Arkusz ALEKSANDRÓW (926)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Izabela Laskowicz*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator M ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 rok Spis tre ści I. Wst ęp (I. Laskowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (I. Laskowicz) ...... 8 1. Gaz ziemny...... 10 2. Surowce ilaste ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (I. Laskowicz) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (I. Laskowicz) ...... 13 VII. Warunki wodne (I. Laskowicz) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (G. Hrybowicz) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (J. Miecznik) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (I. Laskowicz) ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz) ...... 31 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ...... 36 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz, G Hrybowicz) ...... 36 XIV. Literatura ...... 38

I. Wst ęp

Arkusz Aleksandrów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego-Pa ństwowego Instytutu Ba- dawczego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w War- szawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie(plansza B). Map ę wykonano w 2011 roku na podstawie „Instrukcji opracowania Mapy geo środowiskowej Pol- ski w skali 1:50000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym przez zespół w składzie: Stanisław M ądry, Bronisław Kwapisz (M ądry Kwapisz, 2005). Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza (A) zawiera informacje dotycz ące wyst ę- powania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska.

3 Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w wydziale ochrony środowiska urz ędów wojewódzkiego i marszałkowskiego województwa lubelskiego, u konserwatora zabytków w Lublinie, w starostwie powiatowym, urz ędach gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz materiały zebrane podczas wizji terenowych. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Aleksandrów obejmuje cz ęść powiatu biłgorajskiego w województwie lubelskim. W granicach arkusza znajduj ą si ę fragmenty gmin Biłgoraj, Aleksandrów, Tere- szpol, Józefów, Ksi ęŜ pol, Łukowa, Tarnogród i Obsza. Według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (2000) obszar arkusza znajduje si ę prawie w cało ści w makroregionie Kotliny Sandomierskiej, obejmuj ąc mezo- regiony Równiny Biłgorajskiej i Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego (fig. 1). Jedynie Góra Brzezi ń- ska (286 m n.p.m.) w północno-wschodnim naro Ŝu obszaru arkusza nale Ŝy do makroregionu Roztocza, mezoregionu Roztocza Środkowego. Dolina Tanwi wyznacza granic ę pomi ędzy znajduj ąca si ę na północ od rzeki Równin ą Biłgorajską a Płaskowy Ŝem Tarnogrodzkim obejmuj ącym południow ą cz ęść arkusza. Równi- na Biłgorajska na omawianym terenie obni Ŝa si ę generalnie w stron ę doliny Tanwi od około 220 do 200 m n.p.m. Ma ona urozmaicon ą rze źbę terenu z licznymi wydmami i podmokłymi zagł ębieniami, a rzeki wypływaj ące z obszaru Roztocza (Szum, Nepryszka, Sopot) rozcinaj ą ją na gł ęboko ść kilku metrów. W południowej cz ęś ci Równiny Biłgorajskiej wyst ępuj ą kopu- laste wzniesienia (Aleksandrów, Lipowiec) o wysoko ści wzgl ędnej do 30 m. W dolinie Tanwi wyst ępuj ą długie podcięcia erozyjne oraz cz ęsto zabagnione starorzecza. Fragmentarycznie zachował si ę system tarasów plejstoce ńskich, wznosz ących si ę 5–10 m ponad dno doliny. Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki wznosz ący si ę w granicach arkusza na wysoko ść 220– 240 m n.p.m. jest podzielony młodymi, denudacyjnymi dolinami na kilka równoległych grzbietów. Dna dolin rozcinaj ących PłaskowyŜ znajduj ą si ę na rz ędnych 200–210 m n.p.m. Lasy zajmuj ą około 40% powierzchni terenu. Porastaj ą głównie Równin ę Biłgorajsk ą. Najwi ększy udział w strukturze siedliskowej lasów maj ą bory sosnowe, bagienne i wilgotne, rosn ące na glebach bielicowych i torfiastych. W dolinach rzek wyst ępuj ą zbiorowiska niele- śne, takie jak: bagna, śródle śne torfowiska i ł ąki.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Aleksandrów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica prowincji, 2 – granice makroregionów, 3 – granice mezoregionów

Prowincja Wy Ŝyna Lubelska: 343.15 Wzniesienia Urz ędowskie 343.19 Padół Zamojski

Prowincja Roztocze: 343.21 Roztocze Zachodnie 343.22 Roztocze Środkowe 343.23 Roztocze Wschodnie

Prowincja Kotlina Sandomierska: 512.46 Dolina Dolnego Sanu 512.47 Równina Biłgorajska 512.49 Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki

Obszar arkusza prawie w cało ści nale Ŝy do regionu nizinnego sandomierskiego (Oko- łowicz, 1968), w którym warunki klimatyczne kształtowane s ą przez masy powietrza konty- nentalnego, a w mniejszym stopniu oceanicznego. Jest to jeden z najcieplejszych obszarów w Polsce. Charakteryzuje si ę średni ą temperatur ą roczn ą 7,6°C, najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 18,2°C, a najzimniejszym – stycze ń o średniej temperaturze -3,6°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtują si ę na poziomie od 550 do

5 650 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zim ą. Pokrywa śnie Ŝna zalega przez około 65 dni. Dominuj ą wiatry wiej ące z kierunków zachodnich, przy czym w lutym i marcu wzrasta udział wiatrów wschodnich, a w kwietniu północnych i północno- zachodnich (Buraczy ński, 2002). Obszar arkusza ze wzgl ędu na sprzyjaj ące warunki klimatyczne oraz wyst ępowanie gleb wysokiej jako ści posiada rolniczy charakter. Na około 70% powierzchni gruntów rol- nych wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne, które wykształciły si ę na glinach zwałowych, utworach pylastych typu lessowego i iłach mioce ńskich. W dolinach Tanwi, Szumu i Wirowej powstały gleby napływowe – mady. W silnie zawilgoconych miejscach utworzyły si ę gleby glejowe. Miejscami wyst ępuj ą tu równie Ŝ gleby hydrogeniczne torfowe, murszowe i murszowate. Na Równinie Biłgorajskiej wykształciły si ę ubogie gleby bielicowe, maj ące tendencj ę do okresowego przesuszania i okresowego nadmiernego uwilgocenia. Przewa Ŝaj ące klasy bonitacyjne gleb to: III b oraz IV a i b. W spo- sobie uprawy dominuj ą gospodarstwa indywidualne. Miejscowo ści w granicach arkusza maj ą charakter wiejski, na zachodzie znajduje si ę niewielki fragment miasta Tarnogród. Wi ększymi zakładami produkcyjnymi s ą: cegielnia w Markowiczach oraz fabryka mebli w Chmieleku. Pozostały przemysł ograniczony jest do niewielkich zakładów przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego oraz zakładów usługowych. Sie ć komunikacyjna ma tu wył ącznie znaczenie lokalne.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Aleksandrów przedstawiono według Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kwapisz, 1998 a,b). Obszar arkusza Aleksandrów le Ŝy na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych. Niewielki północno – wschodni fragment arkusza le Ŝy w granicach niecki lubelskiej, a pozo- stała cz ęść w północnej strefie zapadliska przedkarpackiego. Oba te regiony rozdziela połu- dniowa kraw ędź Roztocza (południowy stok Góry Brzezi ńskiej), pokrywaj ąca si ę z głównym uskokiem brze Ŝnym zapadliska przedkarpackiego. Najstarsze, rozpoznane utwory to sfałdowane osady kambru dolnego, reprezentowane przez mułowce i iłowce z przewarstwieniami piaskowców kwarcytowych. Miejscami le Ŝą na nich iłowce i piaskowce jury dolnej oraz mułowce z przewarstwieniami piaskowców, wapieni i margli jury środkowej o mi ąŜ szo ści około 200 m. Najcz ęś ciej jednak osady dolnego kambru kontaktuj ą bezpo średnio z osadami mioce ńskimi.

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Aleksandrów na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, w skali 1: 500 000 (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, plejstocen: 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 31 – mułki, iły i piaski zastoiskowe, 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Neogen: miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; Kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 45 – opoki, margle, wapienie margliste z czertami ci ągi drobnych form rze źby: a – sie ć rzeczna, b – uskoki

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Najstarszymi osadami odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni terenu s ą gezy kredy górnej, wyst ępuj ące u podnó Ŝa Góry Brzezi ńskiej. Szczyt wzgórza zbudowany jest z typowych dla Roztocza osadów mioce ńskich – wapieni detrytycznych i litotamniowych, w sp ągu których wyst ępuj ą piaski kwarcowe i piaskowce wapniste.

