Hoofdbegunstiger / Patron

Koeien Koeien is een coproductie van  opera misha © Ton Mijss © Ton

Omslagen programma's deel 1.indd 15 26-5-2015 16:08:12 INHOUD INFO CONTENT DI 9.6, WO 10.6 TUE 9.6, WED 10.6 CREDITS 02 aanvang starting time KOEIEN, OPERA MISHA 04 20:00 8 pm

DE ONTREGELAAR ONTREGELD locatie venue Over Misha Mengelberg Stadsschouwburg Amsterdam, Rabozaal THE DISORDERER DISORDERED On Misha Mengelberg 10 duur running time 75 minuten, geen pauze KOEIEN MET VOCHTIGE OGEN 75 minutes, no interval Cherry Duyns en Guus Janssen over het ontstaan van Koeien, opera misha taal language COWS WITH DEWY EYES Nederlands Cherry Duyns and Guus Janssen on the Dutch origins of Koeien, opera misha 13 inleiding introduction LIBRETTO 19 door by Koen Schouten LIBRETTO 28 19:15 7:15 pm

OVER DE MAKERS 38 meet the artist ABOUT THE MAKERS 40 met with Cherry Duyns en Guus Janssen moderator Koen Schouten HOLLAND FESTIVAL 2015 43 wo 10.6, na de voorstelling Wed 10.6, after the performance WORD VRIEND BECOME A FRIEND 46

COLOFON COLOPHON 48

1 acteurs actors CREDITS Pierre Bokma, misha-figuur misha-figure Olga Zuiderhoek, solo koe solo cow muziek, tekst music, text Beppe Costa, ijscoman ice-cream man Misha Mengelberg zangers vocals regie, toneelbeeld direction, set design Katrien Baerts, sopraan soprano (Almide) Cherry Duyns Fanny Alofs, mezzosopraan mezzo soprano (boerin the farmer’s wife) samenstelling libretto compilaton libretto Mattijs van de Woerd, bariton baritone Cherry Duyns (boer farmer) samenstelling compositie compilaton koeienkoor chorus of cows music Christina Schönbach, sopraan soprano Guus Janssen Ginette Puylaert, sopraan soprano Veronique van der Meijden, mezzo- bewegingsadviezen advice in movements sopraan mezzo soprano Beppie Blankert Enikö Gösi, mezzosopraan mezzo soprano Georgi Sztojanov, tenor tenore kap en grime hair and makeup Jorne van Bergeijk, bariton baritone Nienke Algra Marissa Coster musici musicians Roza Leyting ICP Orkest: Ruby Volger Ab Baars, klarinet/sax clarinet/sax Mathilde Wiessing Tobias Delius, klarinet/sax clarinet/sax Michael Moore, klarinet/sax clarinet/sax kostuums costumes Thomas Heberer, trompet trumpet Carin Eilers Wolter Wierbos, trombone Mary Oliver, viool/altviool violin/viola grafiek graphics Tristan Honsinger, cello Han Bennink Ernst Glerum, bas bass Guus Janssen, piano projectie projection Han Bennink, drums Willem van den Berg licht light Casper Leemhuis geluid sound Clare Gallagher

2 productieteam production team Susanna von Canon, Rosita Wouda, zakelijke leiding en productieleiding general management and production management Vera de Vries, regieassistent assistant to the director Phyllis Ferwerda, repetitor Roel Evenhuis, technische coördinatie technical coordination Henk Wilting, videotechniek video techniques Erik Borgman, boventiteling surtitles coproductie coproduction Stichting Enveloppe, Holland Festival in samenwerking met in cooperation with Bimhuis, Koninklijk Conservatorium Den Haag met speciale dank aan with special thanks to Erik van den Berg Babette Greiner Monica Damen en Henk van der Meulen (Koninklijk Conservatorium Den Haag) Nicolien Luttels (Orkater) Huub van Riel (Bimhuis) Petra Josso-Loureiro (Make-up Art College Zuid) Jonne Verburg met steun van with support by Fonds Podiumkunsten, Amsterdams Fonds voor de Kunst, Prins Bernhard Cultuurfonds, Fonds 21, Lira wereldpremière world premiere Amsterdam, 9 juni 2015

3 KOEIEN KOEIEN OPERA MISHA OPERA MISHA door Joep Stapel by Joep Stapel

Koeien is geen alledaagse opera, al is Koeien (Cows) is no ordinary opera, het onderwerp op het eerste gezicht even if the subject does not seem too weinig spraakmakend: koeien in de wei, sensational at first sight: cows in the een boerenechtpaar. Uit de koker van pasture, a farmer and his wife. Coming beroepsontregelaar Misha Mengelberg from professional trickster Misha krijgt zo’n oer-Hollandse setting onher- Mengelberg, an extremely Dutch roepelijk een surrealistische toets. Maar setting like this irrevocably strikes a sur- écht onalledaags is de ontstaansgeschie- realistic note. But what is really unusual denis van het werk: het scheelde name- is how this work came about, for there lijk niks of Koeien was er helemaal niet was a good chance that Koeien would geweest. Op verzoek van ICP-manager never have seen the light of day. At Susanna von Canon hebben schrijver the request of ICP manager Susanna en regisseur Cherry Duyns en componist von Canon, writer and director Cherry Guus Janssen een uniek, slechts halfge- Duyns and composer Guus Janssen schreven hoofdstuk van de Nederlandse rescued a unique, only half-written muziekgeschiedenis voor de vergetelheid chapter of Dutch music history from behoed. oblivion.

In het BIM Bulletin van juni 2003 is een In an interview published in the BIM interview met Misha Mengelberg opge- Bulletin of June 2003, Misha Mengel- nomen, waarin reeds sprake is van ‘de berg mentions a ‘big opera, De koeien’ grote opera De koeien’ die sinds enige tijd that has been in the pipeline for some op stapel staat, en waarin een hoofdrol time and reserves a leading role for six is weggelegd voor zes koeien. ‘Probleem cows. ‘The problem with this piece is bij dit werkstuk is dat het nog niet goed that it’s not really feasible yet to have mogelijk is om koeien over het toneel te cows walking around on stage.’ Guus laten lopen.’ Guus Janssen herinnert zich Janssen even remembers that Mengel- zelfs dat Mengelberg begin jaren 90 al berg was talking about the idea as far rondliep met het idee. back as the early 90s.

Mengelberg, die eerder deze maand Mengelberg, who turned 80 earlier this tachtig werd, lijdt aan dementie en com- month, suffers from dementia and no poneert inmiddels niet meer. Of hij het longer composes. Whether or not he werk uitsluitend uit praktische overwe- never completed the work only because gingen nooit voltooide zal wel altijd een of practical considerations will always raadsel blijven. Feit is dat uit Mengelbergs remain a mystery. Fact is that teksten en muziek, dankzij de inspannin- Mengelberg’s libretto and music, gen van Duyns, Janssen en het ICP Orkest, thanks to the efforts of Duyns, Janssen 4 een nieuw genre. in het leven is geroepen: and the ICP Orchestra, have given birth de opera misha Het oorspronkelijke idee to a new genre: the ‘opera misha’. The was een drieluik te maken van de stuk- original idea was to make a triptych out ken Behang, De voordracht en De koeien. of the works Behang, De voordracht and Uiteindelijk is besloten om De koeien met De koeien. In the end, they decided to enkele delen uit De voordracht tot een combine De koeien with some elements geheel van ongeveer 75 minuten te sme- of De voordracht and forge it into an ap- den. Koeien is dus in zekere zin een nieuw proximately 75 minute whole. To a certain werk, vandaar dat men het lidwoord extent, Koeien is therefore a new work, heeft weggelaten. which is why the article ‘De’ has been dropped from the title. Het onaffe libretto van De koeien laat zich het beste lezen als een groot ge- The unfinished libretto of De koeien is dicht. Ook als schrijver is Mengelberg zeer best seen as a long poem. Mengelberg is oorspronkelijk, al vertoont zijn werk on- also very original as a writer, although his miskenbaar sporen van Dada en Fluxus. work does show unmistakable traces of Koeien geeft toegang tot Mengelbergs Dada and Fluxus. Koeien gives us an en- wereld, waarin dieren altijd een grote trance into Mengelberg’s world, in which rol spelen: verwikkelingen op het platte- animals always play a big role: intrigues land met weidekoeien, luchtkoeien, een in the countryside with meadow cows, air waterkalf, een bijenkorf aan de hemel, cows, a water calf, a beehive in the sky, a een boer en een klagende boerin. En de farmer and his complaining wife. And the betoverende Almide, voor wie de boer alluring Almide, who sorely tempts the dreigt te zwichten. farmer.

Cherry Duyns heeft de veelheid aan Cherry Duyns took the wealth of ideas ideeën en flarden uit het koeienlibretto and snippets in the original cow libretto samengebald tot een komisch én melan- and fashioned them into a comical and choliek verhaal. Grasduinend door het melancholy narrative. Browsing about in rijke muzikale oeuvre van Mengelberg Mengelberg’s rich oeuvre, Guus Janssen heeft Guus Janssen vervolgens de noten then found the musical notes to accom- gevonden om die tekst te dragen. Zo is pany those words. As a result, Koeien is a Koeien een unieke collage uit de nalaten- unique collage of the legacy of an artist: schap van een kunstenaar geworden: de the big opera that Misha Mengelberg grote opera die Misha Mengelberg nooit never wrote. heeft geschreven. Koeien begins with a ‘Misha figure’ con- Koeien begint met de ‘misha-figuur’, ceived by Cherry Duyns: an extremely zoals Cherry Duyns hem heeft bedacht: quirky guide (played by Pierre Bokma) de door Pierre Bokma vertolkte, hoogst through the odd landscape of the perfor- eigenzinnige gids door het merkwaardige mance. With a view of the stage, where landschap van de voorstelling. Met zicht his old ICP chums are playing, he com- op de bühne, waar zijn oude kornuiten ments on the proceedings and – comple- van het ICP Orkest spelen, peinst hij voor tely in the spirit of Mengelberg – above all zich uit, geeft hij commentaar en sticht sows a lot of confusion. The Misha figure’s 5 6 © HAN BENNINK hij – geheel in de geest van Mengelberg entire narrative is composed of excerpts – vooral veel verwarring. De tekst van from interviews and other remarks by Bokma is geheel samengesteld uit inter- Mengelberg. viewfragmenten en andere uitspraken van Misha Mengelberg. Then the farmer and his wife drive the cows into the meadow, where they get Daarna worden de koeien door de boer on the wrong side of the bees– ‘air cows’ en de boerin de wei in gedreven, waar ze in Misha Mengelberg’s polder mythology het aan de stok krijgen met de bijen, die – who proceed to sting them. This scene hen komen steken – ‘luchtkoeien’, in de comes back again at the end, creating poldermythologie van Misha Mengelberg. a kind of frame story. The middle part Deze scène keert aan het einde terug, of the performance focuses on intrigues waardoor er een soort raamvertelling between the human characters. The ontstaat. Het middendeel van de voor- farmer is confronted with the apparition stelling focust op de verwikkelingen rond of the queen bee, who also turns out to de menselijke personages. De boer wordt be a person: the wondrously beautiful geconfronteerd met de verschijning van Almide (soprano Katrien Baerts), whom he de bijenkoningin, die ook een persoon sees as a possible way out of his situation. blijkt te zijn: de wonderschone dame The farmer’s wife gets special attention Almide (sopraan Katrien Baerts), in wie hij from the ice-cream man (played by actor een mogelijke uitweg uit zijn bestaan ziet. Beppe Costa), who takes a shot at winning De boerin krijgt speciale aandacht van her over, among other things by singing a de ijscoman, gespeeld door acteur Beppe song for her while accompanying himself Costa, die bij haar een slag meent te kun- on the mandolin. nen slaan; daartoe zingt hij onder meer een lied voor haar, waarbij hij zichzelf The musical performance is in the hands begeleidt op de mandoline. of Mengelberg’s own Instant Composers Pool (ICP), founded in 1967, with composer De muzikale uitvoering is in handen van Guus Janssen at the piano. The musicians Mengelbergs eigen Instant Composers ceremoniously sit at the front of the stage Pool (ICP), opgericht in 1967, met com- – after all, music is the whole point with ponist Guus Janssen achter de piano. Misha, according to Duyns. Behind them De musici zitten pontificaal voor op het is an incline dominated by Almide, the podium – bij Misha gaat het immers om queen of the air cows and the siren who de muziek, aldus Duyns. Achter hen is een makes the farmer swoon. He is the only talud dat gedomineerd wordt door Almi- one who ever comes close to her, when he de, koningin der luchtkoeien en de sirene sings the befitting tango Zo zacht als bo- voor wie de boer in katzwijm valt. Hij is de ter (As soft as butter) to her during a love enige die ooit bij haar in de buurt komt, scene. Projected on the backdrop is a de- wanneer hij haar tijdens een amour-scène sign made by Han Bennink, a spiral that toezingt op de toepasselijke tango Zo is reminiscent of a beehive but can also zacht als boter. Op het achterdoek wordt be interpreted in other ways – as a Misha een speciaal door Han Bennink ontworpen Mengelberg concoction, for instance. spiraal geprojecteerd, die enerzijds doet denken aan een bijenkorf, maar die men 8 ook anders kan interpreteren – bijvoor- The cows in the title form a chorus that beeld als een hersenspinsel van Misha is continually on stage. As cows do, they Mengelberg. slowly move across the stage, in a cho- reography by Beppie Blankert, like a small De koeien uit de titel vormen een koor herd in a meadow. dat voortdurend op het podium aanwezig is. Zoals dat gaat met koeien bewegen zij zich langzaam over de bühne, in een choreografie van Beppie Blankert, als een kleine kudde in de wei.

