MUZEUM PRZYRODNICZE w JELENIEJ GÓRZE ZACHODNIOSUDECKIE TOWARZYSTWO PRZYRODNICZE

PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH

ROCZNIK

Tom 3, 2000

JELENIA GÓRA 2000 Redaktor wydawnictwa ANDRZEJ PACZOS

Zespó³ redakcyjny BO¯ENA GRAMSZ CZES£AW NARKIEWICZ REGINA PODSADOWSKA

T³umaczenie streszczeñ (na j. polski) ANDRZEJ PACZOS (na j. niemiecki) MARIANNA KUROWSKA (na j. czeski) JIØÍ DVOØÁK

Opracowanie graficzne i sk³ad komputerowy „AD REM”, tel. 075/ 75 222 15

Naœwietlanie „Kwant”, tel. 075 / 75 59 177

Druk Opolskie Zak³ady Graficzne

Nak³ad 700 egz.

Wydawcy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania dyrektorowi Pañstwowego Muzeum Przyrodniczego w Görlitz – prof. Willi Xylanderowi za pomoc w staraniach o dofinansowanie rocznika.

Wydawnictwo MUZEUM PRZYRODNICZEGO w JELENIEJ GÓRZE oraz ZACHODNIOSUDECKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNICZEGO

Adres redakcji: 58-560 Jelenia Góra, ul. Wolnoœci 268 tel./fax (0-75) 75 515 06, tel. (0-75) 75 574 00

Wydawca: MUZEUM PRZYRODNICZE w Jeleniej Górze

ISSN 1508-6135

Na ok³adce: £¹ka z kuku³k¹ szerokolistn¹ (Dactylorhiza majalis) ko³o Prze³êczy Radomierskiej w Górach Kaczawskich (fot. Cz. Narkiewicz). PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 3-10 Witold Berdowski

Rezerwat przyrody „Buki Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego walory botaniczne

Wstêp ren zaliczany jest do mezoregionu Góry Ka- czawskie (332.35) stanowi¹cego niewysok¹ „Buki Sudeckie”, rezerwat leœny o po- grupê górsk¹ znajduj¹c¹ siê w strefie regla wierzchni 174,42 ha, po³o¿ony na terenie Gór dolnego. Wysokoœci wzglêdne dochodz¹ tu Kaczawskich, utworzony zosta³ 31 grudnia do 400 m, natomiast najwy¿szym wzniesie- 1993 r. w celu zachowania naturalnych zbio- niem jest Skopiec (724 m n.p.m). rowisk leœnych wraz z rzadkimi i chroniony- Wed³ug podzia³u geobotanicznego Pol- mi gatunkami roœlin. Wprawdzie podstaw¹ ski SZAFERA (1972) przynale¿noœæ opracowa- utworzenia rezerwatu by³a przeprowadzona nego rezerwatu jest nastêpuj¹ca: Podokrêg tu waloryzacja botaniczna (BERDOWSKI, maszy- Izersko-Karkonoski, Okrêg Sudety Zachod- nopis), niemniej teren ten znano z interesuj¹- nie, Dzia³ Sudety, Podprowincja Hercyñsko- cej flory ju¿ znacznie wczeœniej. Dotychcza- Sudecka, Prowincja Górska, Obszar Euro- sowe wiadomoœci by³y jednak bardzo sk¹pe Syberyjski oraz Pañstwo Holarktyda. i fragmentaryczne. Dotyczy³y one zarówno Naturalnymi granicami rezerwatu s¹ roœlinnoœci naczyniowej (SCHUBE, 1903, LIM- w wiêkszoœci ³¹ki i pola uprawne. Tak jest od PRICHT, 1943) jak i zarodnikowej (SZWEYKOWSKI, zachodu, wschodu i po³udnia w czêœci po³u- 1958 – w¹trobowce, STOJANOWSKA, 1973 – œlu- dniowej (tu na niewielkim odcinku do rezer- zowce oraz WILCZYÑSKA, 1974 – mchy). W wiêk- watu przylegaj¹ zabudowania osiedla Nowe szoœci s¹ to monograficzne opracowania ca- Rochowice) oraz na po³udniu i na pó³nocy ³ych Gór Kaczawskich i tylko w przypadku w czêœci pó³nocnej. Granic¹ zachodni¹ w tej bardziej interesuj¹cych gatunków, g³ównie partii jest szosa prowadz¹ca do Jawora, nato- roœlin naczyniowych, podawane s¹ stanowi- miast wschodni¹ wyznacza w wiêkszoœci dro- ska z okolicy Nowych Rochowic. Ostatnio ga bêd¹ca jednoczeœnie granic¹ wydzieleñ. badania iloœciowe ptaków na powierzchni ³ê- gowej w tym rezerwacie zosta³y przeprowa- dzone przez J (1999). Budowa geologiczna AKUBCA Góry Kaczawskie, w sk³ad których wcho- dzi badany rezerwat, buduj¹ g³ównie ska³y Opis œrodowiska przyrodniczego paleozoiczne; przewa¿nie s¹ to ska³y meta- morficzne, g³ównie zieleñce i fylity. Do naj- Po³o¿enie i granice starszych nale¿¹ ³upki radzimowskie rozci¹- Rezerwat „Buki Sudeckie” znajduje siê gaj¹ce siê od okolic Bolkowa do wsi Chroœni- w obrêbie Grzbietu Wschodniego Gór Ka- ca (TEISSEYRE 1957). Z innych ska³ paleozoicz- czawskich w Sudetach Zachodnich. Zlokali- nych na uwagê zas³uguj¹ kambryjskie wa- zowany jest on na wzgórzach miêdzy Nowy- pienie krystaliczne nosz¹ce nazwê wapieni mi Rochowicami, Lip¹, a Mys³owem w Nad- wojcieszowskich. Tworz¹ one czêsto kopu- leœnictwie Jawor i przedzielony szos¹ prowa- laste i strome wzgórza, jak np. Po³om, Mi³ek dz¹c¹ z Bolkowa do Jeleniej Góry (ryc. 1). czy Wapienna. Wyniesienie tego terenu waha siê w gra- nicach od 430 (w czêœci pó³nocnej) do 548,1 Klimat m n.p.m (w czêœci po³udniowej). Przez rezer- Podane wiadomoœci klimatyczne, doty- wat przep³ywaj¹ dwa wiêksze potoki z licz- cz¹ce ca³ych Gór Kaczawskich, pochodz¹ nymi mniejszymi dop³ywami, w pobli¿u któ- ze stacji meteorologicznej w Wojcieszowie rych tworz¹ siê rozlewiska. Górnym po³o¿onej oko³o 6 kilometrów od ba- W oparciu o regionalizacjê fizyczno-geo- danego rezerwatu. Najcieplejszym miesi¹- graficzn¹ Polski (KONDRACKI, 1994) badany te- cem jest tu lipiec (œrednia miesiêczna temp. 4 WITOLD BERDOWSKI

Ryc. 1. Po³o¿enie rezerwatu „Buki Sudeckie” oraz rozmieszczenie wybranych gatunków roœlin podlegaj¹- cych ochronie œcis³ej.

Bu³awnik mieczolistny Cephalanthera longifolia, Goryczuszka orzêsiona Gentianella ciliata, Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, Listera jajowata Listera ovata, Pokrzyk wilcza-jagoda Atropa belladonna, Sromotnik bezwstydny Phallus impudicus, Storczyk (=Kuku³ka, = Stoplamek) plamisty Dactylorhiza maculata, Zimowit jesienny Colchicum autumnale. Rezerwat przyrody „Buki Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego walory botaniczne 5

Fot. 1. Lilia z³otog³ów Lilium martagon (fot. W. Ber- Fot. 2. Wawrzynek wilcze³yko Daphne mezereum dowski). (fot. W. Berdowski). powietrza wynosi 16,10C), a najzimniejszym Listera ovata, pokrzyk wilcza-jagoda Atropa – styczeñ (–2,60C). W tych miesi¹cach notuje belladonna, sromotnik bezwstydny Phallus siê równie¿ odpowiednio œrednie dobowe impudicus, storczyk (= kuku³ka) plamisty maksima (21,30C) jak i minima temperatury Dactylorhiza maculata, wawrzynek wilcze³y- (–6,2 0C). Ponadto klimat tego obszaru cha- ko Daphne mezereum oraz zimowit jesienny rakteryzuje siê krótkimi latami, d³ug¹ zim¹, Colchicum autumnale. Czêœciowo chroniony- wczesn¹ wiosn¹ oraz póŸn¹ jesieni¹. Okres mi s¹: kalina koralowa Viburnum opulus, kon- z przymrozkami trwa tu od paŸdziernika do walia majowa Convallaria majalis, kopytnik maja a z mrozami od listopada do kwietnia. pospolity Asarum europaeum, kruszyna pospo- Na wyró¿nienie zas³uguje te¿ znaczna suma lita Frangula alnus, marzanka wonna Galium opadów atmosferycznych. Najwiêksza œred- odoratum, paprotka zwyczajna Polypodium vul- nia miesiêczna liczba dni z opadami przypa- gare i pierwiosnek wynios³y Primula elatior. da na maj (17,0) oraz kwiecieñ i lipiec (16,8). Do najpospolitszych gatunków œciœle chro- nionych na terenie rezerwatu zaliczyæ nale- ¿y przede wszystkim liliê z³otog³ów (fot. 1). Charakterystyka flory Wystêpuje ona prawie we wszystkich fitoce- nozach leœnych badanego terenu. Populacja Lista florystyczna roœlin naczyniowych re- tego gatunku nale¿y do najliczniejszych na zerwatu „Buki Sudeckie” obejmuje 284 ga- Dolnym Œl¹sku. Czêstymi s¹ tu równie¿ tunki. Nale¿¹ one do 56 rodzin, z których naj- bluszcz pospolity oraz wawrzynek wilcze³y- liczniejszymi s¹ rodziny: trawy – Poaceae (33 ko (fot. 2) (stanowisk tych gatunków nie wy- gat.), z³o¿one (= astrowate) – Asteraceae (26 szczególniono na mapie rozmieszczenia). gat.) oraz ró¿owate – Rosaceae (17 gat.). 14 Nierzadko spotyka siê te¿ w rezerwacie inne rodzin jest reprezentowanych przez jeden gatunki œciœle chronione: storczyka plamiste- gatunek. Wœród rodzajów przewa¿aj¹ turzy- go i sromotnika bezwstydnego natomiast bu- ce – Carex (9 gat.) i przytulie – Galium (6 gat.). ³awnika mieczolistnego, goryczuszkê orzê- Na terenie rezerwatu stwierdzono wystêpo- sion¹ oraz kruszczyka szerokolistnego zna- wanie 18 gatunków chronionych, w tym 11 objê- leziono na pojedynczych stanowiskach. tych ochron¹ œcis³¹ oraz szereg roœlin rzadkich. Bu³awnika mieczolistnego stwierdzono tylko w liczbie dwóch egzemplarzy w brze¿- Gatunki chronione nych partiach lasu dêbowego. W p³acie tym Do podlegaj¹cych ochronie œcis³ej nale¿¹ czêste s¹: wiechlina gajowa Poa nemoralis, tutaj: bluszcz pospolity Hedera helix, bu³aw- marzanka wonna Galium odoratum, per³ów- nik mieczolistny Cephalanthera longifolia, go- ka zwis³a Melica nutans, przytulia Schultesa ryczuszka orzêsiona Gentianella ciliata, krusz- Galium schultesi. czyk szerokolistny Epipactis helleborine, lilia Goryczuszka orzêsiona roœnie na brze- z³otog³ów Lilium martagon, listera jajowata gu polany leœnej w towarzystwie dziurawca 6 WITOLD BERDOWSKI

Ryc 2. Rozmieszczenie zbiorowisk roœlinnych w rezerwacie „Buki Sudeckie”.

1 – Podgórski ³êg jesionowy – Carici remotae-Fraxinetum, 2 – ¯yzna buczyna sudecka – Dentario enneaphyllidis-Fagetum, 3 – Podzespó³ z czosnkiem niedŸwiedzim ¿yznej buczyny sudeckiej - Dentario enneaphyllidis-Fagetum allietosum, 4 – Zastêpcze zbiorowiska leœne z udzia³em œwierka, brzozy i dêbu, 5 – £¹ka rajgrasowa – Arrhenatheretum medioeuropaeum. Rezerwat przyrody „Buki Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego walory botaniczne 7 zwyczajnego Hypericum perforatum, przy- (forma typowa i podzespó³ z czosnkiem nie- tulii pospolitej Galium mollugo i wielu gatun- dŸwiedzim), zespó³ ³¹k rajgrasowych (= owsi- ków traw. cowych) – Arrhenatheretum medioeuropa- Kruszczyk szerokolistny wystêpuje w licz- eum oraz zastêpcze zbiorowiska leœne. bie kilku egzemplarzy na obrze¿u lasu wœród marzanki wonnej Galium odoratum i poda- Zespó³ podgórskiego ³êgu jesionowego – Ca- grycznika pospolitego Aegopodium poda- rici remotae-Fraxinetum KOCH 1926 graria. Podgórski ³êg jesionowy – zbiorowisko Wœród gatunków chronionych na uwagê z panuj¹cym jesionem, na badanym terenie zas³uguje storczyk plamisty (fot. 3), gatunek zlokalizowany jest g³ównie w dolinach dwóch wykazany w „Liœcie gatunków wymieraj¹- potoków przep³ywaj¹cych przez rezerwat cych i zagro¿onych w Polsce” w kategorii w kierunku pó³nocno-wschodnim. „V” (zagro¿one wymarciem) (ZARZYCKI i SZEL¥G, W drzewostanie, obok jesionu, bardzo 1992). Na obszarze rezerwatu jest on dosyæ du¿¹ rolê odgrywa jawor. Niewielki udzia³ czêsty lecz zlokalizowany tylko w jego po³u- maj¹: lipa, buk, klon i olcha, a w domieszce dniowej i œrodkowej partii. Roœnie na wilgot- wystêpuj¹ brzoza i dêby. Warstwa krzewów nych drogach leœnych i w rozlewiskach, naj- jest dobrze rozwiniêta dziêki obecnoœci pra- czêœciej z nastêpuj¹cymi gatunkami roœlin: wie we wszystkich p³atach leszczyny. Towa- czyœciec leœny Stachys sylvatica, jaskier ko- rzyszy jej gdzieniegdzie g³óg. Runo rozwija smaty Ranunculus lanuginosus, jaskier roz³o- siê zazwyczaj bujnie, czêsto wyró¿niæ w nim gowy Ranunculus repens, marzanka wonna mo¿na dwie warstwy: w wy¿szej dominuje Galium odoratum, starzec Fuchsa Senecio starzec Senecio fuchsii, czyœciec Stachys sy- fuchsii. lvatica, niekiedy pokrzywa Urtica dioica i niecierpek Impatiens noli-tangere, a w ni¿- Udzia³ roœlin rzadkich szej – kopytnik Asarum europaeum oraz za- Oprócz gatunków chronionych w rezer- wilec Anemone nemorosa. Obok tych gatun- wacie „Buki Sudeckie” wymieniæ nale¿y rów- ków du¿y udzia³ maj¹: jaskier wielkokwiato- nie¿ rzadsze elementy flory polskiej, do któ- wy Ranunculus lanuginosus, kostrzewa ol- rych zaliczyæ trzeba niektóre roœliny osi¹ga- brzymia Festuca gigantea, szczyr Mercuria- j¹ce w naszym kraju granice zasiêgu. S¹ to lis perennis, podagrycznik Aegopodium np.: je¿yna gruczo³owata Rubus hirtus, ko- podagraria oraz kuklik Geum urbanum. z³ek bzowy Valeriana sambucifolia, jêczmie- Wœród mchów najczêœciej spotykany jest Atri- niec zwyczajny Hordelymus europaeus z gra- chum undulatum – gatunek charakterystycz- nic¹ pó³nocn¹, stok³osa ga³êzista Bromus ra- ny dla rzêdu Fagetalia; oprócz niego rza- mosus z granic¹ wschodni¹, œwierz¹bek orzê- dziej i w rozproszeniu rosn¹ tu: Eurhynchium siony Chaerophyllum hirsutum oraz ¿ywiec hians, Brachythecium rivulare oraz Fissidens dziewiêciolistny Dentaria enneaphyllos (fot. taxifolius. 4) z granic¹ pó³nocno-wschodni¹. Ten ostatni Carici remotae-Fraxinetum zajmuje w re- gatunek uznano za zagro¿ony wyginiêciem zerwacie najwiêksze powierzchnie, skupiony na terenie pó³nocno-zachodniej Polski jest w czêœci pó³nocno-zachodniej i czêœcio- wo – zachodniej. (¯UKOWSKI i JACKOWIAK, 1995). Ogó³em na bada- nym terenie roœnie 29 gatunków, które w Pol- sce posiadaj¹ kres swojego zasiêgu, w tym 15 Zespó³ ¿yznej buczyny sudeckiej – Dentario en- – z granic¹ pó³nocn¹, 8 – wschodni¹, 1 – za- neaphyllidis-Fagetum (PREIS. 1938) OBERD. 1957 chodni¹, 4 – pó³nocno-wschodni¹ oraz 1 – Dentario enneaphyllidis-Fagetum – fitoce- z granic¹ pó³nocn¹ i po³udniow¹. noza tworz¹ca zespó³ ¿yznej buczyny sudec- Z elementu górskiego, który reprezento- kiej w Polsce najczêœciej wystêpuje w piêtrze wany jest tu przez 16 gatunków wymie- regla dolnego w Sudetach (MATUSZKIEWICZ, 1984). niæ mo¿na przetacznik górski Veronica mon- Na terenie rezerwatu najlepiej wykszta³- tana. cone p³aty tego zespo³u spotyka siê przewa¿- nie w partii po³udniowej. W budowie warstwo- wej wyró¿nia siê on dobrze zwartym drzewo- Opis zbiorowisk roœlinnych stanem (w granicach pokrycia p³atów – od 50- 100%) oraz bujnie wykszta³con¹ warstw¹ ziel- W rezerwacie „Buki Sudeckie” wyró¿- n¹ (60-100%); bardzo s³abe jest natomiast zwar- niono nastêpuj¹ce fitocenozy (ryc. 2): zespó³ cie warstwy krzewów jak i minimalne pokry- podgórskiego ³êgu jesionowego – Carici re- cie warstwy mszystej. motae-Fraxinetum, zespó³ ¿yznej buczyny W warstwie drzew, obok dominuj¹cego sudeckiej – Dentario enneaphyllidis-Fagetum buka Fagus sylvatica, znaczn¹ przewagê 8 WITOLD BERDOWSKI

Fot. 3. Storczyk (= Kuku³ka) plamisty Dactylorhiza Fot. 4. ¯ywiec dziewiêciolistny Dentaria enneaphyl- maculata (fot. W. Berdowski). los (fot. W. Berdowski). osi¹gaj¹: jesion Fraxinus excelsior oraz jawor n¹ dominacj¹ czosnku niedŸwiedziego Allium Acer pseudoplatanus, a domieszkê tworz¹: klon ursinum (fot. 5). Niejednokrotnie tworzy on zwyczajny Acer platanoides, lipa szerokolist- mozaikê z p³atami podgórskiego ³êgu jesio- na Tilia platyphyllos, brzoza brodawkowata nowego. Betula pendula a gdzieniegdzie: d¹b szypu³- kowy Quercus petraea i œwierk Picea abies. Zespó³ ³¹k rajgrasowych – Arrhenatheretum W podszyciu m³odym bukom towarzyszy medioeuropaeum (BR.-BL. 1919) OBERD. 1952 najczêœciej leszczyna Corylus avellana, rzadziej Fitocenoza ³¹kowa wystêpuj¹ca na tere- lipa, jawor oraz jarzêbina Sorbus aucuparia. nie rezerwatu reprezentowana jest przez ze- Runo leœne tego zbiorowiska wyró¿nia siê spó³ œwie¿ych ³¹k rajgrasowych – Arrhenathe- czêstym wystêpowaniem gatunków charak- retum medioeuropaeum. Jest to bogate flory- terystycznych dla poszczególnych grup syn- stycznie zbiorowisko z dominacj¹ licznych genetycznych ¿yznej buczyny sudeckiej; do traw darniowych, szczególnie rajgrasu wynio- najczêstszych nale¿¹ tu: przytulia (= marzan- s³ego Arrhenatherum elatius oraz kupkówki ka) wonna Galium odoratum, ¿ywiec dziewiê- Dactylis glomerata czy wyczyñca ³¹kowego ciolistny Dentaria enneaphyllos – gatunek cha- Alopecurus pratensis. Pewn¹ rolê odgrywaj¹ rakterystyczny zespo³u, ¿ywiec bulwkowy tu roœliny o du¿ych, barwnych kwiatach z ro- Dentaria bulbifera – gat. charakterystyczny dziny motylkowatych – Fabaceae, np. groszek zwi¹zku, szczyr trwa³y Mercurialis perennis, ¿ó³ty Lathyrus pratensis, b¹dŸ dzwonkowatych lilia z³otog³ów Lilium martagon, kopytnik po- – Campanulaceae, np. dzwonek rozpierzch³y spolity Asarum europaeum – gat. charaktery- Campanula patula. W tym zbiorowisku spo- styczny rzêdu oraz zawilec gajowy Anemone tkano jedno z nielicznych na terenie rezerwa- nemorosa – gat. charakterystyczny klasy. tu stanowisk gatunku œciœle chronionego – zi- Wœród gatunków towarzysz¹cych, które nie mowitu jesiennego (fot. 6). odgrywaj¹ tu wiêkszej roli, jedynie szczawik zajêczy Oxalis acetosella oraz starzec Fuchsa Zastêpcze zbiorowiska leœne Senecio fuchsii wyró¿niaj¹ siê czêstszym wy- W wielu partiach rezerwatu wystêpuj¹ stêpowaniem. zbiorowiska zniekszta³cone, powsta³e najczê- Wilgotniejsze siedliska ¿yznej buczyny su- œciej w wyniku gospodarki leœnej proteguj¹cej deckiej, po³o¿one czêsto niedaleko cieków wybrane gatunki drzew. W takich zastêpczych wodnych zajmuje podzespó³ Dentario enne- zbiorowiskach leœnych, dominuj¹ przede aphyllidis-Fagetum allietosum ze zdecydowa- wszystkim œwierki, dêby i brzozy, b¹dŸ s¹ to Rezerwat przyrody „Buki Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego walory botaniczne 9

Fot. 5. Czosnek niedŸwiedzi Allium ursinum (fot. Fot. 6. Zimowit jesienny Colchicum autumnale W. Berdowski). (fot. W. Berdowski). drzewostany mieszane ze znaczn¹ przewag¹ gajowa Stellaria nemorum. W wiêkszoœci jed- wymienionych wy¿ej gatunków drzew. nak sztuczne drzewostany zajmuj¹ potencjal- Runo leœne w tych fitocenozach ma cha- ne siedliska ¿yznej buczyny sudeckiej, na któ- rakter niejednolity, a do najczêstszych gatun- re introdukowano przewa¿nie monokultury ków nale¿¹ tu: starzec Fuchsa Senecio fuch- œwierkowe a tak¿e drzewostany dêbowe. sii i szczawik zajêczy Oxalis acetosella; Wskazuje na to du¿a liczba roœlin charaktery- gdzieniegdzie zaœ je¿yny lub maliny – Rubus stycznych dla zwi¹zku Fagion i rzêdu Fageta- sp. div. lia w sk³adzie runa leœnego (np. szczyr Mercu- W niektórych miejscach œwierczyny zo- rialis perennis, czartawa Circea lutetiana, ko- sta³y wprowadzone na siedliska ³êgowe o czym strzewa Festuca sylvatica, czyœciec Stachys œwiadczy obecnoœæ w runie takich gatunków sylvatica, jêczmieniec Hordelymus europaeus, jak: przetacznik górski Veronica montana, tu- marzanka Galium odoratum, turzyca Carex rzyca odleg³ok³osa Carex remota, czartawa sylvatica) a tak¿e czêsty udzia³ buka we pospolita Circaea lutetiana czy gwiazdnica wszystkich warstwach leœnych.

Literatura BERDOWSKI W., 1993, Szata roœlinna projektowanego rezerwatu przy- STOJANOWSKA W., 1973, Flora œluzowców Gór Kaczawskich na tle rody w okolicy Nowych Rochowic w Górach Kaczawskich. Acta œluzowców Œl¹ska. Acta Univ. Wrat. No 171, Prace Bot., 16: 9-75 Univ. Wrat. No 1513, Prace Bot. 60: 97-118 SZAFER W., 1972, Szata roœlinna Polski, opr. zbiorowe. PWN. Warszawa BERDOWSKI W., Ekspertyza botaniczna projektowanego rezerwatu przy- SZWEYKOWSKI J., 1958, Materia³y do flory w¹trobowców Sudetów, 1. rody w okolicy Nowych Rochowic w Górach Kaczawskich. W¹trobowce zebrane w Górach Kaczawskich, PTPN, Prace Kom. Maszynopis, Wydz. Ochr. Œrod. Urzêdu Woj. w Jeleniej Górze Biol., 17 (6): 316-414 BERDOWSKI W., Plan ochrony rezerwatu „Buki Sudeckie”. Maszyno- TEISSEYRE H., 1957, Regionalna geologia Polski. Sudety. Utwory przed- pis, Wydz. Ochr. Œrod. Urzêdu Woj. w Jeleniej Górze trzeciorzêdowe (Opr. zbiorowe) JAKUBIEC Z., 1999, Badania iloœciowe ptaków w rezerwacie „Buki Su- WILCZYÑSKA W., 1974, Flora mchów i zbiorowiska mszaków Gór Ka- deckie” w Górach Kaczawskich. Przyr. Sudetów Zach. 2: 75-80, czawskich. Studium ekologiczno-florystyczne, Monogr. Bot. 44, Jelenia Góra Warszawa KONDRACKI J. 1994, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geogra- ZARZYCKI K., SZEL¥G Z., 1992, Czerwona lista roœlin naczyniowych ficzne. PWN. Warszawa: 1- 330 zagro¿onych w Polsce. [w:] ZARZYCKI K., WOJEWODA W., HEIN- LIMPRICHT W. 1943, Kalkpflanzen des Bober-Katzbachgebirges und RICH Z., Lista roœlin zagro¿onych w Polsce, Inst. Botaniki im. W. seiner Vorlagen, Engler’s Bot. Jahr., 73 (1): 375-417 Szafera. MATUSZKIEWICZ W., 1984, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk ro- ¯UKOWSKI W., JACKOWIAK B., 1995, Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczy- œlinnych Polski. PWN, Warszawa niowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zak³. Takso- SCHUBE T., 1903, Die Verbreitung der Gefasspflanzen in Schlesien preus- nomii Roœlin UAM 3. s. 141, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ sischen und österreichischen Anteils. Breslau 10 WITOLD BERDOWSKI

Das Naturschutzgebiet „Buki Sudeckie” („Sudetenbuchen”) im Bober-Katzbachgebirge und sein botanischer Wert

Zusammenfassung Die „Sudetenbuchen” sind ein Naturschutzgebiet von 174,42 ha im Bober-Katzbach- gebirge (Góry Kaczawskie). Es wurde am 31.12.1993 ausgewiesen, um die natürlichen Waldgemeinschaften mit ihren seltenen und unter Naturschutz stehenden Pflanzenarten zu erhalten. Auf der Grundlage floristischer Untersuchungen wurden hier 284 Arten von Gefäßpflan- zen aus 56 Familien festgestellt. Die artenreichste von ihnen ist die Familie der Gräser – Poaceae (33 Arten). Im Naturschutzgebiet wachsen 18 unter Artenschutz gestellte Pflan- zen. Davon stehen 11 Arten (Abb. 1) unter strengem Naturschutz: Hedera helix, Cephalan- thera longifolia, Gentianella ciliata, Epipactis helleborine, Lilium martagon, Listera ovata, Atropa belladonna, Phallus impudicus, Dactylorhiza maculata, Dapphne mezereum sowie Colchicum autumnale. Nach einer phytosoziologischen Analyse konnten folgende Phytozönosen (Abb. 2) unter- schieden werden: submontane Eschauen – Carici remotae-Fraxinetum, fruchtbare Bu- chenwälder der Sudeten – Dentario enneaphyllidis-Fagetum (die typische Form und die Untergesellschaft mit Bärenlauch) und die Wiesengemeinschaft – Arrhenatheretum medio- europaeum.

Pøírodní rezervace „Buki Sudeckie” v Kaèavských horách a její botanická hodnota

Souhrn „Buki Sudeckie” je lesní rezervace o rozloze 174,42 ha a nachází se na území Kaèavských hor. Byla vyhlášena ke dni 31. 12. 1993 za úèelem ochrany pøirozených lesních porostù s výskytem vzácných a chránìných druhù rostlin. Na základì floristických výzkumù zde byl prokázán výskyt 284 druhù cévnatých rostlin, náležejících do 56 èeledí, z nichž nejpoèetnìjší jsou trávy (Poaceae) s 33 druhy. V rezervaci roste 18 chránìných druhù; 11 z nich je pøísnì chránìných (obr. 1). Jsou to: Hedera helix, Cephalanthera longifolia, Gentianella ciliata, Epipactis helleborine, Lilium martagon, Listera ovata, Atropa belladonna, Phallus impudicus, Dactylorhiza maculata, Daphne mezereum a Colchicum autumnale. Na základì fytosociologické analýzy zde byly rozlišeny následující fytocenózy (obr. 2): podhorské jeseniny — Carici remotae-Fraxinetum, kvìtnaté sudetské buèiny – Dentario enneaphyllidis-Fagetum (typická forma a varianta s èesnekem medvìdím) a spo- leèenstvo luk — Arrhenatheretum medioeuropaeum.

Adres autora: Instytut Botaniki Uniwersytetu Wroc³awskiego ul. Kanonia 6/8 50-328 Wroc³aw PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 11-14 Pawe³ Kwiatkowski

Stanowiska goryczuszki gorzkawej Gentianella amarella w Górach Kaczawskich

Goryczuszka gorzkawa Gentianella Gentianella amarella (L.) BÖRNER subsp. amarella obok goryczuszki czeskiej G. bo- amarella [= Gentianella axillaris (F.W.SCHMIDT) hemica, polnej G. campestris, wczesnej G. MURB. ex Á. et D.LÖVE] lutescens (subsp. lutescens et carpatica) 1’. £odyga 3-25 cm wys., niega³êzista lub i Wettsteina G. germanica, jest jednym z piê- bardzo s³abo ga³êzista, o 3-6 miêdzywêŸlach, ciu przedstawicieli tego rodzaju wystêpuj¹- d³u¿szych od liœci. Drugie i trzecie miêdzy- cego w Sudetach. Jest to jednoczeœnie jeden wêŸle zwykle d³u¿sze od innych. Œrednie z rzadszych gatunków rodziny goryczkowa- i górne liœcie ³odygowe odwrotnie pod³ugo- tych Gentianaceae na tym obszarze. Poda- wato-jajowate lub lancetowate, w górnej czê- wany by³ dawniej z licznych stanowisk przez œci najszersze, na szczycie têpawe. P³atki ko- florystów niemieckich (FIEK 1881, SCHUBE 1903, rony fioletowe lub niebieskofioletowe. Okres LIMPRICHT 1944), obecnie jednak zachowany kwitnienia V-VII (typ letni) ...... jest tylko na kilku stanowiskach w Górach Gentianella amarella (L.) BÖRNER subsp. lin- Z³otych i Masywie Œnie¿nika w Sudetach gulata (C.A.AGARDH.) HARTM. ex HOLUB Wschodnich oraz w Górach Kaczawskich (Sudety Zachodnie). Warto podkreœliæ, ¿e jest Aktualnie goryczuszka gorzkawa w Gó- to gatunek prawnie chroniony i jednoczeœnie rach Kaczawskich wystêpuje na dwóch sta- nara¿ony na wyginiêcie w naszym kraju. nowiskach. Pierwsze znajduje siê na terenie W zwi¹zku z tym zosta³ umieszczony na nieczynnego kamienio³omu wapienia w No- „Czerwonej Liœcie roœlin naczyniowych za- wych Rochowicach w pobli¿u szosy Bolków- gro¿onych w Polsce” (ZARZYCKI i SZEL¥G 1992). Jelenia Góra. Populacja licz¹ca ponad 300 Z uwagi na pokrój pêdów oraz kszta³t li- osobników, z których niektóre maj¹ ponad 50 œci w obrêbie Gentianella amarella wyró¿nia cm wysokoœci, porasta g³ównie dno kamie- siê dwie odmiany w randze podgatunku (JA- nio³omu. Pojedyncze osobniki pojawiaj¹ siê SIEWICZ 1971, DOSTAL 1989, RUTKOWSKI 1998). na przyleg³ych zboczach. Populacjê stano- Poniewa¿ w trakcie kompleksowych badañ wi¹ wy³¹cznie okazy reprezentuj¹ce podga- florystycznych Gór Kaczawskich odnalezio- tunek typowy (subsp. amarella) – fot. 1. Rosn¹ no oba podgatunki, przedstawiono wiêc po- one w niezwykle bogatych florystycznie kse- ni¿ej w formie klucza, ró¿nice miêdzy nimi rotermicznych zbiorowiskach, reprezentuj¹- dotycz¹ce budowy morfologicznej. cych œródziemnomorsko-subatlantyckie mu- rawy typu Gentiano-Koelerietum pyramida- Klucz do oznaczania odmian Gentianel- tae. Obok goryczuszki gorzkawej wystêpuje la amarella (L.) BÖRNER: tutaj tak¿e licznie goryczuszka orzêsiona Gentianella ciliata, nadaj¹ca murawom cha- 1. £odyga 10-50 cm wys., rozga³êziona, rakterystyczny „jesienny” aspekt. Murawy te o 6-12 miêdzywêŸlach ± równych, tak d³u- zawieraj¹ w swym sk³adzie szereg typowych gich jak liœcie. Drugie i trzecie miêdzywêŸle na ³odydze nie d³u¿sze lub nieznacznie d³u¿- gatunków ciep³olubnych oraz, co warte pod- sze od innych. Œrednie i górne liœcie ³odygo- kreœlenia, szereg roœlin prawnie chronionych, we jajowate lub jajowato-lancetowate, nie- w tym przedstawicieli storczykowatych. Spo- kiedy trójk¹tne, w swej dolnej czêœci najszer- tkaæ tu mo¿na miêdzy innymi bu³awnika mie- sze, na szczycie zaostrzone. P³atki korony czolistnego Cephalanthera longifolia, bu³aw- ró¿owe lub czerwonofioletowe. Okres kwit- nika wielkokwiatowego C. damasonium, gó³- nienia VIII-X (typ jesienny) ...... kê d³ugoostrogow¹ Gymnadenia conopsea, 12 PAWE£ KWIATKOWSKI

Fot. 1. Goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella Fot. 2. Goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella subsp. amarella z kamienio³omu wapienia subsp. lingulata z góry Po³om (fot. P. Kwiat- w Nowych Rochowicach (fot. P. Kwiatkowski). kowski). kruszczyka rdzawoczerwonego Epipactis tych. Wymieniæ mo¿na choæby gó³kê gêsto- atrorubens czy kruszczyka szerokolistnego kwiatow¹ Gymnadenia densiflora, kruszczy- E. helleborine. Postulowane od dawna utwo- ka Muellera Epipactis muellerii, listerê jajo- rzenie rezerwatu przyrody na tym nieeksplo- wat¹ Listera ovata, podkolana bia³ego Platan- atowanym od dziesiêcioleci obiekcie zabez- thera bifolia czy storczyka mêskiego Orchis pieczy³oby wiêc populacjê goryczuszki gorz- mascula subsp. signifera. Udzia³ niektórych, kawej oraz dobrze zachowane kserotermicz- wyró¿niaj¹cych gatunków kserotermicznych ne zbiorowiska roœlinne z udzia³em licznych w murawach z udzia³em goryczuszki gorz- rzadkich i chronionych roœlin naczyniowych. kawej na obu stanowiskach przedstawiono w Drugie stanowisko znajduje siê z kolei tabeli 1. Niestety wszystkie zbiorowiska ro- na górze Po³om w pobli¿u Wojcieszowa i sk³a- œlinne ze stanowiskami cennych roœlin naczy- da siê wy³¹cznie z okazów reprezentuj¹cych niowych na górze Po³om s¹ obecnie silnie odmianê „jêzyczkowat¹” (subsp. lingulata) – zagro¿one. Intensyfikacja dzia³alnoœci górni- fot. 2. Populacja ta liczy blisko 30 osobników, czej bezpoœrednio zagra¿a ich bytowaniu. z których czêœæ nie przekracza 5 cm wyso- Dodatkowo sytuacjê pogarsza fakt niemo¿- koœci. Zajmuje ona jeden z nieczynnych po- noœci ustanowienia tutaj jakiejkolwiek formy ziomów eksploatacyjnych kamienio³omu ochronnej – poniewa¿ obiekt od lat stanowi wapienia. Podobnie jak w przypadku stano- w³asnoœæ prywatn¹. wiska z Nowych Rochowic, równie¿ i to znaj- Mo¿na mieæ jednak nadziejê, ¿e chocia¿ duje siê w obrêbie muraw kserotermicznych w przypadku pierwszego stanowiska uda siê zespo³u Gentiano-Koelerietum pyramidatae. powo³aæ rezerwat przyrody, w którym nale- Interesuj¹cym jest wystêpowanie tutaj a¿ ¿a³oby stale monitorowaæ stan populacji trzech przedstawicieli goryczkowatych. Poza wszystkich gatunków cennych przyrodniczo goryczuszkami gorzkaw¹ i orzêsion¹, roœnie i przeciwdzia³aæ niekorzystnym w tym przy- tutaj tak¿e goryczka krzy¿owa Gentiana cru- padku procesom naturalnej sukcesji tj. zara- ciata. Równie¿ i w tym przypadku murawy te staniu muraw przez formacje krzewiaste (por. obfituj¹ w ró¿norodne gatunki storczykowa- KWIATKOWSKI 1998). Stanowiska goryczuszki gorzkawej w Górach Kaczawskich 13

Tabela 1. Gatunki kserotermiczne w murawach z udzia³em goryczuszki gorzkawej Gentianella amarella

NAZWA GATUNKOWA (* – gatunki podlegaj¹ce prawnej ochronie) Nowe Góra Rochowice Po³om

Alchemilla glaucescens WALLR. – Przywrotnik nago³odygowy - x Alchemilla propinqua H.LINDB. – Przywrotnik jasny x - Anthyllis vulneraria L. – Przelot pospolity x x Arabis glabra (L.) BERNH. – Gêsiówka wie¿yczkowata - x Arabis hirsuta (L.) SCOP. – Gêsiówka szorstkow³osista x x Avenula pratensis (L.) DUMORT. – Owsica ³¹kowa - x Botrychium lunaria (L.) SW. – PodejŸrzon ksiê¿ycowy - x Brachypodium pinnatum (L.) P.BEAUV. – K³osownica pierzasta x x Bromus erectus HUDS. – Stok³osa prosta - x Bromus inermis LEYSS. – Stok³osa bezostna - x Campanula glomerata L. – Dzwonek skupiony - x Carex flacca SCHREB. – Turzyca sina x x Carlina acaulis L. – Dziewiêæsi³ bez³odygowy * x x Carlina intermedia SCHUR – Dziewiêæsi³ poœredni x x Carlina longifolia RCHB. – Dziewiêæsi³ d³ugolistny x - Centaurea decipiens THUILL. – Chaber zwodniczy x x Centaurea scabiosa L. – Chaber driakiewnik x x Cephalanthera damasonium (MILL.) DRUCE – Bu³awnik wielkokwiatowy * x x Cephalanthera longifolia (L.) FRITSCH – Bu³awnik mieczolistny * x - Cerastium pumilum CURTIS s.s. – Rogownica drobna x x Digitalis grandiflora MILL. – Naparstnica zwyczajna * x - Epipactis atrorubens (HOFFM.) BESSER – Kruszczyk rdzawoczerwony * x x Epipactis helleborine (L.) CRANTZ – Kruszczyk szerokolistny * x x Epipactis muelleri GODFREY – Kruszczyk Muellera * - x Epipactis x Schmalhausenii K.RICHT. – Kruszczyk Schmalhausena * x - Gentiana cruciata L. – Goryczka krzy¿owa * - x Gentianella amarella (L.) BÖRNER – Goryczuszka gorzkawa * x x Gentianella ciliata (L.) BORKH. – Goryczuszka orzêsiona * x x Gymnadenia conopsea (L.) R.BR. – Gó³ka d³ugoostrogowa * x x Gymnadenia densiflora (WAHLENB.) K.RICHT. – Gó³ka gêstokwiatowa * - x Hieracium bifidum KIT. ex HORNEM. – Jastrzêbiec siny x - Inula conyza DC. – Oman szlachtawa x x Inula salicina L. – Oman wierzbolistny x - Listera ovata (L.) R.BR. – Listera jajowata * x x Melica ciliata L. – Per³ówka orzêsiona x - Orchis mascula (L.) L. subsp. signifera (VEST) SOÓ – Storczyk mêski * - x Parnassia palustris L. – Dziewiêciornik b³otny x x Platanthera bifolia (L.) RICH. – Podkolan bia³y * - x Polygala comosa SCHKUHR – Krzy¿ownica czubata x x Primula veris L. – Pierwiosnka lekarska * x x Ranunculus polyanthemos L. – Jaskier wielkokwiatowy - x Saxifraga tridactylites L. – Skalnica trójpalczasta - x Scabiosa ochroleuca L. – Driakiew ¿ó³tawa x - Seseli annuum L. – ¯ebrzyca roczna - x Teucrium botrys L. – O¿anka pierzastosieczna x x Thymus glabrescens WILLD. – Macierzanka nagolistna x x Veronica teucrium L. – Przetacznik pagórkowy x - Vincetoxicum hirundinaria MEDIK. – Ciemiê¿yk bia³okwiatowy - x Viola rupestris F.W.SCHMIDT – Fio³ek skalny - x 14 PAWE£ KWIATKOWSKI

Literatura LIMPRICHT W. 1944. Kalkpflanzen des Bober-Katzbachgebirges und DOSTAL J. 1989. Nová Kvìtena ÈSSR. 2. Academia, Praha. ss. 765- seiner Vorlagen. Englers Bot. Jahrb. 73/4: 375-417 1548 RUTKOWSKI L. 1998. Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych FIEK E. 1881. Flora von Schlesien preusisschen und österreichischen Polski ni¿owej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. ss. 1-812 Anteils. Breslau, ss.. 1-164 + 1-572 SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefasspflanzen in Schlesien, JASIEWICZ A. 1971. Rodzina: Gentianaceae, Goryczkowate. W: Flo- preussischen und osterreichischen Antheils. Breslau. ss. 1- ra Polska. Roœliny naczyniowe Polski i ziem oœciennych. Tom 361 XII. B.Paw³owski, A.Jasiewicz (red.). PWN Warszawa – Kra- ZARZYCKI K., SZEL¥G Z. 1992. Czerwona lista roœlin naczyniowych ków. ss. 7-42 zagro¿onych w Polsce. W: Lista roœlin zagro¿onych w Pol- KWIATKOWSKI P. 1998. Kamienio³omy wapienia w Górach Kaczaw- sce. K.ZARZYCKI, W.WOJEWODA, Z.HEINRICH (red.). Instytut skich ostoj¹ rzadkich i gin¹cych gatunków flory naczyniowej Botaniki im. W.Szafera PAN, Kraków. ss. 87-98 Sudetów. Górn. Odkrywk. 40/2-3: 156-163

Standorte des Bitteren Enzians Gentianella amarella im Bober-Katzbachgebirge

Zusammenfassung Der Beitrag befasst sich mit der aktuellen Verbreitung des Bitteren Enzians Gentianella amarella im westlichen Teil des Sudetengebirges. Diese gesetzlich geschützte und in Polen vom Aussterben bedrohte Pflanzenart kommt hier nur an zwei Standorten auf dem Kalkstein des Bober-Katzbachgebirges vor. Insgesamt zählen beide Populationen 350 Exemplare und sind in zwei Unterarten vertreten: subsp. amarella (Abb. 1) und subsp. lingulata (Abb. 2). Sie wachsen in stillgelegten Teilen von Steinbrüchen und sind Bestandteil mediteran-subat- lantischer Grasdecken vom Typ Gentiano-Koelerietum pyramidatae mit einem großen Anteil an xerothermischen Arten (Tab. 1).

Nalezištì hoøeèku nahoøklého Gentianella amarella v Kaèavských horách

Souhrn Pøíspìvek informuje o aktuálním výskytu hoøeèku nahoøklého Gentianella amarella v Západních Sudetech. Tento zákonem chránìný a v Polsku vyhynutím ohrožený druh se zde vyskytuje pouze na dvou nalezištích ve vápencové èásti Kaèavských hor. Obì popu- lace zahrnují dohromady více než 350 jedincù a jsou reprezentovány dvìma poddruhy: subsp. amarella (obr. 1) a subsp. lingulata (obr. 2). Nalézají se v opuštìných kamenolomech a jsou souèástí støedomoøsko-subatlantických trávníkù typu Gentiano-Koelerietum pyrami- dateae s výrazným podílem xerotermních druhù.

Adres autora: Katedra Botaniki i Fizjologii Roœlin Akademia Rolnicza ul. Cybulskiego 32 50-205 Wroc³aw PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 15-24 Krzysztof Œwierkosz

Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea w pó³nocnej czêœci Pogórza Izerskiego i mo¿liwoœci ich ochrony

Wstêp Metody badañ

Pogórze Izerskie nale¿y do najs³abiej obec- Badania prowadzono metod¹ marszrutow¹, nie poznanych pod wzglêdem florystycznym po uprzednim dokonaniu z map leœnych wyboru rejonów Sudetów. Nieliczne publikowane dane zbiorowisk lasów liœciastych o zró¿nicowanym florystyczne na jego temat dostêpne s¹ w pra- wieku i sk³adzie gatunkowym. Badania prowa- cach WERETELNIK (1979), BORATYÑSKIEGO (1990, 1991), dzono przy okazji inwentaryzacji florystycznych BORATYÑSKIEGO i in. (1997, 1999) ŒWIERKOSZA (1995), wykonywanych na zlecenie Konserwatorów NARKIEWICZA (1998) i BENY (1999). Tradycja ba- Przyrody woj. jeleniogórskiego, a nastêpnie dol- dawcza okresu przedwojennego reprezento- noœl¹skiego (ŒWIERKOSZ 1994a, 1996, 1998, 1999). wana przez wielu przyrodników i mi³oœników Analizê fitosocjologiczn¹ roœlinnoœci prowadzo- przyrody pozostawi³a nam obraz Pogórza jako no pos³uguj¹c siê metod¹ BRAUN-BLANQUETA (1964). krainy bogatej w gatunki i zró¿nicowanej pod Zdjêcia fitosocjologiczne wykonano w miesi¹- wzglêdem siedliskowym. Opracowania FIEKA cach od maja do sierpnia w latach 1994-1999, (1881), DRESSLERA (1883), SCHUBEGO (1903), HERRA na powierzchniach od 100 do 400 m2 w zale¿- (1928), HEIDRICHA (1928) i innych przynosz¹ in- formacje o wielu interesuj¹cych gatunkach ro- noœci od stopnia jednorodnoœci p³atów. Uk³ad œlin stwierdzanych na tym obszarze. syntaksonów wg MATUSZKIEWICZA (1981), MUCINY et W ci¹gu ostatnich 50 lat obszar Pogórza all. (1993) i POTT’A (1995). Zespó³ Stellario-Alne- podlega³ jednak intensywnym przemianom. tum przyjêto w interpretacji SCHUBERTA (1972). Rozwinê³a siê tu wielkopowierzchniowa go- Nazwy lokalne i wysokoœci nad poziomem mo- spodarka rolna, przemys³ wydobywczy zwi¹- rza przyjêto wed³ug map topograficznych w ska- zany z eksploatacj¹ bazaltów, ros³a liczba lud- li 1 : 25 000. Nazewnictwo roœlin naczyniowych noœci, zaœ zachowane fragmenty leœne by³y in- wg MIRKA i in (1995). tensywnie eksploatowane gospodarczo. Jedy- ny istniej¹cy na Pogórzu rezerwat leœny „Buko- Charakterystyka obszaru badañ wa Góra” ko³o Lubania zosta³ zlikwidowany z uwagi na potrzeby rozwijaj¹cej siê kopalni Badaniami objêto obszar pó³nocnej czêœci kruszywa – w pracach przedwojennych Wiel- Pogórza Izerskiego le¿¹cy w granicach admini- ki Las Lubañski, którego czêœæ stanowi³ rezer- stracyjnych gmin Zgorzelec, Lubañ, Gryfów Œl¹- wat, znany by³ z wystêpowania gatunków ta- ski i Lwówek Œl¹ski. Jest to teren o d³ugoœci ok. kich jak Lycopodium selago, Cephalanthera lon- gifolia, Aruncus dioicus, Chrysosplenium oppo- 45 km i œredniej szerokoœci ok. 10 km oraz ³¹cz- nej powierzchni 616 km2. Granicê zachodni¹ sitifolium czy Pyrola media (SCHUBE 1903). Jesz- cze w latach 60-tych SOKO£OWSKI (1963) stwier- tworzy Nysa £u¿ycka na odcinku Radomierzy- dza³ tu wystêpowanie Carex pendula i Polysti- ce – ¯arki, a pó³nocn¹ – linia ¯arki – Bielawa chum aculeatum. By³ to jednak ostatni wiêkszy Grn. – Nawojów £u¿ycki – Wolbromów – W³o- fragment dobrze zachowanej ¿yznej buczyny dzice Wlk. – Czaple. Na wschodzie teren badañ wraz z towarzysz¹cymi jej zbiorowiskami Ace- siêga po D³u¿ec, zaœ na po³udniu po liniê Rado- ri-Tilietum na badanym obszarze. mi³owice – P³awna – Krzewie Wlk. – M³yñsko – Wstêpne badania prowadzone w latach Brzeziniec – Olszyna – Koœcielniki – Gozdanin 1994-1999 wykaza³y daleko id¹ce zubo¿enie – Kunów – £omnica – Kostrzyna. zbiorowisk leœnych Pogórza Izerskiego i zani- U¿ytkownikiem badanych lasów, zajmu- kanie nawet pospolitych gatunków flory leœnej. j¹cych oko³o 13 000 ha, s¹ nadleœnictwa Lwó- Ich celem by³o stwierdzenie stanu zachowania wek Œl¹ski, Wêgliniec, Pieñsk, oraz, na nie- tych zbiorowisk oraz okreœlenie mo¿liwoœci ich wielkiej powierzchni, Œwieradów. Najwiêksz¹ ochrony przed dalsz¹ degradacj¹. lesistoœæ wg JARMOLUKOWEJ (1976) ma gmina Lwó- 16 KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ

Fot. 1. £êg Circaeo-Alnetum zarastaj¹cy turzyc¹ Fot. 2. Gr¹d Galio-Carpinetum z przewag¹ lipy drob- dr¿¹czkowat¹ ko³o Pisarzowic w gm. Lubañ nolistnej ko³o Trójcy w gm. Zgorzelec (fot. K. Œwierkosz). (fot. K. Œwierkosz). wek Œl. (25%), a najni¿sz¹ Lubañ (13,4 %), jed- niê zajmuje metamorfik kaczawski o skompli- nak w ci¹gu ostatnich 25 lat wiele gruntów ule- kowanej budowie, w sk³ad którego wchodz¹ g³o spontanicznemu zalesieniu lub zosta³o prze- fylity, szarog³azy, ³upki, zlepieñce, wapienie, jêtych przez Lasy Pañstwowe wskutek zmniej- dolomity, gipsy, tufy wulkaniczne, zieleñce, tra- szania area³u ziem uprawnych. Œrednia lesi- chybazalty i inne. Na to pod³o¿e geologiczne stoœæ na badanym terenie wynosi oko³o 20%. nak³adaj¹ siê œlady pozostawione przez trze- Wiêkszoœæ lasów to niewielkie kompleksy ciorzêdowy wulkanizm sudecki, z licznymi œródpolne o powierzchniach od 1 do 50 ha kominami wulkanicznymi, pokrywami lawo- (ŒWIERKOSZ, w druku), które nie umo¿liwiaj¹ po- wymi i dajkami oraz pokrywy osadów trzecio- wstania stosunków fitocenotycznych w³aœci- i czwartorzêdowych (MIGOÑ – mat. npbl.). Gle- wych dla typowego lasu i wykszta³cenia siê by powsta³e na tak zró¿nicowanym pod³o¿u s¹ jego wnêtrza (CIEŒLAK 1996, HOLEKSA 1997). Do tak¿e bardzo ró¿norodne, st¹d mo¿emy tu spo- najwiêkszych kompleksów nale¿¹ Las Nagó- tkaæ zarówno bielice jak i gleby brunatne oraz rzañski, Las Gradowski oraz Wielki Las Lubañ- wszelkiego typu gleby organogeniczne i mady. ski. Mniejsze powierzchnie zajmuj¹ lasy na Klimat ³¹czy w sobie cechy typowe dla Wzgórzach S³awnikowickich, w dolinie Bobru Niziny Œl¹skiej (wysokie œrednie temperatury ko³o Lwówka Œl. oraz na „Twardzielach” na roczne, stosunkowo wysokie opady, d³ugi okres pó³noc od Niwic. wegetacyjny) jest jednak, szczególnie na Zie- Budowa geologiczna obszaru, a co za tym mi Gryfowskiej, modyfikowany przez bliskie idzie tak¿e pokrywa glebowa, s¹ bardzo zró¿- s¹siedztwo wynios³ych obszarów górskich nicowane, gdy¿ le¿y on w obrêbie trzech du- (SCHMUCK 1959). ¿ych jednostek geologicznych (STUPNICKA 1989). Najbardziej wysuniête na po³udnie obszary Zie- mi Gryfowskiej i Zgorzeleckiej nale¿¹ do kry- Wyniki badañ staliniku izersko-karkonoskiego. Wystêpuj¹ tu granitognejsy izerskie z wk³adkami ³upków ³ysz- Na badanym obszarze pó³nocnej czêœci czykowych oraz granitognejsy zawidowskie. Pogórza Izerskiego odnaleziono 39 stanowisk Najdalej na pó³nocny-zachód wysuniête frag- dobrze zachowanych zbiorowisk leœnych lub menty gminy Zgorzelec le¿¹ z kolei w obrêbie ich rozwiniêtych stadiów regeneracyjnych, niecki pó³nocnosudeckiej, gdzie dominuj¹ pia- ³¹cznie obejmuj¹cych oko³o 400 ha. Opisano skowce i zlepieñce. Najwiêksz¹ powierzch- wystêpowanie 7 zespo³ów leœnych, dalsze 4 fi- Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea... 17 tocenozy wystêpuj¹ tylko we fragmentach lub Opis zespo³ów nie sporz¹dzono ich dokumentacji fitosocjolo- 1. Stellario-Alnetum (KASTN. 38) gicznej. MULLER et GORS 58. Do ³êgu gwiazdnicowego zaliczane s¹ fito- cenozy rozwijaj¹ce siê na skrzyd³ach dolin cie- Wykaz udokumentowanych zespo³ów ków z drzewostanem, w którym wa¿n¹ rolê z klasy Querco-Fagetea odgrywaj¹ Alnus glutinosa, Alnus incana, Fra- xinus excelsior, czêsto tak¿e Quercus robur (ta- Klasa Querco-Fagetea BR.-BL. et VLIEG 37 bela 1). W warstwie krzewów dominuj¹ Cory- • rz¹d Fagetalia sylvaticae PAW£. 28 lus avellana i Prunus padus, zaœ w runie wystê- • zwi¹zek Alno-Padion KNAPP. 42 em. puj¹ obok siebie gatunki lasów ³êgowych ze MEDW.-KORN. ap. MAT et BOR. 57 zwi¹zku Alno-Padion oraz ¿yznych lasów li- 1. Stellario-Alnetum (KASTN. 38) MULLER et GORS œciastych. Zwraca uwagê szczególnie du¿y 58. udzia³ Stellaria nemorum, Ficaria verna oraz • zwi¹zek Carpinion betuli OBERD. 53 Anemone nemorosa i Galeobdolon luteum. 2. Galio silvatici-Carpinetum OBERD 57 Zbiorowiska te wystêpuj¹ stosunkowo czê- (fragm.) sto, lecz zwykle s¹ silnie zubo¿a³e wskutek an- • zwi¹zek Tilio-Acerion KLIKA 55 tropopresji lub masowego rozwoju ekspansyw- 3. Aceri-Tilietum FABER 36 nych gatunków nitrofilnych, takich jak Carex • zwi¹zek Fagion silvaticae LUQUET 26 brizoides, Solidago serotina, Rubus caesius lub • podzwi¹zek Luzulo-Fagenion LOHM. et R. Sambucus nigra. Najlepiej zachowane p³aty TX. in R. TX. 54 wystêpuj¹ na zachód od Rad³ówki, w Niwi- 4. Luzulo nemorosae-Fagetum (DU RIETZ 23) cach (na W od koœcio³a) oraz w kompleksie MARKGR. 32 em. MEUS. 37 Stawów £agowskich. 5. Myrtillo-Fagetum PASS (66) 68. • podzwi¹zek Eu-Fagenion OBERD. 57 2. Galio silvatici-Carpinetum OBERD 57 6. Dentario enneaphyllidi-Fagetum (PREIS 38) P³aty fitocenoz gr¹dowych spotykamy na OBERD. 57 ca³ym obszarze Pogórza, jednak wskutek pro- 7. Melico-Fagetum LOHM. ap. SEIBERT 54 wadzonej tu niegdyœ intensywnej gospodarki

Fot. 3. Gr¹d konwaliowy ko³o Gozdanina w gm. Fot. 4. Fragmenty kwaœnej buczyny ko³o Dêbowego Zgorzelec (fot. K. Œwierkosz). Gaju w gm. Lwówek Œl. (fot. K. Œwierkosz). 18 KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ

Tabela 1. morosa) i masowym wystêpowaniem konwalii Stellario-Alnetum (Kastn. 38) Muller et Gors 58 majowej. Najczêœciej rozwijaj¹ siê na nachy- lonych ku po³udniowi, suchych stokach np. na Numer zdjêcia 1 2 3 skarpach pradoliny Nysy £u¿yckiej (od Zgo- Powierzchnia [w m. kw] 200 400 200 rzelca po Radomierzyce), na Borowej Górze, Wysokoœæ n.p.m. 230 230 260 w zagajnikach ko³o Gozdanina, na pó³noc od Zwarcie warstwy a w % 50 60 50 Zwarcie warstwy a1 w % 20 15 10 Rz¹sin i na wzgórzach na wschód od okolicy Zwarcie warstwy b w % 60 45 45 Lubania (miêdzy Harcersk¹ Gór¹ a Ostró¿kiem, Zwarcie warstwy c w % 100 100 100 fragmentarycznie na Parkowej Górze). Zwarcie warstwy d w % 5 . . Rzadziej spotykamy ¿yzne postaci gr¹dów Liczba gatunków w zdjêciu 20 27 21 (var. z Asarum europaeum) z udzia³em m.in. Miejscowoœæ Rad³ówka Rad³ówka Niwice Asarum europaeum, Lathyrus vernus, Mercu- Ch. lok. ass. Stellario-Alnetum rialis perennis, Sanicula europaea, Paris quadri- Fraxinus excelsior a 4 3 1 folia i in. Najlepiej wykszta³cone p³aty wystê- Fraxinus excelsior a1 . . 1 puj¹ w kompleksie leœnym na pó³noc od Wol- Fraxinus excelsior c + + . Alnus glutinosa a . 1 3 bromowa, w g³êbokich dolinach potoków sp³y- Alnus glutinosa c . . + waj¹cych do Nysy £u¿yckiej (Uniegoszcz, KoŸ- Alnus incana a . . 1 lice), oraz na Borowej Górze. ¯yzne gr¹dy Alnus incana a1 2 1 . czêœciowo zachowa³y siê tak¿e w obrêbie par- Alnus incana c . . + ków podworskich np. w £omnicy i w Rz¹si- Prunus padus b 2 1 1 Prunus padus c + + . nach. Stellaria nemorum 2 1 3 Gr¹dy podlegaj¹ procesom degeneracji Ficaria verna 2 + + zwi¹zanej z cespityzacj¹ powodowan¹ przez Carex brizoides. P³aty z dominacj¹ tego gatun- All. Alno-Padion ku, które zachowa³y jeszcze swoj¹ charakte- Impatiens noli-tangere + 2 . Festuca gigantea . + + rystykê florystyczn¹, wyró¿niono jako wariant z Carex brizoides. Wystêpuj¹ one np. w dolinie Or. Fagetalia et cl. Querco-Fagetea Z³otego Potoku k. Nawojowa oraz w komplek- Anemone nemorosa 2 2 4 sie leœnym na SW od Trójcy. Galeobdolon luteum 1 2 + Podczas badañ terenowych rozpoznano Acer pseudoplatanus b . + + Acer pseudoplatanus c + + + tak¿e fragmenty ¿yznego gr¹du w podzespole Corylus avellana b 4 3 . czyœæcowym (G.-C. stachyetosum), m.in w Rê- Polygonatum multiflorum (+) . + czynie, Lasowicach, Tylicach oraz nad Czer- Sporadycznie: Carex sylvatica 1 (+); Acer platanoides a1 2 (+); Melica won¹ Wod¹, jednak nie sporz¹dzono ich doku- nutans 2 (+); Asarum europaeum 2 (+); Dryopteris filix mas 2 (+); Aegopodium podagraria 3 (+); Hedera helix 3 (+). mentacji fitosocjologicznej.

Towarzysz¹ce: 3. Aceri-Tilietum FABER 36 Galium aparine + + + Sk³ad gatunkowy i strukturê florystyczn¹ Impatiens parviflora + + + tego zespo³u przedstawia zdjêcie wykonane Rubus idaeus . + + Quercus robur a 1 2 . w nieczynnych ³omach wapienia na zachód Deschampsia caespitosa + + . od P³óczek Dln. Equisetum sylvaticum + + . Data 20-05-1999. Powierzchnia 100 m2. Oxalis acetosella + + . Wysokoœæ: 280 m n.p.m., zwarcie a – 70%, b – Dryopteris carthusiana + + . Sporadycznie: Plagiothecium sp. 1 (+); Cardamine amara 1 (+); 15%, pokrycie c – 80% Sorbus aucuparia b 2 (1); Ribes spicatum b 2 (+); Urtica dioica 2 (+); a: Tilia cordata 4, Acer platanoides 3; Sambucus nigra b 3 (3); Athyrium filix femina 3 (+); Valeriana offi- b: Tilia cordata 1, Acer platanoides +, Vibur- cinalis 3 (+); Anthriscus sylvestris 3 (+). num opulus +; c: Hedera helix 2; Poa nemoralis 2; Acer plata- noides 1; Listera ovata 1; Rubus idaeus +, leœnej wiêkszoœæ z nich jest silnie zdegenero- Taraxacum sect. Vulgaria +, Moehringa tri- wana i pozbawiona charakterystycznych ga- nerva +, Tilia cordata +, Prunus spinosa +, tunków runa. Typowo wykszta³cone p³aty maj¹ Fraxinus excelsior +, Anthriscus sylvestris +, niewielkie powierzchnie i spotykane s¹ spora- Sorbus aucuparia +, Dactylis polygama +, dycznie wœród lasów gospodarczych, na skar- Solidago virgaaurea +, Ranunculus acris +, pach dolin, w otoczeniu œródpolnych cieków Fragaria vesca +, Campanula trachelium +, lub na dawnych grodziskach (tabela 2). Veronica chamaedrys +, Rosa canina +, Najczêœciej wystêpuj¹ gr¹dy konwaliowe Sambucus sp. r. (var. z Covallaria majalis) z udzia³em gatunków Inny dobrze wykszta³cony fragment znaj- acidofilnych (Vaccinium myrtillus, Luzula ne- duje siê na stromym, pó³nocno-zachodnim sto- Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea... 19

Tabela 2 Galio sylvatici-Carpinetum OBERD. 57

Numer zdjêcia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Powierzchnia [w m. kw] 100 100 200 200 100 200 400 100 200 100 100 100 Wysokoœæ n.p.m. 220 240 270 250 250 280 280 260 220 215 220 220 Nachylenie stoku [w st.] . 10 5 5 5 5 5 . . 15 20 10 Wystawa . W SW S SW W W . . S NE SW

Data 28-6-96 20-5-98 30-8-96 20-5-99 30-8-96 21-5-99 21-5-99 30-8-96 30-4-98 30-4-98 30-4-98 16-8-97 Zwarcie warstwy a w % 70 70 80 60 70 60 60 70 70 70 80 70 Zwarcie warstwy a1 w % . 10 ...... Zwarcie warstwy b w % 30 35 . 40 50 40 30 15 5 . . 20 Zwarcie warstwy c w % 100 100 100 100 100 100 90 90 100 100 90 80 Zwarcie warstwy d w % . . 5 5 5 . . 5 5 . 10 . Liczba gatunków w zdjêciu 16 20 19 27 28 33 28 26 16 13 11 13

Ch. Galio-Carpinetum Tilia cordata a 6 5 . 2 . . . 2 3262 91 Tilia cordata a1 . 1 ...... Tilia cordata b 2 2 . 1 1 + . 1 . . . 1 . Tilia cordata c + + . + + . + + . . + . . Carpinus betulus a 1 17 . . . . 22423 75 Carpinus betulus b . . . . 1 ...... Carpinus betulus c . . . . + . . + . . . . . Stellaria holostea . . 1 . 1 . . 1 1 + 3 5 58 Melampyrum nemorosum . 1 + + 1 + . 2 . . . . 50 Galium sylvaticum . . + . 1 ...... 17 Cerasus avium b + . + ...... 17 Cerasus avium c . . + ...... Sporadycznie: Ranunculus auricomus 12 (1); Dactylis polygama 5 (+);

D. var. z Convallaria majalis Convallaria majalis 3 3 4 2 + . 1 . . . 1 . 58 Luzula nemorosa + + + ...... 25 Vaccinium myrtillus . + + + ...... 25

D. var. z Carex brizoides Carex brizoides ...... + 7 7 3 . 33 Luzula pilosa ...... + . + . 17

D. var z Asarum europaeum

Asarum europaeum . . . . 2 2 1 . . . . . 25 Corylus avellana b . . . . 2 3 3 . . . . . 33 Corylus avellana c . . . + ...... Viburnum opulus c . . . + + 1 + . . . . . 33 Lathyrus vernus . . + . (+) . + . . . . . 17

Ch. or. Fagetalia et cl. Querco-Fagetea Galeobdolon luteum 2 + + . . + . 1 1 1 1 . 66 Melica nutans + 1 + 2 2 + + . . . . . 58 Polygonatum multiflorum + . . . + . . + + + + . 50 Anemone nemorosa . 1 . . . . + . + 1 1 . 42 Poa nemoralis 4 4 3 1 . + . + . . . . 42 Aegopodium podagraria + + . + . . + + . . . . 42 Fraxinus excelsior a ...... 2 . . . . . 42 Fraxinus excelsior b . + ...... Fraxinus excelsior c + + . . . . + + . . . + . Viola reichenbachiana + + . . + + ...... 33 Campanula trachelium + ...... 1 . . . 1 33 Acer pseudoplatanus a ...... 2 . 1 . . + 33 Acer pseudoplatanus c . . . . . + + . . . . + . Euonymus europaea c . + + . . + 1 . . . . . 33 20 KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ cd. tab. 2

Euonymus europaea b . . . . . + ...... Millium effusum . . . . 1 . + 1 . . . . 25 Prunus padus b + ...... + . . + 25 Fagus sylvatica a . . . . . 3 . 2 . . . . 25 Fagus sylvatica c . . . . . + . . . + . . . Brachypodium sylvaticum ...... + 2 . . . . 17 Hedera helix b . . . . . 1 ...... 17 Hedera helix c . . . . . 1 + ...... Mercurialis perennis . . . . . 1 1 . . . . . 17 Carex digitata . . . . . + + . . . . . 17 Sanicula europaea . . . . . + + . . . . . 17 Paris quadrifolia . . . . . + + . . . . . 17 Actaea spicata . . . . . + + . . . . . 17 Pulmonaria obscura . . . . . + r . . . . . 17 Acer platanoides a ...... 2 . . . . 17 Acer platanoides b ...... + . Acer platanoides c ...... + . . . . . Sporadycznie: Daphne mezereum b 6 (+); Carex sylvatica 7 (1); Melica uniflora 7 (+); Vinca minor 8 (1); Atrichum undulatum 9(+), Mnium hornum 11 (+).