7 Na południe od kraw ędzi Roztocza, w obr ębie zapadliska przedkarpackiego, na płyt- kowodnych wapieniach rafowych i litotamniowych, o mi ąŜ szo ści do 30 m (warstwy baranow- skie), wyst ępuj ą osady ilasto-mułowcowo-piaszczyste (warstwy grabowieckie i iły krakowieckie). Na obszarze arkusza ich mi ąŜ szo ść rośnie w kierunku południowo-zachodnim od kilkunastu do kilkuset metrów, a w rejonie Tarnogrodu przekracza nawet 1000 m. Na obszarze Równiny Biłgorajskiej osady czwartorz ędowe tworz ą prawie ci ągł ą pokryw ę, natomiast na Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkim liczne s ą wychodnie iłów mioce ńskich, a pokrywa czwartorz ędowa osi ąga maksymalnie kilka metrów grubo ści. Najstarszymi utworami czwartorz ędowymi s ą preglacjalne piaski z wkładkami mułków o mi ąŜ szo ści 23 m akumulowane wzdłu Ŝ kraw ędzi Roztocza w kopalnej dolinie pod współczesnymi dolinami Wirowej, Tanwi, Szumu i Czarnej Łady. Zlodowacenia południowopolskie reprezentuj ą pod ścielone miejscami mułkami piaszczystymi gliny zwałowe. Wychodnie tych skał buduj ą łagodne wzniesienia na znacznej cz ęś ci arkusza. Gliny przykryte s ą miejscami cienk ą, rzad- ko przekraczaj ącą 2 m mi ąŜ szo ści, warstw ą piasków i Ŝwirów lodowcowych. Podczas inter- glacjału wielkiego, we wspomnianej wy Ŝej dolinie kopalnej akumulowane były osady piaszczyste, miejscami ze Ŝwirami w sp ągu. Przykrywa je seria piasków z przewarstwieniami mułków z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Ł ączna mi ąŜ szo ści osadów wypeł- niaj ących dolin ę, osi ąga miejscami prawie 60 m. Znaczn ą cz ęś ci Równiny Biłgorajskiej, szczególnie we wschodniej cz ęś ci arkusza pokrywaj ą piaski, miejscami z wkładkami muł- ków, z których zbudowane s ą północnopolskie tarasy nadzalewowe. Na ich powierzchni wyst ępuj ą liczne wydmy i pola piasków przewianych. Powszechnie na Płaskowy Ŝu Tarno- grodzkiego wyst ępuj ą pokrywy mułków lessopodobnych, które tworz ą warstw ą, o mi ąŜ szo ści około 1 m, na glinach lub piaskach lodowcowych, a tak Ŝe bezpo średnio na iłach mioce ńskich. W dnach dolin wyst ępuj ą piaszczyste, holoce ńskie tarasy zalewowe, przykryte miejscami cienkimi pokrywami mad. Liczne doliny rzek i zagł ębienia bezodpływowe wypełnione s ą torfami, namułami tor- fiastymi i piaskami humusowymi. Najwi ększe torfowiska znajduj ą si ę w dolinie Niepryszki, Szumu i Lubienia.

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Aleksandrów znajduj ą si ę 4 zło Ŝa, w tym 2 kopaliny podstawowej – gazu ziemnego i 2 surowców ilastych ceramiki budowlanej (Wołkowicz i in. (red.), 2009). Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych złó Ŝ.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan zago- geologiczne Wydobycie Zasto- Nr Wiek Kategoria spodaro- Klasyfikacja Przyczyny Ŝ bilansowe (tys. m 3 sowanie zło a Nazwa Rodzaj kompleksu rozpoznania wania złó Ŝ konflikto- Ŝ (tys. m 3 mln m 3 *) kopaliny ś na zło a kopaliny litologiczno- zło Ŝa wo ci mapie surowcowego mln m 3 *) zło Ŝa wg stanu na 31.12.2008 (Wołkowicz i in. (red.), 2009) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Markowicze i(ic), p Ng 4 396 B+C 1+C 2 G 47 Scb 4 A

2 Tarnogród I* i(ic) Ng 11 526 C1+C 2 N 0 Scb 4 B Gl

Tarnogród - 3 G Ng 429 340* C G 21 260* E 2 A Wola Ró Ŝaniecka**

4 Łukowa G Ng 416 410* C G 6 780* E 2 A 9 9

Rubryka 2: * – kontynuacja zło Ŝa na arkuszu Tarnogród (925), ** – na arkuszu Tarnogród (925) i Dzików (958) Rubryka 3: G – gaz ziemny, i(ic) – gliny ceramiki budowlanej, p – piaski Rubryka 4: Ng- neogen. Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane. Rubryka 9: Kopaliny: E – energetyczne, Scb – skalne ceramiki budowlanej. Rubryka 10: 2 – zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne. Rubryka 11: A – zło Ŝa małokonfliktowe, B – zło Ŝa konfliktowe. Rubryka 12: Gl – ochrona gleb.

1. Gaz ziemny

W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment zło Ŝa „Tarno- gród – Wola Ró Ŝaniecka” (Stolarczyk, 1987, Bosak, 2007). Zło Ŝe obejmuje 8 elementów – pól zło Ŝowych oznaczonych literami od A do I. Element B znajduje si ę w granicach arkusza w cało ści, a elementy A i C fragmentarycznie. Elementy od D do I znajduj ą si ę na arkuszu Dzików, a fragment elementu A na arkuszu Tarnogród. Całe zło Ŝe ma powierzchni ę 1 030 ha. Składa si ę z 13 horyzontów gazono śnych, wyst ępuj ących w piaskowcowo-mułowcowych utworach badenu górnego i sarmatu (miocen), na gł ęboko ści od 470 do 974 m. Kopalin ą jest 3 gaz wysokometanowy, zawieraj ący od 94,61 do 99,764% metanu (CH 4), od 0 do 1,368 g/Nm węglowodorów ci ęŜ szych od metanu, od 0,109 do 5,234% azotu (N 2), do 0,03% dwutlenku węgla (CO 2). Siarkowodór nie wyst ępuje. Średnia warto ść opałowa jest wysoka i zawiera si ę w przedziale od 34,08 do 35,92 MJ/m 3. Porowato ść horyzontów gazonośnych waha si ę od 8 do 28,6 %, a współczynnik nasycenia od 0,50 do 0,766. Pomi ędzy Babicami a Łukow ą, w roku 2004 udokumentowane zostało złoŜe gazu ziemnego „Łukowa” (Turek, 2004). Jego powierzchnia wynosi 314 ha a składa si ę z 14 hory- zontów gazono śnych o mi ąŜ szo ści od 3 do 20 m, wyst ępuj ących w piaskowcowo-mułowcowych utworach sarmatu (miocen), na gł ęboko ści od 390 do 680 m. Jest to zło Ŝe gazu wysokometanowego, zawieraj ącego od 96,824 do 99,407% metanu (CH 4), do 0,95% w ęglowodorów ci ęŜ szych od metanu, do 2,915% azotu (N 2), do 0,169% dwutlenku w ęgla (CO 2). Kopalina nie zawiera siar- 3 kowodoru (H 2S). Warto ść opałowa gazu wynosi 34,79-35,75 MJ/m . Porowato ść horyzontów gazono śnych waha si ę od 1 do 35 %, współczynnik nasycenia od 0,50 do 0,78, a przepuszczalno ść od 40 do 700 mD. Zło Ŝa gazu ziemnego z punktu widzenia ich ochrony zostały zaliczone do klasy 2, tj. do skoncentrowanych w okre ślonym regionie, a z punktu widzenia ochrony środowiska do klasy A, tj. do złó Ŝ małokonfliktowych.

2. Surowce ilaste

W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę zło Ŝe iłów mioce ńskich „Markowicze” (Haas, 1975; Drzymała, Grzesik i in., 1997). Zło Ŝe udokumentowano cz ęś ciowo na obszarze istniej ącego tu wcze śniej od 1962 roku niewielkiego zło Ŝa glin czwartorz ę- dowych i iłów mioce ńskich w kategorii B+C 1+C 2. Powierzchnia obecnego zło Ŝa wynosi 35,15 ha. Według stanu na dzie ń 1 I 1975 w kategorii B zatwierdzono 1 861 tys. m 3, w kate- 3 3 gorii C 1 – 2 121 tys. m , C 2 – 1 003 tys. m . Kopalina jest mi ąŜ sza i dobrej jako ści (tabela 2).

10 Nadkład stanowi ą gleba, piasek i glina zwałowa. Kopalin ą towarzysz ącą s ą, zalegaj ące na iłach, drobno- i średnioziarniste piaski kwarcowe, stosowane jako surowiec schudzaj ący. Mi ąŜ szo ść kopaliny towarzysz ącej wynosi od 1,0 do 3,5 m. Zło Ŝe jest w nieznacznym stopniu zawodnione. Wody gruntowe wyst ępuj ą pod niewielkim ci śnieniem hydrostatycznym, w niewielkiej mi ąŜ szo ści warstwach piasków i mułków, przewarstwiaj ących iły krakowieckie. Tylko w jednym otworze wiertniczym, odwierconym w środkowej cz ęś ci zło Ŝa, na gł ę- boko ści 13,5 m, natrafiono na znacznej mi ąŜ szo ści warstw ę (co najmniej 6,5 m) zawodnionych piasków. Woda gruntowa pojawia si ę równie Ŝ okresowo na kontakcie iłów i piasków, w zale Ŝno ści od konfiguracji terenu oraz intensywno ści opadów atmosferycznych. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz parametry jako ściowe kopaliny i uzyskanego tworzywa ceramicznego

Nazwa zło Ŝa Parametry Markowicze Tarnogród I 4,3–20,2 14,0–37,5 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 14,2 śr. 25,8 0,5–6,0 0,5–5,6 grubo ść nadkładu m śr. 2,2 śr. 2,1 stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa 0,15 0,08 0,00–0,04 0,00–0,40 zawarto ść margla % śr. 0,01 śr. 0,01 20,3–33,8 26,07–32,30 woda zarobowa % śr. 28,2 śr. 29,53 5,4–9,3 7,0–9,0 skurczliwo ść wysychania % śr. 7,3 śr. 7,6 0,00–0,10 zawarto ść margla w piaskach schudzaj ących % nie dotyczy śr. 0,03 temperatura wypału oC 1000 950 13,6–18,6 15,1–18,8 nasi ąkliwo ść wyrobów po wypale % śr. 16,0 śr. 16,5 14,9–54,9 13,3–42,0 wytrzymało ść wyrobów na ściskanie po wypale MPa śr. 22,4 śr. 24,4 do produkcji grubo- i cienko ścien- zastosowanie wg dokumentacji nych wyrobów ceramiki budowlanej oraz elementów dr ąŜ onych

Zło Ŝe mioce ńskich (neoge ńskie)iłów krakowieckich „Tarnogród I” (Gad, 1992) zosta- ło udokumentowane w celu poszerzenia bazy surowcowej cegielni w Tarnogrodzie. Po- wierzchnia zło Ŝa, którego zachodnia cz ęść znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza, wynosi 47,28 ha. Kopalina ma du Ŝą mi ąŜ szo ść i dobre parametry geologiczno – górnicze (tabela 2). Nadkład stanowi ą gleba, zapiaszczone gliny zwałowe, piaski zaglinione oraz iły z zawarto ści ą margla powy Ŝej 0,4%. W serii zło Ŝowej stwierdzono sk ąpe wysi ęki wody na gł ęboko ściach od 2 do 24 m poni Ŝej powierzchni terenu.