9 THE DISORDERER DISORDERED On Misha Mengelberg

by Joep Stapel

‘Music is in the family’ you could say about pianist and composer Misha Mengelberg with a feeling for under- statement. He is the son of conductor Karel Mengelberg and the great-nep- hew of Willem Mengelberg, who stood for half a century on the dais of the Concertgebouw orchestra. But Misha is above all himself, an exceptional jokes- ter in the music world, at home in the

© TON MIJSS © TON borderland between composition and improvisation, a philosophical thinker about music who couples earnestness with absurdity: as a conservatory tea- cher, he defended the strict principles DE ONTREGELAAR of counterpoint while maintaining a lax attitude about academic discipline in ONTREGELD his ‘noisy’ class. Over Misha Mengelberg Mengelberg was born in 1935 in Kiev, but grew up in the Netherlands and door Joep Stapel studied at the Royal Conservatoire in The Hague. In 1976, he and drummer Muziek zit in de familie, zou je met gevoel Han Bennink founded the Instant Com- voor understatement kunnen zeggen over posers Pool, an ensemble considered to pianist en componist Misha Mengelberg. Hij be one of the originators of European is een zoon van dirigent Karel Mengelberg improvised music. In his work for ICP, his en een achterneef van Willem Mengelberg, way of interweaving composition with die een halve eeuw op de bok van het improvised insubordination was inimi- Concertgebouworkest stond. Maar Misha is table. vooral zichzelf: een uitzonderlijke spotvogel in de muziekwereld, thuis in het grensge- A year later, Mengelberg also stood at bied tussen compositie en improvisatie; the cradle of the Studio for Electro-In- een filosofisch denker over muziek die strumental Music (STEIM), a pioneering ernst paart aan absurdisme – als conser- organization for research into electro- vatoriumdocent verdedigde hij de strenge nic music. He was a member of the 10 principes van het contrapunt, terwijl hij Notenkrakers, a group of musicians who in zijn ‘lawaaiklas’ de academische tucht demanded more daring and innovation relativeerde. in concert hall programming, and part of the composers’ collective who wrote Mengelberg werd in 1935 geboren in Kiev, the anti-imperialistic opera Reconstructie maar groeide op in Nederland en stu- (1969), with a libretto by Hugo Claus and deerde aan het Koninklijk Conservatorium Harry Mulisch. Besides winning acclaim in Den Haag. In 1967 richtte hij samen met as a musician, Mengelberg has also been drummer Han Bennink de Instant Compo- lauded for his elegant and wittily written sers Pool op, een ensemble dat geldt als texts. His decorations include the Gaude- een van de grondleggers van de Euro- amus Award (1961), the Wessel Ilcken Prize pese geïmproviseerde muziek. In zijn werk (1966), the Bird Award (1989) and the Mat- voor ICP wist hij op onnavolgbare wijze thijs Vermeulen Prize (2001). compositiemodellen te vervlechten met geïmproviseerde insubordinatie. As a jazz pianist, Mengelberg’s early idols were Herbie Nichols and especially Thelo- Een jaar later stond Mengelberg ook aan nious Monk. The latter was quite capable de wieg van de Studio voor Elektro-Instru- of walking off the stage during a concert mentale Muziek (STEIM), een pionierende because he felt like having a whiskey. instelling voor onderzoek naar elektro- That appealed to the young Mengelberg. nische muziek. Hij maakte deel uit van ‘Misha always had a special dynamic of de Notenkrakers, een groep musici die his own, rather impatient, just like Monk,’ meer durf en vernieuwing in de program- says pianist and composer Guus Janssen. mering van de concertzalen eiste, en ‘He came on stage and went back off was een van de componisten van de whenever he felt like it, messing around a gemeenschappelijke, anti-imperialistische bit, getting a drink. A solo could also con- opera Reconstructie (1969), op teksten van sist of stirring a cup of coffee or setting Hugo Claus en Harry Mulisch. Behalve off a firecracker under the grand piano. als musicus oogstte Mengelberg ook lof I remember concert in the Bimhuis where voor zijn in een elegante en geestige stijl he was busy setting up his stool for a who- geschreven teksten. Hij werd onderschei- le hour – he never played a note.’ den met onder meer de Gaudeamusprijs (1961), de Wessel Ilcken Prijs (1966), de Bird That the person who continually disorde- Award (1989) en de Matthijs Vermeulen- red things has now become disordered prijs (2001). himself is the harrowing fate of Misha Mengelberg. ‘The confusing part for the Als jazzpianist waren Mengelbergs people around him,’ says writer and di- vroege idolen Herbie Nichols en vooral rector Cherry Duyns, ‘is that Misha always Thelonious Monk. Die laatste kon heel exhibited this kind of behaviour, both goed tijdens een concert van het podium onstage and off. His dementia came on wandelen omdat hij zin had in whisky. gradually. For a long time it was unclear Dat sprak de jonge Mengelberg wel aan. whether his actions were symptoms of an ‘Misha had altijd een geheel eigen dy- illness or simply craziness; it was a murky namiek, nogal ongedurig, net als Monk,’ transitional period.’ vertelt pianist en componist Guus Jans- 11 sen. ‘Hij kwam op en ging af wanneer hij At the request of the ICP, Cherry Duyns wilde, beetje rommelen, drankje halen. filmed the orchestra during its last inter- Een solo kon ook bestaan uit het roeren national tour with Mengelberg, which van een kopje koffie of het afsteken van led to the film Misha enzovoort (Misha een rotje onder de vleugel. Ik herinner me and so forth, 2013). The title comes from een concert in het Bimhuis waarbij hij een the – purposely disordering or confused uur lang bezig was met het instellen van – signature that Misha Mengelberg uses zijn kruk – hij heeft geen noot gespeeld.’ to autograph a book in the film. ‘When I thought was so wonderful to see when Dat de persoonlijkheid die voortdurend making the film was how those terrific alles ontregelde zélf ontregeld raakte, musicians still clung to him,’ says Duyns. is het schrijnende lot van Misha Mengel- ‘They wanted to hold onto him, but he berg. ‘Het verwarrende voor de mensen was slipping out of their hands.’ om hem heen,’ vertelt schrijver en regis- seur Cherry Duyns, ‘is dat Misha altijd One of the last scenes shows Mengelberg zulk gedrag heeft vertoond, zowel op het in the London jazz club Vortex, where, podium als daarnaast. Zijn dementie is unbeknownst to him, he is on a big inter- daar geleidelijk bij gekomen. Heel lang national stage amongst his friends and was onduidelijk of zijn gedragingen on- colleagues for the last time. Carefully, he derdeel van een ziektebeeld waren of is led to the microphone, where with per- gewoon gekkigheid, dat is een schimmig fect timing he whistles a moving rendition overgangsgebied geweest.’ of his song De sprong.

Op verzoek van ICP volgde Cherry Duyns het orkest tijdens de laatste internatio- nale tournee met Mengelberg, wat leidde tot de film Misha enzovoort (2013); de titel is ontleend aan de – ontregelende of verwarde – woorden die Mengelberg in de film gebruikt om een boek te sig- neren. ‘Wat ik bij het maken van de film heel mooi vond om te zien was hoe die geweldige muzikanten nog altijd aan hem hangen,’ zegt Duyns. ‘Ze willen hem vast- houden, maar hij glijdt uit hun handen.’

Een van de laatste scènes toont Mengelberg in de Londense jazzclub Vortex, waar hij zonder het te weten voor het laatst tussen zijn vrienden en colle- ga’s op een groot internationaal podium zit. Voorzichtig wordt hij naar de micro- foon geleid, waar hij fluitend, met feilloze timing, een ontroerende versie ten beste geeft van zijn lied De sprong. 12 KOEIEN MET COWS WITH VOCHTIGE OGEN DEWY EYES Cherry Duyns en Guus Janssen over het Cherry Duyns and Guus Janssen on the ontstaan van Koeien, opera misha origins of Koeien, opera misha door Joep Stapel by Joep Stapel

Koeien heet het allerlaatste werk van Koeien (Cows) is the title of the last work Misha Mengelberg, die op 5 juni tachtig of Misha Mengelberg, who turned 80 on is geworden. De legendarische oprichter 5 June. The legendary founder of the In- van de Instant Composers Pool lijdt al stant Composers Pool has been suffering geruime tijd aan dementie. Met het idee from dementia for quite some time now. voor een koeienopera liep hij reeds twin- The idea for a cow opera is something tig jaar geleden rond, maar hij wist het he was already walking around with 20 project nooit voorbij het conceptstadium years ago, but he never managed to get te brengen. Dat Koeien nu toch in pre- the project past the conceptual stage. mière gaat is de verdienste van schrijver The fact that Koeien is now having its en regisseur Cherry Duyns en componist premiere is thanks to the efforts of writer Guus Janssen, die het werk op verzoek and director Cherry Duyns and composer van ICP-manager Susanna von Canon Guus Janssen, who completed the work at hebben voltooid. Duyns en Janssen lich- the request of ICP manager Susanna von ten toe hoe ze dit bijzondere project heb- Canon. Duyns and Janssen explain how ben aangepakt. they approached this unusual project.