Towarzysz¹ce: Quercus robur a . 1 1 4 5 1 2 . 2 1 . 2 91 Quercus robur b . . . 2 + ...... Quercus robur c + + + . . . . + . . . . . Sorbus aucuparia b 1 1 . . 1 . . + + . . . 50 Sorbus aucuparia c . . . + r . . + . . . . . Majanthemum bifolium . + + . + + + + (+) 1 . . 58 Plagiothecium sp. d . . + . + . . + . . + . 33 Oxalis acetosella + . . . . + . . 1 + . . 33 Hieracium sabaudum . . + + + + ...... 33 Hepatica nobilis . . + . . 1 + . . . . . 25 Frangula alnus b . + . 2 ...... 25 Frangula alnus c . . . + + ...... Fragaria vesca . . . + . + + . . . . . 25 Betula pendula a . . . . 2 . . 1 . . . . 25 Betula pendula c . . . . . + ...... Populus tremula a . . . . 1 ...... 17 Populus tremula c . . + ...... Viola riviniana . . + . + ...... 17 Ficaria verna ...... + . . 1 17 Athyrium filix femina ...... + + . . 17 Imaptiens parviflora ...... + . + 17 Geum urbanum ...... + . . . + 17 Veronica chamaedrys . . . + + ...... 17 Rubus sect. Corylifolii . . . + . + ...... 17 Deschampsia flexuosa . . . + + ...... 17 Listera ovata . . . . . r + . . . . . 17 Senecio fuchsii . . . . + + ...... 17

Sporadycznie: Galium aparine 2 (+); Ajuga reptans 4 (+); Lysimachia vulgaris 4 (+); Festuca ovina 4 (+); Galium mollugo 4 (+); Impatiens parviflora 4 (+); Moehringa trinerva 4 (+); Malus sp. 4 (+); Ranunculus polyanthemos 4 (+); Hypnum cupressiforme 4(+); Bromus benekeni 5 (+); Heracleum sphondylium 5 (+); Ranunculus repens 5 (+); Pinus sylvestris a 6 (2); Cornus sanguinea b 6 (+); Solidago virgaurea 6 (+); Sambucus nigra b 6 (+); Chaerophyllum aromaticum 8 (+); Urtica dioica 8 (+); Sambucus nigra b 12 (1)

Lokalizacje zdjêæ fitosocjologicznych: 1; Radomierzyce, skarpa pradoliny Nysy £u¿yckiej 2; Lubañ, na N od wzg. Ostró¿ek 3, 5; Borowa Góra k. Niedowa 4; P³óczki Dln, na N od szosy do Nagórza 6, 7; lasy na E od Wolbromowa 8; park podworski w £omnicy 9 -11; dolina Z³otego Potoku k. Nawojowa 12; Radogoszcz, na E od wsi Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea... 21

Fot. 5. Wyr¹b na stanowisku 120 letniej buczyny. S³awnikowickie Wzgórza w gm. Lubañ (fot. K. Œwierkosz). ku porfirowego wzgórza przy szosie miêdzy 4. Luzulo nemorosae-Fagetum Nagórzem a P³óczkami Grn. (DU RIETZ 23) MARKGR.32 em. MEUS. 37 P³aty fitocenoz nale¿¹ce do gr¹du zboczo- Dobrze wykszta³cony p³at odnaleziono ko³o wego spotykamy sporadycznie na stromych sto- gajówki w Gradówku, na wschodniej granicy kach wzgórz piaskowcowych (w dolinie Bobru lasu Nagórzañskiego. miêdzy Lwówkiem Œl. a Sobot¹ i Górczyc¹) na Data 20-07-94, powierzchnia 200 m2, wyso- bazaltowych stokach ko³o zamku Gryf w Pro- koœæ 400 m n.p.m., zwarcie a – 50%, zwarcie b szówce, nad Czarnym Potokiem ko³o Mœciszo- – 50%, pokrycie c – 90%. wa, s¹ to jednak fragmenty niewielkie i znie- a: Fagus sylvatica 5 kszta³cone przez gospodarkê leœn¹ lub te¿ sta- b: Tilia cordata 3, Acer pseudoplatanus 1, Pi- dia regeneracyjne tego zespo³u. cea abies 1, Sambucus racemosa +. Doskonale wykszta³cone fitocenozy Ace- c: Luzula nemorosa 2, Hieracium murorum 2, ri-Tilietum by³y niegdyœ chronione w ramach Galium rotundifolium 2, Viola reichenba- rezerwatu „Bukowa Góra” ko³o Lubania (SOKO- chiana 1, Tilia cordata +, Fagus sylvatica +, £OWSKI 1963). Hedera helix +, Hieracium sabaudum +, Poa nemoralis +, Vaccinium myrtillus +, Zwi¹zek Fagion Chaerophyllum aromaticum +, Daphne me- Zbiorowiska lasów bukowych, niegdyœ po- zereum 1, Athyrium filix-femina +, Quer- spolite w obrêbie po³udniowej czêœci badane- cus robur +, Brachypodium sylvaticum +, go terenu (Wielki Las Lubañski, Wzgórza Ra- Sanicula europaea +, Oxalis acetosella +. domickie, prawdopodobnie tak¿e Wzgórza S³awnikowickie) zachowa³y siê do dziœ tylko 5. Myrtillo-Fagetum PASS (66) 68. we fragmentach, st¹d ich dokumentacja fitoso- W lasach miêdzy Wolbromowem a Gra- cjologiczna jest bardzo uboga. Wiêkszoœæ sie- dówkiem wystêpuj¹ p³aty kwaœnych buczyn dlisk lasów bukowych zajmuj¹ dziœ antropoge- o bardziej acidofilnym charakterze, z du¿ym niczne œwierczyny lub bory mieszane z udzia- udzia³em gatunków klasy Quercetea robori-pe- ³em buka, lecz silnie zniekszta³con¹ struktur¹ treae. Zbiorowiska takie z obszaru Sudetów florystyczn¹. Czêsto spotkaæ mo¿na tak¿e dr¹- podawano jak dot¹d jedynie ze wzgórza Choj- gowiny bukowe o bardzo ubogim runie, stano- nik w Karkonoszach (ŒWIERKOSZ 1994b). wi¹ce jednak regeneracyjne stadia ró¿nych Data 21-05-99, powierzchnia 200 m2, wyso- typów buczyn. koœæ 310 m n.p.m., zwarcie a – 70%, zwarcie 22 KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ b – 5%, pokrycie c – 100%. b: Picea abies +, Sorbus aucuparia +, Corylus a: Fagus sylvatica 5, Quercus robur 2, avellana 1; b: Fagus sylvatica +, c: Melica uniflora 7, Dryopteris filix mas +, c: Vaccinium myrtillus 5, Poa nemoralis 1, Hie- Acer platanoides +, Dryopteris carthusiana racium murorum 1, Fagus sylvatica +, Lu- 1, Oxalis acetosella +, Athyrium filix-femi- zula pilosa +, Deschampsia flexuosa +, So- na 1, Senecio fuchsii +, Sambucus racemo- lidago virgaurea +, Prenanthes purpurea +, sa +, Equisetum sylvaticum +, Euonymus Calamagrostis epigeios +, Calamagrostis europaea +, Impatiens noli-tangere +, Pri- arundinacea +, Sorbus aucuparia +. mula elatior +, Galium odoratum +. d: Dicranella heteromalla 1, Pohlia nutans 1. Inne zbiorowiska leœne 6. Dentario enneaphyllidi-Fagetum Tylko we fragmentach zachowa³y siê inne (PREIS 38) OBERD. 57 zespo³y leœne, takie jak Carici remotae-Fraxi- ¯yzna buczyna zachowa³a siê w niewielu netum (Las Gradowski), Ribo nigri-Alnetum (nie- punktach badanego obszaru. Najlepiej wy- wielkie powierzchnie w okolicach Pieszkowa, kszta³cona jest na Górze Heleny, na N od Gra- M³yñska, KoŸlic, £agowa i Jêdrzychowic), Ca- dówka. rici elongatae-Alnetum s.l. (miêdzy Pisarzowi- Data 10-06-99, powierzchnia 200 m2, wyso- cami a Lubaniem, na wschód od Gryfowa Œl.) koœæ 350 m n.p.m., zwarcie a – 60%, pokrycie oraz Salici-Populetum (stawy G³êbocko, kom- c – 100%. pleks Stawów £agowskich). a: Fagus sylvatica 6 c: Mercurialis perennis 3, Galium odoratum 2, Ochrona zbiorowisk leœnych Dryopteris filix-mas 2, Galeobdolon luteum 2, Impatiens parviflora +, Impatiens noli-tan- Na obszarze pó³nocnej czêœci Pogórza Izer- gere +, Hieracium murorum +, Senecio fuch- skiego zaproponowano utworzenie sieci obsza- sii +, Carex sylvatica +, Melica nutans +, rów chronionych m.in. dla ochrony zbiorowisk Fraxinus excelsior +, Deschampsia flexu- leœnych (ŒWIERKOSZ 1994a, 1996, 1998, 1999). Tyl- osa +, Athyrium filix-femina +, Vicia dume- ko trzy z nich, posiadaj¹ce powierzchniê powy- torum +, Fagus sylvatica +, Asarum europa- ¿ej 40 ha, która mo¿e byæ uznana za minimaln¹ eum +. powierzchniê skutecznej ochrony dla zbiorowisk Podobne, lecz mniej typowo wykszta³cone z klasy Querco-Fagetea, zaproponowano do fragmenty ¿yznych buczyn spotykamy na ca- objêcia ochron¹ rezerwatow¹. S¹ to: ³ym obszarze Lasu Gradowskiego. S¹ one za- a) Borowa Góra (gm. Zgorzelec, nadl. Pieñsk zwyczaj lasami pochodzenia antropogeniczne- oddz. 161 a, b, d, f, i, j, h, k, m, n) gdzie go i czêsto zawieraj¹ znaczn¹ domieszkê œwier- zachowa³y siê du¿e partie gr¹dów wyso- ka. Niektóre z fragmentów (np. na pó³nocny- kich oraz na niewielkich powierzchniach, zachód od szosy Gradówek – Gryfów Œl.) fizjo- gr¹dów ¿yznych, w których sk³adzie wy- nomicznie i florystycznie upodabniaj¹ siê do ró¿- stêpuj¹ m.in.: Convallaria majalis, Asarum nych postaci kwaœnych buczyn, s¹ jednak ostoj¹ europaeum, Lilium martagon, Viburnum gatunków leœnych zwi¹zanych z rzêdem Fage- opulus, Frangula alnus, Primula elatior talia takich jak Galium odoratum, Veronica mon- i wiele gatunków typowych dla flory ¿y- tana, Polystichum aculeatum i in. znych lasów liœciastych; b) dolina Z³otego Potoku ko³o Nawojowa (gm. 7. Melico-Fagetum LOHM. ap. SEIBERT 54 Lubañ, oddz. 285) z du¿ymi partiami gr¹du Dobrze zachowane fragmenty tego zespo- z przewag¹ Tilia cordata oraz niewielkimi ³u by³y niegdyœ objête ochron¹ w ramach re- fragmentami ³êgów przystrumieniowych ze zerwatu „Bukowa Góra” ko³o Lubania (SOKO- zw. Alno-Padion. Rosn¹ tu 4 gatunki objête £OWSKI 1963), dziœ jednak zosta³y ca³kowicie ochron¹ (w tym rzadka na Pogórzu Ribes zniszczone przez rozwijaj¹cy siê kamienio³om nigrum); bazaltu. Odnaleziony p³at pochodzi z s¹siedz- c) okolice dawnego wyrobiska (tzw. jezioro twa rezerwatu, z dolinki potoku sp³ywaj¹cego Pokuta) w Lesie Gradowskim, ok. 1,5 km w kierunku wsi Koœcielnik, jest on jednak silnie na N od Ubocza (gm. Gryfów Œl., nadl. zubo¿a³y w porównaniu do p³atów znanych Lwówek Œl¹ski, oddz. 344, 345), gdzie niegdyœ z rezerwatu. w zachowanych fragmentach gr¹dów i la- Data 27-06-97, powierzchnia 100 m2, wyso- sów ³êgowych rosn¹ m.in. Epipactis helle- koœæ 350 m n.p.m., zwarcie a – 80% (a1 – 5%), borine, Listera ovata, Convallaria majalis, zwarcie b – 15%, pokrycie c – 100% Daphne mezereum, Asarum europaeum, a: Fagus sylvatica 7, Quercus robur 1; Galium rotundifolium, Chrysosplenium op- a1: Fagus sylvatica +; positifolium, Senecio palustris i in. Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea... 23

Pozosta³e zachowane fragmenty, z uwagi W nadleœnictwie Lwówek Œl¹ski do objê- na zbyt ma³¹ powierzchniê, proponowano do cia ró¿nymi formami ochrony zaproponowano ochrony w innych formach, choæ wiele z nich oddzia³y 147 a-c; 148 j; 162-164; 306 f; 305 A h; posiada wysokie walory przyrodnicze i stano- 269 f, c; 287 p, r; 273 a-c, 271, 225-226 (czê- wi ostojê gin¹cych na Pogórzu gatunków flory œciowo); 211 s, r; 130 a, b (niewielki fragment); leœnej. Nale¿y bowiem zauwa¿yæ, ¿e wraz 129 m, 136 a, c, f, h; 380 i-k; 345 l-m, 244 j-k; z zanikaniem naturalnych ekosystemów leœnych 160 A l; 160 A a-d; 325 h oraz kilka obszarów gin¹ tu tak¿e gatunki czêste na innych obsza- lasów prywatnych (wg ŒWIERKOSZ 2000). rach Dolnego Œl¹ska. I tak np.: na ca³ym bada- W nadleœnictwie Pieñsk by³y to oddz. 130 l, nym obszarze odnaleziono dotychczas tylko m, f, y; 160 m, n, k; 161 x, oraz liczne fragmenty 1 stanowisko Lilium martagon, 3 – Aruncus dio- nie ujête w ewidencji Lasów Pañstwowych. Na icus, 3 – Epipactis helleborine oraz jedno Equ- terenie po³udniowej czêœci gminy Gryfów Œl. fragmenty takie stanowi¹ zdecydowan¹ wiêk- isetum telmateia (badania w³asne, BENA 1999). szoœæ. Nawet gatunki bardzo charakterystyczne dla Ochron¹, z uwagi na zachowane walory lasów liœciastych w Sudetach jak np. Galium zbiorowisk leœnych, zaproponowano obj¹æ tak- odoratum, Asarum europaeum, Pulmonaria ob- ¿e parki podworskie w Radomierzycach, Tyli- scura, Sanicula europaea, Paris quadrifolia lub cach i £omnicy. Actaea spicata zachowa³y siê na nielicznych Nie zmienia to jednak faktu, ¿e godne stanowiskach, czêsto w runie silnie zniekszta³- ochrony jak dotychczas okaza³o siê byæ jedy- conych, niemo¿liwych do identyfikacji fitoso- nie oko³o 400 ha z powierzchni leœnej licz¹cej cjologicznej zbiorowisk. Na przyk³ad w gmi- sobie blisko 13 000 ha. Jest to zaledwie 3% nie Zgorzelec odnaleziono jak dot¹d tylko jed- wszystkich zbiorowisk leœnych w pó³nocnej no stanowisko Galium odoratum (ŒWIERKOSZ czêœci Pogórza Izerskiego – resztê zajmuj¹ lasy 1996), gatunku wrêcz pospolitego w ¿yznych gospodarcze, o niewielkich wartoœciach przy- lasach Sudetów i ich Przedgórza. rodniczych.

Literatura BENA W. 1999. Obserwacje florystyczne z £u¿yc (1). Przyroda Sudetów teucia struthiopteris na Pogórzu Izerskim. – Przyroda Sudetów Zachodnich 2: 11-14. Zachodnich 1: 5-10. BORATYÑSKI A. 1990. Chronione i godne ochrony drzewa i krzewy POTT R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. 2 Auflage. 622 polskiej czêœci Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 6. pp. Verlag Eugen Ilmer, Stuttgart. Ledum palustre L. Arbor. Kórnickie 35: 83-89. SCHMUCK A. 1959. Regionizacja pluwiotermiczna Dolnego Œl¹ska. [Plu- BORATYÑSKI A. 1991. Analiza chorologiczna flory drzew i krzewów viothermal regions of Lover Silesia] – Zeszyty Nauk WSR 5: 3- Sudetów Zachodnich (Chorological analysis of woody flora of 15, Wroc³aw. Western Sudety Mts). ss. 323, Kórnik. SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preu- BORATYÑSKI A., KMIECIK M., KOSIÑSKI P., KWIATKOWSKI P., SZCZʌNIAK E. sischen und österreichischen Anteils, Breslau. 1997. Chronione i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej czê- SCHUBERT R. 1972. Uberschicht uber die Pflanzengesellschaften der œci Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 9. Taxus baccata südlichen Teils der DDR. III. Wälder. Teil 1. Hercynia N.F. 9: L. Arbor. Kórnickie 42: 111-147. 1-34. BORATYÑSKI A., KOSIÑSKI P., KWIATKOWSKI P., SZCZʌNIAK E., ŒWIERKOSZ SOKO£OWSKI A.W. 1963. Roœlinnoœæ rezerwatu leœnego „Bukowa Góra” K. 1999. Chronione i godne ochrony drzewa i krzewy polskiej ko³o Lubania Œl¹skiego. – Fragm. Flor. Geobot. 9: 85-89. czêœci Sudetów, Pogórza i Przedgórza Sudeckiego. 11. Cotone- STUPNICKA E. 1989. Geologia regionalna Polski – Wydawnictwa Geo- aster integerrimus Medik. i C. niger (Thunb.) Fr. – Arboretum logiczne, Warszawa. ss. 286 Kórnickie 44: 5-22. ŒWIERKOSZ K. 1994a. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa je- BRAUN-BLANQUET J. 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegeta- leniogórskiego, gmina Gryfów Œl¹ski, Fulica – Jankowski Woj- tionskunde. Springer Verlag, Wien – New York. ciech, Wroc³aw. Mscr. CIEŒLAK M. 1996. Zagro¿enia i kierunki ochrony ró¿norodnoœci biolo- ŒWIERKOSZ K. 1994b Zbiorowiska roœlinne Góry Chojnik – eksklawy gicznej rozdrobnionych kompleksów leœnych. Instytut Ochrony Karkonoskiego Parku Narodowego. czêœæ 1. Zbiorowiska leœne. Œrodowiska, ss. 34, Warszawa. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 13.2:17-36. DRESSLER E.F. 1883. Flora von Löwenberg in Schlesien. – Heltch, Löwen- ŒWIERKOSZ K. 1995. Notatki dendrologiczne z Dolnego Œl¹ska. Czêœæ berg i. Schl. 1. Ziemia Gryfowska. – Rocz. Sekc. Dendr. 43: 161-170. FIEK E. 1881. Flora von Schlesien, preusischen und österreichischen ŒWIERKOSZ K. 1996. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jele- Anteils, Breslau. niogórskiego. Inwentaryzacja stanowisk chronionych gatunków HEIDRICH H. O. 1928. Die Pflanzenwelt. Das Heimatbuch des Kreizes roœlin na terenie miasta i gminy Zgorzelec. Fulica – Jankowski Lauban. Paul Menzel. Marklissa. Wojciech, Wroc³aw. Mscr. HERR O. 1928. Die naturdenkmaeler des Kreises Lauban. Das Heimat- ŒWIERKOSZ K. 1998. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jele- buch des Kreizes Lauban. Paul Menzel. Marklissa niogórskiego. Inwentaryzacja stanowisk chronionych gatunków HOLEKSA J. 1997. Wielkoœæ rezerwatów a mo¿liwoœæ ochrony natural- roœlin na terenie miasta i gminy Lubañ Œl¹ski. Fulica – Jankowski nych ekosystemów leœnych. – Ochrona Przyr. 54: 3-13. Wojciech, Wroc³aw. Mscr. JARMOLUKOWA M. 1976. Monografia województwa jeleniogórskiego. ŒWIERKOSZ K. 1999. Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jele- – Rocznik Jeleniogórski 14: 13-67 niogórskiego. Inwentaryzacja stanowisk chronionych gatunków MATUSZKIEWICZ W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk ro- roœlin na terenie gminy Lwówek Œl¹ski. Fulica – Jankowski Woj- œlinnych Polski. 298 ss. PWN, Warszawa. ciech, Wroc³aw. Mscr. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIREK H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. 1995. Vascular Plants of ŒWIERKOSZ K. 2000. Obszary proponowane do ochrony na terenie nad- Poland a Checklist. – Pol. Geobot. Studies. Guidebook Series 15: leœnictwa Lwówek Œl¹ski, obrêb Lwówek Œl¹ski. Biuro Urz¹dza- 1-303. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Kraków. nia Lasu i Geodezji Leœnej o. w Brzegu, Brzeg. Mscr. MUCINA L., GRABHERR G., ELLMAUER T. (eds.) 1993. Die Pflanzengesel- ŒWIERKOSZ K. (w druku). Stan i perspektywy zachowania godnych ochro- lschaften Österreichs. Teil III. Wäldern und Gebüsche. p. 353. ny fitocenoz pó³nocnej czêœci Pogórza Izerskiego. Gustav Fischer Verlag. WERETELNIK E. 1979. Flora i zbiorowiska roœlinne Lubania Œl¹skiego. – NARKIEWICZ C. 1998. Nowe stanowisko pióropusznika strusiego Mat- Acta Uniw. Wrat. 523 Pr. Bot. 23: 15-80. 24 KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ

Waldgemeinschaften der Querco-Fagetea-Klasse im nördlichen Teil des Isergebirgs-Vorlandes und Möglichkeiten ihres Schutzes

Zusammenfassung In dem untersuchten Gebiet im nördlichen Teil des Isergebirgs-Vorlandes wurden auf ca. 400 ha 39 Standorte gut erhaltener Waldgemeinschaften der Querco-Fagetea-Klasse oder ihrer entwickelten Regenerationsstadien gefunden. Das entspricht nur 3% der Wälder dieser Region. Den Rest von fast 13 000 ha nehmen Forstkulturen und degenerierte Ge- meinschaften ein, deren eindeutige Eingliederung in ein syntaxonomes System unmöglich ist. Weitere Untersuchungen schließen die Ermittlung anderer gut erhaltener Waldgemein- schaften nicht aus. Es ist jedoch anzunehmen, dass ihre Fläche 7-8% der gesamten Waldfläche nicht überschreiten wird. Desto dringender (sowohl für den Naturschutz als auch für die Forstwirtschaft) ist es, die wenigen gut erhaltenen Waldgemeinschaften zu schützen. Die größten befinden sich auf dem Bohraer Berg (Borowa Góra, Gem. Zgorzelec/Görlitz), im Goldbachtal (Z³oty Potok) bei Sächsisch Haugdorf (Nawojów, Gem. Lauban/Lubañ) und im Wald bei Neuland Hagendorf (Las Gradowski). Kleinere, jedoch naturkundlich ebenso wertvolle Waldbestände gibt es in der Umgebung von Kl. Neundorf (Wolbromów), Cunzen- dorf (Gradówek), Neundorf Liebenthal (Nagórze), Seifersdorf (Mœciszów) und im Komplex der Teiche von Leopoldshain (£agów). In der vorliegenden Arbeit wurden 7 Waldgemeinschaften beschrieben, in denen der westpolnische Eichen-Hainbuchenwald Galio-Carpinetum vorkommt. Die übrigen Ge- meinschaften sind selten oder sind nur fragmentarisch vorhanden.

Lesní spoleèenstva tøídy Querco-Fagetea v severní èásti Jizerského podhùøí (Pogórze Izerskie) a možnosti jejich ochrany

Souhrn Na zkoumaném území severní èásti Jizerského podhùøí bylo nalezeno 39 lokalit s dobøe zachovalými spoleèenstvy z tøídy Querco-Fagetea nebo jejich pokroèilá regene- raèní stádia, celkem zaujímající asi 400 ha. To jsou necelá 3% z lesních porostù severní èásti Jizerského podhùøí. Zbytek (skoro 13 000 ha) pokrývají pìstované lesy a degradovaná spoleèenstva, jejichž jednoznaèné umístìní do syntaxonomického systému není možné. Není vylouèeno, že pøi pokraèování ve výzkumu budou objeveny další plochy dobøe zachovaných lesních spoleèenstev, ale jejich úhrnná rozloha nepøekroèí 7–8% celkové plochy lesù. Tím naléhavìjší se jeví (z pohledu ochrany pøírody, stejnì jako lesního ho- spodáøství) potøeba ochrany nemnoha zachovalých fragmentù tìchto spoleèenstev, z nichž nejvíce se vyskytuje na Borowej Górze (katastr Zhoøelec), v údolí Zlotego Potoku u Nawo- jowa (kat. Lubañ) a v Lesie Gradowskim. Menší, ale pøesto pøírodovìdnì cenné porosty se nacházejí v okolí Wolbromowa, Gradówka, Nagórza, Mœciszowa a v komplexu Stawów £agowskich. V práci je popsán výskyt sedmi lesních spoleèenstev, z nichž je nejèastìjší západo- polské hájové spoleèenstvo Galio-Carpinetum. Ostatní jsou vzácná, nebo jsou vyvinuta pouze nedokonale.

Adres autora: Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wroc³awskiego ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wroc³aw e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 25-28 Waldemar Bena

Obserwacje florystyczne z £u¿yc (2)

Artyku³ jest kontynuacj¹ obserwacji flo- rystycznych prowadzonych na obszarze £u- ¿yc Wschodnich, miêdzy Nys¹ £u¿yck¹ a Kwis¹ (BENA 1999), jako uzupe³nienie wyni- ków inwentaryzacji chronionych gatunków roœlin na terenie by³ego województwa jele- niogórskiego. W roku 2000 znaleziono na tym terenie 24 nowe stanowiska z 11 gatunków roœlin objêtych ochron¹ ca³kowit¹ i 4 stano- wiska z 3 gatunków objêtych ochron¹ czê- œciow¹.

Fot. 2. Œniedek baldaszkowaty (Ornithogalum um- bellatum) w Prze³omie Kwisy ko³o Leœnej. V. 2000. (fot. W. Bena ).

Roœliny naczyniowe podlegaj¹ce ca³kowitej ochronie gatunkowej

Cis pospolity (Taxus baccata) Dwa stanowiska cisa pospolitego o cha- rakterze antropogenicznym (w pobli¿u ruin leœniczówek) zosta³y stwierdzone w Lesie Lubañskim (oddzia³ 163, 3 km na NE od Pla- Fot. 1. Pomocnik baldaszkowaty (Chimaphila um- terówki), w czêœci nale¿¹cej do gminy Plate- bellata) ko³o Nowoszowa. VI. 2000. (fot. rówka oraz 2 km na SE od Leœnej (oddzia³ W. Bena). 300). 26 WALDEMAR BENA

Wawrzynek wilcze³yko (Daphne mezereum) dzie fragmenty boru wilgotnego z bagnem W zachodniej czêœci Lasu Lubañskiego zwyczajnym (Ledum palustre), lecz s¹ one (3 km na S i SW od Zarêby Górnej), admini- mocno przesuszone. Istnieje groŸba ca³kowi- stracyjnie podlegaj¹cej gminie Platerówka, tego zaniku obydwu stanowisk w wyniku za- wykryto 3 stanowiska tego chronionego krze- roœniêcia rowów. wu. Zlokalizowane s¹ one w nastêpuj¹cych oddzia³ach leœnych : 146, 149 i 150. Pomocnik baldaszkowaty (Chimaphila umbel- lata) Podrzeñ ¿ebrowiec (Blechnum spicant) Od wielu lat brak by³o doniesieñ o wystê- W 2000 r. znaleziono nowe stanowiska powaniu pomocnika baldaszkowatego w za- podrzenia ¿ebrowca w Puszczy Zgorzelec- chodniej czêœci Borów Dolnoœl¹skich. Prze- kiej: ok. 3 km na W od Jagodzina (20 okazów; prowadzone w latach 1996-1998 inwentary- nadl. Ruszów), w Buczynie Bielawskiej 3 km zacje przyrodnicze gmin Pieñsk, Wêgliniec, na E od Bielawy Dolnej, w pobli¿u stawu Ry- Osiecznica i Nowogrodziec nie wykaza³y gle ok. 2 km. na N-W od miejscowoœci Zie- gatunku w Borach pomiêdzy Nys¹ £u¿yck¹ lonka (nadl. Pieñsk) oraz 2.5 km na S od a Bobrem (BERDOWSKI i NARKIEWICZ 1996, BERDOW- Polany (oko³o 50 okazów). SKI i in. 1998, NARKIEWICZ 1998, PANEK 1996, ŒWIER- KOSZ 1996). Wszystko to sk³oni³o autora do wpi- Bluszcz pospolity (Hedera helix) sania tej roœliny na listê gatunków wymar³ych Obecnoœæ tego gatunku zosta³a stwier- w polskiej czêœci £u¿yc (BENA 1999). Tymcza- dzona w trzech miejscach: w s¹siedztwie sta- sem wiosn¹ 2000 roku zosta³o znalezione pod wów hodowlanych po³o¿onych 1 km na W Nowoszowem nad Czern¹ Wielk¹ (6 km na od Platerówki, w starej d¹browie w dolinie NE od Koœcielnej Wsi) stanowisko pomocnika Nysy £u¿yckiej 7 km na NW od Przewozu licz¹ce oko³o 100 egzemplarzy. Rosn¹ one (niedaleko s³upka granicznego 256) oraz w w suchym borze sosnowym na bardzo ma³ej ruinach Nowoszowa (Nowin) nad Czern¹ powierzchni (1-2 ary). Gatunkami towarzy- Wielk¹ na terenie nadl. Œwiêtoszów (6 km na sz¹cymi s¹: p³ucnica islandzka (Cetraria is- NE od Koœcielnej Wsi). landica), chrobotki (Cladonia sp.), wrzos (Ca- luna vulgaris) i borówka brusznica (Vaccinium Barwinek pospolity (Vinca minor) vitis-idaea). To jedyne, znane pomiêdzy Bo- Nowe stanowiska barwinka pospolitego brem a Nys¹ £u¿yck¹, stanowisko pomocni- odnaleziono na obszarze Puszczy Zgorzelec- ka baldaszkowatego mo¿e ulec zag³adzie za spraw¹ zrêbów zupe³nych (powierzchnie ta- ko-Osiecznickiej: 1 km na E od Piasecznej kie s¹ zaorywane). W pobli¿u miejsca stwier- (na zachodnim skraju oddzia³u 17), w pó³- dzenia stanowiska zaobserwowano tak¿e nocnej czêœci oddzia³u 452, 2 km na N od wprowadzanie w du¿ych iloœciach czerem- Zagajnika (obydwa stanowiska w nadl. Wê- chy amerykañskiej (Padus serotina) oraz dêbu gliniec) oraz w ruinach Nowoszowa nad Czer- czerwonego (Quercus rubra) jako podszytu. n¹ Wielk¹ (nadl. Œwiêtoszów). Obecnoœæ bar- Te dwa gatunki obcego pochodzenia mog¹ winka zosta³a tak¿e odnotowana na Stawach w bardzo szybkim czasie zag³uszyæ chronio- £agowskich pod Zgorzelcem oraz w dolinie n¹ i bardzo rzadk¹ roœlinê. Nysy £u¿yckiej 7 km na SE od £êknicy (s³u- pek graniczny 259). Œniedek baldaszkowaty (Ornithogalum um- bellatum) Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) Na licz¹ce oko³o 150-200 egzemplarzy Trzy egzemplarze tej roœliny wykryto pod stanowisko natrafiono w dolinie Kwisy pomiê- Nowoszowem na terenie nadl. Œwiêtoszów dzy Leœn¹ a zapor¹ leœniañsk¹. Œniedek bal- (6 km na NE od Koœcielnej Wsi). daszkowaty roœnie zarówno w pobli¿u rzeki, pod okapem drzew, jak i w miejscach wy- Rosiczka okr¹g³olistna (Drosera rotundifolia) ¿ej po³o¿onych, stanowi¹cych ³¹ki koœne. Pod Nowoszowem, w zachodniej czêœci W gminie Leœna ostatnio stwierdzono tylko nadl. Œwiêtoszów, wykryto dwa, nietypowe jedno stanowisko tego gatunku (PANEK 1994). dla tego gatunku stanowiska. Rosiczki rosn¹ na nich w przydro¿nych rowach, w których Œnie¿yczka przebiœnieg (Galanthus nivalis) woda pojawia siê tylko okresowo. W najbli¿- Nowe stanowisko œnie¿yczki przebiœnieg szej okolicy wystêpowania rosiczek brak jest na obszarze gminy Pieñsk stwierdzono 1 km torfowisk i dominuj¹ bory œwie¿e. W s¹siedz- na N od wsi ¯arki Œrednie (po³udniowy skraj twie obydwu stanowisk znajduj¹ siê wpraw- oddzia³u 275). Obserwacje florystyczne z £u¿yc 27

zosta³o wykryte nowe stanowisko tego ga- tunku. Stoplamek szerokolistny zasiedla tu wilgotn¹ ³¹kê na skraju lasu i wystêpuje ra- zem z pierwiosnk¹ wynios³¹ (Primula elatior). Stawy £agowskie s¹ jak dot¹d jedynym w gminie Zgorzelec miejscem, w którym w ostatnich latach odnotowano obecnoœæ tego gatunku storczyka.

Roœliny naczyniowe podlegaj¹ce czêœciowej ochronie gatunkowej

Pierwiosnka wynios³a (Primula elatior) Na ³¹ce w pobli¿u stawów hodowlanych pod Platerówk¹, 1 km na W od wsi, wykryto stanowisko licz¹ce 20-30 kwitn¹cych oka- zów.

Pierwiosnka lekarska (Primula veris) Gatunek zosta³ stwierdzony w Dolinie Nysy £u¿yckiej 2 km na NW od wsi Potok (gm. Przewóz). Stanowisko liczy zaledwie kilkanaœcie okazów. Fot. 3. Pierwiosnka lekarska (Primula veris) ko³o wsi Potok. IV. 2000. (fot. W.Bena). Kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium) Dwa nowe stanowiska kocanek piasko- Stoplamek szerokolistny wych wykryto w pobli¿u drogi E 36 w gminie (Dactylorhiza majalis) Osiecznica w oddziale 291 (2,5 km na NW Na obszarze Stawów £agowskich pod od Luboszowa) oraz w gminie ¯agañ (oddzia³ Zgorzelcem (2 km na E od Jêdrzychowic) 451).

Literatura: BENA W. , 1999. Wymar³e roœliny chronione polskiej czêœci Gór- PANEK E., 1994. Opracowanie florystyczne. w : Inwentaryzacja nych £u¿yc. Rocznik Jeleniogórski 1999, t. XXXI: 93-100 przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Leœna. BERDOWSKI W., NARKIEWICZ C., 1996. Opracowanie florystyczne. Fulica. Wroc³aw. Maszynopis w archiwum WOŒ UW w: Inwentaryzacja przyrodnicza województwa jeleniogór- w Jeleniej Górze. skiego. Gmina Wêgliniec. Fulica. Wroc³aw. Maszynopis PANEK E., 1996. Opracowanie florystyczne. w : Inwentaryzacja w archiwum WOŒ UW w Jeleniej Górze. przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina Pieñsk. BERDOWSKI i in. 1998. Opracowanie florystyczne. w : Inwentaryza- Fulica. Wroc³aw. Maszynopis w archiwum WOŒ UW cja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina w Jeleniej Górze. Osiecznica. Fulica. Wroc³aw. Maszynopis w archiwum WOŒ ŒWIERKOSZ K., 1996. Opracowanie florystyczne. w : Inwentaryza- UW w Jeleniej Górze. cja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina NARKIEWICZ C. 1998. Opracowanie florystyczne. w : Inwentaryza- Zgorzelec. Fulica. Wroc³aw. Maszynopis w archiwum WOŒ cja przyrodnicza województwa jeleniogórskiego. Gmina No- UW w Jeleniej Górze. wogrodziec. Fulica. Wroc³aw. Maszynopis w archiwum WOŒ UW w Jeleniej Górze. 28 WALDEMAR BENA

Pflanzenkundliche Beobachtungen in der Lausitz (2)

Zusammenfassung Der Autor berichtet über neue Standorte unter Naturschutz stehender Pflanzen, die im Jahr 2000 in der Ostlausitz, vornehmlich in der Görlitzer Heide (Puszcza Osieczniañsko- Zgorzelecka) zwischen Queis und Lausitzer Neiße festgestellt wurden. Auf diesem Gebiet fand der Autor 11 Standorte mit vollständig unter Naturschutz stehenden Pflanzen und 3 Standorte teilweise unter Naturschutz gestellter Arten.

Floristické nálezy z Lužice (2)

Souhrn Autor publikuje nálezy nových lokalit chránìných rostlin, potvrzené v roce 2000 na území Východní Lužice, pøedevším v oblasti Puszcza Osieczniañsko-Zgorzelecka mezi øekami Kwisa a Nysa £u¿ycka. Na popisovaném území byla objevena nalezištì 11 taxonù úplnì chránìných a 3 druhù èásteènì chránìných rostlin.

Adres autora: ul. Olszewskiego 7 59-900 Zgorzelec PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 29-34 Czes³aw Narkiewicz

Zas³uguj¹ce na ochronê ³¹ki ko³o Raszowa w Rudawskim Parku Krajobrazowym

Wstêp Niewielki kompleks ³¹k rozci¹ga siê oko³o 1 km na pó³nocny zachód od wsi, miêdzy Szata roœlinna Rudaw Janowickich wyró¿- gór¹ Szubieniczn¹ (704 m) i gór¹ Czubat¹ nia siê na tle Sudetów Zachodnich stosunkowo (705 m), zajmuj¹c obszar œródpolnego, bezi- du¿ym udzia³em zbiorowisk ³¹kowych. Po- miennego wzgórza oraz tereny ³¹kowe po³o- wstanie znacznych powierzchni ³¹k i pastwisk ¿one w rozlewiskach niewielkiego cieku by³o nastêpstwem wylesienia tego terenu, g³ów- wodnego wpadaj¹cego do potoku Bystrek. nie w zwi¹zku z intensywn¹ dzia³alnoœci¹ górnicz¹. Nie zalesione ponownie obszary od wielu lat ekstensywnie u¿ytkowane rolniczo Charakterystyka szaty roœlinnej umo¿liwi³y wytworzenie siê bogatych flory- stycznie fitocenoz ³¹kowych z licznymi rzad- Opisywany kompleks ³¹kowy o po- kimi i chronionymi gatunkami roœlin. wierzchni oko³o 14 ha porasta mozaika zbio- Jednym z najbardziej interesuj¹cych pod rowisk roœlinnych, od ja³owych ubogich psiar wzglêdem botanicznym obszarów ³¹kowych przez ³¹ki koœne a¿ po fragmenty podmok³ych Rudaw Janowickich i Rudawskiego Parku Kra- i zabagnionych ³¹k z niewielkimi p³atami tor- jobrazowego s¹ ³¹ki ko³o Raszowa (ryc.1). fowisk Ÿródliskowych.

Fot. 1. Fragment ³¹ki rdestowo-ostro¿niowej Cirsio-Polygonetum u podnó¿a stoków góry Czubata (fot. Cz. Narkiewicz). 30 CZES£AW NARKIEWICZ

Fragmenty psiar z rzêdu Nardetalia wy- Pozosta³¹ czêœæ stoków wzniesienia po- stêpuj¹ g³ównie na szczycie i w podszczyto- rastaj¹ ³¹ki rajgrasowe Arrhenatheretum me- wych fragmentach bezimiennego wzgórza. dioeuropaeum, bogate w gatunki, z szeregiem Wœród ubogiej, acidofilnej roœlinnoœci ze efektownie kwitn¹cych roœlin jak np. z³ocieñ œmia³kiem pogiêtym Deschampsia flexuosa, zwyczajny Leucanthemum vulgare, chaber bliŸniczk¹ psi¹ trawk¹ Nardus stricta, krzy- ³¹kowy Centaurea jacea, brodawnik zwy- ¿ownic¹ zwyczajn¹ Polygala vulgaris, igrzy- czajny Leontodon hispidus, cieciorka pstra Co- c¹ przyziemn¹ Sieglingia decumbens i bo- ronilla varia i wiele innych. rówk¹ czarn¹ Vaccinium myrtillus rosn¹ dwa Na stromej skarpie po³udniowego stoku chronione gatunki: kuku³ka bzowa Dactylo- wzgórza na niewielkiej wychodni skalnej rhiza sambucina oraz dziewiêæsi³ bez³ody- rozwinê³a siê ciep³olubna murawa z klasy gowy Carlina acaulis. Sedo-Scleranthetea z bogatym stanowiskiem rojownika pospolitego Jovibarba sobolifera i innych ciep³o- i œwiat³olubnych gatunków: rozchodnika szeœciorzêdowego Sedum se- xangulare, piêciornika srebrnego Potentilla argentea i macierzanki zwyczajnej Thymus pulegioides. Wilgotne ³¹ki z rzêdu Molinietalia wystê- puj¹ we fragmentach zabagnionych wodami wysiêkowymi w s¹siedztwie lasu oraz wzd³u¿ bezimiennego potoku. Zbiorowiska podmo- k³ych ³¹k reprezentowane s¹ g³ównie przez dwa zespo³y: ³¹kê rdestowo-ostro¿niow¹ Cir- sio-Polygonetum (fot. 1) oraz zio³oroœlow¹ ³¹kê wi¹zówkow¹ Filipendulo-Geranietum. Niewielkie powierzchnie zajmuj¹ jeszcze dwa inne zespo³y: ³¹ka ostro¿niowa Cirsie- Ryc. 1. Po³o¿enie kompleksu ³¹kowego ko³o Raszo- tum rivularis oraz szuwar z sitowiem leœnym wa w Rudawskim Parku Krajobrazowym. Scipetum sylvatici. Podmok³e zbiorowiska

Ryc. 2. Rozmieszczenie stanowisk wybranych gatunków roœlin chronionych i rzadkich: 1 – Carex davalliana, 2 – Carlina acaulis, 3 – Dactylorhiza majalis, 4 – Dactylorhiza sambucina, 5 – Epipactis palustris, 6 – Gymnadenia conopsea, 7 – Jovibarba sobolifera, 8 – Leucoium vernum, 9 – Menyanthes trifoliata, 10 – Parnassia palustris, 11 – Triglochin palustre, 12 – Valeriana dioica. Zas³uguj¹ce na ochronê ³¹ki ko³o Raszowa... 31

³¹kowe obfituj¹ w szereg rzadkich i chronio- Gó³ka d³ugoostrogowa Gymnadenia co- nych gatunków jak np.: kruszczyk b³otny Epi- nopsea – wystêpuje nielicznie (kilkanaœcie pactis palustris, kuku³ka szerokolistna Dacty- kwitn¹cych roœlin) na brzegach podmok³ych lorhiza majalis, listera jajowata Listera ovata, ³¹k. Gatunek doœæ czêsty w RPK, znany przytulia pó³nocna Galium boreale, œwibka z wielu stanowisk. b³otna Triglochin palustre oraz dziewiêcior- *Kuku³ka bzowa Dactylorhiza sambuci- nik b³otny Parnassia palustris. na (fot. 2) – wystêpuje w iloœci oko³o 100 kwit- W kompleksie podmok³ych ³¹k rozwinê- n¹cych roœlin na szczycie i po³udniowych sto- ³y siê niewielkie fragmenty zbiorowisk torfo- kach bezimiennego wzgórza. Gatunek rzad- wiskowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea ki zarówno w RPK (4 stanowiska) jak i w ca- fuscae. Oprócz p³atów z obfitym udzia³em ³ych Sudetach. Ekologia populacji kuku³ki we³nianki w¹skolistnej Eriophorum angusti- bzowej z Raszowa by³a opisana przez MRÓZ folium oraz bobrka trójlistkowego Menyan- (1994). thes trifoliata wystêpuj¹ tu fragmenty bardzo Kuku³ka szerokolistna Dactylorhiza ma- rzadkiego w Sudetach zespo³u – Caricetum jalis – roœnie w iloœci ponad 70 kwitn¹cych davallianae tworzonego przez zagro¿on¹ w okazów we fragmentach podmok³ych ³¹k. Polsce turzycê Davalla Carex davalliana, Oprócz roœlin o kwiatach typowych, obser- nadaj¹c¹ zbiorowisku bardzo charaktery- wowano kilka okazów albinotycznych. Ga- styczn¹, kêpiast¹ fizjonomiê. Towarzyszy jej tunek doœæ liczny w RPK, znany z wielu sta- m. in. koz³ek dwupienny Valeriana dioica nowisk. oraz kilka innych gatunków turzyc: Carex *Kruszczyk b³otny Epipactis palustris panicea, C. nigra, C. echinata oraz C. flava. (fot. 3) – roœnie we fragmentach podmok³ych ³¹k na powierzchni oko³o 5x5m. w iloœci po- Flora nad 70 kwitn¹cych roœlin, którym towarzy- sz¹ liczne okazy p³onne. Znany obecnie W zbiorowiskach ³¹kowych ko³o Raszo- w RPK tylko z 1 stanowiska. Jest aktualnie wa wystêpuje ponad 190 gatunków roœlin na- jednym z najrzadszych i najbardziej zagro- czyniowych, wœród których liczn¹ grupê sta- ¿onych storczyków w Sudetach Zachodnich. nowi¹ roœliny chronione, zagro¿one i rzad- Listera jajowata Listera ovata – roœnie kie, zarówno w Rudawskim Parku Krajobra- bardzo obficie, ponad 200 kwitn¹cych roœlin zowym (RPK) jak i w ca³ych Sudetach Za- we fragmentach podmok³ych ³¹k. W RPK zna- chodnich. na z licznych stanowisk zarówno w zbioro- Roœliny chronione reprezentowane s¹ wiskach ³¹kowych jak i leœnych. przez 9 gatunków, z czego 8 objêtych jest Pierwiosnka wynios³a Primula elatior – ochron¹ ca³kowit¹ (w tym 5 gatunków stor- wystêpuje w rozproszeniu g³ównie we frag- czyków). Roœliny zagro¿one w Polsce wy- mentach podmok³ych i zabagnionych ³¹k. marciem (ZARZYCKI i SZEL¥G 1992) reprezento- W RPK i w ca³ych Sudetach Zachodnich jest wane s¹ przez 4 gatunki. Powy¿sze liczby gatunkiem pospolitym. dotycz¹ tylko zbiorowisk ³¹kowych. W s¹sia- Rojownik pospolity Jovibarba sobolifera – duj¹cych lasach roœnie równie¿ kilka chro- roœnie na skalnej wychodni na po³udniowych nionych gatunków leœnych, które nale¿¹ stokach bezimiennego wzgórza na po- w regionie do roœlin doœæ pospolitych. S¹ to: wierzchni oko³o 3 x 3 m (fot. 4). Gatunek doœæ kopytnik pospolity Asarum europaeum, ma- rzadki w RPK (4 stanowiska). rzanka wonna Galium odoratum, konwalia *Œnie¿yca wiosenna Leucoium vernum – majowa Convallaria majalis i kalina koralo- wystêpuje niezbyt licznie w miejscach pod- wa Viburnum opulus. mok³ych wzd³u¿ cieku wodnego. Gatunek W wykazie roœlin chronionych i rzadkich znany z RPK z kilkunastu stanowisk. W Sude- gwiazdk¹ (*) oznaczono roœliny zagro¿one tach Zachodnich roœnie niemal wy³¹cznie w Polsce (ZARZYCKI i SZEL¥G 1992). Nazewnic- w Rudawach Janowickich oraz w Górach two roœlin podano wg MIRKA i in. (1995). i na Pogórzu Kaczawskim (ZAJ¥C & ZAJ¥C 1997).

Roœliny chronione Roœliny rzadkie Dziewiêæsi³ bez³odygowy Carlina acau- Bobrek trójlistkowy – Menyanthes trifo- lis – wystêpuje doœæ licznie (40-50 roœlin) we liata (fot. 5) – gatunek wystêpuje doœæ licznie, fragmentach psiar na stokach bezimiennego w zwartym kobiercu w niewielkim zabagnie- wzgórza. Gatunek pospolity w Rudawskim niu na powierzchni oko³o 10 x 10 m. W RPK Parku Krajobrazowym, liczny tak¿e w Sude- bardzo rzadki, znany obecnie tylko z 1 sta- tach Zachodnich. nowiska. 32 CZES£AW NARKIEWICZ

Fot. 2. Kuku³ka bzowa Dactylorhiza sambucina na Fot. 3. Kruszczyk b³otny Epipactis palustris ma na stokach bezimiennego wzgórza na zachód od ³¹kach ko³o Raszowa jedyne stanowisko Raszowa (fot. Cz. Narkiewicz). w RPK (fot. Cz. Narkiewicz).

Dziewiêciornik b³otny – Parnassia palu- lasu. Gatunek rzadki w RPK, znany tylko stris (fot. 6) – roœnie bardzo nielicznie (kilka- z kilku stanowisk. naœcie kwitn¹cych roœlin) we fragmentach Przytulia pó³nocna – Galium boreale – podmok³ych ³¹k i m³ak w s¹siedztwie lasu. wystêpuje we fragmentach podmok³ych ³¹k Gatunek rzadki, znany obecnie w RPK z 4 w iloœci zaledwie kilku okazów. W RPK zna- stanowisk. na obecnie tylko z 1 stanowiska. Koz³ek dwupienny Valeriana dioica – Œwibka b³otna – Triglochin palustre – wy- doœæ licznie (dziesi¹tki roœlin) we fragmen- stêpuje w rozproszeniu (³¹cznie kilkadziesi¹t tach podmok³ych ³¹k i m³ak w s¹siedztwie kwitn¹cych roœlin) g³ównie wzd³u¿ cieku

Fot. 4. Rojownik pospolity Jovibarba sobolifera we fragmentach kserotermicznej murawy na skalnej wychod- n i Zas³uguj¹ce na ochronê ³¹ki ko³o Raszowa... 33

(fot. Cz. Narkiewicz). Narkiewicz). kiewicz). Fot. 5. Bobrek trójlistkowy Meny- Fot. 6. Dziewiêciornik b³otny Par- Fot. 7. Turzyca Davalla Carex da- anthes trifoliata (fot. Cz. nassia palustris (fot. Cz. Nar- valliana (fot. Cz. Narkie- wicz). wodnego. Gatunek rzadki, znany obecnie dawno zajmowa³y rozleglejsze obszary. Wie- w RPK tylko z 2 stanowisk. lohektarowe ³¹ki w obni¿eniu terenu na za- *Turzyca Davalla – Carex davalliana chód od wsi by³y na pocz¹tku lat 90-tych miej- (fot. 7) – roœnie na powierzchni oko³o 5 x 5 m scem wystêpowania bogatych populacji rzad- w miejscu zabagnionym wodami wysiêkowy- kich i chronionych gatunków roœlin jak np.: mi w iloœci oko³o 20 kêp. Gatunek bardzo kuku³ka szerokolistna Dactylorhiza majalis, rzadki w RPK (2 stanowiska). W Polsce licz- starzec kêdzierzawy Senecio rivularis, ko- niej wystêpuje tylko na LubelszczyŸnie w po- z³ek dwupienny Valeriana dioica, fio³ek b³ot- ³udniowo-wschodniej czêœci kraju (KUCHARSKI 1996). W Sudetach Zachodnich odnotowany ny Viola palustris, siedmiopalecznik b³otny na kilkunastu stanowiskach, g³ównie na Po- Comarum palustre i wielu innych. Stanowi- górzu Izerskim oraz w Górach i na Pogórzu sko kuku³ki szerokolistnej liczy³o kilkaset Kaczawskim (SCHUBE 1903). kwitn¹cych roœlin i by³o jednym z najbogat- We³nianka w¹skolistna – Eriophorum an- szych stanowisk tego gatunku w Rudawach gustifolium – roœnie na niewielkiej m³ace na Janowickich. Przeprowadzone w 1993 r. me- powierzchni oko³o 4x 4 m. W RPK jest gatun- lioracje spowodowa³y osuszenie terenu i za- kiem rzadkim, znanym z kilku stanowisk. nik podmok³ych zbiorowisk ³¹kowych wraz Ponadto godne odnotowania jest wystê- ze stanowiskami rzadkich roœlin. powanie na opisywanych ³¹kach takich ro- Obecnie istnieje bardzo du¿e niebezpie- œlin jak: chaber austriacki Centaurea phrygia, czeñstwo zniszczenia pozosta³ych, bardzo fio³ek psi Viola canina, koniczyna pagórko- cennych przyrodniczo ³¹k przez zakwalifi- wa Trifolium montanum, lebiodka pospolita kowanie ich do zalesienia. Realna groŸba ich Origanum vulgare, len przeczyszczaj¹cy Li- zalesienia jest tym wiêksza, ¿e s¹siaduj¹ one num catharicum, ostro¿eñ ³¹kowy Cirsium ri- vulare, przelot pospolity Anthylis vulneraria, z kompleksami leœnymi a z punktu widzenia rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifolium, gospodarki rolniczej s¹ one od dawna typo- tojeœæ gajowa Lysimachia nemorum i turzyca wymi „nieu¿ytkami”. Realizowany ostatnio ¿ó³ta Carex flava. plan zwiêkszania lesistoœci kraju bardzo czê- sto odbywa siê w³aœnie kosztem interesuj¹- Zagro¿enia cych fitocenoz ³¹kowych, dlatego kompleks ³¹k ko³o Raszowa nale¿a³oby jak najszybciej Fragmenty interesuj¹cych zbiorowisk ³¹- obj¹æ ochron¹ w formie u¿ytku ekologiczne- kowych w okolicach Raszowa jeszcze nie- go lub rezerwatu przyrody. 34 CZES£AW NARKIEWICZ

Literatura KUCHARSKI L. 1996. Nowe stanowiska turzycy Davalla Carex da- SCHUBE T., 1903. Die Verbreitung der gefässpflanzen in Schlesien valliana w Polsce Œrodkowej. Chroñmy Przyr. Ojcz. 52(4):92- preussichen und österreichischen Anteils. (Breslau). Wroc³aw. 94. ZAJ¥C A. & ZAJ¥C M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roœlin na- czyniowych chronionych w Polsce. Pracownia Chorologii MIREK Z. i in. 1995. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski. Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagieloñskie- Polish Botanical Studies. Guidebook Series No.15. Instytut go. Kraków 1997. Botaniki PAN im. W. Szafera. Kraków ZARZYCKI K., SZEL¥G Z. 1992. Czerwona lista roœlin naczyniowych MRÓZ L. 1994. Ekologia Dactylorhiza sambucina (L.) Soó w Sude- zagro¿onych w Polsce. W: Lista roœlin zagro¿onych w Polsce tach. Acta Univ. Wrat. No 1605. Prace Botaniczne LIX: 103- (red. Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z.). Instytut Bota- 160. niki im. W. Szafera, PAN, Kraków, ss.87-98.

Schützenswerte Wiesen bei Reußendorf (Raszów) im Landschaftspark des Landeshuter Kammes (Rudawski Park Krajobrazowy)

Zusammenfassung Der Landschaftspark im Landeshuter Kamm ist für seine zahlreichen Komplexe gut erhaltener Wiesenbiotope bekannt, in denen seltene Pflanzenarten leben. Der Beitrag beschreibt die Vegetation und die Flora der Wiesen bei Reußendorf, die wegen ihres großen botanischen Wertes unter Naturschutz gestellt werden sollten. Hier wachsen 9 gesetzlich geschützte Pflanzenarten, darunter 5 Orchideenarten und eine Reihe anderer seltener Arten. Von den in Polen vom Aussterben bedrohten Pflanzen treten hier 4 Arten auf: Holun- der Knabenkraut Dactylorhiza sambucina, Echter Sumpfstendel Epipactis palustris, Märzen- becher Leucoium vernum und Rauhe Segge Carex Davalla.

Návrh na ochranu luk u Raszowa v Rudavském krajinném parku (Rudawski Park Krajobrazowy)

Souhrn Rudavský krajinný park je znám pøítomností øady komplexù dobøe zachovalých luk s výskytem vzácných druhù rostlin. V èlánku jsou pøedstavena rostlinná spoleèenstva a flóra luk poblíž Raszowa, které si vzhledem k jejich vysoké botanické hodnotì zasluhují ochra- nu formou vyhlášení pøírodní rezervace. Roste tu 9 chránìných druhù rostlin, z toho 5 druhù vstavaèovitých a øada druhù vyskytujících se jen zøídka. Ètyømi druhy jsou zastoupeny taxony v Polsku ohrožené vyhynutím: prstnatec bezový (Dactylorhiza sambucina), kruštík bahenní (Epipactis palustris), bledule jarní (Leucoium vernum) a ostøice Davallova (Carex davalliana).

Adres autora: Muzeum Przyrodnicze ul. Wolnoœci 268 58-560 Jelenia Góra PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 35-44 Joanna Potocka

Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich

Wstêp wierzchni w obrêbie zwartego lasu, po polskiej stronie przejêta z jêzyka niemieckiego (Wiese) W ci¹gu ostatnich 20 lat Góry Izerskie nie i czeskiego (louka, louèka). W niektórych miej- do poznania zmieni³y swoje oblicze. Jedn¹ scach zachowa³y siê jednak torfowiska w oto- z przyczyn, choæ nie jedyn¹, by³o masowe wy- czeniu w miarê zwartego lasu i w takim przy- mieranie œwierczyn. Po wylesieniach w wielu padku trudno zaprzeczyæ trafnoœci tej nazwy. wypadkach racjê bytu straci³a regionalna, kar- Ile z takich „³¹k” i „³¹czek”, w³¹czaj¹c rów- konosko-izerska nazwa torfowisk: „³¹ka”, „³¹cz- nie¿ te na obszarach obecnie ods³oniêtych (co ka”, przyjêta na okreœlenie bezdrzewnej po- zreszt¹ mo¿na uznaæ za stan przejœciowy), jest 36 JOANNA POTOCKA

Fot. 1. Wysokie torfowisko grzbietowe ze œwierkiem miêdzy Wysok¹ a Przedni¹ Kop¹ (fot. J. Potocka). w miarê czytelna w terenie? Ile zosta³o bez- wiskowych by³a dobrze rozpoznana pod wzglê- powrotnie zniszczonych na skutek dzia³alnoœci dem florystycznym. By³y to: Kobelwiese (obec- cz³owieka? W czasach historycznych, od po³o- nie Kobyla £¹ka), Iserwiese (obecnie rozumiane wy XVII w., od kiedy to datuje siê systematycz- jako Hala Izerska, czasem podawane jako Groß ne zagospodarowanie tych gór (S³ownik 1989), Iser – Wielka Izera, aktualnie nie istniej¹ca osa- kiedy nie zdawano sobie jeszcze sprawy z war- da), Kühhübel (Wrêgi, obejmuj¹ce kilka torfo- toœci przyrodniczej tych ekosystemów, a by³y wisk, najprawdopodobniej chodzi³o o jedno one uci¹¿liw¹ przeszkod¹ w bytowaniu miej- z nich – du¿e torfowisko po³o¿one najbli¿ej Kro- scowej ludnoœci, poprzez wiek XIX i pocz¹tek wiej Kopy), Moosflocke (Bagienko pod Stogiem XX, kiedy w interesie dobrze pojêtej gospodar- Izerskim). Najrzadziej w ró¿nego rodzaju opra- ki leœnej rodz¹cego siê w³aœnie nowoczesnego cowaniach (ENGLER 1864, WINKLER 1881, SCHUBE 1903 leœnictwa by³o zalesienie ka¿dej powierzchni, i inni) pojawia³y siê Izerskie Bagno i Borowina i wreszcie wspó³czeœnie, kiedy za nowocze- (objête wspóln¹ nazw¹ Iser Moor, w opracowa- snymi trendami w ochronie przyrody i leœnic- niach najczêœciej jednak cytowane jako Tafel- twie nie zawsze idzie praktyka? To w³aœnie ro- fichte, czyli Smrek; nazwy niemieckie za Topo- œlinnoœæ torfowisk jest elementem kluczowym graphische Karte 1924, 1941). dla zachowania swoistoœci geobotanicznej Gór Izerskich. Artyku³ niniejszy przedstawia opis zacho- Ogólna charakterystyka terenu wanych, w niektórych przypadkach czêœcio- wo zdegenerowanych torfowisk polskiej strony Kluczowe znaczenie dla powstawania Gór Izerskich wraz z prób¹ usystematyzowa- i rozwoju torfowisk maj¹: ukszta³towanie tere- nia zebranych danych. Dla strony czeskiej Gór nu, warunki hydrologiczne oraz klimat. Wa- Izerskich od dawna ju¿ istnieje praca inwenta- runki korzystne dla rozwoju torfowisk istniej¹ ryzuj¹ca stan zachowania torfowisk (NEVRLÝ nie tylko na obszarach nizinnych, ekosystemy 1962), choæ wymaga ona dziœ aktualizacji. Ist- torfowiskowe s¹ obecne w wiêkszoœci masy- niej¹ce zaœ powojenne opracowania ze strony wów górskich, zw³aszcza tych rozleglejszych polskiej (TO£PA 1949, POTOCKA 1996, MATU£A i in. (OBIDOWICZ 1978, 1985). Nawet w górach ta- 1997) wymagaj¹ uzupe³nienia. kich jak Tatry mo¿na odnaleŸæ stosunkowo g³ê- Trzeba w tym miejscu podkreœliæ, ¿e w cza- bokie z³o¿a pochodzenia jeziornego (OBIDO- sach niemieckich tylko czêœæ stanowisk torfo- WICZ 1975). Stan zachowania... torfowisk w Górach Izerskich 37

Ukszta³towanie terenu i jego geneza a ³agodnie nachylonej na po³udnie wierzcho- winy. Po stronie czeskiej znajduje siê jeszcze Obszar ca³ych Karkonoszy i Gór Izerskich kilka pomniejszych grzbietów. Oba polskie (geologicznie nale¿¹cy do krystaliniku karko- grzbiety rozdzielone s¹ szerokimi i g³êbokimi nosko-izerskiego, w sk³ad którego wchodzi gra- dolinami Kwisy i Ma³ej Kamiennej, za³o¿onymi nitowy masyw karkonosko-izerski i metamor- w tektonicznym rowie Rozdro¿a Izerskiego fik izerski) jest zrêbem, który powsta³ w wyniku (OBERC 1975). póŸnotrzeciorzêdowego wypiêtrzania dawnej Najbardziej charakterystyczn¹ cech¹ Gór powierzchni denudacyjnej (MIGOÑ i POTOCKI Izerskich, wyró¿niaj¹c¹ je na tle ca³ych Sude- 1996). Jej relikty znajduj¹ siê obecnie na wierz- tów, i jednoczeœnie wysoce sprzyjaj¹c¹ rozwo- chowinach, które charakteryzuj¹ siê obecno- jowi torfowisk, jest zachowanie na du¿ym ob- œci¹ rozleg³ych wyp³aszczeñ w trzech zasad- szarze starej powierzchni denudacyjnej. Jedy- niczych pozycjach geomorfologicznych: wierz- nie w peryferyjnych partiach zosta³a ona od- cho³kowych, stokowych i dolinnych, z tym za- m³odzona przez erozyjn¹ dzia³alnoœæ potoków strze¿eniem, ¿e rozleg³e wyp³aszczone obni- (MIGOÑ i POTOCKI 1996). Nawet w s¹siednich Kar- ¿enia s¹ ograniczone w swoim wystêpowaniu konoszach starych powierzchni denudacyjnych tylko do Gór Izerskich. S¹ to: doliny Izery, P³on- zachowa³o siê o wiele mniej. ki, Kamionka, Dzikiego Potoku, Kamiennej po polskiej stronie i doliny Jizerki, Smìdy, Jedlovej, Warunki hydrologiczne Èernego potoka i Èernej Nisy po czeskiej stro- Konsekwencj¹ nachylenia wiêkszej czê- nie. Niektóre z nich maj¹ charakter zawieszo- œci Gór Izerskich na po³udnie (wynik asyme- nych dolin (POTOCKI 1993, MIGOÑ i POTOCKI 1996). trycznego wypiêtrzania; MIGOÑ i POTOCKI 1996) Pomiêdzy obni¿eniami wznosz¹ siê grzbiety jest analogiczny kierunek odwodnienia. Po stro- o ³agodnie uformowanych kulminacjach. Naj- wa¿niejsze z nich to Kamienicki i Wysoki nie polskiej na po³udnie p³ynie Izera wraz Grzbiet (z najwy¿sz¹ w Górach Izerskich Wy- z dop³ywami. Na pó³noc odwadniany jest jedy- sok¹ Kop¹ – 1126 m n.p.m.) w granicach Polski nie Grzbiet Kamienicki i pó³nocne stoki Wyso- i Œredni Grzbiet (Støední jizerský høeben) oraz kiego Grzbietu, a tak¿e w¹ski pas na skraju Waloñski Grzbiet (Vlašský høeben) po stronie wierzchowiny, ju¿ po czeskiej stronie. Wodo- czeskiej. Czêœæ zachodnia, po³o¿ona w ca³oœci dzia³ rozdzielaj¹cy te dwa zasadnicze kierun- po stronie czeskiej, z najwy¿sz¹ w tym rejonie ki odwodnienia w wiêkszoœci pokrywa siê Jizer¹ (1122 m), nie ma charakteru grzbietu, z europejskim dzia³em wodnym oddzielaj¹cym

Fot. 2. Powierzchnie poroœniête turzyc¹ dzióbkowat¹ (zielone partie) i we³niank¹ w¹skolistn¹ (czerwonawe partie) oraz martwe œwierki s¹ cech¹ charakterystyczn¹ torfowisk wisz¹cych (fot. J. Potocka). 38 JOANNA POTOCKA zlewisko Morza Ba³tyckiego od zlewiska Mo- ukszta³towanie powierzchni i warunki hydro- rza Pó³nocnego. logiczne, które s¹ konsekwencj¹ ukszta³towa- Obszary Ÿródliskowe rzek w Górach Izer- nia powierzchni oraz klimatu. skich to przewa¿nie m³aki i torfowiska wy¿szych Rozmieszczenie g³ównych typów torfowisk po³o¿eñ – analogiczna sytuacja wystêpuje na tle ukszta³towania terenu znajduje siê na w Karkonoszach, gdzie m³aki wyp³ywowe, ryc. 1. czyli posiadaj¹ce odp³yw powierzchniowy, ewentualnie podziemny, stanowi¹ a¿ 65 % (TO- Torfowiska grzbietowe MASZEWSKI 1974). Zak³adaj¹ siê one na wyp³y- W partiach grzbietowych Gór Izerskich tor- wach inicjalnych, zasilanych wodami œródpo- fowiska znajduj¹ siê g³ównie w obni¿eniach krywowymi (zwietrzelinowymi), zwietrzelino- pomiêdzy wierzcho³kami (torfowiska górskich wo–szczelinowymi, szczelinowymi i aluwial- siode³, fot. 1.). S¹ one zasilane wod¹ opadow¹, nymi (TOMASZEWSKI 1974). Regu³¹ jest, ¿e na wy- ale tylko w niewielu przypadkach bezpoœred- p³ywach znajduj¹cych siê na niezbyt stromych nio. Tworzenie siê tego typu utworów jest zwi¹- stokach rozwija siê roœlinnoœæ m³ak i torfowisk, i dopiero z nich, z tzw. wyp³ywów w³aœciwych, zane z wod¹, która przesi¹kaj¹c pokrywami bior¹ pocz¹tek cieki. zwietrzelinowymi lub systemem spêkañ, sp³y- Rzeki p³yn¹ce w obrêbie wyp³aszczonych wa z partii wierzcho³kowych do miejsc po³o- obni¿eñ nie przypominaj¹ typowych rzek gór- ¿onych ni¿ej, ale jeszcze w obrêbie grzbietu. skich o wartkim nurcie. Nie pozwala na to zbyt S¹ wiêc one, zw³aszcza w pocz¹tkowych fa- ma³y spadek terenu (np. ok. 3 promile dla œrodko- zach rozwoju, zasilane przez wody infiltracyj- wego biegu Izery), i dlatego rzeki p³yn¹ce naj- ne, najczêœciej przez sp³yw zwietrzelinowy wiêkszymi obni¿eniami meandruj¹, a nawet two- (DOHNAL i in. 1965). Dopiero w póŸniejszych rz¹ starorzecza, co jest cech¹ charakterystyczn¹ fazach rozwoju zwiêksza siê znaczenie wód dla rzek nizinnych. NajwyraŸniejsze formy tego opadowych. typu wytworzy³a Izera i jej lewobrze¿ne dop³y- Przyk³adem typowego z³o¿a ombrogenicz- wy: Tracznik, Kozi Potok, Jagniêcy Potok i Koby³a nego, którego powstanie i rozwój s¹ ca³kowi- oraz Jizerka po czeskiej stronie. cie zale¿ne od wód opadowych, jest Louka na Quarre po³o¿ona na samym wierzcho³ku Opady Plochégo vrchu w czeskich Górach Izerskich. Pod wzglêdem klimatycznym Góry Izer- Równie¿ w Karkonoszach, na granicznym So- skie cechuj¹ siê specyfik¹ stanowi¹c¹ o ich koliku (Sokolníku, ok. 1,5 km na W od £abskie- wyj¹tkowoœci w skali ca³ych Sudetów. Stano- go Szczytu), znajduje siê z³o¿e ombrogenicz- wi¹ zachodnie zwieñczenie zwartego masy- ne. Jest ono czêœci¹ torfowiska, które „sp³ywa” wu karkonosko-izerskiego i pierwsz¹ znacz¹- na czesk¹ stronê. Torfowiska ombrogeniczne c¹ barierê orograficzn¹ dla wilgotnych mas mog³y wystêpowaæ w polskich Górach Izer- powietrza znad Atlantyku, co powoduje, ¿e skich w partiach wierzcho³kowych Wysokiego w Górach Izerskich zachodzi ich intensywne Grzbietu. Trudno to jednak potwierdziæ, ponie- piêtrzenie i w efekcie obfite opady (SCHMUCK wa¿ miejsca te by³y sztucznie zalesiane, obec- 1969). Roczne sumy opadów na szczytach Gór nie zaœ w wiêkszoœci s¹ wylesione. W takich Izerskich przekraczaj¹ 1500 mm, co stanowi warunkach torf w pod³o¿u ulega szybkiemu wielkoœæ odpowiadaj¹c¹ opadom na znacznie rozk³adowi i osiada. Jednak odnalezione w par- wy¿ej po³o¿onej wierzchowinie Karkonoszy tiach wierzcho³kowych Wysokiego Grzbietu i nale¿y do najwy¿szych w Sudetach w ogóle powierzchnie z utworami torfiasto-murszowy- (SOBIK 1998). Opad jest stosunkowo równomier- mi mog¹ byæ w³aœnie pozosta³oœciami niewiel- nie roz³o¿ony w ci¹gu ca³ego roku, w niektó- kich torfowisk ombrogenicznych. rych stacjach bowiem œrednie sumy opadów ze Na niektórych wysokich torfowiskach wszystkich miesiêcy przekraczaj¹ 100 mm. grzbietowych (nad Hal¹ Izersk¹), jak i na torfo- Wysokie sumy opadów w zimie powoduj¹ d³u- wiskach po³o¿onych w siodle ju¿ w obrêbie gotrwa³e zaleganie pokrywy œnie¿nej (zacho- stoków (pod Suchaczem), czytelne s¹ charak- wuj¹cej ci¹g³oœæ na znacznych powierzch- niach nieraz w pierwszej dekadzie maja), za- terystyczne zjawiska pseudokrasowe (leje za- wieraj¹cej znacz¹cy zapas wody. padliskowe, wymyte d³u¿sze odcinki), za które jest odpowiedzialna erozja wg³êbna z³ó¿. W zapadliskach czêsto rosn¹ ok. 100 letnie œwier- Rozmieszczenie torfowisk ki. Erozja wg³êbna jest procesem naturalnym. na tle warunków geomorfologicznych Po czeskiej stronie (Na èihadle, Louka na i hydrologicznych Quarre) dodatkowo na skutek sp³ywania po stro- mym stoku przesi¹kniêtego wod¹, i dziêki temu, W terenie górskim najwa¿niejszym czyn- plastycznego torfu wysokiego, utworzy³y siê nikiem umo¿liwiaj¹cym rozwój torfowisk jest bardzo wyraŸne schodkowate formy: wa³y po- Stan zachowania... torfowisk w Górach Izerskich 39 roœniête roœlinnoœci¹ oraz obni¿enia u³o¿one skiej, w okolicach zbiegu Izery z Jagniêcym prostopadle do powierzchni spadku, przypomi- Potokiem i Jagniêcego Potoku z Wrzeœnic¹ oraz naj¹ce podobne formy na torfowiskach subal- na Kobylej £¹ce w okolicach ujœcia Koby³y do pejskich Karkonoszy. Po polskiej stronie Gór Izery. Trzy opisane centra wystêpowania torfo- Izerskich formy takie nie s¹ czytelne. wisk w dolinie Izery jednoczeœnie s¹ obszarami zbieraj¹cymi wodê sp³ywaj¹c¹ z najwy¿szych Torfowiska stokowe partii Wysokiego Grzbietu (Stogu Izerskiego Stosunkowo ³agodne stoki w obrêbie wierz- i Smreka oraz masywu Zielonej Kopy; fot. 3). chowiny obfituj¹ w torfowiska zasilane woda- Dolina Izery na tych odcinkach jest szeroka mi Ÿródliskowymi. i p³askodenna. Na stokach o s³abym nachyleniu na ich Torfowiska po³o¿one w wê¿szych partiach bazie rozwijaj¹ siê soligeniczne torfowiska sto- doliny (np. Wrêgi; po czeskiej stronie Malá Ji- kowe (zasilane wod¹ Ÿródliskow¹ i czasem zerská louka – cz. pó³nocna, z wrzoœcem ba- przep³ywaj¹c¹ wod¹, zarówno powierzchnio- giennym Erica tetralix) najczêœciej s¹ torfowi- w¹, jak i przes¹czaj¹c¹ siê pod powierzchni¹ skami stokowymi, po³o¿onymi ponad obszarem torfu), w póŸniejszych fazach mog¹ce prze- zalewowym. kszta³ciæ siê w utwory ombro-soligeniczne, Znaczne iloœci wody dostarczanej do obni- wykorzystuj¹ce równie¿ wody opadowe (TO£PA ¿eñ warunkuj¹ narastanie najgrubszych warstw 1949, TOMASZEWSKI 1974). Podstawowym ogra- torfu (do 5,5 metra), podczas gdy utwory grzbie- niczeniem dla rozwoju i przechodzenia na go- towe i stokowe osi¹gaj¹ znacznie mniejsze gru- spodarkê ombrofiln¹ (opadow¹) jest stopieñ na- boœci. Wyj¹tkiem jest tu torfowisko „Na èiha- chylenia stoku. Szybszy przep³yw na nachy- dle” po czeskiej stronie, po³o¿one w siodle, osi¹- lonych stokach poprawia ¿yznoœæ siedlisk gaj¹ce mi¹¿szoœæ 6 metrów. i uniemo¿liwia rozwój oligotroficznej (sk¹po- W obszarze zalewowym rozwijaj¹ siê m³o- ¿ywnej) roœlinnoœci wysokotorfowiskowej oraz de zatorfienia w starorzeczach (fot. 4.). gromadzenie wody. Torfowiska stokowe na- Na niektórych wysokich torfowiskach sto- zywane s¹ równie¿ torfowiskami wisz¹cymi. kowych w obrêbie obni¿eñ uwidacznia siê cie- Torfowiska wisz¹ce wykszta³ci³y siê w Gó- kawe zjawisko – powstaje tzw. wewnêtrzny rach Izerskich wy³¹cznie na stokach w obrêbie okrajek, którym odbywa siê sp³yw, zlokalizo- starej powierzchni denudacyjnej. Wiêksze na- wany z regu³y w miejscach ni¿ej po³o¿onych chylenie stoków uwarunkowanych tektonicz- wzglêdem centralnych partii torfowiska wyso- nie, wykszta³conych na krawêdzi wierzcho- kiego (najbardziej czytelna forma tego typu winy Gór Izerskich oraz stoków odgraniczaj¹- znajduje siê na najwiêkszym obiekcie Wrêg, cych rów tektoniczny Rozdro¿a Izerskiego, nie po³o¿onym pod Krowi¹ Kop¹). Roœnie na nim sprzyja³o rozwojowi torfowisk. Jest to cecha roœlinnoœæ przejœciowotorfowiskowa. W trakcie odró¿niaj¹ca Góry Izerskie od Karkonoszy, rozwoju torfowiska sp³yw ten mo¿e przekszta³- gdzie na stokach krawêdziowych, uwarunko- ciæ siê w wyraŸny ciek. Najprawdopodobniej wanych tektonicznie (pó³nocne stoki Œl¹skiego Grzbietu), istnieje szereg torfowisk wisz¹cych taka by³a geneza cieków rozdzielaj¹cych obec- (T 1949). nie Izerskie Bagno od Borowiny, Borowinê od O£PA Wrêg i kilka obiektów po³o¿onych w obrêbie Torfowiska obni¿eñ samych Wrêg. W rejonie Hali Izerskiej i Koby- Torfowiska znajduj¹ce siê w kotlinowatych lej £¹ki formy te s¹ ju¿ s³abiej czytelne, aczkol- obni¿eniach stanowi¹ najbardziej niejednorod- wiek obecne. n¹, poligeniczn¹ grupê wœród torfowisk izer- W niektórych przypadkach przep³yw, za- skich. silany bezpoœrednio nieco wy¿ej po³o¿onym W jej sk³ad wchodz¹ zarówno wysokie tor- wyp³ywem, zosta³ zepchniêty na skraj torfowi- fowiska ombro-soligeniczne po³o¿one na s³abo ska wysokiego, staj¹c siê tym samym okrajkiem. nachylonych stokach, torfowiska wysokie lo- Tak wykszta³cony okrajek, z wyraŸnym prze- kalnych po³o¿eñ wododzia³owych w p³asko- p³ywem (najczêœciej podpowierzchniowym, dennych czêœciach dolin, torfowiska przejœcio- jednak doskonale czytelnym) autorka zdecy- we dolinowe wzd³u¿ cieków i przejœciowe roz- dowa³a siê nazwaæ pseudookrajkiem, ponie- wijaj¹ce siê w starorzeczach. wa¿ wiod¹c¹ rolê odgrywa w nim nie woda Najwiêksze skupiska torfowisk znajduj¹ siê obciekaj¹ca z torfowiska wysokiego, ale po- w tych miejscach dolin, gdzie do g³ównego cie- chodz¹ca z wyp³ywu. Dobrze wykszta³cona ku do³¹czaj¹ dop³ywy. Ta prawid³owoœæ jest forma tego typu znajduje siê m.in. na Kobylej szczególnie dobrze widoczna w przypadku £¹ce. doliny Izery. Najwiêksze i najlepiej wykszta³- Innym zjawiskiem zwi¹zanym z torfowi- cone obiekty znajduj¹ siê w okolicach zbiegu skami obni¿eñ, niespotykanym w Karkonoszach, Izery, Tracznika i Koziego Potoku, na Hali Izer- jest erozja boczna z³ó¿ torfu. Na skutek erozyj- 40 JOANNA POTOCKA

