepsbouwmeester Pieter van Gijn twee koopvaardijschepen bouwen. Als eerste liep het schoenerschip Joänna, groot 52 lasten, op 29 mei 1854 bij de werf Van Gijn van stapel. De kiel voor de circa dertig meter lange schoenerbrik Ceres (105 lasten) werd op 8 mei 1856 gelegd. Deze tweemaster, gebouwd bij de werf 'Dammes Erve' Kortedijk, een andere werf van Van Gijn, liep na een bouwtijd van ruim een jaar op 13 juni 1857 van stapel. Aan de samenwerking met Van Gijn zou de rederij een bittere nasmaak overhouden. In 1863 ging de werf failliet; de rederij had toen nog ruim 46.000 gulden tegoed van Van Gijn. De Ceres, vernoemd naar de mythologische godin van de landbouw, zou in haar bestaan geen enkele maal de haven van Zwartewaal aan 32

doen om te laden of te lossen; de Joänna , vernoemd naar de moeder van Cornelis, zou na haar eerste reis uit het Roemeense Galatz, slechts eenmaal in Zwartewaal afmeren en in deze haven haar lading rogge lossen.Aan het eind van dat jaar verzuchtte het gemeentebestuur: ‘Het is te bejammeren dat de slechten toestand onzer haven de koopvaardijvaart belemmerd daar deze anders ongetwijfeld meerdere uitbreiding zou ontvangen.’

De naam Ceres is op de achtersteven er in potlood aan toegevoegd. ©Foto Maritiem Museum Rotterdam .

Het jaar daarop, in 1856, lieten kapitein Pieter Meuldijk van de Joänna en gezagvoerder Pieter Visser van het hoekerschip Johannus Arinus - een vissersschip dat tijdelijk voor de koopvaardij was ingezet - Zwartewaal links liggen; zij losten hun lading rogge, wederom uit Galatz, op de kaden van Schiedam en Vlaardingen. De vernieuwing van de Zwartewaalse haven in 1860 weerhield de 33

rederij Kwak & Zn. er niet van om de Joänna en Ceres ook in de jaren daarna te laten doorvaren naar Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen, Antwerpen of Dordrecht.

Het spantenplan van de schoenerbrik Ceres. ©Foto Maritiem Museum Rotterdam .

Bemanning Met vijf tot negen opvarenden aan boord, afhankelijk van duur en aard van de reis, zouden de Joänna en Ceres aanvankelijk havens aan de Middellandse, Zwarte en Witte Zee als ook de Oostzee aandoen. In Marseille en Odessa (1857) werd meekrap en lijnzaad in de ruimen genomen. In het jaar daarop graan in Riga en zout in Lissabon. 34

In het voorjaar van 1856 was de Joänna nog naar de Russische houthaven Archangel gevaren. Een haven aan de Witte Zee, die tweehonderd dagen in het jaar door ijsgang onbereikbaar is. Naast de kapitein Pieter Meuldijk en de uit Vlaardingen afkomstige stuurman Abram Broek, bestond de bemanning uit kok Doen Bergwerf, matroos Bouwe Zwart- veld en lichtmatroos S. Meuldijk, allen uit Zwartewaal. Briellenaar A. Krijgsman, zestien jaar oud, ging mee als tweede ligtmatroos.

De koopvaardijkhoeker Fortuna en de Joänna zullen elkaar wat betreft uiterlijk niet veel hebben ontlopen. ©Foto Maritiem Museum Rotterdam.

De gage van de 30-jarige stuurman Broek bedroeg 35 gulden per maand, kok Doen Bergwerf (21) kreeg 22 gulden en matroos Bouwe Zwartveld (25 jaar oud) 25 gulden. Van de twee lichtmatrozen was 35

voor Krijgsman maandelijks 16 gulden weggelegd en voor de 17- jarige Meuldijk 21 gulden. In februari 1857 kwam K.R. Hazewinkel als kapitein aan boord van de Joänna. Ene H.W. Donker uit Leer, een plaatsje in Duitsland nabij de Nederlandse grens, was stuurman. We zullen deze Duitser nog twee- maal, maar dan in een minder glansrijke rol ontmoeten. De overige drie opvarenden van die reis waren kok A. Duijfhuizen en de matrozen Bouwe Zwartveld en Doen Bergwerf, allen uit Zwartewaal.

De Ceres zal veel hebben geleken op de hier door Jacob Spin in 1849 geschilderde schoenerbrik Johanna. ©Foto Maritiem Museum Rotterdam.

Gezagsverhoudingen Kapitein Meuldijk vinden we in augustus 1857 terug op de spik- splinternieuwe Ceres, die op haar eerste reis via Newcastle naar Odes- sa aan de Zwarte Zee voer. De schoenerbrik had negen bemannings- leden aan boord, afkomstig uit Zwartewaal, Vlaardingen en Brielle. 36

Onder Meuldijk voer de Vlaardinger Nicolaas van Herwijnen als eerste stuurman, L. Visser uit Zwartewaal was tweede stuurman.