In welk stadium verkeerde de opera? What stage was the opera at? Duyns: ‘De unvollendete van Misha Duyns: ‘The unvollendete opera by Misha Mengelberg. was buitengewoon Mengelberg was unvollendet.’ unvollendet ’ Janssen: ‘We call it an unfinished opera, Janssen: ‘We noemen het een onvoltooi- but actually that’s not true. I had to put de opera, maar eigenlijk is dat helemaal together all of the music.’ niet waar. Ik heb álle muziek erbij moeten Duyns: ‘There was a huge pile of writing zoeken.’ that was fascinating in itself, but no Duyns: ‘Er was een enorm pak op zichzelf drama. If we had literally taken that pile boeiende teksten, maar zonder drama. and performed it, I don’t think it would Als we dat pak letterlijk hadden uitge- have been an opera. I thought up a voerd was er naar mijn mening geen dramatic line, based on characters that opera geweest. Ik heb een dramalijn be- Misha had incorporated in various other dacht, gebaseerd op karakters die Misha works. As the singer Mattijs van de Woerd in verschillende andere werken heeft remarked, now it really is an opera. And ondergebracht. Zoals zanger Mattijs van also an homage to Misha.’ de Woerd opmerkte: het is nu echt een Janssen: ‘There is a lot of mystification opera. En ook een eerbetoon aan Misha.’ surrounding his plan for an opera. Misha 13 Janssen: ‘Er zit een enorme mystificatie was already talking about it in the early achter zijn operaplan. Misha had het 90s and kept telling everybody that it er begin jaren 90 al over en is iedereen wouldn’t work because he wanted cow steeds blijven vertellen dat het maar niet robots on stage.’ lukte omdat hij koeienrobots op het to- Duyns: ‘And real cows.’ neel wilde.’ Janssen: ‘Right. In the same way that Duyns: ‘En echte koeien.’ Cherry tackled that pile of paper, I dove Janssen: ‘Inderdaad. Zoals Cherry met into Misha’s oeuvre. It was kind of like dat pak papier aan de slag is gegaan, zo making a flower arrangement, actually. ben ik in het oeuvre van Misha gedoken. Duyns: ‘At a certain point I couldn’t find Het is een soort bloemschikken, eigenlijk.’ enough material in Misha’s papers to Duyns: ‘Op zeker moment kon ik in tell the story. But of course there were Misha’s papieren niet voldoende tekst all those terrific pieces he wrote throug- vinden om het verhaal te vertellen. Maar hout the years, often with very beautiful wat er natuurlijk wél lag waren al die lyrics. A number of them fit into the story prachtige stukken die hij door de jaren perfectly, like the ballad Weer is een dag heen heeft geschreven, met vaak heel voorbij (Another day has gone by) which mooie liedteksten. Een aantal daarvan we placed at the end of the opera. That paste precies in het verhaal, zoals de bal- has a splendid effect.’ lad Weer is een dag voorbij, die we tegen Janssen: ‘Koeien was tremendously en- het einde van de opera hebben ge- joyable to make. It also went surprisingly plaatst. Dat heeft een schitterend effect.’ quickly, because the music is so inspiring.’ Janssen: ‘Koeien was buitengewoon leuk om te maken. Het ging ook verrassend What is the opera about? snel, omdat de muziek zo inspirerend is.’ Duyns: ‘It’s a story about cows, about a farmer and his wife who have a rather dif- Waar gaat de opera over? ficult relationship, air cows, bees… An ice- Duyns: ‘Het is een verhaal over koeien, cream man regularly appears and hopes over een boer en een boerin die een wat to win over the farmer’s wife, who is dissa- moeizame verstandhouding hebben, tisfied with the state of her marriage, and luchtkoeien, bijen… Een ijscoman komt re- there is a gorgeous apparition who tries gelmatig voorbij en hoopt zijn slag te kun- to seduce the farmer – but in the end, the nen slaan met de boerin, die ontevreden farmer stays with his wife and animals is over de staat van haar huwelijk, en er after all. No murders or anything like that, is een prachtige verschijning die de boer just a calm story with a blaring finale by probeert te verleiden – maar de boer the ICP Orchestra. To give some cohesion blijft uiteindelijk toch bij zijn vrouw en zijn to the whole, I devised a Misha figure, dieren. Geen moord of zo, gewoon een a role played by Pierre Bokma. He’s not kalm verhaal met een schetterende finale an imitation of Misha – he doesn’t walk door het ICP Orkest. Om het geheel enige around stage slightly bent over with a samenhang te geven heb ik een misha- cigarette in a slightly too long pullover. figuur bedacht, een rol die wordt vertolkt Pierre looks like Pierre. The Misha figure door Pierre Bokma. Hij is geen imitatie guides us through the bizarre landscape van Misha – hij loopt niet lichtelijk voor- of the performance, but he is also rather over gebogen met een sigaretje in een bizarre and quirky himself. His script 14 iets te lange trui over het podium. Pierre consists entirely of literal remarks that ziet eruit als Pierre. Die figuur is een gids Misha once dropped in interviews – at the door het bizarre landschap van de voor- last minute, Guus came up with another stelling, maar hij is zelf ook tamelijk bizar brilliant bit in which Misha says he thinks en eigenzinnig. Zijn tekst bestaat volledig opera is simply outmoded nonsense.’ uit zinnen die Misha ooit letterlijk in inter- Janssen: ‘The Misha figure is a disorderer: views heeft prijsgegeven – Guus kwam op sometimes he follows the action, some- het laatst nog met een geniaal fragment times he departs from it completely. His waarin Misha vertelt dat hij opera maar words are fixed, but what he does on achterhaalde malligheid vindt.’ stage is up to him.’ Janssen: ‘De misha-figuur is een ontrege- laar: soms buigt hij mee met de hande- How do you make an opera for an im- ling, soms wijkt hij er helemaal van weg. provisational orchestra? Zijn teksten liggen vast, maar hoe hij zich Janssen: ‘It’s not as if you show up at the op het podium beweegt is vrij.’ rehearsal with a thick score and after that there’s no more discussing the notes. Hoe maak je een opera voor een improvi- This is not a typical ensemble. The ICP satieorkest? Orchestra is used to improvising and is Janssen: ‘Het is niet alsof je met een well-versed in Misha Mengelberg’s music.’ dikke partituur op de repetitie verschijnt, Duyns: ‘But you notice that the classically waarna er geen discussie meer is over de trained singers also have a lot of affinity noten. Dit is geen doorsnee ensemble. with this music. They come from another Het ICP Orkest is gewend te improviseren genre and are confronted with a very en doorkneed in de muziek van Misha freely playing orchestra, which at the Mengelberg.’ same time has tremendous discipline. The Duyns: ‘Maar ook bij de klassiek geschool- music goes all directions – that’s because de zangers merk je dat ze veel affiniteit of Misha’s virtuosity and also because hebben met deze muziek. Ze komen uit of the way Guus has put the whole thing een ander genre en worden geconfron- together. Sometimes you see the musici- teerd met een heel vrij spelend orkest, ans listening to each other with gleaming dat tegelijkertijd enorme discipline heeft. eyes or singing their own part.’ De muziek gaat alle kanten op – dat is de Janssen: ‘The queen bee – that’s what I virtuositeit van Misha én van de manier call the queen of the air cows – is played waarop Guus het geheel in elkaar heeft by Katrien Baerts. She is an incredible gezet. Soms zie je musici met glanzende coloratura soprano, but Misha never ogen naar elkaar luisteren of hun eigen wrote anything for a high voice like that. I partij zingen.’ could of course ask her to sing a song, but Janssen: ‘De bijenkoningin – zo noem ik you have to let a beautiful voice like that de koningin van de luchtkoeien – wordt shine. I solved that problem by taking a gespeeld door Katrien Baerts. Zij is een ballad of Misha’s, Peer’s Counting Song, waanzinnige coloratuursopraan, maar and thinking up a solo for it, which she Misha heeft nooit iets voor dat hoge ended up singing. stemtype geschreven. Ik kan haar dan Duyns: ‘And it turned out to be terrific!’ wel vragen om een liedje te zingen, maar Janssen: ‘The crazy thing is, you can feel zo’n mooie stem moet je laten stralen. that piece beneath it, you can recognize 15 Dat heb ik opgelost door een ballad van it, but at the same time, she sings it in a Misha te nemen, Peer’s Counting Song, way that is completely out of this world. en daar een solo voor te verzinnen, die zij So there are all sorts of procedures for uiteindelijk zingt.’ making something new out of the wealth Duyns: ‘En die prachtig is geworden!’ of fragments.’ Janssen: ‘Het gekke is: je voelt dat stuk eronder zitten, je kunt het herkennen, To what extent is Koeien still the work of maar tegelijkertijd zingt die vrouw zich Misha Mengelberg? volledig los van de wereld. Zo zijn er aller- Duyns: ‘There is a libretto in Misha’s words lei procedés om iets nieuws te maken uit that he never wrote, and there is music by de veelheid van fragmenten.’ Misha that he never composed – that’s how you should look at it. Not long after In hoeverre is Koeien nog het werk van I started writing, I realized that we would Misha Mengelberg? have to change the name, because “the Duyns: ‘Er is een libretto in Misha’s woor- cows” (De Koeien) were not really Misha’s den, dat hij nooit zo gemaakt heeft, en anymore. So now the opera is called er is muziek van Misha, die hij nooit zo “cows” (Koeien), without the article, with geschreven heeft – zo moet je het zien. “opera misha” as a subtitle to indicate Spoedig nadat ik begon te schrijven wist the genre, the same way you have “opera ik dat we wel de naam moesten verande- buffa”.’ ren, omdat het niet meer echt De koeien Janssen: ‘In the late 80s, Misha created van Misha waren. Dus nu heet het stuk the small opera De voordracht, the “odd Koeien, zonder lidwoord, met als onder, - one out” in his oeuvre. I still wonder titel de genreaanduiding opera misha whether it was meant to be taken serious- zoals je ook opera buffa hebt.’ ly or as a parody. It contains precisely the Janssen: ‘Misha heeft eind jaren 80 de kind of difficult notes that people imagi- kleine opera De voordracht gemaakt, ne when they think of modern music, a bit een merkwaardige eend in de bijt van zijn fretful – perfectly suited for the farmer’s muziek. Ik vraag me nog steeds af of het wife, as she is a fretful woman. Misha serieus bedoeld was of als parodie. Het made brilliant little tunes, but if they zijn precies het soort moeilijke noten die were all that I had had at my disposal, it mensen zich voorstellen bij moderne mu- would not have been possible to make a ziek, een beetje tobberig – heel geschikt big dramatic arc. At most, it would have voor de boerin, want dat is een tobberige been a kind of musical with charming vrouw. Misha heeft geniale deuntjes ge- songs. The fact that I could draw on that maakt, maar als ik alleen de beschikking little opera helped me tremendously with had gehad over die deuntjes was het niet establishing long lines.’ gelukt om een grote dramatische boog Duyns: ‘What I think is so nice is that a te maken. Dan was het op zijn hoogst een touch of melancholy has entered the soort musical geworden met leuke num- story and the music. The finale is really mers. Dat ik kon putten uit dat operaatje moving. This morning at the rehearsal, heeft me enorm geholpen bij het uitzet- it got to me again, by god; I didn’t quite ten van lange lijnen.’ have to reach for a tissue, but it’s extre- Duyns: ‘Wat ik heel aardig vind is dat er mely beautiful.’ een touch van melancholie in het verhaal Janssen: ‘I didn’t think up a note of that 16 en in de muziek is gekomen. Het einde is finale. The tune was already there, and echt ontroerend. Vanochtend bij de re- the lyrics too: you get it all for free. By petitie had ik het weer – godallemachtig, combining things, suddenly I had a mo- ik hoef nog net niet de tissues te pakken, ving choral finale in which the cows bid maar het is ontzettend mooi.’ farewell to the story. I don’t know what Janssen: ‘Aan dat einde heb ik geen noot Misha would think of it – when I think of verzonnen. Het lied was er, de tekst ook: Misha I don’t immediately think of poig- je krijgt het allemaal cadeau. Door die nancy. But funnily enough, it does exist in dingen te combineren is er opeens een his music. Maybe that’s its secret.’ Jans- ontroerend slotkoor ontstaan waarin de sen reflects for a moment. ‘It also has to koeien afscheid nemen van het verhaal. do with the cows. The fact that they are Ik weet niet wat Misha ervan zou vin- cows – that’s very moving. Cows can have den – als ik aan Misha denk, denk ik niet such dewy eyes.’ meteen aan ontroering. Maar het gekke is dat het wél in zijn muziek zit. Dat is mis- What happened to the real cows that schien het geheim ervan.’ Janssen denkt Misha Mengelberg wanted to have on even na. ‘Het heeft ook met die koeien te stage? maken. Het feit dat het koeien zijn – dat Janssen: ‘There is a chorus of cows – is heel ontroerend. Koeien kunnen van die that’s the solution for the cows. In Misha’s vochtige ogen hebben.’ libretto, you see, the cows are constantly talking.’ Wat is er gebeurd met de echte koeien die Duyns: ‘The cow chorus consists of six sin- Misha Mengelberg op het toneel wilde? gers plus one solo cow. Olga Zuiderhoek is Janssen: ‘Er is een koeienkoor – dat is the solo cow, who stands out from the rest de oplossing voor de koeien. In Misha’s by wearing a handbag. And she speaks libretto zijn de koeien namelijk eindeloos and sings in a kind of Sprechgesang.’ aan het woord.’ Duyns: ‘Het koeienkoor bestaat uit zes Does the chorus comment on the scenes zangers plus één solo koe. Olga Zuider- concerning the couple? hoek is een solo koe, die zich van de an- Janssen: ‘No, the cows have their own dere onderscheidt door het dragen van line, their own world. Just like in reality, een handtas. En ze spreekt en zingt, een actually.’ soort Sprechgesang.’ Duyns: ‘They have a bit of hassle with the air cows, who sting every now and then. Becommentarieert dat koor de scènes uit The subject matter that the cows raise is het huwelijk? not always so understandable, but it is in- Janssen: ‘Nee, die koeien hebben hun credibly musical, very rhythmical, almost eigen spoor, hun eigen wereld. Net als in poetry.’ het echt eigenlijk.’ Janssen: ‘All of it has a very summery Duyns: ‘Ze hebben een beetje gedonder met atmosphere. That’s what I like about it so de luchtkoeien, die steken af en toe. Wat de much, the feeling of a lazy summer day.’ koeien te berde brengen is niet altijd even Duyns: ‘The performance starts with a begrijpelijk, maar het is wel waanzinnig background projection of a summer day. muzikaal, heel ritmisch, haast poëzie.’ As the opera progresses, the colours of Janssen: ‘Het heeft allemaal een heel the projection fade imperceptibly, until it 17 zomerse sfeer. Dat vind ik er ook zo mooi almost turns into a negative of itself.’ aan, het gevoel van een lome zomerdag.’ Duyns: ‘De voorstelling begint met de Does Misha Mengelberg know about this achtergrondprojectie van een zomerdag. production? Die projectie verkleurt gedurende de loop Janssen: ‘That’s the big mystery, of van de opera ongemerkt, bijna tot het course. I said at the beginning that I only negatief ervan.’ wanted to do it if Misha would agree. At the time, he was extremely enthusiastic: Weet Misha Mengelberg van deze voor- “Yes, Guus should do it!” That’s what I stelling? hold onto. But besides being crazy, it’s Janssen: ‘Dat is natuurlijk het grote raad- also fantastic that we are making this sel. Ik heb aan het begin gezegd dat ik production together, in a certain sense.’ het alleen wilde doen als Misha ermee Duyns: ‘You’re not the composer, but you akkoord was. Toen was hij hartstikke en- did compose it. And I’m not the librettist, thousiast, “Ja, Guus moet het doen!” Daar but I did write it. That’s more or less what houd ik me maar aan vast. Maar behalve we have done.’ gek is het ook mooi dat we deze voorstel- Janssen: ‘And ultimately the orchestra ling in zekere zin samen maken.’ makes up the music. That’s also not very Duyns: ‘Je bent niet de componist, maar normal for an opera; usually there is a je hebt het wel gecomponeerd. En ik ben detailed score. But for those guys, very niet de librettist, maar ik heb het wel ge- little is enough. Some things you can’t schreven. Dat is ongeveer wat we hebben even put into musical notation, like the gedaan.’ piece about pain, confusion and distress Janssen: ‘En uiteindelijk maakt het orkest in the scene where the cows are stung by de muziek. Dat is ook niet erg gebruike- the bees. When that scene comes to a lijk voor een opera, normaal ligt er een climax, the notes look fairly simple, but gedetailleerde partituur. Maar die lui the musicians go completely bonkers and hebben aan heel weinig genoeg. Sommige throw everything off kilter. You can’t do dingen kun je niet eens noteren, zoals het that with a conventional ensemble, they stuk over pijn, verwarring en verdriet in de would just ‘do something or other’, but scène waarin de koeien worden gestoken with this bunch something extraordinary door de bijen. Wanneer die scène tot een immediately happens.’ climax komt ziet het notenbeeld er vrij Duyns: ‘It’s incredible how that happens eenvoudig uit, maar de musici gaan hele- so naturally. They are expert musici- maal los en ontregelen de boel. Met een ans who know each other through and klassiek ensemble kan zoiets niet, die gaan through. And the language that Guus dan “maar wat doen”, maar bij deze gas- used – that’s their language.’ ten ontstaat er meteen iets waanzinnigs.’ Duyns: ‘De vanzelfsprekendheid waarmee dat gebeurt is ongelooflijk. Het zijn mees- terlijke muzikanten, ze kennen elkaar door en door. En de taal waarmee Guus gewerkt heeft, dat is hún taal.’