Fot. 3. Torfowiska na Kobylej £¹ce (w wiêkszoœci pokryte kosodrzewin¹) u podnó¿y masywu Zielonej Kopy ogl¹dane ze Œredniego Grzbietu (fot. J. Potocka). nej dzia³alnoœci rzek powstaj¹ naturalne ods³o- caespitosum A. DIETR (Trichophorum caespito- niêcia torfu, wielometrowej d³ugoœci i mi¹¿szo- sum L. HARTM.), turzyca sk¹pokwiatowa Ca- œci nawet ok. 2 – 2,5 m. Erodowane torfowiska rex pauciflora LIGHTF., ba¿yna czarna Empe- znajduj¹ siê ponad obszarem zalewowym rzek. trum nigrum L., ¿urawina b³otna Oxycoccus Bezpoœredniej erozji ulegaj¹ pokrywy zwietrze- palustris PERS. (O. quadripetalus GILIB.) i rosicz- linowe lub ¿wiry, na których rozwinê³o siê tor- ka okr¹g³olistna Drosera rotundifolia L. Obec- fowisko. Podciêcie pod³o¿a powoduje ob³amy- ne równie¿ s¹ liczne gatunki torfowców (TO£- wanie du¿ych bloków torfu, które mog¹ potem PA 1949, POTOCKA 1996, MATU£A i in. 1997, PO- byæ przenoszone przez rzekê na znaczne na- TOCKA 1997). wet odleg³oœci (fot. 5.). Najwiêksze takie ods³o- Interesuj¹ce jest, ¿e w zbiorowiskach za- niêcia znajduj¹ siê na Wrêgach, oraz na torfo- stojowych, na obrze¿ach torfowisk wysokich, wiskach nad Jagniêcym Potokiem. Po czeskiej w rejonie Stogu Izerskiego i w masywie Zielo- stronie zerodowane w ten sposób zosta³y frag- nej Kopy, nie pojawia siê kosodrzewina Pinus menty torfowisk nad Jizerk¹, oraz nad Izer¹, w mugo TURRA, która jest typowa dla faz zastojo- obrêbie Velkej jizerskej louki. wych torfowisk w Karkonoszach i Górach Izer- Na niektórych torfowiskach (Wrêgi, Izer- skich, a jedynie œwierk. Po stronie czeskiej tor- skie Bagno) s¹ œlady po czynnym drena¿u fowiska wysokie ze œwierkiem to torfowiska Na wg³êbnym. O zjawiskach tych na torfowiskach èihadle i wspomniana ju¿ Louka na Quarre na Plochym vrchu (NEVRLÝ 1962). W Karkonoszach w dolinie Izery pisze ju¿ TO£PA (1949). torfowiska wysokie ze œwierkiem na obrze¿ach nie wystêpuj¹. Roœlinnoœæ torfowisk Niektóre z izerskich torfowisk grzbietowych i stan jej zachowania znajduj¹ siê w koñcowych fazach rozwoju i s¹ typowymi torfowiskami leœnymi. Wiêkszoœæ tor- Torfowiska grzbietowe fowisk grzbietowych zosta³a zniszczona na sku- Obiekty ombro-soligeniczne Wysokiego tek prowadzenia gospodarki leœnej ju¿ od cza- Grzbietu porasta roœlinnoœæ wysokotorfowi- sów niemieckich (nasadzenia œwierkowe i mo- skowa kompleksu wzrostowego, zastojowe- drzewiowe). Miêdzy innymi zosta³o zniszczo- go i regeneracyjnego, z takimi gatunkami jak: ne w ten sposób torfowisko grzbietowe na we³nianka pochwowata Eriophorum vagina- Grzbiecie Kamienickim, miêdzy Kamienic¹ tum L., we³nianeczka darniowa Baeothryon a Kowalówk¹. Stan zachowania... torfowisk w Górach Izerskich 41

Torfowiska stokowe torfowiskach stokowych s¹ widomym znakiem Torfowiska stokowe Gór Izerskich mo¿na postêpuj¹cego procesu zabagniania (fot. 2.). zaliczyæ do torfowisk przejœciowych (TO£PA Roœlinnoœæ wielu z torfowisk stokowych ule- 1949, POTOCKA 1996, MATU£A i in. 1997, POTOCKA g³a zniekszta³ceniu wskutek prowadzenia na 1997), które charakteryzuj¹ siê cechami po- tych powierzchniach gospodarki leœnej. Jednak œrednimi pomiêdzy torfowiskami niskimi z eu- zabiegi odwadniaj¹ce i prowadzenie nasadzeñ troficzn¹ roœlinnoœci¹ (wymagaj¹c¹ wiêkszej œwierkowych, a w czasach wspó³czesnych tak- iloœci zwi¹zków mineralnych), rozwijaj¹cymi ¿e modrzewiowych, na typowych torfowiskach siê w dolinach rzek, a torfowiskami wysokimi, soligenicznych stokowych nie daje spodziewa- ombrotroficznymi. Roœlinnoœæ charakterystycz- nych rezultatów. Przyczyna jest oczywista – na dla torfowisk przejœciowych to tzw. szuwary nie jest mo¿liwe zlikwidowanie wyp³ywów niskoturzycowe, w Górach Izerskich doœæ mo- zasilaj¹cych te obiekty. Dlatego te¿, mimo nie- notonne, budowane g³ównie przez takie ga- ustannie prowadzonej na wielu z nich gospo- tunki jak: turzyca dzióbkowata Carex rostrata darki leœnej, mo¿liwa jest ich regeneracja. Znisz- STOKES i we³nianka w¹skolistna Eriophorum an- czone zosta³y jednak obiekty, które wesz³y ju¿ gustifolium HONCK. z udzia³em torfowców (fot. w ombrogeniczn¹ fazê rozwoju (na ³agodniej- 2.; TO£PA 1949, POTOCKA 1996, MATU£A i in. 1997, szych stokach) – m.in. torfowiska wyp³aszczo- POTOCKA 1997). Pojawiaj¹ siê w nich tak¿e tu- nych stoków pod Izerskimi Garbami, torfowiska rzyca pospolita Carex nigra REICHARD (C. fusca nad Hal¹ Izersk¹ czy Izerskie £¹ki, zachowane BELLARDI & All.), turzyca gwiazdkowata Carex w niewielkim procencie. echinata MURRAY (C. stellulata GODEN.). Sta³¹ do- mieszkê stanowi¹ siódmaczek leœny Trientalis Torfowiska obni¿eñ europaea L., piêciornik kurze ziele Potentilla Torfowiska obni¿eñ to zarówno torfowiska erecta (L.) RAEUSCH oraz podbia³ek alpejski Ho- wysokie, jak i torfowiska przejœciowe, z typo- mogyne alpina (L.) CASS., bêd¹ce gatunkami lo- w¹ roœlinnoœci¹. Ró¿ne s¹ typy zasilania wod¹ kalnie wyró¿niaj¹cymi dla zbiorowisk z klasy tych torfowisk. Oprócz ju¿ wymienionych ga- Scheuchzerio – Caricetea na tym terenie (PO- tunków spotykanych na torfowiskach grzbieto- TOCKA 1997), a w miejscach suchszych trzêœlica wych i stokowych pojawiaj¹ siê: znana od cza- modra Molinia caerulea (L.) MOENCH. Charakte- sów niemieckich brzoza kar³owata Betula nana rystyczne, zamieraj¹ce lub martwe œwierki na L. oraz rosiczka poœrednia Drosera intermedia

Fot. 4. Zarastaj¹ce starorzecze w dolinie Izery (fot. Fot. 5. Blok torfu zdeponowany na ¿wirowisku Izery J. Potocki). (fot. J. Potocki). 42 JOANNA POTOCKA

L. i wid³aczek torfowy Lycopodiella inundata cy najcenniejsz¹ czêœæ ekosystemów torfo- (L.) HOLUB, potwierdzone po wojnie dopiero wiskowych Gór Izerskich. Wraz z istniej¹- niedawno (MATU£A i in. 1997). Sosna b³otna cym od 1969 roku rezerwatem „Torfowisko Pinus x rhaetica BRÜGGER (P. uliginosa NEUMANN) Izerskie” chroni on praktycznie wszystkie tor- jest znana z Gór Izerskich dopiero od koñca fowiska polskiej czêœci najrozleglejszego lat 80-tych (BORATYÑSKI 1991). Z torfowców na z obni¿eñ Gór Izerskich. uwagê zas³uguj¹ Sphagnum fuscum (SCHIMP.) KLINGGR. (POTOCKA 1996) i Sphagnum lindbergii Podsumowanie SCHIMP. (WOJTUÑ i in. 1998). Roœlinnoœæ wiêkszoœci torfowisk zacho- wanych do czasów wspó³czesnych pozosta- W rozmieszczeniu torfowisk w Górach ³a równie¿ stosunkowo ma³o przekszta³cona. Izerskich daj¹ siê zauwa¿yæ pewne prawi- Czêœæ obiektów by³a przekszta³cona jeszcze d³owoœci, które jednoczeœnie odró¿niaj¹ tor- w czasach niemieckich (osuszone i zamie- fowiska izerskie od karkonoskich, a s¹ konse- nione na zbiorowiska ³¹kowe, pastwiska, eks- kwencj¹ ukszta³towania terenu obu tych ploatowane), pozosta³e w czasach powojen- pasm. nych praktycznie zosta³y nienaruszone, poza (1) Wszystkie torfowiska izerskie, równie¿ tor- Bagniskiem w Jakuszycach, eskploatowanym fowiska stokowe, wykszta³ci³y siê w obrê- na potrzeby uzdrowiska w Cieplicach. Ju¿ po bie starej powierzchni denudacyjnej, wy- wojnie powsta³ rów przecinaj¹cy najwiêk- niesionej na obecn¹ wysokoœæ w póŸnym sze torfowisko w obrêbie Wrêg – pod Krowi¹ trzeciorzêdzie. Kop¹. W czasach niemieckich by³o ono wraz (2) Wœród istniej¹cych w Górach Izerskich z pozosta³ymi torfowiskami w górê od Hali torfowisk, nale¿¹cych do typu hercyñskie- Izerskiej, objête ochron¹ jako pomnik przy- go, mo¿na wyró¿niæ 3 typy ze wzglêdu rody (Topographische Karte 1941). Na nie- na ich po³o¿enie, rodzaj gospodarki wod- mieckich mapach topograficznych brak jest nej oraz roœlinnoœæ: tam rowów. – torfowiska grzbietowe (ombrogeniczne Równie¿ po wojnie powsta³y rowy w obrê- i ombro-soligeniczne; wysokie i wysokie bie czêœci leœnej Izerskiego Bagna. Nie mo¿- leœne; typowo ombrogeniczne – po stronie na natomiast precyzyjnie wydatowaæ sieci ro- czeskiej). wów w górnej czêœci Kobylej £¹ki. Przekszta³- – torfowiska stokowe (soligeniczne na wy- ceniu uleg³a równie¿ czêœæ torfowisk prze- p³ywach; wysokie, przejœciowe i leœne ciêtych drogami. z ¿ywym procesem zabagniania). Najs³absze wp³ywy antropopresji widocz- – torfowiska obni¿eñ (ombro-soligeniczne, ne s¹ w obrêbie Izerskiego Bagna i Borowiny oraz soligeniczne na ciekach i w staro- (m.in. pojedyncze rowy odwadniaj¹ce, o zni- rzeczach; wysokie, wysokie leœne i przej- komym wp³ywie osuszaj¹cym, oddalenie od œciowe). dróg). Porównanie tych obiektów z pozosta- (3) Wszystkie zachowane torfowiska wyso- ³ymi w dolinie Izery pozwala na stwierdze- kie wesz³y w terminaln¹ fazê rozwoju, po- nie, ¿e praktycznie wszystkie zachowane mimo ¿e zachowane obiekty podlega³y sto- wspó³czeœnie torfowiska wysokie, nie tylko sunkowo s³abej antropopresji. torfowiska wysokie w obni¿eniach, dawno ju¿ (4) Dla terminalnych faz rozwojowych torfo- wesz³y w terminaln¹ fazê rozwoju (co jest wisk wysokich w Górach Izerskich cha- typowe dla ca³ej Europy), objawiaj¹c¹ siê roz- rakterystyczna jest obecnoœæ roœlinnoœci wojem zaroœli kosodrzewiny i wypieraj¹ce- kompleksu zastojowego oraz zjawiska go j¹ z kolei zbiorowiska leœnego – bagiennej zwi¹zane z drena¿em wg³êbnym pok³a- œwierczyny na torfie Sphagno–Piceetum (HU- dów torfu, który jest obecny zarówno na ECK 1928) HARTMANN 1953. Oczywiœcie wp³yw torfowiskach grzbietowych, jak i na torfo- cz³owieka mo¿e przyspieszyæ proces opano- wiskach obni¿eñ. wywania torfowisk wysokich przez zbioro- (5) Najwiêkszej degeneracji uleg³y typowe wiska zaroœlowe i leœne (POTOCKA 1999), jed- torfowiska grzbietowe w obrêbie Wyso- nak nie nale¿y przeceniaæ znaczenia wspó³- kiego Grzbietu. czesnej antropopresji. (6) Ze wzglêdu na rodzaj zasilania torfowi- Nie mo¿na przy tym pomin¹æ m³odszych ska przejœciowe wisz¹ce (soligeniczne) s¹ rozwojowo przejœciowych torfowisk dolino- najbardziej odporne na antropopresjê, wy- wych i zatorfieñ rozwijaj¹cych siê w staro- ra¿aj¹c¹ siê osuszaniem czy nasadzenia- rzeczach – nastêpnego „pokolenia” torfowisk. mi, a po ustaniu dzia³ania niekorzystnych W bie¿¹cym roku powsta³ wreszcie re- czynników maj¹ najwiêksze szanse na re- zerwat „Torfowiska Doliny Izery” obejmuj¹- generacjê. Stan zachowania... torfowisk w Górach Izerskich 43

Literatura BORATYÑSKI A. 1991. Chorologiczna analiza drzew i krzewów Su- Universitatis Wratislaviensis No 1886, Prace Botaniczne LXX: detów Zachodnich. (Rozpr. hab.). Inst. Dendologii PAN, Kór- 141-179. nik. POTOCKA J. 1999. The Dynamics of raised Bog Vegetation in the Izera DOHNAL Z., KUNST M., MEJSTØÍK V., RAUÈINA S., VYDRA V. 1965. Mountains. Biology Bulletin, Vol. 26, No. 6: 540-546. Èeskoslovenska rašeliništì a slatiništì. Nakladatelství ÈSAU POTOCKI J. 1993. Strukturalne uwarunkowania rzeŸby œrodkowej Praha. czêœci Gór Izerskich. Uniwersytet Wroc³awski, Wydzia³ Nauk ENGLER A. 1864. Über die vegetation des Isergebirges. Jahresber. Przyrodniczych, Instytut Geograficzny, Zak³ad Geomorfolo- Schles. Gesselschaft Vaterl. Cult. 42: 65-78. gii (maszynopis pracy mgr.). MATU£A J., WOJTUÑ B., TOMASZEWSKA K., ¯O£NIERZ L. 1997. Torfo- SCHMUCK A. 1969. Klimat Sudetów. Problemy Zagosp. Ziem Gór- wiska polskiej czêœci Karkonoszy i Gór Izerskich. Annales skich, 5(18): 93–154. Silesiae XXVII: 123-140. SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien, M P., POTOCKI J. 1996. Rozwój morfotektoniczny centralnej IGOÑ preussichen und östereichischen Antheils. R. Nischovsky, Bre- czêœci Gór Izerskich. Acta Universitatis Wratislaviensis No slau. 1808, Prace Instytutu Geograficznego Seria A, Geografia Fi- S³ownik geografii turystycznej Sudetów. T. 1. Góry Izerskie. Kraj, zyczna 8: 69-80. Warszawa 1989. NEVRLÝ M. 1962. Topografie živých rašeliniš Jizerských hor. Sborník Severoèeského muzea, Pøírodní vìdy, Liberec, 2: 33-84. SOBIK M. 1998. Specyficzne cechy klimatu Gór Izerskich, [w:] Pro- blemy klimatyczno-botaniczne Gór Izerskich, 21– 23 wrze- OBERC J. 1975. Neotektoniczny Rów Rozdro¿a Izerskiego. [w:] Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej œnia 1998, Œwieradów Zdrój (informator konferencyjny): 29. w Polsce, t. 1, s. 157-170, Wydawnictwa Geologiczne, War- TO£PA S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczniki szawa. Nauk Rolniczych, 52, s. 5-73. OBIDOWICZ A. 1975. Entstehung und Alter einiger Moore im nördli- TOMASZEWSKI J. 1974. Problematyka wodna m³ak i torfowisk Karko- chen Teil der Hohen Tatra. Fragm. Flor. Geobot. 21(3): 289- noszy. Opera Corcontica 11: 37–51. 323. Topographische Karte 1: 25 000, (Meßtischblatt), Bad Flinsberg 1924, OBIDOWICZ A. 1978. Torfowiska Alp. Wszechœwiat, 7/8: 186-189. Haindorf 1941. OBIDOWICZ A. 1985. Torfowiska górskie w Europie. Kosmos, seria WINKLER W. 1881. Flora des Riesen– und Isergebirges. E. Gruhn, A, 2(187): 299-310. Warmbrunn. POTOCKA J. 1996. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfowisk WOJTUÑ B., MATU£A J., TOMASZEWSKA K., ¯O£NIERZ L. 1998. Projekt Gór Izerskich. Cz. I. Torfowiska i ich charakterystyka flory- powiêkszenia rezerwatu „Torfowisko Izerskie” i zmiany jego styczna. Acta Universitatis Wratislaviensis No 1886, Prace nazwy na „Torfowiska Doliny Izery”. Akademia Rolnicza we Botaniczne LXX: 141-179. Wroc³awiu, Katedra Botaniki i Fizjologii Roœlin (maszynopis, POTOCKA J. 1997. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfowisk depon. Dolnoœl¹ski Urz¹d Wojewódzki, Wydzia³ Ochrony Gór Izerskich. Cz. II. Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Œrodowiska i jego Oddzia³ Zamiejscowy w Jeleniej Górze).

Der Erhaltungszustand sowie die geomorphologischen und hydrologischen Verhältnisse der räumlichen Verteilung der Moore im Isergebirge

Zusammenfassung Eine entscheidende Bedeutung für die Entstehung und die Entwicklung der Moore besitzen das Geländerelief, die hydrologischen Bedingungen und das Klima. Ganz beson- ders gestalten sie sich im Massiv des Riesen- und Isergebirges, in dem die Moore einen der Faktoren darstellen, die die Eigenart dieser Region ausmachen. Der Vertorfungsgrad des Isergebirges ist höher als derjenige des benachbarten Riesengebirges, da im ersteren weitläufige Abflachungen in drei geomorphologischen Zonen verbreitet sind: auf den Gip- feln, an den Hängen und in den Tälern. Sämtliche Isermoore entstanden im Bereich der alten Rumpffläche, die im späten Tertiär zum heutigen Niveau emporgehoben wurde. Unter den im Isergebirge vorhandenen herzynischen Mooren sind unter Berücksichti- gung ihrer Lage, der Hydrologie und der Pflanzenwelt 3 Typen zu unterscheiden: 1.Kammmoore (ombrogene und ombro-soligene; Hoch- und Waldmoore auf Torfunter- grund; typische ombrogene auf der tschechischen Seite). 2.Talhangmoore (soligene und ombro-soligene auf Wasseraustritten; Zwischen- und Wald- moore mit aktivem Vertorfungsprozess). 3.Moore in Niederungen (ombro-soligene und soligene auf Rinnsalen und in Altwassern; Waldhochmoore auf Torfuntergrund und Zwischenmoore). Es ist bezeichnend, dass im Gegensatz zum benachbarten Riesengebirge (die Unter- schiede resultieren aus dem andersartigen Relief) die meisten und weitläufigsten Moorge- biete von großer Mächtigkeit in breiten, kesselförmigen Niederungen entstanden sind – in den Flusstälern von Iser (Izera), Brachfloß (P³onka), Brachzwiesel (Kamionek), Schweine- lochfloß (Dziki Potok) und Zacken (Kamienna) sowie in ähnlichen Geländeformen auf der tschechischen Seite. Dahingegen sind die Moore der Gipfelzonen – auch auf der tschechi- schen Seite – verhältnismäßig schwächer entwickelt. Die Talhangmoore des Isergebirges 44 JOANNA POTOCKA

entstanden im Gegensatz zum Riesengebirge ausschließlich an Reliktstellen der alten ter- tiären Rumpffläche. An den sehr steilen tektonisch entstandenen Hängen finden sie sich nicht. Zu den am besten erhaltenen Mooren gehören die Niederungsmoore mit ihrer großen Mächtigkeit (das betrifft vornehmlich die Flusstäler der Iser und des Kobelwassers (Koby³a). Auf der polnischen Seite erfuhren die Gipfelmoore die tiefgreifendsten Veränderungen, während die auf Wasseraustritten gelegenen Talhangmoore größtenteils „deformierte“ Was- serverhältnisse und eine teilweise degenerierte Pflanzenwelt aufweisen. Ihre Chancen für eine Regeneration sind jedoch noch verhältnismäßig gut. Zur Zeit stehen die am besten erhaltenen Moore im Isertal unter Naturschutz (1969 und 2000 zu Naturschutzgebieten erklärt).

Souèasný stav a geomorfologické a hydrologické pomìry rozmístìní rašeliniš v Jizerských horách

Souhrn Klíèový význam pro vznik a vývoj rašeliniš mají tvar terénu, hydrologické podmínky a klimatické pomìry. Výjimeènì pøíznivé podmínky se vytvoøily v krkonošsko-jizerském masivu, kde se rašeliništì stala jedním z prvkù, rozhodujících o geobotanické jedineènosti tohoto území. Stupeò zrašelinìní Jizerských hor, s ohledem na všeobecnou pøítomnost rozsáhlých plošin ve tøech geomorfologických úrovních – vrcholové, svahové a údolní – je vyšší, než v sousedních Krkonoších. Všechna jizerská rešeliništì se vytvoøila v rámci starých denudaèních povrchù, vyzdvižených do dnešní výšky v mladších tøetihorách. Jizerskohorská rašeliništì, patøící k hercynskému typu, mùžeme rozdìlit na tøi druhy s ohledem na jejich polohu, vodní režim a rostlinstvo: 1. rašeliništì vrcholových partií (ombrogenetická a ombro-soligenická; vrchovištní i lesního typu; typicky ombrogenetická – na èeské stranì) 2. rašeliništì svahová (soligenetická a ombro-soligenická na prameništích; pøechodová i lesní s živým procesem paludifikace (zbahòování) 3. rašeliništì sníženin (ombro-soligenická a soligenetická na svazích a v slepých øíèních ramenech; vrchovištní, lesní a pøechodová). Je charakteristické, že v kontrastu se sousedními Krkonošemi (rozdíly vyplývají z utváøení povrchu), se nejdokonalejší a nejrozsáhlejší rašelinné útvary o znaèné mocnosti vytvoøily v rozlehlých kotlinovitých sníženinách (údolí Jizery, P³onky, Kamionku, Dzikiego Potoku, Kamiennej a v obdobných formách terénu na èeské stranì). Rašeliništì vrcholových partií jsou pomìrnì slabìji vyvinutá, což se týká i èeské èásti Jizerských hor. Svahová rašeliništì Jizerských hor se – na rozdíl od Krkonoš – vytvoøila výluènì na svazích v rámci reliktù starého tøetihorního denudaèního povrchu a nevyskytují se na velmi strmých svazích tekto- nického pùvodu. Nejlépe zachovaná jsou rašeliništì ve sníženinách, s velkou mocností (to se týká pøedevším údolí Jizery a Koby³y). Na polské stranì hor prošly nejvìtšími zmìnami rašeli- ništì ve vrcholových partiích, kdežto svahová rašeliništì ležící na prameništích, z nichž vìtšina má zmìnìné odtokové pomìry a èásteènì zdegenerovaný rostlinný kryt, mají nejvìtší šanci na regeneraci. Jako nejlépe zachovaná požívají zákonnou ochranu rašeliništì nalézající se v údolí horní Jizery (pøírodní rezervace vyhlášené v letech 1969 a 2000).

Adres autora: Miêdzynarodowe Centrum Ekologii PAN Oddzia³ Sudecki ul. Skalna 5, 58-540 Karpacz; e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 45-54 Jacek Potocki, Joanna Potocka

Dolina Izery objêta ochron¹

Wstêp nast¹pi³a d³uga przerwa. Jednym z efektów niewielkiego zainteresowania tym terenem Góry Izerskie wraz z Karkonoszami two- by³ brak ochrony jego walorów. Ograniczy³a rz¹ rozleg³y krystaliczny masyw, stanowi¹cy siê ona do powo³ania w 1969 roku stosunko- trzon Sudetów Zachodnich. Przyrodê obu tych wo niedu¿ego rezerwatu „Torfowisko Izer- pasm cechuje wiele podobieñstw, ale ka¿de skie”, maj¹cego chroniæ stanowisko brzozy z nich ma tak¿e swoj¹ specyfikê. Góry Izer- kar³owatej. Zupe³nie inaczej rzecz siê mia³a skie zawsze pozostawa³y w cieniu Karkono- po stronie czeskiej, gdzie ju¿ w 1960 roku szy, które skupia³y na sobie zainteresowanie utworzono 17 rezerwatów, a szeœæ lat póŸ- wiêkszoœci przyrodników. Przy tym po 1945 niej powsta³ park krajobrazowy (Chránìná roku szczególnie zaniedbywano badania krajinná oblast) „Jizerské hory”. w polskiej czêœci Gór Izerskich. Wprawdzie O Górach Izerskich zaczê³o byæ g³oœno jeszcze w latach czterdziestych tutejsze tor- na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych za spraw¹ fowiska bada³ TO£PA (1949), póŸniej jednak klêski ekologicznej, która zaczê³a pustoszyæ

Fot. 1. Hala Izerska – widok ogólny (fot. J Potocki). 46 JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA

Ryc. 1. Rozmieszczenie torfowisk i obszarów chronionych w dolinie Izery (wg stanu z 2000 r.).

tutejsze lasy. Zaanga¿owano wówczas ol- zyjnych w dnach rzek (BALATKA 1960), poja- brzymie œrodki na rekonstrukcjê zdegrado- wi³y siê nowe ustalenia – np. koncepcja zmia- wanych lasów, nie poczyniono jednak ¿ad- ny pierwotnego kierunku odwodnienia rejo- nych konkretnych kroków dla objêcia ochro- nu Hali Izerskiej w wyniku asymetrycznego n¹ wartoœciowych przyrodniczo fragmentów, wypiêtrzania masywu (POTOCKI 1993, MIGOÑ które opar³y siê kwaœnym deszczom. W spo- i POTOCKI 1996). Od kilku lat trwaj¹ intensyw- ³eczeñstwie zaczê³a zaœ funkcjonowaæ obie- ne prace klimatologów, przynosz¹ce zgo³a gowa opinia, sugeruj¹ca ¿e w Górach Izer- sensacyjne wyniki (SOBIK 1998, MIKU£OWSKI i in. skich po klêsce ekologicznej nie ma ju¿ nic 2000), dowodz¹ce, ¿e wierzchowina Gór Izer- cennego. skich pod wzglêdem topoklimatu nie ma od- Dopiero lata dziewiêædziesi¹te przynio- powiedników w ¿adnych innych górach s³y zmiany. Otwarcie schroniska na Hali Izer- w Polsce. Wreszcie w latach dziewiêædzie- skiej, a nastêpnie udostêpnienie tzw. „worka si¹tych podjêto na nowo badania botaniczne jakuszyckiego” oraz zast¹pienie stra¿nicy na torfowiskach. WOP-u na Orlu ogólnodostêpnym obiektem Pierwszym podsumowaniem nowych ba- noclegowym, otworzy³y centralne partie Gór dañ przyrodniczych w Górach Izerskich by³a Izerskich dla turystów, u³atwiaj¹c te¿ pracê konferencja „Problemy klimatyczno-bota- przyrodnikom podejmuj¹cym badania nauko- niczne Gór Izerskich”, która odby³a siê w 1998 we. Na wylesionych powierzchniach ods³o- roku w Œwieradowie. Latem 2000 roku suk- ni³o siê wiele skrytych dawniej w gêstwinie cesem zakoñczy³y siê wieloletnie starania form terenu, co da³o impuls do podjêcia ba- o objêcie ochron¹ wszystkich torfowisk po³o- dañ nad geomorfologi¹. Obok faktów zna- ¿onych w dolinie Izery. Utworzenie nowego nych ju¿ wczeœniej, takich jak podzia³ Gór rezerwatu „Torfowiska Doliny Izery” na pew- Izerskich na odrêbne bloki tektoniczne (OBERC no przyczyni siê do dalszego rozwoju badañ 1975), wystêpowanie interesuj¹cych form i lepszego poznania walorów przyrodniczych skalnych z mikroformami wietrzeniowymi tego terenu. Na razie brakuje jeszcze wiêk- (GINZEL i NOVÁK 1962) czy ciekawych form ero- szej integracji polskiego i czeskiego œrodowi- Dolina Izery objêta ochron¹ 47 ska naukowego, która pozwoli³aby spojrzeæ czalnych ska³ w pod³o¿u, stworzy³y dogodne na Góry Izerskie jako ca³oœæ i prze³amaæ na- warunki terenowe do stagnacji wody i roz- dal ci¹¿¹c¹ na badaniach barierê graniczn¹. woju torfowisk. Pod wzglêdem klimatycznym Góry Izer- Warunki przyrodnicze Gór Izerskich skie cechuj¹ siê specyfik¹ stanowi¹c¹ o ich wyj¹tkowoœci w skali ca³ych Sudetów. De- Góry Izerskie le¿¹ w œrodkowej czêœci cyduj¹ o tym wysokie sumy opadów (do 1500 Sudetów Zachodnich, stanowi¹c zarazem mm), równomiernie roz³o¿one w ci¹gu ca³e- najdalej na zachód wysuniête pasmo sudec- go roku, d³ugotrwa³e zaleganie pokrywy kie, które na znacznej powierzchni przekra- œnie¿nej oraz tworzenie siê zastoisk zimnego cza wysokoœæ 800 m n.p.m. Powierzchnia powietrza we wklês³ych formach terenu (SO- Gór Izerskich ma kszta³t zbli¿ony do trójk¹ta BIK, 1998, MIKU£OWSKI i in. 2000). Latem dobo- zwróconego jednym z wierzcho³ków na po- wa amplituda temperatur mo¿e w nich prze- ³udnie. Maksymalna rozci¹g³oœæ równole¿- kraczaæ 25°C, a w zimie na dnie obni¿eñ two- nikowa (w pó³nocnej czêœci) wynosi 47 km, rz¹ siê mrozowiska. Pomiary przeprowadzo- po³udnikowa zaœ 25 km. Do Polski nale¿y ne w ostatnich latach przez SOBIKA (1998) na czêœæ pó³nocno-wschodnia Gór Izerskich sta- Hali Izerskiej wykaza³y, ¿e nawet w œrodku nowi¹ca ok. 1/3 ca³kowitej ich powierzchni lata temperatura nad ranem mo¿e tam spaœæ (ok. 385 km2). Wiêksza czêœæ, po³udniowo- poni¿ej zera (np. 20.VII.1996 r. zanotowano zachodnia, le¿y na terytorium Czech (ok. 616 –5,5°C). Absolutne minimum wyst¹pi³o km2). 29.XII.1996, kiedy to temperatura spad³a do Pod wzglêdem budowy geologicznej –36,6°C, co nale¿y do najni¿szych tempera- Góry Izerskie sytuuj¹ siê w ca³oœci na obsza- tur zmierzonych na terenie Polski. rze krystaliniku karkonosko-izerskiego. Wiêk- Œrodowisko biotyczne Gór Izerskich ule- sza ich czêœæ le¿y w obrêbie karkonoskiego g³o bardzo silnemu przekszta³ceniu w wyni- masywu granitowego. Dotyczy to czêœci œrod- ku gospodarczej dzia³alnoœci cz³owieka. Naturalne lasy mieszane, które pierwotnie kowej, niemal ca³ej zachodniej i po³udnio- wystêpowa³y w ni¿szych partiach, w wiêk- wej. Czêœæ pó³nocno-wschodnia z kolei zbu- szoœci zosta³y wyciête na potrzeby przemy- dowana jest niemal wy³¹cznie ze ska³ meta- s³u. Ich reliktem s¹ spore fragmenty buczyn morfiku izerskiego, stanowi¹cego okrywê na stokach w rejonie Hejnic. Z kolei sztucz- granitu karkonoskiego. Dolina Izery w ca³o- nie zasadzone po wyciêciu naturalnych la- œci za³o¿ona jest w obrêbie granitów, jednak sów monokultury œwierkowe i zachowane w elewacje po³udniowych stoków Wysokiego niektórych partiach wierzchowiny fragmen- Grzbietu zbudowane s¹ ju¿ z gnejsów i gra- ty górnoreglowych œwierczyn, zniszczy³y nitognejsów. Dlatego okruchy tych ska³ licz- kwaœne deszcze. Tak gruntowne przekszta³- nie wystêpuj¹ w ¿wirach Izery i jej lewo- cenia siedlisk doprowadzi³y do zniszczenia brze¿nych dop³ywach. W ¿wirach tych po- naturalnych zespo³ów roœlinnych i znaczne- jawiaj¹ siê te¿ okazy rzadkich minera³ów go zubo¿enia fauny. Stosunkowo najlepiej pochodz¹cych ze ska³ ¿y³owych. zachowa³y siê ekosystemy torfowiskowe. Wierzchowina Gór Izerskich stanowi re- W³aœnie na torfowiskach, które przekszta³- likt starej powierzchni denudacyjnej, wynie- ceniu uleg³y w niewielkim stopniu, zacho- sionej w wyniku póŸnotrzeciorzêdowych ru- wa³o siê najwiêcej interesuj¹cych gatunków. chów tektonicznych na obecn¹ wysokoœæ Wymieniæ nale¿y szczególnie brzozê kar³o- (BALATKA 1965). Najbardziej charakterystycz- wat¹ Betula nana L. (relikt z epoki lodowej nym rysem tej powierzchni s¹ kopu³owe wystêpuj¹cy w Polsce tylko na trzech stano- wzniesienia o stosunkowo ³agodnych stokach wiskach), sosnê b³otn¹ Pinus x rhaetica BRÜGGER oraz rozleg³e obni¿enia o nieckowatym lub (P. uliginosa), we³nianeczkê darniow¹ Scir- p³askim dnie. Wystêpuj¹ce w jej obrêbie lo- pus caespitosa L. (Trichophorum caespitosum kalne zestromienia (np. pó³nocny stok Œred- = Baeothryon caespitosum), rosiczkê okr¹g³o- niego Grzbietu) s¹ efektem ruchów tektonicz- listn¹ Drosera rotundifolia L. i poœredni¹ nych (POTOCKI 1993, MIGOÑ i POTOCKI 1996). D. intermedia HAYNE, wid³aczka torfowego Ly- Odm³odzenie rzeŸby w wyniku erozji wg³êb- copodiella inundata (L.) HOLUB, bagnicê torfo- nej rzek i potoków nast¹pi³o g³ównie w pery- w¹ Scheuchzeria palustris L., modrzewnicê feryjnych partiach gór. £agodnoœæ form, nie- zwyczajn¹ Andromeda polifolia L., ba¿ynê wielkie spadki i liczne wklês³e formy terenu, czarn¹ Empetrum nigrum L. i ja³owca halne- w po³¹czeniu z wystêpowaniem nieprzepusz- go Juniperus communis ssp. alpina (SUTER) ÈELAK. 48 JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA

Fot. 2. Podciêcie torfowiska na Hali Izerskiej przez wody Jagniêcego Potoku (fot. J. Potocki).

Wierzby lapoñskiej Salix lapponum L. i mali- (rozrastaj¹ce siê np. na poboczach dróg), po- ny moroszki Rubus chamaemorus L. – dwóch drzenia ¿ebrowca Blechnum spicant (L.) ROTH, reliktów z epoki lodowcowej, które wystêpo- czy naparstnicê purpurow¹ Digitalis purpu- wa³y tu jeszcze przed kilkudziesiêciu laty, od rea L. dawna ju¿ niestety nie widziano, nie odnale- Spoœród rzadkich i specyficznych gatun- ziono równie¿ wierzby borówkolistnej Salix ków zwierz¹t reprezentowane s¹ g³ównie myrtilloides L. Czêœæ torfowisk porastaj¹ zwar- bezkrêgowce, wystêpuj¹ce na torfowiskach te zaroœla kosodrzewiny, która na pod³o¿u i w buczynach. Wœród ssaków na uwagê za- torfowym roœnie na znacznie ni¿szych wyso- s³uguj¹ przede wszystkim jelenie. Okresowo koœciach ni¿ na glebie mineralnej. pojawiaj¹ce siê przegêszczenie tych zwie- Mniej zachowa³o siê zbiorowisk ³¹ko- rz¹t i szkody jakie wówczas wywo³uj¹ wych. Wœród nich warto wspomnieæ o stano- w uprawach leœnych stwarzaj¹ koniecznoœæ przeprowadzania redukcyjnych odstrza³ów. wiskach ostro¿nia ró¿nolistnego Cirsium he- Gady reprezentuj¹ m.in. jaszczurka ¿ywo- lenioides (L.) H , wystêpuj¹cego w rejonie ILL rodna i ¿mija zygzakowata (doœæ czêsto spo- Hali Izerskiej i Jizerki, oraz krokusa w rejo- tykana). nie Górzyñca (istnieje tu rezerwat florystycz- Mimo spustoszenia, jakie w lasach izer- ny) i po czeskiej stronie. Nie ma jednak pew- skich uczyni³a klêska ekologiczna, zachowa- noœci, czy stanowiska krokusa s¹ naturalne, ³y siê tu stanowiska rzadkich ptaków. W bu- ponadto niepewna jest pozycja systematycz- czynach pojawia siê bocian czarny, na torfo- na krokusa z Górzyñca. Na wilgotnych ³¹- wiskach czeczotka górska, w³ochatka, pu- kach z rzadka pojawiaj¹ siê storczyki, po stu³ka, p³ochacz halny, a w ostatnich latach polskiej stronie wystêpuj¹ce zw³aszcza w coraz liczniejszy jest bekas. W dolinie Izery okolicach Szklarskiej Porêby. Swoistym ku- stwierdzono gniazdowanie pary ¿urawi. riozum jest liczne wystêpowanie ciep³olub- Szczególn¹ trosk¹ ornitolodzy otaczaj¹ cie- nych narcyzów na Hali Izerskiej – stanowi¹ trzewie. Tutejsza populacja tych gin¹cych one zapewne pozosta³oœci po przydomowych ptaków od kilku lat ratowana jest w ramach ogródkach istniej¹cej tam przed 1945 r. wsi du¿ego programu ochrony g³uszca i cietrze- Wielka Izera. W obrêbie lasów z gatunków wia, realizowanego tak¿e w Karkonoskim chronionych spotkaæ mo¿na m.in. wid³aki Parku Narodowym (PA£UCKI 1998). Dolina Izery objêta ochron¹ 49

Torfowiska Sphagnum sp. i we³niankê pochwowat¹ Erio- phorum vaginatum L. (a tak¿e rosiczkê i inne Szczególnie cennym elementem krajo- gatunki wysokotorfowiskowe). brazu i przyrody Gór Izerskich, w najwiêk- Obecnie znaczna czêœæ torfowisk wyso- szym stopniu stanowi¹cym o ich specyfice, s¹ kich znajduje siê w schy³kowej fazie rozwo- torfowiska. Ich powstanie uwarunkowa³ sze- ju – na przesuszone powierzchnie wkracza reg omówionych ju¿ czynników topograficz- œwierkowy bór bagienny oraz kosodrzewina. nych, geologicznych i klimatycznych. Bada- Nie oznacza to jednak zaniku wartoœci przy- nia wykaza³y, ¿e istniej¹ce wspó³czeœnie rodniczych tych torfowisk. Pok³ady torfu sta- w Górach Izerskich torfowiska zaczê³y siê nowi¹ swoiste archiwum zawieraj¹ce zakon- tworzyæ oko³o 5,5 tys. lat temu, choæ na Hali serwowane szcz¹tki roœlin, pozwalaj¹ce od- Izerskiej odnaleziono przysypan¹ rzecznym tworzyæ dawne pokrycie roœlinne i w ten spo- ¿wirem resztkê torfu o wieku prawie 11 tys. sób poœrednio badaæ zmiany klimatyczne. Gêste, trudno dostêpne zaroœla kosodrzewi- lat (CHMAL i TRACZYK 1997). Równie¿ na ok. 10 ny czy bagienne œwierczyny s¹ siedliskiem tys. lat zosta³ wydatowany torf z Jakuszyc rzadkich gatunków ptaków, wreszcie torfo- (DUMANOWSKI i in. 1962). wiska stanowi¹ wa¿ny czynnik reguluj¹cy Wiêkszoœæ z torfowisk tworzy³a siê w wa- stosunki wodne (torfowce maj¹ zdolnoœæ do runkach uwilgotnienia przez wodê sp³ywa- retencjonowania olbrzymich iloœci wody). j¹c¹ z wy¿ej po³o¿onych stoków oraz w mniej- Znaczenie tego czynnika wzros³o zw³aszcza szym stopniu przez wody opadowe. W efek- w ostatnich dwudziestu latach, kiedy to szko- cie powsta³y torfowiska przejœciowe, poro- dy w lasach znacznie obni¿y³y ich zdolnoœci œniête g³ównie przez turzyce. Z czasem, gdy retencyjne. warstwa torfu stawa³a siê coraz grubsza, stop- Torfowiska w Górach Izerskich wystêpu- niowo mala³o znaczenie wód p³yn¹cych (te j¹ w trzech zasadniczych pozycjach morfo- przep³ywa³y pod powierzchni¹ torfu), nato- logicznych. Najwiêksze kompleksy znajduj¹ miast coraz wiêksza czêœæ wody kszta³tuj¹- siê w dnach dolin. Przede wszystkim s¹ to ca warunki rozwoju roœlinnoœci, pochodzi³a torfowiska w dolinie Izery i Jizerki. Czêœæ tor- z opadów. W ten sposób torfowiska przejœcio- fowisk po³o¿ona jest na œródstokowych wy- we przekszta³ca³y siê w wysokie, opanowa- p³aszczeniach terenu lub w strefach Ÿródli- ne przede wszystkim przez mchy torfowce skowych potoków (np. nad Wrzeœnic¹).

Fot. 3. Jeziorko na torfowisku wysokim na Hali Izerskiej (fot. J. Potocki). 50 JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA

Wreszcie inne torfowiska znajduj¹ siê na cimbuøí, Palièník i Tišina). Powsta³ w ten spo- sp³aszczeniach wierzchowinowych. Spoœród sób rozleg³y obszar chroniony – sam rezer- tych ostatnich najlepiej zachowane jest torfo- wat ma 950 hektarów powierzchni, a otulina wisko „Na èihadle”, po polskiej stronie zaœ 1750 ha. „Jizerskohorské buèiny” s¹ pi¹tym nieliczne, które nie zosta³y odwodnione, le¿¹ co do wielkoœci rezerwatem w Czechach. w masywie Zielonej Kopy. Du¿a czêœæ torfo- Przez wiele lat istnia³a ra¿¹ca dyspropor- wisk na stokach i grzbietach (zw³aszcza po cja miêdzy ochron¹ przyrody w polskich polskiej stronie) zosta³a osuszona i zalesiona i czeskich Górach Izerskich. Po stronie pol- – ich œladem jest wyschniêty torf, który mo¿- skiej pierwszy rezerwat „Torfowisko Izerskie” na znaleŸæ na rozleg³ych powierzchniach o pow. 44,72 ha utworzono dopiero w 1969 poroœniêtych dziœ œwierkowymi i modrzewio- roku (Monitor Polski 1969, Nr 51, Poz. 400). wymi m³odnikami. Stosunkowo najlepiej za- Przez trzydzieœci lat rezerwat ten by³ jedy- chowa³y siê torfowiska po³o¿one w dolinach, nym po polskiej stronie (jeœli pomin¹æ peryfe- istniej¹ równie¿ stosunkowo m³ode zatorfie- ryjnie po³o¿one „Krokusy w Górzyñcu”), nia stokowe o charakterze przejœciowym, mimo wysuniêtego ju¿ w latach 70-tych przez wykszta³cone na wyp³ywach, które skutecz- prof. Adama Pa³czyñskiego z Akademii Rol- nie opieraj¹ siê próbom osuszania. niczej we Wroc³awiu postulatu poszerzenia „Torfowiska Izerskiego” o dwa kolejne torfo- Ochrona przyrody Gór Izerskich wiska na Hali Izerskiej (PA£CZYÑSKI 1977). W 1988 roku botanik i dendrolog z Insty- Pierwszym projektem kompleksowej tutu Dendrologii PAN w Kórniku k. Poznania, ochrony Gór Izerskich by³a inicjatywa cze- Adam Boratyñski, wysun¹³ œmia³y projekt roz- skiego botanika, Rudolfa Schustlera, który szerzenia zasiêgu rezerwatu na wszystkie w 1922 roku zaproponowa³ objêcie ochron¹ torfowiska w dolinie Izery (BORATYÑSKI i in. 1988). Karkonoszy i Gór Izerskich. Œmia³oœæ tej kon- Jednak pomimo wykonania dokumentacji cepcji i rych³a œmieræ jej inicjatora spowodo- projektowej rezerwatu i z³o¿enia go u Woje- wa³y, ¿e pomys³ nie doczeka³ siê realizacji. wódzkiego Konserwatora Przyrody w Jele- Jednak czêœæ torfowisk Gór Izerskich zosta³a niej Górze pomys³u wówczas nie zrealizo- uznana za pomnik przyrody. By³y to torfowi- wano. Przeszkod¹ by³y m.in. problemy z upo- ska dziœ nazywane Wrêgami oraz Borowina rz¹dkowaniem podzia³ów geodezyjnych i Izerskie Bagno (Topographische Karte...). Po w obrêbie projektowanego rezerwatu, a tak- II wojnie œwiatowej dzia³ania ochronne skon- ¿e interesy uzdrowiska w Œwieradowie, wy- centrowano na Karkonoszach, Góry Izerskie dobywaj¹cego torf na Hali Izerskiej. pozostawiaj¹c na boku. Dopiero w 1960 roku W efekcie wieloletniej eksploatacji torfu po czeskiej stronie Gór Izerskich powsta³o 19 ca³kowicie zniknê³o z powierzchni jedno rezerwatów o ³¹cznej powierzchni 2374 ha. z torfowisk po³o¿onych na Hali Izerskiej. Prze- Zasiêg terenów chronionych zrewidowano w niesienie wydobycia na s¹siednie torfowisko, 1965 roku. Po tej dacie istnia³y 22 rezerwaty. co by³o intencj¹ uzdrowiska, spowodowa³o- Wreszcie w 1967 roku powsta³, jako je- by dalsz¹ ingerencjê w ekosystem doliny Ize- den z pierwszych w Czechach, park krajo- ry w samym centrum terenu typowanego do brazowy (Chranìná krajinná oblast) „Jizerské objêcia ochron¹ i rozbicie planowanego re- hory”. Po kilkukrotnych korektach granic jego zerwatu na dwie wzajemnie izolowane czê- 2 powierzchnia wynosi obecnie 368 km , z cze- œci. go na tereny leœne przypada 73 %, u¿ytki Zaanga¿owanie Wojewódzkiego Konser- rolne 20 %, wody zaœ zajmuj¹ 2 % powierzch- watora Przyrody w Jeleniej Górze, p. Ewy ni. Powierzchnie rezerwatów do czasów Ciechanowicz, oraz jeleniogórskiej Woje- obecnych jeszcze kilka razy ulega³y zmia- wódzkiej Komisji Ochrony Przyrody, przy nom (ostatnia kompleksowa rewizja granic mia³a miejsce w 1987 roku). Najwa¿niejsze wsparciu przyrodników z Uniwersytetu Wro- z nich to likwidacja rezerwatu „Holubník” c³awskiego (g³ównie profesorów Stanis³awa z powodu ca³kowitego zniszczenia chronio- Marka, Jana Tomaszewskiego i Andrzeja Dyr- nej przezeñ górnoreglowej œwierczyny oraz cza), z udzia³em Fundacji Karkonoskiej, unie- utworzenie w 1999 roku rezerwatu „Jizer- mo¿liwi³o dalsz¹ eksploatacjê torfu w tym skohorské buèiny” na pó³nocnym stoku Gór rejonie po roku 1995. Wa¿kim argumentem Izerskich, który wch³on¹³ kilka istniej¹cych w sporach z Uzdrowiskiem by³a dokumenta- wczeœniej izolowanych rezerwatów (Špièák, cja Boratyñskiego i wspó³pracowników. Nie Stržový vrch, Poledník, Štolpichy, Frýdlantské bez znaczenia w tych zmaganiach by³o tak- Dolina Izery objêta ochron¹ 51

¿e przygotowanie i opublikowanie w tym wymagaj¹ce prowadzenia dzia³añ ochron- czasie nowych danych dotycz¹cych walo- nych lub renaturyzacji s¹ objête ochron¹ czê- rów przyrodniczych tego obszaru (DROMIRECKA œciow¹ zachowawcz¹. S¹ to niektóre, w ma- 1994, POTOCKA 1996, 1997, MATU£A i in. 1997) ³ym stopniu przekszta³cone, partie bagiennej oraz nag³oœnienie sprawy w prasie (POTOCKI œwierczyny na torfie, zaroœla kosodrzewiny 1995). oraz nieleœne partie wysokotorfowiskowe i przejœciowotorfowiskowe, obejmuj¹ce mo- Nowy rezerwat zaikê zbiorowisk. Ochron¹ czynn¹ renatury- zacyjn¹ objête maj¹ zostaæ silnie zdegrado- Koniec lat dziewiêædziesi¹tych przyniós³ wane œwierczyny na torfie (¿ywy drzewo- wreszcie objêcie ochron¹ torfowisk izerskich. stan œwierkowy stanowi ok. 10%, czêœciowo Doprowadzenie do pozytywnego rozstrzy- na powierzchni pierwotnie zajmowanej gniêcia wieloletnich starañ przyrodników sta- przez ten typ œwierczyny wykszta³ci³y siê ³o siê zas³ug¹ zespo³u botaników z Akademii wtórne zbiorowiska trawiaste), czêœciowo Rolniczej we Wroc³awiu pod kierunkiem Jana zniekszta³cone zbiorowiska nieleœne torfo- Matu³y i Bronis³awa Wojtunia. Zespó³ ten, ko- wisk wysokich i przejœciowych oraz wyrobi- rzystaj¹c z finansowego wsparcia Komitetu sko potorfowe. Wartym podkreœlenia jest fakt, Badañ Naukowych i Fundacji Eko-Fundusz, ¿e czêœæ z zabiegów ochrony czynnej rena- przeprowadzi³ prace, których efektem sta³ siê turyzacyjnej, takich jak budowa zastawek m.in. nowy projekt rezerwatu (w g³ównych i przetamowañ na rowach odwadniaj¹cych, za³o¿eniach zgodny z projektem Boratyñskie- zosta³a ju¿ wykonana w ramach projektów go) (WOJTUÑ i in. 1998). Na jego podstawie finansowanych przez Eko-Fundusz i dolno- 3 lipca 2000 roku wojewoda dolnoœl¹ski pod- œl¹ski WFOŒiGW (projekty dotycz¹ce czyn- pisa³ rozporz¹dzenie ustanawiaj¹ce nowy re- nej ochrony ekosystemów torfowiskowych zerwat „Torfowiska Doliny Izery” (Dziennik Karkonoszy i Gór Izerskich oraz czynnej Urzêdowy Województwa Dolnoœl¹skiego ochrony cietrzewia). Dzia³ania te maj¹ na Nr 23, Poz. 390, Rozporz¹dzenie nr 8 Woje- celu przywrócenie wczeœniejszej roœlinnoœci wody Dolnoœl¹skiego z dnia 3 lipca 2000 r.). poprzez poprawê stosunków wodnych. £¹- Ma on zachowaæ „...ze wzglêdów nauko- kowe i trawiaste zbiorowiska na gruncie mi- wych i dydaktycznych kompleksy torfowisk neralnym i na torfie oraz niektóre partie tor- typu wysokiego i przejœciowego wraz z ca³¹ fowisk przejœciowych maj¹ zostaæ objête ró¿norodnoœci¹ flory i fauny” (§ 2 niniejszego ochron¹ czynn¹ stabilizuj¹c¹, umo¿liwiaj¹- Rozporz¹dzenia). Ca³kowita powierzchnia c¹ ich zachowanie w niezmienionej formie nowego rezerwatu wynosi 484,73 ha. W jego (bez tych zabiegów podlega³yby one natu- sk³ad wchodz¹ nie tylko obszary zajête przez torfowiska wysokie, przejœciowe czy leœne, ralnym procesom sukcesyjnym, z czasem pro- ale równie¿ zbiorowiska ³¹kowe i trawiaste wadz¹cym do ich zaniku). na torfie z roœlinnoœci¹ zastêpcz¹, w które obfituje zw³aszcza rejon Hali Izerskiej. Te Co w przysz³oœci? pó³naturalne zbiorowiska, powsta³e na sku- tek gospodarczego u¿ytkowania terenu, da- Oba polskie rezerwaty torfowiskowe tuj¹cego siê od po³owy XVII wieku (S³ownik...), (przylegaj¹ce do siebie, w przysz³oœci maj¹ s¹ obecnie nieod³¹cznym elementem krajo- zostaæ formalnie po³¹czone) maj¹ ³¹cznie brazu i siedliskiem gatunków cennych dla powierzchniê 529,36 ha. Kolejne 202 ha obej- zachowania bioró¿norodnoœci (m.in. ostro¿eñ muje rezerwat „Rašeliništì Jizery” po³o¿ony ró¿nolistny, fio³ek trwa³y Viola saxatilis SCHMIDT, po czeskiej stronie granicznej rzeki (jego otu- jastrzêbiec pomarañczowy Hieracium auran- lina ma powierzchniê 119 ha). W s¹siedztwie tiacum L., gnidosz rozes³any Pedicularis sy- istnieje jeszcze kilka rezerwatów torfowisko- lvatica L.). Równie¿ w granicach rezerwatu wych (Èerná jezírka – 66 ha + 73 ha otuliny, znajduje siê wyrobisko potorfowe na Hali Izer- Rašeliništì Jizerky 105 + 74 ha, Rybí louèky skiej, którego eksploatacjê rozpoczêto praw- 38 ha). W sumie rezerwaty te tworz¹ rozle- dopodobnie jeszcze przed rokiem 1945. Jak g³y transgraniczny kompleks obszarów chro- podaje TO£PA (1949), eksploatacja by³a pro- nionych przekraczaj¹cy (wraz z otulinami) wadzona na torfowisku zamar³ym (zapewne 1000 ha powierzchni. Tak wiêc w Górach wskutek osuszania) i poroœniêtym przez zbio- Izerskich istniej¹ ju¿ dwa wielkie kompleksy rowiska trawiaste. terenów chronionych (oprócz torfowisk s¹ to Na obszarze rezerwatu przewidziano „Jizerskohorské buèiny”). Ich powstanie stwa- ochronê czêœciow¹, przy czym miejsca nie rza podstawy do rozszerzenia na Góry Izer- 52 JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA

Fot. 5. Brzoza kar³owata na torfo- wisku na Kobylej £¹ce (fot. J. Potocki).

Fot. 4. Izerskie Bagno – torfowisko wysokie ze œwierkiem Fot. 6. Rosiczka okr¹g³olistna na (fot. J. Potocki). torfowisku na Hali Izerskiej (fot. J. Potocki).

skie (zarówno polskie jak i czeskie) Bilateral- Literatura nego Rezerwatu Biosfery Karkonosze/Krko- BALATKA B. 1960. Erozní tvary v øeèiští Jizery. Sborník Èeskoslo- venské Spoleèností Zemìpisné, 65, 2: 110-121. noše, który w ramach œwiatowego programu BALATKA B. 1965. Jizerské hory. [w:] Geomorfologie èeských zemí, „Cz³owiek i Biosfera” utworzono pod patro- Praha natem UNESCO w 1992 roku. Dzia³ania BORATYÑSKI A., BORATYÑSKA K., DOLATOWSKI J. 1988. Projekt roz- w tym kierunku zosta³y ju¿ zainicjowane. Po- szerzenia granic rezerwatu „Torfowisko Izerskie”. Instytut Dendrologii PAN, Kórnik (mskr., depon.: Dolnoœl¹ski Urz¹d nadto podjêto starania o w³¹czenie obszaru Wojewódzki, Wydzia³ Ochrony Œrodowiska, Oddzia³ Zamiej- Gór Izerskich (wraz z Karkonoszami) do eu- scowy w Jeleniej Górze). ropejskiej sieci ostoi przyrody NATURA 2000. CHMAL H., TRACZYK A. 1997. Postglacjalny rozwój rzeŸby Karkono- W ten sposób po latach znalaz³aby swoje urze- szy i Gór Izerskich w œwietle analizy osadów rzecznych, je- ziornych i stokowych. [w:] Geoekologiczne problemy Kar- czywistnienie œmia³a, wyprzedzaj¹ca swoj¹ konoszy, Materia³y z sesji naukowej w Przesiece 15-18 X 1997: epokê, koncepcja Rudolfa Schustlera. 81-87. Dolina Izery objêta ochron¹ 53

DROMIRECKA J. 1994. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfo- wisk Gór Izerskich. Uniwersytet Wroc³awski, Wydz. Nauk Przyr., Instytut Botaniki, Zak³ad Systematyki i Fitosocjologii (maszynopis pracy mgr.). DUMANOWSKI B., JAHN A., SZCZEPANKIEWICZ S. 1962. The Holocene of Lower Silesia in the light of results of the first radiocarbon dating. Bull. De L’academie Polonaise des Sciences, Ser. des sci. geol. Et geogr., 10 (1): 47-52. GINZEL G., NOVÁK E. 1962. Topografie skal Jizerských hor, Liberec. MATU£A J., WOJTUÑ B., TOMASZEWSKA K., ¯O£NIERZ L. 1997. Torfo- wiska polskiej czêœci Karkonoszy i Gór Izerskich. Annales Silesiae XXVII: 123-140. MIGOÑ P., POTOCKI J. 1996. Rozwój morfotektoniczny centralnej czêœci Gór Izerskich. Acta Universitatis Wratislaviensis No 1808, Prace Instytutu Geograficznego Seria A, Geografia Fi- zyczna 8: 69-80. MIKU£OWSKI M., URBAN G., SOBIK M. 2000. Mapa topoklimatyczna warunków termicznych w planowaniu hodowlanym na tere- nach leœnych w otulinie KPN. [w:] Geoekologcké problemy Krkonoš (4). Soubor abstraktù, Vrchlabí 2000: 25-26. OBERC J. 1975. Neotektoniczny Rów Rozdro¿a Izerskiego. [w:] Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce, t. 1, s. 157-170, Wydawnictwa Geologiczne, War- szawa. PA£CZYÑSKI A. 1977. O nowe tereny chronione na torfowiskach Sudetów Zachodnich. Chroñmy przyrodê ojczyst¹, z. 4: 51- 59. PA£UCKI A. 1998. Czynna ochrona g³uszca Tetrao urogallus i cietrze- wia Tetrao tetrix w Karkonoszach i Górach Izerskich. Przyro- da Sudetów Zachodnich, 1: 69-76. POTOCKA J. 1996. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. I. Torfowiska i ich charakterystyka flory- styczna. Acta Universitatis Wratislaviensis No 1886, Prace Botaniczne LXX: 141-179. POTOCKA J. 1997. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfowisk Gór Izerskich. Cz. II. Charakterystyka fitosocjologiczna. Acta Universitatis Wratislaviensis No 1886, Prace Botaniczne LXX: fot. 7. Sosna b³otna na torfowisku Wrêgi nad Izer¹ (fot. 141-179. J. Potocki). POTOCKI J. 1993. Strukturalne uwarunkowania rzeŸby œrodkowej czêœci Gór Izerskich. Uniwersytet Wroc³awski, Wydzia³ Nauk Przyrodniczych, Instytut Geograficzny, Zak³ad Geomorfolo- gii (maszynopis pracy mgr.). TO£PA ST. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Roczniki POTOCKI J. 1995. Rezerwat czy kopalnia torfu? Gazeta Dolnoœl¹ska Nauk Rolniczych, 52, s. 5-73. (regionalny dodatek Gazety Wyborczej), 13.10.1995: 10. (Tekst Topographische Karte (Meßtischblatt), 1:25 000, ark. 3006 (Tafel- ten, pod ró¿nymi tytu³ami przedrukowa³y tak¿e niektóre inne fichte), ark. 3007 (Bad Flinsberg), wyd. z 1924 r. dodatki lokalne Gazety Wyborczej) WOJTUÑ B., MATU£A J., TOMASZEWSKA K., ¯O£NIERZ L. 1998. Projekt S³ownik geografii turystycznej Sudetów. T. 1. Góry Izerskie. Kraj, powiêkszenia rezerwatu „Torfowisko Izerskie” i zmiany jego Warszawa 1989. nazwy na „Torfowiska Doliny Izery”. Akademia Rolnicza we SOBIK M. 1998. Specyficzne cechy klimatu Gór Izerskich, [w:] Pro- Wroc³awiu, Katedra Botaniki i Fizjologii Roœlin (maszynopis, blemy klimatyczno-botaniczne Gór Izerskich, 21-23 wrze- depon. Dolnoœl¹ski Urz¹d Wojewódzki, Wydzia³ Ochrony œnia 1998, Œwieradów Zdrój (informator konferencyjny): 29. Œrodowiska i jego Oddzia³ Zamiejscowy w Jeleniej Górze).

Das Isertal unter Naturschutz gestellt

Zusammenfassung Im Juli 2000 wurde nach vielen Jahren intensiver Bemühungen ein weiteres Gebiet unter Naturschutz gestellt – die „Moore des Isertals”. Es schützt sämtliche Moorgebiete – Hochmoore und Zwischen-moore am polnischen Iserufer, moorige Fichtenwaldungen so- wie die halbnatürlichen Wiesengemeinschaften an der Iser. Die unter Schutz gestellten Moore sind Standorte vieler wertvoller Pflanzenarten. Hier wachsen: die Zwergbirke Be- tula nana L., die Moorkiefer Pinus x rhaetica BRÜGGER (P. uliginosa), die Rasige Haarsimse Scirpus caespitosa L. (Trichophorum caespitosum = Baeothryon caespitosum), der Rundblättri- ge Sonnentau Drosera rotundifolia L., der Mittlere Sonnentau D. Intermedia HAYNE, der Gemeine Moorbärlapp Lycopodiella inundata (L.) HOLUB, die Blasenbinse Scheuzeria palu- stris L., die Rosmarinheide Andromeda polifolia L., die Gemeine Krähenbeere Empetrum 54 JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA

nigrum L. und der Zwerg-Wacholder Juniperus communis ssp. alpina (SUTER) ÈELAK. Zudem werden die Moorgebiete von seltenen Vogelarten bewohnt – u.a. von Birkhünern und Bekassinen. Das neue Naturschutzgebiet umfasst eine Fläche von 484,73 ha. Zusammen mit den schon früher bestehenden Naturschutzgebieten zu beiden Seiten der polnisch-tschechi- schen Grenze bildet es ein weitläufiges, über 1000 ha großes Gebiet mit geschützten Mooren. Dadurch und auch durch die Gründung des großen Naturschutzgebietes „Jizerko- horské buèiny” konnte sowohl das polnische als auch das tschechische Isergebirge in das Bilaterale Biosphärenreservat Karkonosze/Krkonoše eingegliedert werden.

Údolí Jizery se stalo chránìným územím

Souhrn V srpnu roku 2000 byla — po mnoha letech snažení — uvedena v život nová pøírodní rezervace „Torfowiska doliny Izery” (Rašeliništì údolí Jizery). Chrání všechna rašeliništì (vrchovištní a pøechodová) na polské stranì údolí horní Jizery, zamokøené smrèiny a také polopøirozené louky na Hali Izerskiej (Velké jizerské louce). Chránìná rašeliništì jsou domovem vzácných druhù rostlin — bøízy trpaslièí Betula nana L., borovice blatky Pinus x rhaetica BRÜGGER (P. uliginosa), suchopýrku trsnatého Scirpus caespitosa L. (Trichophorum caespitosum = Baeothryon caespitosum), rosnatky okrouhlolisté Drosera rotundifolia L. a r. prostøední D. intermedia HAYNE, plavuòky zaplavované Lycopodiella inundata (L.) HOLUB, blatnice bahenní Scheuchzeria palustris L., kyhanky sivolisté Andromeda polifolia L., šichy èerné Empetrum nigrum L. a jalovce obecného Juniperus communis ssp. alpina (SUTER) ÈELAK. Na rašeliništích se také vyskytují vzácné druhy ptákù, napø. tetøívek a bekasina. Nová rezervace má rozlohu 484,73 ha. Po slouèení s již døíve existujícími rezervacemi na obou stranách polsko-èeské hranice vzniklo rozsáhlé území, chránící rašeliništì na rozloze pøesahující 1000 hektarù. Díky tomu (a rovnìž díky vyhlášení velké èeské reze- rvace „Jizerskohorské buèiny” v roce 1999) byl vytvoøen základ pro rozšíøení bilaterální biosférické rezervace Karkonosze/Krkonoše také na Jizerské hory (polské, stejnì jako èeské).