11 Zło Ŝa iłów zaliczono do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących. Zło Ŝe „Markowicze” okre- ślono jako małokonfliktowe z punktu widzenia ochrony środowiska, natomiast „Tarnogród I” ze wzgl ędu na wyst ępowanie gleb chronionych prawie na całej powierzchni zaliczono do konflik- towych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Aleksandrów eksploatowane s ą obecnie 3 zło Ŝa: gazu ziemnego „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka” i „Łukowa” i iłów krakowieckich „Markowicze”. Zło Ŝe „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka” jest eksploatowane od 1993 r. obecnie przez kopalni ę „Tarnogród”. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o takiej samej powierzchni 1941,11 ha. Jego zachodnia cz ęść le Ŝy na terenie arkusza Tarnogród, a południowa na obszarze arkusza Dzików. UŜytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 2018 roku. Na obszarze arkusza zlokalizowane s ą dwa otwory eksploatacyjne. Pozostałe znajduj ą si ę w rejonie Woli Ró Ŝanieckiej, poza południow ą granic ą opisywanego terenu. Wydobycie roczne w ostatnich latach było zmienne i wahało si ę od 0,7 do 21,3 mln m 3. Gaz wydobywany ze zło Ŝa przesyłany jest do krajowego systemu gazowniczego. Od 2007 r. jest eksploatowane zło Ŝe „Łukowa” równie Ŝ przez kopalni ę „Tarnogród”. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o takiej samej powierzchni 366,3 ha. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny jest wa Ŝna do 2030 r. Eksploatacja jest prowadzona pi ęcioma otwo- rami, cztery z nich znajduj ą si ę w granicach zło Ŝa, pi ąty Ksi ęŜ pol 5 znajduje si ę na północ od granicy zło Ŝa. Wielko ść wydobycia kształtuje si ę na poziomie kilku mln m 3 rocznie. Zło Ŝe „Markowicze” jest eksploatowane na skal ę przemysłow ą, przez Zakłady Cerami- ki Budowlanej „Leier Markowicze” SA. W północnej częś ci zło Ŝa powstało wyrobisko wgł ębne o powierzchni około 8 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę dwoma poziomami eks- ploatacyjnymi, o wysoko ści 8 m. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni pokrywaj ącej si ę z powierzchni ą zło Ŝa (35,15 ha) i teren górniczy o powierzchni 41,00 ha. W miejscu wyst ępowania zawodnionych piasków planuje si ę zgodnie z dokumentacj ą pozo- stawienie filara ochronnego. UŜytkownik posiada koncesj ę na wydobycie wa Ŝną do wyczer- pania zasobów przemysłowych. Tymczasowe składowiska nadkładu znajduj ą si ę przed fron- tem eksploatacji. Roczne wydobycie nie przekracza 50 tys. m 3. W poło Ŝonym na północ od zło Ŝa zakładzie, wytwarzane s ą cienko ścienne wyroby ceramiki budowlanej: pustaki ścienne, cegły kratówki, cegły modularne, pustaki stropowe i wentylacyjne. W granicach arkusza znajduj ą si ę dwa punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków eolicznych w rejonie Kozaków Osuchowskich. Pozostałe miejsca wyst ępowania piasków i ich

12 nielegalnej eksploatacji s ą zwi ązane z wyst ąpieniem okruchowych osadów rzecznych o małej warto ści gospodarczej. Obecnie nie s ą one eksploatowane. Na północny zachód od Aleksan- drowa na górze Brzezi ńskiej znajduje si ę odsłoni ęcie wapieni, obecnie nie eksploatowanych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Aleksandrów istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ piasków oraz rozszerzenia bazy surowcowej iłów mioce ńskich dla potrzeb ceramiki budowlanej. Naj- wa Ŝniejsze jednak perspektywy surowcowe omawianego obszaru zwi ązane s ą z mo Ŝliwo ści ą udokumentowania złó Ŝ w ęglowodorów. Brak bada ń jako ści kopalin oraz ich parametrów gór- niczych nie pozwala na wyznaczenie obszarów prognostycznych. Spo śród wszystkich osadów piaszczystych wyst ępuj ących na obszarze arkusza Alek- sandrów tylko piaski wydmowe mo Ŝna uzna ć za perspektywiczne. W s ąsiedztwie omawianego obszaru (arkusze Tarnogród i Józefów) udokumentowanych jest kilka złó Ŝ piasków wy- dmowych Posiadaj ą one korzystne parametry jako ściowe i nie s ą zawodnione. Na obszarze arkusza jako obszary perspektywiczne piasków wytypowano dwie du Ŝe wydmy, poło Ŝone poza obszarami chronionymi (M ądry, Kwapisz, 2005). Pozostałe utwory piaszczyste nie s ą perspektywiczne. Piaski lodowcowe, jak wykazało rozpoznanie przeprowadzone na zachód od Smólska (Flisowska, 1971), s ą zaglinione i maj ą niewielk ą mi ąŜ szo ść od 0,4 do 1,7 m. Obszar wyst ępowania piasków i Ŝwirów lodowcowych uznano za negatywny. Piaski rzeczne zlodowace ń środkowopolskich zawieraj ą liczne przewarstwienia piasków mułkowatych i mułków (Kwapisz, 1998a). Piaski rzeczne z okresu zlodowace ń północnopolskich wyst ępuj ą głównie w granicach Parku Krajobrazowego Pusz- czy Solskiej, a poza nim na terenach podmokłych. Na północny wschód od zło Ŝa „Markowicze”, wyst ępuje wychodnia mioce ńskich iłów krakowieckich (Kwapisz, 1998 b) o mi ąŜ szo ści co najmniej 19 m. Wyznaczony tam obszar perspektywiczny jest przedłu Ŝeniem serii zło Ŝowej, na której udokumentowane jest zło Ŝe „Markowicze”, mo Ŝna zatem spodziewa ć si ę, kopaliny o dobrych parametrach technologicz- nych. Obszar ten jest perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej, szczególnie jako zasoby rezerwowe dla pobliskiej ZCB „Leier Markowicze” SA. Teren wyst ępowania iłów jest niezalesiony, a gleby s ą niskiej jako ści. Perspektywiczny dla wyst ępowania w ęglowodorów jest Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki, gdzie mi ąŜ szo ść mioce ńskich ilasto-mułowcowo-piaskowcowych osadów zapadliska przedkarpackiego przekracza 500 m. (Jawor, 1990). Teren omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie najbardziej zasobnego obszaru przemysko-rzeszowskiego, w którym oszacowano wska źnik nasycenia

13 węglowodorami ponad 8 tys. t/km 2 (Skarbek, 1990). Skala dost ępnych opracowa ń nie pozwala na zlokalizowanie tych obszarów perspektywicznych w skali szczegółowej na mapie. Torfy wyst ępuj ące na obszarze Równiny Biłgorajskiej, gdzie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 0,5-1,5 m, wyj ątkowo 2 m (Borowiec, 1990) zwi ązane s ą głównie z terenami źródliskowymi. Najwi ększe torfowisko poło Ŝone na wschód od Aleksandrowa znajduje si ę w Parku Krajobra- zowym Puszczy Solskiej i w jego otulinie. Na torfowiskach wzdłu Ŝ północnej granicy arkusza utworzono u Ŝytki ekologiczne. Nagromadzenia torfów w granicach arkusza Aleksandrów nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści i wynikaj ących z ochrony środowiska stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Aleksandrów nale Ŝy do zlewni Sanu. Sie ć rzeczna jest dobrze rozwini ę- ta. Najwi ększ ą rzek ą omawianego terenu jest Tanew, płyn ąca ze wschodu na zachód. Koło miejscowo ści Osuchy przyjmuje ona wody Sopotu, a koło Szostaków wody Szumu. W rejonie Kozaków Osuchowskich do Szumu uchodzi Nepryszka. Rzeki Sopot, Szum i Nepryszka wypływaj ą z obszaru Roztocza. Ponadto na obszarze arkusza swój pocz ątek ma kilka małych cieków, uchodz ących do Tanwi, s ą to: Złota Nitka i Lubienia. Z podmokłych terenów znajdu- jących si ę na północ od Aleksandrowa pocz ątek bierze Czarna Łada. Na obszarze arkusza znaczne powierzchnie zajmuj ą bagna i mokradła. Najwi ększy teren bagienny, nazywany Wielkim Bagnem, znajduje si ę w dolinie Czarnej Łady. Koło Chmieleka i Kozaków Osuchowskich znajduj ą si ę sztucznie utworzone stawy hodowlane. Na Tanwi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska od wielu lat prowadzi monitoring czysto ści wód. W 2005 r. klasyfikacja wód była prowadzona zgodnie z wymogami za- wartymi w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r. (DzU nr 32, poz. 284), w którym ustalono 5 klas jako ści. Wody Tanwi w punkcie pomiarowym w Osuchach zostały zakwalifikowane do IV klasy ze wzgl ędu na barw ę, zawarto ść zwi ązków organicznych (ChZT-Cr) oraz zanieczyszczenie bakteriami coli. Zdecydowana wi ększo ść pozostałych wska źników zanieczyszcze ń przyjmowała st ęŜ enia z zakresu I lub II klasy jako ści (Raport, 2006). W kolejnych latach jako ść wód Tanwi kształtowała si ę równie Ŝ na poziomie IV klasy (Raport, 2007, 2008). Od 2008 r. ocen ę stanu wód sporz ądza si ę na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednoli-