18 en mijmerende wolken LIBRETTO Rust is gekomen Rust is gekomen. WE HOREN DE KRETEN VAN MISHA MENGELBERG boerin WE HOREN HET FLUITEN VAN DE Melis kom, MISHA-FIGUUR De koeien gaan De koeien staan misha-figuur Zij grazen voor ons leven Tegenstroom – worp en wederworp – Lous en Anna twee vergezel de steen omhoog – groei kom- Berthe vier en Katelijne mer drafjes uur de bol een waaier. Tante Do en Amy een Melis kom Er is klank; een notie van onmacht; een Denk aan al het werk, programma zonder kop of staart; er is Ons zwaar bestaan kracht, kletspraat, mededogen; er is niks, Dit zijn mijn dagen maar tevens een vergezicht, verhaspeld Onzeker mijn hart beeld vol werking en tegenwerking. Rust is voor later Bovendien lijkt de taal hier en daar wat Rust is voor later. overspannen. Natuurlijk, onsamenhan- gend gezwatel kan wel degelijk gezellig koeien en solo koe zijn, of ontroeren. Onder omstandigheden Het waterkalf neemt het levende water – kan zingeving mogelijk zijn, maar het zal van dag tot dag bevrijdt het waterkalf de niet meevallen om er iets steekhoudends weidekoe van deze vloek. op te grondvesten. Hoewel, zoiets moet Dank, waterkalf dank. De weidekoe toch ooit geprobeerd zijn. Een voorbeeld bevindt zich in de weide – onbewogen eet wil mij nu even niet te binnen schieten. de weidekoe de weide. ijscoman boer gelati , gelati, ijs uit de vurenhouten ijs- Ik word geroepen – salon. eerst dacht ik nog ze roepen niet om mij ze roepen niet om mij boer ze roepen niet om mij Lena kom, nu weet ik beter De weide roept ik dacht wie ben ik toch Hoor de roepende weide ik wou, ik wou, ik wou Toe maar koetjes ik wou, ik wou, ik wou het weten. En neem van het gras koeien Lous en Anna twee De luchtkoe bevindt zich boven de weide. Berthe vier en Katelijne Al zoemend eet en maakt de luchtkoe de Tante Do en Amy een weide die ook de weidekoe eet. Blauw de zomer Een zomer van goud solo koe Warm het land O wee, de hoorn van de luchtkoe boort 19 zich in de bewegende weidekoe, o wee vooral Bach gesproken, dat ik een hekel pijn verwarring en verdriet geworden de kreeg aan Bach. Voor een deel is dat zo, weidekoe. voor een deel is dat gecultiveerd. Een leugen op hoog niveau. koeien o wee, pijn en verdriet – zij zijn er zo en koeien dan weer niks o wee, de horens trillen de hoorn van het waterkalf o wee, pijn, verwarring en solo koe verdriet o wee pijn trilt de horens van de weidekoe – de horens hebben kracht solo koe de horens hebben kracht in de weide neem waar, de milde hoorn van het Tril het beeld van de weidekoe waar in waterkalf het levende water zwelt – het waterkalf talmt met de bevrijding koeien O wee – pijn, verwarring en verdriet trilt geen trillen – geen glorieuze waarneming, de horens van de weidekoe en in de geen kracht – de weidekoe bevindt zich in weidekoe zwelt en zwelt het levende de weide – o wee water. Neem de glorieuze trilling waar – de solo koe weidekoe trilt om de trilling – onbewogen waarnemen? Wat niet waarnemen trilt de ondergaat de weidekoe de horens zwelling, etend tot het einde koeien koeien niet waarnemen trilt de horens De horens hebben kracht in de weide – neem de glorieuze trilling waar – solo koe tril om de trilling – onbewogen eet de niet waarnemen trilt de horens van de weidekoe de weide. weidekoe – tril óm de milde hoorn van het waterkalf – solo koe o wee, de pijn der zich borende hoorn van de horens trillen – o wee, de horens de luchtkoe trilt de horens van de weide- trillen horens – óm trillend de zich koe. De horens hebben kracht borende hoorn van de luchtkoe trilt de weidekoe de milde hoorn van allen het waterkalf. pijn, verdriet, verwarring misha-figuur koeien Ik lieg voortdurend. Mijn meningen ver- de luchtkoe bevindt zich boven de weide anderen binnen 5 minuten drie keer. Dat – al zoemend eet en maakt, dank lucht- liegen heeft natuurlijk te maken met het koe, dank – de luchtkoe de weide dadaïsme van Kurt Schwitters. Alles op losse schroeven zetten. Op het conserva- koeien torium werd op een zo wereldvreemde, o wee, pijn, verwarring en verdriet gewor- verheffende manier over Mozart en den de weidekoe, 20 o wee, de hoorn van de luchtkoe boort koeien zich in de bewegende weidekoe, o wee o wee plat als poep, de weidekoe bevindt zich in de weide – de horens onbewogen, solo koe eet de weidekoe de weide. o wee, pijn, verwarring en verdriet – ze zijn er zó en dan weer niet misha-figuur Je zit te wachten, komt er een konijn uit koeien de hoge hoed pijn trilt de horens van de weidekoe – de of niet. horens hebben kracht in de weide Of komt er een wit zakdoekje uit. Of eet het konijn het zakdoekje op. solo koe de horens hebben kracht in de weide – Ik wil: neem de glorieuze trilling waar – tril óm 1. dat de mensen zich verbazen de trilling – onbewogen eet de weidekoe 2. dat ze het niet helemaal kunnen over- de weide zien 3. dat ze er wat van meenemen naar huis. koeien de horens trillen, o wee – ómtrillend de Ik speel voor een denkbeeldig publiek, zich borende hoorn trillen de horens de bestaande uit Misha’s. Ik kan me voorstel- lege huid van de luchtkoe len dat sommige musici worden geïnspi- reerd als ze kijken naar de mooie benen koeien van het meisje op de eerste rij, maar ik de platte, lege huid, getrild door de wei- heb dat niet. Bij het spelen ben ik zeer dekoe bevat geen zich borende horens, vaak geneigd de mensen te pesten. geen gezoem ijscoman solo koe gelati, gelati, ijs uit de vurenhouten geen gezoem ijssalon. in de huid van de luchtkoe trilt de weide- koe het beeld van het waterkalf de milde boerin horens onbewogen weken geleden zou grind worden gestort op het pad van de weg. neem waar: de huid van de luchtkoe Die grindhoop ligt daar maar – je moet neem waar: het beeld van het waterkalf, zowat de sloot in om eitjes te rapen – niks de milde horens onbewogen komt er uit zijn fikken. solo koe ijscoman in de huid van de verrezen luchtkoe Zie toch die vrouw, neem niet waar de trilling en de kracht Haar leven wordt verbogen zonder glorie, zonder glans verschenen Hoor toch die vrouw, krachteloos en zonder macht Haar hoop is al vervlogen Hoor toch die vrouw zo jong en van de wijs