Adres autorów: Miêdzynarodowe Centrum Ekologii PAN Oddzia³ Sudecki ul. Skalna 5 58-540 Karpacz e-mail: [email protected] (J. Potocki) [email protected] (J. Potocka) PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 55-64

Marek Krukowski, Pawe³ Kwiatkowski *, Joanna Potocka**

Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych polskiej czêœci Karkonoszy i Gór Izerskich wed³ug nowej klasyfikacji IUCN

Wymieranie roœlin nast¹pi³o drastyczne ograniczenie liczebno- oraz sposoby oceny œci stanowisk gatunków wrêcz do pojedyn- prawdopodobieñstwa tych zjawisk czych wyst¹pieñ. Dotyczy to w szczególno- œci taksonów stenotopowych, zajmuj¹cych Wzrost poziomu antropopresji spowodo- siedliska specyficzne – torfowiska, seminatu- wa³ w XX wieku znaczne przyœpieszenie pro- ralne murawy i wilgotne ³¹ki, wychodnie skal- cesu wymierania gatunków roœlin naczynio- ne, Ÿródliska w piêtrze subalpejskim itp.; bê- wych. Szacuje siê, ¿e w Polsce jest obecnie d¹cych czêsto reprezentantami rzadkich zagro¿onych wyginiêciem co najmniej 19% b¹dŸ kresowych elementów geograficznych wszystkich taksonów tej grupy systematycz- o charakterze endemicznym lub reliktowym. Proces wymierania gatunków dokumen- nej (ZARZYCKI i SZEL¥G 1992). Porównanie histo- rycznych danych florystycznych dla Gór Izer- tuj¹ liczne zestawienia zawieraj¹ce wykazy skich i Karkonoszy z aktualnymi wskazuje, taksonów zagro¿onych typu „Czerwonych ¿e proces ten przebiega na tym obszarze List” czy „Czerwonych Ksi¹g” oparte o kryte- znacznie szybciej. W wielu przypadkach ria IUCN – Miêdzynarodowej Unii Ochrony

Ryc 1. Nowe kategorie zagro¿enia gatunków (IUCN 1994)

EX – wymar³e extinct EW – wymar³e w stanie naturalnym extinct ithe wild

CR – skrajnie zagro¿one zagro¿one critically endangered threatened EN – zagro¿one endangered VU – nara¿one vulnerable wystarczaj¹ce dane adequate data cd – zale¿ne od ochrony conservation dependent LR – niskiego ryzyka nt – bliskie zagro¿enia oszacowane lower risk near threatened evaluated lc – mniejszej troski least concern gatunki taxa DD – niewystarczaj¹ce dane data deficient

NE – nie oszacowane not evaluated 56 MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI, JOANNA POTOCKA

Przyrody. Opracowania te maj¹ charakter za- jego obecny obszar wystêpowania lub zaj- równo globalny (np. WALTER i GILLETT 1998), kon- mowana powierzchnia wraz ze stopniem tynentalny (np. Council of Europe 1983, INGELÖG fragmentacji, fluktuacja liczebnoœci osob- i in. 1993), jak te¿ zosta³y sporz¹dzone w skali ników w stadium generatywnym, ich ca³- poszczególnych krajów (m.in. HOLUB i in. 1979; kowita liczebnoœæ w tym stadium oraz ZARZYCKI i SZEL¥G 1992; ZARZYCKI i KAMIERCZAKOWA prawdopodobieñstwo zaniku taksonu 1993, ÈEØOVSKÝ i in. 1999), a nawet regionów w stanie dzikim; (MIREK i PIÊKOŒ-MIRKOWA 1992; KUCHARCZYK i WÓJCIAK • ma³ego ryzyka LR, taksony nie zakwalifi- 1995; ¯UKOWSKI i JACKOWIAK 1995; FABISZEWSKI i KWIAT- kowane do ¿adnej z wy¿szych kategorii, KOWSKI 1997). Listy te, oparte na starych kryte- które mog¹ byæ zachowane pod warun- riach IUCN, klasyfikuj¹ gatunki zagro¿one i wy- kiem dalszej ochrony, w tym równie¿ ich mar³e w 5 kategoriach: Ex – taksony wymar³e; biotopów – w grupie tej wyró¿nia siê ga- E – wymieraj¹ce; V – nara¿one; R – rzadkie tunki: zale¿ne od ochrony cd, bliskie za- oraz I – zagro¿one w stopniu nieokreœlonym gro¿enia nt oraz mniejszej troski lc; (How to Use the IUCN... 1980). • o niewystarczaj¹cych danych DD, takso- W zwi¹zku z brakiem szczegó³owych ny bêd¹ce rzadkimi elementami flory na- kryteriów iloœciowych i wynikaj¹cym st¹d su- czyniowej analizowanego obszaru, o któ- biektywizmem ocen przygotowano nowe rych nie ma wystarczaj¹cych informacji zasady okreœlania statusu zagro¿enia wymie- by okreœliæ ryzyko ich wyginiêcia; raniem (IUCN 1994, G£OWACIÑSKI 1997), wy- • oraz gatunki nie oszacowane NE. ró¿niaj¹c 6 podstawowych grup (ryc. 1): Porównanie list gatunków zagro¿onych • taksony wymar³e EX; wymieraniem wed³ug dotychczasowej i no- • wymar³e na stanowiskach naturalnych EW wej klasyfikacji IUCN wskazuje, ¿e przybli- lecz utrzymywane na stanowiskach za- ¿onymi odpowiednikami „starych” kategorii stêpczych b¹dŸ zachowane w uprawie; s¹ odpowiednio: Ex – EX i EW; E – CR i EN; V • zagro¿one wyginiêciem – sklasyfikowa- – VU; R – LR; I – DD – przy czym w przypad- ne w 3 kategoriach: gatunki skrajnie za- ku taksonów, dla których zgromadzono szcze- gro¿one CR, zagro¿one EN i nara¿one VU; gó³owe dane dotycz¹ce ich rozmieszczenia, w oparciu o kryteria iloœciowe takie jak: zasobów oraz dynamiki zaobserwowaæ mo¿- spadek ca³kowitej liczebnoœci gatunku, na najwiêksze ró¿nice tych ocen.

Fot. 1. Skalnica mchowata Saxifraga bryoides. Karkonosze – CR, Ma³y Œnie¿ny Kocio³ (fot. M. Krukowski). Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych... 57

Fot. 2. Widlicz (wid³ak) alpejski Diphasiastrum alpinum. Karkonosze, EN (fot. M. Krukowski).

Fot. 3. Wid³aczek torfowy Lycopodiella inundata. G. Izerskie – CR (fot. J. Potocki). 58 MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI, JOANNA POTOCKA

Nale¿y podkreœliæ, ¿e procedura nada- do elementu zachodniego: sub- i pseudoatlan- wania kategorii zagro¿enia gatunkom jest tyckiego oraz oceanicznego – np. malina czêsto obarczona znacznym stopniem nie- szorstka Rubus radula, przytulia hercyñska pewnoœci, zwi¹zanym z niedostatecznymi Galium saxatile, sit sztywny Juncus squarro- informacjami b¹dŸ ró¿nicami w ocenach po- sus, œledziennica naprzeciwlistna Chrysosple- szczególnych badaczy. U³atwieniem rozwi¹- nium oppositifolium, œwietlik gajowy Euphra- zywania tych dylematów jest zastosowanie sia nemorosa czy zdrojek wodny Montia fon- zasad tzw. logiki rozmytej, w których przyj- tana ssp. amporitana. Element pó³nocny gro- muje siê a priori poziom prawdopodobieñ- madzi gatunki bêd¹ce w wiêkszoœci reliktami stwa dla spe³nienia poszczególnych kryteriów zwi¹zanymi z plejstoceñskimi zlodowacenia- zagro¿enia wymarciem (COLYVAN i in. 1999, mi w tym borealno-arktyczne: malina morosz- AKÇAKAYA i in. 2000). ka Rubus chamaemorus, ¿urawina drobnolist- W niniejszym artykule autorzy przedsta- kowa Oxycoccus microcarpus czy rosn¹ca wili problemy tworzenia listy wymieraj¹cych w szczelinach granitowych ska³ zmienka gór- gatunków roœlin naczyniowych Karkonoszy ska Cryptogramma crispa; oraz borealne: tu- i Gór Izerskich oparte na nowej klasyfikacji rzyca sk¹pokwiatowa Carex pauciflora i wy- IUCN, podaj¹c przyk³ady gatunków o ró¿- mar³y zimozió³ pó³nocny Linnaea borealis. nym stopniu zagro¿enia w tej czêœci Sude- Ró¿nice florystyczne pomiêdzy Karkono- tów. Kierowano siê przy tym aktualnie znan¹ szami a Górami Izerskimi odzwierciedlaj¹ liczb¹ stanowisk, liczebnoœci¹ populacji oraz przede wszystkim ró¿n¹ wysokoœæ nad po- tendencj¹ spadkow¹ zarówno wyst¹pieñ jak ziom morza obu pasm, co doprowadzi³o do i liczebnoœci wybranych taksonów. Lista ta, wykszta³cenia w Karkonoszach piêtra subal- sporz¹dzona w oparciu o nowe kryteria pejskiego i alpejskiego, a zw³aszcza wyso- IUCN, wskazuje taksony „szczególnej troski” bêd¹ce celem koniecznych dzia³añ konser- kogórskiej flory kot³ów polodowcowych (JENÍK watorskich dla zachowania ró¿norodnoœci 1961). Wyrazem tego jest liczny udzia³ tak- gatunkowej tego obszaru. Nazewnictwo tak- sonów swoistych, o charakterze neoendemi- tów: biedrzeñca skalnego Pimpinella saxifra- sonów przyjêto za MIRKIEM i in. (1995). ga ssp. rupestris, dzwonka karkonoskiego Campanula bohemica ssp. corcontica, skalni- Szata roœlinna Karkonoszy cy bazaltowej Saxifraga moschata ssp. basal- i Gór Izerskich tica oraz reliktów arktycznych: gnidosza su- deckiego Pedicularis sudetica ssp. sudetica i Karkonosze i Góry Izerskie z racji s¹siedz- skalnicy œnie¿nej Saxifraga nivalis. Ponadto twa, odznaczaj¹ siê wieloma podobieñstwa- jedynie w Karkonoszach, w obrêbie ca³ych mi: florystycznymi, fitogeograficznymi oraz polskich Sudetów, wystêpuj¹ liczne taksony holoceñsk¹ histori¹ rozwoju szaty roœlinnej wysokogórskie, subalpejskie i alpejskie takie co powoduje, ¿e s¹ traktowane jako jeden jak np.: bartsia alpejska Bartsia alpina, gê- okrêg Izersko-Karkonoski (MATUSZKIEWICZ 1993). Pomimo obecnego zró¿nicowania szaty ro- siówka alpejska Arabis alpina, kostrzewa pstra œlinnej obu pasm ich wspóln¹ cech¹ jest ro- Festuca versicolor ssp. versicolor, mniszek œlinnoœæ potencjalna, a w szczególnoœci zbio- czarniawy Taraxacum nigricans, przywrot- rowiska leœne, których pozosta³oœci zacho- nik rozciêty Alchemilla fissa, ró¿eniec górski wa³y siê znacznie lepiej w Karkonoszach: Rhodiola rosea, zawilec narcyzowy Anemo- w reglu dolnym w postaci niewielkich frag- ne narcissiflora. mentów ¿yznej buczyny sudeckiej Dentario Natomiast w Górach Izerskich wystêpuj¹ enneaphyllidis-Fagetum, kwaœnej buczyny nie rosn¹ce w Karkonoszach reliktowe ga- górskiej Luzulo-Fagetum i boru jod³owego tunki torfowiskowe takie jak np. brzoza kar- Abieti-Peceetum montanum; natomiast w re- ³owata Betula nana, rosiczka poœrednia Dro- glu górnym w postaci œwierczyny sudeckiej sera intermedia, wid³aczek torfowy Lycopo- Plagiothecio-Piceetum hercynicum. Inne po- diella inundata czy wymar³a wierzba borów- dobieñstwa wynikaj¹ z obecnoœci licznych kolistna Salix myrtilloides. O wiele czêœciej torfowisk wysokich i przejœciowych, w piê- w Górach Izerskich spotykana jest bagnica trze reglowym (zw³aszcza w Górach Izer- torfowa Scheuchzeria palustris (w Karkono- skich) oraz subalpejskim (Karkonosze) o spe- szach roœnie po czeskiej stronie). Obecnoœæ cyficznej florze, z rozmaitymi zespo³ami kla- tych taksonów zwi¹zana jest przede wszyst- sy Scheuchzerio-Caricetea nigrae i Oxycoc- kim z obszarem doliny Izery o skrajnie ch³od- co-Sphagnetea. Ponadto w obu pasmach gór- nych warunkach termicznych (SOBIK 1998). skich zaznacza siê istotny udzia³ taksonów Ponadto w ni¿szych po³o¿eniach, przede nale¿¹cych pod wzglêdem fitogeograficznym wszystkim Grzbietu Kamienickiego, znajdo- Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych... 59 wa³y siê lub znajduj¹ siê stanowiska nie spo- strzennie o co najmniej 250-500 metrów oraz tykanych w Karkonoszach mezo- i eutroficz- uwzglêdnienie ci¹g³ego wp³ywu antropopre- nych gatunków leœnych m.in. paprotnika Brau- sji pogarszaj¹cej jakoœæ siedlisk badanego ob- na Polystichum braunii (obecnie wymar³ego) szaru, zw³aszcza w jego zachodniej czêœci. i stok³osy ga³êzistej Bromus ramosus. Taksony endemiczne i reliktowe, wyró¿nio- ne w tabeli 1, sklasyfikowano z uwzglêdnie- Problemy tworzenia listy niem ich statusu zagro¿enia w skali ca³ej Pol- zagro¿onych roœlin naczyniowych ski. Dla porównania zamieszczono tak¿e kil- ka taksonów ma³ego ryzyka – kategoria LR, Karkonoszy i Gór Izerskich których zasoby powinny byæ monitorowane. Przygotowanie Czerwonej Listy wed³ug nowych zasad IUCN napotyka w przypadku Podsumowanie obszarów niedostatecznie rozpoznanych pod wzglêdem przyrodniczym na szereg proble- Niewielka skala niniejszego opracowa- mów metodycznych. Konieczne jest bowiem nia obejmuj¹ca oko³o 600 km2 jest w pe³ni dok³adne rozpoznanie zasobów, zasiêgu i ob- uzasadniona dla tej czêœci Sudetów Zachod- szaru wystêpowania oraz szczegó³owe ba- nich, maj¹cej unikatowe wrêcz wartoœci przy- dania nad biologi¹ populacyjn¹ gatunków gi- rodnicze w Europie Œrodkowej. Wstêpna lista n¹cych. Tak sporz¹dzona Czerwona Lista ilu- wymar³ych i zagro¿onych gatunków roœlin struje stopieñ aktualnego zagro¿enia a tak¿e Karkonoszy i Gór Izerskich obejmuje 104 tak- dynamikê procesu wymierania dla zebranych sony co stanowi oko³o 10 % ca³oœci flory tego na niej taksonów. Procedurê tê mo¿na zasto- obszaru. W wykazie zwraca uwagê bardzo sowaæ dla ró¿nej skali opracowania, co naj- du¿y udzia³ taksonów wymar³ych EX, skraj- czêœciej uwarunkowane jest podzia³em ad- nie zagro¿onych CR i zagro¿onych E wyno- ministracyjno-politycznym b¹dŸ indywidual- sz¹cy odpowiednio dla Karkonoszy – 5,2%; nym podejœciem badaczy. 43,8% i 22,9% oraz dla Gór Izerskich – 19,1%; W przypadku Karkonoszy i Gór Izerskich 25,5% i 17,0% przebadanych gatunków. Wy- rozpatrywanie stopnia zagro¿enia w skali marcie tych taksonów spowoduje zatarcie od- ogólnopolskiej powoduje, ¿e tutejsze taksony rêbnoœci fitogeograficznej tej czêœci Sudetów rodzime maj¹ czêsto zani¿on¹ kategoriê, a tak¿e znacz¹cy spadek bioró¿norodnoœci zw³aszcza w przypadku elementów cyrkum- w skali ca³ego kraju. Innym niepokoj¹cym zja- polarnych b¹dŸ borealnych (np. we³nianecz- wiskiem jest równie¿ ponad dwukrotny wzrost ka alpejska i darniowa Baeothyron alpinum liczby gatunków wymieraj¹cych w stosunku i B. caespitosum). Z drugiej strony zbytnie za- do list ogólnopolskich, co mo¿e jednak¿e od- wê¿anie badanego obszaru prowadzi do zwierciedlaæ s³abe poznanie flory tego ob- gwa³townego wzrostu liczby taksonów na lo- szaru w ostatnim pó³wieczu. kalnych „Czerwonych Listach” zw³aszcza, ¿e Artyku³ ten jest zarysem „Czerwonej Li- podzia³y najczêœciej oparte s¹ o granice ad- sty” roœlin naczyniowych okrêgu Izersko-Kar- ministracyjne rozcinaj¹ce w sposób arbitral- konoskiego, który w najbli¿szych latach po- ny zwarte jednostki geobotaniczne. winien zostaæ uzupe³niony dok³adnymi ba- Wstêpn¹ listê zagro¿onych gatunków ro- daniami oraz zestawieniem taksonów z obu œlin naczyniowych polskiej czêœci Karkono- stron Karkonoszy i Gór Izerskich. Jest to szcze- szy i Gór Izerskich przedstawiono w tabeli 1. gólnie pilne w zwi¹zku z projektem w³¹cze- Przy ka¿dym taksonie podano kryteria (IUCN nia obszaru Gór Izerskich do Miêdzynarodo- 1994), wed³ug których zosta³y one zaklasyfi- wego Rezerwatu Biosfery Krkonoše/Karkono- kowane do wstêpnej wersji Czerwonej Listy. sze. Autorzy uwa¿aj¹ ponadto, ¿e w skali Przejrzyste t³umaczenie nowych kryteriów Europy Œrodkowej nale¿a³oby przygotowy- IUCN mo¿na odnaleŸæ w pracy KUCHARCZYKA waæ regionalne Czerwone Listy dla obsza- i WÓJCIAKA (1995), przy czym autorzy zaleca- j¹ równoleg³¹ pracê w oparciu o tekst orygi- rów o powierzchni co najmniej 20.-25.000 2 nalny (IUCN 1994). W ca³ym procesie klasy- km , wielkoœci¹ odpowiadaj¹ce Dolnemu Œl¹- fikacji przyjêto podejœcie konserwatywne co skowi lub Belgii, opracowane dla zwartych oznacza³o: uwzglêdnianie w³asnych obser- obszarów geobotanicznych np.: wspólna dla wacji i dostêpnych informacji, w tym mate- polskiej i czeskiej czêœci Dzia³u Sudetów. S¹ ria³ów zielnikowych z obszaru Karkonoszy one niezbêdne dla okreœlenia i ochrony re- i Gór Izerskich z lat 1980-2000; przyjêcie ge- gionalnych centrów bioró¿norodnoœci roœlin, netycznej definicji osobnika dla gatunków tzw. IPA – Important Plant Areas (OLDFIELD 1998), o wzroœcie klonalnym; traktowanie jako osob- które s¹ jednoczeœnie ostojami przyrody zgod- ne wyst¹pienie stanowiska izolowanego prze- nie z Dyrektyw¹ Habitatow¹ NATURA 2000. 60 MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI, JOANNA POTOCKA

Fot. 4. Arnika górska Arnica mon- Fot. 5. Bagnica torfowa Scheuchze- Fot. 6. Turzyca sk¹pokwiatowa tana. Karkonosze, G. Izer- ria palustris. G. Izerskie – CR Carex pauciflora. Karkono- skie – EN (fot. J. Potocki). (fot. J. Potocka). sze, G. Izerskie VU (fot. J. Potocki).

Literatura Pozycje oznaczone (*) zosta³y wykorzystane przy konstruowaniu „Czer- (*) LIMPRICHT W. 1930. Die Pflanzenwelt der Schneegruben im Riesen- wonej listy”, nie pojawiaj¹ siê w tekœcie. gebirge (Phanerogamen und Archegoniaten). Beibl. Bot. Jahr. Syst. AKÇAKAYA H.R., FERSON S., BURGMAN M.A., KEITH D.A., MACE G.M., TODD C.R. 142/63: 1-74. 2000. Making consistent IUCN classifications under uncertainty. MATUSZKIEWICZ J.M. 1993. Krajobrazy roœlinne i regiony geobotaniczne Cons. Biol. 14: 1001-1013. Polski. IGiPZ PAN, Prace Geogr. 158: 1-107. (*) BORATYÑSKI A. 1991. Chorologiczna analiza flory drzew i krzewów (*) MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A. 1974. Mapa zbiorowisk roœlinnych Sudetów Zachodnich. Rozpr. hab. Instytut Dendrologii PAN, Kór- Karkonoskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr. 40: 45-112. nik. (*) M¥DALSKI J. 1959-1962 (mscr.). Inwentarz flory Karkonoskiego Parku COLYVAN M., BURGMAN M.A., TODD C.R., AKÇAKAYA H.R., BOEK C. 1999. The Narodowego. treatment of uncertainty and the structure of IUCN threatened spe- MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H. 1992. Contemporary threat to the vascular cies categories. Biol. Cons. 89: 245-249. flora of the Polish Carpathians (S. Poland). Veröff. Geobot. Instit. ETH Council of Europe 1983. List of rare, threatened and endemic plants in Stiftung Rübel 107: 151-162. Europe. Nature and Environment Series 27. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. (red.). 1995. Vascular plants of Poland a cheklist. Polish Botanical Studies Guidebook Series 15. ÈEØOVSKY J., FERAKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S., PROCHAZKA F. 1999. Èervená OLDFIELD S. 1998. Important Plant Areas : the concept and the criteria for kniha ohrožených a vzácných druhu rostlin a zivocichu ÈR a SR. selection. W: Planta Europa. Proceedings of the Second European Vol. 5. Vyšší rostliny. Pøíroda. Bratislava. Conference on the Conservation of Wild Plants. Uppsala 9- FABISZEWSKI J., KWIATKOWSKI P. 1997. Wymar³e i wymieraj¹ce roœliny na- 14.VI.1998 ss: 61-65. czyniowe Sudetów. Annales Silesae 27: 9-29. (*) PAX F. 1915. Schlesien Pflanzenwelt Gustav Fischer. Jena. (*) FIEK E. 1881. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen (*) PAX F. 1927. Die Subalpine Flora den Sudeten. Englers Bot. Jahr. 61: Antheils. J. U. Kern Breslau. 285-320. G£OWACIÑSKI Z. 1997. Nowe kategorie IUCN/WCU dla gatunków zagro- (*) PENDER K. 1998. Sedum villosum L. w polskich Karkonoszach. Ma- ¿onych i gin¹cych. Chroñmy Przyr. Ojcz. 53(1): 60-66. teria³y 51 Zjazdu PTB, 15-18.IX.1998 Gdañsk s. 383. HOLUB J., PROCHAZKA F., ÈEØOVSKY J. 1979. Seznam vyhynulých, ende- (*) POTOCKA J. 1996. Flora i zbiorowiska roœlinne wybranych torfowisk mických a ohrozených taxonu vyšších rostlin kvéteny CSR (1. ve- Gór Izerskich. I. Torfowiska i ich charakterystyka florystyczna. rze) Preslia 51: 213-237 Acta Univ. Wrat. 1886, Prace Bot. 70: 141-179. How to Use the IUCN RED D ATA BOOK CATEGORIES. 1980. Threatened Plants (*) SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien Committee Secretariat IUCN. Royal Botanical Garden Kew. preussischen und österreichischen Anteils. Breslau. (*) HUECK K. 1939. Botanische Wanderung im Riesengebirge. Pflanzen- SOBIK M. 1998. Specyficzne cechy klimatu Gór Izerskich. W: Problemy soziologie 3: 1-115. klimatyczno-botaniczne Gór Izerskich. Œwieradów Zdrój 21- IUCN Red List Categories. 1994. IUCN Species Survival Commission. 23.IX.1998 s. 29. http://www.redlist.org/categories_criteria.html (*) ŒWIERKOSZ K. 1995. Flora Góry Chojnik (Karkonoski Park Narodowy) na tle terenów przyleglych. Parki Nar. Rez. Przyr. 14 (4): 23-43. INGELöG T., ANDERSSON R., TJERNBERG M. (red.). 1993. Red Data Book of the Baltic Region. Part 1 – List of threatened vascular plants and verte- (*) ŠOUREK J. 1969. Kvìtena Krkonoš. Academia. Praha. brates. Swedish Threatened Species Unit. Uppsala. (*) TO£PA S. 1949. Torfowiska Karkonoszy i Gór Izerskich. Rocz. Nauk Roln. 52: 5-73. JENÍK J. 1961. Alpinská vegetace Krkonoš, Králickeho Snezníku a Hrubého WALTER K.S., GILLETT H.J. (red.). 1998. IUCN Red List of Threatened Jeseníku. Teorie anemoorografických systému. Academia. Praha. Plants. Cambridge, Gland. (*) KRUKOWSKI M. 1998. Zagro¿enia gnidosza sudeckiego Pedicularis (*) WIMMER F. 1857. Flora von Schlesien preussischen und österreichi- sudetica Willd. subsp. sudetica w Karkonoszach. Geoekologiczne schen Antheils. F. Hirt. Breslau. Problemy Karkonoszy, Materia³y z sesji naukowej w Przesiece 15- (*) WINKLER W. 1881. Flora des Riesen- und Isergebirges. E. Gruhn. 18.X.1997. ss. 329-333. Warmbrunn. KUCHARCZYK M., WÓJCIAK J. 1995. Gin¹ce i zagro¿one gatunki roœlin naczy- ZARZYCKI K., KAMIERCZAKOWA R. (red.). 1993. Polska czerwona Ksiêga Roœlin. niowych Wy¿yny Lubelskiej, Roztocza, Wo³ynia Zachodniego Instytut Botaniki im. W.Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33-46. PAN. Kraków. (*) KWIATKOWSKI P. 1997. The distribution of selected threatened grasses in ZARZYCKI K., SZEL¥G Z. 1992. Czerwona lista roœlin naczyniowych zagro- the Sudety Mts. (Poland). Fragm. Flor. Geobot. 42(2): 275-293. ¿onych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (*) KWIATKOWSKI P. 1998. Stan aktualny populacji œwietlika maleñkiego (red.). Lista roœlin zagro¿onych w Polsce. Instytut Botaniki im. W.Sza- Euphrasia minima w Karkonoskim Parku Narodowym. Geoeko- fera PAN ss. 87-98. logiczne Problemy Karkonoszy, Materia³y z sesji naukowej w Prze- (*) ZLATNÍK A. 1928. Aperçu de la végétation des Krkonoše (Riesengebir- siece 15-18.X.1997. ss. 335-339. ge). Preslia 7: 94-152. (*) KWIATKOWSKI P. 1999. The distribution of Allium schoenoprasum L. ¯UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.). 1995. Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczy- subsp. sibiricum (L.) Hartm. in Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 68(1): 149- niowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zak³. Taks. 156. Roœlin UAM Poznañ 3: 1-141. Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych... 61

Tabela 1. Wymar³e i gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych polskiej czêœci Karkonoszy i Gór Izerskich

Dotych- Karkonosze Góry Izerskie czasowa Takson kat. Kategoria Kryteria Kategoria Kryteria zagro- zagro¿e- zagro¿enia** zagro¿e- zagro¿enia** ¿enia* nia** nia**

Abies alba – LR – cd – VU C.2a Aconitum callibotryon – LR – nt – VU B.1+2c; C.2a Alchemilla fissa – CR C.2a – – Allium sibiricum R EN C.2a – – Allium victorialis – CR B.1+2d – – Andromeda polifolia – VU D.2 VU D.2 Androsace obtusifolia REX– – – Anemone narcissiflora – EN C.2a – – Anthoxanthum alpinum – LR – lc – – – Arabis alpina – CR C.2b – – Arnica montana – EN B.1+2d EN A.1c Asplenium viride – CR C.2b – – Baeothryon alpinum (R) V EN C.2a – – Baeothryon caespitosum V VU D.2 VU D.2 Bartsia alpina – EN C.2a – – Betula nana (R) E – – CR B.1+2c Betula pubescens subsp. carpatica – VU D.2 CR C.2a Botrychium lunaria – EN C.2a DD – Callitriche hamulata – EN C.2b DD – Callitriche palustris – DD – LR – nt – Campanula bohemica subsp. corcontica (E) R VU C.2a – – Cardamine resedifolia R CR B.1+3d – – Carex atrata – CR C.2a – – Carex capillaris – CR B.1+2c; C.2a – – Carex chordorrhiza (R) V – – EX – Carex limosa V VU B.1+2c; C.2a EN B.1+2c Carex pauciflora V VU B.1+2c; VU B.1+2c; Carex paupercula subsp.irrigua (R) V EN B.1+2c; C.2a – – Carex vaginata V CR C.2b – – Chrysosplenium oppositifolium R LR – nt – DD – Cirsium helenioides – LR – nt – LR – nt – Coeloglossum viride V CR A.1c; C.2a; D EX – Comarum palustre – DD – CR C.2b; D Cotoneaster intergerrimus –CRD – – Crepis conyzifolia – CR B.1+2c; C.2a DD – Crepis succisifolia – EN B.1+2c; C.2a DD – Cryptogramma crispa V CR C.2a CR C.2b; D Dactylorhiza psychrophila – CR B.1+3d; C.2a – – Diphasiastrum alpinum – EN A.1a; B.1+2c – – Drosera intermedia V – – CR B.1+2c Drosera rotundifolia R CR B.1+2c VU B.1+2c; D.2 Empetrum hermaphroditum – VU A.1c CR B.1+2c Empetrum nigrum – EN A.1c VU B.1+2c; D.2 62 MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI, JOANNA POTOCKA cd. tabeli 1.

Dotych- Karkonosze Góry Izerskie czasowa Takson kat. Kategoria Kryteria Kategoria Kryteria zagro- zagro¿e- zagro¿enia** zagro¿e- zagro¿enia** ¿enia* nia** nia** Epilobium alsinifolium – EN B.1+2c – – Epilobium anagallidifolium – EN B.1+2c – – Epilobium nutans – VU D.2 DD – Epipogium aphyllum VEX– EX– Euphrasia minima R CR B.1+3d – – Euphrasia tatrae – CR B.1+3d – – Festuca versicolor subsp. versicolor – CR C.2b – – Galium sudeticum R CR B.1+2c; C.2b – – Gentianella campestris E CR B.1+3d; D – – Geum montanum – CR B.1+2c; C.2a – – Gymnadenia conopsea – EN B.1+2c; C.1 EN B.1+2c; C.2a Hieracium alpinum agg. (E) – VU A.1c; C.1 CR A.1c Huperzia selago – LR – nt – EN B.1+2c Hypochoeris uniflora – CR A.1c CR C.2b Isoëtes lacustris (R) V CR B.1+2c – – Juniperus communis subsp. alpina – CR D EN C.2a Ledum palustre –EX– – – Linnaea borealis (R) – EX – – – Listera cordata – CR B.1+2c; D EX – Luzula spicata – CR B.1+2c; C.2a – – Lycopodiella inundata V – – CR C.2b; D Menyanthes trifoliata – DD – CR C.2b; D Meum athamanticum – DD – LR. CD – Oxycoccus microcarpus V EN B.1+2c EN B.1+2c Oxycoccus palustris – VU D.2 LR – cd – Padus petraea – EN C.2a – – Pedicularis sudetica subsp. sudetica (E) V CR B.1+2c; C.2a – – Pedicularis sylvatica – VU A.1c VU A.1c Phleum alpinum agg. – LR – nt – – – Pimpinella saxifraga subsp rupestris (E) – CR B.1+2c; C.2b – – Pinus x rhaetica VCRD CRD Pleurospermum austriacum – CR B.1+2c – – Poa laxa – EN B.1+2c; C.2a – – Poa supina – LR – lc – – – Polystichum braunii –– – EX– Potamogeton alpinus – – – EN C.2a Potentilla aurea – VU A.1a; D.2 – – Primula minima – EN B.1+2c; C.1 – – Pseudorchis albida – CR B.1+2c,d; D EX – Pulsatilla alba – VU A.1c – – Rhodiola rosea – CR B.1+2c – – Ribes petraeum – CR B.1+2c – – Rubus chamaemorus (R) V CR C.2a EX – Salix herbacea – CR C.2a; D – – Salix lapponum (R) V EN A.1e; C.2a EX – Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych... 63 cd. tabeli 1.

Dotych- Karkonosze Góry Izerskie czasowa Takson kat. Kategoria Kryteria Kategoria Kryteria zagro- zagro¿e- zagro¿enia** zagro¿e- zagro¿enia** ¿enia* nia** nia**

Salix myrtilloides (R) V – – EX – Saxifraga bryoides – CR C.2b – – Saxifraga moschata subsp. basaltica (E) V CR C.1+2b – – Saxifraga nivalis (R) E CR C.2b; D – – Saxifraga oppositifolia – CR A.1c; D – – Scheuchzeria palustris – – – CR B.1+3d Sedum alpestre – EN B.1+2c – – Sedum villosum Ex CR B.1+3d; D – – Selaginella selaginoides – CR C.2a – – Sweertia perennis V VU C.2a; D.2 – – Taraxacum nigricans – EN B.1+2c – – Tthesium alpinum – EN B.1+2c – – Veronica pumila – CR C.2a – – Veronica bellidioides EEX– – – Viola biflora – VU D.2 EN C.2a Woodsia alpina V CR B.1+2e; D – –

taksony: (E) – endemiczne; (R) – reliktowe

* – kategorie zagro¿enia dla Polski (ZARZYCKI i SZEL¥G 1992; ZARZYCKI i KAMIERCZAKOWA 1993) ** – kategorie i kryteria zagro¿enia za IUCN 1994

Aussterbende Arten von Gefäßpflanzen im polnischen Teil des Riesen- und des Isergebirges (nach der neuen IUCN-Klassifikation)

Zusammenfassung Der steigende Druck seitens des Menschen beschleunigte im 20. Jh. das Aussterben von Pflanzenarten verschiedener Systemklassen. Um die am stärksten gefährdeten taxonomischen Einheiten zu identifizieren und zu schützen, wurden zahlreiche „Rote Listen” und „Rote Bücher” erstellt, die meistens auf den IUCN-Kategorien und -Kriterien basieren. Durch die letzteren wurde die bisherige Gliederung modifiziert. Zudem führte man 6 Kategorien der Artenbe- drohung auf der Grundlage von quantitativen Kriterien ein. Das macht eine erneute Beur- teilung und eine Revision der Ressourcen seltener und im Aussterben begriffener Pflanzenarten notwendig. Das Gebiet des Riesen- und des Isergebirges weist eine Reihe geobotanischer Ähnlich- keiten auf, so dass es als Iser-Riesengebirgsregion bezeichnet werden darf. Verschiedenheiten in der Pflanzendecke sind vornehmlich mit unterschiedlichen lokalen physiogeographischen und klimatischen Gegebenheiten verbunden. Das Riesengebirge besitzt über der oberen Wald- grenze eine subalpine und eine alpine Zone sowie glaziale Kessel – herausragende Besonder- heiten dieses Gebirges in Mitteleuropa. Im Isergebirge gibt es hingegen großflächige Hoch- und Zwischenmoore, vor allem in der flachen Talsohle der Iser. Diese für beide Gebirgszüge typi- schen Milieus sind Standort vieler seltener Taxa mit oftmals reliktem oder endemischem Cha- rakter. Auf der Grundlage der neuen IUCN-Klassifikation von 1994 haben die Autoren eine vorläufige „Rote Liste” dieses Gebietes aufgestellt. Darin sind fast 10% aller Taxa der Gefäßpflanzen im Riesen- und Isergebirge enthalten. Diese Zahl ist wahrscheinlich noch zu niedrig angesetzt, da die aktuellen Daten insbesondere für die alpine Zone sehr lückenhaft sind. Die Liste stellt die 64 MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI, JOANNA POTOCKA

„besonderer Fürsorge bedürfenden” Arten zusammen, die in allernächster Zeit Gegenstand von Pflegemaßnahmen sein sollten. Im Zusammenhang mit der geplanten Erweiterung des Internationalen Bilateralen Bio- sphärenreservats Karkonosze/Krkonoše um das Gebiet des Isergebirges ist es dringend notwen- dig, genaue floristische und geobotanische Untersuchungen beider Gebirgszüge in Zusammen- arbeit mit der tschechischen Seite durchzuführen.

Mizející druhy cévnatých rostlin polské èásti Krkonoš a Jizerských hor podle nové klasifikace IUCN

Souhrn Rostoucí úroveò antropického tlaku ve 20. století urychlila vymírání druhù pøíslušejících do rùzných systematických skupin. Ve snaze o oznaèení a ochranu nejohroženìjších taxonù bylo vytvoøeno mnoho „èervených seznamù” a „èervených knih”, øídících se vìtšinou kate- goriemi a kritérii IUCN. V Polsku se na takovýchto seznamech objevilo asi 19% ze všech cévnatých rostlin. V roce 1994 IUCN modifikovala do té doby platné dìlení a zavedla šest kategorií stupnì ohroženosti druhù, vyplývajících z kritéria jejich poèetnosti. To je dùvodem k pøehodnocení a revizi pøírodního bohatství vzácných a hynoucích druhù rostlin. Oblast Krkonoš a Jizerských hor má øadu geobotanických shodností, což bylo dùvodem k jejich vyèlenìní jako jednoho geobotanického celku.Odlišnost rostlinného pokryvu je svázána pøedevìím s lokálními rozdíly fyzickogeografickými a klimatickými. V Krkonoších se v dnešní dobì nachází nad horní hranicí lesa subalpinský a alpinský stupeò a také ledo- vcové kary, tvoøící unikátní hodnotu tohoto pohoøí v mìøítku støední Evropy. Naproti tomu v Jizerských horách vynikají rozlehlá vrchovištní a pøechodová rašeliništì, pøedevším v mìlké dolinì Jizery. Tyto osobité typy pøírodních prostøedí, odlišující obì horská pásma, jsou útoèištìm mnoha vzácných taxonù, majících èasto reliktní nebo dokonce endemický cha- rakter. Autoøi pøedstavují základní „èervenou listinu” tohoto území, opírajíc se o novou klasifika- ci IUCN z roku 1994. Objevilo se na ní asi 10% ze všech cévnatých rostlin polské èásti Krkonoš a Jizerských hor, což je výsledek urèitì nižší s ohledem na nevelké množství ak- tuálních údajù, což se týká pøedevším druhého ze jmenovaných horských pásem. Listina shrnuje (klasifikuje) druhy „vyžadující mimoøádnou péèi”, které musí být v nejbližší dobì prvoøadým pøedmìtem ochranáøských zásahù. Ve spojitosti s projektovaným rozšíøením bilaterální biosférické rezervace Krkonoše/Kar- konosze o území Jizerských hor existuje neodkladná potøeba uskuteènìní dùkladných flori- stických a geobotanicných výzkumù tìchto pohoøí, zejména ve spolupráci s èeskou stranou.

Adresy autorów: Instytut Kszta³towania i Ochrony Œrodowiska, Akademia Rolnicza we Wroc³awiu, pl. Grunwaldzki 24, 50-263, Wroc³aw, e-mail: [email protected] *Katedra Botaniki i Fizjologii Roœlin, Akademia Rolnicza we Wroc³awiu, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wroc³aw; e-mail: [email protected] **Oddzia³ Sudecki Miêdzynarodowego Centrum Ekologii PAN ul. Skalna 5, 58-540 Karpacz; e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 65-68 Andrzej Chlebicki

Grzyby mikroskopijne zebrane na brzozie kar³owatej (Betula nana L.) w Polsce

Betula nana L. Brzoza kar³owata (Betu- la nana) jest arktyczno-bo- realnym gatunkiem wystê- puj¹cym w Europie, Za- chodniej Syberii i Grenlan- dii (MEUSEL, JÄGER & WEINERT 1965). GILIBERT (1781) i JUNDZI££ (1830) odnotowali wystêpo- wanie tego gatunku na ob- szarze dzisiejszej Litwy i Bia³orusi. Pierwsze stano- wisko brzozy kar³owatej w granicach wspó³czesnej Polski zosta³o znalezione w Liniach ko³o Torunia przez NOWICKIEGO w 1837 roku (RALSKI 1928). Sudeckie stanowisko w Górach Izer- Fot. 1. Brzoza kar³owata (Betula nana) na torfowisku w Górach Izerskich skich znalaz³ L (FIEK UDWIG (fot. A. Pa³ucki). 1881), natomiast stanowisko w Górach Bystrzyckich znaleŸli PENSKI (FIEK (1991) poda³ dziesiêæ gatunków grzybów 1881) i HELLER (HERMANN i in. 1919). Prawdopo- z Islandii. ERIKSSON (1992) doda³ kolejne trzy dobnie jeszcze w XIX wieku brzoza kar³o- gatunki, z tym ¿e mylnie zamieœci³ Gnomo- wata ros³a ko³o Nowego Targu (SZONTAG 1863). nia betulae-pubescentis jako gatunek wystê- Na skutek wypalania i po¿arów torfowisk ga- puj¹cy na Betula nana, cytuj¹c niew³aœciwie tunek ten wygin¹³ (LUBICZ-NIEZABITOWSKI 1922). dane MONOD (1983). Najprawdopodobniej cho- Obecnie jest to ju¿ kopalne stanowisko. Kolej- dzi³o o inny gatunek, Gnomonia betulina, po- ne kopalne stanowiska brzozy kar³owatej po- dany przez MONOD (1983), który wystêpuje na dali ŒRODOÑ (1952, 1955), PRZYBYLSKI (1960) i RAL- ró¿nych gatunkach brzóz, w tym równie¿ na SKA-JASIEWICZOWA (1980). GOSTYÑSKA-JAKUSZEWSKA & B. nana. CONNERS (1967) wymieni³ 11 gatun- LEKAVIZIUS (1989) opracowali rozmieszczenie ków ró¿nych grzybów z Kanady i Grenlan- tego gatunku na obszarze Polski i Litwy. dii. VOLK i in. (1994) zebrali szeœæ gatunków grzybów nale¿¹cych do Corticiaceae i Poly- G r z y b y poraceae na Alasce. W literaturze polskiej Dotychczas odnotowano wystêpowanie znajduj¹ siê opisy czterech gatunków grzy- 26 gatunków grzybów na liœciach i ga³¹z- bów: Cladosporium herbarum (HERMANN i in. kach brzozy kar³owatej. Informacje o grzy- 1919), Gnomonia emarginata (jako Gnomo- bach s¹ rozsiane w ró¿nych opracowaniach. nia campylostyla) i Taphrina carnea (SCHRO- KARI (1936) i OHENOJA (1996) wymieniaj¹ szeœæ ETER 1908) oraz Melampsoridium betulinum gatunków grzybów z Finlandii. HALLGRIMSSON (MAJEWSKI 1969). RALSKI (1928) zebra³ trzy ga- 66 ANDRZEJ CHLEBICKI

Tabela 1. Grzyby mikroskopijne zebrane na brzozie kar³owatej Betula nana w Polsce

Grzyby „Torfowisko pod Zieleñcem” „Torfowisko Izerskie” „Linie” Góry Bystrzyckie Góry Izerskie ko³o Torunia

Cladosporium herbarum + Disculina betulina* + Gnomonia betulina* + Gnomonia intermedia + + Melampsoridium betulinum* + Melanconis stilbostoma* + Melanomma pulvis-pyrius + + Pleospora herbarum + Pleurophomopsis sp. + Phomopsis sp. + Pseudovalsa lanciformis* + + Taphrina carnea + Trimmatostroma betulinum* + + + Venturia ditricha* + + +

razem: 7 7 (+2 nieoznaczone) 7

Gwiazdki oznaczaj¹ gatunki zwi¹zane wy³¹cznie z rodzajem Betula tunki porostów: Evernia prunastri, Parmelia barum. Brzozy s¹ czêsto zasiedlane przez physodes i P. subaurifera na ga³¹zkach brzo- ró¿ne gatunki grzybów. W Polsce dotychczas zy kar³owatej. odnotowano 112 gatunków grzybów na brzo- W Polsce odnotowano ³¹cznie 14 gatun- zach (EICHLER 1904, 1907; SCHROETER 1908; NA- ków grzybów na brzozie kar³owatej (tabela MYS£OWSKI 1909; TRUSZKOWSKA 1959, 1963, 1967, 1). Na wszystkich trzech stanowiskach wy- 1974, 1976; SA£ATA 1974, 1985; CHMIEL 1985, st¹pi³a zbli¿ona liczba gatunków grzybów, 1987, 1988, 1989, 1990; BOROWSKA 1986; MU- z tym ¿e Trimmatostroma betulinum i Ventu- £ENKO 1988; CHLEBICKI i in. 1996). Ostatnio KWA- ria ditricha wyst¹pi³y na ka¿dym stanowisku. ŒNA (1996a, 1996b) zebra³a 103 gatunki ró¿- Najwiêcej grzybów odnotowano na Torfowi- nych grzybów na pniach i korzeniach Betula sku Izerskim (tabela 1), mimo ¿e roœnie tam pendula. FARR i in. (1989) wymieniaj¹ 388 ga- najmniejsza populacja brzozy kar³owatej (FA- tunków na brzozach amerykañskich. BISZEWSKI i KRUSZELNICKI 1993). Na okazach brzo- Do wy³¹cznych gatunków, ograniczo- zy kar³owatej rosn¹cych wœród kosówki ze- nych w swoim wystêpowaniu jedynie do tej brano zaledwie jeden gatunek grzyba, Trim- roœliny ¿ywicielskiej, nale¿y Gnomoniella matostroma betulinum. Pozosta³e gatunki grzy- nana REHM, podawana z Alp, Finlandii (MONOD bów wystêpowa³y na skraju rezerwatu w po- 1983), Szwecji (ERIKSSON 1992) oraz Zachod- bli¿u potoku Izera, gdzie roœnie najwiêksza niej Syberii (CHLEBICKI 2000). Nie odnotowano liczba osobników roœliny ¿ywicielskiej. Nie tego gatunku na ¿adnym z polskich stanowisk. odnotowano ani jednego gatunku o charak- Brak gatunków wy³¹cznych i arktyczno-al- terze arktyczno-alpejskim. Jedynie Gnomo- pejskich na polskich stanowiskach mo¿e nia betulina jest gatunkiem, który czêœciej œwiadczyæ b¹dŸ o stosunkowo niedawnym wystêpuje w Alpach i Skandynawii (MONOD zasiedleniu torfowisk w Polsce przez brzozê 1983). Odmienny sk³ad grzybów ka¿dej kar³owat¹, b¹dŸ te¿ o drastycznym zmniej- z badanych populacji brzozy kar³owatej szeniu populacji tej roœliny, co wi¹¿e siê ze wskazuje na ich ró¿ne pochodzenie lub te¿ zmniejszeniem liczby gatunków grzybów. doœæ d³ugi okres izolacji. Zebrane gatunki Ocena wzglêdnego wieku poszczególnych grzybów nale¿¹ b¹dŸ to do pospolitych brzo- stanowisk w oparciu o po³o¿enie geograficz- zowych gatunków, b¹dŸ do polifagów jak np. ne wskazuje, ¿e najm³odszym stanowiskiem Melanomma pulvis-pyrius i Cladosporium her- jest rezerwat „Linie”, po³o¿ony najbli¿ej gra- Grzyby mikroskopijne zebrane na brzozie kar³owatej... 67 nicy zlodowacenia wis³y1 . Sudeckie stano- polskich populacjach roœliny ¿ywicielskiej wiska s¹ w tym kontekœcie starsze. G³êbo- wskazywa³aby, ¿e wielkoœæ populacji brzozy koœæ torfowiska ko³o Zieleñca oceniono a¿ kar³owatej na razie nie ma bezpoœredniego na 9 m. Jednak dotychczas nie uda³o siê od- wp³ywu na liczbê gatunków grzybów. W nie- naleŸæ kopalnych szcz¹tków brzozy kar³o- wielkiej populacji na „Torfowisku Izerskim” nie odnotowano spadku liczby gatunków grzybów. watej w sp¹gu tego torfowiska (KUNIEWSKI 1958, Ka¿da z polskich populacji brzozy kar³o- MADEYSKA 1989). W rezerwacie „Linie” oce- watej jest objêta ochron¹ rezerwatow¹, choæ niono liczebnoœæ osobników na 2-3 tysi¹ce; w przesz³oœci torfowiska te by³y meliorowa- podobna liczba osobników wystêpuje w re- ne (KUNIEWSKI 1958, PA£CZYÑSKI 1977). zerwacie „Torfowisko pod Zieleñcem”, nato- miast zaledwie 400 osobników odszukano Podziêkowania w rezerwacie „Torfowisko Izerskie” (FABISZEW- Serdecznie dziêkujê Pani dr Joannie Po- SKI i KRUSZELNICKI 1993). Zbli¿ona liczba gatun- tockiej za zebranie materia³ów w rezerwa- ków grzybów wystêpuj¹cych we wszystkich cie „Torfowisko Izerskie” w 1998 roku.

Literatura BOROWSKA, A. 1986. Wood-inhabiting dematiaceous Hyphomycetes ERIKSSON, O. E., 1992. The non-lichenized pyrenomycetes of Swe- in the Kampinos National Park. Acta Mycologica 28: 297-326. den. SBT-förlaget. pp. 208. Lund. CHLEBICKI, A. 2000. Microfungi on selected glacial relics. Polish Bota- FABISZEWSKI, J. i KRUSZELNICKI, J. 1993. Betula nana L. – brzoza kar- nical Studies (w druku). ³owata. [B. nana L. – dwarf birch]. W: ZARZYCKI K. I R. KAMIER- CHLEBICKI, A., ¯ARNOWIEC, J., CIEŒLIÑSKI, S., KLAMA, H., BUJAKIEWICZ, CZAKOWA (red.), Polska czerwona ksiêga roœlin. Polish Plant A. & ZA£USKI, T. 1996. Epixylites, lignicolous fungi and their links Red Data Book, s. 44-45. Instytut Botaniki im W. Szafera PAN with different kinds of wood. W: FALIÑSKI J. I MU£ENKO W. (red.), i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Cryptogamous plants in the forest communities of Bia³owie¿a FARR, D. F., BILLS, G. F., CHAMURIS, G. P. & ROSSMAN, A. Y. 1989. Fungi National Park. Phytocoenosis 8 (N. S.) Archivum Geobotanicum on plants and plant products in the United States. APS Press. pp. 6: 75-110. 1252. St. Paul, Minnesota. CHMIEL, M. A. 1985. Miseczniaki (Discomycetes) Pojezierza £êczyñ- FIEK, E. 1881. Flora von Schlesien preussischen und Österreichischen sko-W³odawskiego. Czêœæ III. Rezerwat Jezioro D³ugie. Disco- Antheils. J. U. Kern’s Verlag. pp. 571. Breslau. mycetes of the £êczna-W³odawa Lake District. Part III. D³ugie GILIBERT, J. E. 1781. Flora lithuanica inchoata, seu enumeratio planta- Lake Reservation. Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³odow- rum quas circa Grodnamcollegit et determinavit J. E. G., T. 1. ska Lublin-Polonia. Sectio C, 40: 99-107. pp. 308. Grodnae. CHMIEL, M. A. 1987. Miseczniaki (Discomycetes) Pojezierza £êczyñ- GOSTYÑSKA-JAKUSZEWSKA, M. & LEKAVIZIUS, A. 1989. Selected Boreal sko-W³odawskiego. Czêœæ I. Rezerwat Jezioro Brzeziczno. Di- and Subboreal species in the flora of Poland and Lithuanian SSR. scomycetes of the £êczna-W³odawa Lake District. Part I. Brze- Part I. Fragmenta Floristica et Geobotanica 34(3-4): 299-314. ziczno Lake Reservation. Annales Universitatis Mariae Curie- HALLGRIMSSON, H. 1991. Checklist of Icelandic fungi. II: Ascomyce- Sk³odowska Lublin-Polonia. Sectio C, 42: 65-75. tes. Acureyri Museum of National History Fjorlit 15. pp. 40. CHMIEL, M. A. 1988. Miseczniaki (Discomycetes) Pojezierza £êczyñ- Akureyri. sko-W³odawskiego. Czêœæ IV. Rezerwat Durne Bagno. Disco- HERMANN, E., REITER, K. & LÜTTSCHWAGER, H. 1919. Die Seefelder bei mycetes of the £êczna-W³odawa Lake District. Part IV. The Reinerz. Beiträge zur Naturdenkmalpflege 6(2): 129-248. Durne Bagno Reserve. Annales Universitatis Mariae Curie-Sk³o- JUNDZI££, J. 1830. Opisanie roœlin w Litwie, na Wo³yniu, Podolu i dowska Lublin-Polonia. Sectio C, 43: 313-320. Ukrainie dziko rosn¹cych jako i oswojonych, wed³ug wydania CHMIEL, M. A. 1989. Miseczniaki (Discomycetes) Pojezierza £êczyñ- szesnastego uk³adu roœlin Linneusza. [Description of the wild sko-W³odawskiego. Czêœæ V. Rezerwat Torfowisko nad Jezio- and domesticated plants from Lithuania, Wo³yñ, Podole and rem Czarnym Sosnowickim. Discomycetes of the £êczna-W³o- Ukraine according to sixteenth system of plants of Linne]. XII. dawa Lake District. Part V. The Peat Reserve Torfowisko on the pp. 583, 1 nlb. Wilno. Czarne Sosnowickie Lake. Annales Universitatis Mariae Curie- KARI, L. E. 1936. Mikromyceten aus Finnisch-Lappland. Annales Bo- Sk³odowska Lublin-Polonia. Sectio C, 44: 119-126. tanici Societatis Zoologicae-Botanicae Fennicae Vanamo 8(2): CHMIEL, M. A. 1990. Nowe stanowiska Discomycetes na terenie Po- 1-24. jezierza £êczyñsko-W³odawskiego. New Localities of Disco- KUNIEWSKI, E. 1958. Torfowisko Zieleniec ko³o Dusznik. [The peat- mycetes in the region of £êczna-W³odawa Lake District. Anna- bog ‘Zieleniec’ near Duszniki]. Rocznik Ziemi K³odzkiej 3: les Universitatis Mariae Curie-Sk³odowska Lublin-Polonia. Sectio 169-211. C, 45: 109-115. KWAŒNA, H. 1996a. Mycobionta of birch and birch stump roots and its CONNERS, I. L. 1967. An annotated index of plant diseases in Canada possible effect on the infection by Armillaria spp. I. Acta Myco- and fungi recorded on plants in Alaska, Canada and Greenland. logica 31(1): 101-110. Research Branch Canada. Departament of Agriculture. Publ. KWAŒNA, H. 1996b. Mycobionta of birch and birch stump roots and its 1251. pp. 381. Ottawa. possible effect on the infection by Armillaria spp. II. Acta Myco- EICHLER, B. 1904. Drugi przyczynek do flory grzybów okolic Miêdzy- logica 31(1): 111-122. rzeca. Seconde contribution á la flore mycologique des envi- LUBICZ-NIEZABITOWSKI, E. 1922. Wysokie torfowiska Podhala i ko- rons de Miêdzyrzec. Pamiêtnik Fizyograficzny 18: 1-31. niecznoœæ ich ochrony. Les tourbiéres bombées au pied de Tatra EICHLER, B. 1907. Trzeci przyczynek do flory grzybów okolic Miêdzy- et la nécessité de leur protection. Ochrona Przyrody 3: 26-34. rzeca. Troisiéme contribution á la flore mycologique des envi- MADEYSKA, E. 1989. Type region P-f: Sudetes Mts. Acta Palaeobotanica rons de Miêdzyrzec. Pamiêtnik Fizyograficzny 19: 3-39. 29(2): 37-41. MAJEWSKI, T. 1969. O wystêpowaniu w Polsce niektórych grzybów rdzawnikowych (Uredinales). The occurrence of some Uredi- 1 Polska nomenklatura geochronologiczna plej- nales in Poland. Acta Mycologica 5: 17-22. stocenu i pisownia wg J.E. Mojski (1993) – Europa w MEUSEL, H., JÄGER, E. & WEINERT, E. 1965. Vergleichende Chorologie plejstocenie. Ewolucja œrodowiska przyrodniczego. der zentraleuropäischen Flora. VEB G. Fisher Verlag. pp. 583. Wydawnictwo PAE. Warszawa. Jena. 68 ANDRZEJ CHLEBICKI

MONOD, M. 1983. Taxonomic monograph on the Gnomoniaceae SCHROETER, J. 1908. Pilze. In: Cohn’s Kryptogamen-Flora von Schle- (Ascomycetes of the order Diaporthales). Sydowia, Beiheft 9: 1- siens 3(2), Die Pilze Schlesiens II. pp. 597. Breslau. 315. SZONTAG, N. 1863. Enumeratio plantarum phanerogamicarum et MU£ENKO, W. 1988. Mikroskopowe grzyby fitopatologiczne Pojezie- cryptogamicarum vascularium comitatus Arvensis in Hunga- rza £êczyñsko-W³odawskiego. II. The microscopic pathogenic ria Verh. (K.K.). Zoologisch- Botanischen Gesellschaft in Wien fungi of the £êczna-W³odawa Lake District. II. Acta Mycologica 13: 1045-1098. 24(2): 125-171. ŒRODOÑ, A. 1952. Ostatni glacja³ i postglacja³ w Karpatach. Last gla- NAMYS£OWSKI, B. 1909. Zapiski grzyboznawcze z Krakowa, Gorlic cial and postglacial in the Carpathians. Biuletyn Instytutu Geo- i Czarnej Hory. [Notes on fungi from Kraków, Gorlice and Czarna logicznego 67: 27-75. Hora]. Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznej 43: 3-30. ŒRODOÑ, A. 1955. Flora glacjalna z Czumowa nad Bugiem. The gla- OHENOJA, E. 1996. A check-list of the larger fungi in Inari Lappland (NE cial flora from Czumów on the river Bug in Poland. Acta Socie- Finland) and in Finmark (NE Norway). Kevo Notes 11: 1-44. tatis Botanicorum Poloniae 24(3): 627-633. PA£CZYÑSKI, A. 1977. O nowe tereny chronione na torfowiskach Su- TRUSZKOWSKA, W. 1959. Niektóre Pyrenomycetes zebrane w Pusz- detów Zachodnich. [A new protected area of the peat-bogs in czy Bia³owieskiej. Quelques Pyrenomycetes ramasés dans la Western Sudets]. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ 33(4): 51- 59. foret de Bia³owie¿a. Monographiae Botanicae 8: 191-220. PRZYBYLSKI, T. 1960. Brzoza kar³owata (Betula nana), tundrowy relikt TRUSZKOWSKA, W. 1963. Wstêpne obserwacje nad mikoflor¹ buka naszej flory. [Dwarf birch (Betula nana), a tundra relic of our (Fagus silvatica L.) w Polsce. Preliminary observations on the flora]. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹ 6: 253- beech mycoflora. Monographiae Botanicae 15: 413-421. 265. TRUSZKOWSKA, W. 1967. Notatki mikologiczne z Pojezierza Augu- RALSKA-JASIEWICZOWA, M. 1980. Late-glacial and Holocene vegeta- stowskiego i z Bia³owie¿y. Notes mycologiques de pays de lacs tion of the Bieszczady Mts. (Polish Eastern Carpathians). Pañ- á Augustów et de Bia³owie¿a. Acta Mycologica 3: 201- 208. stwowe Wydawnictwo Naukowe. pp. 202. Warszawa- Kra- TRUSZKOWSKA, W. 1974. Niektóre rodzaje grzybów z Xylariales wy- ków. stêpuj¹ce w Polsce. Some Xylariales occurring in Poland. Rocz- RALSKI, E. 1928. Nowe stanowisko brzozy kar³owatej w Polsce. Ein niki Nauk Rolniczych. Seria E, 4(2): 19-47. neuer Standort von Betula nana L. in Polen. Acta Societatis TRUSZKOWSKA, W. 1976. Grzyby z rodzajów Pseudovalsa, Melanco- Botanicorum Poloniae 5(2): 209-212. nis i Cryptospora wystêpuj¹ce w Polsce. Les champignons de SA£ATA, B. 1974. Workowce (Ascomycetes), Szpetkowe (Taphrina- genres Pseudovalsa, Melanconis et Cryptospora en Pologne. les). In: KOCHMAN J. & SKIRGIE££O A. (eds.), Flora Polska. Grzyby Acta Mycologica 12(1): 91-112. (Mycota) 6. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe. pp. 88. War- VOLK, Th. J., HARALD, H., BURDSALL, J. & REYNOLDS, K. 1994. Checklist szawa-Kraków. and host index of wood- inhabiting fungi of Alaska. Mycotaxon SA£ATA, B. 1985. Grzyby (Mycota), Workowce (Ascomycetes), M¹cz- 52(1): 1-46. niakowe (Erysiphales). In: KOCHMAN J. & SKIRGIE££O A. (eds.), Flora Polska. Grzyby (Mycota) 15. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe. pp. 246. Warszawa-Kraków.

Mikroskopische Pilze an der Zwergbirke Betula nana in Polen

Zusammenfassung An Zwergbirken wurden bisher 26 Arten von Pilzen gefunden. Der Autor fand an 3 Standorten der Zwergbirke 14 mikroskopisch kleine Pilzarten. Davon gehörten 7 zu Pilzen, die an verschiedenen Birkenarten schmarotzen. Alle festgestellten Arten gehören zu den gemeinen Birkenpilzarten oder zu den Polyphagen. Monophage, ausschließlich mit der Zwergbirke verbundene Arten sowie arktisch-alpine Arten wurden nicht gefunden. Dies könnte daruf hinweisen, dass die Zwergbirke die polnischen Moore relativ spät besiedelt hat oder – dass sich die Betula nana – Population in Polen verringert.

Mikroskopické houby sbírané v Polsku na bøíze trpaslièí Betula nana

Souhrn Dosud bylo na bøíze trpaslièí Betula nana L. nalezeno 26 druhù hub. Autor na tøech polských lokalitách bøízy trpaslièí potvrdil pøítomnost 14 druhù, z nichž 7 patøí mezi druhy vázané na rùzné druhy bøíz. Všechny sebrané houby patøí mezi bìžné bøezomilné houby nebo druhy polyfágní. Absence hub vázaných výhradnì na bøízu trpaslièí i druhù arkto- alpínských mùže svìdèit buï o pomìrnì nedávném osídlení polských rašeliniš bøízou trpaslièí, nebo naopak o zmenšování populací této døeviny.

Adres autora: Pracownia Mikologii Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN, ul. Lubicz 46, PL-31-512 Kraków, e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 69-72 Czes³aw Narkiewicz

Borowik szatañski Boletus satanas i muchomor szyszkowaty Amanita strobiliformis w rezerwacie „Góra Mi³ek” w Górach Kaczawskich

Rezerwat „Góra Mi³ek” utworzony i zwierz¹t. Miêdzy innymi znajduje siê tu w 1994 roku na powierzchni 141,39 ha obej- jedyne w Polsce stanowisko cyklamena pur- muje znaczne fragmenty ¿yznych dolnore- purowego Cyklamen purpurascens, po³u- glowych buczyn – Dentario enneaphylli- dniowej roœliny, po³o¿one daleko na pó³noc dis-Fagetum na pod³o¿u wapiennym. W re- poza jej zwartym zasiêgiem (KWIATKOWSKA zerwacie stwierdzono ponadto wystêpowa- i KWIATKOWSKI 1993, KAMIERCZAKOWA 1993). nie na kresach zasiêgu fragmentów ciep³o- Dotychczas ma³o znane by³y mikolo- lubnych buczyn storczykowych: Carici-Fa- giczne walory rezerwatu. Prowadzone od getum i Taxo-Fagetum (BERDOWSKI 1991). 1990 roku obserwacje mikoflory Mi³ka po- Góra Mi³ek znana jest z wystêpowania zwoli³y na odnalezienie wielu interesuj¹- licznych wapieniolubnych gatunków roœlin cych wapieniolubnych i ciep³olubnych ga-

Fot.1. Owocnik borowika szatañskiego Boletus satanas na nas³onecznionych stokach góry Mi³ek w oddz. 327, IX.2000. (fot. Cz. Narkiewicz). 70 CZES£AW NARKIEWICZ tunków grzybów. Niniejsza notatka jest ków! W mniejszych iloœciach, ale równie¿ wstêpnym doniesieniem o wystêpowaniu licznie (³¹cznie dziesi¹tki owocników), ob- dwóch takich gatunków: borowika szatañ- serwowany by³ w roku 2000. skiego Boletus satanas i muchomora szysz- Rzadkie, nie coroczne pojawy borowi- kowatego Amanita strobiliformis, które ka szatañskiego wynikaj¹ prawdopodobnie prawdopodobnie maj¹ na obszarze rezer- z przepuszczalnego, wapiennego pod³o¿a watu jedyne, obecnie znane stanowiska i bardzo stromych stoków na górze Mi³ek, w Polsce. co powoduje szybki odp³yw wód opado- wych. Tylko w niektórych latach przy bar- Borowik szatañski dzo sprzyjaj¹cych warunkach pogodowych – Boletus satanas LENZ na Mi³ku pojawiaj¹ siê wiêksze iloœci na- Borowik szatañski wystêpuje g³ównie ziemnych grzybów kapeluszowych. Zwykle w cieplejszych regionach Europy Po³udnio- przez wiêksz¹ czêœæ sezonu wegetacyjne- wej; bardzo rzadko spotykany jest w kra- go, buczyny w rezerwacie niemal zupe³nie jach Europy Œrodkowej i Pó³nocnej (MICHAEL, pozbawione s¹ grzybów. HENNIG & KREISEL 1983, COURTECUISSE & DUHEM Borowik szatañski na górze Mi³ek, mimo 1995). Roœnie pod dêbami i bukami na gle- i¿ rzadko wytwarza owocniki, nie wydaje bach zasobnych w wêglan wapnia na cie- siê byæ w najbli¿szym czasie zagro¿ony. p³ych, nas³onecznionych stanowiskach. Œwiadcz¹ o tym masowe pojawy owocni- W dawniejszej polskiej literaturze boro- ków w okresach sprzyjaj¹cych ich wytwa- wik szatañski by³ wymieniany z pojedyn- rzaniu. Pewnym zagro¿eniem mo¿e byæ nisz- czych stanowisk z ca³ego kraju, g³ównie czenie, a nawet zbiór grzybów do celów z jego po³udniowej czêœci. Móg³ on byæ jed- konsumpcyjnych przez miejscow¹ ludnoœæ nak mylony z innymi, podobnymi gatunkami (pomimo istnienia rezerwatu przyrody). Bo- borowików (SKIRGIE££O 1960). Po drugiej woj- rowik szatañski, nazywany tu „siniakiem”, nie œwiatowej grzyb ten podawany by³ tylko jest bowiem przez niektórych mieszkañców z Tatrzañskiego Parku Narodowego, przy Wojcieszowa zbierany i spo¿ywany! (obser- czym to stwierdzenie by³o doœæ w¹tpliwe wacje terenowe i inf. ustna od miejscowego (WOJEWODA 1996). Brak wiarygodnych danych grzybiarza). z okresu powojennego sk³oni³o autorów „czerwonej listy grzybów” do uznania boro- Muchomor szyszkowaty wika szatañskiego za gatunek w naszym kraju – Amanita strobiliformis (PAUL. ex VITT.) wymar³y (WOJEWODA i £AWRYNOWICZ 1992). BERTILLON Na górze Mi³ek borowik szatañski wy- Muchomor szyszkowaty jest równie¿ ga- stêpuje we fragmentach storczykowych bu- tunkiem wybitnie ciep³o- i wapieniolubnym. czyn na p³ytkich, wapiennych glebach na Jego ogólne rozmieszczenie obejmuje wy- eksponowanych stokach o wystawie po³u- ³¹cznie kraje europejskie i to g³ównie kraje dniowej i zachodniej. W runie buczyny obfi- Europy Po³udniowej. Ku pó³nocy staje siê co- cie rosn¹: ¿ankiel zwyczajny Sanicula eu- raz rzadszy, a w pó³nocnych regionach zu- ropaea, fio³ek leœny Viola reichenbachiana, pe³nie nie wystêpuje. Jego zasiêg siêga po szczyr trwa³y Mercurialis perennis, turzyca Szkocjê, Daniê, po³udniowe regiony Skan- palczasta Carex digitata, poziomka Fraga- dynawii, Litwê i Estoniê. (MICHAEL, HENNIG & ria vesca oraz niektóre gatunki storczyków KREISEL 1987). Jest symbiontem buka, dêbu jak bu³awnik mieczolistny Cephalanthera i lipy i pod tymi drzewami mo¿na go najczê- longifolia , gnieŸnik leœny Neottia nidus-avis œciej znaleŸæ; rzadko pojawia siê pod drze- oraz podkolan bia³y Platanthera bifolia. wami iglastymi. Owocniki wytwarza od lip- W trakcie 10-letnich obserwacji mikolo- ca do wrzeœnia. Jest grzybem o doœæ charak- gicznych na górze Mi³ek borowik szatañski terystycznym wygl¹dzie; jego bia³awe ka- znajdowany by³ tylko w dwóch sezonach pelusze pokryte s¹ du¿ymi bia³ymi ³atkami, wegetacyjnych; w roku 1998 i 2000. Owoc- trzon zaœ pokryty jest grubo k³aczkowatym niki wytwarza³ wówczas w du¿ych, a na- pierœcieniem. wet ogromnych iloœciach. W 1998 roku ob- W Polsce muchomor szyszkowaty jest serwowa³em setki borowików w du¿ych sku- gatunkiem bardzo rzadkim. SKIRGIE££O (1972) pieniach licz¹cych nawet do 30-40 owocni- podaje (za NITARDYM 1904) tylko jedno stano- Borowik szatañski i muchomor szyszkowaty... 71 wisko z Elbl¹ga, przy czym sugeruje mo¿li- wo, w latach kiedy wystêpowa³, obserwowa- woœæ pomy³ki w oznaczeniu. Na „czerwo- ne by³y tylko pojedyncze owocniki grzyba. nej liœcie grzybów” uznany zosta³ za gatu- Cech¹ charakterystyczn¹ muchomora szysz- nek w naszym kraju wymar³y (WOJEWODA kowatego by³o wytwarzanie owocników i £AWRYNOWICZ 1992). w porach stosunkowo suchych, kiedy brak W rezerwacie na górze Mi³ek owocniki by³o innych naziemnych grzybów kapeluszo- muchomora szyszkowatego obserwowa³em wych. trzykrotnie w latach 1995, 1998 i 2000. Wy- Borowik szatañski i muchomor szyszko- stêpowa³ podobnie jak gatunek poprzedni waty znane s¹ dotychczas w Górach Ka- we fragmentach buczyn na eksponowanych czawskich tylko z rezerwatu „Góra Mi³ek”. po³udniowych i zachodnich stokach góry. Istnieje jednak mo¿liwoœæ znalezienia dal- W odró¿nieniu od borowika szatañskie- szych stanowisk tych bardzo rzadkich w Pol- go muchomor szyszkowaty wytwarza³ bar- sce grzybów na innych wapiennych i cie- dzo niewielk¹ iloœæ owocników. Ka¿dorazo- p³ych siedliskach Gór Kaczawskich.