De reizen van de Joänna.

De verdeling van het werk, de gezagverhoudingen en de regels aan boord waren strikt omschreven. De kapitein was voor alles en iedereen verantwoordelijk, van scheepspapieren tot navigatie. De eerste stuurman was hoofd van de algemene dienst en voerde het gezag over het dekpersoneel. Bij het laden en lossen hield hij toezicht en werkte de tweede stuurman in het ruim mee. De belangrijkste taak van de 2e stuurman was de navigatie met alles wat daarbij hoorde, zoals het reven of vastmaken van de zeilen. 37

Aan boord moesten de ondergeschikten - in dit geval kok Mathijs Fortman (uit Vlaardingen) en de (licht)matrozen S. Meuldijk, A. Krijgsman (Brielle) en Johannes Hollaar - hun meerderen gehoorza- men. De laagste in rang was de veertien jaar oude Job Hoftijzer uit Zwartewaal, die als jongen had aangemonsterd. De knaap kreeg voor zijn werk 6 gulden per maand. Overigens werd de Brielse matroos P. Weltevreden vlak voor het vertrek door ziekte geveld; voor hem in de plaats stapte Jan Kaspers uit Drenthe aan boord.

Monsterrol De monsterrol van de Joänna en Ceres kende vierentwintig artikelen, waarin de afspraken tussen rederij Kwak & Zn. en de opvarenden waren vastgelegd. De straffen op het overtreden ervan waren niet mals: ‘door ongehoorzaamheid, dronkenschap, vechterijen en dergelijke ongeregeldheden, wordt verbeurd eene boete van één of twee maanden gagie. Die straf kreeg ook degene die op zijn wacht slapende wordt gevonden.’ En: ‘op zon- en feestdagen is een ieder verpligt de benodigde scheepswerkzaamheden te verrichten.’ Tegenover de plichten stonden zekere rechten: ‘ten minste eenmaal ‘s weeks, daartoe gelegenheid hebbende, zal er Godsdienstoefening worden gehouden.’ Maar: ‘elk scheepeling is verpligt hierbij met de vereischte eerbied tegenwoordig te zijn.’ Mocht de kapitein een opvarende mishandelen of de bemanning drank en spijs onthouden, dan konden de officieren of het scheepsvolk bij de Nederlandse consul ontslag van hunne verbintenis aanvragen. Ook het rantsoen, waarmee een ieder zich tevreden moest houden stond vast: 1 Pond gezouten vleesch, 5 Oncen spek, 5 Oncen boter, kaas, 2 Pond 2 Onc. en 35 Wigtjes Beschuit (scheeps), erwten (groene), dito (grauwe), gort en genever. Naar goed bevinden van de kapitein kon hiervan worden afgeweken. 38

Het einde van de Joänna De Joänna voer voornamelijk naar bestemmingen aan de Oostzee en de Middellandse Zee, veelal met graan in het ruim. De reis van 1862 zou een fatale reis worden. Op 21 februari van dat jaar, zeven jaar na de bouw, verging het schip in het Kanaal van Bristol met aan het roer de van stuurman tot kapitein gepromoveerde H.W. Donker. De ramp voltrok zich bij Lundy Island, een 'steenklomp' dat een dertig kilometer voor de kust van Exmoor ligt. De Joänna ging verloren; de bemanning wist zich vermoedelijk te redden. In 1870 komen we kapitein Donker opnieuw tegen als hij op de Ceres het gezag overneemt van kapitein Pieter Meuldijk.

Het eiland Lundy waar de Joänna verging.

De reizen van de Ceres De Ceres voer toen al naar een bestemming buiten Europa. In 1859 stak de tweemaster voor het eerst de Atlantische Oceaan over; naar een haven in Zuid-Amerika. Nederlandse zeilschepen overigens onderhielden pas na die eerste helft van de negentiende eeuw een 39

regelmatige vaart op Brazilië en Chili. De Ceres zou in ieder geval tot 1865 - de bestemmingen daarna zijn onbekend - op Zuid-Amerika varen. De lading uit dit werelddeel werd gelost in Rotterdam en in Antwerpen om uit deze havens weer te vertrekken naar Newcastle voor steen- kolen, die in Lissabon werden verruild voor zout, en vervolgens naar Zuid-Amerika. Als retourlading werden huiden, wol en horens ingenomen.

De reizen van de Ceres.

Er kan slechts gegist worden naar de haven die in Zuid-Amerika werd aangedaan. Bekende havensteden waar de genoemde producten werden verkocht waren Valparaiso in Chili en Platariviert ofwel Rio de la Plata, op de grens van Uruquay en Argentinië. Een klein half jaar zal de Ceres er over gedaan hebben om via 40

Newcastle en Lissabon van en naar Latijns-Amerika te varen. Afhankelijk van wind en stroming duurde een reis van Rotterdam of Antwerpen naar de Engelse havenstad één tot twee dagen en vandaar naar Lissabon zeker een week. De overtocht van Zuid-Europa naar Latijns-Amerika zal zonder meer vier tot zes weken hebben gevergd. Op de terugreis moest men een veel noordelijker route volgen, waardoor men veel langer onderweg was. Uit en thuis een reis van circa vier maanden op zee en een maand in de buitenlandse havens. Zeker is dat de Ceres binnen een jaar zowel de Rotterdamse haven als die van Antwerpen aandeed.