14 tych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162). Zgodnie z tym aktem wykonawczym ocena wód polega na okre śleniu stanu ekologicznego. Ze wzgl ędu jednak na trwaj ący proces dosto- sowywania metod badawczych ocena elementów biologicznych nie była kompletna, a zatem jest ona bardzo przybli Ŝona. Wody Tanwi w Osuchach miały stan biologiczny bardzo dobry, fizykochemiczny dobry, a potencjał ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód dla Tanwi okre ślono na dobry (Raport, 2009). W 2009 r. wody Tanwi nie były badane w granicach arkusza. Usta- lono natomiast, Ŝe s ą to wody zagro Ŝone, do potencjalnie zagro Ŝonych zaliczono wody bezi- miennego cieku wpadaj ącego do Tanwi w miejscowo ści Pisklaki, a do wód niezagro Ŝonych pozostałe rzeki omawianego rejonu (Raport, 2010).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Aleksandrów przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janik, Gorczy ński, 2002). Na omawianym terenie wody podziemne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, mioce ńskich i kredowych. Obszarami praktycznie bezwodnymi s ą tereny w południowej i zachodniej cz ęś ci arkusza, gdzie na iłach krakowieckich zalegaj ą gliny zwałowe. Czwartorz ędowe, u Ŝytkowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest ze współczesnymi i kopal- nymi dolinami rzek Tanwi i Lubieni biegn ącymi wzdłu Ŝ wschodniej i północnej granicy arkusza, oraz z rozległ ą równin ą akumulacyjn ą, rozwini ętą na przedpolu Roztocza. Warstw ę wodono śną stanowi ą utwory zlodowace ń środkowo- i północnopolskich, a w dolinie kopalnej tak Ŝe osady interglacjału wielkiego, wykształcone jako piaski średnio- i drobnoziarniste, piaski pylaste, miejscami z wkładkami mułków. W sp ągu osadów interglacjalnych miejscami zalega, kilkumetrowej mi ąŜ szo ści, warstwa Ŝwirów i piasków gruboziarnistych. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej w dolinie kopalnej waha si ę od 20 do 45 m. Na pozostałym terenie osi ą- ga maksymalnie kilkana ście metrów. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter swobodny i układa si ę współkształtnie z powierzchni ą terenu, na gł ęboko ści 0,7–4,5 m. W miejscu wyst ępowania dwudzielnego poziomu czwartorz ędowego, w dolinie Szumu, pierwsze wyst ępuje na gł ęboko ści 1–2 m, drugie 10 m. Wydajno ści studni wierconych, ujmuj ących wod ę z pi ętra czwartorz ędowego, wynosz ą od 18 do 79 m3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zasilane jest na drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych oraz dodatkowo z obszaru Roztocza wodami z utworów mioce ńskich i kredowych. Na omawianym obszarze du Ŝe znaczenie ma gł ęboka, kopalna rynna wyerodowana u podnó Ŝa Roztocza, gdzie utworzono GZWP 428 (fig. 3) (Kleczkowski, 1990). Zbiornik składa si ę z kilku przegł ębie ń i rejonów o mniejszej gł ęboko ści. W północno – wschodniej

15 cz ęś ci arkusza Aleksandrów gł ęboko ść zbiornika wynosi 59m; w kierunku południowym wy- płyca si ę on do około 38m,a w dolinie Czarnej Łady rynna osiąga 20m gł ęboko ści (Kruk i in., 1996). Udokumentowany zbiornik ma obecnie powierzchni ę 290 km 2, a jego zasoby dyspo- zycyjne wynosz ą 76 200 m 3/dob ę. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje tak Ŝe lokalnie na wierzchowinach Pła- skowy Ŝu Tarnogrodzkiego, gdzie wody podziemne gromadz ą si ę w nieci ągłych pokrywach piaszczysto-Ŝwirowych wyst ępuj ących na glinach zwałowych. Ze wzgl ędu na mał ą zasobno ść ujmowane s ą jedynie przez studnie gospodarskie. Mioce ńskie pi ętro wodono śne wyst ępuje na obszarze Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego, w stropowej cz ęś ci iłów krakowieckich, w której wyst ępuj ą wkładki piaszczyste. Maj ą one charakter soczewek o małej mi ąŜ szo ści i niewielkim rozprzestrzenieniu. W rejonie miejscowo ści Tarnogród i Korchów na gł ęboko ści 20-97 m stwierdzono wyst ępowanie serii piasków drobnoziarnistych i piasków ilastych, o mi ąŜ szo ści warstw średnio od 5 do 20 m. Warstwy te, pozostaj ą ze sob ą w kontakcie hydraulicznym, tworz ąc jeden poziom wodono śny. Jest on eksploatowany przez studnie wiercone. Mioce ński poziom wodono śny zasilany jest w wyniku infiltracji opadów poprzez słabo przepuszczalne utwory. Zwierciadło wody ma charakter na- pi ęty. Stabilizuje si ę na gł ęboko ści od kilku do 35 m poni Ŝej powierzchni terenu. Wydajno ści studni wahaj ą si ę od 6,0 do 25,0 m3/h przy depresjach 12,5-25,5 m. Północno-wschodni naro Ŝnik obszaru arkusza nale Ŝy do strefy kraw ędziowej Roztocza, gdzie wody podziemne wyst ępuj ą głównie w sp ękanych, wapiennych utworach kredy oraz w przykrywaj ących je osadach miocenu, tworz ąc jeden poł ączony poziom wodono śny, o charakterze szczelinowo-porowym. W rejonie Góry Brzezi ńskiej wody podziemne wyst ępu- ją na gł ęboko ści od 5 do 15 m. W kredowym poziom wodono śnym w granicach arkusza mapy wyznaczono główny zbiornik wód podziemnych nr 406 (Kleczkowski 1990), nie jest on jednak dotychczas udokumentowany. Na omawianym terenie brak jest studni ujmuj ących wody z kredowego poziomu wodono śnego. Wody czwartorz ędowego poziomu wodono śnego maj ą odczyn od słabo kwa śnego do słabo zasadowego, a mioce ńskiego s ą słabo zasadowe. W utworach czwartorz ędowych wyst ę- puj ą wody pocz ąwszy od bardzo mi ękkich do twardych, a w mioce ńskich s ą średnio twarde. Zawarto ść chlorków, siarczanów, amoniaku, azotanów i azotynów kształtuje si ę na ogół znacz- nie poni Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia z 19.11.2002 r., (DzU nr 203, poz. 1718). Jedynie w wodach poziomu mioce ń- skiego zawarto ść amoniaku jest miejscami podwy Ŝszona, w studni w Korchowie si ęgaj ą nawet 3 2,6 mg NH4/dm . W ci ągu ostatnich kilku lat wzrosła zawarto ść azotynów w wodzie czerpanej

16 z uj ęć w Smólsku Du Ŝym, Łukowie i Dobrozach. Podwy Ŝszona warto ść tego parametru mo Ŝe by ć wynikiem naturalnych procesów rozkładu, ale nie jest wykluczone, Ŝe powstała pod wpły- wem antropogenicznych zanieczyszcze ń bytowych, hodowlanych lub rolniczych. Wody podziemne z warstw wyst ępuj ących płytko pod powierzchni ą terenu odznaczaj ą si ę podwyŜszon ą zawarto ści ą Ŝelaza (0,5–2,8 mg Fe/dm 3)i manganu (0,1–0,5 mg Mn/dm 3). Lokalnie w okolicach Olchowca i w dolinie Tanwi wynosi ona do 10 mg Fe/dm 3. Powodem du Ŝego st ęŜ enia jonów Ŝelaza s ą prawdopodobnie substancje organiczne powszechnie wyst ępuj ące w osadach rzecznych. W wodach gł ębszych, w tym tak Ŝe w wodach poziomu mioce ńskiego, zawarto ści Ŝelaza wynosz ą do 2,0 mg Fe/dm 3.Wody podziemne na obszarze arkusza, ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść Fe i Mn, wymagaj ą prostego uzdatniania.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Aleksandrów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

Granica GZWP: 1 – w o środku porowym, 2 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP (ONO), 4 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K 2), 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), kreda górna (K 2), 428 – Dolina kopalna Biłgoraj – Lubaczów, czwartorz ęd (Q).

17 Dla uj ęć w Łukowej i Olchowcu ustanowiono po średnie zewn ętrzne strefy ochrony sanitarnej uj ęć wód podziemnych. Strefa w Łukowej została wyznaczona na zachód od uj ęcia i obejmuje dolin ę cieku Mucha i przyległe stoki.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 926 – Aleksandrów, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

18 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 926 – dian) w gle- obszarów niezabu- 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Aleksandrów bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu926 – Aleksandrów Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa 2) 3) <1 mm Grupa B Grupa C 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2–33 22 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–31 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–5 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–6 1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–11 6 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,09 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 926 – Aleksan- 1) grupa A drów w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 8 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rol nych Pb Ołów 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 926 –Aleksandrów do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) 8 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek(1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za-

19 klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 km nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomia- ry wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawia si ę w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy – zachodniej i wschodniej. Jest to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z prze- biegiem profili pomiarowych. Niewielkie przesuni ęcie profilu zachodniego w stron ę arkusza Tarnogród sprawiło, Ŝe wszystkie punkty pomiarowe na tym profilu znalazły si ę poza kraw ę- dzi ą niniejszego arkusza, w zwi ązku z czym na figurze 4 przedstawiono jedynie wykres dla wschodniego profilu pomiarowego. Dane z profilu zachodniego zostały wykorzystane do cha- rakterystyki promieniotwórczo ści gleb i skał na opisanym arkuszu.