Literatura BERDOWSKI W. 1991. Szata roœlinna projektowanego rezerwatu na NITARDY 1904. Die Kryptogamenflora des Kreises Elbing. Hedwigia Górze Mi³ek w Górach Kaczawskich. Ochr. Przyr. 49:103- 43:314-342. 117. SKIRGIE££O A. 1960. Borowikowe (Boletales). Grzyby (Mycota) Tom COURTECUISSE R. & DUHEM B. 1995. Mushrooms & Toadstools of I. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Kraków. Britain & Europe. HarperCollins Publishers. London. SKIRGIE££O A. 1972. Materia³y do poznania rozmieszczenia geogra- KAMIERCZAKOWA R. 1993. Cyclamen purpurascens – cyklamen ficznego grzybów wy¿szych w Europie. IV. Acta Mycologica. purpurowy. W: Polska Czerwona Ksiêga Roœlin.(red. ZARZYC- Vol. VIII (2): 191-218. KI K, KAMIERCZAKOWA R.). Instytut Botaniki i Instytut Ochrony WOJEWODA W. 1996. Grzyby wielkoowocnikowe. W: Przyroda Przyrody PAN. Kraków. ss.149-150 Tatrzañskiego Parku Narodowego, red. MIREK Z. Tatrzañski KWIATKOWSKA D., KWIATKOWSKI P. 1993. Stanowisko cyklamena Park Narodowy. Zakopane-Kraków. s. 379-392. europejskiego Cyclamen purpurascens w Górach Kaczaw- WOJEWODA W., £AWRYNOWICZ M. 1992. Czerwona lista grzybów skich. Chroñmy Przyr. Ojcz. 49(4):40-46. wielkoowocnikowych zagro¿onych w Polsce. W: Lista roœlin MICHAEL E., HENNIG B., KREISEL H. 1983. Handbuch für Pilzfreunde, zagro¿onych w Polsce. (red.) ZARZYCKI K., WOJEWODA W., Band I. VEB Gustav Fischer Verlag. Jena. HEINRICH Z. Instytut Botaniki PAN, Kraków. s.: 27-57. MICHAEL E., HENNIG B., KREISEL H. 1987. Handbuch für Pilzfreunde, Band III. VEB Gustav Fischer Verlag. Jena.

Der Satansröhrling Boletus satanas und der Fransige Wulstling Amanita strobiliformis im Naturschutzgebiet „Mi³ek” im Bober-Katzbachgebirge

Zusammenfassung Das Naturschutzgebiet „Góra Mi³ek” (Stockelberg) im Bober-Katzbachgebirge (Góry Kaczawskie) ist dafür bekannt, dass hier seltene wärme- und kalkliebende Pflanzen- und Tierarten vorkommen. Der Autor beschreibt die Standorte von zwei ausgesprochen kalk- liebenden Pilzarten – des Satansröhrlings Boletus satanas und des Fransigen Wulstlings Amanita strobilformis, die er in den Jahren 1995-2000 in dem Naturschutzgebiet fand. In Polen galten die beiden Pilzarten bis zu dieser Zeit als ausgestorben. 72 CZES£AW NARKIEWICZ

Fot. 2. M³ody owocnik muchomora szyszkowatego Amanita strobiliformis na po³udniowych stokach góry Mi³ek w oddz. 329, VIII.1998. (fot. Cz. Narkiewicz).

Høib satan Boletus satanas a mochomùrka šiškovitá Amanita strobiliformis v rezervaci „Góra Mi³ek“ v Kaèavských horách

Souhrn Pøírodní rezervace „Góra Mi³ek“ v Kaèavských horách je známa výskytem vzácných, teplomilných a vápnomilných druhù rostlin a zvíøat. Autor publikuje nálezy dvou typicky vápnomilných hub høiba satana Boletus satanas a mochomùrky šiškovité Amanita strobili- formis, uskuteènìné na území rezervace v letech 1995 až 2000. Oba druhy hub byly dosud v Polsku považovány za vyhynulé.

Adres autora: Muzeum Przyrodnicze ul. Wolnoœci 268 58-560 Jelenia Góra PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 73-76 Czes³aw Narkiewicz

Pochwiak paso¿ytniczy Volvariella surrecta w Sudetach Zachodnich

Grzyby z rodzaju pochwiak (Volvariel- Charakterystyczn¹ cech¹ pochwiaków la) reprezentowane s¹ w europejskiej miko- jest obecnoœæ w dolnej czêœci trzonu wyraŸ- florze, w zale¿noœci od ujêcia systematycz- nej, b³oniastej pochwy, po czym ³atwo od- nego, przez 13 lub 14 gatunków ( MOSER 1983, ró¿nimy je od jeleniaków. Tworz¹ one owoc- MICHAEL, HENNIG i KREISEL 1987). Nale¿¹ one do niki od bardzo ma³ych i niepozornych, któ- rodziny jeleniakowatych Pluteaceae, której rych kapelusze osi¹gaj¹ 1-2 cm œrednicy przedstawiciele odznaczaj¹ siê ró¿owym (V. pusilla), do gatunków du¿ych, osi¹gaj¹- wysypem zarodników (i czêsto ró¿owymi cych œrednicê kapelusza nawet do 20 cm (V. blaszkami doros³ych owocników) oraz g³ad- bombycina). Rosn¹ g³ównie na ziemi, zwy- kimi zarodnikami. Nale¿¹ do niej tylko dwa kle poza terenami leœnymi (pola, ³¹ki, ogro- rodzaje: jeleniak (Pluteus) i pochwiak (Vo- dy), rzadziej wystêpuj¹ na drewnie i owoc- lvariella). nikach innych grzybów.

Fot. 1. Owocniki pochwiaka paso¿ytniczego Volvariella surrecta na rozk³adaj¹cym siê owocniku g¹sówki mglistej Lepista nebularis (fot. Cz. Narkiewicz). 74 CZES£AW NARKIEWICZ

Ryc. 1. Stanowisko pochwiaka paso¿ytniczego Volvariella surrecta na Pogórzu Izerskim.

SKIRGIE££O (1999) z obszaru Polski wymie- ki mglistej Lepista nebularis pojawiaj¹cych nia 8 gatunków pochwiaków, spoœród których siê bardzo obficie w cienistych zaroœlach ro- jedynie pochwiak okaza³y Volvariella gloio- biniowych rosn¹cych na grubej warstwie cephala nale¿y do grzybów stosunkowo czê- murszej¹cej korowiny. stych. Bardzo obficie pojawia siê on niekiedy Pochwiak paso¿ytniczy jest grzybem na œcierniskach po skoszeniu zbó¿; spotyka- o bardzo charakterystycznej i osobliwej biolo- ny jest tak¿e w ogrodach, parkach, sadach gii. Paso¿ytuje on na innych gatunkach grzy- i innych podobnych siedliskach. Wiêkszoœæ bów i jego owocniki wyrastaj¹ bezpoœrednio gatunków pochwiaków nale¿y jednak do na owocnikach zainfekowanego grzyba. Tego grzybów spotykanych bardzo rzadko. Pozo- typu paso¿ytnictwo jest w przyrodzie zjawi- sta³e 7 gatunków: Volvariella bombycina, skiem bardzo rzadkim. W Europie Œrodkowej V. hypopythis, V. media, V. murinella, V. pusil- wystêpuje tylko kilka takich gatunków (PILAT, la, V. taylori, V. volvacea, nale¿¹ do grzybów 1969, KLAN 1989). Poza podgrzybkiem paso¿yt- zagro¿onych w Polsce (WOJEWODA i £AWRYNO- niczym Xerocomus parasiticus, który jest naj- WICZ 1992). bardziej znanym przedstawicielem tej grupy Jesieni¹ 1996 roku znalaz³em stanowisko ekologicznej, pochwiak paso¿ytniczy nale¿y pochwiaka paso¿ytniczego Volvariella surrec- do gatunków tworz¹cych najbardziej efektow- ta w Giera³towie na Pogórzu Izerskim, który ne i okaza³e owocniki. Jego kapelusze mog¹ nale¿y do gatunków nie wykazywanych do- osi¹gaæ do 6 cm œrednicy. Pochwiaki rosn¹ na tychczas z obszaru Polski (SKIRGIE££O 1999). ogó³ gromadnie i na jednym owocniku ¿ywi- Stanowisko znajduje siê oko³o 0,5 km na po- ciela wyrasta zwykle kilka owocników grzyba ³udniowy-zachód od stacji kolejowej Giera³- paso¿yta. Najczêœciej grzybem ¿ywicielem s¹ tów-Wykroty (ryc. 1), obok Zak³adu P³ytek owocniki g¹sówki nagiej Lepista nebularis, ale Ceramicznych „Przyborsk”. Owocniki po- znane s¹ w literaturze tak¿e inne gatunki ¿ywi- chwiaka paso¿ytniczego stwierdzone zosta- cielskie jak g¹ski Tricholoma i lejkówki Clitocy- ³y na rozk³adaj¹cych siê owocnikach g¹sów- be (HENDERSON, ORTON & WATLING 1986). Pochwiak paso¿ytniczy w Sudetach Zachodnich 75

Pochwiak paso¿ytniczy nale¿y do bar- wo ma³ej trwa³oœci owocników grzyba ¿ywi- dzo rzadkich gatunków w Europie. Podawa- ciela i ich wytwarzania póŸn¹ jesieni¹. Po- ny by³ z wiêkszoœci pañstw europejskich, od chwiak paso¿ytniczy, w naszym klimacie, tyl- Hiszpanii i W³och na po³udniu po Daniê ko przy bardzo sprzyjaj¹cych warunkach i Norwegiê na pó³nocy; w tym ze wszystkich pogodowych (d³uga i ciep³a póŸna jesieñ) krajów s¹siaduj¹cych z Polsk¹ (COURTECUISSE & mo¿e zd¹¿yæ rozwin¹æ w zainfekowanych DUHEM 1995). Wszêdzie jest gatunkiem bar- owocnikach grzybniê zdoln¹ wydaæ w krót- dzo rzadkim. I tak np. wymieniany jest z ob- kim czasie w³asne owocniki. Na opisywanym szaru by³ej Niemieckiej Republiki Demokra- stanowisku w Giera³towie g¹sówka naga two- tycznej zaledwie z 3 stanowisk (KREISEL 1987). rzy³a w ostatnich latach bardzo du¿¹ liczbê Rzadkoœæ pojawiania siê owocników po- owocników tworz¹cych tzw. „czarcie krê- chwiaka paso¿ytniczego bardzo kontrastuje gi”, jednak wczesne, listopadowe przymroz- z czêstoœci¹ wystêpowania g³ównego grzy- ki, a nawet opady œniegu (lata: 1997-99), po- ba ¿ywiciela – g¹sówki mglistej, która jest wodowa³y szybkie niszczenie owocników gatunkiem pospolitym i wytwarzaj¹cym zwy- grzyba ¿ywiciela. Pomimo corocznych ob- kle bardzo du¿¹ liczbê owocników. Niezwy- serwacji stanowiska, w latach póŸniejszych, k³a rzadkoœæ pojawu owocników pochwiaka owocników pochwiaka paso¿ytniczego nie paso¿ytniczego mo¿e wynikaæ ze stosunko- uda³o siê ponownie odnaleŸæ.

Literatura: COURTECUISSE R. & DUHEM B. 1995. Mushrooms & Toadstools of MOSER M. 1983. Die Röhlinge und Bläterpilze (Polyporales, Boleta- Britain & Europe. Harper Collins Publishers. les, Agaricales, Russulales). Kleine Kryptogamenflora, Band HENDERSON D.M., ORTON P.D. & WATLING R., 1986. Btritish fungs IIb/2, Basidiomyceten. VEB G. Fischer Verlag. Jena. flora agarics and Boleti. Part 4. Pluteus & Volvariella. Royal PILAT A. 1969. Houby Èeskoslovenska ve svém životním postøedí. Botanic Garden, Edinburgh. Academia. Praha. KLAN J. 1989. Co víme o houbách. SPN, Praha. SKIRGIE££O A. 1999. £uskowcowate (Pluteaceae). Grzyby (Mycota) KREISEL H., 1987. Pilzflora der Deutschen Demokratischen Repu- Tom XXVII. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Kraków. blik. Basidiomycetes (Gallert-, Hut- und Bauchpilze). VEB G. WOJEWODA W., £AWRYNOWICZ M. 1992. Czerwona lista grzybów Fischer Verlag. Jena wielkoowocnikowych zagro¿onych w Polsce. W: Lista roœlin MICHAEL E., HENNIG B., KREISEL H. 1987. Handbuch für Pilzfreunde, zagro¿onych w Polsce”, red. ZARZYCKI K., WOJEWODA W., Band III. VEB Gustav Fischer Verlag. Jena. HEINRICH Z. Instytut Botaniki PAN, Kraków. s.: 27-57.

Der Parasitische Scheidling Volvariella surrecta im westlichen Sudetengebirge

Zusammenfassung Der Autor beschreibt einen Standort des Parasitischen Scheidlings Volvariella surrecta in den Westsudeten. Er ist ein seltenes Beispiel der Hutpilze, die am Fruchtkörper eines anderen Pilzes schmarotzen. An dem beschriebenen Standort waren die Fruchtkörper des Parasitischen Scheidlings an den im Zerfall begriffenen Fruchtkörpern des Nebelgrauen Röteltrichterlings Lepista nebularis gewachsen. Der entdeckte Standort des Parasitischen Scheidlings ist die erste Feststellung dieser Art in Polen. 76 CZES£AW NARKIEWICZ

Kukmák pøíživný Volvariella surrecta v Západních Sudetech

Souhrn Autor popisuje novou lokalitu kukmáku pøíživného Volvariella surrecta ze Západních Sudet. Druh je vzácným pøíkladem kloboukaté houby, která parazituje na plodnicích jiných hub. Na popisovaném stanovišti plodnice kukmáku vyrostly na rozkládajících se plodnicích strmìlky mlženky Lepista nebularis. Je to první doložení výskytu kukmáku pøíživného v Polsku.

Adres autora: Muzeum Przyrodnicze ul. Wolnoœci 268 58-560 Jelenia Góra PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 77-84 Willi E.R. Xylander, Rainer Stephan, Helga Zumkowski-Xylander & Rolf Franke

Libellenfunde (Insecta, Odonata) in den Königshainer Bergen

1. Einleitung auf einem befriedigenden Stand vor, obwohl die Checklist der Libellen Sachsens sowie re- Libellen eignen sich in besonderem Maße gionale Untersuchungen einen Einblick in die für die Charakterisierung von aquatischen Artenvielfalt dieser Tiergruppe in diesem Ge- Lebensräumen im Bezug auf den Entwick- biet geben (ARNOLD et al. 1994, BROCKHAUS 1992, lungsgrad, die Strukturvielfalt und ihren „Er- KEIL 1997, KRETZSCHMAR 1994, LÜCKMANN 1997, STE- haltungswert”. Weil sie in weiten Bereichen PHAN et al. 2000, WEBEL 1932, XYLANDER & STEPHAN Deutschlands sehr gut erfaßt (s. z. B. KUHN & 1998, 1999, XYLANDER et al. 1998). BURBACH 1998, STERNBERG & BUCHWALD 1999) und Für den Bereich der Königshainer Berge somit Vergleiche der regionalen Libellenfau- sind jedoch in den letzten Jahrzehnten nur nen möglich sind, werden diese Tiere für die sporadische Nachweise erfolgt, obwohl die- Bioindikation bzw. als Leitbildarten zur Be- ser Abschnitt der Oberlausitz durch eine große wertung von Gewässern und Gewässerkom- Anzahl an Kleingewässern und kleineren plexen und deren Entwicklung genutzt. Fließgewässern eine interessante Odonaten- Für die Oberlausitz in ihrer Gesamtheit liegt fauna erwarten läßt. Diese Lücke wird durch derzeit keine aktuelle Erfassung der Libellen die vorliegende Arbeit teilweise geschlossen.

Foto: 1. Die gebänderte Prachtlibelle (Calopteryx splendens), eine typische Art der Fliessgewässer, deren Imagines sich aber auch an stehenden Gewässern aufhalten. (Foto: W. Xylander) 78 WILLI E.R. XYLANDER, RAINER STEPHAN, HELGA ZUMKOWSKI-XYLANDER & ROLF FRANKE

Abb. 1. Die Königshainer Berge und das gleichnamige Landschaftsschutzgebiet im Überblick. Das Teichge- biet, in dem 1999/2000 die meisten Bestandsaufnahmen erfolgten, ist rechts vergrössert dargestellt.

2. Material und Methoden reich sind lichte Röhrichtgürtel (Typha latifolia, Phragmites australis) und vor allem Binsen (Jun- Ca. 16 Kleingewässer und kleinere Fließ- cus spec.) vorhanden. Bei der submersen Vege- gewässer in den Königshainer Bergen wurden tation dominieren Laichkräuter, insbesondere von Mitte Juni bis Oktober 1999 sowie von Ende Potamogeton natans. Sowohl an den Waldtei- April bis September 2000 meist ein- bis zwei- chen als auch den oberen Siebenteichen wur- mal im Monat begangen und die Libellenfauna den durch die Teichpächter Seerosen (Nym- semiquantitativ erfaßt; vereinzelt erfolgten phaea alba) zur „Verschönerung” eingesetzt. Der Kescherfänge zur Erfassung der Larven. Im fast völlig verlandete obere Waldteich ist Untersuchungszeitraum wurden insgesamt 17 an größeren Abschnitten mit Spieß-Torfmoos meist ganztägige Begehungen durchgeführt. (Sphagnum cuspidatum) bewachsen. Der Stein- Darüber hinaus wurden Kopulation, Eiablage bachkomplex (mit dem Namen Steinbach wer- und Larven- sowie Exuvienfunde festgehalten. den alle aus den oberen Lagen der Königs- Aufnahmen durch WEBEL (1932), PETZOLD (schrift- hainer Berge herabfließenden Bäche und Rinn- liche Mitt.) und SEIFERT (pers. Mitt.) sowie bereits sale bezeichnet) ist unbelastet und ausgespro- vorab publizierte Daten (XYLANDER et al. 1998) chen vegetationsarm. Nur im unteren Abschnitt sind ebenfalls eingearbeitet. kurz vor Einmündung in die Anstauteiche exi- stieren einzelne Exemplare des Wasserschwa- 3. Untersuchungsgebiet den (Glyceria maxima).

Die vornehmlich untersuchten Gewässer 4. Ergebnisse befinden sich am Nordostrand des Land- schaftsschutzgebietes Königshainer Berge Insgesamt konnten in den Königshainer (s. Abb. 1, MTB 4755/3). Bergen seit 1930 45 Libellenarten nachge- Die Teiche nehmen Flächen zwischen 100 wiesen werden, 18 dieser Arten gehören zu m2 und ca. 5000 m2 ein und sind etwa 0,5 bis den Kleinlibellen, 27 zu den Großlibellen max. 2,0 m tief. Allen Teichkomplexen (Sieben- (s. Tab. 1). Von den 45 Arten sind 29 in der teiche, Waldteiche, Anstauteiche) ist gemein- Roten Listen Sachsen geführt: 4 als vom sam, daß sie durch kleinere Fließgewässer Aussterben bedroht, 11 als stark gefährdet, 10 (Steinbachkomplex) gespeist und extensiv als als gefährdet, 1 als potentiell gefährdet, 2 als Fischteiche genutzt werden (mit Tendenz zur im Rückgang begriffen und 1 als Vermehrungs- Aufgabe). Insbesondere die Waldteiche und die gast (s. Tab. 1). 25 der Arten haben einen Rote- oberen Siebenteiche befinden sich in einer Liste-Status nach der aktuellen Roten Liste der fortgeschrittenen Verlandungsphase. Im Uferbe- Bundesrepublik Deutschland (OTT & PIEPER Libellenfunde in den Königshainer Bergen 79

Tabelle 1. In den Königshainer Bergen seit 1990 (bzw. ausschliesslich durch WEBEL 1932 = *) nachgewiesene Libellenarten und ihr Gefährdungsstatus entsprechend der Roten Listen für Odonaten (RL Sa = Status auf der Roten Liste Sachsen nach ARNOLD et al. 1994, RL BRD = Status auf der Roten Liste der Bundesrepublik Deutschland OTT & PIPER 1998). 1 = vom Aussterben bedroht, 2 = stark gefährdet, 3 = gefährdet, 4 = potentiell gefährdet, VG = Vermehrungsgast, R = im Rückgang begriffen, V = Vorwarnliste. RL Sa RL BRD Zygoptera Calopterygidae Calopteryx splendens Gebänderte Prachtlibelle 3 V Calopteryx virgo Blauflügel-Prachtlibelle 2 3 Lestidae Chalcolestes viridis Große Weidenjungfer R Lestes dryas Glänzende Binsenjungfer 3 3 Lestes sponsa Gemeine Binsenjungfer Lestes virens Kleine Binsenjungfer 2 2 Sympecma fusca Gemeine Winterlibelle 3 3 Coenagrionidae Coenagrion hastulatum Speerazurjungfer 2 3 * Coenagrion lunulatum Mondazurjungfer 1 2 Coenagrion puella Hufeisenazurjungfer Coenagrion pulchellum Fledermausazurjungfer 2 3 Enallagma cyathigerum Becherazurjungfer Erythromma najas Großes Granatauge 3 V Erythromma viridulum Kleines Granatauge 2 Ischnura elegans Große Pechlibelle Ischnura pumilio Kleine Pechlibelle 3 3 Pyrrhosoma nymphula Frühe Adonislibelle Platycnemidae Platycnemis pennipes Gemeine Federlibelle 3

Anisoptera Gomphidae Ophiogomphus cecilia Grüne Keiljungfer 1 2 Cordulegastridae Cordulegaster boltonii Zweigestreifte Quelljungfer 2 3 Corduliidae Cordulia aenea Gemeine Smaragdlibelle 3 V Somatochlora metallica Glänzende Smaragdlibelle Somatochlora flavomaculata Gefleckte Smaragdlibelle 2 2 Aeshnidae Aeshna cyanea Blau-grüne Mosaikjungfer Aeshna grandis Braune Mosaikjungfer R V Aeshna isosceles Keilflecklibelle 1 2 Aeshna juncea Torf-Mosaikjungfer 3 3 Aeshna mixta Herbst-Mosaikjungfer Anax imperator Große Königslibelle Brachytron pratense Kleine Mosaikjungfer 1 3 Hemianax ephippiger Schabrackenlibelle Libellulidae Leucorrhinia dubia Kleine Moosjungfer 4 2 Leucorrhinia pectoralis Große Moosjungfer 2 2 Libellula depressa Plattbauch Libellula quadrimaculata Vierfleck Libellula fulva Spitzenfleck VG 2 Orthetrum cancellatum Großer Blaupfeil Orthetrum coerulescens Kleiner Blaupfeil 2 2 Sympetrum danae Schwarze Heidelibelle Sympetrum flaveolum Gefleckte Heidelibelle 3 3 Sympetrum pedemontanum Gebänderte Heidelibelle 3 3 Sympetrum depressiusculum Sumpf-Heidelibelle 2 2 Sympetrum sanguineum Blutrote Heidelibelle Sympetrum striolatum Große Heidelibelle 2 Sympetrum vulgatum Gemeine Heidelibelle 80 WILLI E.R. XYLANDER, RAINER STEPHAN, HELGA ZUMKOWSKI-XYLANDER & ROLF FRANKE

Foto: 2. Die Grüne Keiljungfer (Ophiogomphus cecilia) gilt in Sachsen als vom Aussterben bedroht. In der Oberlausitz nehmen ihre Bestände aber offenbar zu. (Foto: W. Xylander)

1998), davon 11 als gefährdet, 10 als stark gefährdet und 4 stehen auf der Vorwarnliste (Tab. 1). Von den insgesamt 45 nachgewiesenen Arten konnten im Untersuchungszeitraum 1999/2000 40 Arten bestätigt werden. Von 2 seltenen Arten liegen Fundangaben von SEI- FERT aus den vergangenen Jahren vor: Hemia- nax ephippiger konnte er 1995, als diese Li- belle offensichtlich in grosser Zahl von Nord- afrika aus nach Deutschland einwanderte (s. BURBACH & WINTERHOLLER 1997), in einem Steinbruch in den Königshainer Bergen nachweisen. Libellula fulva beobachtete er 1997 an den Anstauteichen (s. a. XYLANDER et al. 1998). Coenagrion lunulatum konnte von WEBEL (1932) in Ullersdorf gefunden werden, allerdings nur vereinzelt. Ein Nachweis aus neuerer Zeit in den Königshainer Bergen steht aus, obwohl sie im ehemaligen Tagebau Berz- dorf südlich von Görlitz (also etwa 15 km ent- fernt) in sehr grosser Zahl auftritt (s. XYLANDER & STEPHAN 1998). PETZOLD (schriftliche Mitt.) wies 1992 Sympetrum depressiusculum an den Ul- Foto: 3. Die Zweigestreifte Quelljungfer (Cordule- lersdorfer Teichen nach. Von FRANKE wurde gaster boltonii) bildet im Steinbach-Komplex eine relativ grosse Population aus. (Foto: W. Sympetrum pedemontanum 1988/89 an den Xylander) Siebenteichen und 1993 an einem Kiesgru- Libellenfunde in den Königshainer Bergen 81

Foto: 4. Auch die Kleine Mosaikjungfer (Brachytron pratense) ist in Sachsen vom Aussterben bedroht. Sie wurde an allen drei 1999/2000 untersuchten Gewässerkomplexen gefunden. (Foto: W. Xylander)

Foto: 5. Die Große Königslibelle (Anax imperator), hier das Weibchen, ist eine häufige Art grösserer Gewässer mit freien Wasserflächen. (Foto: W. Xylander) 82 WILLI E.R. XYLANDER, RAINER STEPHAN, HELGA ZUMKOWSKI-XYLANDER & ROLF FRANKE

Tabelle 2. Bodenständigkeit und Vorkommen an den Gewässerkomplexen der in den Königshainer Bergen seit 1990 nachgewiesenen Libellenarten. P = Paarung, E = Eiablage, L = Larvalnachweis. ST = Siebenteiche, WT = Waldteiche, AT = Anstauteiche, SB = Steinbachkomplex.

Bodenständigkeit Gewässergruppe PE L STWTATSB C. splendens xx xxx C. virgo xx x x Ch. viridis xx xxx L. dryas xxxx L. sponsa xxx xxxx L. virens xx xx S. fusca xxx xxx C. hastulatum xx xxxx C. puella xxx xxxx C. pulchellum xx x E. najas xx xxx E. viridulum x E. cyathigerum xxx xxxx I. elegans xx xxx I. pumilio xx P. nymphula xxx xxxx P. pennipes xx x x 0. cecilia 1 C. boltonii x x x x x C. aenea xxx xxx S. metallica xxxxx S. flavomaculata x A. cyanea xxx xxxx A. grandis xx xxx A. isosceles x A. juncea xxx A. mixta xxx xxx A. imperator xx xxx B. pratense xx x H. ephippiger 2 L . dubia xx L. pectoralis x L. depressa xxx xxx L. quadrimaculata xxx xxxx L. fulva x 0. cancellatum xx xxxx 0. coerulescens x S. danae xx xxx S. flaveolum xx x S. pedemontanum S. depressiusculum3 S. sanguineum xx xxx S. striolatum xx x S. vulgatum xx xxx SUMME 31 35 37

1 O. cecilia wurde nur auf besonnten Waldwegen/an Waldrändern angetroffen. 2 H. ephippiger wurde von SEIFERT an den Steinbrüchen in den Königshainer Bergen nachgewiesen. 3 S. depressiusculum fand PETZOLD an den Ullersdorfer Teichen. Libellenfunde in den Königshainer Bergen 83 bentümpel an den Lehnhäusern am Westrand 5. Diskussion der Königshainer Berge beobachtet. Von den 45 Arten sind mindestens 27 bo- Mit dem Nachweis von 45 Libellenarten in denständig (zumindest ein Nachweis von je- einem relativ kleinen Untersuchungsgebiet zei- weils Paarung und Eiablage an einem poten- gen die Königshainer Berge eine reiche Odo- tiellen Reproduktionsgewässer, s. Tab. 2); für natenfauna, auch wenn die hohen Gesamtar- tenzahlen des Tagebaus Berzdorf nicht erreicht 13 Arten liegen Larvenfunde vor (Tab. 2). Die werden. Selbst wenn einige ältere Funde (C. nachgewiesenen Artenzahlen unterschieden lunulatum) einer neueren Bestätigung bedürfen sich 1999 und 2000 nur geringfügig voneinan- bzw. der sichere Bodenständigkeitsnachweis bei der (1999: 37, 2000: 38 Arten); das Artenspek- weiteren Arten aussteht, so muß auf der Basis trum divergierte hingegen stärker: So konn- der Artenzahl und -zusammensetzung das Unter- ten L. virens und E.viridulum nur 1999, A. iso- suchungsgebiet als bedeutungsvoll für den sceles, B. pratense und I. pumilio nur 2000 Schutz und die Erhaltung besonders gefährde- nachgewiesen werden. ter Libellenarten in der Oberlausitz und im Frei- Alle drei 1999/2000 intensiver untersuch- staat Sachsen angesehen werden. In der Ober- ten Teichkomplexe sind ungewöhnlich arten- lausitz bzw. in Sachsen wurden nur im Rekul- reich: So konnten an den Siebenteichen 31, tivierungsgebiet des Braunkohletagebaus Berz- dorf auf einer vergleichsweise kleinen Fläche an den Waldteichen 35 und an den Anstautei- mehr Arten nachgewiesen, nämlich 49 (STEPHAN chen sogar 37 Arten nachgewiesen werden et al. 2000, XYLANDER & STEPHAN 1998). (Tab. 2). Der Steinbachkomplex ist vergleichs- Auch die Artenzahl für jedes der Gewässer weise artenarm (11 Arten). Allerdings ist die in bzw. Gewässerkomplexe ist sehr hoch und unter- Sachsen stark gefährdete Zweigestreifte Quell- streicht die Lebensraumqualität für die Libel- jungfer (Cordulegaster boltonii) hier sehr lenzönosen (s. dazu XYLANDER & STEPHAN 1999). häufig. So konnten im August 1999 an einem Für den Naturschutz ergeben sich aus die- knapp 200 m langen Abschnitt des Steinbachs ser Zusammenstellung Konsequenzen für den innerhalb von drei Stunden 14 Tiere durch Erhalt der Biotope und damit der Libellenzöno- Abfangen (und Immobilisierung) nachgewie- sen. 1. Forst- und landwirtschaftlich Maßnahmen sen werden. Larven von C. boltonii wurden in an den Gewässern und ihrem Umfeld sind auf allen Bachabschnitten des Steinbachs in rela- ein notwendiges Minimum zu beschränken. tiv hohen Abundanzen festgestellt (bis zu 61 2. Intensiver Fisch- und Wasserpflanzenbe- Larven an einem Tag im Bodensediment auf satz der Gewässer ist zu vermeiden. 400 m Gewässerlänge). Diese Larven waren 3. Unkontrollierter Bade- und Freizeitbe- stets drei Größenklassen zuzuordnen (0.5 bis trieb sollte im Bereich der Anstauteiche unter- 1 cm, bis 3 cm, 3 bis 4 cm). sagt werden.

Literaturverzeichnis: ARNOLD A., BROCKHAUS T. & KRETZSCHMAR W. (1994): Rote Liste NOT, M, R.BLESS, P. BOYE H. GRUTTKE, PRETSCHER P.: Rote Libellen. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geolo- Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenr. Landscha- gie (Hrsg.). Arbeitsmaterialien Naturschutz, Radebeul. S. ftspfl. u. Naturschutz 55: 260-263. 1-9. STEPHAN R., XYLANDER W.E.R., ZUMKOWSKI-XYLANDER H. (2000): BROCKHAUS T. (1992): Beurteilung von Gewässern in der Stadt Nachweise von Gomphus vulgatissimus (Linné, 1758) im Chemnitz auf der Grundlage der Bioindikation. Natur und ehemaligen Braunkohletagebau Berzdorf. Abh. Ber. Na- Landschaft 67: 91-99. turkundemus. Görlitz 72: 151-152. BURBACH K., WINTERHOLLER M. (1997): Die Invasion von He- STRENBERG K. & BUCHWALD R. (1999): Die Libellen Baden- mianax ephippiger (BURMEISTER) in Mittel- und Nordeuro- Württembergs, Bd. 1: Allgemeiner Teil, Kleinlibellen (Zy- pa 1995/96 (Anisoptera: Aeshnidae). Libellula 16:33-59. goptera). Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart. S. 1-468. KEIL R. (1997): Faunistische Erfassung auf den Sukzes- WEBEL G. (1932): Die Libellen der Umgebung von Görlitz. Abh. sionsflächen in der Nähe des Olbersdorfer Sees. Unveröff. d. Naturf. Ges. Görlitz 31 (3): 81-104. Manuscript, Weißwasser, S. 1-12. XYLANDER W.E.R. , STEPHAN R. (1998): Libellen des Braunkohle- KRETZSCHMAR W. (1994): Kommentiertes Verzeichnis der Libel- tagebaugebiets Berzdorf. Abh. Ber. Naturkundemus. len (Odonata) des Freistaates Sachsen. Mitt. Sächs. Ento- Görlitz 70: 65-80. mol. 27: 10-16. XYLANDER W.E.R., STEPHAN R. (1999): Habitatwahl und ökolo- KUHN K., BURBACH K. (1998): Libellen in Bayern. Bayerisches gische Ansprüche ausgewählter Libellenarten im Braun- Landesamt für umweltschutz und Bund Naturschutz in Bay- kohletagebaugebiet Berzdorf. Ber. Naturforsch. Ges. Obe- ern (Hrsg.). Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart. S. 1-333. rlausitz 7/8: 95-100. LÜCKMANN J. (1997): Die Libellenfauna an einem Restloch im XYLANDER W.E.R., STEPHAN R., FRANKE R. (1998): Erstnachweise Tagebaugebiet Delitzsch-Südwest/Sachsen (Odonata). En- und Wiedernachweise von Libellen (Odonata) für den Fre- tomol. Nachr. Ber. 41: 133-135. istaat Sachsen und für die Oberlausitz. Abh. Ber. Natur- OTT J., PIPER W. (1998): Rote Liste der Libellen (Odonata). In:BI- kundemus. Görlitz 70: 37-46. 84 WILLI E.R. XYLANDER, RAINER STEPHAN, HELGA ZUMKOWSKI-XYLANDER & ROLF FRANKE

Foto: 6. Die Keilflecklibelle (Aeshna isosceles) kon- Foto: 7. Die seltene Grosse Moosjungfer (Leucorrhi- nte nur vereinzelt und ausschliesslich im zwe- nia pectoralis) trat nur an den Waldteichen iten Untersuchungsjahr (2000) nachgewiesen auf. (Foto: W. Xylander) werden. (Foto: W. Xylander)

Danksagungen Herrn Dr. B. Seifert danken wir für die Überlassung von Daten und Beobachtungsergebnissen aus dem Untersuchungsgebiet. Herrn E. Winkler aus Kodersdorf (Teichbesitzer) danken wir für interessante Informatio- nen und die Genehmigung zum Betreten des Geländes. Die faunistische Aufnahme der Libellenzönosen wurde durch das Arbeitsamt Görlitz im Rahmen der Strukturanpassungsmassnahme von Herrn Rainer Stephan gefördert.

Stanowiska wa¿ek (Insecta, Odonata) na obszarze Königshainer Bergen (NW od Görlitz)

Streszczenie Zestawienie stanowisk wa¿ek na terenie Königshainer Bergen (Saksonia, Górne £u¿y- ce) w obrêbie Œredniogórza Niemieckiego wykazuje od lat 30-tych XX w. wystêpowanie 45 gatunków. Spoœród 40 gatunków stwierdzonych w aktualnej inwentaryzacji (1999/ 2000), 25 gatunków znajduje siê na Czerwonej Liœcie dla Saksonii a 3 z nich s¹ zagro¿one wymarciem. Liczba i sk³ad gatunkowy dowodzi wyj¹tkowego znaczenia tego obszaru dla fauny wa¿ek w Saksonii. Na tej podstawie daj¹ siê wyprowadziæ konkretne wnioski dla ochrony przyrody.

Lokality vážek (Insecta, Odonata) v oblasti Königshainer Bergen (SZ od Görlitz) Souhrn Soupis výskytu vážek na území Königshainer Bergen (Sasko, Horní Lužice) v obvodu Nìmeckého støedohoøí od tøicátých let 20. století dokazuje výskyt 45 druhù. Ze 40 druhù, potvrzených aktuální inventarizací (1999/2000), je 25 zapsáno v Èervené knize Saska a 3 jsou ohrožené vyhynutím. Poèetnost a druhové složení ukazuje na výjimeènost této oblasti pro faunu vážek v rámci Saska. Na základì tìchto poznatkù lze vyvodit konkrétní závìry pro ochranu pøírody.

Adressen der Autoren: Staatliches Museum für Naturkunde Görlitz Postfach 300 154 02806 Görlitz e-mail:[email protected] 85

PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 85-100 Alfred Borkowski

Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich. Czêœæ I. Pasynkowate (Lep., Nepticulidae)

Wstêp

Okreœlenie „motyle minuj¹ce” wywodzi siê ze sposobu ¿erowania g¹sienic, który po- lega na wydr¹¿aniu komórek miêkiszowych wewn¹trz liœci lub w innych organach roœlin, przy czym powstaj¹ charakterystyczne œlady ¿erowania zwane minami (fot. 1-12). Biolo- gi¹ owadów minuj¹cych zajmowa³ siê bar- dzo szczegó³owo HERING (1951). W przypad- ku motyli z rodziny Nepticulidae miny posia- daj¹ cechy, które w po³¹czeniu z wyborem roœliny pokarmowej czêsto wystarczaj¹ do okreœlenia gatunku, który te œlady ¿erowania spowodowa³. W zwi¹zku z tym opracowano nawet obszerne klucze do oznaczania min (HERING, 1957). Do rodziny Nepticulidae nale¿¹ najmniej- sze motyle œwiata, posiadaj¹ce rozpiêtoœæ skrzyde³ w granicach 3-10 mm. Drobne roz- miary Nepticulidae s¹ niew¹tpliwie powo- dem, ¿e ta rodzina motyli w skali œwiatowej jest ma³o znana, aczkolwiek jest rozmiesz- czona w strefach klimatu umiarkowanego wszystkich kontynentów. Obecnie z ca³ego œwiata znanych jest ponad 600 gatunków, a z terenu Polski 99 (BUSZKO i NOWACKI, 2000). Fot. 1. Enteucha acetosae arifoliella, mina w liœciu W przysz³oœci nale¿y spodziewaæ siê wykry- cieniowym Rumex arifolius (fot. A. Borkow- cia jeszcze wielu nowych gatunków, zw³asz- ski). cza z obszarów pozaeuropejskich. Poszczególne gatunki z rodziny Nepti- Dawniej s¹dzono, ¿e monofagizm, a wiêc culidae mo¿na w terenie naj³atwiej wykryæ przywi¹zanie wy³¹cznie do jednej roœliny poprzez szukanie ich min. Jest to du¿e u³a- pokarmowej, jest wœród Nepticulidae zjawi- twienie, bowiem miny s¹ o wiele ³atwiej do- skiem bardzo rozpowszechnionym. W zwi¹z- strzegalne, ni¿ bardzo drobne motyle. Dal- ku z tym gatunki oligofagiczne, mog¹ce wy- sz¹ zalet¹ min jest ich znaczna trwa³oœæ. Miny stêpowaæ na ró¿nych blisko spokrewnionych utrzymuj¹ siê na roœlinach pokarmowych roœlinach pokarmowych, zosta³y nieraz wie- o wiele d³u¿ej, ni¿ ¿yj¹ owady, które spowo- lokrotnie opisane jako odrêbne gatunki z ró¿- dowa³y ich powstanie. nych roœlin pokarmowych. W ten sposób po- Dla rozró¿nienia szeregu blisko spokrew- wsta³o du¿o synonimów, które w póŸniejszych nionych gatunków z rodziny Nepticulidae latach trzeba by³o wyeliminowaæ. Likwida- jednak nie wystarcza sama znajomoœæ min. cja synonimów z uwzglêdnieniem trudno W takich przypadkach nale¿y wyhodowaæ dostêpnych materia³ów typowych by³a zajê- motyle i zbadaæ ich genitalia. ciem wymagaj¹cym wielu kontaktów z re- 86 ALFRED BORKOWSKI nomowanymi muzeami przyrodniczymi, miny spiralne. Na terenie Sudetów Zachod- gdzie przechowywane s¹ okazy typowe. nich forma typowa pojawia siê lokalnie Analiza budowy aparatów genitalnych dopro- w Górach Kaczawskich (okolice wsi Komar- wadzi³a nie tylko do eliminacji wielu synoni- no). Natomiast rzadka forma górska (fot. 1 mów, ale równie¿ do wykrycia szeregu no- i 13) wystêpuje lokalnie w piêtrze podalpej- wych gatunków, a tak¿e do koniecznoœci skim Karkonoszy (£abski Szczyt i okolice wprowadzenia zawi³ych zmian nomenklato- Ma³ego Stawu). Tu zajête miny spotyka siê rycznych. Wyniki tych ¿mudnych prac syste- w cieniu kosodrzewiny w 8. W Górach Ka- matycznych zosta³y krytycznie podsumowa- czawskich dwa pokolenia, natomiast w wy- ne w nastêpuj¹cych trzech opracowaniach ¿szych partiach Karkonoszy tylko jedno po- monograficznych: JOHANSSON et al. (1990), PU- kolenie rocznie. PLESIS (1994) oraz LAŠTÙVKA & LAŠTÙVKA (1997). Stosowana w niniejszej pracy nomenklatura 2. Stigmella lapponica (WOCKE, 1862) i kolejnoœæ gatunków bazuj¹ na wymienio- Gatunek pó³nocny. W Sudetach Zachod- nych monografiach. Nowy uk³ad systema- nich obserwowa³em ten gatunek na wysoko- tyczny Nepticulidae zosta³ równie¿ zaakcep- œci do 900 m n.p.m. Pojawia siê tu pojedyn- towany w ostatnim spisie motyli Europy (KARS- czo, przewa¿nie w miejscach zacienionych. HOLT & RAZOWSKI, 1996). Wiele danych dotycz¹cych Nepticulidae L. 6 w minach chodnikowych na Betula pu- bescens i Betula pendula; pocz¹tek chodnika Sudetów Zachodnich zawieraj¹ prace BOR- wype³niony w ca³ej szerokoœci ka³em. Jedno KOWSKIEGO (1969; 1970; 1972; 1975 i 1985). Skromne i przestarza³e wiadomoœci na temat pokolenie rocznie. Nepticulidae Sudetów zawieraj¹ czêœciowo jeszcze nastêpuj¹ce prace: WOCKE (1874), 3. Stigmella confusella (WOOD & WALSINGHAM, 1894) GROSCHKE (1939), HAASE (1942) oraz SOFFNER Gatunek blisko spokrewniony z poprzed- (1960). nim, siêgaj¹cy w górach tylko do piêtra regla Materia³ wykorzystany do napisania ni- dolnego. Pojawia siê zwykle nieliczne w miej- niejszej pracy by³ zbierany, hodowany i pre- scach zacienionych. L.7-8 w minach chodni- parowany przez autora i znajduje siê w jego kowych na Betula pendula i Betula pubescens. w³asnym zbiorze. We wszystkich przypad- Jedno pokolenie rocznie. kach w¹tpliwych by³y analizowane prepara- Uwaga: Miny S. confusella i S. lapponica ty genitalne. s¹ bardzo podobne. Decyduje tu linia ka³o- wa, której pocz¹tek u S. confusella jest bar- dzo w¹ski i pozostawia wyraŸne odstêpy od Gatunki stwierdzone brzegów chodnika, podczas gdy u S. lappo- w polskiej czêœci Sudetów Zachodnich nica wype³nia ca³¹ szerokoœæ chodnika. (z uwagami do bionomii, fenologii 4. Stigmella tiliae (F , 1856) i rozmieszczenia) REY Gatunek stwierdzony w Sudetach Za- Zastosowane skróty: chodnich na licznych stanowiskach zarówno L. – larwa, w ciep³ych lasach liœciastych, jak te¿ na tere- cyfry – miesi¹ce pojawu; nach zurbanizowanych (aleje lipowe, cmen- Nazewnictwo i kolejnoœæ gatunków: tarze, parki itd.). L. 7 oraz 9-10 w silnie zwi- JOHANSSON et al. (1990) niêtych minach chodnikowych na Tilia cor- data i T. platyphyllos. Dwa pokolenia rocz- Tribus Nepticulini STAINTON, 1854 nie.

1. Enteucha acetosae (STAINTON, 1854) 5. Stigmella betulicola (STAINTON, 1856) Gatunek znany z dwóch form ekologicz- Gatunek rozprzestrzeniony po ca³ych nych. Forma typowa E. acetosae acetosae Sudetach, preferuj¹cy stanowiska czêœcio- (STT.) wystêpuje na ciep³ych murawach ¿eru- wo zacienione przy brzegach lasów i torfo- j¹c na Rumex acetosa i Rumex acetosella, wisk. Pojawia siê raczej na krzewach. L. 6-7 natomiast forma górska E. acetosae arifoliella oraz 8-9 w stosunkowo krótkich minach chod- (KLIM.) wystêpuje w ch³odnym piêtrze podal- nikowych w liœciach Betula pendula i Betula pejskim, ¿eruje na Rumex arifolius i jest nieco pubescens, na Hali Izerskiej te¿ na Betula wiêksza. Obie formy wytwarzaj¹ osobliwe nana. Dwa pokolenia rocznie. Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 87

6. Stigmella sakhalinella (PUPLESIS, 1984) niejszy. Lubi stanowiska z postêpuj¹c¹ suk- Gatunek euro-syberyjski, siêgaj¹cy na cesj¹ tarniny. L. 7 oraz 9-10 w spiralnych mi- wschodzie a¿ po pó³wysep Sachalin, w Pol- nach chodnikowych w liœciach Prunus spino- sce bardzo rzadki, stwierdzony w Sudetach sa, rzadziej te¿ na Prunus domestica. Dwa Zachodnich tylko na jednym stanowisku – Pil- pokolenia rocznie. chowice (nad zapor¹). L. 8-9 w minach chod- nikowych z charakterystyczn¹ lini¹ ka³ow¹ 12. Stigmella aceris (FREY, 1857) na Betula pendula. Wed³ug innych autorów Gatunek szeroko rozprzestrzeniony dwa pokolenia rocznie, ale w Pilchowicach w Sudetach, zarówno w lasach liœciastych, min pierwszego pokolenia nie znalaz³em. jak i na terenach zurbanizowanych (parki, cmentarze). Gatunek ma³o widoczny, ponie- 7. Stigmella luteella (STAINTON, 1857) wa¿ miny s³abo kontrastuj¹ na tle zielonych Gatunek rozprzestrzeniony po ca³ych liœci, a w dodatku zasiedlane s¹ przede wszyst- Sudetach, preferuj¹cy stanowiska zacienio- kim korony wysokich drzew. Dopiero w opa- ne przy brzegach lasów i torfowiskach. L. na d³ych ¿ó³tych liœciach przewa¿nie ju¿ puste pocz¹tku 7 i od koñca 8-9 w minach chodni- miny staj¹ siê lepiej dostrzegalne. L. 6-7 oraz kowych w liœciach Betula pendula i Betula 8-9 w minach chodnikowych wype³nionych pubescens. Miny spotyka siê przede wszyst- zielonym ka³em w liœciach Acer platanoides, kim na krzewach, czêœciowo te¿ na dolnych rzadziej te¿ Acer campestre. Dwa do trzech ga³êziach wy¿szych drzew. Dwa pokolenia pokoleñ rocznie. rocznie. 13. Stigmella malella (STAINTON, 1854) 8. Stigmella glutinosae (STAINTON, 1858) Gatunek szeroko rozprzestrzeniony Gatunek rozprzestrzeniony w Sudetach w Sudetach, zw³aszcza na stanowiskach Zachodnich g³ównie w olszynach wzd³u¿ z zaniedbanymi jab³oniami (miejsca po by- wód. Stwierdzony na wielu stanowiskach, ale ³ych sadach, aleje starych jab³oni wzd³u¿ wszêdzie nieliczny. L. 7 oraz 9-10 w minach dróg), nieraz te¿ w nowoczesnych plantacjach chodnikowych w liœciach Alnus glutinosa (po- jab³oni. L. ¿ó³te (!) 7 i 9-10 w mniej lub bar- szukiwania na Alnus incana bez rezultatu). dziej krêtych minach chodnikowych na Ma- Dwa pokolenia rocznie. lus sylvestris (g³ównie formy kultywowane). Dwa pokolenia rocznie. 9. Stigmella alnetella (STAINTON, 1856) Uwaga: Miny puste trudno jest odró¿niæ Gatunek przywi¹zany do olszyn, wystê- od chodników S. desperatella, gdy¿ decydu- puj¹cy w Sudetach Zachodnich wzd³u¿ po- je tu zabarwienie larw, które u S. desperatel- toków oraz w pobli¿u stawów. Stwierdzony la s¹ zielone. na wielu stanowiskach, nieco liczniejszy od gatunku poprzedniego. L. 7 oraz 9-10 w mi- 14. Stigmella rhamnella nach chodnikowych w liœciach Alnus glutino- (HERRICH-SCHÄFFER, 1860) sa. Dla dok³adnego oznaczenia nale¿y wy- Gatunek ciep³olubny, zasiedlaj¹cy w Su- hodowaæ motyle. Dwa pokolenia rocznie. detach Zachodnich tylko lokalnie stanowiska kserotermiczne, gdzie rosn¹ niskie, kar³owa- 10. Stigmella microtheriella (STAINTON, 1854) te krzewy roœliny pokarmowej. W Sudetach Gatunek pospolity w Sudetach Zachod- preferuje silnie nas³onecznione partie sto¿- nich, zasiedlaj¹cy zacienione krzewy lesz- ków bazaltowych (Góra Krzy¿owa ko³o czyny wzd³u¿ brzegów lasu i przy drogach Strzegomia, Wilcza Góra ko³o Z³otoryji, leœnych. L. 7 oraz 8-10 w d³ugich w¹skich Ostrzyca ko³o Proboszczowa). L. 6-7 i 8-9 minach chodnikowych w liœciach Carpinus w minach chodnikowo-komorowych (pocz¹- betulus oraz Corylus avellana. Czêsto wystê- tek chodnika w¹ski, silnie skrêcony, koniec puje po kilka min w jednym liœciu. Co naj- rozszerzony) w liœciach Rhamnus catharticus. mniej dwa pokolenia rocznie. Dwa pokolenia rocznie, w ciep³ych latach pojawia siê czêœciowe trzecie pokolenie. 11. Stigmella prunetorum (STAINTON, 1855) Gatunek wystêpuj¹cy w Sudetach Za- 15. Stigmella catharticella (STAINTON, 1853) chodnich na stanowiskach cieplejszych, Gatunek mniej ciep³olubny od poprzed- zw³aszcza w Górach Kaczawskich na zbo- niego i w zwi¹zku z tym zasiedlaj¹cy rów- czach silnie nas³onecznionych. Na pod³o¿u nie¿ mniej nas³onecznione stanowiska, gdzie alkalicznym (bazalty, wapienie) nieco licz- roœlina pokarmowa wystêpuje w postaci 88 ALFRED BORKOWSKI

okaza³ych wysokich krzewów. Liczne stano- wiska w Górach Kaczawskich i Wa³brzy- skich, a tak¿e na Wzgórzach Witoszowskich ko³o Œwidnicy. L. 7 i 9-10 w stopniowo roz- szerzaj¹cych siê minach chodnikowych w li- œciach Rhamnus catharticus. Miny w stanie œwie¿ym trudno dostrzegalne, poniewa¿ chod- niki s¹ prawie w ca³ej szerokoœci wype³nione zielonym ka³em. Dwa pokolenia rocznie.

16. Stigmella anomalella (GOEZE, 1783) Fot. 2. Stigmella ulmivora, mina w liœciu Ulmus cam- Gatunek w Sudetach szeroko rozprze- pestris (fot. A. Borkowski). strzeniony, pojawiaj¹cy siê prawie wszêdzie, gdzie rosn¹ krzewy dzikich ró¿. L. 6-7 oraz 8-10 w minach chodnikowych w liœciach Rosa spp. (ró¿ne gatunki, jak R. canina, R. rugosa. i inne, ale nigdy na ró¿ach ogrodowych). Dwa pokolenia rocznie.

17. Stigmella centifoliella (ZELLER, 1848) Gatunek w Sudetach znacznie rzadszy od poprzedniego, pojawiaj¹cy siê tylko na dobrze nas³onecznionych stanowiskach otwartych. L. 6-7 oraz 8-9 w minach chodni- kowych w liœciach Rosa spp. (gatunki dziko Fot. 3. Stigmella minusculella, mina w liœciu Pirus rosn¹ce). Miny tego gatunku bardzo podobne communis (fot. A. Borkowski). do chodników S. anomalella. Decyduje tu pocz¹tek linii ka³owej, który u S. centifoliella jest w¹ski, pozostawiaj¹cy wyraŸne odstêpy do brzegów chodnika, podczas gdy u S. ano- malella pocz¹tek linii ka³owej wype³nia za- wsze ca³¹ szerokoœæ chodnika. W Sudetach 2 pokolenia rocznie.

18. Stigmella ulmivora (FOLOGNE, 1860) Gatunek wystêpuj¹cy w Sudetach Za- chodnich wszêdzie, gdzie rosn¹ starsze wi¹- zy, wnikaj¹cy czêsto w œrodowiska zurbani- zowane (parki miejskie, aleje). L. zielone, 6-7 i 8-10 w minach chodnikowych w liœciach Fot. 4. Stigmella desperatella, miny w liœciu Malus Ulmus spp. (fot. 2). Linia ka³owa w chodni- sylvestris (fot. A. Borkowski). kach bardzo zmienna, co by³o przyczyn¹ powstania kilku synonimów. Dwa pokolenia rocznie.

19. Stigmella paradoxa (FREY, 1858) Gatunek ciep³olubny, wystêpuj¹cy w Su- detach Zachodnich bardzo lokalnie na cie- p³ych, silnie nas³onecznionych stanowiskach, zwykle w niewielkich iloœciach. Aktualne sta- nowiska w Górach Kaczawskich, to P³onina i Komarno (wzgórze Baraniec), a na Wzgó- rzach Witoszowskich zebra³em ma³¹ seriê min w okolicach wsi Pogorza³a. L. 7 w mi- Fot. 5. Stigmella hybnerella, mina w liœciu Crata- nach komorowych w liœciach Crataegus spp., egus oxyacantha (fot. A. Borkowski). w Sudetach tylko jedno pokolenie rocznie. Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 89

20. Stigmella regiella (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) Gatunek pojawiaj¹cy siê w Sudetach Zachodnich lokalnie w ciep³ych miejscach (nas³onecznione brzegi lasów), zawsze w nie- wielkich iloœciach. Aktualne stanowiska w Górach Kaczawskich – to P³onina, Mys³ów, Kaczorów, Wojcieszów i okolice Dziwiszo- wa. L. kremowo-¿ó³ta, 7 oraz 9-10 w minach chodnikowych z silnie rozszerzon¹ czêœci¹ koñcow¹ w liœciach Crataegus spp. Pocz¹tek chodnika wype³niony ka³em po same brzegi, Fot. 6. Stigmella tityrella, mina w liœciu Fagus sy- ka³ u³o¿ony w br¹zowych ³ukach poprzecz- lvatica (fot. A. Borkowski). nych. Dwa pokolenia rocznie.

21. Stigmella magdalenae (KLIMESCH, 1950) Gatunek pojawiaj¹cy siê w Sudetach Zachodnich w miejscach z ch³odniejszym mikroklimatem, w Karkonoszach i Górach Izerskich przede wszystkim w strefie regla górnego. Na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego na krzewach jarzêbiny wzd³u¿ szlaków turystycznych prowadz¹cych przez cieniste bory œwierkowe. L. 7 do pocz¹tku 8 w minach chodnikowych w liœciach Sorbus aucuparia. Linia ka³owa bardzo w¹ska.Tylko Fot. 7. Stigmella salicis, mina w liœciu Salix caprea jedno pokolenie rocznie. (fot. A. Borkowski).

22. Stigmella nylandriella (TENGSTROEM, 1848) Gatunek preferuj¹cy w Sudetach Zachod- nich stanowiska ch³odniejsze. W Karkono- szach zajmuje strefê przejœciow¹ pomiêdzy piêtrem regla górnego a piêtrem podalpej- skim, wystêpuj¹c przede wszystkim w kot³ach polodowcowych (Ma³y Staw, Wielki Staw, Œnie¿ne Kot³y). L. 6-8 w minach chodniko- wych w liœciach Sorbus aucuparia. Linia ka- ³owa grubsza ni¿ u S. magdalenae. Tylko jed- no pokolenie rocznie. Hodowla trudna. Fot. 8. Stigmella splendidissimella, mina w liœciu Rubus sp (fot. A. Borkowski). 23. Stigmella oxyacanthella (STAINTON, 1854) Gatunek w Sudetach Zachodnich pospo- lity. Zajmuje przybrze¿ne partie lasów liœcia- stych, czêsto te¿ wnika w tereny zurbanizo- wane (zieleñ miejska, cmentarze, ogrody, parki). L. 8-10 w minach chodnikowych w liœciach Crataegus spp. (w tym te¿ formy kultywowane), Malus sylvestris (w tym te¿ kul- tywowane odmiany jab³oni), Pirus communis (w tym te¿ kultywowane odmiany gruszy), lokalnie te¿ na Cotoneaster integerrimus (góra Mi³ek ko³o Wojcieszowa, góra Ostrzyca ko³o Proboszczowa i Góra Krzy¿owa ko³o Strze- Fot. 9. Stigmella samiatella, mina w liœciu Quercus gomia). Jedno pokolenie rocznie. robur (fot. A. Borkowski). 90 ALFRED BORKOWSKI

24. Stigmella pyri (GLITZ, 1865) 28. Stigmella floslactella (HAWORTH, 1828) Gatunek wystêpuj¹cy w Sudetach Za- W Sudetach Zachodnich we wszystkich chodnich przede wszystkim wokó³ terenów lasach liœciastych, wybieraj¹c stanowiska zurbanizowanych, zw³aszcza w sadach w cieniu lub pó³cieniu. Pojawia siê równie¿ i parkach. Ponadto pojawia siê w ciep³ych w parkach miejskich. L. 6-7 oraz 9-10 w mi- nach chodnikowych w liœciach Corylus avel- skrajach lasów oraz na stanowiskach objê- lana (rzadziej te¿ Carpinus betulus). Miny na tych sukcesj¹ krzewów, gdzie wystêpuj¹ zdzi- Carpinus bardzo podobne do S. carpinella. cza³e formy gruszy. L. 7 oraz 9-10 w silnie Dwa pokolenia rocznie. skrêconych minach chodnikowych w liœciach

Pirus communis (formy dzikie i kultywowa- 29. Stigmella carpinella (HEINEMANN, 1862) ne). Miny podobne do S. oxyacanthella, W Sudetach Zachodnich rozmieszczony S. minusculella oraz S. desperatella. U sam- w lasach liœciastych z udzia³em grabów, zwy- ców widaæ na tylnych skrzyd³ach wyraŸne kle w miejscach cienistych. Wystêpuje rów- ³uski androkonialne. Dwa pokolenia rocznie. nie¿ w parkach miejskich. L. 6-7 oraz 9-10 w minach chodnikowych w liœciach Carpinus 25. Stigmella minusculella betulus. Dla unikniêcia pomy³ek z poprzed- nim gatunkiem nale¿y z min wyhodowaæ (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) Gatunek o podobnych wymaganiach motyle. Dwa pokolenia rocznie. ekologicznych jak S. pyri, jednak w Sude- 30. Stigmella tityrella (STAINTON, 1854) tach Zachodnich nieco rzadszy, czêœciej na W Sudetach Zachodnich pospolity w la- zdzicza³ych krzewach gruszy, z wyraŸniej- sach liœciastych z udzia³em buka. Miny za- sz¹ tendencj¹ do zajmowania stanowisk wsze mieszcz¹ siê miêdzy dwoma nerwami otwartych. Miny (fot. 3) podobne do gatun- liœciowymi, przy czym chodniki maj¹ prze- ków pokrewnych (patrz uwagi u S. pyri). L. 6- bieg wê¿ykowaty (fot. 6). W przeciwieñstwie 7 oraz 9-10 w minach chodnikowych na Pi- do S. hemargyrella ka³ w minach nigdzie rus communis. Dwa pokolenia rocznie. nie jest u³o¿ony w ³ukach poprzecznych. L. 6-7 oraz 9-11 w liœciach Fagus sylvatica. Ho- 26. Stigmella desperatella (FREY, 1856) dowla trudna. Dwa pokolenia rocznie. Gatunek ten wystêpuje w Sudetach Za- chodnich czêsto na stanowiskach objêtych 31. Stigmella salicis (STAINTON, 1854) sukcesj¹ krzewów, a wiêc przy ciep³ych skra- Wystêpuje w Sudetach Zachodnich pra- wie wszêdzie, gdzie rosn¹ szerokolistne ga- jach lasów i w rowach przydro¿nych, gdzie tunki wierzb, czêœciej na krzewach w miej- rosn¹ niskie krzewy zdzicza³ych form jab³o- scach zacienionych. W Karkonoszach zna- ni i gruszy. Natomiast na kultywowanych drze- laz³em miny na wysokoœciach do 1350 m wach owocowych pojawia siê raczej rzad- n.p.m. Na ni¿szych poziomach L. 6-7 oraz ko. Miny (fot. 4) podobne do gatunków po- 9-10 w silnie zwiniêtych minach chodniko- krewnych, na gruszy szczególnie do S. pyri wych (fot. 7) w liœciach Salix caprea, S. auri- i S. minusculella. Dla pewnoœci nale¿y wy- ta i S. cinerea. Dwa pokolenia rocznie. hodowaæ motyle i sporz¹dziæ preparaty ge- nitaliów. L. 6-7 oraz 9-10 w minach chodni- 32. Stigmella myrtilella (STAINTON, 1857) kowych na Malus sylvestris i Pirus communis. W Sudetach Zachodnich rozmieszczony Dwa pokolenia rocznie. nierównomiernie. Miny spotyka siê na ogó³ lokalnie. Izolowane stanowiska znajduj¹ siê przewa¿nie w lasach mieszanych (Przesie- 27. Stigmella hybnerella (H , 1796) ÜBNER ka, Zache³mie, Jagni¹tków i Micha³owice). Gatunek rozmieszczony doœæ równomier- W piêtrze regla górnego (Hala Izerska) nie w ni¿szych po³o¿eniach górskich Sude- i w piêtrze podalpejskim (Równia pod Œnie¿- tów Zachodnich. Pojawia siê prawie wszê- k¹) wystêpuje tylko nielicznie w miejscach dzie, gdzie roœnie g³óg, a wiêc na skrajach torfiastych. Na ni¿szych poziomach L. 7 oraz lasów, w parkach, a nawet w zakurzonych 9-10 w minach chodnikowych na koñcu sil- alejach miejskich. Pojawia siê bardzo wcze- nie rozszerzonych w liœciach Vaccinium myr- œnie. L. od koñca 5-6 oraz 7-9 w minach chod- tillus, w rzadkich przypadkach te¿ na Vacci- nikowych silnie rozszerzonych (fot. 5) w li- nium uliginosum. Normalnie dwa pokolenia œciach Crataegus spp. (równie¿ na formach rocznie, w wy¿szych partiach gór tylko jed- kultywowanych). no pokolenie. Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 91

33. Stigmella obliquella (HEINEMANN, 1862) 38. Stigmella lemniscella (ZELLER, 1839) W Sudetach Zachodnich gatunek ten wy- Gatunek zwi¹zany z wi¹zami, wystêpu- stêpuje tylko na ni¿szych wysokoœciach, ¿e- j¹cy na terenie Sudetów Zachodnich prze- ruj¹c na w¹skolistnych gatunkach wierzb. wa¿nie w towarzystwie S. ulmivora. L. ¿ó³te Preferuje biotopy o charakterze ³êgowym, (u S. ulmivora zielone !), 6-7 oraz 9-10 a wiêc stanowiska w pobli¿u stawów i poto- w minach chodnikowych w liœciach Ulmus ków. Miêdzy innymi jest liczny przy stawach spp.; miny obu gatunków z bardzo zmienn¹ hodowlanych ko³o Sobieszowa, Podgórzyna lini¹ ka³ow¹, ale u S. lemniscella chodniki i Karpnik, unika jednak plantacji wikliny. L. czêœciej przebiegaj¹ dok³adnie wzd³u¿ brze- 6-7 oraz 9-10 w minach chodnikowych wy- gów blaszki liœciowej. Dwa pokolenia rocz- raŸnie rozszerzaj¹cych siê ku koñcowi w li- nie. œciach Salix fragilis i S. purpurea. Dwa poko- lenia rocznie. 39. Stigmella continuella (STAINTON, 1856) Gatunek wystêpuj¹cy w Sudetach Za- 34. Stigmella trimaculella (HAWORTH, 1828) chodnich bardzo lokalnie, choæ brzozy s¹ tu Na terenie Sudetów Zachodnich g³ównie wszêdzie pospolite. Obecnie jedyne znane w œrodowiskach zurbanizowanych (parki, sta- stanowisko, to Goduszyn ko³o Jeleniej Góry. re aleje) oraz wzd³u¿ dróg obsadzonych to- polami czarnymi (lub ich mieszañcami). L. 7 Zajête miny znalaz³em tu kilkakrotnie na ni- i 9-10 w stopniowo rozszerzaj¹cych siê mi- skich m³odych brzozach omszonych (sukce- nach chodnikowych w liœciach Populus nigra sja wzd³u¿ brzegu lasu). L. 6-7 oraz 9 w d³u- (sensu lato). Dwa pokolenia rocznie. gich w¹skich minach chodnikowych wype³- nionych po same brzegi zielonym ka³em

35. Stigmella assimilella (ZELLER, 1848) w liœciach Betula pubescens. Dwa pokolenia Gatunek blisko spokrewniony z poprzed- rocznie. nim, jednak przywi¹zany do topoli osiki. Poja- wia siê w przybrze¿nych partiach lasów mie- 40. Stigmella splendidissimella szanych, raczej w miejscach zacienionych. (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) Rozprzestrzeniony w ni¿szych partiach ca³ych Gatunek w Sudetach Zachodnich czêsto Sudetów Zachodnich, w Karkonoszach siêga spotykany w runie leœnym, miny przewa¿nie do 900 m n.p.m. Niekiedy wystêpuje licznie w miejscach cienistych i blisko ziemi. L. 6-7 na m³odych odrostach na œciêtych pniach. L. 7 oraz 9-10 w stosunkowo d³ugich minach chod- oraz 9-10 w stopniowo rozszerzaj¹cych siê nikowych w liœciach Rubus spp. (fot. 8). Dwa minach chodnikowych w liœciach Populus tre- pokolenia rocznie. mula. Dwa pokolenia rocznie. 41. Stigmella aeneofasciella 36. Stigmella sorbi (STAINTON, 1861) (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) Na terenie Sudetów Zachodnich gatunek Gatunek spotykany w Sudetach rzadko ten wystêpuje w wy¿szych partiach Karko- i lokalnie na stanowiskach otwartych. L. 7 noszy, zw³aszcza w kot³ach polodowcowych oraz 9-10 w minach chodnikowo-komoro- (Ma³y Staw, Wielki Staw, Œnie¿ne Kot³y), wych na Agrimonia eupatoria (Wojcieszów) a wiêc na poziomie 1200-1300 m n.p.m. Tutaj i Potentilla alba (Sulistrowiczki). Dwa poko- preferuje krzewy jarzêbiny rosn¹ce na mo- lenia rocznie. renach. L. 6-7 w minach chodnikowo-komo- rowych w liœciach Sorbus aucuparia. Jedno 42. Stigmella poterii (S , 1857) pokolenie rocznie. TAINTON Gatunek w Sudetach Zachodnich doœæ czêsto spotykany na wilgotnych ³¹kach oraz 37. Stigmella plagicolella (S , 1854) TAINTON na torfowiskach. W górach siêga a¿ do piêtra Gatunek zwi¹zany z tarnin¹ i kultywo- wanymi formami œliwy. Pospolity w ca³ych podalpejskiego (Hala Izerska, Równia pod Sudetach, wystêpuje zarówno w przybrze¿- Œnie¿k¹, Labska louka). W Sudetach Zachod- nych partiach lasów (stanowiska objête suk- nich wystêpuje na Potentilla erecta, P. palu- cesj¹ krzewów), jak te¿ w œrodowiskach sil- stris oraz na Sanguisorba officinalis. L. nor- nie przekszta³conych przez cz³owieka (sady, malnie 7 oraz 9-10, w wy¿szych partiach gór parki). L. 7 oraz 9-10 w minach chodnikowo- 8-9. Dwa pokolenia rocznie, w strefie podal- komorowych w liœciach Prunus spinosa i Pru- pejskiej tylko jedno. Motyle (fot. 14) bardzo nus domestica. Dwa pokolenia rocznie. drobne, 3,5 – 4,8 mm. 92 ALFRED BORKOWSKI

43. Stigmella filipendulae (WOCKE, 1871) Gatunek rzadki, stwierdzony dotychczas tylko w jednym miejscu na pó³nocnym przed- polu Sudetów (Sulistrowiczki). Wybiera sta- nowiska otwarte na pod³o¿u s³abo alkalicz- nym, do odszukania na innych stanowiskach roœliny pokarmowej. L. 6-7 oraz 9-10 w w¹- skich minach chodnikowych w liœciach Fili- pendula vulgaris. Dwa pokolenia rocznie.