21 Neem mijn gelati, neem mijn ijs boer Zie toch die vrouw de bijenvolken zijn nog niet op hun Zie toch die vrouw gemak. In mijn salon Uit vurenhout geboren boerin In mijn salon wat hem bezielt – ik zou het niet weten Gaan vrouwen nooit verloren – niks komt er uit z’n fikken – De tuin, het Met vreugd en gloed geef ik het mijne graan, de gierput, gezeik met de bank, de prijs boerderij, het erf, de stallen, hooi, beesten Hier mijn gelati, hier mijn ijs – overal sta ik alleen voor. In mijn salon. misha-figuur boerin Ik vind het vreselijk om ingespannen bezig ik zeg – haal dat idiote ding van het land te zijn. Ik zei op school altijd: let niet op af – ja, ja, zou gebeuren – niks hoor – mij, ik ben met pensioen. Maar nu ik echt ideaal voor de bijenhouderij – meer iets met pensioen ben, vind ik het toch wel tijd voor vliegende varkens zeg ik – misschien om aan het werk te gaan. verzamelen die ook wel honing – vliegende koeien zouden het wel es Laat er geen misverstand over ontstaan: moeilijk kunnen krijgen, zegt ie – nou ik ben een waardeloze pianist. Ik kan wat vraag ik je… van mijn eigen ideeën uitvoeren maar ik heb verder geen enkele technische solo koe pretentie. De eerste beste student aan het het waterkalf neemt het levende water conservatorium speelt beter dan ik. het waterkalf bevrijdt de weidekoe van deze vloek, dank waterkalf, dank Jazzmusik das war einmal. Die is eigenlijk opgehouden te bestaan, boerin denk ik. Dertig jaar geleden al. Het is lang hou je gemak geleden dat jazzmuziek bestond. Jazz is muziek van zwarte mensen in het slechte koeien Amerika: grote stadsmuziek, zeer opwin- dank, waterkalf – dank. dend. Dat waren fantastische tijden, toen jazz nog bestond. boerin Dat waren fantastische tijden. hé, zeggen we geen gedag meer? koeien boer Kortom de tijd, tijd, tijd ik moet naar de korf ja alle tijd, tijd, tijd gebakken tijd, tijd, tijd boerin de erge tijd, tijd, tijd dat zie ik – breng je straks een potje honing mee? Wat is nu tijd, tijd, tijd niks is geen tijd, tijd, tijd ben ik de tijd, tijd, tijd weg met de tijd, tijd! 22 solo koe solo koe Een bruine salamander En wat we ervan vinden, Die zat eens op een tak Dat maakt geen flikker uit te tikken als een wekker Zo min als je gaat huilen ’ t was herfst, zijn moeder sprak: Als de ta-veer-ne sluit.

Kortom de tijd, tijd, tijd Kortom de tijd, tijd, tijd ja alle tijd, tijd, tijd ja alle tijd, tijd, tijd gebakken tijd, tijd, tijd gebakken tijd, tijd, tijd de erge tijd, tijd, tijd de erge tijd, tijd, tijd. solo koe Almide We houden een enquête L’écriture automatique Een mier verlaat de hoop This is Kesh Katzendreck De koffie is weer klaar Reholly the next tantième Het viaduct zit in de knoop. Zorro stuff the bite Rut – sifflez bien doux le gout Kortom de tijd, tijd, tijd Du prêtre en tripes consolante – portret ja alle tijd, tijd, tijd Premonition of an old gebakken tijd, tijd, tijd Rume Karkas bien catholique de erge tijd, tijd, tijd Ja – volgende dia (drieklank) Rococcoccoccoco – this serpent solo koe Tooth – sayers sermon past Een wratje naast twee puisten Kaviargemasz seinerseitz Terzijde van een neus ins gefaszent zembliert nicht Terwijl er werd gesnoten Zu bereits geprägten kornn zei hij: aan u de keus. Zo ijverig dat de klamme naden Haar jurk tot op dijhoogte opaal Kortom de tijd, tijd, tijd Garniertes frühstuck getaway people ja alle tijd, tijd, tijd Tsa, huppeldieren tsa tsa. gebakken tijd, tijd, tijd de erge tijd, tijd, tijd misha-figuur Dada, daar kunnen we het beter niet over solo koe hebben: Dada. Er waren eens wat vrienden, Dada is Dada. Op het moment dat je er die hadden een kano, over gaat praten gaat alle lol er af. en als ze samen peddelden, dan riepen ze ho-jo. Almide Konijntjes, herten, snoes Kortom de tijd, tijd, tijd De wortelhaan, das simmelhaenchen ja alle tijd, tijd, tijd Le croco jaune bien etonné des gebakken tijd, tijd, tijd maribunderlande ins gesamt de erge tijd, tijd, tijd niedliche exemplare von rauschgift ent schlummersten beefpack

23 garantie – de volgende zen, omdat zij erdoor uit hun doen raken. etc. Door de nadrukkelijke ontkenning van het ‘omgetrilde’ boerenpetje weet de boer kudde de gestoken koe tot ontbinding allemachtig – wat een stem van de ‘milde horens van het waterkalf’ te wat een verschijning bewegen. wat een dictie – bovendien recht van lijf In het volgende deel van de scène – wel- en leden licht honderden jaren later – raakt bijna en zulke opwindende schoenen daar de gehele kudde, gelijktijdig gestoken springt zij als het ware mee over twee door bijen, in een zodanige paniek dat er aaneen geschoven ledikanten een overmaatse bijenkorf, wordt ‘getrild’. en dan zo’n verrukkelijk betoog zoals het De protesten van een niet gestoken koe, woord karretje eruit – die vaststelt dat de horens hun ‘trilpoten- wonderbaarlijk tieel’ kwijt zijn en dat de koeien zich ‘plat dat zoiets zomaar vrij mag rondlopen als poep’ in de weide bevinden, mogen niet baten. Almide mijnheer dat heb ik gehoord, waar over boerin heeft u het eigenlijk – loopt u soms geke- die beesten staan er slecht bij – je zou tend rond, heeft u uw kuisheidsgordel wel ze zo in bed willen doen met een warme aan, mijnheer u bazelt kruik boer boer natuurlijk bazel ik, ik begrijp het niet – de veearts kon niks Ik ben zojuist in hevige beroering ge- vinden bracht etc etc. boerin koeien en solo koe o nee – de melk wordt minder en minder natuurlijk bazelt hij, de veearts kan niets vinden. Poep, pis, Hij is zojuist in hevige beroering gebracht bloed – alles normaal. Geen kwaaie plan- etc etc. ten in de wei, de sloot is niet viezer dan anders, het weer is het ook niet misha-figuur Korte inhoud boer De koeien zijn zojuist gemolken. De boer het lijkt wel of ze er geen zin meer in (waterkalf met milde horens/boerenpetje) hebben verlaat de weide met volle emmers. Eén der koeien wordt gestoken door een bij boerin (luchtkoe). ze lijken jou wel In haar verwarring ‘trilt’ zij de stekende horens van de luchtkoe ‘om’ tot de milde boer horens van het waterkalf. wat bedoel je Dit tot ongenoegen van de overige koeien, die metafysiek handelen afwij-

24 boerin boer wat ik zeg – jij loopt tegenwoordig maar wat sta je daar nou te vitten? – ik ben zo wat te dazen met dat rare vrouwtje daar- weer om ginter boerin boer geloof je dat zelf hoe vaak moet ik dat nog uitleggen – je kunt het boeren hier wel vergeten als we boer niet ophouden de sloten te vergiftigen, wel zeker vrouwtje de planten kapot te spuiten – als boer Almide Zo zacht als boter Soms denk ik wel – het heeft allemaal Als boter zo zacht totaal geen zin Het werd almaar groter De mensen zijn uitsluitend op onmiddellijk En intussen viel de nacht. voordeel uit Tegen de tijd dat ze iets van ons geploe- Almide ter zullen snappen morgen komt de eerste zending korven – Is het te laat kunnen die zolang op de boerderij staan Waarom vechten we door voor een verlo- ren zaak boer Vuurvliegje ik ben bij jou Je weet wat Lena daarvan denkt – het Jij bent bij mij lijkt me geen goed plan

Almide en boer Almide Vuurvliegje ik ben bij jou hou op – we hebben geen enkele behoef- Jij bent bij mij. te aan onderling geruzie – de bijenkorven kunnen hier op zolder staan – mijn zus d’r ijscoman kamer is leeg – ik ben moe. goejenavend misha-figuur boer/boerin Ik zou bij wijze van gedachten-experi- goejenavend ment wel eens een autoshowroom willen binnen lopen, er een leuke groene jaguar Almide uitkiezen en dan zeggen: die wil ik wel goejenavend ruilen tegen een vijfcentstuk, dat ik nog van mijn moeder heb en waar ik erg op ijscoman gesteld ben. goejenavend Almide muzikanten en wij – houden wij ook taai vol goejenavend boer boerin wel vol maar niet taai? Liefste moet je niet vergaderen? 25 Almide/boer boer wel vol, maar niet taai houden wij nakou/sioe mai koeien Almide niet taai, niet taai, maar vol, niet taai. De boel laten solo koe boer neem terug de kracht van kip met broccoli koeien Almide de weidekoe is in de weide – plat onbe- juist, als je niet mee wil, dan blijf je maar, wogen eet de weidekoe de weide. Geen ik vertrek kracht is in de horens de kracht van de horens is in de zachte boer horens van de luchtkoe. ik kan hier niet weg….. solo koe en koeien koeien pijn, kommer en verdriet – hij kan hier niet weg. Zo zijn ze er – en dan weer niet – onbewo- gen zijn de horens. Neem terug de kracht misha-figuur nu in het huis en in de zachte horens van Ik ben zelf ook met een opera bezig… de luchtkoe. ik weet niet hoe andere mensen daarover denken, maar ik vind opera zó belache- Almide lijk, zó waanzinnig! Het is een fenomeen Laten we weggaan dat totaal achterhaald is… en dan die gecultiveerde stemmen, die zo onnatuur- boer lijk en belachelijk trillen. Oorspronkelijk foeyong hay deden de zangers dat om de verste uithoeken van zo’n grote zaal te kunnen Almide bereiken. Huhuhuhu, met van die stootjes, Weggaan… Waarheen… dat draagt beter. Maar dat gaat ten koste van wat ik voor een zeker waar- boer heidsgehalte houd. Iemand die zomaar tjaptjoy beef een beetje op straat staat te brullen, vind ik veel ontroerender. Of iemand die op Almide straat roept: Hé Marie! …de waarheid, de Ver weg werkelijkheid, daar kan geen Caruso tegenop zingen. boer peking eend, ger. Pruimensaus boer – ik kan hier niet weg – dat weet je – het Almide land, de mensen En hier de boel werk, verwachtingen –

26 koeien koeien we hebben je hier nodig, je invloed, je Trilling weg, onbewogen waarneming weg moed, je bent het hart van onze actie kracht weg, de weidekoe bevindt zich het land gaat naar de knoppen plat en leeg in de weide. de mensen zijn te traag Neem niet waar de milde horen van het het werk is waterkalf zinloos, tenzij iedereen meedoet. Neem niet waar de milde horens. Zo zijn ze er en dan weer niet Almide en mijn verwachtingen verdwijnen als Het waterkalf neemt het levende water sneeuw Van dag tot dag bevrijdt voor de zon – Melis ga mee. ...Melis ga Het levende waterkalf de weidekoe van mee. deze vloek. Dank, waterkalf, dank. misha-figuur en braaf, braaf worden mijn dissonanten solo koe gespeeld. Het waterkalf neemt het levende water Van dag tot dag bevrijdt boer Het levende waterkalf de weidekoe van Weer is een dag voorbij deze vloek. weer een uit een lange rij Dank, waterkalf, dank. waarin licht en donker toeven geketend zij aan zij © Misha Mengelberg/Cherry Duyns

Almide De teksten van de misha-figuur zijn gepubliceerde Weer is een dag voorbij uitspraken in: op de grens vertoeven wij van het oude en het nieuwe Het Nieuwsblad van het Zuiden, 1966 maar nee, verleden… Algemeen Handelsblad, 1966 Muziekkrant Oor, 1971 goede nacht allebei! Coda, 1988 De Groene Amsterdammer, 1993 boer en boerin Bundel Jazz in Europa, 1994 Weer is een dag voorbij Radicaal gewoon, 1996 weer een uit een lange rij Bundel Tetterettet, 1996 de Volkskrant, 2000 waarin licht en donker toeven HP/De Tijd, 2003 geketend zij aan zij Bundel Enkele regels in de dierentuin, 2012

Weer is een dag voorbij op de grens vertoeven wij van het oude en het nieuwe maar nee, verleden… goede nacht allebei!