Het einde van de Ceres In 1880 zou de Ceres haar laatste reis maken. Met een lading planken op de terugreis vanuit de Oost-Finse houthaven Wiborg, slaat op 15 november om vijf uur in de namiddag het noodlot toe. De Ceres bevond zich in de Sont waar schepen moeten laveren om het Kattegat te bereiken. Aan het roer stond H.W. Donker, de onfortuin- lijke kapitein, die ook betrokken was geweest bij de ondergang van de Joänna. Een storm van ZO tot ZZO joeg het schip op. Waarschijn- lijk heeft Donker het eiland Ven aan westzijde gepasseerd en geen kans meer gezien om het schip ver genoeg naar het oosten te laveren om recht voor de slechts vier kilometer brede engte tussen Helsing- borg en Elseneur (respectievelijk het Zweedse Hälsinborg en het Deense Helsingør) te verzeilen. Met de wind pal van achteren raakte de Ceres op drift; Donker stond machteloos. Op slechts tien kilometer van de doorgang strandde het schip op de kust bij Huurlebeek (het Deense Humlebäk). De bemanning overleefde deze ramp; de Ceres was echter zwaar gehavend. Het wrak werd de haven van Elseneur binnengesleept, afgekeurd en op 17 februari 1881 publiekelijk verkocht voor 41 f 3.250,-. De verzekerde waarde bedroeg vierduizend gulden; het dan vierentwintig jaar oude schip was voor de stranding volgens de opgave nog 4.500 gulden waard. Bijna evenveel als de lading planken, die voor f 4.389,- verzekerd was geweest. Aardig te vermelden is dat in het verslag van de zeeramp de coördinaten van de plaats des onheils verkeerd werden aangegeven. De opsteller (of degene die het afschrift maakte) beschreef de locatie als volgt: 50º55'N.B. en 12º32' O.L. Een blik op de kaart wijst echter uit dat we daarmee uitkomen in het Thuringse Frankenwald, niet ver van de Duits-Tjechische grens. De juiste coördinaten zijn: 55º85'N.B. en 12º82' O.L. Hoe dan ook: met het verlies van de Ceres kwam er een einde aan de korte geschiedenis van Zwartewaal als thuishaven voor de koopvaardij.

Over de auteur: Nico de Vries is voorzitter van de Historische Werkgroep Zwartewaal.

Bronnen: Archief van de gemeente Zwartewaal (SA VPR), Inv.nrs. 300, 465-475, 600, 601 en 606. Collectie scheepstekeningen (Maritiem Museum Rotterdam), Inv.nr. T394 Schweij's Neêrlands Vloot en Reederijen, 1862, 1881 en 1882 Matthijs A. Struijs e.a., Geschiedenis van de Vlaardingse scheepswerven, (Vlaar- dingen, 1997) R. de Vos, Nederlandse Clippers (Franeker, 2003) 42

De latere Stadhouder Willem V, op achtjarige leeftijd. 43

Een erfprinsje geboren

A.L. Jonker

De geboorte van Prinses Amalia, enkele maanden geleden, werd ook in Brielle gevierd. Een vergelijking met eenzelfde blijde gebeurtenis ruim 250 jaar geleden gaat echter mank. De tijd was dan ook anders.

We schrijven het jaar 1748. De Republiek der Verenigde Nederlanden staat aan het begin van, naar men hoopt, een nieuw tijdperk. Slechts een jaar eerder was er een einde gekomen aan het Tweede Stad- houderloos tijdperk (1702-1747). Gedurende bijna een halve eeuw hadden regenten, die het bestuur in stad en land in handen hadden, hun macht uitgebreid en het bestuur afgesloten voor anderen. Zij hadden elkaar de sleutelposities en meest lucratieve baantjes toegespeeld. Langzaam was er in de Republiek een stand ontstaan die het bestuur als een bezit was gaan beschouwen. Dit werd niet door iedereen als vanzelfsprekend aanvaard. De tegen- standers hadden verschillende motieven. Een belangrijke groep wilde vernieuwing van het bestuur, niet in het minst om er zelf deel van uit te kunnen maken. Zij hingen moderne gedachten aan die een meer democratisch bestuur voorstonden. Een andere veel omvang- rijkere groep was tegen de bestaande bestuursvorm. Voornamelijk om, wat we maar zullen noemen, de arrogantie van de macht. Beide groepen hadden elkaar gevonden in het feit dat zij machteloos stonden en in het feit dat zij inzagen dat de enige die verandering zou kunnen brengen ‘een sterke man’ was. Wie dat was, was voor beide groepen duidelijk geweest: de Prins van Oranje. Deze zou boven alle partijen staan en als een vader open staan voor de wensen van het volk. 44

De Prins van Oranje Oranje had echter sinds de dood van Willem III geen rol van betekenis meer gespeeld. De Friese tak had genoegen moeten nemen met het stadhouderschap over de drie noordelijke gewesten. Overigens ook weer niet zo bescheiden; stadhouder Willem IV (1711-1751) was in 1734 getrouwd met Anna van Hannover (1709-1759), de dochter van de Engelse koning. En juist dit verbond tussen Oranje en Engeland had de regenten zeer tegen de borst gestoten.

