122 Verkenning CBD 2010-indicatoren zoetwater Inventarisatie en uitwerking relevante indicatoren voor Nederland H.J. de Lange G.H.P. Arts W.C.E.P. Verberk werkdocumenten WettelijkeWOt Onderzoekstaken Natuur & Milieu Verkenning CBD 2010-indicatoren voor zoetwater De reeks ‘Werkdocumenten’ bevat tussenresultaten van het onderzoek van de uitvoerende instellingen voor de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu (WOT Natuur & Milieu). De reeks is een intern communicatiemedium en wordt niet buiten de context van de WOT Natuur & Milieu verspreid. De inhoud van dit document is vooral bedoeld als referentiemateriaal voor collega-onderzoekers die onderzoek uitvoeren in opdracht van de WOT Natuur & Milieu. Zodra eindresultaten zijn bereikt, worden deze ook buiten deze reeks gepubliceerd. Dit werkdocument is gemaakt conform het Kwaliteitshandboek van de WOT Natuur & Milieu en is goedgekeurd door Rien Reijnen (deel)programmaleider WOT Natuur & Milieu. WOt-werkdocument 122 is het resultaat van een onderzoeksopdracht van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Dit onderzoeksrapport draagt bij aan de kennis die verwerkt wordt in meer beleidsgerichte publicaties zoals Natuurbalans, Milieubalans en thematische verkenningen. Verkenning CBD 2010- indicatoren zoetwater Inventarisatie en uitwerking relevante indicatoren voor Nederland H.J. de Lange G.H.P. Arts W.C.E.P. Verberk Werkdocument 122 Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu Wageningen, december 2008 Referaat Lange, H.J. de, G.H.P. Arts, W.C.E.P. Verberk, 2008. Verkenning CBD 2010-indicatoren zoetwater. Inventarisatie en uitwerking relevante indicatoren voor Nederland. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOt-werkdocument 122. 73 blz. 21 fig.; 6 tab.; .39 ref.; 7 bijl. Dit werkdocument geeft de eerste resultaten weer van de uitwerking van twee CBD 2010 - indicatoren voor zoetwater: ‘invasive alien species’ (exoten) en ‘freshwater quality’ (zoetwaterkwaliteit). Uit de inventarisatie van exoten blijkt dat er 34 exotische waterplanten zijn, waarvan er 17 lokaal kunnen woekeren, en 6 regelmatig door het waterschap worden verwijderd. Belangrijkste route van vestiging is ontsnapping (vrijkomen) uit vijver, tuin of aquarium. Van de 55 macrofauna exoten veroorzaken de meeste geen problemen. Een aantal rivierkreeftsoorten veroorzaakt wel overlast, door verstoring van de vegetatie en ondergraving van de oever. De belangrijkste route voor vestiging van macrofauna exoten is via het Main-Donaukanaal of via ontsnapping uit tuin, vijver of aquarium. Voor de indicator zoetwaterkwaliteit is onderzocht of er een indicator beschikbaar is die de milieudruk kan weergeven, gebruikmakend van soortskenmerken van macrofauna. Voorlopige conclusie is dat het kenmerk voltinisme (aantal generaties per jaar) een relatie heeft met milieudruk. De indicator levensstrategie biedt perspectieven voor een vergelijking tussen locaties in relatie tot milieudruk. Levensstrategie uitgebreid met wijze van zuurstofademhaling lijkt een goede aanpak om een indicator milieudruk verder te ontwikkelen. Trefwoorden: waterplant, macrofauna, indicator, zoetwater, exoot, invasive alien species, soortskenmerken, voltinisme, levensstrategie, functionele voedingsgroep Auteurs: Marieke de Lange (Alterra) Gertie Arts (Alterra) Wilco Verberk (Stichting Bargerveen) ©2008 Alterra Postbus 47, 6700 AA Wageningen Tel: (0317) 48 07 00; fax: (0317) 41 90 00; e-mail: [email protected] Stichting Bargerveen Radboud Universiteit, Nijmegen Postbus 9010, 6500 GL Nijmegen Tel: (024)-365 32 75; e-mail: [email protected] De reeks WOt-werkdocumenten is een uitgave van de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, onderdeel van Wageningen UR. Dit werkdocument is verkrijgbaar bij het secretariaat. Het document is ook te downloaden via www.wotnatuurenmilieu.wur.nl. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, Postbus 47, 6700 AA Wageningen Tel: (0317) 48 54 71; Fax: (0317) 41 90 00; e-mail: [email protected]; Internet: www.wotnatuurenmilieu.wur.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. F-0008 vs.4 1.5 [2008] Project WOT-04-002 – 5235526-01 / Basnr. 