20 Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). 926E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

5596697

5592796

m 5590745

5588294

5581669

0 10 20 30 40 50 60 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5596697

5592796

m 5590745

5588294

5581669

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Aleksandrów(na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) Wyniki Wzdłu Ŝ zachodniego brzegu arkusza warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 10–53 nGy/h. Wy Ŝsze warto ści (35–50 nGy/h) s ą zwi ązane z lessami i glinami zwałowymi, które ku północy przechodz ą w aluwia oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, odznaczaj ące si ę promieniotwórczo ści ą rz ędu 10–20 nGy/h. Na wschodnim profilu przewa Ŝaj ą osady rzeczne ( mady, mułki, piaski) charakteryzują- ce si ę nisk ą promieniotwórczo ści ą (10–20 nGy/h) i tylko na południowym kra ńcu wyst ępuje płat gliny zwałowej o warto ści promieniowania 52 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi 0–3,8 kBq/m 2.

21 IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów wraz ze zmian ą z 26.02 2009 r. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach poz- bawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów.

22 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Aleksandrów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janik, Gorczy ński, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych,

23 takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Aleksandrów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwości składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnych Aleksandrów i Łukowa oraz Tarnogrodu b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy, ─ obszary poło Ŝone w zasi ęgu udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 428 Biłgoraj – Lubaczów (Kruk i in. 1996), ─ strefy ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych w Łukowej i Olchowcu, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Puszcza Solska” PLB 060008, „Roztocze” PLB 060012 (ochrona ptaków) i „Uroczyska Puszczy Solskiej” PLH 060034, „Dolina dolnej Tanwi” PLH 060097 (ochrona siedlisk), ─ strefa ochrony Roztocza ńskiego Parku Narodowego, ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Tanew, Łukawica Szpicznica, Sopol, Wirowa, Lubienia, Mucha, Pasternik, Złota Nitka, Czarna Łada oraz Szumu i Niepryszki wci ętych w plejstoce ńskie pokrywy aluwialne ─ obszary wyst ępowania mułków lessopodobnych (Łukowa, Babice), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Góra Brzezi ńska północno wschodnia cz ęść ), ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi: Płusy – Korchów I – Korchów II, rejony na północny zachód od Podso śniny Łukowskiej i na południe od Babic oraz w rejonie Góry Brzezi ńskiej (Grabowski (red) i in., 2007). Obszary obj ęte zakazem lokalizowania składowisk odpadów zajmuj ą około 75% powierzchni analizowanego terenu.

24 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Rozległe, faliste powierzchnie miejscami zdenudowanych wysoczyzn polodowcowych zbudowanych z glin zwałowych s ą obszarami mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów obo- jętnych. S ą to miejsca wyst ępowania bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkim nadkładem (do 2 m) piasków ze Ŝwirami lodowcowych i mułków lessopodobnych glin zwa- łowych zlodowacenia wilgi (zlodowacenia środkowopolskie). S ą to gliny piaszczyste, miejscami pyłowate, z pojedynczymi ziarnami (sporadycznie okruchami) skał północnych oraz wapieni i margli lokalnych. Materiał skalny jest bardzo silnie zwietrzały. Gliny maj ą br ązowe zabarwienie, ciemniej ące wraz z gł ęboko ści ą, do stalowo-szarego na kontakcie z iłami kra- kowieckimi. Badania litologiczno-petrograficzne wykazały, Ŝe s ą to gliny słabo wysortowane, zawieraj ące 6,2–6,5% CaCO 3, ziarna kwarcu s ą słabo obtoczone. Mi ąŜ szo ść glin na ogół nie przekracza 5 m (Kwapisz, 1997). W profilach niektórych otworów wiertniczych stwierdzono wyst ępowanie warstw glin o mi ąŜ szo ściach 15–26 m – w rejonie Babic, a 2 km na południe od Przedmie ścia Ró Ŝanieckie- go 14 m. Prawdopodobnie s ą to miejsca, w których gliny zlodowacenia wilgi tworz ą wspólny pakiet z glinami starszych zlodowace ń. Opisane gliny zwałowe w zdecydowanej wi ększo ści obszaru obj ętego arkuszem le Ŝą bezpo średnio na serii neoge ńskich iłów krakowieckich. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono głównie w południowej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem, w rejonach: Przymiarki – Łukowa II, Chmie- lek – Podso śnina Łukowska, Przedmie ście Ró Ŝanieckie, Ró Ŝaniec, Jamie ńszczyzna i Babice (dwa obszary). Maj ą one du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych, co umo Ŝliwia lokalizacj ę obiektów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń. Decyzj ę o budowie obiektów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne, z uwzgl ędnieniem oceny warunków wyst ępowania przypowierzchniowego poziomu wodono śnego. Bardzo istotnym czynnikiem jest równie Ŝ ustalenie zasi ęgu wezbra ń powo- dziowych lokalnych rzek w czasie powodzi w 2010 r. Wody rzeki Złota Nitka (lewy dopływ Tanwi) zalały kilka miejscowo ści na terenie gminy Tarnogród i Ksi ęŜ pol.

25 Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w cz ęś ci wyznaczonych obszarów jest ich poło Ŝenie w granicach eksploatowanych złó Ŝ gazu ziemnego „Łukowa” i „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka” oraz zabudowa miejscowo ści Łukowa II.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów niebezpiecznych i innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalne). Podło Ŝem dla utworów czwartorz ędowych na całym obszarze obj ętym arkuszem (z wył ączeniem małej cz ęś ci północno wschodniej) s ą neoge ńskie iły krakowieckie. Mi ąŜ- szo ść iłów krakowieckich na analizowanym terenie wynosi od 600 m (w cz ęś ci północnej – rejon Lipowca) do około 1000 m w cz ęś ci południowej (rejon Kolonii Korchów i Woli Ró- Ŝańskiej}. Osady te nie s ą zaburzone i zalegaj ą niemal poziomo. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych wskazano w granicach udokumentowanych zło Ŝa iłów krakowieckich „Tarnogród I” oraz w kilku rejonach, gdzie w strefie przypowierzchniowej (do gł ęboko ści 2 m) wyst ępuje strop iłów krakowieckich. Ich szczegółow ą charakterystyk ę opisano na podstawie dokumentacji złó Ŝ oraz danych zawartych w obja śnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski. W zło Ŝu „Tarnogród I” pod nadkładem o grubo ści średnio 2 m, zbudowanym z gleby, piaszczystych glin zwałowych, piasków zaglinionych oraz iłów z zawarto ści ą margli powy Ŝej 0,4% wyst ępuje warstwa zło Ŝowa o mi ąŜ szo ści od 14 do 37,5 m, średnio 25,8 m (nieprzewier- cona). Kopalin ą s ą iły krakowieckie wykształcone jako iły, iły pylaste, od plastycznych po bardzo plastyczne, miejscami nieco zapiaszczone, litologicznie i jako ściowo do ść jednorodne, o barwie stalowoszarej i ciemnopopielatej. Na du Ŝą jednorodno ść iłów w zło Ŝu wskazuj ą wyniki analizy granulometrycznej – zawarto ść frakcji iłowej wynosi od 33 do 48%, frakcji pyłowej od 50 do 63%. Iły maj ą szar ą, stalowoszar ą lub ciemnopopielat ą barw ę, reaguj ą z HCl, w ęglan wapnia wyst ępuje przewa Ŝnie w formie rozproszonej, jego średnia zawarto ść wynosi 5,9%, średnia zawarto ść margli wynosi 0,01%, skurczliwo ść wysychania średnio 7,6%. W serii zło- Ŝowej stwierdzono niewielkie wysi ęki wody na gł ęboko ściach od 2 do 24 m (Gad, 1992). Na północny wschód od zło Ŝa, w rejonie Majdan Nowy – Markowicze-Cegielnia, w granicach wychodni iłów krakowieckich, wyznaczono obszar mo Ŝliwej lokalizacji składo- wisk odpadów niebezpiecznych. Jest to przedłu Ŝenie serii zło Ŝowej zło Ŝa „Markowicze”, wyst ępuj ące tu iły maj ą mi ąŜ szo ść ponad 19 m. Na południe od szosy Biłgoraj – Łukowa, w rejonie mi ędzy Ksi ęŜ polem i Przymiarkami Górnymi, w okolicach Marianki (dwa obszary), w rejonie miejscowo ści Chmielek i na pół- nocny wschód od niej, w miejscu wyst ępowania na powierzchni terenu iłów neoge ńskich wy-