Stadhouder Willem IV van Oranje (1711 - 1751). 45

Anna van Hannover, (1709 - 1759), de echtgenote van stadhouder Willem IV.

Onder dreiging van een burgeroorlog hadden de regenten echter moeten toegeven. Strevend naar neutraliteit omdat oorlog de handel zou schaden, hadden zij de Republiek lang buiten de Oostenrijkse Successieoorlog (1740-1748) weten te houden. Maar in 1747 was een Frans leger het land binnengevallen, had Middelburg en Zierikzee bezet en het beleg voor Bergen-op-Zoom geslagen. Daarmee was het lot van het oude bestuur bezegeld. De tegenstrevers binnen het land hadden hun kans gegrepen. De Staten waren gedwongen geweest de Prins te benoemen tot stadhouder, de Staten-Generaal om hem te benoemen tot kapitein-generaal, ofwel bevelhebber van de zee- en landstrijdkrachten.

De erfprins In 1748 leefde men enerzijds nog in de euforie van het behaalde succes; het gevaar van een burgeroorlog was afgewenteld, de Franse opmars leek tot staan gebracht, de Prins zat stevig in het zadel, zelfs steviger dan ooit; het stadhouderschap was erfelijk verklaard, oude 46

Bergen op Zoom na de belegering door de Fransen in 1747.

regenten hadden het veld moeten ruimen en men had hoge verwachtingen van vernieuwingen in het bestuur. Anderzijds leefde men nog in onzekerheid. Willem IV had geen mannelijke opvolger en na een huwelijk van 14 jaar hadden velen de hoop daarop eigenlijk al opgegeven. Tot 8 maart van dat jaar, wanneer prinses Anna bevalt van een gezonde zoon: erfprins Willem. In het hele land wordt de geboorte gevierd.

Brielle - Jan Kluit Hoe de geboorte in Brielle bekend werd en hoe men daarop reageerde kunnen we summier terugvinden in de resoluties van het stadsbestuur. Een veel uitgebreider verslag lezen we in de jaarboeken van Jan Kluit. Jan Kluit (1722-1811) was een geboren Briellenaar. Zijn vader, reeds in 1736 overleden, was stadsfabriek (hoofd gemeentewerken) en 47 later ontvanger van de belastingen geweest. Ook Jan zou tenslotte hoofdgaarder van de gemeenelands middelen worden. Kluit jr. behoorde als zodanig tot de elite van Brielle, maar kon, juist als belastinggaarder in dienst van de Staten, geen zitting nemen in het bestuur van de stad. Dit nam weer niet weg dat hij wel luitenant werd in de schutterij. Kluit volgde de gebeurtenissen in en rond Brielle met grote en vooral ruime belangstelling. Hij schreef die gebeurtenissen neer in zijn Jaarboeken, waarin hij de belangrijkste gebeurtenissen van het jaar bijhield, maar ook het weer en de opbrengst van het land beschreef. Zodoende ontstonden dertien delen ‘Brielsche Jaarboeken’, die een onschatbare bron vormen voor de geschiedenis van de periode 1747-1795. In dat jaar vond Kluit het welletjes, hoewel hij tot zijn dood nog aanvullingen in zijn boeken zou blijven maken. In 1811 overleed hij; hij werd begraven in de St.Catharijnekerk, waar een sobere grafsteen onder de toren nog aan hem herinnert. In 1748 was Kluit nog jong, slechts 26 jaar. Hij was getrouwd met Maria van der Linde uit Oudenhoorn en had een zoontje, Cornelis, van twee jaar. Een tweede zoon, Jacobus, was op zeer jonge leeftijd overleden. Hij woonde aan het Wellerondom nr. 11. Als een van de hoogtepunten van het jaar ging hij vanzelfsprekend uitvoerig in op de viering in Brielle van de geboorte van het prinsje. Zijn verhaal is hieronder letterlijk overgenomen, dus met de in onze ogen misschien vreemde spelling en het overvloedige gebruik van hoofdletters.