27 Warm the land LIBRETTO and meditating clouds Rest has come Rest has come WE HEAR THE EXCLAMATIONS OF MISHA MENGELBERG farmer’s wife WE HEAR THE WHISTLING OF THE Melis, come MISHA FIGURE The cows go The cows stand misha-figure They are grazing for our life Crosscurrent – pitch and counter pitch – Lous and Anna two accompany the stone upward – grow sor- Berthe four and Katelijne row trotting hour – the globe a spectrum Auntie Do and Amy one Melis, come There is sound; a notion of weakness; Think of all the work, a programme without head or tail; there Our hard life is strength, nonsense talk, compassion; These are my days there is nothing, but at the same time Uncertain, my heart a vista, a garbled image full of action Rest is for later and counteraction. On top of that, the Rest is for later language seems rather strained here and there. Of course, disjointed rambling can cows and solo cow certainly be enjoyable, or moving. Inter- The water calf takes the living water – pretation is possible under conditions, day by day, the water calf relieves the but it will not be easy to base something meadow cow of this curse. convincing on it. Although, an attempt Thanks, water calf, thanks. The meadow should be made at some point. Right now, cow is in the meadow – unmoved, the I can’t think of an example. meadow cow eats the meadow. ice-cream man farmer gelati, gelati, ice cream from the pine ice- I am being called – cream parlour. at first I thought, they are not calling for me farmer they are not calling for me Lena, come they are not calling for me The meadow is calling now I know better Hear the calling meadow I thought, who am I, anyway Come along, cows I wanted, I wanted, I wanted And partake of the grass I wanted, I wanted, I wanted to know.

Lous and Anna two cows Berthe four and Katelijne The air cow is above the meadow. Buz- Auntie Do and Amy one zing, the air cow eats and makes the me- Blue the summer adow that the meadow cow eats as well. A summer of gold 28 solo cow spoke of Mozart and especially Bach in O dear, the horn of the air cow is piercing such an unworldly, edifying way that I the moving meadow cow, o dear, pain, took a dislike to Bach. That’s partly true, confusion and distress have befallen the partly cultivated. A high-level lie. meadow cow. cows cows O dear, the horns are vibrating the horn O dear, pain and distress – there one of the water calf, O dear, pain, confusion moment, gone the next and distress, O dear solo cow solo cow Pain vibrates the horns of the meadow behold the mild horn of the water calf cow – the horns have power the horns have power in the meadow, cows vibrating the image of the meadow cow no vibrating – no glorious beholding, no in which the living water swells – the water power – the meadow cow is in the me- calf tarries in bringing relief adow – O dear O dear – pain, confusion and distress vi- brate the horns of the meadow cow, and solo cow in the meadow cow the living water swells behold? Behold not the vibrating horns and swells. Behold the glorious vibrating – the me- cows adow cow vibrates the vibration around behold not the vibrating horns – unmoved the meadow cow endures the swelling, eating to the end solo cow behold not the vibrating horns of the cows meadow cow – vibrating the mild horn of The horns have power in the meadow – the water calf around – behold the glorious vibrating – vibrating O dear, the pain of the piercing horn of the vibration around – unmoved, the the air calf vibrates the horns of the me- meadow cow eats the meadow. adow cow. The horns have power solo cow all The horns vibrate – O dear, the horns are pain, distress, confusion vibrating horns around. The meadow cow, vibrating the piercing cows horn of the air cow, vibrates the mild horn the air cow is above the meadow – of the water calf. buzzing, the air cow eats and makes the meadow – thanks, air cow, thanks misha figure I lie all the time. My opinions change cows three times within five minutes. This ly- O dear, pain, confusion and distress have ing has to do with the Dadaism of Kurt befallen the meadow cow, Schwitters, of course. Throwing everything O dear, the horn of the air cow is piercing out of whack. At the Conservatory they the moving meadow cow, O dear 29 solo cow misha figure O dear, pain, confusion and distress – You’re waiting to see if a rabbit comes out there one moment, gone the next of the top hat or not. Or if a white handkerchief comes out. cows Or if the rabbit eats the handkerchief. pain vibrates the horns of the meadow cow – the horns have power in the me- I want people: adow 1. to be astounded 2. to not be able to oversee it all solo cow 3. to take something home with them. the horns have power in the meadow – behold the glorious vibrating – vibrate I perform for an imaginary audience, the vibrating around – unmoved, the consisting of Misha’s. I can imagine that meadow cow eats the meadow some musicians are inspired by looking at the beautiful legs of a girl in the front row, cows but I don’t have that. When I play I’m very the horns are vibrating, O dear – vibra- often inclined to pester people. ting the piercing horn around, the horns vibrate the empty skin of the air cow ice-cream man gelati, gelati, ice cream from the pine ice- cows cream parlour the flat, empty skin, vibrated by the meadow cow contains no piercing horns, farmer’s wife no buzzing weeks ago, gravel was going to be spread on the path by the road. That pile of solo cow gravel is just lying there – you practically no buzzing have to go into the ditch to gather eggs – in the skin of the air cow, the meadow nothing comes from his paws. cow vibrates the image of the water calf, the mild horns unmoved ice-cream man O, see this woman behold: the skin of the air cow Her life is being contorted behold: the image of the water calf, the O, hear this woman, mild horns unmoved Her hopes already thwarted O, hear this woman, so young and upset solo cow Take my gelati, take my ice in the skin of the risen air cow behold not O, see this woman the vibrating and the strength having ap- peared without glory, without splendour O, see this woman weak and without power In my parlour Made of pine cows In my parlour O dear, flat as poop, the meadow cow I make women feel so fine is in the meadow – horns unmoved, the With pleasure and passion I give up what meadow cow eats the meadow. is mine 30 Here my gelati, here my ice I always said: don’t pay attention to me, In my parlour I’m retired. But now that I’m really retired, I think it’s about time to start working. farmer’s wife I said, take that idiotic thing off the land Let there be no mistake about it, I’m – yes, yes, he’d see to it – well, forget that worthless as a pianist. I can execute some – ideal for beekeeping – more suitable for of my own ideas, but apart from that, flying pigs, I’d say – maybe they gather I don’t have any technical pretentions. honey too – flying cows might have a har- Any student at the conservatory can play der time of it, he says – now, I ask you… better than I do. solo cow Jazzmusik das war einmal. the water calf takes the living water – the Actually, it has died out, I think. Thirty water calf relieves the meadow cow of years ago already. It’s been a long time this curse, thanks, water calf, thanks since jazz existed. Jazz is the music of black people in bad America: big city farmer’s wife music, very exciting. That was a fantastic don’t put yourself out time, when jazz still existed. That was a fantastic time. cows thanks, water calf, thanks cows In a word, time, time, time farmer’s wife Yes, all the time, time, time hey, don’t we say hello anymore? Bullshit time, time, time Terrible time, time, time farmer I have to go to the hive What in fact is time, time, time Nothing is not time, time, time farmer’s wife Am I the time, time, time that I see – can you bring back a jar of Away with time, time! honey? solo cow farmer A brown salamander the bees are not settled in yet Sat on a twig one autumn day Ticking like a clock farmer’s wife When he heard his mother say: what makes him tick, I wouldn’t know – nothing comes from his paws – the In a word, time, time, time garden, the grain, the manure pit, hassles Yes, all time, time, time with the bank, the farm, the farmyard, the Bullshit time, time, time stalls, hay, the animals – I have to do it all Terrible time, time, time alone. solo cow misha figure We are taking a survey I think working hard is terrible. At school An ant leaves the hill 31 The coffee is fresh again Zorro stuff the bite The viaduct traffic is still Rut – sifflez bien doux le gout Du prêtre en tripes consolante – portret In a word, time, time, time Premonition of an old Yes, all the time, time, time Rume Karkas bien catholique Bullshit time, time, time Yes – next dia (triad) Terrible time, time, time Rococcoccoccoco- this serpent Tooth –sayers sermon past solo cow Kaviargemasz seinerseitz A wart and two pimples ins gefaszent zembliert nicht On the side of a nose Zu bereits geprägten kornn Blowing it, he said So zealously that the clammy seams Take your choice of those Her dress opal down to her thighs Garniertes frühstuck getaway people In a word, time, time, time Tsa, frolicking animals tsa tsa. Yes, all the time, time, time Bullshit time, time, time misha figure Terrible time, time, time Dada, it’s better not to talk about Dada. Dada is Dada. As soon as you start tal- solo cow king about it, Once there were some friends all the fun is gone. Who had a canoe And as they paddled together Almide They cried yoo-hoo Bunny rabbits, deer, cutie De wortelhaan, das simmelhaenchen In a word, time, time, time Le croco jaune bien etonné des Yes, all the time, time, time Maribunderlande ins gesamt Bullshit time, time, time Niedliche exemplare von rauschgift Terrible time, time, time Ent schlummersten beefpack Guarantee – the next solo cow etc. And what we think of it Makes no difference at all farmer No more than does your crying good heavens – what a voice When the barmaid shouts last call what an appearance what diction – and what’s more, straight- In a word, time, time, time limbed Yes, all the time, time, time and such sexy shoes, she jumps in them Bullshit time, time, time over two bedsteads pushed together as Terrible time, time, time it were and then such a delectable argument, Almide like the word barrow in it – L’écriture automatique miraculous This is Kesh Katzendreck that something like that can just walk Reholly the next tantième around 32 Almide you’d almost want to put them in bed with mister, I heard that, what are you actually a hot-water bag. talking about – are you walking around in shackles, perhaps, do you have your chas- farmer tity belt on – mister, you are drivelling I don’t understand it – the vet couldn’t find a thing farmer of course I am drivelling, farmer’s wife I have just been tremendously agitated O no – the milk is getting less and less, etc etc. the vet can’t find anything. Poop, piss, blood – all normal. No nasty plants in the cows and solo cow meadow, the ditch isn’t dirtier than usual, of course he is drivelling, and it’s not the weather either he has just been tremendously agitated etc etc. farmer it seems as if they don’t feel like it any- misha figure more to sum up: The cows have just been milked. The farmer’s wife farmer (water calf with mild horns/far- like you, in fact mer’s cap) leaves the meadow with full pails. One of the cows is stung by a bee farmer (air cow). what do you mean In her confusion, she ‘vibrates’ the stinging horns of the air cow ‘around’ to farmer’s wife become the mild horns of the water calf what I said– lately, all you do is gab with – to the displeasure of the other cows, that odd woman yonder who reject metaphysical action because it makes them uncomfortable. By emp- farmer hatically denying the ‘vibrated around’ how many more times do I have to ex- farmer’s cap, the herd manages to get plain – you might as well forget about far- the stung cow to annul the ‘mild horns of ming here if we don’t stop poisoning the the water calf’. ditches, spraying the plants to death – if In the next part – perhaps 100 years later – almost the entire herd, simultaneously Almide stung by bees, gets into such a panic sometimes I really think all of this is totally that an oversized beehive is ‘vibrated’. pointless A cow who has not been stung protests, people are only focused on immediate ascertaining that the horns have lost their gain ‘vibrating potential’ and that the cows by the time they understand something of are ‘flat as poop’ in the meadow, but to our toiling, it will be too late no avail. why do we keep fighting for a lost cause firefly, I am with you farmer’s wife you are with me those animals are not looking good – 33 Almide and farmer I don’t think it’s a good idea firefly, I am with you you are with me Almide stop that – we have no reason at all to ice-cream man argue with each other – the beehives can good evening stand in the attic here – my sister’ s room is empty – I am tired. farmer/farmer’s wife good evening misha figure As a thought experiment, I’d like to walk Almide into an auto show room one day, pick out good evening a nice green Jaguar and then say: I want that in exchange for a five cent piece ice-cream man that I still have from my mother and that good evening I’m very attached to. musicians Almide good evening and we – we too will be tough and keep on farmer’s wife farmer don’t you have a meeting to go to? on but not tough? Sweetheart farmer Almide/farmer what are you carping about? – I’ll be back on but not tough we will keep soon cows farmer’s wife not tough, not tough, but on, not tough you believe that, do you? solo cow farmer take back the power of yes indeed, woman cows farmer the meadow cow is in the meadow – As soft as butter unmoved, flat, the meadow cow eats the As butter so soft meadow. No power is in the horns It kept growing bigger the power of the horns lies in the soft Then the moon went aloft horns of the air cow.