26 znaczono obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. Zakwalifikowa- ne do warstw przeworskich osady reprezentowane s ą przez iły krakowieckie z przewarstwieniami mułków i piasków. Stanowi ą one podło Ŝe osadów czwartorz ędu. Mi ąŜ szo ść iłów krakowieckich na analizowanym terenie waha si ę od 600 m do 900 m, maksymalnie osi ągaj ąc ponad 1000 m w rejonie Kolonii Korchów (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów). Na południe od miejscowo ści Babice iły neoge ńskie wyst ępuj ą pod niewielkim (do 2 m) nadkładem czwartorz ędowych mułków lessopodobnych. Stropowe partie iłów opisano w cegielni w Markowiczach. Wyst ępuj ą tu iły szare i ciemnoszare z rdzawymi przebarwieniami, spiaszczone, łupi ące si ę w drobne bryłki. W cz ęś ci przypowierzchniowej s ą one zwietrzałe i wygl ądaj ą jak br ązowo-szara glina ilasta z licznymi skupieniami i konkrecjami jasnego margla oraz domieszk ą materiału skalnego ró Ŝ- nej wielko ści. Iły opisano równie Ŝ w sprawozdaniu z prac geologicznych zwi ązanych z po- szukiwaniami zło Ŝa dla Wojewódzkiego Terenowego Przedsi ębiorstwa Eksploatacji Surow- ców Mineralnych w Lublinie (Kabza, 1972). Teren bada ń poło Ŝony jest w rejonie wsi Ra- kówka (obszar bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści składowania odpadów). Na powierzchni 13,4 ha wykonano otwory wiertnicze o gł ęboko ści 12–20 m i sondy o gł ęboko ści 1,2–6 m. S ą to iły mioce ńskie szare i jasnoszare, o wyra źnej oddzielno ści łupkowej z licznymi przerostami mułków, najcz ęś ciej pylaste. Nale Ŝą do iłów średnio tłustych i chudych, mułki w wi ększo ści ilaste zawieraj ące liczne drobne przerosty piaszczyste. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 2 do 19 m, średnio 5,5 m. W nadkładzie wyst ępuj ą piaski i gliny czwartorz ędowe o grubości 0,7–6 m. W kilku otworach w przerostach mułkowo-piaszczystych wyst ępujących w postaci izolowanych soczewek nawiercono wod ę, w cz ęś ci otworów i sond wody nie wyst ępuj ą. Ze wzgl ędu na mo Ŝliw ą zmienno ść litologiczn ą iłów krakowieckich, zwłaszcza w ich partiach stropowych i lokalnie niewielki (2–4 m) nadkład osadów czwartorz ędowych warunki izola- cyjne dla wszystkich obszarów okre ślono na zmienne. Obszar w granicach udokumentowanego zło Ŝa iłów neoge ńskich „Markowicze”(Haas, 1975) rekomenduje si ę do składowania odpadów komunalnych. Pod nadkładem o grubo ści średnio 2 m, zbudowanym z gleby, piasków kwarcowych i glin zwałowych wyst ępuje warstwa zło Ŝowa o mi ąŜ szo ści 4,3–20,2 m, średnio 14,2 m zbudowana z iłów krakowieckich przewarstwionych piaskami i mułkami niewielkiej mi ąŜ szo ści. Zawarto ść margla wynosi średnio 0,01%, skurczliwo ść wysychania średnio 7,3%. Zawarto ść frakcji iłowej wynosi od 15 do 35%, frakcji pyłowej od 44 do 69% w partiach stropowych zło Ŝa, w partiach sp ągo- wych od 33 do 42% (frakcja iłowa), frakcji pyłowej od 52 do 60%. Zło Ŝe jest w nieznacznym stopniu zawodnione, wody wyst ępuj ą pod niewielkim ci śnieniem hydrostatycznym w pia-

27 skach i mułkach przewarstwiaj ących iły. W otworze odwierconym w środkowej cz ęś ci zło Ŝa natrafiono na 6,5 m warstw ę zawodnionych piasków. W nadkładzie zło Ŝa wyst ępuj ą dwa po- ziomy wód gruntowych. Ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne nie rekomenduje si ę terenu w granicach zło Ŝa do składowania odpadów niebezpiecznej (Haas, 1975). Lokalizacj ę składowisk odpadów niebezpiecznych i komunalnych w granicach wskaza- nych obszarów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne, które pozwoli na ustalenie faktycznego wykształcenia litologicznego osadów oraz warunków wodnych. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy obiektów uci ąŜ liwych dla śro- dowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan jest zabudowa miejscowo ści. Składowisko odpadów w Królach Starych w gminie Ksi ęŜ pol zostało zamkni ęte. Roz- pocz ęto prace rekultywacyjne, planowany termin zako ńczenia w pierwszym kwartale 2011 r. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych (4 piezometry). Składowisko odpadów komunalnych w Podso śninie w gminie Łukowa jest ogrodzone, odpady składowane s ą w dwóch nieckach. Nieck ę wschodni ą wył ączono z eksploatacji z ko ńcem 2010 roku., w przygotowa- niu jest projekt jej rekultywacji. Odpady składuje si ę w niecce zachodniej, prowadzony jest drena Ŝ odcieków i monitoring wód podziemnych. Obiekty zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Składowisko w Królach Starych poło Ŝone jest na terenach podmokłych, składowisko w Podso śninie w granicach obszaru NATURA 2000 i na kraw ędzi doliny rzeki Tanwi.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki wyst ępuj ą w południowej i północno zachodniej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem, gdzie pod pokryw ą utworów czwartorz ędowych (gliny zwałowe, miejscami piaski o mi ąŜ szo ści średnio 10 m) wyst ępuje seria utworów ilasto-mułkowych z lokalnymi wtr ąceniami piasków zaliczona do tzw. iłów krakowieckich, których mi ąŜ szo ść na tym obszarze waha si ę od 600 do około 1000 m. Wszystkie nieudokumentowane (w miar ę równinne) partie wysoczyzn i równin denudacyjnych są najlepszymi miejscami do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, komunalnych i niebezpiecznych. Nie ma wi ększego zna- czenia, Ŝe na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe (nadaj ące si ę wył ącznie do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych), gdy Ŝ s ą one pod ścielone seriami iłów krakowieckich. Na wi ększo ści tego obszaru nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, a zatem lokalizacja składowisk odpadów komunalnych lub niebezpiecznych, nawet w obr ębie glin zwało- wych nie stwarza praktycznie Ŝadnego zagro Ŝenia dla wód podziemnych. Wa Ŝniejszym ogra-

28 niczeniem dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych lub niebezpiecznych s ą blisko ść zabudowy oraz blisko ść powierzchniowej sieci hydrograficznej. Z ekonomicznego punktu widzenia najlepiej byłoby zlokalizowa ć nowe składowiska dla odpadów komunalnych lub niebezpiecznych w obr ębie udokumentowanych złó Ŝ surowców ilastych „Tarnogród” i „Markowicze”, zwłaszcza, Ŝe w Markowiczach istnieje ju Ŝ wyrobisko gotowe do ewentualnego wykorzystania pod budow ę składowiska. W drugiej kolejno ści nale- Ŝy zwróci ć uwag ę na miejsca, gdzie seria iłów krakowieckich wyst ępuje płytko pod pokry- ciem utworami czwartorz ędowymi. Wi ększość obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów zlokalizowano na terenach bez u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, co zwi ązane jest prawdopodobnie z wyst ępo- waniem nieprzepuszczalnych pakietów glin zwałowych o niewielkiej mi ąŜ szo ści ( średnio około 5 m, maksymalnie w otworze wiertniczym wykonanym w Babicach 26 m) bezpo śred- nio na iłach neoge ńskich. Obszary wskazane w rejonie Kolonii Ró Ŝaniec – Przedmie ście Ró- Ŝanieckie znajduj ą si ę na terenach o średnim stopniu zagro Ŝenia wód w utworach mioce ń- skich, a brze Ŝne północno wschodnie cz ęś ci obszaru Łukowa III – Rakowiec – Podso śnina Łukowska – Łukowa II i wschodnia cz ęść obszaru to tereny o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych. Są to tereny o niskiej odporno ści poziomu głównego z obecno ści ą nielicznych ognisk zanieczyszcze ń Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć dokładne rozpoznanie warunków geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych terenu planowanej inwestycji.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko eksploatowanego na tym terenie zło Ŝa iłów neoge ńskich „Markowicze” mo Ŝna rozpatrywa ć pod k ątem składowania odpadów komunalnych. Nale Ŝy si ę liczy ć mo Ŝli- wo ści ą jego okresowego zawodnienia. Wody wyst ępuj ą w niewielkich przerostach piaszczystych i mułkowatych w serii zło Ŝowej, okresowo na kontakcie iłów z piaskami. Obiekt zlokali- zowany jest w bezpo średnim s ąsiedztwie obszaru obj ętego ochron ą prawn ą NATURA 2000 – „Puszcza Solska”. Niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji piasków znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych

29 i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Aleksandrów opracowano na podstawie map topograficznej i geologicznej (Kwapisz, 1998 a, b) oraz obserwacji terenowych. Wykorzystano równie Ŝ dokumentacje geologiczno-in Ŝynierskie z rejonu: Aleksandrowa (Sie- rant, 1997) i Pisklaków (Grzesik, 1991), a tak Ŝe pomiary gł ęboko ści zwierciadła wody w studniach kopanych z maja 2001 roku (Janik, Gorczy ński, 2002). Z waloryzacji wył ączono obszary Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej, udokumentowanych, powierzchniowych złó Ŝ kopalin mineralnych, lasów, gleb klasy od I do IVa, ł ąk na glebach pochodzenia orga- nicznego, zwart ą zabudow ę miejsk ą Tarnogrodu oraz stawy hodowlane. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowa- nie terenu oraz poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych. Zastosowano dwa wydzielenia obsza- rów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary, dla których ustalono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 30% powierzchni arkusza. Korzystne dla budownictwa s ą obszary wychodni opok i margli kredowych oraz wapieni, margli i piaskowców mioce ńskich w północno-wschodnim naro Ŝu omawianego obszaru, w strefie kraw ędziowej Roztocza. S ą to grunty skaliste, bardzo sp ękane. W ich stropie na ogół zalegaj ą zwietrzeliny i rumosze gliniaste – grunty spoiste, w stanie zwartym, półzwartym lub