Feest te Brielle ‘(…) 1748 gaf in desselfs begin een heuchelijk vooruitzigt aan Nederland. Ik bedoele den altoos gedenkweerdigen 8e Maart. Een dag die in de Nederlandsche jaarboeken altoos gedenkweerdig zijn zal. Door een geschenk van den hemel, aan ons gezonden in de 48

geboorte van een Oranjetelg, den Erfprins Willem de 5e, Graaf van Buuren. Deeze aangename tijding ontfing men hier per expresse des morgens om negen uuren. En was er ooit vreugde in Nederlands inwoonderen bespeurt, het was tans. In ijders aangezigt was de vergenoeging te leezen. En zeer veele zag men traanen van vreugde storten. Ja, men begreep zeer wel (daer men al lange gemeend hadde, dat haar Koninglijke Hoogheid, Mevrouwe de Princesse van Oranje nooit meerder swanger zoude geworden zijn, gelijk het ook de laaste maal geweest is). Dat de goddelijke voorsienigheid door zijne wijze bestiering nog voor Nederland en vooral voor het behoud van het Loffelijke Oranjehuis maakte. Deeze blijmaar wierd onmiddellijk den volke aangekondigt door het lossen van vijftien stukken kanon van de stadtswallen. En de koop- vaardije en vischhoekers die juist op deeze tijd meest aan de kant en bij de kraan voor het Noordeijnde off de Voorstraat gerangeert lagen, zag men terstond alle met vlaggen en wimpels verciert. Terwijl deeze zig in het schieten en exerceeren met de draaijbassen elkander de loef zogten af te winnen. Intusschen begon de burgerij zig met schieten te verlustigen. En een ijder wilde de eerste zijn om oranje- cocardes te dragen, die hier door het lange beslooten water seer schaars en duur waaren. Dog de regering liet van 't stadhuis publiceeren, dat die dag geene algemeene vreugde bedreeven, maar dat hetzelve zoude worden uitgesteldt tot nader order van zijn Doorlugtige Hoogheid, welke evenwel nog dienzelfden avond in deeze stad aankwam. Waerop de Vroedschap om ses uuren vergaderde en naar 't scheiden van dezelve order liet uitgaan, dat des anderen daegs, den 9e Maart algemeene vreugde over de geboorte van den jongen Graaf van Buuren zoude bedreven worden. Deze order wierd op den bestemden dag, des morgens door de twaalf burgertamboers aan den volke gedenuncieert, teneinde een ijder burger, officier en 49

rotsgezel zig des middags om twee uuren, voorsien van behoorlijke wapenen moest laten vinden op de Turfkaaij. Het regiment Schotten en de compagnie waardgelders waren terzelver tijd gecommandeert. De eerst op het Slagveld en de andere op 't einde van de Turfkaaij. Op dit uur verscheenen ook op het raadhuis den Heer Balliuw, Burgermeesteren en Vroedschappen, benevens den Pensionaris en Secretaris dezer stad, wanneer terstond alle de klokken begonden te luiden. En bij tusschenpoosing hoorde men het bekende aistie van Wilhelmus van Nassauwe en andere op het speel- werk beijeren. Onder en tusschen was de burgerij in order geschaart en de optogt begon van de Turffkaaij over de Varkenmarkt langs de Voorstraat naar de Groote Markt.

Het Oranje vendel, schilderij van Maarten van der Fuyck, ca. 1660. Raadzaal stadhuis Brielle.

't Oranjevaandel, wiens capitein in dat jaar praeses [voorzitterschap van de Hoge Krijgsraad rouleerde jaarlijks onder de drie kapiteins, ALJ] was, had de voortogt en plaaste zig regt voor het stadhuis, die gevolgt wierdt door 't Blauwe vaandel, welke haar posteerden in de Kapoenstraat [voorste deel Voorstraat, ALJ] met het front naar 't Witte vaandel, dat zig in de Nobelstraat tot voor de burgerwagt in 50

order had gesteldt. Eenige tijdt hierdoor verloopen zijnde begonden de klokken weder te luiden en bij tusschenposing te speelen, terwijl er door ijdere compagnie burgers (dog ijder afzonderlijk naer hunnen rang) een generale salvo uit het klein geweer gedaan wierd en beantwoord door die van 't Schotse guarnisoen en waardgelders en het lossen van 15 stukken kanon van de stadtswallen. Dit alles geschiede drie maalen bij herhaling, zoowel als het luiden en speelen der klokken. En naar ijdere gedane salvo wierd zoowel door de Heeren van de regeering als door de samengevloeide meenigte de hoeden naar omhoog geheft off in de lugt geworpen, terwijl de lugt gestadig weergalmde door 't gejuig en geroep van: ‘Viva Oranje !’ etc. In 't midden van deeze vreugde vernam men dat zijn Koninglijke Hoogheid, den Hertog van Cumberland van Helvoet Sluis op weg was en deeze stadt reedts naderde, waarop Burgermeesteren en Vroedschappen onmiddelijk besluiten twee Heeren uit den haaren te committeeren om benevens de Heer Pensionaris zijne Koninglijke Hoogheid te gaan complimenteeren. Deeze deputatie wierd bekleed door de Heeren Oud Burgermeesteren Mr. Ab van Helsdingen en Harper Molewaeter, benevens den Pensionaris Mr. Gerard Hoijer. Deeze Heeren begaven zig in allerijl naer de Zuidpoort, alwaar zij dezen vorst tegemoet traden. En door monde van de Heer Pensionaris Hoijer in naam van Burgermeesteren en Vroedschappen in deeze stad wierd verwelkomt en voorts gefeliciteert met de geboorte van ééne manlijke Oranjetelg, waervan zijn Koninglijke Hoogheid oom was, versoekende dat het zijn Koninglijke Hoogheid mogt behagen af te treeden en deeze avondt het soupe bij haar Edele Grootagtbaren te koomen nemen. Dog zijn Koninglijke Hoogheid excuseerde zig zeer heuschelijk als van intentie zijnde, dienzelven avond nog in den Haag te willen zijn. 51