121 [WerkdocumentWOt-werkdocument 122 − december 122 test 2008 ] Woord vooraf Onze dank gaat uit naar Ivo Roessink (Alterra) voor het uitvoeren van het eerste deel van het project. Voor het onderdeel ´exoten´ is dankbaar gebruik gemaakt van de expertise van de volgende personen: Richard Sierat (Waterschap Vallei & Eem), Johan van Valkenburg (Plantenziektekundige Dienst), Ton van Haaren (Grontmij | AquaSense), en Roelf Pot (Adviesbureau Roelf Pot). Voor het onderdeel ´traits´ is dankbaar gebruik gemaakt van de expertise van Mascha Rubach (Alterra). Aan hoofdstuk 4 is meegewerkt door Dick Belgers en Caroline van Rhenen-Kersten (beiden Alterra), waarvoor wij hen zeer erkentelijk zijn. Ten slotte bedanken wij Peter van Puijenbroek (Planbureau voor de Leefomgeving) voor de inspirerende discussies over de voortgang van het project. Marieke de Lange Gertie Arts Wilco Verberk Inhoud Woord vooraf 5 Samenvatting 9 1 Inleiding 11 1.1 Achtergrond studie 11 1.2 Afbakening studie 11 1.2.1 CBD-indicatoren 11 1.2.2 Indicator exoten 11 1.2.3 Indicator zoetwaterkwaliteit 11 1.3 Leeswijzer rapport 12 2 Exoten 13 2.1 Achtergrond 13 2.1.1 Definities 13 2.1.2 Wanneer zijn exoten een probleem? 13 2.1.3 Inventarisatie zoetwater exoten 13 2.2 Waterplanten 14 2.2.1 Inventarisatie waterplant exoten 14 2.2.2 Problemen met waterplant exoten 17 2.3 Macrofauna 18 2.3.1 Inventarisatie macrofauna exoten 18 2.3.2 Problemen met macrofauna exoten 22 2.4 Conclusies inventarisatie exoten 22 3 Zoetwaterkwaliteit indicatoren 25 3.1 Gebruik van soortskenmerken van macrofauna 25 3.2 Vergelijk beoordelingssystemen met kenmerken 26 4 Illustratie toepassing zoetwaterkwaliteit indicatoren 29 4.1 Kenmerken van de levenscycli van macrofauna en macrofaunagemeenschappen als indicator voor de mate van beïnvloeding en kwaliteit van ecosystemen. 29 4.1.1 Achtergrond 29 4.1.2 Aanpak 30 4.1.3 Resultaten 31 4.1.4 Conclusies uit de RDA analyses 35 4.1.5 Belang voltinisme van macrofauna in sloten 35 4.2 Toepassing functionele voedingsgroepen 36 4.2.1 Aanpak 36 4.2.2 Resultaten 36 4.3 Toepassing levensstrategieën 39 4.3.1 Achtergrond 39 4.3.2 Aanpak 41 4.3.3 Resultaten 42 4.3.4 Conclusies levensstrategieën 43 5 Conclusies en aanbevelingen 45 5.1 Indicator exoten 45 5.2 Indicator zoetwaterkwaliteit 45 5.3 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek 46 Literatuur 47 Bijlage 1 Status en voorlopige prioritering van indicatoren 49 Bijlage 2 Overzicht exoten in zoetwater 51 Bijlage 3 Overzicht methoden met soortskenmerken macrofauna 55 Bijlage 4 Functionele voedingsgroepen 61 Bijlage 5 Dataset soortskenmerken macrofauna 63 Bijlage 6 Resultaten functionele voedingsgroepen 67 Bijlage 7 Beschrijving levensstrategieën 69 8 WOt-werkdocument 122 test Samenvatting Nederland is één van de partijen van het Verdrag inzake Biologische Diversiteit (Convention on Biological Diversity - CBD). Eén van de hoofddoelstellingen van de CBD is om in 2010 de achteruitgang van biodiversiteit te stoppen (de zogenoemde 2010 doelstelling). In 2009 is een Quickscan EU-biodiversiteitsdoelstellingen 2010 voorzien en ook in de Natuurbalans van 2010 is een van de thema’s de EU-biodiversiteitsdoelstelling 2010. Doel van dit onderzoek is om te inventariseren welke aan het zoetwater gerelateerde CBD 2010 - indicatoren nodig zijn voor de Nederlandse situatie, deze te beschrijven en indien nodig beschikbaar te maken voor de twee rapportages rond de 2010 biodiversiteitdoelstellingen. Uit de lijst indicatoren die door de CBD is opgesteld, zijn twee indicatoren verder uitgewerkt in deze rapportage. Dit zijn de ‘invasive alien species’ (exoten) en ‘freshwater quality’ (zoetwaterkwaliteit). Voor de indicator exoten is geïnventariseerd hoeveel waterplanten en macrofauna exoten in Nederland aanwezig zijn, de periode van vestiging, via welke verspreidingsroute, en welke exoten een probleem vormen. Uit deze inventarisatie blijkt dat er 34 exotische waterplanten zijn, waarvan er 17 lokaal kunnen woekeren, en 6 regelmatig door het waterschap worden verwijderd. Belangrijkste route van vestiging is ontsnapping (vrijkomen) uit vijver, tuin of aquarium. Van de 55 macrofauna exoten veroorzaken de meesten geen problemen. Een aantal rivierkreeftsoorten veroorzaakt wel overlast, door verstoring van de vegetatie en ondergraving van de oever. De belangrijkste route voor vestiging van macrofauna exoten is via het Main-Donaukanaal of via ontsnapping uit tuin, vijver of aquarium. Voor de indicator zoetwaterkwaliteit is onderzocht of er een indicator beschikbaar is die de milieudruk kan weergeven. Hiervoor is gekeken naar macrofauna, en gebruik gemaakt van soortskenmerken van macrofauna. Om verschillende methodieken te kunnen vergelijken, is een dataset uit een gebied gebruikt met belasting met bestrijdingsmiddelen. Conclusies van deze analyses zijn de volgende: Ecosystemen onder hogere milieudruk herbergen meer bivoltine en multivoltine individuen en minder univoltine individuen. Voltinisme kan in combinatie met de taxonomische groep informatie geven over de gevoeligheid