30 twardoplastycznym. Korzystne dla budownictwa warunki wyst ępuj ą tak Ŝe na Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkim, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą zazwyczaj gliniastymi, piaskami lodow- cowymi. Mi ąŜ szo ść glin nie przekracza 5 m, a piasków 2 m. Na ogół grunty te s ą korzystne dla budownictwa, gdy Ŝ znajduj ą si ę w stanie: zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym. Na Równinie Biłgorajskiej budownictwo nie jest utrudnione jedynie na terenach zbudowanych z gruntów spoistych – iłów mioce ńskich i glin zwałowych zlodowace ń południowopol- skich, w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym w rejonie Smólska Małego i Du- Ŝego, Lipowca oraz Podlasu. Na obszarach wychodni iłów krakowieckich oraz margli kredowych nale Ŝy zwróci ć uwag ę na mo Ŝliwo ść p ęcznienia i skurczu, zwi ązanych ze zmian ą wil- gotno ści gruntu. Tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą prawie na całej Równi- nie Biłgorajskiej w południowej cz ęś ci arkusza. Tylko w niewielu miejscach wody gruntowe znajduj ą si ę poni Ŝej 2 m p.p.t. (Janik, Gorczy ński, 2002) czego powodem jest płytkie zalega- nie słabo przepuszczalnych warstw glin, mułków i iłów. Nawet na wierzchowinie płaskiego wzniesienia, na którym poło Ŝony jest Aleksandrów, wzdłu Ŝ całej wsi stwierdzono wody gruntowe na gł ęboko ści od 0,2 do 1,9 m (Sierant, 1997). Wyst ępuj ące na powierzchni terenu grunty spoiste, reprezentowane przez: południowopolskie gliny zwałowe, gliniaste piaski lodowcowe, oraz iły mioce ńskie (krakowieckie), znajduj ą si ę cz ęsto w stanie plastycznym. Wysoko poło Ŝone zwierciadło wód gruntowych sprzyjało powstawaniu torfów i piasków humuso- wych, czyli gruntów słabono śnych z wodami agresywnymi wzgl ędem betonu. Rozległym obszarem o niekorzystnych dla budownictwa warunkach jest szeroka dolina Tanwi i jej do- pływów, a tak Ŝe mniejszych rzek i cieków na obszarze Płaskowy Ŝu Tarnogrodzkiego. S ą to tereny podmokłe lub o płytko zalegaj ącym zwierciadle wód gruntowych do 2 m p.p.t. Predysponowane do wyst ąpienia ruchów masowych, a wi ęc niekorzystne dla budownictwa, s ą miejscami kraw ędzie dolin rzek szumu i Tanwi (Grabowski (red.)., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 15 % powierzchni arkusza mapy Aleksan- drów. We wschodniej cz ęś ci znajduje si ę zachodni fragment Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej (PKPS) wraz z otulin ą. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej utworzono w 1988 r. w celu zachowania unikalnych walorów przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajo- brazowych Roztocza oraz Puszczy Solskiej. Wyst ępuj ą tu zwarte kompleksy le śne o charakterze puszcza ńskim, a tak Ŝe bogactwo krajobrazowe dolin rzek tworz ących przełomy zwane "szumami". Lasy stanowi ą 86% powierzchni parku. Wiek drzewostanów w wi ększo ści nie

31 przekracza 40–60 lat. Przewa Ŝaj ą bory sosnowe o du Ŝym zró Ŝnicowaniu siedlisk – od su- chych do bagiennych i wilgotnych, w śród których wyst ępuj ą fragmenty borów jodłowych i lasów mieszanych. Zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci arkusza nie s ą obj ęte ochrona, stanowi ą jednak znaczne bogactwo przyrodnicze tego rejonu. Dominuj ą lasy, w których głównym gatunkiem jest sosna. Obszar pomiędzy Aleksandrowem i Smólskiem Du Ŝym gdzie wyst ępuje drzewostan jodłowy, jodłowo-świerkowy i jodłowo-sosnowy o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego planuje si ę obj ąć ochron ą ścisł ą w formie rezerwatu le śnego „Łódyszki”. Północno-wschodni fragment arkusza obj ęty jest ochron ą jako strefa ochronna Rozto- cza ńskiego Parku Narodowego. Na wschód od Ksi ęŜ pola, na prawosławnym cmentarzu ochron ą w formie pomnika przyrody jest obj ęta grupa drzew, w skład której wchodzi: 28 wi ązów szypułkowych, lipa drobnolistna i dąb szypułkowy (tabela 5). Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Biłgoraj L – „Łódyszka” 1 R Smólsko Du Ŝe * biłgorajski (56,71) Ksi ęŜ pol PŜ Ksi ęŜ pol 2 P (na cmentarzu prawo- 1988 28 wi ązów szypułkowych, lipa biłgorajski sławnym) drobnolistna i dąb szypułkowy Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Kobylackie Bagna” 3 U 1999 oddz. 321 f, g biłgorajski (0,48) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Nowa Ł ąka” 4 U 1999 oddz. 315 j biłgorajski (2,88) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „śurawie Bagno” 5 U 1999 oddz. 329 g biłgorajski (0,47) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Za Maziarni ą” 6 U 1999 oddz. 328 l biłgorajski (0,62) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Sokoliska” 7 U 1999 oddz. 308 h biłgorajski (1,53) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Sokoliska” 8 U 1999 oddz. 326 f biłgorajski (0,41) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Sokoliska” 9 U 1999 oddz. 305 c, d biłgorajski (2,09) Le śnictwo Tereszpol Tereszpol „Koszówka” 10 U 1999 oddz. 324 f biłgorajski (0,60) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Rubryka 5: * – obiekt projektowany lub proponowany do ochrony przez słu Ŝby ochrony przyrody, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej.

32 W północnej cz ęś ci arkusza gdzie wyst ępuj ą najwi ększe nagromadzenia torfowisk ustanowiono 8 u Ŝytków ekologicznych. Ochronie podlegaj ą śródle śne ł ąki, bagna i tereny pod- mokłe, które przeznaczono do naturalnej sukcesji roślin. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę dwie jednostki nale Ŝą ce do Krajowej Sieci Eko- logicznej ECONET (Liro, 1998). Jest to krajowy południoworoztocza ński obszar w ęzłowy 21K oraz mi ędzynarodowy biłgorajski korytarz ekologiczny 24m, który obejmuje fragment Puszczy Solskiej nienale Ŝą cy do parku krajobrazowego (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Aleksandrów na tle mapy systemów ECONET (Liro i in., 1998)

System ECONET: 1 – granica obszaru w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 33M – Obszar roztocza ński, 34M – Obszar Lasów Janowskich; 2 – granica obszaru w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K – Obszar południoworoztocza ński, 22K – Obszar zamojski, 25K – Obszar Doliny Środkowego Sanu; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24m – Biłgorajski; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich.

33 Znaczna cz ęść omawianego obszaru ze wzgl ędu na znaczenie dla systemu przyrodniczego Europy została obj ęta ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, jako obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk (tabela 6). Puszcza Solska jest rozległym kompleksem le śnym poło Ŝonym w strefie kontaktu Roz- tocza i Kotliny Sandomierskiej, przeci ęty licznymi dolinami rzecznymi. Przełamuj ące si ę przez Kraw ędź Roztocza rzeki tworz ą systemy niewielkich wodospadów, zwanych szumami, o du Ŝej atrakcyjno ści krajobrazowej. Bardzo liczne tereny bagienno-torfowiskowe w połu- dniowej i zachodniej cz ęś ci ostoi decyduj ą o du Ŝej warto ści przyrodniczej tego obszaru. Znaj- duj ą si ę tu miejsca l ęgowe takich ptaków chronionych jak: bocian czarny, gado Ŝer, głuszec, puchacz, orlik krzykliwy, trzmielojad i lelek. Ostoja obejmuje ponadto kompleks stawów rybnych w rejonie Rudy Ró Ŝanieckiej. Osobliwo ści ą w skali kraju jest południowo-zachodnia kraw ędź Roztocza, która jest jedynym w Polsce, wyra źnie zaznaczonym w rze źbie terenu, fragmentem granicy geologicznej mi ędzy fałdow ą Europ ą Zachodni ą, a płytow ą Wschodni ą. Uroczyska Puszczy Solskiej to rozległy obszar obejmuj ący cenne siedliska przyrodnicze, wyst ępuj ące w du Ŝych płatach (bory bagienne i torfowiska) lub małych, ale w du Ŝym skupieniu (torfowiska, zbiorniki naturalne), Głównym walorem ostoi s ą dobrze zachowane rozległe bory bagienne a tak Ŝe płaty i smugi torfowisk wysokich oraz przej ściowych. Wyró Ŝ- nikiem tego obszaru s ą te Ŝ martwe wydmy. Dolina Dolnej Tanwi obejmuje dolin ę, od miejsca gdzie Tanew wypływa z Puszczy Solskiej, a Ŝ do jej uj ścia do Sanu. Dno doliny jest porozcinane przez liczne starorzecza, z któ- rych najdłu Ŝsze ma kilka kilometrów. Charakterystyczne dla tego obszaru s ą du Ŝe kompleksy torfów. W śród chronionych gatunków zwierz ąt mo Ŝna tu spotka ć bobry europejskie, wilki, rysie i wydry. Ptaki obj ęte s ą ochron ą w Obszarze Specjalnej Ochrony Roztocze. Obejmuje on Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roztocze Środkowe i Południowe. Jest to pas łagod- nych wzniesień w wi ększo ści pokryty lasami o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego.