Deeze vorst, door de Zuidpoort binnengekomen zijnde passeerde door de Voorstraat voorbij 't stadhuis, daer de regering in order gerangeert stond door de geheele geschaarde burgerij, hebbende het Blauwe en Witte vaandel zig in twee rijen ter wederzijde van de Voorstraat geposteert, die voor dezelve het geweer presenteerden, terwijl hij door de officieren met de spentons en vaandels wierd gesalueert, over welke eerbewijzen deezen jongen held zoo zeer voldaan was, dat hij zig steedts met het halve lijf uit de waegen zijn dankbetuiging door herhaalde buigingen en groetingen tragten te bewijzen. De stad vervolgens doorgereden zijnde onder het geleide van een commando Schotse granadiers tot aan de Waterpoort, aan wel- kers wagt zijn Koninglijke Hoogheid een present van vijfentwintig dukaten gaf, met bijvoeging dat zij daervoor op de gezondheid van de Heeren van de regering van den Briel zouden drinken. Zijn Hoogheid vertrokken en de burgercompagnien zig weder in order geschaert hebbende trokken doen af naar den Doele, alwaer zig de Heeren van de Vroedschap zig inmiddels naartoe begeven hadden. Hier verrigten de burgers nog eenige exercitien en wierden door de Heeren capiteinen in naam van Burgermeesteren en regeerders dezer stad bedankt voor d'eer dien de burgerij den jongen Graaf van Buuren hadden beweezen, met belofte, dat haar Edele Grootagtbaren dezelve door een tractement zulks beloonen zoude, waerna tot dankbaarheid en ter eere van de Heeren van de regering ijder compagnie op 't plein van den Doele nog ééne generale salvo deed en trokken de rotsgezellen af, terwijl de vaandels door de officieren met de bajonet op het geweer wierden 't huis gebragt. Hierop volgde des avonds eene algemeene illimunatie en het soupee van de regering in den Doele, waarbij de Hooge Gezindheden onder het lossen van negen stukken canon, die op het plein van den Doele waaren geplant gedronken wierden, wordende vervolgens aldaer één 52

superbe vuurwerk afgestooken, dat door verscheide particulier is naargevolgt. Onder de algemeene illimunatien blonken uit d'Heeren Van der Mersch, Heere van 't Zuidland, wiens huis met meer dan duijzend lampjes was verligt. Op de stoep was eene zeer cierlijke triumph- boog voor de deur geplaast, die al mede rontsom met lampjes verligt was. Voorts zag men bij den Heer Balliuw, Mr. Willem van Almonde [Voorstraat 27, ALJ] uitmunten de cieraat van veelkleurige olien die in verscheide honderden van difrente bierglazen een verrukkend gezigt verschafte. Tegenover dit huis was dat van den Heer Burger- meester Ab. Van Helsdingen [Voorstraat 26, ALJ] heerlijk geillumineert en voor de glasraam boven de deur vond men dit veers geplaast:

d' Oranje Boom in Neërlands tuin geplant, verheft zijn Edele Kruin ! en krijgt een Telg van godes Hand die zal, wil god hem spaaren ! zijn Stam, de Kerk en 't Vaderland voor Ondergang bewaaren

Voorts was het huis van den Heer Vroedschap Van Berchem [Maar- land nz 31, ALJ] zeer fraaij geillumineert en boven de deur zag men een decoratie, verbeeldende de doop van den jongen Prins met dit bijschrift: Gezegent zij uw Doop ! Lang moet uw leeftijd duuren ! Tot Heil van Kerk en Staat, Doorlugte Graaf van Buuren. 53

Maarland Nz 31; foto ca.1900.

Nog zag men bij een theologische student bij eene illimunatie dit vers: Dus breekt naar duisternis de Heilzon door de wolken En spreit op 't onverwagts een ligt voor alle volken, De Oranje Boom zoo lang van tak en stam ontbloot, Van 's levens sap berooft, gehouden als voor doot Verkrijgt door 's Hemels kragt een nieuw en jeugdig leeven ! Zijn wortel die alleen in d'aarde was gebleeven ! Word levendig gemaakt, hij geeft den ouden stam 54

Zijn vollen luister, dien men hem eertijdts ontnam ! Hij staat in Neërlandts Tuin weer als voorheen te bloeijen en brengt een rijsje voort om met hem op te groeijen ! Heb dank, o landman die aan ons dit Heil beschikt Een dag zoo vol van vreugt, die 't flauwe hart verkwikt En plant naast zijne zij ook lelij en louwieren ! En wild dit entig feest met jonge spruiten vieren W. van Rije