44. Stigmella lediella (SCHLEICH, 1867) Gatunek pó³nocny, relikt glacjalny. Roz- mieszczenie tego gatunku w pó³nocnym przedpolu Sudetów Zachodnich pokrywa siê z lokalnymi stanowiskami roœliny pokarmo- wej. Preferuje torfowiska na terenach piasz- czystych i zabagnione bory sosnowe (Wêgli- niec – kilka stanowisk). L. 7 i 9 w minach chodnikowych w liœciach Ledum palustre. Dwa pokolenia rocznie.

45. Stigmella incognitella (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) Fot. 10 – Ectoedemia (Zimmermannia) longicaudella, Na terenie Sudetów Zachodnich prawie miny w korze Quercus petraea. Jelenia Góra/ wszêdzie, gdzie znajduj¹ siê stare sady z za- Cieplice, Park Norweski, 20.03.1985 (fot. A. niedbanymi jab³oniami. Wkracza te¿ na te- Borkowski). reny zabudowane. L. 6 oraz 9-10 w minach chodnikowych barwy rdzawej w liœciach Malus spp. (kultywowane formy jab³oni). Dwa pokolenia rocznie.

46. Stigmella perpygmaella (HAWORTH, 1828) W Sudetach Zachodnich rozmieszczony na cieplejszych stanowiskach, zw³aszcza w Górach Kaczawskich (Ostrzyca ko³o Pro- boszczowa, Wilcza Góra ko³o Z³otoryji, góra Mi³ek ko³o Wojcieszowa), Góra Krzy¿owa i liczne kamienio³omy ko³o Strzegomia. L. 7 Fot. 11 – Ectoedemia (Ectoedemia) albifasciella, mina oraz 9-10 w krótkich, silnie rozszerzonych z larw¹ w liœciu Quercus robur. G³owa larwy minach chodnikowych w liœciach Crataegus jasnobr¹zowa (fot. A. Borkowski). spp. (szczególnie C. monogyna).

47. Stigmella hemargyrella (KOLLAR, 1832) Gatunek rozprzestrzeniony w starych buczynach, a tak¿e w lasach mieszanych z udzia³em buka. W Karkonoszach siêga do oko³o 900 m n.p.m. L. 6 oraz 8-10 w minach chodnikowych w liœciach Fagus sylvatica. W przeciwieñstwie do S. tityrella chodniki tu przekraczaj¹ ¿y³ki liœci, a ka³ przynajmniej czêœciowo jest u³o¿ony w ³ukach poprzecz- nych. Motyle (fot. 15) mo¿na zebraæ z kory buków lub te¿ wyhodowaæ. Fot. 12 – Ectoedemia (Ectoedemia) subbimaculella, miny z larwami w liœciu Quercus robur. G³o- 48. Stigmella speciosa (FREY, 1858) wy larw ciemnobrunatne, miny od spodu roz- W Sudetach Zachodnich rozprzestrzenio- ciête (fot. A. Borkowski). ny w lasach liœciastych z udzia³em jawora, Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 93 a tak¿e w alejach i parkach. Pojawia siê ra- czej lokalnie na stanowiskach cieplejszych. Liczne zajête miny zebra³em w Kotlinie Jele- niogórskiej i w Górach Kaczawskich. L. 6 oraz 8-9 w minach chodnikowych w liœciach Acer pseudoplatanus. Dwa pokolenia rocznie.

49. Stigmella basiguttella (HEINEMANN, 1862) W Sudetach Zachodnich pojawia siê pra- wie wszêdzie, gdzie rosn¹ dêby, ale prze- wa¿nie nielicznie. Miny trudno zauwa¿alne, poniewa¿ s¹ wype³nione po same brzegi zie- lonym ka³em. L. 6-7 oraz 9-10 w wê¿ykowa- tych minach chodnikowych w liœciach Quer- cus robur i Q. petraea. Dwa pokolenia rocz- nie. Uwaga: Jedyny gatunek z rodzaju Stig- mella ¿yj¹cy na dêbach oznaczalny bez pro- blemów wed³ug min. W przypadku pozosta- ³ych gatunków tej grupy ¿yj¹cych na dêbach dla pewnoœci oznaczania nale¿y wyhodowaæ motyle i sporz¹dziæ preparaty genitalne (JOHANSSON, 1971; BORKOWSKI, 1972). Fot. 13 – Enteucha acetosae arifoliella – motyle e.l., 50. Stigmella ruficapitella (HAWORTH, 1828) dwie samice (5,0 mm oraz 4,3 mm). Miny na W Sudetach Zachodnich wystêpuje Rumex arifolius 12.08.1973, Karkonosze, £ab- przede wszystkim w ciep³ych brzegach la- ski Szczyt, 1200 m n.p.m., leg. A. Borkowski sów liœciastych, a tak¿e w parkach i alejach (fot. A. Borkowski & S. Fuglewicz). dêbowych. Miny podobne, jak u S. samiatella i S. roborella. Motyle (fot.16) bez jasnych prze- pasek, samce oznaczalne wed³ug ³usek an- drokonialnych na tylnych skrzyd³ach. Sami- ce tego gatunku bez analizy genitaliów nie do odró¿nienia od S. roborella. L. 6-7 oraz 9-10 w minach chodnikowych w liœciach Quercus robur i Q. petraea. Dwa pokolenia rocznie. Uwaga: W dotychczasowym piœmiennic- twie wszystkie dane na temat wystêpowania Stigmella atricapitella HAW. w Sudetach s¹ nieaktualne. Wymieniony gatunek by³ mylo- ny z Stigmella ruficapitella HAW.

51. Stigmella samiatella (ZELLER, 1839) W Sudetach Zachodnich podobnie roz- mieszczony, jak S. ruficapitella, wybiera jed- nak stanowiska nieco wilgotniejsze w pó³cie- niu. Oznaczanie wed³ug min niepewne, na- le¿y wyhodowaæ motyle. L. 6-7 oraz 9-10 w minach chodnikowych (fot.9) w liœciach Quercus robur i Q. petraea. Dwa pokolenia rocznie. Fot. 14 – Stigmella poterii – motyle e.l., dwie samice 52. Stigmella roborella (JOHANSSON, 1971) (5,0 mm oraz 5,0 mm). Miny na Potentilla W Sudetach Zachodnich bardzo rzadki, erecta 29.08.1971, Karkonosze, Labska lo- wystêpuje raczej na suchych terenach piasz- uka, 1350 m n.p.m., leg. A. Borkowski (fot. czystych na pó³nocnym przedpolu gór oraz A. Borkowski & S. Fuglewicz). 94 ALFRED BORKOWSKI w Borach Dolnoœl¹skich. Bardziej ciep³olub- cieniu, zw³aszcza zaniedbane jab³onie w by- ny od poprzednich gatunków pokrewnych. ³ych sadach w pobli¿u lasów. Znane mi sta- L. 6-7 oraz 9-10 w minach chodnikowych w nowiska, to Jagni¹tków, Jelenia Góra/Sobie- liœciach Quercus robur i Q. petraea. Ozna- szów, Zagórze Œl. i Witoszów. Jedno pokole- czanie wed³ug min niepewne, motyle nale¿y nie rocznie. oznaczyæ na podstawie preparatów genital- nych. Dwa pokolenia rocznie. 57. Ectoedemia (Etainia) sericopeza (ZELLER, 1839) Tribus Trifurculini SCOBLE, 1983 Gatunek w Sudetach Zachodnich pospo- lity, ale trudno zauwa¿alny. Pojawia siê wszê- 53. Trifurcula (Glaucolepis) headleyella dzie, gdzie rosn¹ klony zwyczajne – Acer (STAINTON, 1854) platanoides, jak w lasach liœciastych, parkach Gatunek bardzo rzadki, w Sudetach Za- i alejach. L. pierwszego pokolenia do 4 chodnich znany dotychczas tylko z jednego w p¹kach, a drugiego pokolenia 6-7 w skrzy- stanowiska (Wojcieszów, góra Po³om). Stano- dlatych owocach. Drobne kokony i motyle wisko to znajduje siê przy Ÿródlisku na pod³o- (fot. 17) mo¿na przy odpowiedniej wprawie ¿u wapiennym, w pobli¿u brzegu lasu. Miny znaleŸæ w 5-6 i 7-8 na pniach klonów. Dwa blisko ziemi, trudno dostrzegalne miêdzy s¹- pokolenia rocznie. siaduj¹c¹ wegetacj¹. L. 9 w bardzo d³ugich minach korytarzowych na Prunella vulgaris. 58. Ectoedemia (Etainia) louisella Korytarze zajmuj¹ przewa¿nie po dwa liœcie, (SIRCOM, 1849) przechodz¹c przez ogonki liœciowe i ³odygê. W Sudetach Zachodnich gatunek rzad- Jedno pokolenie rocznie. szy od poprzedniego, co ³¹czy siê z faktem, ¿e roœlina pokarmowa, klon polny – Acer cam- 54. Trifurcula (Levarchama) cryptella pestre, wystêpuje tu tylko lokalnie. Lasy li- (STAINTON, 1856) œciaste na ciep³ych zboczach, parki. Gatu- Gatunek bardzo rzadki, w Sudetach Za- nek bardzo podobny do poprzedniego ale nie- chodnich znany dotychczas tylko z jednego co mniejszy. Biologia i fenologia równie¿ jak stanowiska (Goduszyn ko³o Jeleniej Góry). u E. sericopeza. Dwa pokolenia rocznie. Stanowisko to znajduje siê na nas³onecznym wale kolejowym na odcinku po³o¿onym bli- 59. Ectoedemia (Etainia) decentella sko lasu. L. znalaz³em w 7-8 w minach chod- (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) nikowo-komorowych w liœciach Lotus corni- Gatunek w Sudetach Zachodnich roz- culatus. Na powy¿szym stanowisku obserwo- przestrzeniony wszêdzie, gdzie rosn¹ jawo- wa³em tylko jedno pokolenie rocznie, ale ry, ale w terenie trudno zauwa¿alny. Gatu- wed³ug innych autorów gatunek ten pojawia nek ten zebra³em w nastêpuj¹cych miejscach: siê co najmniej w dwóch pokoleniach. Podgórzyn, Przesieka, Sosnówka, Karpacz, Szklarska Porêba oraz na terenie Gór Ka- 55. Trifurcula (Trifurcula) immundella czawskich. L. pierwszego pokolenia do 4-5 (ZELLER, 1839) w p¹kach, a drugiego pokolenia 6-7 w skrzy- Gatunek pojawiaj¹cy siê w Sudetach dlatych owocach Acer pseudoplatanus. Ko- Zachodnich wraz z roœlin¹ pokarmow¹ wy- kony i motyle (fot. 18) zebra³em w 5-6 na spowo, w Górach Kaczawskich w pobli¿u pniach jaworów. Dwa pokolenia rocznie. Kaczorowa i Wojcieszowa. L. 10-3 w trudno dostrzegalnych minach chodnikowych w ko- 60. Ectoedemia (Fomoria) weaveri rze ga³¹zek ¿arnowca – Cytisus scoparius. (STAINTON, 1855) Hodowla trudna, ale motylki mo¿na w 7 ko- W Sudetach Zachodnich rozmieszczony siæ czerpakiem w ma³ych iloœciach z roœlin lokalnie. W piêtrze podalpejskim Karkono- pokarmowych. Jedno pokolenie rocznie. szy miny spotyka siê tylko bardzo pojedyn- czo, nieco czêœciej mo¿na je znaleŸæ w ru- 56. Bohemannia pulverosella (STAINTON, 1849) nie lasów mieszanych w piêtrze regla dolne- Gatunek pojawiaj¹cy siê w Sudetach go (Podgórzyn, Zache³mie, Borowice, Jagni¹t- Zachodnich lokalnie i w niewielkich iloœciach. ków). L. zimuje do 5 w minach chodnikowo- L. 6-7 w minach chodnikowo-komorowych komorowych w liœciach Vaccinium vitis-ida- w liœciach jab³oni – Malus sylvestris (odmiany ea. Motyle (fot. 19) 5-6. Jedno pokolenie rocz- kultywowane). Preferuje stanowiska w pó³- nie. Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 95

61. Ectoedemia (Fomoria) septembrella nak prawie wszêdzie, gdzie rosn¹ wierzby. (STAINTON, 1849) Jesieni¹ w okresie ¿ó³kniêcia liœci miny mo¿- W ni¿szych partiach Sudetów Zachodnich na ³atwo zauwa¿yæ w „zielonych wyspach”. gatunek czêsto spotykany, nieco rzadszy w L. 9-10 w minach rozpoczynaj¹cych siê piêtrze regla górnego. Lubi stanowiska przy w nerwie g³ównym liœci Salix spp. (zw³asz- brzegach lasów. L. 7 oraz 9-10 w minach chod- cza S. fragilis i S. caprea). Motyle (fot. 20) nikowo-komorowych w liœciach Hypericum z jasn¹ plam¹ przy wewnêtrznym brzegu perforatum. Na jednej roœlinie nieraz po kilka- przednich skrzyde³. Jedno pokolenie rocznie. naœcie min. Dwa pokolenia rocznie. 66. Ectoedemia (Ectoedemia) hannoverella 62. Ectoedemia (Fomoria) viridissimella (GLITZ, 1872) (CARADJA, 1920) Gatunek wystêpuj¹cy w parkach i ale- Gatunek bardzo rzadki, znany zaledwie jach topolowych, na terenie Sudetów Zachod- z kilku stanowisk w Europie. Jedyne aktualne nich czêsto w osadach ludzkich. Zajête miny stanowisko w Polsce znajduje siê na przed- naj³atwiej mo¿na zbieraæ w po¿ó³k³ych opa- polu Sudetów, w rezerwacie przyrody „£¹ki d³ych liœciach z „zielonymi wyspami”. L. 9- Sulistrowickie”. W Polsce istnia³o jeszcze dru- 10 w minach rozpoczynaj¹cych siê w ogon- gie stanowisko (Cybulice pod Warszaw¹), któ- kach liœciowych Populus nigra (i mieszañcach re zosta³o zniszczone przez zmianê zago- tej topoli). Jedno pokolenie rocznie. spodarowania terenu. Z tego stanowiska TOLL (1957) nie znaj¹c materia³u typowego E. viri- 67. Ectoedemia (Ectoedemia) turbidella dissimella opisa³ ten gatunek jako „Nepticula (ZELLER, 1848) nowakowskii spec. nova”. L. 6-7 w minach Gatunek blisko spokrewniony z E. (E.) chodnikowo-komorowych w liœciach Peuce- hannoverella, ale wystêpuj¹cy w Sudetach danum cervaria. Posiadam dwa okazy z ety- kietkami o nastêpuj¹cej treœci: „Polska, Sude- Zachodnich rzadziej, co ³¹czy siê z ograni- ty, Sulistrowiczki, miny 8.7.1970 na Peuce- czonym rozprzestrzenieniem w tym regionie danum cervaria, e.l. 18.12.1970”. Jedno po- topoli bia³ej. Na terenach stawowych i w par- kolenie rocznie. kach, w koronach wy¿szych drzew (!). L. 9- 10 w minach rozpoczynaj¹cych siê w ogon- 63. Ectoedemia (Zimmermannia) liebwerdella kach liœciowych Populus alba. Motyle (fot. 21) (ZIMMERMANN, 1940) bardzo podobne do E. (E.) hannoverella, jed- Pierwsze miny znalaz³em lokalnie w nak ró¿ni¹ce siê w morfologii genitaliów. Jed- Górach Kaczawskich w roku 1973. Od tego no pokolenie rocznie. czasu gatunek ten pojawi³ siê na licznych in- nych stanowiskach, gdzie wczeœniej go szu- 68. Ectoedemia (Ectoedemia) klimeschi ka³em bez skutku. Zarówno w Górach Ka- (SKALA, 1933) czawskich jak i w Karkonoszach starych Blisko spokrewniony z poprzednimi ga- opuszczonych min spotyka siê na pniach bu- tunkami, pojawiaj¹cy siê w Sudetach Zachod- ków coraz wiêcej. L. dwa lata w d³ugich mi- nich rzadko i lokalnie (Podgórzyn, Karpniki, nach chodnikowych w jeszcze ¿ywej korze Kowary). L. 9-10 w minach rozpoczynaj¹- Fagus sylvatica; motyle 6-7. cych siê w ogonkach liœciowych Populus alba, ale w przeciwieñstwie do E. (E.) turbidella 64. Ectoedemia (Zimmermannia) longicaudella tylko na niskich krzewach i odroœlach (!), (KLIMESCH, 1953) w du¿ych, we³nistych liœciach. Czêsto po kil- Gatunek wykazany jako nowoœæ dla fau- ka min w jednym liœciu. Jedno pokolenie rocz- ny Polski z Kotliny Jeleniogórskiej (Borkow- nie. ski, 1970). L. dwa lata w d³ugich minach chod- nikowych (fot. 10) w jeszcze ¿ywej korze 69. Ectoedemia (Ectoedemia) argyropeza Quercus petraea i Q. robur; motyle 6-7. (ZELLER, 1839) Uwaga: Gatunek powoduj¹cy identycz- Odpowiednik poprzednich gatunków ne miny w korze dêbów – E. (Z.) atrifrontella zwi¹zany monofagicznie z topol¹ osik¹. -dotychczas z Sudetów nie zosta³ wykazany. W Sudetach Zachodnich pospolity. Miny w „zielonych wyspach” po¿ó³k³ych liœci, je- 65. Ectoedemia (Ectoedemia) intimella sieni¹ ³atwe do zauwa¿enia w œció³ce. L. 9- (ZELLER, 1848) 10 w minach rozpoczynaj¹cych siê w ogon- Gatunek pojawiaj¹cy siê tylko w ni¿- kach liœciowych Populus tremula. Jedno po- szych partiach Sudetów Zachodnich, tu jed- kolenie rocznie. 96 ALFRED BORKOWSKI

70. Ectoedemia (Ectoedemia) albifasciella wa z jasn¹ g³ow¹ (fot. 11). Jedno pokolenie (HEINEMANN, 1872) rocznie. Gatunek w Sudetach Zachodnich pospo- lity, wystêpuje wszêdzie, gdzie rosn¹ dêby. 71. Ectoedemia (Ectoedemia) subbimaculella L. 8-10 w minach chodnikowo-komorowych (HAWORTH, 1828) w liœciach Quercus petraea i Q. robur. Zajête Gatunek rozprzestrzeniony w Sudetach miny w czêœci komorowej bez otworu, ka³ Zachodnich wraz z dêbami, pojawia siê jed- w komorze rozrzucony nierównomiernie, lar- nak w mniejszych iloœciach, ni¿ gatunek

Fot. 15. Stigmella hemargyrella – motyl e.l., samiec Fot. 17. Ectoedemia (Etainia) sericopeza – motyl e.p., (6,7 mm). Mina na Fagus sylvatica 30.08.1966, samica (7,7 mm). Kokon na pniu Acer plata- Sudety, Wojków, leg. A. Borkowski (fot. noides 29.06.1968, Karkonosze, Cieplice, leg. A. Borkowski & S. Fuglewicz). A. Borkowski (fot. A. Borkowski).

Fot. 16. Stigmella ruficapitella – motyle e.l., u góry Fot. 18. Ectoedemia (Etainia) decentella – motyle samiec (6,0 mm), na dole samica (5,3 mm). Miny e.p., dwie samice (7,5 mm oraz 7,6 mm). Ko- na Quercus robur 10.09.1975, Karkonosze, kony na pniu Acer pseudoplatanus 26.05.1970, Cieplice, leg. A. Borkowski (fot. A. Borkowski Karkonosze, Podgórzyn, leg. A. Borkowski (fot. & S. Fuglewicz). A. Borkowski). Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 97 poprzedni. L. 8-10 w minach chodnikowo- 76. Ectoedemia (Ectoedemia) rubivora komorowych w liœciach Quercus petraea (WOCKE, 1860) i Q. robur. Zajête miny w czêœci komorowej Gatunek rozprzestrzeniony w Sudetach u spodu rozciête, ka³ czêœciowo usuniêty przez Zachodnich nierównomiernie. Pojawia siê te otwory, larwa z ciemn¹ g³ow¹ (fot. 12). Czêœæ bardzo lokalnie ale licznie, zwykle w cieni- chodnikowa s³abiej widoczna, ni¿ u E. (E.) al- stych wilgotnych miejscach. Silnie obsadzo- bifasciella. Jedno pokolenie rocznie. ne stanowiska spotyka³em w Górach Kamien- nych, Górach Sowich i na wzgórzach Kie³- 72. Ectoedemia (Ectoedemia) heringi czyñskich (Gogo³ów). L. 8-10 w minach chod- (TOLL, 1934) nikowo-komorowych w liœciach Rubus spp.; W Sudetach Zachodnich gatunek spoty- pocz¹tek chodnika silnie zwiniêty, komora kany bardzo lokalnie w ciep³ych miejscach, obszerna, ka³ rozrzucony nierównomiernie. tylko na sto¿kach bazaltowych w Górach Jedno pokolenie rocznie. Kaczawskich (Ostrzyca ko³o Proboszczowa, Wilcza Góra ko³o Z³otoryji). L. 9-11 w mi- 77. Ectoedemia (Ectoedemia) occultella nach chodnikowo-komorowych w liœciach (L , 1767) Quercus petraea; pocz¹tek chodnika s³abo INNAEUS widoczny, brzegi czêœci komorowej wy¿arte Gatunek rozmieszczony w Sudetach Za- nierównomiernie, larwa z rzêdem ciemnych chodnich równomiernie z wyj¹tkiem wy- plamek (porównaj poprzednie dwa gatunki). ¿szych partii górskich. L. 8-10 w minach ko- Jedno pokolenie rocznie. morowych w liœciach Betula pendula i Betula pubescens. Miny czêsto w opad³ych liœciach 73. Ectoedemia (Ectoedemia) angulifasciella z „zielonymi wyspami”. Blisko spokrewniony (STAINTON, 1849) z E. minimella. Jedno pokolenie rocznie. Rozprzestrzeniony w ca³ych Sudetach, preferuje stanowiska z krzewami dzikich ró¿ 78. Ectoedemia (Ectoedemia) minimella przy brzegach lasów, a tak¿e wolnostoj¹ce (ZETTERSTEDT, 1839) krzewy na suchych ³¹kach. Lokalnie bardzo Gatunek zupe³nie inaczej rozmieszczo- liczny. L. 8-10 w minach chodnikowo-komo- ny, ni¿ E. occultella. Wystêpuje tylko bardzo rowych w liœciach Rosa spp.; chodniki na po- lokalnie w wy¿szych partiach Karkonoszy cz¹tku silnie zwiniête, póŸniej stopniowo roz- (Wielki Staw – 1300 m n.p.m.) i Gór Izerskich szerzaj¹ce siê w komorê. Jedno pokolenie (Hala Izerska), a wiêc na stanowiskach ch³od- rocznie. nych. L. 8-10 w minach chodnikowo-komo- rowych w liœciach Betula carpatica i B. pube- 74. Ectoedemia (Ectoedemia) atricollis scens (krótki chodnik czêsto poch³oniêty (STAINTON, 1857) przez komorê, ale pozostaje widoczna linia Gatunek ten w Sudetach Zachodnich ka³owa). Motyle zewnêtrznie bardzo podob- wybiera stanowiska czêœciowo zacienione ne do E. occultella. Jedno pokolenie rocznie. przy brzegach lasów, a tak¿e opuszczone sady w pobli¿u lasu. Pojawia siê lokalnie doœæ licz- nie. L. 8-10 w minach chodnikowo-komoro- wych w liœciach Crataegus spp. i Malus sylve- Ogólne uwagi faunistyczne stris (krzewy g³ogu i stare zaniedbane jab³o- nie w pó³cieniu). Kszta³t min jak u E. angulifa- Analizuj¹c powy¿sze zestawienie gatun- sciella. Jedno pokolenie rocznie. ków nale¿y zauwa¿yæ, ¿e na 99 gatunków Nepticulidae stwierdzonych dotychczas 75. Ectoedemia (Ectoedemia) arcuatella w Polsce – na terenie Sudetów Zachodnich (HERRICH-SCHÄFFER, 1855) wystêpuje 78 gatunków, czyli oko³o 79% fau- Gatunek pojawiaj¹cy siê w Sudetach ny Polski. Aczkolwiek teren Sudetów Zachod- Zachodnich lokalnie. W Górach Kaczawskich nich pod k¹tem omawianej grupy systema- na pod³o¿u alkalicznym (wapienie, bazalty). tycznej zosta³ doœæ dok³adnie przebadany, Preferuje struktury roœlinnoœci granicz¹ce mo¿liwe jest wykrycie kilku dalszych gatun- z lasami liœciastymi. Miny spotyka siê g³ów- ków Nepticulidae, bowiem odpowiednie ro- nie w pó³cieniu. L. 8-10 w minach chodniko- œliny pokarmowe tutaj wystêpuj¹. Na terenie wo-komorowych na Fragaria vesca i Fraga- Karkonoszy i Gór Izerskich zaznacza siê ubó- ria moschata; pocz¹tek chodnika silnie zwi- stwo gatunków ciep³olubnych, co podykto- niêty, komora obszerna, z nieregularnie roz- wane jest surowszymi warunkami klimatycz- rzuconym ka³em. Jedno pokolenie rocznie. nymi. Na uwagê zas³uguje wystêpowanie tu 98 ALFRED BORKOWSKI

Fot. 19 – Ectoedemia (Fomoria) weaveri – motyl e.l., samica (7,2 mm). Mina na Vaccinium vitis- idaea 10.05.1970, Karkonosze, Podgórzyn, leg. A. Borkowski (fot. A. Borkowski). trzech gatunków szeroko rozsiedlonych Fot. 21 – Ectoedemia (Ectoedemia) turbidella – moty- w zimnych czêœciach Europy pó³nocnej i Sy- le e.l., u góry samiec (6,8 mm), na dole sami- berii, a mianowicie Stigmella lapponica, Stig- ca (6,9 mm). Miny na Populus alba 10.10.1975, Karkonosze, Podgórzyn, leg. A. Borkowski (fot. mella lediella i Ectoedemia minimella, które A. Borkowski & S. Fuglewicz). na omawianym terenie prawdopodobnie na- le¿y potraktowaæ jako relikty glacjalne. Poza tym z faunistycznego punktu widzenia na uwagê zas³uguj¹: Enteucha acetosae arifo- liella, Stigmella sakhalinella, Stigmella para- Bionomia z uwagami doxa, Stigmella continuella, Trifurcula (Glau- do wybiórczoœci pokarmowej colepis) headleyella, Trifurcula (Levarchama) cryptella, Trifurcula (Trifurcula) immundella, Samice sk³adaj¹ jaja na œciœle okreœlonych Ectoedemia (Fomoria) viridissimella oraz Ec- organach roœlin pokarmowych, przy czym toedemia (Ectoedemia) heringi. jaja powlekane s¹ charakterystycznymi os³on- kami ochronnymi. M³ode larwy wydostaj¹ siê przez dno jaja bezpoœrednio do wnêtrza wy- branych organów, u wiêkszoœci gatunków do blaszki liœciowej. Nieliczne gatunki z rodza- ju Ectoedemia dr¹¿¹ miny po czêœci w ogon- kach liœciowych, gatunki z podrodzaju Zim- mermannia dr¹¿¹ miny w korze drzew, ga- tunki z podrodzaju Etainia ¿yj¹ w p¹kach lub owocach, natomiast larwy gatunków z pod- rodzaju Trifurcula dr¹¿¹ miny w zielonej ko- rze cienkich ga³¹zek roœlin z rodziny motyl- kowatych – Fabaceae. Cech¹ charakterystyczn¹ Nepticulidae jest ich w¹ska specjalizacja pokarmowa. Spo- œród 78 gatunków Nepticulidae stwierdzo- nych dotychczas w Sudetach Zachodnich – 16 gatunków nale¿y do oligofagów z rozsze- rzonym zakresem wybiórczoœci pokarmowej (roœliny pokarmowe nale¿¹ce do kilku rodza- Fot. 20. Ectoedemia (Ectoedemia) intimella – moty- jów wewn¹trz jednej rodziny), natomiast 54 le e.l., u góry samiec (5,7 mm), na dole sami- gatunki nale¿¹ do w¹skich oligofagów (roœli- ca (6,5 mm). Miny na Salix fragilis 12.10.1973, ny pokarmowe nale¿¹ce do kilku gatunków Góry Kaczawskie, Wojcieszów, leg. A. Bor- wewn¹trz jednego rodzaju), a 8 gatunków kowski (fot. A. Borkowski). nale¿y do œcis³ych monofagów (tylko jedna Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich... 99 roœlina pokarmowa). Do monofagów nale¿¹ A. Mickiewicza w Poznaniu) za ¿yczliw¹ nastêpuj¹ce gatunki: Stigmella catharticella, opiekê merytoryczn¹ podczas pisania rozpra- Stigmella filipendulae, Stigmella lediella, Tri- wy doktorskiej na temat Nepticulidae Polski. furcula (Trifurcula) immundella, Ectoedemia Za dostarczenie dok³adnie oznaczonych ma- (Fomoria) weaveri, Ectoedemia (Fomoria) vi- teria³ów porównawczych autor dziêkuje wy- ridissimella, Ectoedemia (Ectoedemia) klime- bitnym znawcom Nepticulidae w osobach: schi oraz Ectoedemia (Ectoedemia) argyro- Roland Johansson (Växjö, Szwecja) i dr Josef peza. Klimesch (Linz, Austria). Za udzielenie pomo- cy technicznej przy wykonywaniu niektórych Podziêkowania zdjêæ autor dziêkuje poza tym kolegom Ed- Autor sk³ada wyrazy wdziêcznoœci Pani mundowi i Stanis³awowi Fuglewiczom (Ko- Prof. dr hab. Marii Beiger (Uniwersytet im. ¿uchów).

Literatura BORKOWSKI, A. 1969. Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. HERING, M. 1951. Biology of the leaf miners. Verl. W. Junk, Zur Verbreitung, Biologie und Ökologie der Stigmelliden in «s-Gravenhage. den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent. 34: 95-122. HERING, M. 1957. Bestimmungstabellen der Blattminen von Euro- BORKOWSKI, A. 1970. Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil III. pa. 1-3. Verl. W. Junk, «s-Gravenhage. Beitrag zur Kenntnis der Stigmellidenfauna Polens. Pol. Pismo JOHANSSON, R. 1971: Notes on Nepticulidae (Lepidoptera) I. A revi- ent. 40: 541-555. sion of the ruficapitella group. Ent. Scand. 2: 241-262. BORKOWSKI, A. 1972. Studien an Nepticuliden (Lepidoptera). Teil V. JOHANSSON, R., NIELSEN, E.S., NIEUKERKEN, E.J. VAN & GUSTAFSSON, Die europäischen Arten der Gattung Nepticula HEYDEN von B. 1990. The Nepticulidae and Opostegidae (Lepidoptera) of Eichen. Pol. Pismo ent. 42: 767-799. North West Europe. Fauna ent. Scand. 23: 1-739. BORKOWSKI, A. 1975. Studien an Nepticuliden (Lepidoptera). Teil VI. Die Verbreitung der Nepticuliden in Polen. Pol. Pimo ent. 45: KARSHOLT, O. & RAZOWSKI, J. 1996. The Lepidoptera of Europe. 487-535. A distributional checklist. Apollo Books, Stenstrup. BORKOWSKI, A. 1985. Owady, w: Karkonosze polskie, pod red. A. LAŠTUVKA, A. & LAŠTUVKA, Z. 1997. Nepticulidae Mitteleuropas. Ein JAHNA, Polska Akademia Nauk – Wroc³aw i Karkonoskie To- illustrierter Begleiter (Lepidoptera). Konvoj-Verlag, Brno. warzystwo Naukowe – Jelenia Góra, 395-426. PUPLESIS, R. 1994. The Nepticulidae of eastern Europe and Asia: we- BUSZKO, J., NOWACKI, J. 2000. The Lepidoptera of Poland. A Distri- stern, central and eastern parts. Backhuys Publishers, Leiden. butional Checklist. Polish Entomological Monographs 1. Pol- SOFFNER, J. 1960. Schmetterlinge aus dem Riesengebirge. – Zeit- skie Towarzystwo Entomologiczne Poznañ-Toruñ. schr. wien. ent. Ges. 45: 70-91. GROSCHKE, F. 1939. Die Kleinschmetterlinge der Grafschaft Glatz. TOLL, S. 1957. Nepticula nowakowskii spec. nova aus Polen. – Mitt. münch. Ent. Ges. 29: 643-743. Zeitschr. wien. ent. Ges. 42: 199-201. HAASE, J. 1942. Minenfunde aus der Umgebung von Trautenau, Su- WOCKE, M. E. 1874. Verzeichnis der Falter Schlesiens, II., Ztschr. detenland. – Mitt. münch. ent. Ges. 32/1: 226-236. f. Entomol. Breslau, N. F. 4: 1-108.

Minierende Lepidopteren der Westsudeten. Teil I. Zwergminiermotten (Lep., Nepticulidae)

Zusammenfassung Der Verfasser schildert in der Einleitung die Ursachen der rasanten Veränderungen im Bereich der Systematik und wissenschaftlichen Nomenklatur für die Familie Nepticulidae, zu welchen es in den letzten drei Jahrzehnten gekommen ist. Nach der Streichung zahlrei- cher Synonyme, der Entdeckung einer Anzahl von neuen Arten – und der Lösung vieler nomenklatorischer Probleme – revidiert der Verfasser alle bisher veröffentlichten Angaben über die Nepticuliden der Westsudeten und stellt eine aktuelle Faunenliste vor. Gleichzei- tig zitiert der Verfasser die wichtigste neue Fachliteratur, mit welcher zukünftig an der behandelten Schmetterlingsgruppe weiter gearbeitet werden sollte. Im kommentierten Faunenverzeichnis gibt der Verfasser zahlreiche Hinweise zur Ver- breitung der einzelnen Arten im behandelten Gebiet, zu deren Biologie und Phänologie. Die phänologischen Angaben stammen von Beobachtungen des Verfassers und betreffen jeweils die Larvalstadien, da im Gelände praktisch fast nur diese zur Zucht gesammelt wurden. Für Arten, von welchen ausnahmsweise die Imagines im Gelände leichter anzu- treffen sind, wurden auch die Erscheinungszeiten der Falter angegeben. Einige Minen und Falter wurden fotografisch dargestellt. Nach dem aktuellen Stand der Erkenntnisse wurden in den Westsudeten 78 Arten festgestellt. Bei 99 Nepticuliden-Arten für die Fauna von ganz Polen liegt die Zahl der in den Westsudeten festgestellten Arten bei 79% der Landesfauna. Im Riesen- und Isergebirge 100 ALFRED BORKOWSKI

(Karkonosze, Góry Izerskie) ist auf der Nordseite eine gewisse Armut an thermophilen Arten zu erkennen, was einerseits durch das hiesige kühlfeuchte Klima, anderseits auch durch den Mangel an entsprechenden Nahrungspflanzen bedingt ist. Im Gegensatz dazu sind im nahe liegenden Bober-Katzbach-Gebirge (Góry Kaczawskie), wo ein etwas milderes Kli- ma herrscht, thermophile Arten zahlreicher vertreten. Bemerkenswert erscheint das Vorkommen von 3 Arten, die in den kälteren Zonen von Nordeuropa und Sibirien weit verbreitet sind, nämlich von Stigmella lapponica, Stigmella lediella und Ectoedemia minimella; vermutlich handelt es sich hier um Glazialrelikte. Aus faunistischer Sicht interessant ist ferner das Vorkommen von folgenden Arten: Enteucha acetosae arifoliella, Stigmella sakhalinella, Stigmella paradoxa, Stigmella continuella, Tri- furcula (Glaucolepis) headleyella, Trifurcula (Lavarchama) cryptella, Trifurcula (Trifurcula) immundella, Ectoedemia (Fomoria) viridissimella und Ectoedemia (Ectoedemia) heringi.

Minující motýli Západních Sudet Èást I. Drobníèkovití (Lepidoptera, Nepticulidae) Souhrn V úvodní èásti autor objasòuje pøíèiny velikých zmìn v otázce systematiky a odborné nomenklatury pro èeleï Nepticulidae, ke kterým došlo v prùbìhu posledních tøí desetiletí. Po ustálení a zrušení mnohých synonym, pojmenování øady nových druhù — a také po vyøešení øady nomenklatorických problémù — autor zrevidoval všechny dosud publiko- vané údaje týkající se rodu Nepticulinae v Západních Sudetech a prezentuje jejich aktuali- zovaný faunistický soupis. Zároveò uvádí nejdùležitìjší nové tituly odborné literatury s jejíž pomocí bude v budoucnu nutné zpracovávat tuto systematickou skupinu motýlù. Autor vyjmenovává øadu údajù, týkajících se rozšíøení jednotlivých druhù na sledo- vaném území a také jejich biologie a fenologie. Fenologické údaje pocházejí z autorových pozorování a týkají se larválních stádií, které byly v terénu sbírány pro úèely chovu. U druhù, u kterých se v pøírodì èastìji setkáme i s dospìlci, jsou uvedena i období výskytu imág. Nìkteré miny a motýli jsou zachyceni na fotografiích. Podle posledního stavu výzkumu bylo v Západních Sudetech potvrzeno 78 druhù rodu Nepticulidae. Èiní to 79% z celkového poètu 99 druhù známých z celého území Polska. Na severní stranì Krkonoš a Jizerských hor je zøetelný úbytek teplomilných druhù, což je zpùsobeno zdejšími drsnìjšími klimatickými podmínkami a také absencí pøíslušných živných rostlin. Naproti tomu v nedalekých Kaèavských horách, kde panují o nìco pøíznivìjší klimatické pomìry, jsou teplomilné druhy zastoupeny poèetnìji. Pozoruhodný je výskyt tøí druhù, jejichž areál výskytu zahrnuje i chladná území se- verní Evropy a Sibiøe. Jsou to jmenovitì Stigmella lapponica, Stigmella lediella a Ectoede- mia minimella; je možné, že se jedná o glaciální relikty. Kromì toho je z faunistického hlediska zajímavý výskyt následujících druhù:Enteucha acetosae arifoliella, Stigmella sakhalinella, Stigmella paradoxa, Stigmella continuella, Tri- furcula (Glaucolepis) headleyella, Trifurcula (Lavarchama) cryptella, Trifurcula (Trifurcula) immundella, Ectoedemia (Fomoria) viridissimella a Ectoedemia (Ectoedemia) heringi.

Adres autora: Auf dem Huckstein 25 53 117 Bonn Deutschland e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 101-104 Adam Malkiewicz

Zagro¿one populacje reliktowych miernikowców (Lepidoptera: Geometridae) w Karkonoskim Parku Narodowym

W trakcie badañ miernikowców (Geome- nych Kot³ów, a WOLF (1927) ogólnie ze strefy tridae) polskich Karkonoszy autor odnalaz³ 600-1300 m. n.p.m. Znajduj¹ siê tam, odpo- populacje dwóch gatunków nie obserwowa- wiednio, Ÿródliska i torfowiska regla górnego nych tu od co najmniej 60-ciu lat. S¹ to: Rheu- (fot. 2) bêd¹ce, prawdopodobnie równie¿ œro- maptera subhastata (NOLCKEN, 1870) oraz Eu- dowiskami rozwoju tego gatunku. Po stronie pithecia silenata ASSMANN, 1849. Oba te moty- po³udniowej Karkonoszy motyl ten by³ noto- le ³¹czy subalpejski charakter i ich lokalne, wany w Kotle Úpy (Úpska jáma = Obøi dùl). sporadyczne wystêpowanie tak w Polsce, jak W innych czêœciach Sudetów wystêpowa³ on i w ca³ym ³uku Karpat i Sudetów. Populacje w Jesionikach, w Masywie Œnie¿nika, w Gó- wymienionych reliktów polodowcowych rach Bystrzyckich i Orlickich (obecnie tylko w Karkonoskim Parku Narodowym nie s¹ do- w rez. „Torfowisko pod Zieleñcem”) oraz na statecznie poznane, ich ekologia, a zw³asz- Torfowisku Izerskim (MARSCHNER 1932-34; RA- cza preferencje siedliskowe wymagaj¹ spe- EBEL i TOLL 1962; STEPHAN 1925). Nie znaleziono cjalistycznych badañ. Mimo to, ¿e ich g³ów- go dot¹d w innych regionach Polski, choæ ne skupiska zlokalizowano w granicach re- w Europie ma szeroki zasiêg, zw³aszcza zerwatów œcis³ych, motyle te nie s¹ zupe³nie w pó³nocnej czêœci, w Alpach i na Ba³ka- bezpieczne z uwagi na intensywny ruch nach. G¹sienice ¿yj¹ wewn¹trz sprzêdzio- turystyczny w bezpoœrednim s¹siedztwie, nych liœci ró¿nych borówek (Vaccinium spp.). a w rezultacie sukcesjê roœlinnoœci synantro- Wed³ug danych z po³udniowych Czech (SPIT- pijnej i wypieranie gatunków ¿ywicielskich ZER i JAROŠ 1993) R. subhastata nie jest gatun- g¹sienic oraz doros³ych owadów. kiem œciœle zwi¹zanym z torfowiskami (tyrfo- biontem), lecz spotykanym równie¿ w ich oto- Rheumaptera subhastata (NOLCKEN, 1870) – czeniu (tyrfofilem). Informacje z literatury na Paœnik w³óczniak (fot. 1) temat bionomii, preferencji ekologicznych • Kocio³ Ma³ego Stawu (wschodni stok), ok. i wysokoœciowych s¹ sprzeczne ze sob¹ i wy- 1250 m n.p.m., UTM: WS42, 4 VII 1989 magaj¹ wyjaœnienia. Motyle aktywne s¹ • Czeska Œcie¿ka pod £abskim Szczytem, ok. w dzieñ przy s³onecznej pogodzie. 1000 m n.p.m., UTM: WS32, 15 VI 1991 Eupithecia silenata ASSMANN 1849 – Grotnik W obu przypadkach obserwowano po lepniczak (fot. 3) kilka osobników w niezbyt typowych dla tego • Ma³y Œnie¿ny Kocio³ (¯leb Bazaltowy), ok. motyla œrodowiskach murawy bliŸniczysko- 1250 m n.p.m., UTM: WS32, 1 VI 1990 wej Carici rigidae-Nardetum i sudeckiego • Jagni¹tków (leœniczówka „Prze³êcz”), 620 boru œwierkowego Plagiothecio-Piceetum m n.p.m., UTM: WS42, 15 VI 1990 (leg. hercynicum. Nale¿y przyj¹æ, ¿e w³aœciwymi J. Nowacki). biotopami gatunku s¹ po³o¿one w bezpoœred- nim s¹siedztwie subalpejskie torfowiska wy- Na pierwszym stanowisku widziano w go- sokie i borówczyska, w tym borówczyska dzinach popo³udniowych kilkanaœcie osob- ba¿ynowe Empetro-Vaccinietum. MARSCHNER ników, lataj¹cych nad liœæmi i kwiatostanami (1932-34) podawa³ R. subhastata ze Œnie¿- najwczeœniejszych bylin. W Jagni¹tkowie, 102 ADAM MALKIEWICZ

Fot. 1. Rheumaptera subhastata (NOLCKEN) (samiec), Czeska Œcie¿ka pod £abskim Szczytem, (roz- piêtoœæ skrzyde³: 23 mm) leg. & fot. A. Mal- kiewicz dwa okazy od³owiono do œwiat³a lampy rtê- ciowej. W dolnej czêœci ¯lebu Bazaltowego grotnik ten zamieszkuje zespo³y zio³oroœli i traworoœli subalpejskich (fot. 4). Szczegól- nie odpowiednim biotopem mog¹ byæ trawo- roœla z trzcinnikiem leœnym Bupleuro-Cala- magrostietum arundinaceae wykszta³cone na wypuk³ym sto¿ku piargowym. Wiosn¹, roz- Fot. 2. Torfowisko regla górnego w Kotle Smogorni wijaj¹ siê one tu w ¿yzn¹, bujnie kwitn¹c¹ (Karkonoski Park Narodowy) (fot. A. Malkie- ³¹kê wysokogórsk¹ z udzia³em roœliny ¿ywi- wicz). cielskiej g¹sienic E. silenata, któr¹ jest lepni- ca rozdêta (Silene vulgaris L.). Stanowisko to ny w Bieszczadach (1 okaz) oraz na œrodko- o unikatowej florze glacjalnej, posiada po- wym Ponidziu i w Wielkopolsce (B£ESZYÑSKI równywalne wartoœci zoologiczne (WIKTOR, 1965). Te ostatnie dane s¹ nieprawdopodob- 1985), choæ daleko s³abiej poznane. Zasiêg ne i zosta³y uznane za omy³kowe, z powodu geograficzny omawianego motyla obejmuje znacznego podobieñstwa tego gatunku do góry œrodkowej i po³udniowej Europy. Ca³ko- innych grotników, szczególnie E. lariciata, wity zasiêg pionowy obejmuje szerok¹ strefê E. virgaureata i E. undata (BUSZKO 2000). Grot- ok. 400-1800 m n.p.m. (WEIGT 1990). Rozer- nik lepniczak wystêpuje te¿ w wy¿szych po- wany typ area³u sprzyja wytworzeniu szero- ³o¿eniach czeskich Karkonoszy (Krkonošski kiej gamy form morfologicznych. Jedna národni park) (SOFFNER 1960). z nich f. kolari MARSCHNER, charakteryzuj¹ca siê rozmytym rysunkiem skrzyde³, zosta³a opi- sana z Karkonoszy (BUSZKO 2000; MARSCHNER Literatura 1932-34; WEIGT 1990). Grotnik lepniczak jest B£ESZYÑSKI S., 1965. Geometridae, podrodzina Hydriomeninae. jednym z wyj¹tków w swoim rodzaju pod Klucze do oznaczania owadów Polski, Warszawa, cz. 27, zesz. 46 b: 1-305. wzglêdem okresu aktywnoœci dobowej mo- BUSZKO J., 2000. Atlas motyli Polski, cz. III. Falice, wycinki, mierni- tyla. Podobnie jak kilka innych górskich i bo- kowce. Grupa IMAGE, Warszawa. realno-górskich gatunków Eupithecia, jest on MARSCHNER H., 1932 – 1934. Die Großschmetterlinge des Riesen- gebirges. Ent. Rundschau, Stuttgart (Separat – Abdruck), 1-75 aktywny nie tylko noc¹, ale te¿ w godzinach RAEBEL P.H.., TOLL S., 1962. Fauna motyli Œl¹ska, Miernikowce (Le- popo³udniowych i wieczornych. Z tego po- pidoptera, Geometridae). Roczn. Muz. Górnoœl. Byt., Przyro- wodu, zasiedla on zacienione stoki o ekspo- da, Bytom, 1: 7-78. SOFFNER J., 1960. Schmetterlinge aus dem Riesengebirge. Ztschr. zycji wschodniej sprzyjaj¹ce wczeœniejszej Wien. Ent. Ges. 45: 70-91. ni¿ zwykle aktywnoœci motyli. W Polsce, poza SPITZER K., JAROŠ J., 1993. Lepidoptera associated with the Èervené Blato bog (Central Europe): Conservation implications. Eur. J. Karkonoszami gatunek ten zosta³ odnotowa- Entomol. 90: 323-336. Zagro¿one populacje reliktowych miernikowców... 103

Fot. 3. Eupithecia silenata ASSM. (samica), Ma³y Œnie¿- ny Kocio³ (¯leb Bazaltowy), (rozpiêtoœæ skrzy- de³: 18 mm) leg. & fot. A. Malkiewicz

STEPHAN J., 1925. Die spannerartigen Nachtschmetterlinge und die Kleinschmetterlinge der Grafschaft Glatz. Dt. ent. Zeit. „Iris”, Dresden, 39: 65-133. WEIGT H.-J., 1990. Die Blütenspanner Mitteleuropas (Lepidoptera, Geometridae: Eupitheciini). Teil 3: Eupithecia sinuosaria bis pernotata. Dortmunder Beitr. Landeskde., naturwiss. Mitt., 24: 5-100. WIKTOR A., 1985. Bezkrêgowce, w: Karkonosze Polskie, praca zbiorowa pod red. A. Jahna, Ossolineum, Wroc³aw, 377-394 WOLF P., 1927. Die Großschmetterlinge Schlesiens. 1. Tagfalter. Breslau. Fot. 4. ¯leb Bazaltowy w Ma³ym Œnie¿nym Kotle (Kar- konoski Park Narodowy) – aspekt letni (fot. A. Malkiewicz).

Gefährdete Populationen relikter Spanner (Lepidoptera: Geometridae) im Riesengebirgs-Nationalpark

Zusammenfassung In den Jahren 1989-1991 fand der Autor im Riesengebirgs-Nationalpark Populationen der Spanner Rheumaptera subhastata (NOLCKEN) und Eupithecia silenata ASSMANN. Diese in Polen seltenen Arten kommen in den einzigartigen Milieus der Gebirgsmoore und der glazialen Kessel vor, die eine Zufluchtstätte für diese relikten Schmetterlinge sind. Obwohl die Nahrungspflanzen (Vaccinium spp. und Silene vulgaris L.) der Raupen im Riesengebir- ge weit verbreitet sind, so zeigen die untersuchten Spanner eine starke Bindung an be- stimmten Pflanzengemeinschaften, die durch die Einflüsse des Menschen gefährdet sind. In der Arbeit werden Biotoppräferenzen der untersuchten Arten unter Berücksichtigung der Nahrungspflanzen und auch ihre Aktivität im Laufe eines Tages (24 Stunden) behan- delt. Außerdem wurden Informationen über die räumliche Verteilung dieser Schmetterlin- ge in Polen und über ihre Verbreitung in Europa diskutiert. 104 ADAM MALKIEWICZ

Ohrožené populace reliktních píïalek (Lepidoptera, Geometridae) v Krkonošském národním parku

Souhrn Autor pøíspìvku nalezl v letech 1989 - 1991 v Krkonošském národním parku (KPN) populace píïalek druhù Rheumaptera subhastata (NOLCKEN) a Eupithecia silenata (ASSMANN). Tyto v Polsku vzácné druhy se vyskytují na unikátních stanovištích horských rašeliniš a ledovcových karù, která jsou refugii tìchto reliktních motýlù. Pøestože v Krkonoších jsou živné rostliny housenek (brusnice – Vaccinium sp. a silenka nadmutá – Silene vulgaris L.) hojnì rozšíøené, sledované píïalky vykazují silnou vazbu na naznaèená rostlinná spo- leèenstva, vystavená nebezpeèí synantropizace. V práci jsou hodnoceny stanovištní náro- ky zkoumaných druhù a také jejich denní aktivita. Uvedeny jsou též údaje o rozšíøení tìchto motýlù v Polsku a v Evropì.

Adres autora: Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wroc³awskiego ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wroc³aw e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 105-108 Alfred Borkowski

Nowe stanowisko przeplatki maturny – Euphydryas maturna (LINNAEUS, 1758) (Lep., Nymphalidae) w polskiej czêœci Sudetów Zachodnich

Przeplatka maturna Euphydryas matur- 2.06.2000 r. autor wykry³ ten rzadki gatu- na (LINNAEUS, 1758) nale¿y do rzadkich motyli nek motyla pomiêdzy dzielnic¹ Jelenia Góra/ dziennych z tendencj¹ do zanikania na wie- Maciejowa a wsi¹ Dziwiszów (4 okazy; UTM lu stanowiskach w ca³ej Europie Œrodkowej WS 54). Mamy tu wiêc do czynienia z dwoma (EBERT, 1993; WEIDEMANN, 1995). W porównaniu lokalnymi stanowiskami Euphydryas maturna z terenem Niemiec sytuacja tego gatunku oddalonymi od siebie tylko o kilka kilometrów. motyla w Polsce dotychczas jest nieco ko- Pomiêdzy tymi stanowiskami znajduje siê ba- rzystniejsza (BUSZKO, 1997). Jednak w ostat- riera ekologiczna w postaci obszernych pól nich latach postêpuj¹ce zmiany w gospodar- uprawnych. Przypuszczalnie dawniej w tych ce rolnej i leœnej po³¹czone z zastosowaniem okolicach omawiany gatunek zajmowa³ wiêk- coraz wiêkszych iloœci chemikaliów, asfalto- szy area³, który przez rozmaite zabiegi leœne wanie starych dróg leœnych, rozwój motory- oraz rozwój rolnictwa stopniowo siê skurczy³ zacji, infrastruktur turystycznych i rekreacyj- i obecnie pozosta³y tam tylko jeszcze dwa nych, a tak¿e coraz intensywniejsza pene- ma³e stanowiska wyspowe. Po ostatniej pry- tracja œrodowisk naturalnych przez cz³owie- watyzacji gruntów stanowiska te s¹ bardzo za- ka, powoduj¹ równie¿ na terenie polskiej gro¿one i wymagaj¹ ochrony. czêœci Sudetów Zachodnich zagro¿enia dla Z mapy rozmieszczenia Euphydryas ma- wielu gatunków motyli dziennych (BORKOWSKI, turna w Polsce (BUSZKO, 1997) wynika, ¿e oma- 1998).W zwi¹zku z powy¿szym wydaje siê wiany gatunek w kraju ma tylko jeszcze kil- celowe gromadzenie wszelkich aktualnych ka stanowisk w pó³nocno-wschodniej czêœci danych dotycz¹cych rozmieszczenia oma- Polski i na Dolnym Œl¹sku. Ju¿ WOLF (1927) wianego gatunku, jego reakcji na anomalie zwraca uwagê na bardzo lokalne wystêpo- klimatyczne oraz na zmiany w œrodowisku wanie tego gatunku na Dolnym Œl¹sku i za- naturalnym spowodowane przez cz³owieka. znacza, ¿e staje siê on coraz rzadszy. Na Przeplatka maturna Euphydryas maturna terenie Niemiec Euphydryas maturna nale¿y (L.) wykazana by³a z Sudetów Zachodnich obecnie do gatunków wymieraj¹cych (EBERT, ju¿ w latach przedwojennych w miejscowo- 1993; WEIDEMANN, 1995). œci Podgórki (UTM WS 54); (MARSCHNER, 1932- Dla zainicjowania skutecznych kroków 34). Powojenne poszukiwania omawianego w kierunku objêcia ochron¹ prawn¹ stano- motyla w okolicach Podgórek da³y wynik wisk Euphydryas maturna autor podaje poni- negatywny. Raczej przypadkowo przeplatka ¿ej kilka istotnych szczegó³ów z zakresu eko- maturna zosta³a odnaleziona pomiêdzy miej- logii i bionomii omawianego gatunku. scowoœciami: Janówek i Chroœnica (leg. W. Ekologia: Euphydryas maturna jest gatun- GONTARZ, Piechowice). Stanowisko to znajdu- kiem stenotopowym, czyli o bardzo w¹skim je siê równie¿ w kwadracie siatki UTM WS zakresie wymogów ekologicznych, jest hi- 54 – i zosta³o ono zg³oszone dla potrzeb Atla- grotermofilny, a wiêc wymagaj¹cy mikrokli- su rozmieszczenia motyli dziennych w Pol- matu wilgotnego i ciep³ego. G¹sienice w m³od- sce za lata 1986-1995 (BUSZKO, 1997). szych stadiach rozwojowych zwi¹zane s¹ 106 ALFRED BORKOWSKI

Fot. 1. Przeplatka maturna Euphydryas maturna, samica (fot. A. Borkowski). z jesionem wynios³ym Fraxinus excelsior, przy spotkaæ na rozmaitych krzewach i bylinach, czym samice do sk³adania jaj wybieraj¹ tyl- przy czym tylko rzadko wracaj¹ na jesiony. ko m³odsze drzewa. Warunki takie spe³nione Plamiste poczwarki spotyka siê w maju. Na s¹ w m³odszych fazach sukcesji zespo³ów typu prze³omie maja i czerwca pojawiaj¹ siê Fraxinetum i Fraxino-Alnetum glutinosae (sta- pierwsze motyle (fot. 1-2), które lataj¹ zwy- nowiska otwarte w pobli¿u strumieni). Kryte- kle do koñca czerwca. Motyle E. maturna ria wyboru miejsc do sk³adania jaj s¹ wiêc od¿ywiaj¹ siê zarówno nektarem z kwiatów u omawianego gatunku bardzo w¹skie. Bionomia: Jaja s¹ sk³adane w stosunkowo rozmaitych roœlin, jak m. in. Hieracium sp. du¿ych zniesieniach na spodniej stronie liœci oraz Chrysanthemum leucanthemum, jak Fraxinus excelsior. M³ode g¹sienice pozosta- równie¿ œwie¿ymi odchodami dziko ¿yj¹cych j¹ na tych skrupulatnie wybranych drzewach ssaków. Chêtnie te¿ siadaj¹ na nie asfaltowa- w dobrze widocznych oprzêdach a¿ do póŸ- nych drogach leœnych, gdzie w wilgotnych nego lata, a nastêpnie rozpraszaj¹ siê. G¹sie- miejscach pobieraj¹ rozpuszczone sole mi- nice zimuj¹ pojedynczo i wiosn¹ mo¿na je neralne. Nowe stanowisko przeplatki maturny... 107

Fot. 2. Przeplatka maturna Euphydryas maturna, samiec (fot. A. Borkowski).

Literatura BORKOWSKI A., 1998. Obserwacje nad motylami dziennymi (Lepi- Band 1 (Nachdruck der 1. Auflage, korrigiert). Ulmer-Verlag, doptera: Papilionoidea, Hesperioidea) w Sudetach Zachod- Stuttgart. nich z uwagami do przyczyn stopniowego zanikania niektó- MARSCHNER H., 1932-1934. Die Großschmetterlinge des Riesenge- rych gatunków. Przyroda Sudetów Zachodnich, 1: 27-44, Je- birges. Ent. Rdschau, Stuttgart (Separat-Abdruck), 1-75. lenia Góra. WEIDEMANN H.J., 1995. Tagfalter: beobachten, bestimmen. – 2., völlig BUSZKO J., 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce, neu bearbeitete Auflage. Naturbuch-Verl., Augsburg. 1986-1995. Oficyna Wydawnicza TURPRESS, Toruñ. WOLF P., 1927. Die Großschmetterlinge Schlesiens. 1. Veröff. d. Ver. EBERT G. (Hrsg.), 1993. Die Schmetterlinge Baden-Württembergs. f. schles. Insektenk., Breslau.

Neuer Standort des Eschen-Scheckenfalters – Euphydryas maturna (LINNAEUS, 1758) (Lep., Nymphalidae) im polnischen Teil der Westsudeten

Zusammenfassung Für den besonders stark gefährdeten Eschen-Scheckenfalter – Euphydryas maturna wird ein neuer Standort gemeldet, welcher der zweite für diese Art in den Westsudeten ist. Er befindet sich zwischen Maciejowa (Maiwaldau), Stadtteil von Jelenia Góra (Hirschberg) – und dem Dorf Dziwiszów (Berbisdorf) (2.06.2000; 4 Exemplare; UTM WS 54). Zur Erle- ichterung der Durchführung von Schutzmaßnahmen wurden wesentliche Einzelheiten zur Ökologie und Bionomie für Euphydryas maturna genannt. Es wurden auch Nahrungsquel- len der beobachteten Falter angegeben. 108 ALFRED BORKOWSKI

Nová lokalita hnìdáska osikového (Euphydryas maturna) v polské èásti Západních Sudet

Souhrn Autor publikuje nové nalezištì kriticky ohroženého hnìdáska osikového (Euphydryas maturna LINNAEUS, 1758 – Lepidoptera, Nymphalidae), které je druhé v Západních Sudetech. Pro usnadnìní provedení ochranáøských zásahù uvádí dùležité podrobnosti z oblasti ekolo- gie a biologie tohoto hnìdáska. Také udává potravní zdroje pozorovaných motýlù.

Adres autora: Auf dem Huckstein 25 53 117 Bonn Deutschland e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 109-110 Krzysztof ¯arkowski

Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne w okolicach Soko³owska w Górach Kamiennych

Niepylak mnemozyna (Parnassius mne- Pozyskiwano dziesi¹tki okazów do kolekcji mosyne) jest gatunkiem prawnie chronionym, i w celach handlowych. Jedna z takich ko- doœæ szybko wymieraj¹cym na terenie Polski lekcji, licz¹ca 75 okazów znajduje siê w II (SKALSKI 1992). Wystêpuje od Pirenejów przez Liceum Ogólnokszta³c¹cym w Wa³brzychu. Œrodkow¹ i Pó³nocn¹ Europê po Iran i Azjê G³ówn¹ przyczyn¹ wymierania gatunku Centraln¹ (BUSZKO i MAS£OWSKI 1993). W kraju wydaje siê byæ jednak nie kolekcjonerstwo zarejestrowano go w Górach Wa³brzyskich, ale rozproszenie i rzadkoœæ wystêpowania Górach Œwiêtokrzyskich, Karpatach, na Po- roœliny ¿ywicielskiej – kokoryczy pustej Co- górzu Ciê¿kowickim, Dynowskim i Przemy- rydalis cava, g³ównie na skutek wprowadze- skim, w Puszczy Bia³owieskiej i na Pojezie- nia sztucznych œwierczyn. rzu Mazurskim. W górach siêga do wysoko- Niezbêdne wydaje siê podjêcie dzia³añ œci ok. 1200 m n.p.m. (SKALSKI 1992). zmierzaj¹cych do ochrony tego stanowiska, Gatunek ten w Sudetach po wojnie mia³ ewentualnie polepszenie jego kondycji po- jedyne stanowisko w okolicach Soko³owska przez reintrodukcjê. w Górach Kamiennych (BORKOWSKI 1965, BUSZ- KO 1997). Jednak mimo poszukiwañ nie zosta³ tam odnaleziony w ostatnim dziesiêcioleciu (MALKIEWICZ – inf. ustna). Gatunek ten mia³ rów- nie¿ stanowisko w czeskiej czêœci Karkono- szy, które obecnie najprawdopodobniej nie istnieje (BORKOWSKI 1998). 22.05.2000 r. wykry³em w okolicy Soko- Literatura ³owska w Górach Kamiennych 6 osobników BORKOWSKI A., 1965. Niepylak mnemozyna zagro¿ony wynisz- niepylaka mnemozyny, a wielokrotne póŸ- czeniem w Sudetach. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 4: 47-48. BORKOWSKI A., 1998. Obserwacje nad motylami dziennymi (Lepi- niejsze obserwacje na tym terenie pozwoli³y doptera : Papilionoidea, Hesperioidea) w Sudetach Zachod- oszacowaæ tê populacjê na ok. 10 osobni- nich, z uwagami do przyczyn stopniowego zanikania niektó- ków. rych gatunków. Przyroda Sudetów Zachodnich, 1 : 27-44. BUSZKO J., MAS£OWSKI J. 1993. Atlas motyli Polski cz. I Motyle dzien- Przed wojn¹ motyl ten na terenie Sude- ne (Rhopalocera). Warszawa. tów mia³ liczne stanowiska, m.in. wystêpo- BUSZKO J., 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce, wa³ licznie w Górach Wa³brzyskich, w So- 1986-1995. Oficyna Wydawnicza TURPRESS, Toruñ. ko³owsku w Górach Kamiennych, w Górach D¥BROWSKI J.S., KRZYWICKI M., 1982. Gin¹ce i zagro¿one gatunki motyli (Lepidoptera) w faunie Polski. Cz. I Nadrodziny : Pa- Sowich, Polanicy i na Œnie¿niku K³odzkim pilionoidea, Hesperioidea, Zygaenoidea. Studia Naturae. Se- (D¥BROWSKI i KRZYWICKI 1992). Od³awiany by³ ria B. Nr 31. przez licznych kolekcjonerów (WOLF 1927). SKALSKI A.W., 1992. Parnassius mnemosyne (Linné 1758) Niepylak mnemozyna. W : G£OWACIÑSKI Z., (red.) Polska czerwona By³y nawet organizowane w tym celu spe- ksiêga zwierz¹t. PWRiL. Warszawa. 265-267. cjalne wycieczki z Wroc³awia w okolice WOLF P., 1927. Die Großschmetterlinge Schlesiens. 1. Veröff. d. Ver. zamku Rogowiec w Górach Wa³brzyskich. f. schles. Insektenk. Breslau. 110 KRZYSZTOF ¯ARKOWSKI

Fot. 1. Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne w okolicach Soko³owska, V 2000. (fot. K. ¯arkowski).

Der Schwarze Apollo Parnassius mnemosyne bei Görbersdorf (Soko³owsko) im Waldenburger Bergland Süd (Góry Kamienne)

Zusammenfassung Der Schwarze Apollo Parnassius mnemosyne besaß im polnischen Teil des Sudetenge- birges zahlreiche Vorkommen, hauptsächlich im Waldenburger Bergland. Nach 1945 hatte sich davon ein einziger Standort in der Umgebung von Görbersdorf erhalten. Im letzten Jahrzehnt wurde der Schwarze Apollo an diesem Standort nicht beobachtet. Im Jahre 2000 konnte der Autor Parnassius mnemosyne wieder in der Gegend bei Soko³owsko feststellen. Er schätzte die Population auf 10 Indiviuden.

Jasoò dymnivkový (Parnassius mnemosyne) v okolí Soko³owska v Kamenných horách (Góry Kamienne)

Souhrn Jasoò dymnivkový (Parnassius mnemosyne) byl znám z polské èásti Sudet z mnohých lokalit, pøedevším z Valbøišských hor (Góry Wa³brzyskie). Z nich se po válce zachovalo pouze jediné poblíž Soko³owska, v posledním desetiletí tam však jasoò již nebyl pozo- rován. V roce 2000 autor pøítomnost druhu u Soko³owska znovu potvrdil a velikost popula- ce odhadl na 10 jedincù. PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 111-114 Rafa³ Szkudlarek, Renata Paszkiewicz

Stanowiska nocka orzêsionego Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) w polskiej czêœci Sudetów

Nocek orzêsiony Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) nale¿y do najrzadziej spo- tykanych nietoperzy w naszym kraju. W Pol- skiej Czerwonej Ksiêdze Zwierz¹t i w Euro- pejskiej Czerwonej Ksiêdze IUCN zosta³ wy- mieniony w kategorii E (endangered species – gatunki skrajnie zagro¿one i gin¹ce). Jego zasiêg jest ograniczony do po³udniowej Pol- ski, gdzie wystêpuje jedynie na terenach gó- rzystych i wy¿ynnych. Do 1993 roku gatu- nek ten w po³udniowo-zachodniej Polsce znany by³ jedynie z dwu stanowisk: Sztolni w Sowiej Dolinie (WS 51) powy¿ej Karpacza – Wilczej Porêby (SCHLOTT 1942) i Sztolni przy Domku Myœliwskim (G³ucho³azy I) (XR 67) w G³ucho³azach (KOKUREWICZ 1990). Zarówno stwierdzenie SCHLOTTA z lutego 1929 r. jak i KOKUREWICZA z kwietnia 1989 r. dotyczy³y po- jedynczych osobników. Mimo i¿ obie sztol- nie s¹ stosunkowo regularnie kontrolowane od 1985 roku podobne obserwacje nigdy wiê- cej nie mia³y miejsca. Nowe stanowiska nocka orzêsionego zna- leziono podczas prac Grupy do Badañ i Ochrony Nietoperzy PTPP „pro Natura”. Obecnie na Dolnym Œl¹sku mo¿na wskazaæ trzy regiony gdzie udokumentowano sta³e Fot 1. Nocek orzêsiony Myotis emarginatus (fot. wystêpowanie tego gatunku. R. Szkudlarek, R. Paszkiewicz). Pierwszym z nich s¹ Góry Kamienne w rejonie Uniemyœla (JARNO i in. 1995; SZKUDLA- w Sztolni Podkowca, ponownie odnotowano REK i PASZKIEWICZ 1999). 16-go listopada 1993 r. obecnoœæ nocka orzêsionego dopiero 8-go SZKUDLAREK, PASZKIEWICZ i JARNO zaobserwowali stycznia 2000 r. Tym razem by³y to 3 osobni- dwie zimuj¹ce samice nocka orzêsionego ki. Ta nieci¹g³oœæ obserwacji prawdopodob- w starej sztolni, nazwanej i opisanej przez nie wynika jedynie z trudnoœci w dok³adnym anonimowych cz³onków Komisji Krajoznaw- sprawdzeniu sztolni pe³nej szczelin i w wielu czej Oddzia³u Kamiennogórskiego PTTK miejscach gro¿¹cej zawaleniem. (1983) jako Sztolnia Podkowca (WS 70). Na- Kolejnym miejscem sta³ego wystêpowa- zwa pochodzi od stwierdzonego tu zimowi- nia nocka orzêsionego s¹ Góry Z³ote, a do- ska podkowca ma³ego (SZKUDLAREK i in. w dru- k³adniej okolice Z³otego Stoku. W jednej ze ku). W sezonie zimowym 1993/94 nocek ten sztolni pozosta³ych po wydobyciu rud z³ota stwierdzany by³ tam przy ka¿dej wizycie i arsenu, znanej jako Czarna Dolna (XR 38) (21.12.93, 08.01.94, 22.02.94, 24.03.94). Mimo 25-go stycznia 1997 roku SZATKOWSKI i WOSIA doœæ regularnych kontroli przeprowadzanych wykonali fotografie trzech nietoperzy ozna- 112 RAFA£ SZKUDLAREK, RENATA PASZKIEWICZ

– schronienie zimowe – schronienie letnie – schronienie zimowe znane przed 1942

Ryc 1. Stanowiska nocka orzêsionego (Myotis emarginatus) w Sudetach. czonych nastêpnie przez SZKUDLARKA jako noc- turystycznej w Jaskini NiedŸwiedziej (XR 36). ki orzêsione. 13-go lutego 1999 roku widzia- Stanowisko to nale¿y niew¹tpliwie do naj- no tu jednego osobnika a kolejna obserwa- wiêkszych i najcenniejszych zimowisk nie- cja, tym razem a¿ czterech nietoperzy tego toperzy w Polsce jednak stale znajduje siê gatunku, pochodzi z 18-go stycznia 2000 r. pod presj¹ ruchu turystycznego. Wzorem W ¿adnej innej, z kilku sprawdzanych w tym miejsc o podobnym charakterze w Europie rejonie sztolni, nocków orzêsionych nigdy nie Zachodniej powinno byæ wy³¹czone z wy- stwierdzono. Z tego powodu niepokój budz¹ korzystania turystycznego i prac speleologicz- plany w³¹czenia Sztolni Czarnej Dolnej do nych na ca³y sezon zimowy. Ostatnia, prze- istniej¹cej tu podziemnej trasy turystycznej. prowadzona 18-go stycznia 2000 r. (PASZKIE- Jeœli plany te wejd¹ w ¿ycie i nie zostan¹ WICZ i GOTTFRIED), obserwacja nocka orzêsio- wprowadzone ¿adne ograniczenia zwiedza- nego w tym rejonie dotyczy równie¿ poura- nia w okresie zimowym – cenne stanowisko nowej sztolni opisywanej jako Sztolnia 12 (XR nietoperzy mo¿e zostaæ zniszczone. 36). Rejonem, w którym nocek orzêsiony spo- Byæ mo¿e do sta³ych miejsc wystêpowa- tykany jest stosunkowo regularnie jest tak¿e nia nocka orzêsionego nale¿y zaliczyæ rów- Masyw Œnie¿nika. Pojedyncze osobniki nie¿ rejon G³ucho³az. Co prawda od stwier- stwierdzano tu 3-krotnie. Pierwsz¹ obserwa- dzenia KOKUREWICZA z 1989 roku gatunek ten cjê przeprowadzili SZKUDLAREK i PASZKIEWICZ 9- nie by³ obserwowany w tamtejszych sztol- go lutego 1997 roku w jednym z pourano- niach zim¹, jednak podczas prac prowadzo- wych wyrobisk w pobli¿u Kletna (XR 36) zna- nych przez SZKUDLARKA i PASZKIEWICZ 27-go wrze- nym jako Sztolnia 15. Kolejny raz natkniêto œnia 2000 r. od³owiono jednego samca na stry- siê na nocka orzêsionego 13-go marca 1998 chu budynku Caritas w zdrojowej czêœci G³u- (PASZKIEWICZ i RUSZLEWICZ) podczas kontroli trasy cho³az. Stanowiska nocka orzêsionego... 113

Jednego hibernuj¹cego osobnika nocka ne wœród znajdowanych na zimowiskach orzêsionego znaleŸli 30-go stycznia 1999 r. osobników samice mog¹ wskazywaæ na ist- SZKUDLAREK i GOTTFRIED w Sztolni w Ska³kach nienie w pobli¿u niewielkich kolonii rozrod- Stoleckich (XS 30) po³o¿onej na terenie czych. Szczególnie prawdopodobne jest to Wzgórz Niemczañskich. Stanowisko to, po- w rejonie Z³otego Stoku i Uniemyœla. dobnie jak Jaskinia NiedŸwiedzia, nale¿y do najwiêkszych zimowisk nietoperzy w Polsce. Podziêkowania Niestety ono równie¿ znajduje siê pod po- Autorzy dziêkuj¹ wszystkim osobom za- wa¿n¹ presj¹ ruchu turystycznego. W tym anga¿owanym w prowadzenie zimowych li- przypadku jednak ruch ten jest niezorgani- czeñ Grupy do Badañ i Ochrony Nietoperzy zowany. PTPP „pro Natura”. Szczególne podziêkowa- Podsumowuj¹c – w polskiej czêœci Sude- nia nale¿¹ siê osobom uczestnicz¹cym tów nie znaleziono dot¹d silnej i stabilnej po- w badaniach, których wyniki wykorzystano pulacji nocka orzêsionego i stwierdzenie ta- w tej pracy: Wosi, Bogdanowi Szatkowskie- kie wydaje siê w du¿ej mierze nieprawdopo- mu, Tomaszowi Gottfriedowi, Rafa³owi Klod- dobne. Wystêpowanie stanowisk tego gatun- kowi, Annie Jarno-Mice, Dariuszowi Mice, ku jest incydentalne, charakterystyczne dla Przemkowi Giedrysowi i Andrzejowi Ruszle- granic zasiêgu. Niemniej jednak obserwowa- wiczowi.