34 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod Wojewódz- na mapie Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Biłgoraj Ksi ęŜ pol Aleksandrów Puszcza Solska PL312 1 F PLB060008 E 22º54’52’’ N 50º29’11’’ 79 349,1 ha lubelskie biłgorajski Józefów (P) PL324 Łukowa Obsza Tereszpol Aleksandrów Józefów Uroczyska Puszczy Solskiej PL312 2 K PLH060034 E 23º2’55’’ N 50º22’57’’ 34 671,5 ha lubelskie biłgorajski Łukowa

35 35 (S) PL324 Obsza Tereszpol Ksi ęŜ pol Dolina Dolnej Tanwi PL312 3 K PLH060097 E 22º38’14’’ N 50º27’32’’ 8 518 ha lubelskie biłgorajski Łukowa (S) PL324 Obsza Roztocze PL312 4 F PLB060012 E 23 o14’45“ N 50 o28’49“ 103 503,3 ha lubelskie biłgorajski Józefów (P) PL324 Rubryka 2: F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk; K – obszar SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO;

gdzie: obszar OSO – Obszary Specjalnej Ochrony ptaków, obszar SOO – Specjalny Obszar Ochrony siedlisk;

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony .siedlisk

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Aleksandrów jest terenem stosunkowo ubogim w znacz ące stanowiska archeologiczne. Najstarsze ślady osadnictwa pochodz ą z okresu kultury pucharów lejkowa- tych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Z wczesnej epoki br ązu znajdowane s ą tu pozo- stało ści po kulturze mierzanowickiej i trzcinieckiej. W okresie środkowego br ązu tereny te zamieszkiwały ludy kultury łu Ŝyckiej, a za czasów wpływów rzymskich ludy kultury prze- worskiej. Do zabytków architektonicznych nale Ŝy budynek, w którym obecnie mie ści si ę urz ąd gminy Łukowej pochodz ący z pocz ątku XX w. Pierwotnie pełnił rol ę wi ęzienia. Jest on przy- kładem architektury rosyjskiej z ostatnich lat carskiego imperium. W Babicach znajduje si ę zbudowany w latach osiemdziesi ątych XIX w. jako cerkiew prawosławna, ko ściół parafialny. Na omawianym terenie poło Ŝona jest równie Ŝ południowa cz ęść układu przestrzennego wsi Górecko Ko ścielne. W jego skład wchodz ą: zabudowania wsi, szata ro ślinna, rzeka Szum oraz ukształtowanie terenu. Puszcza Solska i Roztocze były terenem wielu bitew z okresu powstania styczniowego, I wojny światowej, kampanii wrze śniowej 1939 r., lat okupacji i walk partyzanckich. Wyda- rzenia z tamtych lat upami ętniaj ą liczne pomniki i cmentarze wojenne. W miejscowo ści Pod- so śnica Łukowska znajduje si ę zabytkowy cmentarz z okresu I wojny światowej. Cmentarz składaj ący si ę z 18 mogił zbiorowych partyzantów AK i BCh, którzy zgin ęli w Puszczy Sol- skiej w czerwcu 1944 roku poło Ŝony jest na północnym skraju wsi Osuchy. Kolejny cmentarz wojenny znajduje si ę przy drodze z Aleksandrowa do Józefowa, koło mostu na Szumie. Spo- czywaj ą tu Ŝołnierze WP z grupy operacyjnej „Bielsko”, polegli we wrze śniu 1939 roku oraz partyzanci, którzy zgin ęli w czasie okupacji (Słoniewski, 1998).

XIII. Podsumowanie

Rejon Aleksandrowa obj ęty omawianym arkuszem znajduje si ę z dala od o środków miejskich, jest obszarem typowo rolniczym, z potencjałem turystycznym. S ąsiedztwo Rozto- cza ńskiego Parku Narodowego, zwarte, rozległe kompleksy le śne i bogata sie ć małych rzek sprawiaj ą, Ŝe jest to wa Ŝny dla systemu przyrodniczego Europy obszar, którego ochrona jest wskazana. St ąd znacz ąca cz ęść arkusza jest obj ęta ró Ŝnymi systemami ochrony na szczeblu krajowym i mi ędzynarodowym. Znajduje si ę tu fragment Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej, u Ŝytki ekologiczne, a ponadto przewa Ŝaj ąca cz ęść terenu chroniona jest w ramach sieci Natura 2000.

36 Drugim, wa Ŝnym elementem przyrodniczym jest wyst ępowanie na obszarach bezle- śnych gleb wysokiej jako ści, które były podstaw ą rozwoju rolnictwa. Dostosowana do potrzeb uprawy roli jest tak Ŝe zabudowa, charakterystyczna dla tego obszaru. Miejscowości o układzie ulicówek pozwalaj ą na dogodny dojazd do pól uprawnych. Rolnictwo, przetwór- stwo rolnicze i drzewne jest głównym źródłem utrzymania miejscowej ludno ści. Źródłem zaopatrzenia w wod ę jest czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. Jest ono zasobne w wody wysokiej jako ści. W celu ich ochrony utworzony został główny zbiornik wód podziemnych nr 428, którego utworami wodono śnymi s ą osady piaszczyste i piaszczysto- Ŝwirowe, wypełniaj ące kopaln ą dolin ę, biegn ącą wzdłu Ŝ kraw ędzi Roztocza od Lubaczowa do Biłgoraja. Wody podziemne ze wzgl ędu na brak izoluj ącego nadkładu s ą w znacznym stopniu nara Ŝone na zanieczyszczenie. Wysokie znaczenie gospodarcze tego obszaru jest związane z wyst ępowaniem złó Ŝ gazu ziemnego wysokometanowego, a tak Ŝe prognoz dotycz ących odkrycia kolejnych złó Ŝ. Mniej- sze znaczenie maj ą kopaliny pospolite. Eksploatowane jest tylko jedno z dwóch udokumentowanych złó Ŝ iłów mioce ńskich. Kopalina stanowi surowiec dla du Ŝej cegielni „Markowi- cze”. Na terenie obj ętym arkuszem Aleksandrów wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji od- padów wszystkich typów. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wytypowano na terenie gmin Ksi ęŜ pol, Łukowa, Tarnogród i Obsza. Teren w granicach udokumentowanego zło Ŝa iłów krakowieckich „Tarnogród I” oraz miejsca ich powierzchniowego wyst ępowania wskazano do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów wszystkich typów. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne, przewa Ŝaj ąca cz ęść wytypowanych obszarów to tereny pozbawione u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Uwarunkowania przyrodnicze takie jak wyst ępowanie lasów, terenów podmokłych i gleb o wysokiej jako ści sprawiaj ą, ze mało jest w tym rejonie obszarów zwaloryzowanych jako korzystne dla budownictwa. Bior ąc jednak pod uwag ę małe zaludnienie tego obszaru nie stanowi to przeszkody dla dalszego jego rozwoju, który z cał ą pewno ści ą nie jest ukierunko- wany na urbanizacj ę.

37 XIV. Literatura

BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. PWN Warszawa. BURACZY ŃSKI J., 2002 – Roztocze. Środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin. DRZYMAŁA J., Grzesik J., Luterek H., 1997 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C1+C2 zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej „Markowicze” w Markowi- czach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FLISOWSKA E., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczo-geologicznych i poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w powiecie biłgorajskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAD A., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1+C2 zło Ŝa iłów trzeciorz ędowych dla potrzeb ceramiki budowlanej „Tarnogród I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – System Ochro- ny Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa.

GAD A. 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+C 2 zło Ŝa trzeciorz ędowych dla potrzeb ceramiki budowlanej „TARNOGRÓD I” Przeds. Geolog. Kielce. GRABOWSKI D. (RED.), WODYK K., MAŁEK M., 2007 – System Osłony Przeciwosuwi- skowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ru- chów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRZESIK J., 1991 – Opinia z technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego pod budow ę gminne- go wysypiska i wylewiska we wsi Pisklaki, gmina Łukowa. Lubelski Urz ąd Woje- wódzki Delegatura w Zamo ściu. HAAS T., 1975 – Dokumentacja geologiczna w kat. B + Ci + C2 zło Ŝa iłu surowców ceramiki budowlanej „Markowicze” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANIK A., GORCZY ŃSKI A, 2002– Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Aleksandrów Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

38 JAWOR E., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w mioce ńskim kompleksie strukturalnym przedgórza Karpat. Technika Posz. Ge- ol., nr 3-4, Kraków. KLECZKOWSKI A., red., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRUK L., Górka J., i inni, 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych nr 428. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., 1997 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Alek- sandrów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., 1998a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, w skali 1:50 000, arkusz Aleksandrów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., 1998b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, w skali 1:50 000, arkusz Aleksandrów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRUK L, GÓRKA J., LE ŚNIAK J., WITKOWSKA J. 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych nr 428. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KABZA E., 1972 Sprawozdanie z prac geologiczno – poszukiwawczych w celu okonturowa- nia zło Ŝa iłów krakowieckich w rejonie wsi Rakówka dla potrzeb ceramiki budowlanej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B. 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Aleksandrów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OKOŁOWICZ W., 1968 – Klimatologia ogólna. PWN, Warszawa. OSTRZYśEK S., Dembek W. i in. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005, 2006 – Biblioteka Monitorin- gu Środowiska, Lublin.

39 Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2006, 2007 – Biblioteka Monitorin- gu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2007, 2008 – Biblioteka Monitorin- gu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008, 2009 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009, 2010 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. SIERANT M., 1997 – Dokumentacja geologiczno-in Ŝynierska w formie uproszczonej dla Zadania I kanalizacji sanitarnej w Aleksandrowie, województwo zamojskie. Lubelski Urz ąd Woje- wódzki Delegatura w Zamo ściu. SKARBEK K., 1990 – Ocena stanu zasobów prognostycznych gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce według stanu na 1.01.1989. Technika Posz. Geol., nr 3-4, Kraków. SŁONIEWSKI E., 1998 – Roztocze. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa. STOLARCZYK J., 1987 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Tarnogród – Wola Ró Ŝaniecka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

40 TUREK CZ., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa gazu ziemnego „Łukowa” w kat. C. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOI ŃSKI J. 1994 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Rzeszów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S. i in., 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.