Den Heer Gerard Knol munte mede uit, zoo in fraije illimunatien, 't afsteeken van konstige vuurwerken, als door verscheide decoratien, die door hem selve waeren geinventeert en opgemaakt. Eerst zag men voor een van de ramen boven in de gevel van zijn huis een balkon uitsteeken, verbeeldende een driekantig tafereel, waarop stond op de voorzijde 't wapen van Holland. Op de regterzijde dat van zijn Doorlugtige Hoogheid en op de linkerzijde dat van deeze stad. Alles zeer cierlijk verligt. En onder 't wapen van zijn Doorlugtige Hoogheid stond dit vers:

Dus rijst de vreugt ten top bij staat en onderdaan, Nu 's lands beschermer pronkt met eene Graaf van Buuren, Aei, dat des Hemels lust ook over 't land voortaan Ons tot bescherming was, ja eeuwiglijk mogt duuren.

Voorts was er voor een der onderste glasraamen geplaast een heerlijk verligte tempel, ondersteunt door marmere pijlaaren, door welken panden men in perspectijf zijn Doorlugtige Hoogheid met de Princesse, desselfs gemalinne, zag wandelen, aan de hand hebbende de Princes Carolina. Terwijl men een weinig verder een wieg gewaar wierd, alwaer de jonge Graaf Van Buuren in lag. Deeze illimunatie 55 was waarlijk voortreffelijk, zulks dat door de meenigte aanschouwers dit huis nauwlijks te genaken was. Dus is deeze gansch heuchelijke dag met algemeene vreugde begonnen en tot aan den aanstaanden morgen alzoo geeindigt, zonder dat er eenige ongelucken geschied zijn.’

Helaas zouden de hooggespannen verwachtingen niet uitkomen. Willem IV was niet de krachtige persoon die men gewenst had en het staatsbestel bleef grotendeels ongewijzigd. Bovendien overleed hij al na enkele jaren. En ook Willem V, 'het kind van 1748', zou geen vernieuwing brengen. In 1795 zou hij moeten vluchten voor de Fransen die door velen met gejuich werden binnengehaald. Hij overleed in 1806 in ballingschap.

Over de auteur A.L. Jonker is als vrijwilliger verbonden aan het streekarchief Voorne-Putten en Rozenburg. Hij houdt zich intensief bezig met het werk van Jan Kluit. 56

Wat lezers schrijven …

Ter herinnering: vorig jaar hebben we als ’Vrienden’ ondersteuning verleend bij de publicatie van het boek van de heer H. Vegter, De Sint Catharijne, een monument van geschiedenis en kunst Ons lid, de heer W. van Soest heeft zich door het boek laten inspireren om jeugdherinneringen die met de Sint Catharijne te maken hebben op papier te zetten. De redactie is de heer Van Soest dankbaar voor de verkregen toestemming de desbetreffende alinea’s uit zijn schrijven te mogen publiceren.

Titelblad: de azuurblauwe lucht heeft ook vroeger indruk gemaakt: ‘Mijn grootmoeder, Leentje van Soest-Biezeveld krijgt van een aan- getrouwde neef, die ontzettend gesteld is op zijn tante Leen, 21 Maart 1919 een brief. Bij deze brief behoorde een gedicht; getiteld: 'Iets over gebouwen en menschen'. Het eerste en tweede couplet luidt: ‘Als een machtig steenen baken rijst de Brielsen Dom omhoog, boven wallen, boomen, daken in den blauw azuren boog.

Brokstuk, kunst, uit vroeger tijden Door menschenhand te zaam gevoegd, middelpunt: in strijd en lijden door de tand des tijds, beploegd.’ (Er volgen nog 10 coupletten).’

Bladzijde 25: de Brielse ‘klik’: ‘Geweldig dat de Brielse ‘klik’ is genoemd. In de tijd dat horloges nog dingen waren die de gewone werkman doordeweeks niet droeg 57 waren ze, op karwei, gehouden om goed te luisteren naar de slag van de kerkklokken. De klikslag van de Sint Catharijne werd door een paar met elkaar werkende metselaars in klik voor het halve kwartier en klak voor het halve kwartier voor heel. Dat waren Arie Sluimer en Piet van Toledo. Piet meldde voor half, Arie (Aai) voor heel. Dus: klik Aai / een half uur er na: klak Piet. Die werden in de volksmond klik en klak genoemd. Iedereen wist wie het waren.’

Bladzijde 29: ‘Onze bank’ was B 11.