Almide solo cow and cows tomorrow the first batch of hives is co- pain, distress and sorrow ming – can they stand on the farm in the there one moment – gone the next – the meantime horns are unmoved. Now take back power in the house and in the soft horns of the farmer air cow. you know what Lena says about that – 34 Almide It’s a phenomenon that is totally outda- let us go away ted… and then those cultivated voices, that vibrate so unnaturally and ridicu- farmer lously. Originally, the singers did it in order fu yung hai to reach the farthest corners of a large hall. Huhuhuhu, with those little thrusts Almide – that carries better. But that comes at go away… where to… the expense of what I consider a certain degree of truthfulness. I think someone farmer who just bellows out something on the chop choy beef street is a lot more moving. Or someone who calls out, Hello Marie! … truth, reality Almide – no Caruso can compete with that far away farmer farmer I can’t go away from here – you know that Peking duck, roasted plum sauce – the land, the people, work, expectations

Almide cows and here’s the lot we need you here, your influence, your courage, you are the heart of our action farmer the land is going down the drain nakou/siu mai the people are too slow the work is Almide pointless unless everybody pitches in. leave it be Almide farmer and my expectations are vanishing like chicken with broccoli snow in summer – Melis, come with me… Melis, come Almide right, if you don’t want to come, then stay, misha figure but I’m leaving and obediently, obediently my dissonants are played farmer I can’t go away from here… farmer Another day has gone by cows Another out of a long row he can’t go away from here In which light and dark abide Shackled side by side misha figure I myself am also working on an opera … Almide I don’t know what other people think Another day has gone by about it, but I find opera so ridiculous, so We dwell on the border insane! of the old and the new 35 But no, the past… The libretto consists of remarks by Misha Mengelberg Good night to both of you! quoted in:

Het Nieuwsblad van het Zuiden, 1966 farmer and farmer’s wife Algemeen Handelsblad, 1966 Another day has gone by Muziekkrant Oor, 1971 Another from a long row Coda, 1988 In which light and dark abide De Groene Amsterdammer, 1993 Jazz in Europa, anthology, 1994 Shackled side by side Radicaal gewoon, 1996 Tetterettet, anthology, 1996 Another day has gone by de Volkskrant, 2000 We dwell on the border HP/De Tijd, 2003 Of the old and the new Enkele regels in de dierentuin, anthology, 2012 But no, the past… Good night to both of you! cows Vibration gone, unmoved beholding gone Power gone, the meadow cow is flat and empty in the meadow. Behold not the mild horn of the water calf Behold not the mild horns. There one moment, gone the next

The water calf takes the living water From day to day the living water calf Relieves the meadow cow of this curse. Thanks, water calf, thanks. solo cow The water calf takes the living water From day to day, the living water calf Relieves the meadow cow of this curse. Thanks, water calf, thanks.

©Misha Mengelberg/Cherry Duyns translation: Jane Bemont

36 TOURNEE TOUR

In mei 2016 gaat Koeien, opera Misha op In May of 2016, Koeien, opera misha will tournee door Nederland tour through the Netherlands. Boekingen door Theaterbureau Grünfeld B.V. Bookings by Theaterbureau Grünfeld B.V.

10 mei 2016 Rotterdamse Schouwburg 10 May 2016 Rotterdamse Schouwburg 12 mei 2016 Theater De Spiegel, Zwolle 12 May 2016 Theater De Spiegel, Zwolle 13 mei 2016 Stadsschouwburg Nijmegen 13 May 2016 Stadsschouwburg Nijmegen 14 mei 2016 Theater de Kampanje, 14 May 2016 Theater de Kampanje, Den Helder Den Helder 17 mei 2016 Wilminktheater, Enschede 17 May 2016 Wilminktheater, Enschede 18 mei 2016 Stadsschouwburg Groningen 18 May 2016 Stadsschouwburg Groningen 19 mei 2016 Schouwburg De Lawei, 19 May 2016 Schouwburg De Lawei, Drachten Drachten 20 mei 2016 Schouwburg Arnhem 20 May 2016 Schouwburg Arnhem 21 mei 2016 Deventer Schouwburg 21 May 2016 Deventer Schouwburg 25 mei 2016 Stadsschouwburg Haarlem 25 May 2016 Stadsschouwburg Haarlem 26 mei 2016 Koninklijke Schouwburg 26 May 2016 Koninklijke Schouwburg Den Haag Den Haag 28 mei 2016 Parktheater, Eindhoven 28 May 2016 Parktheater Eindhoven 29 mei 2016 Theater De Flint, Amersfoort 29 May 2016 Theater De Flint, Amersfoort 31 mei 2016 Stadsschouwburg Utrecht 31 May 2016 Stadsschouwburg Utrecht

37 Nipkow-schijf, en zijn kunstdocumentaire De wording werd bekroond met een Gouden Kalf. Voor de film De droom van de beer, over de teloorgang van het Sovjet-circus, werd hem in 2001 de presti- gieuze Prix Europa toegekend. Samen met trompettist André Heuvelman maakte Duyns de theatervoorstellingen Windkracht en, met sopraan Barbara Hannigan en slagwerker Peter. Prommel, Kwam een vogel gevlogen Hij stond bovendien ook zelf op de planken: met schilder en schrijver Armando schreef én speelde Duyns bijna een kwart eeuw Herenleed, zowel voor de televisie als in het theater. De ondertitel van dat programma gaat op voor Duyns’ gehele oeuvre: vertellingen ‘van weemoed en verlangen’. De eerste theatertournee van

© JOKE DUYNS Herenleed vond in 1985 plaats in samen- werking met het Holland Festival. Muziek vormt in dat oeuvre een belang- rijke rode draad. Met Reinbert de Leeuw maakte Duyns in de jaren 90 voor de OVER VPRO Toonmeesters, een achtdelige documentairereeks over de eigentijdse DE MAKERS componisten Messiaen, Kagel, Vivier, Ligeti, De Vries, Goebaidoelina, Górecki Cherry Duyns is vóór alles een verhalen- en Oestvolskaya. Ook verfilmde hij verteller. Daartoe bedient hij zich van Reinbert de Leeuws compositie Im uiteenlopende media: film, theater, tv. wunderschönen Monat Mai, met een Bovendien heeft hij een bijzonder literair hoofdrol voor Barbara Sukowa. In 2013 oeuvre op zijn naam staan, met romans voltooide Duyns de film Misha enzovoort, als De zondagsjongen, Dante’s trompet die hij maakte over het aangrijpende en De Chinese knoop, en schreef hij op- afscheid van improvisatielegende Misha stellen over beeldende kunst. Mengelberg van de internationale podia. Duyns werd in 1944 geboren in Wuppertal. In oktober 2014 werd Cherry Duyns be- Hij werkte als redacteur bij het weekblad noemd tot Ridder in de Orde van de Haagse Post en legde zich bij de VPRO Nederlandse Leeuw. Over zijn werk ver- toe op het maken van documentaires. scheen in 2006 de monografie Herfstlied Van zijn talloze films, niet zelden met zijn van John Heymans. sonore stem op de geluidsband, zijn er verschillende onderscheiden. Voor het drieluik Levensberichten, over de onco- logieafdeling van het VUMC, won hij de 38 het orgel had hij er schik in een basnoot net zo lang te laten liggen tot er mensen omkeken. Dat element van spel heeft zijn karakter en zijn werk nooit verlaten. Janssen ontmoette Misha Mengelberg begin jaren 70, toen hij als jonge pianist zijn entree maakte in de Amsterdamse jazzscene. ‘Met Misha heb ik gedurende al die jaren één lang gesprek gevoerd,’ zegt hij, ‘soms met tussenpozen, waarna we ge- woon bij de laatste komma verdergingen. De omgang had altijd iets absurdistisch, voltrok zich in een soort spelsfeer.’ Als pianist is Janssen veelvuldig te vinden op de internationale podia voor geïm- proviseerde muziek, al dan niet met een eigen ensemble. Sinds Mengelberg door zijn ziekte niet meer in staat is om te spe- len treedt Janssen regelmatig op met het

© FRANCESCA PATELLA door Mengelberg en Han Bennink opgerichte ICP Orkest. In samenwerking met librettist Friso Haverkamp maakte Pianist en componist Guus Janssen trekt Janssen verschillende opera’s, zoals zich weinig aan van genregrenzen. Veel- Noach, die in 1994 in première ging in het zeggend is dat hij kort na elkaar de be- Holland Festival. Voor zijn hele oeuvre langrijkste Nederlandse prijzen voor zo- ontving Guus Janssen in 2012 de presti- wel geïmproviseerde als gecomponeerde gieuze Johan Wagenaarprijs. Op 30 mei muziek ontving: de Boy Edgarprijs in 1981 2015 ontving Guus Janssen voor zijn en de Matthijs Vermeulenprijs in 1984 voor oeuvre de A. Roland Holstprijs. zijn kwartet Temet. Janssen deelde het podium met uiteenlopende grootheden Het vanuit Amsterdam opererende ICP als de Newyorkse avant-garde saxofonist (Instant Composers Pool) Orkest, in 1967 John Zorn en violist en klassiekemuziek- opgericht door pianist Misha Mengelberg, icoon Gidon Kremer. drummer Han Bennink en saxofonist Wil- Janssen werd in 1951 geboren in Heiloo lem Breuker, brengt nog altijd een unieke en studeerde piano en compositie in melange van Europese geïmproviseerde Amsterdam. Muziek heeft vaak een be- muziek, jazz, en een Nederlandse oneer- vestigende functie, ze kan onderstrepen biedige instelling, dit alles gecombineerd wat je al weet; maar in de documentaire in een hoogst verfijnde maar genietbare De buitenbocht die de NTR in 2013 uit- muziek die muziekliefhebbers al decennia zond over hem en zijn broer, schilder en lang heeft verbijsterd en geïmponeerd. drummer Wim, merkt Janssen op dat hij Hoewel Misha Mengelberg niet meer met juist al vroeg geïnteresseerd raakte in de de ICP optreedt, houdt het orkest hun ontregelende kant van de muziek. Toen dierbare vriend en oprichter in ere door hij als jongen kerkdiensten begeleidde op voort te gaan in de geest waarmee hij 39 hen heeft bezield. Het ICP, deels jazz- most a quarter of a century, both for te- band, deels kamerorkest, is groot genoeg levision and in the theatre. The subtitle of om te schetteren maar compact genoeg that programme applies to Duyns’ entire om in scherpe bochten stevig op de weg oeuvre: stories ‘of melancholy and desire’. te liggen. De muziek zit vol verrassingen, The first tour of Herenleed in the theatre onverwachte wendingen, lenige gratie en took place in 1985 in collaboration with merkwaardige uitbarstingen. Niets en nie- the Holland Festival. mand anders klinkt precies zoals zij. Throughout that oeuvre, music is an im- portant connecting thread. With Reinbert de Leeuw in the 90s, Duyns made Toonmeesters for VPRO, a series ABOUT THE of eight television documentaries about the modern composers Messiaen, Kagel, MAKERS Vivier, Ligeti, De Vries, Goebaidoelina, Górecki and Oestvolskaya. He also made Cherry Duyns is first and foremost a sto- a film about Reinbert de Leeuw’s com- ryteller. He uses various media for this: position Im wunderschönen Monat Mai, film, theatre, television. Moreover, he has with a leading role for Barbara Sukowa. an extraordinary literary oeuvre to his In 2013, Duyns completed the film Misha name, with novels like De zondagsjongen, enzovoort, about legendary improviser Dante’s trompet and De Chinese knoop, Misha Mengelberg’s poignant departure and has written essays on visual art. from the international stage. Duyns was born in 1944 in Wuppertal. His In October 2014, Cherry Duyns was ap- career includes working as an editor for pointed Knight in the Order of the Dutch the weekly magazine Haagse Post and Lion. A monograph on his work, Herfstlied, making documentaries for VPRO televi- was published by John Heymans in 2006. sion. Various films in his extensive oeuvre, often featuring his rich voice on the sound- Pianist and composer Guus Janssen takes track, have received awards. He won the little notice of boundaries between gen- Nipkowschijf prize for the three-part series res. Tellingly, he won the most important Levensberichten, about the oncology ward Dutch awards for both improvised and at the VUMC hospital, and a Golden Calf composed music in quick succession: the for his art documentary De wording. For Boy Edgar Prize in 1981 and the Matthijs the film De droom van de beer, about the Vermeulen Prize in 1984 for his quartet loss of the Soviet circus, he received the Temet. Janssen has shared the stage with prestigious Prix Europa in 2001. celebrities such as New York avant-garde Together with trumpet player André saxophonist John Zorn and violinist and Heuvelman, Duyns made the theatre classical music icon Gidon Kremer. production Windkracht, and with soprano Janssen was born in 1951 in Heiloo (NL) Barbara Hannigan and percussionist and studied piano and composition in Peter Prommel made Kwam een vogel Amsterdam. Music frequently acts as a gevlogen. What’s more, he has been on confirmation of what you already know, stage himself: in collaboration with the but in De buitenbocht, the documentary painter and writer Armando, Duyns wrote that NTR television made in 2013 about as well as performed in Herenleed for al- him and his brother, the painter and 40 drummer Wim, Janssen remarked that performing with ICP, the band honors their he has been interested in the disruptive beloved friend and founder by continuing aspect of music ever since he was young. on with the spirit he infused in them. When he accompanied church services on Part jazz band, part chamber orchestra, the organ as a boy, he got a lot of pleasure ICP is big enough to shout but compact out of holding down a bass note until peo- enough to hold the road on sharp turns. ple looked up. He has never lost that ele- The music’s full of surprises, unexpected ment of play in his character or his work. turns, limber grace and strange eruptions. Janssen met Misha Mengelberg in the Nothing else and no one else sounds quite early 70s when he made his entrance in like them. the Amsterdam jazz scene as a young pianist. ‘I had one long conversation with Misha throughout the years,’ he says, ‘so- metimes with breaks, after which we just took it up again from the comma where we had left off. It was always slightly ab- surd, had a sort of playfulness to it.’ As a pianist, Janssen can frequently be found on international stages for impro- vised music, with or without his own en- semble. Since Mengelberg has been inca- pacitated by his illness and can no longer play, Janssen regularly performs with the ICP Orchestra founded by Mengelberg and Han Bennink. In collaboration with librettist Friso Haverkamp, Janssen has made a number of operas, such as Noach, which premiered at the Holland Festival 1994. In 2012, Guus Janssen was awarded the prestigious Johan Wagenaar Prize for his entire oeuvre. On 30 May 2015, Guus Janssen received the A.Roland Holst Prize for his oeuvre.