Literatura JARNO A., PASZKIEWICZ R., SZKUDLAREK R., KOKUREWICZ T. 1995. Komisja Krajoznawcza Oddzia³u Kamiennogórskiego PTTK. 1983. Charakterystyka zimowych kolonii nietoperzy w Sude- Sztolnia Podkowca pod Uniemyœlem. w: Informator Krajo- tach Zachodnich. Streszczenia referatów: IX Ogólnopol- znawczy PTTK Oddz. Wroc³awski, Komisja Krajoznawcza. ska Konferencja Chiropterologiczna 25-26.12.1995 Kra- nr 1-2.1983: 29-30. ków s. 13 SCHLOTT, M. 1942. Zur Kenntnis heimischer Fledermäuse. Der KOKUREWICZ, T. 1990. Notch-eared Bat, Myotis emarginatus Zoologische Garten, N.F., 14: 35-48. (GEOFFROY, 1806) (Chiroptera: Vespertilionidae) in Poland; SZKUDLAREK R., PASZKIEWICZ R. 1999. Zimowe stanowiska rzadkich the past, the present status, and the perspectives. Myotis gatunków nietoperzy w Sudetach Zachodnich. Przyroda Su- (Bonn), 28: 73-82. detów Zachodnich. t.2: 83-88 Jelenia Góra.

Standorte der Wimperfledermaus Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) im polnischen Teil des Sudetengebirges

Zusammenfassung Eine der in Polen seltensten Fledermäuse – die Wimperfledermaus Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) ist vornehmlich in den Karpathen und auf der Krakau-Tschenstochauer Hochebene beheimatet. Sie besitzt aber auch im polnischen Teil der Sudeten einige weni- ge Standorte. Bis vor kurzem war diese Art für Südwestpolen ausschließlich durch einen Vorkriegsbeitrag von Schlott belegt (1942) (Riesengebirge: Stollen im Eulengrund/Karkono- sze: Sztolnia w Sowiej Dolinie ) sowie durch eine Publikation von KOKUREWICZ (1990) (Oppa- Bergland: Stollen nahe der Jagdhütte in Ziegenhals/G³ucho³azy). Die Untersuchungen der Autoren wurden im Rahmen der Aktivitäten der „Gruppe zur Erforschung und zum Schutz der Fledermäuse“ bei der Polnischen Gesellschaft der Naturfreunde „pro Natura“ in den Jahren 1992-2000 durchgeführt und erbrachten den Nachweis einiger neuer Winterstan- dorte. Die Reproduzierbarkeit der Feststellungen bestätigt die Persistenz des Vorkommens dieser Art in folgenden drei Regionen: im Waldenburger Bergland Süd (Góry Kamienne): Hufeisennase-Stollen bei Berthelsdorf (Uniemyœl), im Reichensteiner Gebirge (Góry Z³ote): Schwarzer Unterer Stollen (Sztolnia Czarna Dolna) in Reichenstein (Z³oty Stok) und im Großen Glatzer Schneeberg (Masyw Œnie¿nika): in den stillgelegten Uranstollen 12 und 15 sowie in der Bärenhöhle (Jaskinia NiedŸwiedzia) bei Klessengrund (Kletno). Außerdem wurde ein männliches Exemplar der Wimperfledermaus – auch in einem Stollen – in den Stolzer Felsen (Stolec) im Nimptscher Bergland (Wzgórza Niemczañskie) gefunden. 114 RAFA£ SZKUDLAREK, RENATA PASZKIEWICZ

Die Feststellung von Weibchen in den Winterstandorten lässt vermuten, dass in der Gegend kleine Fortpflanzungskolonien bestehen, obwohl im Sommer nur ein männliches Exemplar auf dem Boden eines Hauses in Ziegenhals gefunden wurde.

Lokality netopýra brvitého (Myotis emarginatus) v polské èásti Sudet

Souhrn Netopýr brvitý (Myotis emarginatus GEOFFROY, 1806), jeden z nejvzácnìjších netopýrù Polska, známý pøedevším z Karpat a Krakovsko-èenstochovské výšiny, má nepoèetná stanovištì také v polských Sudetech. Donedávna byl tento druh z jihozápadní èásti Polska udáván jen v pøedváleèné práci Schlotta (1942) z Krkonoš (štola v Soví dolinì) a v publikaci KOKUREWICZE (1990) z Opavských hor (štola u Domku Myœliwského v G³ucho³azech). Výzku- my autorù, provádìné v rámci aktivit Skupiny pro výzkum a ochranu netopýra Polského sdružení pøátel pøírody „pro Natura” (Grupa do Badañ i Ochrony Nietoperzy Polskiego Towarzystwa Przyjació³ Przyrody „pro Natura”), v letech 1992-2000 doložily existenci nìkolika nových zimoviš. Opakování nálezù na tøech lokalitách potvrzuje trvalé zasto- upení druhu. Jsou to: Kamenné hory (Góry Kamienne – štola Podkowca u Uniemyšli), Zlaté hory (Góry Z³ote – štola Czarna Dolna v Z³otym Stoku) a masiv Králického Snìžníku (Masyw Œnie¿nika – štoly po tìžbì uranu è. 12 a 15 a Medvìdí jeskynì /Jaskinia NiedŸwie- dzia/ u Kletna). Navíc byl jeden zimující exempláø netopýra brvitého nalezen ve štole v Skalkach Stoleckých (Wzgórza Niemczañskie). Nálezy samic na zimovištích pøipouštìjí možnost, že v okolní krajinì existují nevelké mateøské kolonie, aèkoliv letní pozorování se omezují pouze na nález jednoho samce na pùdì domu v G³ucho³azech.

Adres autorów: Zak³ad Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wroc³awskiego ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wroc³aw e-mail: [email protected] PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 115-122 Zbigniew Borowski, Edyta Owadowska*

Wp³yw zró¿nicowania œrodowiska na ró¿norodnoœæ biologiczn¹ drobnych ssaków i dynamikê populacji nornika burego (Microtus agrestis) w Sudetach Zachodnich

Wstêp kuj¹ „nadwy¿kê” zwierz¹t, które mog¹ mi- growaæ w obrêbie œrodowisk zajmowanych Œrodowisko jest kluczowym czynnikiem przez dan¹ metapopulacjê. Populacje ¿yj¹ce wp³ywaj¹cym na dynamikê populacji i zró¿- w dobrych jakoœciowo œrodowiskach okreœla- nicowanie gatunkowe zwierz¹t poprzez zró¿- ne s¹ jako populacje typu „Ÿród³o”, natomiast nicowanie w dostêpnoœci pokarmu, schronieñ populacje zajmuj¹ce gorsze œrodowiska no- i ryzyka drapie¿nictwa itp. Du¿y obszar zaj- sz¹ nazwê populacji typu „ujœcie” (HOLT 1985, mowany przez metapopulacjê danego gatun- PULLIAM 1988). Zró¿nicowanie œrodowiska na ku sk³ada siê z mozaiki ró¿nych jakoœciowo dobre jakoœciowo „optymalne” biotopy i gor- œrodowisk, co powoduje powstanie licznych sze „marginalne” jest czynnikiem stabilizuj¹- subpopulacji o ró¿nej liczebnoœci, strukturze cym populacje drobnych ssaków (STENSETH p³ci, wieku i prze¿ywalnoœci (HANSKI i GILPIN 1980, WOLFF 1980, OSTFELD 1992). Je¿eli w eko- 1991). Dobre jakoœciowo œrodowiska produ- systemie brak jest gorszych œrodowisk, poten-

Fot. 1. Nornik bury (Microtus agrestis) (fot. Z. Borowski). 116 ZBIGNIEW BOROWSKI, EDYTA OWADOWSKA cjalni migranci zostaj¹ w optymalnych œrodo- 2000 na terenie polskiej czêœci Karkonoszy wiskach, powoduj¹c utrzymanie wysokiego i Gór Izerskich. Cztery powierzchnie badaw- zagêszczenia populacji, przeeksploatowanie cze usytuowano w uprawach leœnych na zasobów i dopiero w konsekwencji spadek wysokoœci ok. 800 m. n.p.m. znajduj¹cych zagêszczenia (LIDICKER 1975). Ze wzglêdu na siê w granicach administracyjnych nadleœnic- ró¿ne wymagania œrodowiskowe ró¿nych ga- twa Szklarska Porêba (tab. 1). tunków drobnych ssaków oraz na zmieniaj¹- W celu oszacowania sk³adu gatunkowe- c¹ siê w czasie liczebnoœæ populacji mamy do go zgrupowañ oraz wzglêdnego zagêszcze- czynienia z ró¿norodnymi, pod wzglêdem sk³a- nia gryzoni pos³u¿ono siê metod¹ linii od³ow- du gatunkowego oraz procentowego udzia³u nych. W tym samym czasie, na ka¿dej po- poszczególnych gatunków, zgrupowaniami wierzchni badawczej eksponowano po 2 li- drobnych ssaków. nie pu³apek ¿ywo³ownych po 10 szt. ka¿da. W prezentowanych badaniach skupiliœmy Odleg³oœæ pomiêdzy pu³apkami wynosi³a 10 siê na gatunku dominuj¹cym w zgrupowaniu m, a jako przynêtê stosowano ziarno owsa. drobnych ssaków w Sudetach – norniku bu- Pu³apki eksponowane by³y zawsze przez 5 rym (Microtus agrestis). kolejnych nocy. Od³owione zwierzêta ozna- HANSSON (1977) wyró¿ni³ dla tego gatunku czano do gatunku, wa¿ono, znakowano, okre- œrodowisko sta³e (w którym wystêpuje on przez œlano p³eæ, aktywnoœæ p³ciow¹ a nastêpnie ca³y rok) i œrodowisko czasowe. Badania pro- uwalniano w miejscu z³owienia. Zagêszcze- wadzone przez nas mia³y na celu porównanie nie drobnych ssaków przedstawiono w posta- populacji nornika burego w œrodowisku sta³ym ci liczby zwierz¹t przypadaj¹cej na 100 pu- (optymalnym) i czasowym. Przy analizie jako- ³apkonocy (20 pu³apek x 5 nocy). œci œrodowisk pos³u¿ono siê wskaŸnikiem ró¿- norodnoœci biologicznej SHANONA-WEINERA (KREBS Wyniki 1989). Ró¿norodnoœæ gatunkowa mierzona wspó³czynnikiem SHANONA-WEINERA wzrasta W trakcie badañ z³owiono 260 osobni- wraz ze wzrostem liczby gatunków, a tak¿e ków drobnych ssaków. Najliczniejszym ga- wraz z wyrównywaniem siê udzia³u poszcze- tunkiem by³ nornik bury (144 osobniki), udzia³ gólnych gatunków w próbie. pozosta³ych gatunków wyra¿a³ siê nastêpu- j¹co: ryjówka aksamitna (Sorex araneus) -48 Metody i teren badañ osobników, nornica ruda (Clethrionomys gla- reolus) -33 osobniki, mysz wielkooka leœna Badania prowadzono w trzech okresach (Apodemus flavicollis) -12 osobników, mysz w ci¹gu roku: wiosn¹ (czerwiec), latem (sier- zaroœlowa (Apodemus sylvaticus) -12 osobni- pieñ) i jesieni¹ (paŸdziernik), w latach 1999- ków, ryjówka malutka (Sorex minutus) -6 osob-

Tabela 1. Charakterystyka czterech powierzchni badawczych usytuowanych w nadleœnictwie Szklarska Porêba. Wiek drzew podano w nawiasach. BMG – Bór Mieszany Górski, LMG – Las Mieszany Górski

Nr Leœnictwo Oddzia³ Siedliskowy Sk³ad gatunkowy i wiek upraw leœnych Pow. typ lasu

1 Ruczaj 340 f BMG 4 Œw (12), 2 Md (12), 2 Œw (8), 1 Ol (5), 1 Œw (5)

2 Kamieñczyk 354 l LMG 3 Œw (7), 1 Md (7), 1 Brz (12), 1 Jrz (12) 1 Œw (10), 2 Ol (5), 1 Bk (5).

3 Jakuszyce 170 BMG 5 Œw (14), 1 Ol (14), 1 Brz (14), 3 Œw (24)

4 Rozdro¿e Izerskie 178 BMG 3 Œw (8), 2 So (8), 1 Md (8), 2 Brz (14), 2 Œw (14) 220 BMG 7 Œw (18), 3 Œw (35) Wp³yw zró¿nicowania œrodowiska na ró¿norodnoœæ biologiczn¹... 117

Ryc. 1. Œrednia wartoœæ ró¿norodnoœci biologicznej czterech analizowanych œrodowisk w latach 1999-2000. ników, ryjówka górska (Sorex alpinus) -3 osob- nych zwierz¹t. Ze wzglêdu na to, ¿e ró¿no- niki, badylarka (Micromys minutus) -1 osob- rodnoœæ biologiczna zale¿y nie tylko od obec- nik i rzêsorek rzeczek (Neomys fodiens) -1 noœci danego gatunku, ale tak¿e od jego osobnik. udzia³u w zgrupowaniu, przeanalizowano Rozk³ad zmian i ró¿norodnoœci biologicz- dynamikê populacji najliczniejszego gatun- nej na czterech porównywanych powierzch- ku – nornika burego (ryc. 4). Populacja norni- niach przedstawiono jako œredni¹ ka by³a stabilna, (tzn. istnia³a przez ca³y rok) z 6 obliczonych wskaŸników ró¿norodnoœci tylko na powierzchni 2 odznaczaj¹cej siê dla 3 okresów po³owów w 2 kolejnych latach najwy¿szym wskaŸnikiem ró¿norodnoœci bio- (ryc. 1). logicznej. Na tej powierzchni obserwowany Gatunki leœne, takie jak nornica ruda, czy by³ szybki wzrost liczebnoœci populacji w ci¹- mysz wielkooka leœna stwierdzono wy³¹cz- gu lata w 1999 roku i zahamowanie tempa nie na powierzchni Kamieñczyk (ryc. 2). wzrostu, lub wrêcz spadek zagêszczenia Najliczniej reprezentowanym gatunkiem w 2000 roku. Interesuj¹ce jest, ¿e zmniejsze- ssaka we wszystkich badanych œrodowiskach nie liczebnoœci nornika na powierzchni 2 by³ nornik bury, typowy gatunek œrodowisk zbieg³o siê ze wzrostem liczebnoœci tego ga- sukcesyjnych. Przy czym w œrodowiskach 1, 3 tunku na pozosta³ych 3 powierzchniach (ryc. i 4 (tab. 1) gatunek ten stanowi³ zawsze ponad 4). Chc¹c oszacowaæ, czy by³o to spowodo- 60% zgrupowania drobnych ssaków (czasami wane przyrostem naturalnym, porównano 100%), natomiast w œrodowisku 2 jego udzia³ struktury wiekowe populacji nornika na nigdy nie przekracza³ 50% (ryc. 2). wszystkich powierzchniach. Wiêkszoœæ z³o- W trakcie badañ stwierdzono sezonowe wionych osobników (ok. 80%) by³a doros³a zmiany w ró¿norodnoœci biologicznej na i aktywna p³ciowo. wszystkich powierzchniach (ryc. 3). Celem pokazania zwi¹zku miêdzy za- I tak najwy¿sze wskaŸniki ró¿norodnoœci gêszczeniem populacji dominuj¹cego gatun- otrzymano dla lata i jesieni. Wiosn¹ nie mo¿- ku – nornika burego i wartoœci¹ wskaŸnika na by³o okreœliæ wartoœci wskaŸnika ró¿no- ró¿norodnoœci biologicznej ca³ego zgrupowa- rodnoœci biologicznej na powierzchniach 1, nia drobnych ssaków, porównano zagêszcze- 3 i 4, poniewa¿ nie od³owiono na nich ¿ad- nia osi¹gane przez ten gatunek ze wskaŸni- 118 ZBIGNIEW BOROWSKI, EDYTA OWADOWSKA

Na powierzchni K nie tylko stwierdzono naj- wiêksz¹ liczbê gatunków drobnych ssaków (9), lecz tak¿e najwiêksze zagêszczenie, w porównaniu z pozosta³ymi powierzchnia- mi – nornika burego i ryjówek. Ró¿norodnoœæ gatunkowa zmienia³a siê tak¿e w ujêciu sezonowym, najwy¿sza i najbardziej stabilna ró¿norodnoœæ zgrupo- wania drobnych ssaków wystêpowa³a na po- wierzchni K w okresie lata i jesieni. Na pozo- sta³ych trzech powierzchniach: Rozdro¿e (R), Jakuszyce (J) i Ruczaj (Ru) wskaŸnik ró¿no- rodnoœci by³ bardzo niestabilny, a najwy¿sze wartoœci osi¹ga³ w zale¿noœci od roku: jesie- ni¹ (1999) i latem (2000). Tak niska sta³oœæ ró¿norodnoœci na trzech w/w powierzch- niach spowodowana by³a najprawdopodob- niej niestabilnoœci¹ tych œrodowisk i w konse- kwencji niestabilnoœci¹ zgrupowania ¿yj¹- cych tam drobnych ssaków. Nag³e pojawie- nie siê nowego gatunku lub zmiana proporcji ¿yj¹cych tam gatunków bardzo silnie oddzia- ³ywa³y na wskaŸnik ró¿norodnoœci biologicz- nej. Analiza dynamiki populacji nornika po- Ryc. 2. Porównanie udzia³u poszczególnych gatun- kazuje, ¿e liczebnoœæ tego gatunku w œrodo- ków drobnych ssaków w zgrupowaniu w 4 wisku K zmienia siê sezonowo. W okresie je- badanych œrodowiskach w okresach najwy¿- sieni 1999 r. stwierdzono bardzo niski przy- szych wartoœci wskaŸnika ró¿norodnoœci bio- rost liczebnoœci, a jesieni¹ 2000 r. spadek li- logicznej. Ma – nornik bury, Cg – nornica czebnoœci w porównaniu do lata (ryc. 4). ruda, Af – mysz wielkooka leœna, As – mysz zaroœlowa, Mm – badylarka, Sorex sp.- ryjów- W tym samym okresie nast¹pi³ nag³y wzrost ki + rzêsorek rzeczek. liczebnoœci nornika na innych powierzch- niach. Z jednej strony brak norników wiosn¹, z drugiej niski udzia³ osobników m³odych – sugeruj¹cy niski rozród letni, wyklucza mo¿- kiem ró¿norodnoœci biologicznej na po- liwoœæ nag³ego wzrostu liczebnoœci na wierzchni 2 – Kamieñczyk. Wzrost zagêsz- tych powierzchniach w wyniku rozrodu. czenia populacji nornika do pewnego pozio- W zwi¹zku z tym stawiamy hipotezê, ¿e od- mu zwiêksza ró¿norodnoœæ biologiczn¹, po wrotnoœæ trendów pomiêdzy powierzchni¹ K przekroczeniu którego wp³ywa zupe³nie od- i pozosta³ymi trzema (R, J, Ru) – jest spowodo- wrotnie – zmniejszaj¹c j¹ (ryc. 5). wana migracj¹ norników pomiêdzy po- wierzchniami. Dyskusja Zaobserwowano tak¿e zale¿noœæ pomiê- dzy ró¿norodnoœci¹ biologiczn¹, a zmian¹ Sk³ad gatunkowy i dynamika liczebnoœci udzia³u nornika burego w zgrupowaniu drob- populacji drobnych ssaków ¿yj¹cych na 4 nych ssaków (ryc. 5). Wzrost liczebnoœci nor- powierzchniach od³ownych pokazuje wyraŸ- nika – powoduje zmiany w udziale procento- ne zró¿nicowanie. Najwiêksz¹ liczbê gatun- wym poszczególnych gatunków drobnych ków drobnych ssaków stwierdzono na po- ssaków – do pewnej wartoœci zwiêksza wierzchni Kamieñczyk (K), na której œredni wskaŸnik ró¿norodnoœci biologicznej. Jednak wskaŸnik ró¿norodnoœci biologicznej wyno- po przekroczeniu tego progu udzia³ tego ga- si³ 1,23 ± 0,5. Dla porównania wskaŸniki na tunku w zgrupowaniu ssaków jest tak du¿y, pozosta³ych trzech powierzchniach nie prze- ¿e powoduje zmniejszenie siê wartoœci wskaŸ- kroczy³y 0,3 i by³y do siebie zbli¿one (ryc. 1). nika ró¿norodnoœci biologicznej. Wp³yw zró¿nicowania œrodowiska na ró¿norodnoœæ biologiczn¹... 119

Ryc. 3. Sezonowa zmiennoœæ ró¿norodnoœci biologicznej w zgrupowaniach drobnych ssaków w Sudetach Zachodnich na 4 powierzchniach od³ownych.

Ryc. 4. Sezonowa dynamika liczebnoœci populacji nornika burego (Microtus agrestis) na czterech powierzch- niach w latach 1999-2000. 120 ZBIGNIEW BOROWSKI, EDYTA OWADOWSKA

Ryc. 5. Porównanie dynamiki liczebnoœci populacji nornika burego z dynamik¹ ró¿norodnoœci biologicznej na powierzchni Kamieñczyk w latach 1999-2000.

Wydaje siê, ¿e na terenie Karkonoszy dowisko leœne, jako bardziej ¿yzne oferuje i Gór Izerskich mamy do czynienia z nastê- drobnym ssakom dobry jakoœciowo pokarm, puj¹cym uk³adem œrodowisk pod k¹tem wa- przez ca³y rok, co jest szczególnie wa¿ne runków ¿ycia drobnych ssaków. T³o stanowi¹ w okresie sezonowego niedoboru pokarmu – œrodowiska typu „ujœcie” z bardzo niestabil- zim¹ i wczesn¹ wiosn¹. ¯yŸniejsze œrodowi- nymi zgrupowaniami drobnych ssaków, któ- sko posiada tak¿e bogatsz¹ i bardziej zró¿ni- re zale¿ne s¹ od nielicznych stabilnych œro- cowan¹ szatê roœlinn¹, która oferuje tak¿e dowisk typu „Ÿród³o” zasilaj¹cych niestabil- liczne schronienia przed drapie¿nikami. ne biotopy. Wydaje siê, ¿e analizowana po- Stabilizuj¹cy efekt mozaikowatoœci œro- wierzchnia K jest w³aœnie takim œrodowiskiem dowiska dla populacji drobnych ssaków, typu „Ÿród³o”, a pozosta³e trzy s¹ œrodowi- w której gorsze jakoœciowo biotopy s¹ natu- skami typu „ujœcie”. ralnym buforem dla emigrantów z biotopów Œrodowisko stabilne po³o¿one jest na sie- optymalnych, wykluczaæ mo¿e prawdopodo- dlisku Lasu Mieszanego Górskiego, a œrodo- bieñstwo wyst¹pienia cykli (LIDICKER 1975, OST- wiska niestabilne na siedlisku Boru Miesza- FELD 1992) w populacji nornika burego na te- nego Górskiego (tab. 1). Wydaje siê, ¿e œro- renie Sudetów Zachodnich (BOROWSKI 1998). Wp³yw zró¿nicowania œrodowiska na ró¿norodnoœæ biologiczn¹... 121

Literatura BOROWSKI Z. 1998. Badania wybranych parametrów populacji drob- LIDICKER J. W. 1975. The role of dispersal in the demography of small nych gryzoni (Arvicolidae, Muridae) oraz próby ograniczania mammals. 103-128. W Small mammals: their productivity zgryzania przez nie drzew leœnych. Dokumentacja IBL [ma- and population dynamics [Golley F. B., Petrusewicz K., & szynopis]. Ryszkowski L. Red.]. Cambridge University Press, London. HANSKI I., & Gilpin M. 1991. Metapopulation dynamics: brief history OSTFELD R. S. 1992. Effects of Habitat Patchiness on population dy- and conceptual domain. Biological Journal of the Linnean namics: a modelling approach. 851-863. W Wildlife 2001 Po- Society 42: 3-16. pulations [McCullough D. R. & Barret R. H. Red.), Elsevier HANSSON L. 1977. Spatial dynamics of field voles Microtus agrestis Applied Science, London and New York. in heterogeneous landscapes. Oikos 29: 539-544. PULLIAM H. R. 1988. Sources, sinks and population regulation. Ame- HOLT R. D. 1985. Population dynamics in two-patch environments: rican Naturalist 110: 107-119. some anomalous consequences of an optimal habitat distribu- STENSETH N. C. 1980. Spatial heterogeneity and population stability: tion. Theoretical Population Biology 28: 181-208. some evolutionary consequences. Oikos 35: 165-184. KREBS C. J. 1989. Ecological Methodology. Harper & Row, New WOLFF J. O. 1980. The role of habitat patchiness in the population York. dynamics of snowshoe hares. Ecology 50: 111-130.

Der Einfluss der heterogenität Lebensraums auf die biologische Vielfalt kleiner Säugetiere und die Dynamik der Population der Erdmaus Microtus agrestis im westlichen Sudetengebirge

Zusammenfassung In den Jahren 1999-2000 untersuchten die Autoren im Iser- und Riesengebirge (Góry Izerskie, Karkonosze) die Vielfalt und die Dynamik von Gruppen kleiner Säugetiere in unterschiedlichen Biotopen. Dabei wurde eine starke Variabilität in der Mannigfaltigkeit der Artengruppen kleiner Säugetiere und eine unterschiedliche Stabilität der dort leben- den Populationen festgestellt. Als stabilstes Lebensmilieu für kleine Säugetiere erwies sich das im Forstrevier „Ka- mieñczyk“ (Zackerle) gelegene Gebiet. Dieses Gebiet wies auch die größte biologische Vielfalt auf. Die übrigen drei Gebiete (Forstreviere) – „Rozdro¿e” (die Umgebung der ehemaligen Ludwigsbaude), „Ruczaj“ und „Jakuszyce“ (Jakobstal) – zeigten eine nur geringe Stabilität. Daher erloschen die dort lebenden Populationen der kleinen Säuge- tiere zeitweise. Ebenso niedrig war in diesen Gebieten der Index biologischer Mannig- faltigkeit. Ferner wurde festgestellt, dass die Subpopulationen der Erdmaus Microtus agrestis in instabilen Milieus von „Imigranten“ aus stabilen Gemeinschaften verstärkt oder gerade- zu kolonisiert wurden. Daher wurde die Subpopulation der Erdmaus im Gebiet „Zacker- le“ als Population vom Typ „Quelle“ anerkannt, hingegen die Subpopulationen in den drei übrigen Gebieten als Populationen vom Typ „Mündung“. Eine Umweltanalyse hat ergeben, dass stabile Milieus vom Typ „Mündung“ in den Westsudeten nur an fruchtbareren Standorten im Wald entstehen können, während die kargeren Waldstandorte suboptimale Lebensbiotope für die Erdmaus und andere kleine Säugetiere darstellen.

Vliv rozrùznìnosti životního prostøedí na biologickou rùznorodost drobných savcù a populaèní dynamika hraboše mokøadního (Microtus agrestis) v Západních Sudetech

Souhrn Na území nadlesnictví Skláøská Poruba (Szklarska Porêba) v Jizerských horách a Krko- noších byly v letech 1999-2000 provádìny výzkumy zabývající se pestrostí a dynamikou spoleèenstev drobných savcù v rùzných biotopech. Bìhem výzkumu byly doloženy znaèné rozdíly v druhovém bohatství spoleèenstev drobných savcù a rozdíly ve stabilitì tìchto populací. 122 ZBIGNIEW BOROWSKI, EDYTA OWADOWSKA

Nejstabilnìjší životní prostøedí bylo nalezeno na území lesní správy Kamieñczyk. Plo- cha byla charakterizována také nejvìtší biologickou rùznorodostí. Zbylé tøi výzkumné plochy (Rozdro¿e, Ruczaj a Jakuszyce) se vyznaèovaly malou stabilitou a v souvislosti s tím tamní populace drobných savcù èasto vymíraly. Tato území byla charakterizována po- dobnì malou biologickou rùznorodostí. Potvrdilo se také, že subpopulace hraboše mokøadního (Microtus agrestis) žijící v nesta- bilních podmínkách byly dosycovány – nebo pøímo kolonizovány – imigranty z prostøedí stabilních. Proto byla subpopulace žijící na ploše Kamieñczyk oznaèena za populaci typu „zdroj”, zatímco zbylé tøi subpopulace jako „pøechodné”. Rozbor životního prostøedí ukazuje, že stabilní „zdrojovᔠprostøedí mohou na území Západních Sudet vznikat na bohatších lesních stanovištích, zatímco chudší hájová stano- vištì (stanovištì v borech?) jsou pro hraboše mokøadního i jiné druhy drobných savcù pouze omezenì vhodnými životními biotopy.

Adresy autorów: Zak³ad £owiectwa, Instytut Badawczy Leœnictwa, ul. Bitwy Warszawskiej 1920r. 3, 00-973 Warszawa

*Kampinoski Park Narodowy, ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000):123-126 Regina Podsadowska

Popielica Glis glis (LINNAEUS, 1766) w projektowanym rezerwacie „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” w Górach Kaczawskich

Popielicowate s¹ niezbyt liczn¹ rodzin¹ lorem futra, zasiedla Europê i Azjê Zachod- ssaków nale¿¹c¹ do rzêdu gryzoni, reprezen- ni¹ (PUCEK, 1984). W Polsce, do lat osiemdzie- towan¹ w œwiecie przez 8 rodzajów z 16 ga- si¹tych, wystêpowa³a nielicznie w ca³ym kra- tunkami (CORBET i HILL, 1986). Zasiedlaj¹ one ju, g³ównie w jego po³udniowej czêœci, po- Europê, Azjê i Afrykê. W Polsce wystêpuj¹ cz¹wszy od Sudetów, przez Œl¹sk, Beskidy, 4 gatunki. Góry Œwiêtokrzyskie po Bieszczady. Na Popielica (Glis glis), najwiêkszy przedsta- wschodzie kraju odnotowano j¹ na Roztoczu wiciel tej rodziny, wygl¹dem przypominaj¹- i w Puszczy Bia³owieskiej, a na pó³nocy nie- cy wiewiórkê, od której odró¿nia siê mniej- licznie na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim szymi rozmiarami cia³a oraz popielatym ko- (PUCEK, 1983). W nastêpnych latach pojawi³y

Fot. 1. Popielica (Glis glis L.). 29.09.2000. „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” (fot. R.E. Podsadowscy). 124 REGINA PODSADOWSKA

pe³niona w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych dziêki kompleksowym pracom podjêtym przez JURCZYSZYNA (1997) oraz doniesieniom in- nych autorów (PIKULSKA i MIKUSEK, 1997; RUPRECHT i SERWATKA, 1997). W Sudetach Zachodnich do tej pory po- pielica podawana by³a dwukrotnie. PAX (1925) wymienia³ j¹ z Karkonoszy, gdzie po wojnie nie zosta³a potwierdzona. JURCZYSZYN (1997) od- nalaz³ stanowisko tego gatunku w Wojcie- szowie w Górach Kaczawskich. Popielica jest umieszczona w „Polskiej czerwonej ksiêdze zwierz¹t” jako gatunek nieliczny i zagro¿ony (PUCEK, 1992). Dotych- czasowa wiedza o jej rozmieszczeniu i za- gêszczeniu nie jest wystarczaj¹ca. Ka¿de doniesienie o nowym stanowisku poszerza tê znajomoœæ przyczyniaj¹c siê jednoczeœnie do mo¿liwoœci zabezpieczenia i ochrony coraz Ryc.1. Lokalizacja projektowanego rezerwatu „Bu- to nowych terenów, na których wystêpuje. czyna na Bia³ych Ska³ach” ze stanowiskiem W dniach 29.09. i 01.10. 2000 r. podczas popielicy (Glis glis L.). prowadzenia obserwacji terenowych na ob- szarze projektowanego rezerwatu „Buczyna siê kolejne doniesienia o obserwacji tego ga- na Bia³ych Ska³ach” le¿¹cego na pó³nocnym tunku na nowych stanowiskach (BIELECKA, 1986; stoku góry Maœlak (720 m n.p.m.) w Górach RUPRECHT i SZWAGRZAK, 1986; KAMIERCZAK i KALI- Kaczawskich, na po³udnie od wsi Podgórki SZEWSKI, 1989; NOWAKOWSKI i TERLECKI, 1991; JUR- (UTM- WS 64), od³owiono dwa okazy popie- CZYSZYN i ZIOMEK, 1991; INDYK i PAW£OWSKA-INDYK, licy. Pu³apki ¿ywo³owne ustawione dla od³o- 1994). Znajomoœæ rozmieszczenia popielicy wu drobnych gryzoni okaza³y siê równie¿ w kraju zosta³a znacznie poszerzona i uzu- skuteczne w od³owie popielic, mimo i¿

Fot. 2. Fragment projektowanego rezerwatu „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” (fot. Cz. Narkiewicz). Popielica w projektowanym rezerwacie... 125 w zwi¹zku ze swoim specyficznym, na- aphyllidis-Fagetum) rosn¹ca na pod³o¿u wa- drzewnym trybem ¿ycia rzadko schodz¹ one piennym. W drzewostanie dominowa³ buk na dno lasu (JURCZYSZYN, 1998). Pokarm popie- z domieszk¹ jarzêbiny i jawora. W runie naj- lic, który w sezonie wiosenno-letnim stano- wiêkszy udzia³ mia³y: marzanka wonna (Ga- wi¹ zielone czêœci roœlin oraz kora drzew, lium odoratum), szczyr trwa³y (Mercurialis pe- jesieni¹ zostaje wzbogacony w le¿¹ce na rennis), kopytnik ( Asarum europaeum), fio³ek ziemi orzechy laskowe, bukowe i ¿o³êdzie. leœny (Viola reichenbachiana) i czerniec gron- W tym wypadku zbli¿aj¹cy siê okres zimo- kowy (Actaea spicata). wy, podczas którego popielice zapadaj¹ Obszar projektowanego rezerwatu znaj- w stan hibernacji kryj¹c siê w g³êbokich, ziem- duje siê w bezpoœrednim s¹siedztwie otwar- nych norach, zmusi³ je do penetracji dna lasu. tych terenów rolnych nale¿¹cych do wsi Pod- Oba okazy z³owi³y siê w pu³apki ustawione górki, co z jednej strony mo¿e stanowiæ za- w odleg³oœci oko³o 200 metrów od siebie gro¿enie dla tego gatunku poprzez siln¹ an- u podstawy du¿ych, starych buków. Siedli- tropopresjê, a z drugiej stwarza dodatkowe skiem, w którym popielice zosta³y od³owione mo¿liwoœci zdobywania pokarmu w przydo- by³a ¿yzna buczyna górska (Dentario enne- mowych sadach.

Literatura BIELECKA,K., 1986. Wspó³czesne stanowisko popielicy Glis glis (Linna- NOWAKOWSKI ,J., TERLECKI,J., 1991. Nowe stanowisko popielicy Glis eus, 1766) na Pojezierzu Pomorskim. Prz. Zool. 30, 1:115-117. glis (Linnaeus, 1766) z Polski Pó³nocno-Wschodniej. Prz. Zool., CORBET, G. B., HILL, J. E., 1986. A World list of mammalian species. 35, 3-4: 383-385. British Museum (Nat. Hist.), London. PAX, F., 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin, 1-557 INDYK,F., PAW£OWSKA-INDYK,A., 1994. Nowe stanowiska popielicy PIKULSKA,B., MIKUSEK,R., 1997. Popielica (Glis glis L.) w pokarmie Glis glis (Linnaeus, 1766) (Mammalia, Gliridae) w wojewódz- sów z terenu Gór Sto³owych. Prz. Zool. 41, 1-2: 109-111. twie wroc³awskim. Prz. Zool. 38, 3-4:353-355. PUCEK, Z., 1983. Popielica (Glis glis). W: Atlas rozmieszczenia ssaków JURCZYSZYN ,M., ZIOMEK,J., 1991. Popielicowate (Rodentia, Gliridae) w Polsce pod red. Z.Pucka & Raczyñskiego, PWN, czêœæ tek- na Roztoczu Œrodkowym. Prz. Zool., 35, 3-4:379-382. stowa pp.135-136, czêœæ kartograficzna p. 127, Warszawa. JURCZYSZYN, M., 1997. Rozmieszczenie popielicy, Myoxus glis (L.) PUCEK, Z. 1984. Klucz do oznaczania krêgowców Polski. Ssaki. PWN (Rodentia, Myoxidae) w Polsce. Prz. Zool., 41, 1-2:101-108. Warszawa. JURCZYSZYN, M., 1998. Metody wykrywania popielicy Myoxus glis PUCEK, Z., 1992. Popielica (Glis glis). W: G³owaciñski Z. (red.). Polska (L.) w terenie. Prz. Zool., 42, 3-4: 247-250. czerwona ksiêga zwierz¹t. pp. 67-69. PWRiL Warszawa. KAMIERCZAK,B., KALISZEWSKI,I., 1989. Przyczynek do fauny drob- RUPRECHT ,A.L., SZWAGRZAK, A., 1986. Popielica w sk³adzie pokarmu nych ssaków Niziny Mazowieckiej: nowe stanowisko popielicy puszczyka uralskiego. Prz. Zool., 30, 4:431-432. Glis glis (Linnaeus,1766). Prz.Zool., 33, 4:623-624. RUPRECHT, A. L., SERWATKA, S. 1997. Szcz¹tki kostne popielicy Glis glis(L.) z kurhanów (z III i V w. A.D.) Bia³ostocczyzny. Prz. Zool. 41, 1-2: 113-116.

Der Siebenschläfer Glis glis (LINNAEUS, 1766) in dem geplanten Natur- schutzgebiet „Buczyna na Bia³ych Ska³ach“ im Bober-Katzbachgebirge

Zusammenfassung Im Herbst 2000 wurden in der Umgebung des Dorfes Podgórki (Tiefhartmannsdorf) im Bober-Katzbachgebirge (Góry Kaczawskie) im Massiv der Westsudeten theriologische Untersuchungen durchgeführt, um den Wert des als das Naturschutzgebiet „Buczyna na Bia³ych Ska³ach“ vorgesehenen Landstriches zu demonstrieren. Am 29.09. und am 1.10.2000 wurden zwei Exemplare des Siebenschläfers Glis glis L., der unter Naturschutz steht und als seltene und vom Aussterben bedrohte Art auf der polnischen Roten liste der bedrohten Tierarten steht, eingefangen. 126 REGINA PODSADOWSKA

Plch velký (Glis glis) (LINNAEUS, 1766) v pøipravované rezervaci „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” v Kaèavských horách (Góry Kaczawskie)

Souhrn Na podzim roku 2000 byly v okolí vesnice Podgórki v Kaèavských horách provádìny terénní výzkumy, hodnotící po pøírodovìdné stránce území pøipravované rezervace „Bu- czyna na Bia³ych Ska³ach”. Ve dnech 29. 9. a 1. 10. 2000 zde byly odchyceny dva exempláøe plcha velkého (Glis glis LINNAEUS, 1766), který je chránìným druhem a je v polské Èervené knize zapsán jako druh vzácný a ohrožený. 127

PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 127-136 Olaf Tietz, Maria Seifert*, Alexander Czaja, Henriette Jechorek

Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten des Braunkohlentagebaues Berzdorf in der Oberlausitz (Ostdeutschland)

1. Geologische Situation (O. TIETZ) Abb. 1) und die Fossilfunde näher beschrieben werden. Eine geologische Übersicht zum Berz- Im Rahmen des Sanierungsbergbaues im dorfer Becken geben TIETZ & CZAJA (1999). Braunkohlentagebau Berzdorf wurden in meh- Das Profil (Abb. 2) beginnt im Liegenden reren Horizonten der quartären Deckschich- mit einem mindestens 1 m mächtigen unteren ten Pflanzenfossilien gefunden. Die Funde vom Sand-Kies-Horizont, der neben einer horizon- Juni 1999 stammen aus dem 1. Abraumschnitt talen Schichtung teilweise eine kleindimensio- (185 m-Sohle des Baufeldes III, Gurtbandförder- nale, bogige Schrägschichtung aufweist. Be- anlage 20) zwischen den Segmenten 70 und sonders die Feinkieslage an der Basis des Pro- 95. Entlang dieses 150 m langen Abbaustoßes files enthält etwa 20 % bis 30 % rötlichbraune ändert sich die Schichtenfolge nur geringfügig. Feldspäte, wie sie für die fluviatilen Ablage- Die geologische Profildokumentation erfolgte rungen der Neiße typisch sind. Dieses mar- auf Höhe von Segment 75, wo die meisten kante Neiße-Leitgeröll stammt aus dem Rie- Makrofossilien gefunden wurden und auch die sengebirgsgranit des Iser- und Riesengebirges, Probennahme für die Pollenuntersuchungen und ermöglicht eine eindeutige Abgrenzung erfolgte (HW 56 59 85, RW 54 96 83). Nachfol- der fluviatilen Neißeablagerungen von den gend sollen das geologische Profil (Lage siehe glazialen (nordischen) Schmelzwasserbildun-

Abb 1. Lage der beschriebenen Fossilfundpunkte in den quartären Deckschichten des Braunkohlentagebaues Berzdorf. 128 OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK gen. Eingeschaltet sind den Kiesen und Sanden 87 bis 95, wo dem hier etwas höher reichenden im cm-Bereich dunklere Schluffbahnen sowie Sand-Kies-Horizont eine etwa 0,5 m mächtige Schwemmlagen bzw. -nester mit organischem sandflaserige Schlufflage eingeschaltet war, die Detritus, die zahlreiche Pinus-Zapfen enthiel- an der Basis bis 0,5 m lange und 0,15 m mächti- ten (Fundpunkt A). Die meisten Pinus-Zapfen- ge sandig-organodetritische Schwemmnester mit funde stammen allerdings aus den Segmenten den Zapfen und Holzresten enthielt.

Abb. 2. Geologisches Profil mit Pflanzenfundpunkten und Lokalitäten der Pollenproben im Tagebau Berzdorf, 1. Abraumschnitt, Segment 75 (Dokumentation vom 17. 06. 00). Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten... 129

Aus dem Sand-Kies-Horizont stammt sehr wahrscheinlich auch der Schädelfund eines Auerochsen (TIETZ & CZAJA 1999), der nach mor- phometrischen Kriterien, besonders nach den Hornzapfenmaßen, als jungpleistozän, even- tuell spätpleistozän eingestuft werden kann. Dieser 120 m nördlich der Pflanzenfossilfund- stelle entdeckte Schädel (Abb. 1) wird in einer separaten Publikation näher vorgestellt (TIETZ 2000). Über dem unteren Kies-Sand-Horizont folgt im Profil ein ca. 4 m mächtiger Horizont aus graublauen tonigen Schluff, der sich an der Luft rasch dunkelbraun verfärbt. Der Horizont ist in den unteren 25 cm feinsandig ausgebildet und führt im oberen Drittel zwei dunklere an- moorige Lagen von jeweils 10 cm Mächtigke- it. Darüber führen die schichtungslosen mud- deartigen Schluffe ein feines Geflecht von Wur- zelröhren und im obersten Abschnitt zwei auffällige Quarzsand-Kieslagen von 10 cm bis 20 cm Mächtigkeit (fast ohne Feldspat, z.T. mit blauen Quarzen). Die mächtigere obere Kies- lage zeigt diapirartige Verformungen, die han- gend oft in isolierte Kies-Sandballen überge- hen. Die Gefüge sprechen eindeutig für gravi- tative Ausgleichsbewegungen, die zweifelsfrei Foto 1. Unterer Schluff-Horizont mit zwei kryoturba- mit Kryo-turbationsprozessen in Zusammen- ten Sand-Kies-Lagen. Darüber folgt im Bere- hang stehen. Die untere Lage zeigt eine initia- ich der Hacke (Höhe = 25 cm) das Torflager und anschließend der untere Abschnitt des le Girlandenbodenbildung und die obere Lage oberen Sand-Kies-Horizontes. Ausschnitt aus ist eine reife Intrusionstopf-Bildung (Nomenkla- dem quartären Pflanzenprofil. Tagebau Berz- tur nach EISSMANN 1981, Abb. 9). Die rasche dorf, 1. Abraumschnitt, Segment 76, zwischen Abnahme der Sedimentdeformation in der unte- 189,4 m und 191,5 m ü. NN. Foto vom ren Lage markiert für dieses Niveau die Unter- 17.06.1999. grenze der Auf-tauzone. Darüber folgt ein 0,2 m mächtiger Torfho- rizont, der durch ein 8 cm mächtiges schluffi- zahlreiche eingeregelte Treibhölzer und zwei ges Tonband zweigeteilt wird. Lateral läßt sich Sandlagen mit grobem organischem Detritus, dieser Horizont nur wenige 10-er Meter ver- woraus die karpologischen Reste einer Sumpf- folgen. Das untere Torflager ist dunkelbraun flora stammen (Fundpunkte C). Die Kiese en- gefärbt und etwa 9 cm mächtig. Das obere thielten auffällig wenig Neiße-Leitgerölle, wie Torflager ist nur 3 cm mächtig, schwarzbraun, Isergebirgsfeldspäte, Quarz-Serizitschiefer und ungeschichtet und von erdiger Konsistenz. Letz- blaue Quarze des Rumburger Granites. teres führt, neben nicht näher bestimmbaren Darüber folgt ein feinsandiger graubrau- Insektenflügelklappen und Moosfragmenten, ner oberer Schluff, dem vereinzelt horizontale vor allem Früchte von Carex vesicaria (Fund- Grobsandlagen und -linsen eingelagert sind. In punkt B) und lieferte eine relativ hohe Pollen- dem 0,5 bis 1 m mächtigen Horizont konnten dichte (Probe 6). keine Makrofossilien nachgewiesen werden. Der Torfhorizont wird von einem 0,6 bis Ein 1,9 m mächtiger, überwiegend hell 1,1 m mächtigen, oberen sandig-kiesigen Ho- gefärbter Horizont aus Grobschluffen schließt rizont überlagert. Der Horizont besteht aus das Profil nach oben ab, der im unteren Bere- schräggeschichtetem Feinsand- bis Fein- ich stark feinsandig und nach oben stärker to- kieskörpern rasch wechselnder Korngröße, nig ausgebildet ist. Die cremefarbenen, grau- denen besonders basal und hangend bis zu 10 braun-violetten und grünlichgrauen Schluffe cm mächtige, erdig-poröse Schlufflinsen ein- sind sehr fest, stark von Wurzelgeflecht durch- geschaltetet sind. Diese enthielten vereinzelt setzt und daher porös ausgebildet. Die Posi- Mollusken (Teichmuschel, Posthornschnecke) tion, Mächtigkeit und Ausbildung kennzeich- und z.T. gut erhaltene Blätter, die in dünnen net diesen Horizont als holozänen Auelehm Lagen angereichert waren (Fundpunkt D). Die (BRÄUTIGAM u.a. 1990). Darüber folgt ein ca. schräggeschichteten Sand-Kieskörper führen 0,5m mächtiges Kiesplanum (Anthropogen). 130 OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK

Tab. 1. Zusammenstellung der Makroflorenfunde und ihre Zuordnung zu den einzelnen Fundpunkten.

Taxa Fundpunkt Bemerkungen A B C1 C2 D Acer platanoides L. x 1 Blatt Alnus glutinosa (L.) GAERTN. x x 5 Nüßchen, 5 Spindeln Betula pendula L. x 2 Blattfragmente Carex vesicaria L. x 20 Früchte Carpinus betulus L. x x x 41 Nüßchen, 1 Blattfragment Chenopodium album L. x 1 Samen Cirsium cf. palustre (L.) SCOP. x 1 Achäne Corylus avellana L. x x 20 Nüsse Fraxinus excelsior L. x 1 Frucht Humulus lupulus L. x 2 Endokarpien Lonicera sp. x 1 Samen Myosoton aquatica (L.) MOENCH x 1 Samen Oenanthe aquatica (L.) POIRET x 2 Teilfrüchte Pinus sylvestris L. x 22 Zapfen Polygonum amphibium L. x 1 Nüßchen Polygonum aviculare L. x 1 Nüßchen Potamogeton coloratus HORNEM. x 1 Steinkern Quercus robur L. x 11 Blätter Ranunculus sp. x x 14 Früchte Rubus idaeus L. x x 16 Steinkerne Rumex aquaticus L. x 2 Nüßchen Salix cf. cinerea L. x 6 Blattfragmente Salix cf. fragilis L. x 7 Blattfragmente Salix sp. x 3 Blätter Sambucus sp. x x 21 Samen Scirpus sylvaticus L. x 2 Früchte Sparganium erectum L. x x 17 Steinkerne Tilia sp. x 2 Früchte, 1 Blattfragment Urtica dioica L. x x 37 Nüßchen Viola palustris L. x 1 Samen

2. Makroflorenreste teten Schwarz-Erle. (A. CZAJA und H. JECHOREK) Carpinus betulus L. – 41 Nüßchen von 4,2 – 5,8 mm Länge und 3,4 – 4,8 mm Breite sowie Im folgenden werden die geborgenen 1 Blattfragment sind von der Hainbuche über- Frucht- bzw. Samenreste und die überlieferten liefert. Blätter zusammengestellt und kurz beschrieben. Corylus avellana L. – 20 vollständige Nüsse In Tabelle 1 sind die einzelnen Taxa den Fund- sowie mehrere Bruchstücke der Gemeinen punkten zugeordnet. Abbildung 3 zeigt eine Hasel sind aus den Sanden und Kiesen der Fund- Auswahl der karpologischen Reste, Abbildung 4 punkte C1 und C2 geborgen worden. dokumentiert einige gut erhaltene Blätter. Quercus robur L. – 11 Blätter der Stielei- Pinus sylvestris L. – In Grobkiesen des unte- che sind zumeist vollständig erhalten. ren Profilabschnittes wurden 22 gut erhaltene Humulus lupulus L. – Zwei etwas abra- Zapfen der Gemeinen Kiefer gefunden. dierte Exemplare, die aber noch Reste der Leit- Betula pendula L. – Mindestens 2 Blattfrag- bündel aufweisen, fanden sich in dem Fund- mente der Gemeinen Birke liegen vor. punkt C2. Durchmesser der Endokarpien: 1,8 Alnus glutinosa (L.) GAERTN. – Ein männli- mm und 2 mm. cher Blütenstand und 5 Spindeln von Urtica dioica L. – Brennessel-Nüßchen mit Fruchtzäpfchen sowie 5 Nüßchen belegen das der charakteristischen zellig-punktaten Ober- Vorkommen der heute in ganz Europa verbrei- fläche und einer Länge um 1 mm kommen recht Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten... 131 häufig in den Fundpunkten C1 und C2 vor. Es lieferte massenhaft Früchte dieser Carex-Art, die wurden 37 Exemplare nachgewiesen. als Verlandungspflanze schlammige Böden be- Myosoton aquaticum (L.) MOENCH – Der heute vorzugt. Ausgelesen wurden 20 Früchte. weit verbreitete Wasserdarm ist mit einem ein- Scirpus sylvaticus L. – Es liegen zwei Früchte zigen Samen aus dem Fundpunkt C2 nach-ge- mit kurzem Griffelrest vor, die beide eine Länge wiesen. von 1 mm haben. Chenopodium album L. – Es liegt ein einzi- Sparganium erectum L. – 17 Steinkerne des ger Samen mit einem Durchmesser von 1,2 mm Igelkolbens belegen das Auftreten der Art in vor. Berzdorf. Polygonum amphibium L. – Nur in dem In der vorliegenden Makroflora kommen Fundpunkt C2 wurde ein Nüßchen dieser als hauptsächlich Elemente einer Ufervegetation

Wasserform auftretenden Art der Gattung fest- bzw. Pflanzen von sumpfigen Standorten vor. gestellt. Das Gehölzspektrum spricht ebenfalls für einen Polygonum aviculare L. – Die zweite Poly- ufernahen Bruch- oder Auenwald oder einen gonum-Art ist mit einem einzigen Nüßchen im sich an ein Gewässer anschließenden Eichen- Berzdorfer Profil repräsentiert. mischwald. Rumex aquaticus L. – Aus den Sanden des Die Blattfunde werden artlich größtenteils Fundpunktes C1 wurden 2 Nüßchen dieser Art, durch die Funde von Frucht- oder Samenresten die feuchte und überschwemmte Standorte be- bestätigt. Die einzelnen Arten der Makroflora vorzugt, herausgeschlämmt. finden sich im wesentlichen in den Ergebnissen Viola palustris L. – Eine Art der Moorwälder der Pollenanalyse wieder. und Erlenbrüche. Es liegt ein einzelner Samen von 2,1 mm Länge und 1,7 mm Breite vor. 3. Die Mikroflora (M. SEIFERT) Salix cf. fragilis L. – 7 der Bruchweide ähnelnde Blattfragmente sind erhalten. Aus dem Profil wurden 8 Proben für paly- Salix cf. cinerea L. – 6 Blattreste wurden nologische Untersuchungen entnommen (s. der Grauweide zugeordnet. Abb. 2). Allerdings lieferten nur die Proben 6 Salix spec. –Von einer weiteren Weiden- und 7 ausreichend Pollenkörner. Die Proben 3, Art sind 3 Blätter überliefert. 5 und 8 führten nur sporadisch präquartäre, Tilia sp. – Die Gattung wurde durch 2 stark d.h. umgelagerte Pollen und die Proben 1, 4 beschädigte Früchte sowie durch 1 Blattfrag- und 10 enthielten überhaupt keine Mikroflo- ment nachgewiesen. renreste. Die vorgefundenen Pollen besaßen Rubus idaeus L. – 16 vollständige Steinker- meist einen schlechten Erhaltungszustand, den- ne sowie zahlreiche Fragmente wurden als noch konnten bei den beiden auswertbaren Rubus idaeus (Himbeere) determiniert. Proben jeweils 250 Pollenkörner von Land- Acer platanoides L.– 1 Blatt des Spitzahorn pflanzen (100 %) ausgezählt werden (detailier- liegt vor, ist jedoch ohne Stiel erhalten. te Beschreibung und Zähltabelle s. SEIFERT 2000). Fraxinus excelsior L. – Eine Frucht der Ge- Die Probe 6 (Torfhorizont des Fundpunktes meinen Esche von 22 mm Länge und 5 mm B, 190,6 m ü. NN) weist eine relativ hohe Pol- Breite belegt das Vorkommen der Art. lendichte auf. Die Gehölzvegetation (48 % al- Oenanthe aquatica (L.) POIRET – Aus dem ler Landpflanzen-Pollen) wird im wesentlichen Fundpunkt C2 liegen 2 Teilfrüchte der Hunds- durch Pinus (28 %) und Betula (18 %) geprägt. petersilie vor. Außerdem wurde Salix (0,8 %) und Ulmus (1,2 Sambucus sp. – Es liegen 21 stark abgerollte %) beobachtet. Samen vor, so dass eine Bestimmung auf Arte- Die Krautvegetation wird hauptsächlich bene nicht möglich ist. durch den Carex-Typ (42,8 %) geprägt. Umbel- Ranunculus sp. – Gefunden wurden 14 liferae (2,8 %), Filipendula (2,8 %), Artemisia Früchte, die möglicherweise der Art R. flammu- (1,2 %) und Gramineae (1,2 %) sind noch deu- la L. (Kleiner Sumpf-Hahnenfuss) entsprechen. tlich vorhanden. Weitere Formen mit jeweils Lonicera sp. – Bei dem einzigen, stark 0,4 % aller Landpflanzen sind Chenopodiace- beschädigten Samen ist nur eine generische ae, der Ramischia-Typ (?) und Sanguisorba offi- Bestimmung möglich. cinalis. Vereinzelt treten Tubuliflorae und Eri- Cirsium cf. palustre (L.) SCOP. – Aus den San- caceae p.p. auf. den des Fundpunktes C2 wurde eine Achäne Unter den Vertretern der Wasser- und ausgeschlämmt. Sumpfregion ist Typha latifolia (mit 7,2 % aller Potamogeton coloratus HORNEM. – Von die- Pollenkörner) relativ häufig. Des weiteren ser heute in Moortümpeln nur noch selten vor- kommenden Laichkraut-Art wurde ein Steinkern wurde der Typha-Sparganium-Formentyp, mit geöffneter Keimklappe gefunden. monolete Sporen (hauptsächlich Thelypteris) Carex vesicaria L. – Der Fundpunkt B (Torf) und Equisetum beobachtet. Ein geringer Anteil 132 OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK

Abb. 3. Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten... 133

Abb. 4. 134 OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK

Abb. 3. Ausgewählte karpologische Makroreste der Fundpunkte Fig. 12. Potamogeton coloratus HORNEM., Steinkern (20x) C1 und C2 Fig. 13. Carex vesicaria L., Frucht (18x) Fig. 1. Corylus avellana L., Nuß (2x) Fig. 14. Scirpus sylvaticus L., Frucht (20x) Fig. 2. Alnus glutinosa (L.) GAERTN., Nüßchen (8x) Fig. 15. Sparganium erectum L., Steinkern (20x) Fig. 3. Carpinus betulus L., Nüßchen (5x) Fig. 4. Urtica dioica L., Nüßchen (35x) Fig. 5. Rumex aquaticus L., Nüßchen (25x) Abb. 4. Ausgewählte Blattreste des Fundpunktes D Fig. 6. Viola palustris L., Samen (20x) Fig. 1-3. Quercus robur L., 1 (0,9 x); 2 (0,9x); 3 (0,8 x) Fig. 7. Rubus idaeus L., Steinkern (20x) Fig. 4. Acer platanoides L., (1,2 x) Fig. 8. Oenanthe aquatica (L.) POIRET, Teilfrucht (20x) Fig. 5. Betula pendula ROTH, (1,2 x) Fig. 9. Sambucus sp., Samen (15x) Fig. 6,7. Salix cf. fragilis L., 6 (0,9 x); 7 (0,8 x) Fig. 10. Ranunculus sp., Nüßchen (20x) Fig. 8,9. Salix cf. cinerea L., 8 (1:1); 9 (1:1) Fig. 11. Cirsium cf. palustre (L.) SCOP., Achäne (18x) Fig. 10,11. Salix sp., 10 (1,2 x); 11 (1,4 x) an präquartären Umlagerungen ist vorhanden nen von Sphagnum, Lythrum, Equisetum auf (1,2 % aller Sporomorphen). zunehmende Versumpfung bzw. Vernäßung hin. Die anhand dieser Probe rekonstruierte Auf mehr oder weniger offene Wasserflächen Vegetation deutet auf kühlere Klimaverhältnisse verweisen die Funde von Potamogeton und der hin. Die hohen Werte des Carex-Typs und von relativ hohe Anteil der Süßwasserplankter (8 % Typha latifolia, das Erscheinen von Filipendu- aller Sporomorphen). Der Röhrichtgürtel wird la, Sanguisorba officinalis u.a. sowie Vertreter präsentiert durch den Typha-Sparganium-Typ und der Wasser- und Sumpfpflanzen weisen auf Typha latifolia. Auf den versumpften Stellen eine versumpfte Fläche bzw. ein Flach-moor wuchsen weiterhin Alnus, Salix, Carex u.a. hin. In der Umgebung und eventuell am Moor- rand wuchsen Salix, Betula und Pinus. 4. Auswertung Die Probe 7 (Sand-Kies-Horizont mit or- ganischem Detritus, Fundpunkt C1, 191,1 m ü. Aufgrund der Höhenposition und der litho- NN) weist ein verändertes Pollenspektrum auf. logischen Ausbildung erschließt das vorgestel- Der mit 58,6% hohe Anteil der Gehölzpollen lte Profil den Grenzbereich Pleistozän-Ho- wird im wesentlichen von Pinus (19,6%), Abies lozän. Mit Hilfe der Fossilfunde und sedimen- (15,2%), Alnus (15,2%) und Picea (8,4%) ge- tologischer Gefügekriterien kann die genaue stellt. Häufig konnten Elemente des Ei- Lage dieser Grenze nicht exakt ermittelt, aber chenmischwaldes (Quercus, Ulmus, Tilia mit relativ gut eingeengt werden. Nachfolgend 7,2%) sowie Acer (2,4%), Betula (2,4%) und wird die stratigraphische Interpretation des vor- Corylus (6,4%) beobachtet werden. gestellten Profiles näher erörtert. Der Anteil der Kräuterpollen ist gering. Am Beim unteren Sand-Kies-Horizont handelt häufigsten sind der Carex-Typ (8 %), Gramine- es sich nach Korngröße, Modalbestand und en (2,8 %) und der Galium-Typ (1,2 %). Weite- Höhenlage sehr wahrscheinlich um den obe- re Formen bilden Urtica, Artemisia, Caryophyl- ren Abschnitt der weichseleiszeitlichen lacea, Plantago ssp. und der Rumex acetosel- Neißeterasse (STEDING u.a. 1991). Deren Basis la-Typ. wird für das Berzdorfer Becken bei 179 bis 182 Innerhalb der Wasser- und Sumpfpflanzen m ü. NN angegeben (STEDING u.a. 1991). Die sind monolete Sporen (hauptsächlich Thelypte- Mächtigkeit der Neiße-Niederterasse liegt im ris mit 8 % aller Sporomorphen) häufig, während Baufeld II bei 6 m bis 7 m, seltener bis 8 m und weitere Vetreter wie Sphagnum, Equisetum, der für Baufeld III zwischen 0,5 und 5 m, erreicht Typha-Sparganium-Typ, Lythrum und Potamo- hier aber Maximalwerte von 13,9 m (BRÄUTIGAM geton nur vereinzelt erscheinen. u.a. 1990). BRÄUTIGAM u.a. vermerken, dass in In dieser Probe wurde mit 16 % aller Spo- den Bohraufschlüssen die weichseleiszeitlichen romorphen ein relativ hoher Anteil an prä- Neißeschotter sich selten von den holozänen quartären Umlagerungen beobachtet. abgrenzen lassen, weshalb sie im Rahmen der Die mittels dieser Probe rekonstruierte Ve- Erkundung meistens zusammengefaßt wurden. getation zeigt wärmere klimatische Verhältnis- Da wo besonders in den Bach- und Flußtälern se an, als die aus der Probe 6 (Torflager). Da- der Pließnitz und Neiße eine Abtrennung rauf weist der relativ hohe Anteil des Eichen- möglich war, geben sie für die holozänen mischwaldes mit der Dominanz von Tilia, das Flußschotter Mächtigkeiten von 1,4 bis 3 m, recht häufige Erscheinen von Abies und Carpi- maximal 4,6 m an. nus (5,6 %) u.a. sowie der geringe Kräuteran- Im untersuchten Profil liegt die Oberkante teil hin. Die für Kühlphasen und kaltzeitliche des unteren Sand-Kies-Horizontes bei 186,3 m Verhältnisse typische Heliophyten treten nicht ü. NN (Abb. 4). Die Basis der Neiße-Nieder- auf. Pinus und Picea sind häufig vorhanden. terasse war unweit des untersuchten Profils im Picea omoricoides als Indiz für ein Weichsel- Nachschnitt des 1. Abraumschnittes bei 182 m Interstadial konnte nicht beobachtet werden. ü. NN aufgeschlossen. Die Neiße-Niederteras- Unter den Sumpfpflanzen tritt Thelypteris se besitzt hier somit eine Mächtigkeit von etwa deutlich hervor und deutet neben dem Erschei- 4,5 m, was sich gut mit den durchschnittlichen Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten... 135

Mächtigkeitswerten aus dem Berzdorfer Bec- Die darüberliegenden oberen Schluffe so- ken deckt. Auch der Auerochsenfund untermau- wie der Auelehm-Horizont bilden im Profil die ert ein jungpleistozänes Alter des Horizontes. jüngsten Ablagerungen des Holozäns. Wesentlich aussagefähiger für die strati- Eine biostratigraphische Zonen-Einstufung graphische Einstufung des Profils sind die kryo- kann mit dem vorhandenen Mikro- und Ma- turbaten Sand-Kies-Lagen im Top des unteren kroflorenresten nicht durchgeführt werden. Die Schluff-Horizontes bei etwa 189,4 m bis 190,4 geringe Anzahl der Makroflorentaxa sowie die m ü. NN (Foto 1). Nach EISSMANN (1981) sind nicht durchführbare Rekonstruktion einer Suk- kryogene Bildungen nur im Zusammenhang zession anhand von zwei Pollenproben lassen mit Permafrosterscheinungen (Periglazialze- es nicht zu. Die biostratigraphische Auswer- iten) zu erklären (S. 23). Die Entstehung dieser tung der Pollenproben wird weiterhin durch Sedimentgefüge wird auf frostbedingte plasti- den hohen Anteil an Umlagerungen in der Pro- sche Schichtdeformationen zurückgeführt, die be 7 erschwert, was eine nicht sicher abgrenz- überwiegend durch gravitative Ausgleichsbe- bare Mischflora zur Folge hat. wegungen infolge von Dichteunterschieden in den wassergesättigten Auftauböden erklärt Dank wird. Diese Strukturen spiegeln jedoch im über- Wir danken dem Sächsischen Landesamt wiegenden Maße nicht den eigentlichen Fro- für Umwelt und Geologie, Bereich Geologie stprozess, sondern mehr die Auftauphase wi- und Boden in Freiberg für die freundliche der, was ihr gehäuftes Auftreten am Beginn und Unterstützung durch die Pollenuntersuchung Ende der Kaltzeiten belegt. EISSMANN (1981) ze- im Rahmen der Dokumentation temporärer igt anhand von zahlreichen und biostratigra- Aufschlüsse (Ergebnisbericht EB 03244/001). phisch gut datierten Profilen Mitteldeutschlands, Unser Dank gilt auch Herrn Prof. Dr. Mai (Ber- dass in holozänen Sedimenten derartige Sedi- lin) für die Determination von einigen schwer mentgefüge nicht mehr auftreten (S. 48 und S. bestimmbaren karpologischen Objekten. Wei- 68f). So erscheinen in dem Profil des ehemali- terhin möchten wir uns bei der LMBV mbH, gen Ascherslebener Sees die letzten Kryotur- Betriebsteil Oberlausitz, Tagebau Berzdorf für bationen in der Älteren Dryaszeit und Trop- die sehr gute Zusammenarbeit bedanken, ohne fenböden noch in der Jüngeren Dryaszeit. die die vielen geologische Arbeiten der letzten Ähnlich verhält es sich in Brandenburg, wo im Jahre nicht möglich gewesen wären. Zum Rhin- und Havelländischen Luch die Entste- Schluß danken wir dem Arbeitsamt Görlitz, dass hungszeit von Kryoturbation und Tropfenböden durch die Bewilligung der ABM 1803/99 die überwiegend für die Jüngere Dryas nachge- zeitaufwändige Präparation der Pflanzenfossi- wiesen wurde (MUNDEL 1976). len ermöglichte. Daraus kann für das untersuchte Profil ge- schlußfolgert werden, dass der fossile Frostbo- denhorizont noch dem Spätglazial zuzurech- nen ist, ein holozänes Alter ist auszuschließen. Literatur Der darüberliegende Torfhorizont und der BRÄUTIGAM B., SCHUBERT M., RAITHEL E., TSCHERNIKEL J., HORTENBACH R., RUDOLF G., 1990: Vorratsberechnung Braunkohlen-erkun- obere Sand-Kieshorizont müssen aufgrund der dung Berzdorf-SO, Berichtsteil I Geologie/Text und Anlage 4.2.1 Untersuchungsergebnisse der Mikro- und Ma- und 4.2.2..- unveröff. Erkundungsbericht des VEB Geologische kroflorenreste bereits dem Holozän zugeord- Erforschung und Erkundung Freiberg, 111 S., Freiberg EISSMANN L., 1981: Periglaziäre Prozesse und Permafroststrukturen net werden. Dafür spricht vorallem das Auftre- aus sechs Kaltzeiten des Quartärs. Ein Beitrag zur Periglazial- ten von Abies und Carpinus in der Pollenprobe theorie aus der Sicht des Saale-Elbe-Gebietes.- Altenburger Na- 7, die in unseren Breiten vor etwa 6000 bis turwiss. Forsch., 1, S. 3-171, Altenburg JÄGER E. J., WERNER K. (Hrsg.), 1995: Exkursionsflora von Deutschland, 4000 Jahren wieder eingewandert sind (LANG Band 3, Gefässpflanzen: Atlasband.- Gustav Fischer Verlag, 753 1994). Da Fagus weder in der Mikro- noch S., Jena Makroflora auftritt, kann das Jungholozän (Sub- LANG G., 1994: Grundriß der quartären Vegetationsgeschichte Euro- pas. Methoden und Ergebnisse der quartärbotanischen For- atlantikum) ausgeschlossen werden. Im Jungho- schung. – Verl. G. Fischer, 462 S., Jena lozän müßte neben Abies und Carpinus stets MUNDEL G., 1976: Frostbodenhorizonte aus dem Rhin- und Havelländi- Fagus, z.T. relativ häufig, auftreten. Weiterhin schen Luch.- Z. geol. Wiss., 4/10, S. 1379-1398, Berlin konnten keine siedlungsanzeigende Pollen, die STEDING D., HIRSCH D., SCHULZE H., BARTUSCH K., 1991: Das Deck- gebirge im Tagebau Berzdorf/OL.- In: BRAUSE (Hrsg.): Tagung- im späten Holozän z.T. beachtliche Werte er- smaterial, Kurzfassungen und Exkursionsführer der 38. Jahre- reichen, nachgewiesen werden. Somit engt stagung der GGW in Cottbus vom 19.-22.10.1991, S. 140-147, sich das Alter für den oberen Sand-Kies-Hori- Nr. 764, Berlin/Freiberg TIETZ O., 2000: Der Schädelfund eines Ur (Bos primigenius BOJANUS zont (Pollenprobe 7) auf das obere Mittelho- 1827) aus dem Braunkohletagebau Berzdorf in der Oberlau- lozän (Subboreal einschließlich oberes Atlan- sitz. -Abh. Ber. Naturkundemus. Görlitz 72/2 [im Druck] tikum) ein. Dem tiefer liegenden Torflager (Pol- TIETZ O., CZAJA A., 1999: Die Geologie des Berzdorfer Braunkohlen- Beckens in der Oberlausitz/Südost-Deutschland.- Sächs. He- lenprobe 6) fehlen diese Florenelemente. Die imatblätter, 5/99, S. 317-323, Dresden Position im Profil sowie das Auftreten von Ulmus SEIFERT M., 2000: Palynologische Untersuchungen aus dem Braun- macht ein altholozänes Alter des Torflagers kohlenbecken Berzdorf, Profil ”I Q”, Baufeld III.- unveröff. Er- gebnisbericht des LfUG Freiberg, 8 S., Freiberg [Archiv-Nr. EB wahrscheinlich. 03244/001] 136 OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK

Znaleziska kopalnych roœlin z czwartorzêdowych utworów nadk³adu kopalni wêgla brunatnego Berzdorf na Górnych £u¿ycach (wschodnie Niemcy)

Streszczenie W artykule opisane zosta³y znaleziska kopalnych roœlin pochodz¹ce z kilku poziomów czwartorzêdowych utworów nadk³adu kopalni wêgla brunatnego Berzdorf na Górnych £u¿y- cach (wschodnie Niemcy). Sk³adaj¹ siê na nie, obok wiêkszych pozosta³oœci roœlin (szcz¹tki liœci, owoców i nasion), tak¿e daj¹ce siê oznaczyæ spektra py³kowe dla dwóch prób. Profil geologicz- ny zawieraj¹cy znaleziska po³o¿ony jest na wysokoœci pomiêdzy 185,3 a 194 m n.p.m. Z dolnego poziomu piaszczysto – ¿wirowego pochodz¹ liczne szyszki sosny (Pinus) oraz przypuszczalnie czaszka tura. To ostatnie znalezisko jak równie¿ litologia i po³o¿enie odcin- ka n.p.m., przemawiaj¹ za tym, ¿e poziom ten nale¿y przyporz¹dkowaæ niskiej terasie Nysy £u¿yckiej powsta³ej podczas zlodowacenia wis³y. Bardzo wa¿n¹ wskazówkê dla klasyfika- cji stratygraficznej badanego profilu dostarczy³y kopalne krioturbacje w stropie dolnego poziomu mu³ków. Dziêki nim poziom ten jednoznacznie mo¿na przyporz¹dkowaæ jeszcze póŸnemu glacja³owi. Zalegaj¹cy wy¿ej poziom torfu oraz górny poziom piaszczysto – ¿wirowy dostarczy³y wiêkszoœci makroszcz¹tków roœlinnych (8 gatunków oznaczonych na podstawie liœci oraz 26 gatunków na podstawie owoców i nasion), które pozwalaj¹ na rekonstrukcjê flory bagiennej. Poniewa¿ poœród mikro- i makroflor nie zosta³y znalezione ani szcz¹tki buków (Fagus), ani elementy wskazuj¹ce na charakter œrodowiska dla obu pozio- mów mo¿na przyj¹æ wiek od starszego po œrodkowy holocen. Na podstawie niniejszego materia³u kopalnego nie mo¿na przeprowadziæ strefowego przyporz¹dkowania biostraty- graficznego. Z tego powodu na tym profilu nie mo¿na dok³adnie okreœliæ granicy miêdzy plejstocenem a holocenem.