Bladzijde 23: Het vorderen van de klokken: ‘Als in 1943 de klokken van de Sint Catharijne zijn gevorderd, is het afvoeren een afvoeren voor altijd. De Briellenaar zal ze missen. Voorbereiding: het hakken van een gat in de westkant van de klokkenzolder. Dan breekt de zondag aan van de week dat ze afgevoerd worden. Mijn vader zit 's Zondags middag op de bank in de tuin. Ik kwam bij hem zitten. Vader: ‘Hoor, Leen de Bruijn uit de Vrouwenhoflaan bespeelt voor het laatst het carillon’. Dan valt er een stilte; ‘Luister goed jongen, het is de laatste keer’. Als er uit Valerius gedenkklanken het ‘Gelukkig is het land dat God, de Heer, beschermt’ klinkt, rollen de tranen over vaders wangen. Het is de enige keer dat ik vader zag huilen. In 1947 toen ik als jong kornet in Indië van Vader een brief kreeg, begon hij: ‘het carillon is terug …, Gelukkig is het land’!

Bladzijde 46: koster van Soest: ’De genoemde koster van Soest was: Izäak van Soest, mijn over- overgrootvader. De zerk lag toen ik als 7-jarige jongen mee naar de kerk mocht, elders. Ik weet nog goed dat na binnenkomst in de 58

noordbeuk mijn vader me vast pakte; toen wees hij op de zerk en zei: ‘Hier is het graf van mijn overgrootvader en van jouw over- over- grootvader. Denk er aan hier nooit over heen te lopen; dat doet een Van Soest nooit’. Ik weet dat na de laatste restauratie de zerk verplaatst is naar de zuidbeuk;hij ligt nu even vóór de ingang van de dooptuin. Die plaats heeft hij, in leven, vaak belopen.’

De Sint Catharijne op een foto uit 1934. 59

Uit de streek

Tentoonstellingen Vis het uit! Spel en spelen op Voorne (kinder-) tentoonstelling, in het Historisch Museum Den Briel, van 13 maart t/m 6 juni.

Visserij op Voorne (werktitel) in het Historisch Museum Den Briel, van 3 juli t/m 31 oktober.

De Gezondheidskolonies in Oostvoorne , in het voormalige gemeentehuis van Oostvoorne, van 8 mei tot einde zomerseizoen (exacte datum nog niet vastgesteld). Openingstijden: zoals biblio- thek; thans:ma, di, woe, vr 14 - 17 uur; di en vr ook 19 - 20:30 uur.

Openstelling ‘Stenen Baak’ De voormalige vuurtoren uit 1630 aan de Heindijk wordt thans ingericht als dependance van het Historisch Museum Den Briel. Vanaf 17 april t/m 31 oktober is de toren dagelijks m.u.v. maandag van 11-16 uur gratis voor het publiek geopend.

Publicaties Matsewa, Joodse begraafplaatsen op Voorne-Putten, Geervliet en Zuidland . Thans weer verkrijgbaar: een ongewijzigde herdruk van de eerste editie uit 1998.

Brielse Maas-tocht. Te koop vanaf 17 april aan de balie van het Historisch Museum Den Briel. Een routebeschrijving met aandacht voor de betekenis van de Brielse Maas voor de geschiedenis van Brielle, Oostvoorne en Zwartewaal. 60

Aanmelding

Ondergetekende ......

Adres ......

Postcode ...... Plaats ......

meldt zich aan voor het O persoonlijk lidmaatschap (contributie: € 9,60) O familielidmaatschap (contributie: € 14,40) van de vereniging ‘Vrienden van het Historisch Museum Den Briel’

Datum: ...... Handtekening ......

Verzendadres: Vrienden v/h Historisch Museum Den Briel Secretariaat Mevr. E.C. Laroy-Meeuse Van Almondeweg 70, 3231 CS Brielle Tel./fax 0181-413635

N.B. Na 1 juli is alleen nog de halve contributie verschuldigd; na 1 november wordt voor de resterende maanden geen contributie meer geheven. Voor de betaling van de contributie ontvangen de leden een acceptgirokaart. Auteursinstructies Historische artikelen over Brielle en de streek zijn welkom. Geadviseerd wordt vooroverleg met de hoofdredacteur, drs. A.A. van der Houwen te plegen. Hij is bereikbaar tijdens kantooruren onder nummer (0181) 475154. Aanlevering van de artikelen in computer-leesbare vorm, of tenminste met schrijfmachine geschreven, wordt op prijs gesteld. De redactie behoudt zich het recht voor, in overleg met de auteur, artikelen in te korten of te wijzigen.

Advertentietarief Een pagina per jaar (twee edities): 90,–

Belangrijke telefoonnummers Meldpunt Monumentenzorg: tijdens kantooruren: (0181) 471111 (gemeente Brielle; mevrouw Angelique van Oers) Meldpunt ‘Cultureel Erfgoed’: tijdens kantooruren van dinsdag t/m vrijdag: (0181) 475473 (Hist. Museum Den Briel).

Internet-adressen Historisch Museum Den Briel: www.historischmuseumdenbriel.nl Musea in Nederland: www.tribute.nl/hollandmuseums/nl/frame.html Streekinformatie: www.vpri.com/main.htm Streekarchief: www.streekarchiefvpr.nl/ Ver. Vrienden van het Historisch Museum Den Briel: http://www.inter.NL.net/users/F.Keller/Tromp.html