Nalezištì fosilních rostlin ze ètvrtohorních vrstev nadloží hnìdouhelného dolu Berzdorf v Horní Lužici (východní Nìmecko)

Souhrn V pøíspìvku jsou popsána nalezištì fosilních rostlin z nìkolika úrovní ètvrtohorních vrstev nadloží hnìdouhelného dolu Berzdorf v Horní Lužici (východní Nìmecko). Kromì vìtších pozùstatkù rostlin (zbytky listù, plodù a semen) umožòují dva vzorky urèit také pylové spek- trum. Geologický profil obsahující nalezištì se nachází v nadmoøské výšce 185,5 až 194 m. V dolní štìrkopískové vrstvì se nacházejí poèetné šišky borovice (Pinus) a také lebka, pravdìpodobnì tura. Toto poslední (nejnižší) nalezištì – jak ostatnì napovídá litologie a nadmoøská výška - lze pøiøadit k nízké terase Lužické Nisy, vzniklé bìhem zalednìní Visly. Velmi dùležitým ukazatelem pro stratigrafickou klasifikaci zkoumaného profilu byl nález fosilních kryoturbací ve svrchní èásti spodní úrovnì bahenních sedimentù. Díky nim bylo možno tuto úroveò jednoznaènì pøiøadit ještì k pozdnímu glaciálu. Výše uložená vrstva rašeliny a také horní písèito-štìrková úroveò poskytly poèetné rostlinné makrozbytky (8 druhù bylo urèeno podle listù a dalších 26 druhù na základì urèení plodù a semen), podle kterých lze rekonstruovat tehdejší složení bahenní flóry. Protože nebyly nalezeny ani zlomky pozùstatkù bukù (Fagus), ani prvky ukazující na charakter prostøedí, obìma tìmto vrstvám je možno pøiøadit stáøí od staršího po støední holocén. Na základì dosud získaného fosilního materiálu není možno urèit biostratigrafické uspoøádání vrstev. Z tohoto dùvodu není možno na daném profilu pøesnì vymezit hranici mezi pleistocénem a holocénem.

Anschrift der Verfasser: Staatliches Museum für Naturkunde Görlitz PF 300154 02806 Görlitz Deutschland * Landesamt für Umwelt und Geologie Halsbrücker Str. 31a 09599 Freiberg Deutschland PRZYRODA SUDETÓW ZACHODNICH t. 3(2000): 137-144 Piotr Migoñ

Geneza W¹wozu Myœliborskiego na Pogórzu Kaczawskim

Wstêp jarów, czyli dolin o w¹skim dnie i bardzo stro- mych, czêœciowo skalistych zboczach, wy¿ej Przykrawêdziowa strefa Sudetów wzd³u¿ ograniczonych wyraŸnym, wypuk³ym za³o- sudeckiego uskoku brze¿nego jest na ca³ej mem od zrównañ wododzia³owych. Charak- swojej d³ugoœci rozciêta licznymi dolinami ter taki maj¹ fragmenty dolin Pe³cznicy rzecznymi. S¹ to typowo erozyjne, V-kszta³t- i Szczawnika na Pogórzu Wa³brzyskim oraz ne doliny o stosunkowo w¹skim dnie i zbo- dolina Jawornika na Pogórzu Kaczawskim (fot. czach o nachyleniu 15-35°, pozbawione na 1) w odcinku znanym jako W¹wóz Myœlibor- ogó³ wiêkszych form skalnych czy œcian skal- ski. O ile historia czwartorzêdowego rozwoju nych towarzysz¹cych korytom potoków. Sto- dolin jarowych na Pogórzu Wa³brzyskim by³a sownie do klasycznych zasad geomorfologii, ju¿ opisywana (SZCZEPANKIEWICZ, 1954, KRZYSZKOW- sytuacja taka odzwierciedla równowagê miê- SKI i STACHURA 1998), to geneza W¹wozu Myœli- dzy erozyjnym wcinaniem siê rzeki i procesa- borskiego pozostaje niejasna. Celem niniejsze- mi wyrównywania stoków (KLIMASZEWSKI, 1981). go artyku³u jest zatem przedstawienie hipote- Na tym tle rysuje siê unikatowoœæ trzech dolin, zy okolicznoœci powstania i rozwoju W¹wozu a w³aœciwie ich odcinków, po³o¿onych w stre- Myœliborskiego oraz zwrócenie uwagi na re- fie przykrawêdziowej, które maj¹ charakter gionalny kontekst tej formy rzeŸby terenu.

Fot. 1. Fragment œrodkowego odcinka W¹wozu – na terenie rezerwatu przyrody (fot. P. Migoñ). 138 PIOTR MIGOÑ

Charakterystyka zwê¿a siê do kilku metrów, Jawornik p³ynie W¹wozu Myœliborskiego w ³o¿ysku skalnym, zbocza tworz¹ zieleñco- we œciany skalne, schodz¹ce miejscami do sa- Po³o¿enie mego dna doliny. Odcinek ten koñczy siê W¹wóz Myœliborski znajduje siê we w miejscu wyraŸnej zmiany kierunku biegu wschodniej czêœci Pogórza Kaczawskiego doliny o 90°, natomiast kolejny (1,9-2,5 km) w pobli¿u morfologicznej krawêdzi Sudetów przypomina pod wieloma wzglêdami odcinek zwi¹zanej genetycznie z sudeckim uskokiem drugi, jedynie wysokoœæ zboczy jest wiêksza brze¿nym. Pocz¹tek jaru znajduje siê w odle- i wynosi 70-80 m. Przekrój poprzeczny jaru g³oœci oko³o 4 km w górê od krawêdzi, nato- jest asymetryczny: zbocza po³udniowe maj¹ miast koñczy siê on we wsi Myœlibórz, oko³o na znacznej d³ugoœci nachylenie powy¿ej 30°, 1,5 km przed podstaw¹ krawêdzi Sudetów. Tak podczas gdy na zboczach pó³nocnych tak wiêc, W¹wóz Myœliborski nie jest jarem przy- znaczne nachylenia wystêpuj¹ lokalnie, krawêdziowym w œcis³ym znaczeniu i rozci- a przewa¿aj¹ wartoœci 15-30° (fot. 3). na nie tyle krawêdŸ Sudetów, co wierzchowi- Do jaru Jawornika uchodzi kilka krótkich nê Pogórza Kaczawskiego. Ca³kowita d³ugoœæ dolin bocznych. Strome zbocze po³udniowe odcinka jarowego wynosi 2,5 km, wysokoœæ jest rozciête kilkoma krótkimi (200-300 m) dna jaru Jawornika maleje od 330 m do 260 m wciosami o bardzo du¿ym spadku, skalistych zboczach i z lokalnie wystêpuj¹cymi progami n.p.m., co daje œredni spadek 28‰. skalnymi w korytach. Ich partie Ÿródliskowe maj¹ kszta³t amfiteatralnych nisz oddzielonych Budowa geologiczna od zrównañ wierzchowinowych wyraŸn¹ kra- Wschodnia czêœæ Pogórza Kaczawskiego wêdzi¹. Na bardziej po³ogich zboczach pó³- zbudowana jest g³ównie ze ska³ metamorficz- nocnych wystêpuje kilka suchych dolinek niec- nych wchodz¹cych w sk³ad paleozoicznego kowatych o d³ugoœci do 0,5 km. Swój jedyny metamorfiku kaczawskiego dziel¹cego siê na wiêkszy dop³yw – Myœlinówkê – Jawornik kilka mniejszych jednostek strukturalnych od- przyjmuje ju¿ po opuszczeniu odcinka jaro- dzielonych od siebie uskokami o przebiegu wego, oko³o 800 m dalej. WNW–ESE (JERZMAÑSKI, 1965, BARANOWSKI et al. Wychodnie zieleñców w jarze maj¹ zró¿- 1982, 1998). W¹wóz Myœliborski po³o¿ony jest nicowan¹ morfologiê i wysokoœci. Dominuj¹ w obrêbie jednostki Rzeszówek–Jakuszowa, œciany skalne schodz¹ce bezpoœrednio do dna w budowie której dominuj¹ zieleñce w ró¿- doliny lub oddzielone od niego usypiskiem nych odmianach: masywnej, z³upkowanej i po- (fot. 2). Ponadto w wiêkszych iloœciach wystê- duszkowej. Na skalistych zboczach jaru od- puj¹ ambony skalne, tylko czêœciowo wyizo- s³aniaj¹ siê g³ównie zieleñce w odmianie po- lowane ze stoku, natomiast baszty i maczugi duszkowej oraz masywnej (fot. 2). Oprócz zie- s¹ rzadkie i zwi¹zane z grawitacyjnymi prze- leñców w zlewni Jawornika znajduje siê kilka mieszczeniami odspojonych pakietów zieleñ- wyst¹pieñ neogeñskich bazaltów, z których cowych. Przewa¿aj¹ formy o zarysach niere- najwiêkszym s¹ ograniczaj¹ce zlewniê od za- gularnych, co jest zwi¹zane z istnieniem gê- chodu Muchowskie Wzgórza (465 m). Na stego systemu ró¿nokierunkowych spêkañ. wododzia³ach zalega cienka pokrywa utwo- Tylko miejscami œciany skalne maj¹ charakter rów glacjalnych i fluwioglacjalnych z³o¿ona powierzchni planarnych, nawi¹zuj¹cych prze- prawdopodobnie w trakcie zlodowacenia biegiem do g³ównych kierunków spêkañ Odry (PIASECKI, 1964). o orientacji N–S, NNW–SSE i WSW–ENE. Wy- sokoœæ wychodni roœnie w dó³ jaru, od 3-5 m RzeŸba terenu w odcinku górnym do 20-25 m w strefie gar- W¹wóz Myœliborski sk³ada siê z kilku od- dzieli i w odcinku dolnym. Pokrywy gruzowe cinków o odmiennej rzeŸbie. Odcinek górny poni¿ej ska³ek to g³ównie ha³dy usypiskowe, (oko³o 0,6 km d³ugoœci) jest stosunkowo p³ytki, niewiele jest regularnych sto¿ków usypisko- oko³o 40-50 m, posiada zbocza z niewielk¹ wych i wiêkszych bloków pochodz¹cych iloœci¹ wychodni skalnych, a jego dno na pew- z obrywów. Zaznacza siê asymetria rozmiesz- nych odcinkach jest p³askie. W nastêpnym czenia wychodni skalnych, nawi¹zuj¹ca do odcinku (0,6-1,5 km) zbocza stromiej¹ a wy- asymetrii nachylenia zboczy, wyraŸna zw³asz- chodnie zieleñców staj¹ siê czêstsze, lecz g³ê- cza w odcinku dolnym; liczniejsze i wy¿sze bokoœæ doliny praktycznie nie wzrasta. Kolej- s¹ ska³ki zieleñcowe na zboczu po³udniowym. ny odcinek (1,5-1,9 km), choæ nie najg³êbszy Koryto Jawornika tylko w górnej i œrodko- (50-60 m), ma miejscami charakter gardzieli wej czêœci jaru ma naturalny charakter. Jest o ³amanym przebiegu, z kolejnymi odcinkami ono korytem krêtym, wciêtym w pokrywê alu- o kierunku 110°, 151°, 65° i 113°. Dno doliny wialn¹, z lokalnie zaznaczonymi œladami wie- Geneza W¹wozu Myœliborskiego na Pogórzu Kaczawskim 139 lonurtowego roztokowania. Na odcinku gar- W-E do WNW-ESE kierunek tych dolin, jar dzieli Jawornik p³ynie g³ównie w ³o¿ysku skal- Jawornika jest elementem sieci dolinnej dys- nym, lokalnie rozdwajaj¹c siê, a skalne progi kordantnym w stosunku do struktury geologicz- maj¹ do 0,5 m wysokoœci. Poni¿ej gardzieli nej. koryto jest zmodyfikowane antropogenicznie Kolejn¹ osobliwoœci¹ doliny Jawornika jest i na znacznych odcinkach obudowane, wy- wyraŸna zmiana morfologii w jej górnej czê- stêpuj¹ te¿ sztuczne progi o wysokoœci do 2 m. œci. Powy¿ej pocz¹tku odcinka jarowego znaj- Strome zbocza W¹wozu Myœliborskiego duje siê p³ytki odcinek p³askodenny o d³ugoœci przechodz¹ wyrazistym górnym za³omem sto- oko³o 1,5 km, a powy¿ej niego potok p³ynie ku w faliste powierzchnie zrównañ wododzia- w s³abo zaznaczonej dolinie nieckowatej. Ca³- ³owych (fot. 4). Po³o¿one s¹ one na wysokoœci kowita d³ugoœæ górnego, sprawiaj¹cego wra- 340-380 m n.p.m. i wykazuj¹ generalny spa- ¿enie nieodm³odzonego odcinka wynosi oko- dek 10-15‰ ku wschodowi, w stronê krawê- ³o 3 km i jest ewenementem w krawêdziowej dzi Sudetów zwi¹zanej z sudeckim uskokiem strefie Pogórza Kaczawskiego, gdy¿ ¿adna brze¿nym. Kulminacje powierzchni wodo- z pozosta³ych dolin nie posiada nieckowatego dzia³owej s¹ niskimi pagórami o wysokoœci górnego odcinka na powierzchni zrównania. wzglêdnej do 20 m i nachyleniu stoków do 10°. Na uwagê zas³uguje tak¿e wyraŸna zmiana ogólnego kierunku doliny na pocz¹tku jaru Unikatowe cechy z N-S na wierzchowinie do WSW-ENE w od- W¹wozu Myœliborskiego cinku jarowym.

W¹wóz Myœliborski jest przedstawiany Geneza W¹wozu Myœliborskiego jako typowa wciosowa dolina przykrawêdzio- wa (GROCHOLSKI i WIŒNIEWSKI 1995), jednak licz- Charakter W¹wozu Myœliborskiego rozpa- ne cechy rzeŸby wyraŸnie odró¿niaj¹ go od trywany na tle budowy geologicznej i rzeŸby dolin s¹siednich, a tak¿e dolin wciosowych Pogórza Kaczawskiego pozwala wykluczyæ w innych fragmentach brze¿nej krawêdzi Su- jego strukturalne lub antecedentne za³o¿enia. detów. Uwagê zwraca zw³aszcza jarowy cha- Pod wzglêdem litologicznym fragment wierz- rakter doliny, znaczna stromoœæ zboczy i po- chowiny rozcinany przez jar Jawornika nie wszechnoœæ form skalnych w dolinie – cechy ró¿ni siê od obszarów przyleg³ych, nie stwier- nie wystêpuj¹ce w s¹siednich dolinach Paszów- dzono tak¿e uskoków prostopad³ych do biegu ki, Myœlinówki i Staruchy. Te pozosta³e s¹ sze- jaru, które mog³y byæ odpowiedzialne za tek- roko rozwartymi wciosami z niewyraŸnym toniczne podniesienie tego fragmentu Pogó- górnym za³omem stoku (ryc. 1). RzeŸbê doliny rza. W tej sytuacji ró¿nice w typie doliny po- Jawornika mo¿na interpretowaæ jako efekt nie miêdzy Jawornikiem a potokami s¹siednimi nad¹¿ania denudacyjnego sp³aszczania stoku mog¹ byæ interpretowane jako wskazówka za postêpem erozji wg³êbnej, podczas gdy m³odszego wieku jaru Jawornika i jego póŸ- w innych dolinach istnieje wzglêdna równo- niejszego powstania. waga w efektywnoœci tych dwóch grup proce- Wydaje siê, ¿e istotne znaczenie maj¹ sów. Tê nierównowagê trudno jest przypisaæ nastêpuj¹ce fakty. Pierwszym z nich jest obec- specyficznej litologii pod³o¿a i wyj¹tkowej noœæ dop³ywu Jawornika – Myœlinówki, o prze- odpornoœci zieleñców, gdy¿ po³o¿ona bezpo- biegu zgodnym z lokalnym kierunkiem struk- œrednio na po³udnie Paszówka oraz Myœlinów- turalnym, typowym dla krawêdziowej strefy ka i B³otnica na pó³nocy tak¿e rozcinaj¹ pod- Sudetów o charakterze doœæ szeroko rozwar- ³o¿e zieleñcowe, a charakteru jarów ich doli- tego wciosu, w którym odm³odzenie siêgnê³o ny nie posiadaj¹. Formy podobne do W¹wozu obszaru Ÿródliskowego. Drugim jest istnienie Myœliborskiego wystêpuj¹ natomiast na wierz- obni¿enia morfologicznego o kierunku NNW- chowinie Pogórza, zw³aszcza w dolinie M³y- SSE na po³udnie od górnego odcinka jaru, na nówki (MIGOÑ 1999), choæ nie osi¹gaj¹ one ani przed³u¿eniu wierzchowinowego fragmentu takiej d³ugoœci, ani g³êbokoœci. doliny. Obni¿enie to ma szerokoœæ oko³o 200 Specyficzn¹ cech¹ doliny Jawornika jest m i jest wype³nione utworami glacjalnymi, tak¿e jej krêty przebieg, ró¿ny od generalnie natomiast ni¿ej przechodzi w szerok¹ p³asko- prostoliniowego i równoleg³ego do siebie prze- denn¹ dolinê rzeczn¹ bezimiennego dop³ywu biegu dolin s¹siednich. Poniewa¿ g³ówny kie- M³ynówki. runek strukturalny we wschodniej czêœci Po- Uzasadnione wydaje siê zatem przyjê- górza Kaczawskiego, wyra¿ony przebiegiem cie, ¿e elementami pierwotnego uk³adu hy- dyslokacji oddzielaj¹cych poszczególne jed- drograficznego w okolicy Myœliborza by³y sko- nostki metamorfiku kaczawskiego wyznacza œnie zorientowana do krawêdzi Sudetów, wcio- 140 PIOTR MIGOÑ sowa dolina Myœlinówki oraz p³askodenna i nieckowata dolina dop³ywu M³ynówki na wierzchowinie Pogórza Kaczawskiego (ryc. 2A). Jar Jawornika powsta³ jako nowy element sieci rzecznej Pogórza, do którego skierowa- ne zosta³y wody potoku p³yn¹cego po wierz- chowinie, a w zwi¹zku ze swoj¹ wiêksz¹ d³u- goœci¹ i przep³ywem przej¹³ rolê potoku g³ów- nego po po³¹czeniu z Myœlinówk¹. Nieroz- strzygniête jednak pozostaje zagadnienie, czy jar Jawornika powsta³ na drodze erozji wstecz- nej i ostatecznie kapta¿u potoku p³yn¹cego po wierzchowinie, czy te¿ „od góry”, a wiêc przez opuszczenie przez potok swojej daw- nej doliny. Rozwój ca³ego odcinka jarowego na dro- dze erozji wstecznej wydaje siê ma³o praw- dopodobny, gdy¿ niejasne jest, co mia³oby spo- wodowaæ tak intensywny jej postêp w stosun- kowo odpornym pod³o¿u oraz dlaczego na wierzchowinie nie wystêpuje martwa dolina wype³niona osadami fluwialnymi. Bardziej prawdopodobny jest czasowo-genetyczny zwi¹zek doliny Jawornika z reorganizacj¹ sieci rzecznej w trakcie recesji ostatniego l¹dolodu na tym obszarze, a wiêc zlodowacenia Odry (ryc. 2B). Transgresja l¹dolodu spowodowa³a najpierw zasypanie dolin preglacjalnych ma- Fot. 2. Œciany zieleñcowe w œrodkowym odcinku teria³em fluwioglacjalnym, a nastêpnie przy- W¹wozu, nawi¹zuj¹ce przebiegiem do spê- krycie ca³ego Pogórza pokryw¹ lodow¹ o gru- kañ pod³o¿a skalnego o przebiegu N-S (fot. P. boœci ocenianej na 150-200 m (JAHN 1960, PIA- Migoñ).

Fot. 3. Ujœciowy odcinek W¹wozu Myœliborskiego powy¿ej Myœliborza, widoczny od wschodu. Uwagê zwraca wyraŸna asymetria zboczy dolinnych, z bardziej stromymi eksponowanymi ku pó³nocy (fot. P. Migoñ). Geneza W¹wozu Myœliborskiego na Pogórzu Kaczawskim 141

Fot. 4. WyraŸny wypuk³y za³om stoku oddzielaj¹cy strome zbocza W¹wozu od zrównañ okolic Jakuszowej (fot. P. Migoñ).

SECKI 1964). W trakcie topnienia powsta³a po- dzane dawnymi dolinami, wci¹¿ zajêtymi krywa gliny zwa³owej o zmiennej gruboœci, przez lód lub zasypanymi osadami, ale b³¹- zalegaj¹ca albo bezpoœrednio na pod³o¿u skal- dz¹c po stopniowo ods³anianej powierzchni nym albo na osadach fluwioglacjalnych. De- rozcina³y pokrywy glin zwa³owych i osadów glacjacja mia³a typowy dla Sudetów charak- wodnolodowcowych, a nastêpnie elewacje ter arealny, uwarunkowany zró¿nicowan¹ pod³o¿a skalnego. W myœl tej interpretacji konfiguracj¹ starszej rzeŸby i zmienn¹ grubo- W¹wóz Myœliborski powsta³ jako dolina od- œci¹ lodu, a jej istot¹ by³o szybsze topnienie prowadzaj¹ca wody z wierzchowiny w cza- lodu w pozycjach wododzia³owych i d³u¿sze sie, gdy dolina preglacjalna biegn¹ca na po³u- zaleganie bry³ martwego lodu w obni¿eniach dnie w stronê M³ynówki by³a jeszcze wype³- (JAHN 1960). Du¿e iloœci wód uwalnianych niona lodem. Jej pozosta³oœci¹ jest szerokie z bry³ martwego lodu nie mog³y byæ odprowa- obni¿enie bezimiennego potoku, o nieco krê-

Ryc.1. Przekrój topograficzny przez strefê krawêdziow¹ Sudetów na odcinku Pogórza Kaczawskiego w odleg³oœci 1,5 km od podstawy krawêdzi, ukazuj¹cy odmiennoœæ profilu poprzecznego W¹wozu Myœliborskiego w stosunku do dolin s¹siednich. Cienka linia kropkowana pokazuje wysokoœæ n.p.m. podstawy krawêdzi; linie niebieskie – po³o¿enie wysokoœciowe zrównañ wierzchowinowych. 142 PIOTR MIGOÑ

tym przebiegu, uchodz¹ce do M³ynówki w Siedmicy, w najwy¿szej czêœci wci¹¿ wy- pe³nione utworami glacjalnymi. Krêty prze- bieg m³odej doliny, tak odmienny od innych dolin przykrawêdziowych, wymuszony zosta³ pagórkowat¹ konfiguracj¹ rozcinanej po- wierzchni zrównania oraz ró¿nokierunkowo- œci¹ spêkañ pod³o¿a skalnego (ryc. 2C). W dol- nej czêœci jar Jawornika ³¹czy³ siê z ju¿ istnie- j¹c¹ dolin¹ Myœlinówki. Intensywna erozja wg³êbna du¿ych iloœci wód roztopowych umo¿liwi³a szybkie pog³êbienie doliny i gene- ralne wyrównanie spadku pod³u¿nego, cze- mu jednak nie by³y w stanie dotrzymaæ kroku procesy denudacyjne na zboczach jaru, st¹d znaczna ich stromoœæ i powszechnoœæ wychod- ni skalnych. Nie jest wykluczone, ¿e powsta- nie jaru zosta³o zainicjowane powstaniem ryn- ny podlodowcowej. W¹wóz Myœliborski nie jest zatem typow¹ przykrawêdziow¹ dolin¹ wciosow¹, istniej¹- c¹ w postaci zbli¿onej do obecnej od czasu plioceñskiego wypiêtrzenia Sudetów wzd³u¿ sudeckiego uskoku brze¿nego. Jego wiek jest znacznie m³odszy i zamyka siê w granicach oko³o 150-200 tys. lat, a powstanie nie by³o zwi¹zane z odm³adzaniem sieci dolinnej w pobli¿u krawêdzi tektonicznej, ale rozwo- jem po-glacjalnej sieci rzecznej, która inte- growa³a odpreparowane stare i ca³kowicie nowe elementy. Pod wzglêdem genetycznym jar Jawornika by³by rynn¹ roztopow¹ (meltwa- ter channel), równoczeœnie jest on najd³u¿sz¹ form¹ tego typu we wschodniej czêœci Pogó- rza Kaczawskiego. Mniejszymi i ju¿ nie tak okaza³ymi rynnami s¹ krawêdziowe rozciê- cia Rogoziny i Piekie³ka na granicy Pogórza i obni¿enia Rowu Œwierzawy, ich d³ugoœæ nie przekracza jednak 400 m (MIGOÑ 1999).

Ryc. 2.Schemat ilustruj¹cy powstanie W¹wozu My- W¹wóz Myœliborski na tle regionalnym œliborskiego. Zmiany sieci rzecznej zwi¹zane z trans- 1 – powierzchnie zrównañ wododzia³owych, 2 – bry³y lodu, 3 – kierunki odp³ywu wód roztopowych w trakcie zaniku l¹dolodu. gresj¹, a nastêpnie deglacjacj¹ l¹dolodu skan- A – hipotetyczna rekonstrukcja preglacjalnej sieci rzecznej. W dynawskiego w Sudetach1 by³y czêsto opisy- okresie poprzedzaj¹cym zlodowacenie dolina Jawornika w wane, choæ tylko w nielicznych przypadkach obecnym kszta³cie nie istnia³a. W okolicy Myœliborza g³ówn¹ dolin¹ by³a dzisiejsza dolina Myœlinówki, natomiast wierzcho- w bardziej szczegó³owy sposób (m. in. BERG, wina odwadniana by³a szerokimi dolinami o przebiegu WNW- 1928, GENIESER, 1936, JAHN, 1960, 1995, WALCZAK, ESE. 1968, DYJOR, 1987, MICHNIEWICZ i in. 1996). Przy- B – powstanie dolin jarowych w trakcie deglacjacji l¹dolodu. Pod- czas deglacjacji kotliny na wierzchowinie i stare doliny rozci- czyn¹ zmian mia³o byæ zasypanie starych do- naj¹ce krawêdŸ Sudetów by³y miejscem d³u¿szego zalegania lin przez utwory glacjalne i fluwioglacjalne, bry³ lodu. Wody roztopowe rozcina³y wolne od lodu elewacje pod³o¿a i utworzy³y nowe doliny typu jarowego (grube strza³- ki), w tym W¹wóz Myœliborski. C – wspó³czesna sieæ rzeczna we wschodniej czêœci Pogórza Ka- 1 czawskiego.Na obecn¹ sieæ rzeczn¹ sk³adaj¹ siê ró¿nowieko- W zale¿noœci od pogl¹du na wiek zlodowacenia kontynen- we elementy. Obok odpreparowanych dolin sprzed zlodowa- talnego w Sudetach zmianom hydrograficznym przypisywano ró¿- cenia istniej¹ krótkie odcinki jarowe o charakterze prze³omów, ny wiek. Wiêkszoœæ opowiada siê za ich po-odrzañskim wiekiem, wi¹¿¹ce ze sob¹ odcinki dolin preglacjalnych. Czêœæ dawnych ale np. MICHNIEWICZ i in. (1996) sugeruj¹ jednokrotnoœæ zlodowace- nie zosta³a odpreparowana i nadal pozostaje wype³niona osa- nia w glacjale elstery i taki te¿ wiek nowych elementów sieci dolin- dami genezy lodowcowej (A, B). Dalsze objaœnienia w tekœcie. nej Sudetów. Geneza W¹wozu Myœliborskiego na Pogórzu Kaczawskim 143 a nowe doliny powstawa³y w poprzek elewa- Kaczawskim nie opisywano, choæ niewyklu- cji skalnego pod³o¿a wskutek erozji rzek p³y- czone, ¿e zbli¿on¹ genezê maj¹ przynajmniej n¹cych pocz¹tkowo po pokrywie osadów lo- w czêœci jarowe doliny Szczawnika i Pe³czni- dowcowych i nabiera³y charakteru prze³omo- cy na Pogórzu Wa³brzyskim, znajduj¹ce siê wego. Zasadniczym mechanizmem powsta- w bardzo podobnej pozycji geomorfologicz- wania prze³omów by³a epigeneza. Œwiadec- nej. Brak wiêkszej iloœci podobnych form twem epigenezy ma byæ s¹siedztwo odcinka w krawêdziowej strefie Sudetów jest zapew- prze³omowego i martwej doliny biegn¹cej ne zwi¹zany z ukszta³towaniem powierzchni mniej wiêcej równolegle do prze³omu, przy- przed-glacjalnej, nawi¹zuj¹cej z kolei do in- najmniej w czêœci zasypanej osadami nie-flu- tensywnoœci tektonicznego ró¿nicowania rzeŸ- wialnej genezy. Wœród odcinków epigenetycz- by u schy³ku trzeciorzêdu. Podniesienie Sude- nych opisywano zarówno odcinki krótkie, do tów spowodowa³o rozwój dendrytycznej sieci 1 km d³ugoœci, jak i du¿o bardziej kontrower- syjne prze³omy o d³ugoœci do 10 km, jak prze- g³êbokich dolin wciosowych i redukcjê zasiê- ³om Bobru miêdzy Marciszowem i Janowica- gu ³agodnie nachylonych powierzchni wodo- mi czy prze³om Kwisy pomiêdzy Gryfowem dzia³owych w strefie przyuskokowej, co obser- Œl¹skim i Leœn¹. wowaæ mo¿na w Górach Sowich, Bardzkich W¹wóz Myœliborski, jakkolwiek czasowo i Z³otych. W takich sytuacjach gruboœæ pokry- i genetycznie zwi¹zany z tym samym okre- wy lodowej by³a mniejsza, a w trakcie degla- sem deglacjacji l¹dolodu, jest jakoœciowo od- cjacji sieæ starych dolin mog³a byæ w obsza- mienn¹ form¹ i powsta³ nie w wyniku na³o¿e- rach o wy¿szej energii rzeŸby szybko odpre- nia sieci dolinnej na elewacjê pod³o¿a, ale parowana. Obszarami najbardziej predyspono- przez rozcinanie powierzchni stokowej. Tego wanymi do powstania rynien roztopowych by³y typu form dot¹d w Sudetach poza Pogórzem krawêdzie pokrytych lodem p³askowy¿ów.

Literatura BARANOWSKI Z., HAYDUKIEWICZ A., URBANEK Z. 1982, Aktualne kierun- JAHN A. 1960, Czwartorzêd Sudetów (w:) H. Teisseyre (red.), Regional- ki badañ stratygraficznych, sedymentologicznych i tektonicz- na geologia Polski, t. III, Sudety, z. 2, PTGeol. Kraków, s. 358-418. nych metamorfiku Gór Kaczawskich. Biul. Inst. Geol. 341, s. JAHN A. 1995, Some remarks on hydrographical changes in the Sudety 141-161. Mountains, Quaest. Geogr., Spec. Iss. 4, s. 121-124. BARANOWSKI Z., HAYDUKIEWICZ A., KRYZA R., LORENC S., MUSZYÑSKI JERZMAÑSKI J. 1965, Budowa geologiczna pó³nocno-wschodniej czêœci A., URBANEK Z. 1998, Litologia i geneza zmetamorfizowanych Gór Kaczawskich i ich wschodniego przed³u¿enia. Biul. Inst. ska³ osadowych i wulkanicznych jednostki Che³mca (Góry Ka- Geol. 185, s. 109–193. czawskie). Geol. Sudetica 31, s. 33-59. KLIMASZEWSKI M. 1981, Geomorfologia. PWN Warszawa. BERG G. 1928, Einige grundsätzliche Bemerkungen zu den Erscheinun- KRZYSZKOWSKI D., STACHURA R. 1998, Neotectonically controlled flu- gen der nordischen Vereisung am Sudetenrande. Z. dt. geol. Gesell. vial features, Wa³brzych Upland, Middle Sudeten Mts., southwe- 80, s. 215-224. stern Poland. Geomorphology 22, s. 73–91. DYJOR S. 1987, Systemy kopalnych dolin Polski Zachodniej i fazy ich MICHNIEWICZ M., CZERSKI M., KIE£CZAWA J., WOJTKOWIAK A. 1996, Sta- rozwoju w m³odszym neogenie i eoplejstocenie. (w:) Problemy roplejstoceñska sieæ dolin kopalnych Sudetów Zachodnich i ich m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce, Ossolineum, przedpola. Przegl. Geol. 44, s. 1232-1238. Wroc³aw, s. 85-101. MIGOÑ P. 1999, Doliny jarowe Parku Krajobrazowego „Che³my”. GROCHOLSKI A., WIŒNIEWSKI E. 1995, Przewodnik geologiczny po Parku Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹ 55(2), s. 91-99. Krajobrazowym Che³my na Pogórzu Kaczawskim. Pañstwowy PIASECKI H. 1964, Rozwój morfologiczny Pogórza Kaczawskiego. mpis Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, Wroc³aw. pracy doktorskiej, Uniwersytet Wroc³awski, 163 s. GENIESER K. 1936, Studien zur Diluvialgeschichte des Bober-Katzbach- SZCZEPANKIEWICZ S. 1954, Morfologia Sudetów Wa³brzyskich. Prace Gebirges und seiner Flüsse. Diss. Univ. Berlin, Liegnitz. Wroc³. Tow. Nauk., B. WALCZAK W. 1968, Sudety, PWN Warszawa.

Die Entstehung des Moisdorfer Grundes im Vorland des Bober-Katzbachgebirges

Zusammenfassung Den Namen „Moisdorfer Grund“ (W¹wóz Myœliborski) trägt die tiefe Schlucht des Baches Jawornik, die im östlichen Vorland des Bober-Katzbachgebirges (Pogórze Kaczaw- skie) in der Nähe der tektonischen sudetischen Ostrandlinie liegt. Die Schlucht ist 2,5 km lang, 20 – 90 m tief, ihre Hänge haben eine Neigung von über 30°. Sie ist einer der vielen tief eingeschnittenen und zum Ausgang des Tertiärs „verjüngten“ Talabschnitte im Randge- biet der Sudeten. Einige untypische Merkmale ihres Reliefs weisen jedoch auf einen ande- ren Ursprung und die Verbindung mit starken Erosionsprozessen im jüngeren Pleistozän hin, die Schmelzwässer des skandinavischen Inlandeises im Untergrund bewirkten. 144 PIOTR MIGOÑ

Zu diesen Merkmalen gehören: 1. Die Talhänge sind ungewöhnlich steil und felsig. 2. Über dem oberen Talrand befindet sich ein flaches weitläufiges Talbecken – eine Ausnah- meerscheinung in der Randzone des Vorlandes. 3. Die Schlucht beginnt an der Stelle, wo der Bach seinen nord-südlichen Lauf nach WSW – ONO ändert. 4. In der Verlängerung des oberen, nicht mehr schluchtförmigen Tals liegt ein trockenes Tal, das teilweise von glazia- len Ablagerungen überdeckt ist. 5. Die gebrochene Linie des Bachlaufes steht im Gegen- satz zur Geradlinigkeit der Nachbartäler. Das erste dieser Merkmale wird als Zeugnis dafür angesehen, dass die M. Schlucht deutlich jünger ist als die benachbarten Täler. Die übrigen Merkmale weisen auf eine Veränderung in der Entwässerungsrichtung am Anfang der Schlucht und das Verlassen des Mittelabschnitts des Urstromtales hin. Da der verlassene Abschnitt mit glazigenen Ablagerungen aufgefüllt ist, darf man vermuten, dass diese Verände- rung stattfand, als das letzte skandinavische Inlandeis auf diesem Gebiet im Schwinden begriffen war (Odranian). Die wahrscheinliche Reihenfolge der morphogenetischen Vorgänge war: die teilweise Auffüllung des Urstromtals, die Wahl einer neuen Richtung für das Abfließen der Schmelzwässer quer zum Uferrand und der tiefe Einschnitt in das Gelände. Intensive periglaziäre Prozesse während der letzten Eiszeit verursachten eine Umformung der Schluchtwände und eine teilweise Begrabung der Talsohle.

Geneze Mysliborské rokle (W¹wóz Myœliborski) v Kaèavském podhùøí (Pogórze Kaczawskie)

Souhrn Jménem W¹woz Myœliborski se oznaèuje hluboké soutìskovité údolí potoka Jawornik, nacházející se ve východní èásti Kaèavského podhùøí poblíž sudetského tektonického zlomu. Údolí má délku 2,5 km, hloubku 20 – 90 m a svahy se sklonem vìtším než 30°. Je považováno za jeden z hluboce zaøíznutých a na sklonku tøetihor oživených úsekù dolin v okrajové èásti Sudet. Avšak urèité atypické rysy formování reliéfu ukazují na zmìnu vývoje a spojitost s procesy silné eroze podloží, zpùsobené tavnými vodami skandinávského ledovce v mladším pleistocénu. K tìmto rysùm náleží: 1. výjimeèná strmost a skalnatost úboèí doliny 2. nad horním okrajem rokle se vyskytující mìlká a široká údolní sníženina, která je v okrajovém pásmu Podhùøí tvarem neobvyklým 3. poèátek rokle v místì výrazné zmìny orientace toku potoka ze smìru sever – jih na západojihozápad – východoseverovýchod 4. pøítomnost suchého údolí (èásteènì vyplnìného ledovcovými sedimenty) na pro- dloužení horního nesoutìskovitého úseku 5. s pøímoèarostí sousedních údolí kontrastující lomený smìr prùbìhu rokle. První z tìchto znakù je interpretován jako dùkaz výraznì mladšího stáøí Mysliborské rokle ve srovnání se sousedními údolími, kdežto ostatní ukazují na zmìnu smìru odvodòování na okraji rokle a opuštìní støedního úseku starého údolí. Protože opuštìný úsek je vyplnìn ledovcovými usazeninami, je možno pøipustit, že se tato zmìna udála v prùbìhu ústupu posledního kontinentálního skandinávského ledovce na tomto území (Odranian). Pravdìpo- dobná posloupnost morfogenetických dìjù je následující:èásteèné pohøbení starého údolí, vznik nového smìru odtoku tavných vod napøíè okrajové hrany a hluboké proøíznutí skalního podloží. Intenzivní periglaciální procesy v dobì posledního zalednìní zpùsobily pøemodelování svahù rokle a èásteèné vyplnìní jeho dna.

Adres autora: Instytut Geograficzny Uniwersytet Wroc³awski pl. Uniwersytecki 1 50-137 Wroc³aw 145 KALENDARIUM Bo¿ena Gramsz, Andrzej Paczos, Czes³aw Narkiewicz, Regina Podsadowska Kalendarium Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze – 2000 r.

Wystawy czasowe

„RAJSKIE KARKONOSZE” od 05 stycznia do 15 lutego

Na wystawê pochodz¹c¹ ze zbiorów Muzeum Przyrodniczego Karkonoskiego Par- ku Narodowego sk³ada³o siê ok. 30 barwnych, wielkoformatowych fotografii wykonanych przez dra Andrzeja Raja. Autor zdjêæ pracuje w Karkonoskim Parku Narodowym jako za- stêpca dyrektora d/s ochrony przyrody. Pre- zentowane na wystawie zdjêcia krajobrazu Karkonoszy obrazuj¹ jego wielk¹ pasjê, jak¹ jest fotografia przyrodnicza – krajobrazowa. Fotografie wykonane zosta³y w ró¿nych za- k¹tkach Karkonoszy, o ró¿nych porach dnia i roku oraz w ró¿nych warunkach pogodo- wych.

„¯YCIE POD WOD¥ 2000” od 31 marca do 26 czerwca Fot. 1. Dr Andrzej Raj otwiera autorsk¹ wystawê Wystawa wypo¿yczona zosta³a do nasze- fotografii (fot. Cz. Narkiewicz). go Muzeum dziêki uprzejmoœci prof. Willi Xylandera – dyrektora Pañstwowego Mu- „PRZYRODA POGÓRZA KACZAWSKIEGO” zeum Przyrodniczego w Görlitz (Niemcy). Jest od 27 lipca do 25 wrzeœnia on przewodnicz¹cym Komisji Biologii Nauko- Wystawa przygotowana zosta³a przez wego Komitetu CMAS – œwiatowej organiza- pracowników Muzeum Przyrodniczego w Je- cji p³etwonurków. Wystawa „¯ycie pod leniej Górze jako kolejna z cyklu prezentu- wod¹” organizowana jest w cyklu dwuletnim j¹cego przyrodê poszczególnych regionów jako plon najwiêkszego europejskiego kon- Sudetów Zachodnich. Na ok. 100 barwnych kursu fotografii podwodnej „Kamera Louis fotogramach przedstawiono niezwykle uroz- Boutan”. Ju¿ po raz drugi zawita³a ona do maicon¹ budowê geologiczn¹ i ukszta³towa- naszego Muzeum jako jedynego miejsca jej nie terenu, bogat¹ szatê roœlinn¹ oraz unikal- prezentacji w Polsce. Tegoroczna edycja n¹ florê i faunê Pogórza Kaczawskiego – ob- wystawy sk³ada³a siê z 23 zwyciêskich foto- szaru po³o¿onego pomiêdzy Bobrem na za- grafii reprezentuj¹cych 7 kategorii. chodzie a Nys¹ Szalon¹ na wschodzie. 146 BO¯ENA GRAMSZ, ANDRZEJ PACZOS, CZES£AW NARKIEWICZ, REGINA PODSADOWSKA

Fot. 2. Fragment wystawy „Przyroda Pogórza Kaczawskiego” (fot. Cz. Narkiewicz).

Na po³udniu granicê tego obszaru stanowi¹ Góry Kaczawskie a na pó³nocy Nizina Œl¹- ska. Osobno zaprezentowane zosta³y chro- nione obiekty przyrody znajduj¹ce siê na Pogórzu Kaczawskim – Ostrzyca Proboszczo- wicka, Wilcza Góra, Czartowska Ska³a i W¹- wóz Myœliborski. Wszystkie fotografie opa- trzone zosta³y bogatymi komentarzami oraz podpisami. Z okazji wystawy Muzeum Przy- rodnicze w Jeleniej Górze wyda³o bogato ilu- strowan¹ broszurê pt. „Góry i Pogórze Ka- czawskie” zawieraj¹c¹ podstawowe informa- cje o przyrodzie tego obszaru.

„PRZYRODA KARKONOSZY” od 25 wrzeœnia do 25 paŸdziernika

Wystawa zosta³a przygotowana wspólnie przez Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Gó- rze oraz Jeleniogórskie Stowarzyszenie Fila- telistów i Kolekcjonerów. Obok barwnych fotografii prezentuj¹cych przyrodê najwy¿- szego pasma Sudetów zaprezentowane zo- sta³y znaczki pocztowe przedstawiaj¹ce ga- Ryc. 1. Wydawnictwo o przyrodzie Gór i Pogórza tunki zwierz¹t i roœlin wystêpuj¹cych na tym Kaczawskiego. terenie. Wystawa ta zosta³a przygotowana Kalendarium 147

Wystawy czasowe poza siedzib¹ Muzeum

1. „Pszczo³y i pszczelarstwo” 17.09.- 08.10.2000 r. w Domu Kultury w Zgorzel- cu. 2. „Przyroda Karkonoszy” 30.10.-20.11.2000 r. w Szkole Podstawowej w £omnicy. 3. „Przyroda Karkonoszy” 22.11.-02.12.2000 r. w Bibliotece Grodzkiej w Jeleniej Gó- rze. 4. „Przyroda Karkonoszy” 04.12.-11.12.2000 r. w Szkole Podstawowej nr 1 w Kowa- rach. 5. „Przyroda Karkonoszy” 11.12.-15.12.2000 r. w Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Mys³akowicach. 6. „Przyroda Karkonoszy” 15.12.-22.12. 2000 r. w Szkole Podstawowej w Karpnikach. 7. „Przyroda Karkonoszy” 22.12.2000- 05.01.2001 r. w Szkole Podstawowej nr 12 w Jeleniej Górze.

Prelekcje

1. dr Jacek Potocki (Karpacz) – „Co ma hi- Ryc. 2. Okolicznoœciowe karty pocztowe wydane z okazji wystawy „Przyroda Karkonoszy”. storia do ekologii?” – 13.01.2000 r. 2. Piotr Mrugasiewicz (Wroc³aw) – „Pami- ro-A³aj” – 19.01.2000 r. z myœl¹ o m³odzie¿y szkolnej. Staraniem JSFiK 3. dr Alfred Borkowski (Bonn) – „Motyle” – wydana zosta³a z okazji wystawy barwna 20.01.2000 r. broszura zawieraj¹ca podstawowe informa- 4. Leszek Krzeptowski (Piechowice) – cje o przyrodzie Karkonoszy oraz trzy karty „W krainie Ducha Gór” – 10.02.2000 r. pocztowe pieczêtowane okolicznoœciowym 5. Piotr Mrugasiewicz (Wroc³aw) – „Wypra- stemplem podczas otwarcia wystawy. Po za- wa na Chan-Tengri w górach Tien Szan” koñczeniu jej prezentacji w Muzeum Przy- – 17.02.2000 r. rodniczym wystawa wypo¿yczana jest do 6. dr Alfred Borkowski (Bonn) – „Odra szkó³ i bibliotek regionu jeleniogórskiego. w obiektywie Alfreda Borkowskiego” – 24.02.2000 r. 7. Leszek Krzeptowski (Piechowice) – „Po- „KRAJOBRAZY ZIEMI K£ODZKIEJ W FOTO- cz¹tki turystyki w Karkonoszach po 1945 GRAFII TOMASZA GMERKA” r.” – 02.03.2000 r. od 06 listopada do 31 grudnia 8. dr Andrzej Raj (Karpacz) – „Rajskie Kar- konosze” – diaporama – 16.03.2000 r. Wystawa wypo¿yczona z Muzeum Zie- 9. Jiøí Dvoøák (Czechy) – „Wyspa Reunion mi K³odzkiej w K³odzku prezentuje piêkno na Oceanie Indyjskim” – 23.03.2000 r. przyrody Ziemi K³odzkiej na 30 wielkofor- 10. Rafa³ Szkudlarek, Renata Paszkiewicz matowych, barwnych fotogramach. Autor jest (Wroc³aw) – „Nietoperze” – 30.03.2000 r. biologiem. Od lat dokumentuje piêkno skal- 11. Justyna Hattowska (Warszawa) – nych labiryntów Gór Sto³owych, torfowisk Gór „Mongolia – krajobrazy i ludzie” – Bystrzyckich czy dolin potoków w Górach 13.04.2000 r. Bardzkich i Masywie Œnie¿nika. Jego zdjêcia 12. dr Janusz Czerwiñski (Wroc³aw) – „Fe- odznaczaj¹ siê niezwyk³ym, tajemniczym nomen El Nino” – 20.04.2000 r. nastrojem oraz wspania³ym wysyceniem 13. Marian Bochynek (Janowice Wlk.) – barw. „Krajobrazy Rudaw Janowickich” – 27.04.2000 r. 148 BO¯ENA GRAMSZ, ANDRZEJ PACZOS, CZES£AW NARKIEWICZ, REGINA PODSADOWSKA

14. Axel Trost (Niemcy) – „Andaluzja – kra- 26. Piotr WoŸniak, Krzysztof ¯arkowski (Wa³- ina Don Kichota” – 11.05.2000 r. brzych) – „Przyroda Sudetów Œrodko- 15. dr Andrzej Chlebicki (Wroc³aw) – „Przy- wych” – 09.11.2000 r. roda polarnego Uralu” – 18.05.2000 r. 27. Roman ¯urawek (Wroc³aw) – „PowódŸ 16. dr Andrzej Chlebicki (Wroc³aw) – „P³w. z 1997 r. na Dolnym Œl¹sku” 16.11.2000 r. Jama³ – arktyczna tundra Zachodniej Sy- 28. Daniel Graczyk (Piechowice) – „Peru” berii” - 25.05.2000 r. cz. I. – 22.11.2000 r. 17. dr Andrzej Chlebicki (Wroc³aw) – „Po³u- 29. Joanna i Marek Furmankiewicz (Wro- dniowy Ural” – 01.06.2000 r. c³aw) – „Ural polarny i œrodkowy” – 18. Jan Koziar (Wroc³aw) – „Powstawanie gór 23.11.2000 r. – ³uki wysp” – 08.06.2000 r. 30. Daniel Graczyk (Piechowice) – „Peru” 19. Jan Koziar (Wroc³aw) – „Powstawanie gór cz. II. – 29.11.2000 r. – góry œródl¹dowe” – 15.06.2000 r. 31. Regina i Edmund Podsadowscy (Jelenia 20. Marian Bochynek (Janowice Wlk.) – Góra) – „Krajobrazy œrodkowej Norwe- „Wyspy Kanaryjskie” – 29.06.2000 r. gii” – 30.11.2000 r. 21. Zbigniew Sobierajski (Podgórzyn) – 32. Jiøí Dvoøák (Czechy) – „Malezja – pó³- „Œrodkowy Kaukaz” – 12.10.2000 r. nocne Borneo” – 06.12.2000 r. 22. Piotr WoŸniak, Krzysztof ¯arkowski (Wa³- 33. Daniel Graczyk (Piechowice) – „Ekwa- brzych) – „Ptaki w fotografii” – 19.10.2000 r. dor” – 07.12.2000 r. 23. Roman ¯urawek (Wroc³aw) – „Granito- 34. Grzegorz Bobrowicz (Wo³ów) – „Przy- wy œwiat matopos (Zimbabwe)” – roda doliny Odry. Od Ÿróde³ do ujœcia.” – 26.10.2000 r. 13.12.2000 r. 24. dr in¿. Kazimierz Toka (Kostrzyca) – „Le- 35. dr Piotr Migoñ (Wroc³aw) – „W krainie œny Bank Genów w Kostrzycy” – mogotów w po³udniowych Chinach” – 02.11.2000 r. 14.12.2000 r. 25. Roman ¯urawek (Wroc³aw) – „Góry Smocze (RPA)” – 08.11.2000 r. Ogó³em prelekcje obejrza³y 973 osoby.

Fot. 3. Uczestnicy grzybobrania w Borach Dolnoœl¹skich przed Wystaw¹ Œwie¿ych Grzybów, organizowan¹ przez Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, w dn. 22-24.09.2000 r. W pierwszym rzêdzie (od lewej): Roman Gramsz, Katarzyna Bulman; w drugim rzêdzie: Barbara Karasiñska, Halina Rostkow- ska, Regina Podsadowska; w trzecim rzêdzie: Edmund Podsadowski, Andrzej Paczos, Bo¿ena Gramsz i Katarzyna Traczyk. Osiecznica, 20.09.2000 r. (fot. Cz. Narkiewicz). Kalendarium 149

Wystawy œwie¿ych grzybów

W dniach 22-24 wrzeœnia 2000 r. przy Muzeum Przyrodniczym w Jeleniej Górze - Cieplicach mia³a miejsce wystawa œwie¿ych grzybów. Przez dwa dni poprzedzaj¹ce wy- stawê pracownicy i sympatycy Muzeum zbie- rali grzyby w Borach Dolnoœl¹skich oraz w pasmach górskich okalaj¹cych Jeleni¹ Górê. W drugim dniu zbiorów oraz w przy- gotowaniu Wystawy bardzo pomocni byli uczniowie miejscowego Liceum Ogólno- ksza³c¹cego im. S. ¯eromskiego oraz Szko³y Podstawowej nr 6. Na wystawie zaprezentowano 187 ga- tunków grzybów, wœród których znalaz³a siê wiêkszoœæ gatunków powszechnie zbiera- nych (w tym a¿ 21 gatunków grzybów bo- rowikowatych). Wœród nich znalaz³y siê ga- tunki rzadkie i ma³o znane jak: borowiec dêty Fot. 4. Fragment wystawy œwie¿ych grzybów (fot. Cz. Boletinus cavipes, zêbiak sinawy Gyrodon li- Narkiewicz). vidus czy maœlak lepki Suillus viscidus. Za- prezentowane zosta³y równie¿ najwa¿niej- stawie zaprezentowano 70 pospolitych ga- sze grzyby truj¹ce: muchomor sromotnikowy tunków grzybów z okolic Wêgliñca. Pracow- Amanita phalloides, muchomor jadowity Ama- nicy Muzeum stanowili równie¿ jury konkur- nita virosa, krowiak podwiniêty Paxillus in- sowe organizowanych w ramach grzybowe- volutus oraz têgoskór pospolity Scleroderma go œwiêta – „III Mistrzostw Europy w zbiera- citrinum. niu Grzybów”. Spoœród mikologicznych osobliwoœci czyli grzybów rzadkich, odznaczaj¹cych siê czê- Gie³dy Minera³ów sto oryginalnymi kszta³tami lub biologi¹, na szczególn¹ uwagê zas³ugiwa³y m. in.: gwiaz- W 2000 r. Muzeum Przyrodnicze dosz potrójny Gastrum triplex, gwiazdosz frê- w Jeleniej Górze, jak co roku zorganizowa³o dzelkowaty Gastrum fimbriatum, purchatni- dwie wystawy i gie³dy minera³ów. ca piaskowa Pisolithus arrhi- zus, piestrówka ¿ó³tawa Ri- zopogon luteolus, ¿agiew listkowata Grifola frondosa i ozorek dêbowy Fistulina hepatica. W trakcie trwania wystawy owocniki grzybów by³y sukcesywnie wymienia- ne na œwie¿e. Wystawê od- wiedzi³o wielu mieszkañ- ców Jeleniej Góry i okolic, w tym liczne grupy szkolne.

Ponadto Muzeum Przy- rodnicze zorganizowa³o w dniach 16 i 17 wrzeœnia wystawê œwie¿ych grzy- bów w Wêgliñcu w ramach organizowanego przez miejscow¹ spo³ecznoœæ Fot. 5. Kolekcja agatów Pana Mieczys³awa Frohma z Jeleniej Góry na „Œwiêta Grzybów”. Na wy- XVIII Wystawie i Gie³dzie Minera³ów (fot. Cz. Narkiewicz). 150 BO¯ENA GRAMSZ, ANDRZEJ PACZOS, CZES£AW NARKIEWICZ, REGINA PODSADOWSKA

XVIII Karkonoska Wy- stawa i Gie³da Minera³ów, Ska³ i Skamienia³oœci w Je- leniej Górze mia³a miejsce w dniach 12-13 maja 2000 r. w Miejskim Oœrodku Kul- tury w Jeleniej Górze. W gie³dzie wziê³o udzia³ 20 zbieraczy minera³ów re- prezentuj¹cych Dolny Œl¹sk i Czechy. Du¿e zain- teresowanie wœród przyby- ³ych kolekcjonerów oraz publicznoœci budzi³ rzadko spotykanej wielkoœci okaz chryzoprazu ze Szklar za- prezentowany przez Pana Kazimierza Prykê z Dzier- ¿oniowa. Nie mniej godny Fot. 6. Pani Dawidowicz z Je¿owa Sudeckiego podczas pokazu wybiera- uwagi by³ du¿y okaz agatu nia miodu z uli (fot. RZP w Jeleniej Górze). z Nowego Koœcio³a wysta- wiony przez Pana Tadeusza Sochê z Wa³- brzycha. Najciekawsz¹ kolekcjê stanowi³y Imprezy pszczelarskie agaty i jaspisy z masywu Kozakova w Cze- chach nale¿¹ce do Pana Josefa Marksa. W dniach 16-17 wrzeœnia 2000 r. Muzeum XIX Karkonoska Wystawa i Gie³da Mine- Przyrodnicze w Jeleniej Górze wspólnie ra³ów, Ska³ i Skamienia³oœci w Jeleniej Górze z Regionalnym Zwi¹zkiem Pszczelarzy w Je- mia³a miejsce w dniach 20-21 paŸdziernika leniej Górze zorganizowa³o „Miodobranie” 2000 r. w Miejskim Oœrodku Kultury w Jele- – kiermasz pszczelarski po³¹czony z poka- niej Górze. Uczestniczy³o w niej 17 wystaw- zem wybierania miodu z ula oraz degustacj¹ ców, którzy przyjechali przede wszystkim z ró¿nych gatunków miodów. Dolnego Œl¹ska a tak¿e z Gdañska i Czech. Przez ca³y sezon wiosenno-letni, w ka¿d¹ Do najciekawszych kolekcji zaprezentowa- œrodê, w przymuzealnej pasiece odbywa³y siê nych podczas gie³dy nale¿a³ zbiór minera- lekcje pszczelarskie dla m³odzie¿y i wycieczek ³ów z kamienio³omu melafirów i porfirów szkolnych – tzw. „Wizyty w pasiece”, prowa- w Borównie nale¿¹cy do Pana Jana Subocza dzone przez pszczelarzy z Regionalnego z Boguszowa – Gorc. Zwi¹zku Pszczelarzy w Jeleniej Górze. 151 SPIS TREŒCI

WITOLD BERDOWSKI Rezerwat przyrody „Buki Sudeckie” w Górach Kaczawskich oraz jego walory botaniczne ...... 3 Das Naturschutzgebiet „Buki Sudeckie” („Sudetenbuchen”) im Bober-Katzbachgebirge und sein botanischer Wert Pøírodní rezervace „Buki Sudeckie” v Kaèavských horách a její botanická hodnota

PAWE£ KWIATKOWSKI Stanowiska goryczuszki gorzkawej Gentianella amarella w Górach Kaczawskich ...... 11 Standorte des Bitteren Enzians Gentianella amarella im Bober-Katzbachgebirge Nalezištì hoøeèku nahoøklého Gentianella amarella v Kaèavských horách

KRZYSZTOF ŒWIERKOSZ Zbiorowiska leœne z klasy Querco-Fagetea w pó³nocnej czêœci Pogórza Izerskiego i mo¿liwoœci ich ochrony ...... 15 Waldgemeinschaften der Querco-Fagetea-Klasse im nördlichen Teil des Isergebirgs-Vorlandes und Möglichkeiten ihres Schutzes Lesní spoleèenstva tøídy Querco-Fagetea v severní èásti Jizerského podhùøí (Pogórze Izerskie) a možnosti jejich ochrany

WALDEMAR BENA Obserwacje florystyczne z £u¿yc (2) ...... 25 Pflanzenkundliche Beobachtungen in der Lausitz (2) Floristické nálezy z Lužice (2)

CZES£AW NARKIEWICZ Zas³uguj¹ce na ochronê ³¹ki ko³o Raszowa w Rudawskim Parku Krajobrazowym ...... 29 Schützenswerte Wiesen bei Reußendorf (Raszów) im Landschaftspark des Landeshuter Kammes (Rudawski Park Krajobrazowy) Návrh na ochranu luk u Raszowa v Rudavském krajinném parku (Rudawski Park Krajobrazowy)

JOANNA POTOCKA Stan zachowania oraz geomorfologiczne i hydrologiczne uwarunkowania rozmieszczenia torfowisk w Górach Izerskich ...... 35 Der Erhaltungszustand sowie die geomorphologischen und hydrologischen Verhältnisse der räumlichen Verteilung der Moore im Isergebirge Souèasný stav a geomorfologické a hydrologické pomìry rozmístìní rašeliniš v Jizerských horách

JACEK POTOCKI, JOANNA POTOCKA Dolina Izery objêta ochron¹ ...... 45 Das Isertal unter Naturschutz gestellt Údolí Jizery se stalo chránìným územím

MAREK KRUKOWSKI, PAWE£ KWIATKOWSKI , JOANNA POTOCKA Gin¹ce gatunki roœlin naczyniowych polskiej czêœci Karkonoszy i Gór Izerskich wed³ug nowej klasyfikacji IUCN ...... 55 Aussterbende Arten von Gefäßpflanzen im polnischen Teil des Riesen- und des Isergebirges (nach der neuen IUCN-Klassifikation) Mizející druhy cévnatých rostlin polské èásti Krkonoš a Jizerských hor podle nové klasifikace IUCN

ANDRZEJ CHLEBICKI Grzyby mikroskopijne zebrane na brzozie kar³owatej (Betula nana L.) w Polsce ...... 65 Mikroskopische Pilze an der Zwergbirke Betula nana in Polen Mikroskopické houby sbírané v Polsku na bøíze trpaslièí Betula nana

CZES£AW NARKIEWICZ Borowik szatañski Boletus satanas i muchomor szyszkowaty Amanita strobiliformis w rezerwacie „Góra Mi³ek” w Górach Kaczawskich ...... 69 Der Satansröhrling Boletus satanas und der Fransige Wulstling Amanita strobiliformis im Naturschutzgebiet „Mi³ek” im Bober- Katzbachgebirge Høib satan Boletus satanas a mochomùrka šiškovitá Amanita strobiliformis v rezervaci „Góra Mi³ek“ v Kaèavských horách

CZES£AW NARKIEWICZ Pochwiak paso¿ytniczy Volvariella surrecta w Sudetach Zachodnich ...... 73 Der Parasitische Scheidling Volvariella surrecta im westlichen Sudetengebirge Kukmák pøíživný Volvariella surrecta v Západních Sudetech 152 SPIS TREŒCI

WILLI E.R. XYLANDER, RAINER STEPHAN, HELGA ZUMKOWSKI-XYLANDER & ROLF FRANKE Libellenfunde (Insecta, Odonata) in den Königshainer Bergen ...... 77 Stanowiska wa¿ek (Insecta, Odonata) na obszarze Königshainer Bergen (NW od Görlitz) Lokality vážek (Insecta, Odonata) v oblasti Königshainer Bergen (SZ od Görlitz)

ALFRED BORKOWSKI Motyle minuj¹ce Sudetów Zachodnich. Czêœæ I. Pasynkowate (Lep., Nepticulidae) ...... 85 Minierende Lepidopteren der Westsudeten. Teil I. Zwergminiermotten (Lep., Nepticulidae) Minující motýli Západních Sudet Èást I. Drobníèkovití (Lepidoptera, Nepticulidae)

ADAM MALKIEWICZ Zagro¿one populacje reliktowych miernikowców (Lepidoptera: Geometridae) w Karkonoskim Parku Narodowym ...... 101 Gefährdete Populationen relikter Spanner (Lepidoptera: Geometridae) im Riesengebirgs-Nationalpark Ohrožené populace reliktních píïalek (Lepidoptera, Geometridae) v Krkonošském národním parku

ALFRED BORKOWSKI Nowe stanowisko przeplatki maturny – Euphydryas maturna (LINNAEUS, 1758) (Lep., Nymphalidae) w polskiej czêœci Sudetów Zachodnich ...... 105 Neuer Standort des Eschen-Scheckenfalters – Euphydryas maturna (LINNAEUS, 1758) (Lep., Nymphalidae) im polnischen Teil der Westsudeten Nová lokalita hnìdáska osikového (Euphydryas maturna) v polské èásti Západních Sudet

KRZYSZTOF ¯ARKOWSKI Niepylak mnemozyna Parnassius mnemosyne w okolicach Soko³owska w Górach Kamiennych ...... 109 Der Schwarze Apollo Parnassius mnemosyne bei Görbersdorf (Soko³owsko) im Waldenburger Bergland Süd (Góry Kamienne) Jasoò dymnivkový (Parnassius mnemosyne) v okolí Soko³owska v Kamenných horách (Góry Kamienne

RAFA£ SZKUDLAREK, RENATA PASZKIEWICZ Stanowiska nocka orzêsionego Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) w polskiej czêœci Sudetów ...... 111 Standorte der Wimperfledermaus Myotis emarginatus (GEOFFRORY, 1806) im polnischen Teil des Sudetengebirges Lokality netopýra brvitého (Myotis emarginatus) v polské èásti Sudet

ZBIGNIEW BOROWSKI, EDYTA OWADOWSKA Wp³yw zró¿nicowania œrodowiska na ró¿norodnoœæ biologiczn¹ drobnych ssaków i dynamikê populacji nornika burego (Microtus agrestis) w Sudetach Zachodnich ...... 115 Der Einfluss der heterogenität Lebensraums auf die biologische Vielfalt kleiner Säugetiere und die Dynamik der Population der Erdmaus Microtus agrestis im westlichen Sudetengebirge Vliv rozrùznìnosti životního prostøedí na biologickou rùznorodost drobných savcù a populaèní dynamika hraboše mokøadního (Microtus agrestis) v Západních Sudetech

REGINA PODSADOWSKA Popielica Glis glis (LINNAEUS, 1766) w projektowanym rezerwacie „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” w Górach Kaczawskich ...... 123 Der Siebenschläfer Glis glis (LINNAEUS, 1766) in dem geplanten Naturschutzgebiet „Buczyna na Bia³ych Ska³ach“ im Bober-Katzbachgebirge Plch velký (Glis glis) (LINNAEUS, 1766) v pøipravované rezervaci „Buczyna na Bia³ych Ska³ach” v Kaèavských horách (Góry Kaczawskie)

OLAF TIETZ, MARIA SEIFERT, ALEXANDER CZAJA, HENRIETTE JECHOREK Fossile Pflanzenfunde aus den quartären Deckschichten des Braunkohlentagebaues Berzdorf in der Oberlausitz (Ostdeutschland) ...... 127 Znaleziska kopalnych roœlin z czwartorzêdowych utworów nadk³adu kopalni wêgla brunatnego Berzdorf na Górnych £u¿ycach (wschodnie Niemcy) Nalezištì fosilních rostlin ze ètvrtohorních vrstev nadloží hnìdouhelného dolu Berzdorf v Horní Lužici (východní Nìmecko)

PIOTR MIGOÑ Geneza W¹wozu Myœliborskiego na Pogórzu Kaczawskim ...... 137 Die Entstehung des Moisdorfer Grundes im Vorland des Bober-Katzbachgebirges Geneze Mysliborské rokle (W¹wóz Myœliborski) v Kaèavském podhùøí (Pogórze Kaczawskie)

BO¯ENA GRAMSZ, ANDRZEJ PACZOS, CZES£AW NARKIEWICZ, REGINA PODSADOWSKA Kalendarium Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze – 2000 r...... 145