Founded in 1967 by pianist Misha Mengelberg, drummer Han Bennink, and saxophonist Willem Breuker, the Amster- sterdam-based ICP (Instant Composers Pool) Orchestra remains a unique blend of European improvised music, jazz, and the Dutch irreverent attitude, which all combine into a highly sophisticated yet enjoyable music that has astonished and impressed music lovers for several deca- des. While Misha Mengelberg is no longer 41 internationale podiumkunsten amsterdam juni 2015

 

42 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft het getroffen – The Holland Festival is lucky – with Friends met Vrienden die gepassioneerd zijn over who are passionate about art, welcoming kunst, die artiesten van wereldklasse to our world class artists, ambitious to verwelkomen en die het festival steunen help the festival to commission brilliant in zijn ambitie om nieuw werk te blijven new work. presenteren. Friends are the heart of the festival and Vrienden vormen het hart van het festival their generous support helps the festival en hun genereuze steun helpt om elk jaar to create an exciting programme each een spannend programma te maken. year.

Het verheugt ons dan ook dat we deze We are therefore delighted to be able to voorstelling mede dankzij de Vrienden present this performance with support van het Holland Festival aan u kunnen from the Friends of the Holland Festival. tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker Directie, Holland Festival Board, Holland Festival

 

43 Stichting, Amerikaanse Ambassade Den HOLLAND Haag, Spaanse Ambassade Den Haag, Ambassade van Armenië in Nederland, FESTIVAL 2015 Oostenrijkse Ambassade in Den Haag, directie Ambassade van de Bondsrepubliek Ruth Mackenzie, artistiek directeur Duitsland Den Haag, Ambassade van de Annet Lekkerkerker, zakelijk directeur Argentijnse Republiek, MacBike raad van toezicht HF Business Martijn Sanders, voorzitter Beam Systems, De Nederlandsche Bank Mavis Carrilho N.V., Double Effect, G&S Vastgoed, ING Joachim Fleury Groep, Ten Have Change Management, Renze Hasper WPG Uitgevers B.V. Ben Noteboom Marjet van Zuijlen mediapartners NTR, VPRO Het programma van het Holland Festival kan alleen tot stand komen door subsidies, board of governors bijdragen van sponsors en fondsen en De genereuze, meerjarige verbintenis door de gewaardeerde steun van u, ons van de Governors is van groot belang publiek. voor de internationale programmering van het Holland Festival en met name hoofdbegunstiger voor het aangaan van internationale Fonds 21 coproducties. subsidiënten G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Raat, R.F. van den Bergh, J. van den Wetenschap Broek, Bernard en Ineke Dijkhuizen, Gemeente Amsterdam Angela en Leendert van Driel, Jeroen Fleming, J. Fleury, V. Halberstadt, sponsors, fondsen en instellingen H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en Stichting Ammodo, Rabobank B. Johnson, Irina en Marcel van Poecke, Amsterdam, Stichting Dioraphte, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Sijbolt VSBfonds, Turing Foundation, Ernst Noorda en Mieke van der Weij, Robert von Siemens Music Foundation, Fonds Jan en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Podiumkunsten, European Cultural Françoise van Rappard-Wanninkhof, Foundation, DoubleTree by Hilton, M. Sanders, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, Westergasfabriek/MeyerBergman, Tom de Swaan, Elise Wessels-van Houdt, Clifford Chance LLP, Kempen & Co, H. Wolfert en M. Brinkman WeTransfer, Automobielbedrijf Van Vloten, RoomMate Hotels Aitana hartsvrienden Amsterdam, Lloyd Hotel, Wilhelmina Kommer en Josien Damen, Sabine van E. Jansen Fonds, Goethe-Institut, Institut Delft-Vroom, Huub A. Doek, Tex Gunning, Français des Pays-Bas, Gravin van Bylandt Wendy van Ierschot, Giovanna Kampouri

44 Monnas, Luuk H. Karsten, Frans en Willeke D. van der Meer, E. van der Meer-Blok, Koffrie, Kristine Kohlstrand, Joost en A. Mees-Lubberman, A. de Meijere, Marcelle Kuiper, Monique Laenen en Titus J. Melkert, E. Merkx, Jaap Mulders, Darley, Cees Lafeber, Ben Noteboom, H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen, Marsha Plotnitsky, Pim en Antoinette E. Overkamp en A. Verhoog, C. van de Polak, Anthony en Melanie Ruys, Patty Poppe, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, Voorsmit S. van de Ree, Wessel Reinink, L. Remarque- Van Toorn, Thecla Renders, M. Roozen, beschermers G. Scheepvaart, A. Schneider, H. Schnitzler, Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, G. Scholten, C. Schoorl, E. Schreve- A. van de Beek en S. van Basten Brinkman, Steven Schuit, P. Smit, G. Smits, Batenburg, Irma Boom en Julius I. Snelleman, A. Sonnen, K. Spanjer, Vermeulen, S. Brada, Frans en Dorry C. Teulings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Cladder-van Haersolte, J. Docter en Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. E. van Luijk, L. Dommering-van Rongen, Vencken, R. Verhoeff, R. Vogelenzang, E. Granpré Moliere, M. Grotenhuis, F. Vollemans, A. Vreugdenhil, A. Wertheim, E. Horlings, J. Houwert, R. Katwijk, M. Willekens, M. van Wulfften Palthe, R. Kupers en H. van Eeghen, J. Lauret, M. Yazdanbakhsh, P. van der Zant, P. van A. van der Linden-Taverne, H. en I. Zwieten en N. Aarnink Lindenbergh-Sluis, F. Mulder, Adriaan en Glenda Nühn-Morris, G. van Oenen, jonge begunstigers H. Pinkster, H. Sauerwein, R. van Schaik Kai Ament, Aram Balian, Ilonka van den en W. Rutten, K. Tschenett, Wolbert en Bercken, Maarten Biermans, Maarten Barbara Vroom, P. Wakkie, R. Walstra, van Boven, Rolf Coppens, Tessa Cramer, A. van Wassenaer, O.L.O. en Tineke de Susan Gloudemans, Jolanda de Groot, Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven Marte Guldemond, Pieter Guldemond, Nynke de Haan, Hagar Heijmans, Anna begunstigers van Houwelingen, Jort van Jaarsveld, M. Beekman, E. Blankenburg, Co Bleeker, Daan de Jong, Judith Lekkerkerker, A. Boelee, K. de Bok, Jan Bouws, E. Bracht, Pieter van der Meché, Frans Muller, Boris W.L.J. Bröcker, G. Bromberger, D. de van Overbeeke, Gijs Schunselaar, Farid Bruijn, Rachel van der Brug, M. Daamen, Tabarki, David van Traa, Frank Uffen, J. Dekker, M.H. Dijkgraaf, M. Doorman, Helena Verhagen, Merijn van der Vlies, Chr. van Eeghen, J. van der Ende, Danny de Vries, Marian van Zijll Langhout Ch. Engeler, E. Eshuis, E. Goossens-Post, E. de Graaff-Van Meeteren, liefhebbers F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Alle 677 Liefhebbers. J. Hennephof, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Heugten, S. Hodes, Vrienden die anoniem wensen te blijven. Herma Hofmeijer, J. Hopman, A. Huijser, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Jan de Kater, J. Keukens, P. Krom, A. Ladan, M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, T. Liefaard, A. Ligeon, T. Lodder, A. Man,

45 WORD BECOME VRIEND A FRIEND Het Holland Festival heeft ook uw steun The Holland Festival needs your support nodig: word Vriend! too – become a Friend!

Als Vriend draagt u actief bij aan de bloei As a Friend, you actively contribute to the van het Holland Festival. Festival’s ongoing success and growth. liefhebber - vanaf € 55 per jaar Liefhebber - from € 55 annually U ontvangt dit programmaboek gratis, u You will receive programme books such as heeft voorrang bij de kaartverkoop en u this one for free, have access to advance krijgt korting op tickets. ticket sales and get discounts on tickets. begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of Begunstiger - from € 250 annually € 21 per maand) (or € 21 per month) Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede Your contribution goes directly to the aan de internationale programmering Holland Festival’s international program- van het Holland Festival. Als Begunstiger ming. As a Begunstiger, you have a heeft u recht op vrijkaarten en andere right to free tickets and other attractive aantrekkelijke privileges. privileges. jonge begunstiger - vanaf € 250 per jaar Jonge Begunstiger - from € 250 annually (of € 21 per maand) (or € 21 per month) Ontvang dezelfde privileges als de Receive the same privileges as the Begunstigers én: neem deel aan een Begunstigers and also take part in a speciaal programma waarin je elkaar special programme in which you meet ontmoet en voorstellingen geselecteerd each other at selected shows that are too zijn die je niet mag missen. good to miss. beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of Beschermer - from € 1.500 annually € 125 per maand) (or € 125 per month) Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage As thanks for your considerable contribu- aan de internatio­nale programmering tion to the Holland Festival’s international van het Holland Festival ontvangt u een programming, you receive an invitation to uitnodiging voor de openingsvoorstelling the opening performance and exclusive en voor exclusieve bijeenkomsten, naast gatherings in addition to free tickets and vrijkaarten en andere privileges. other privileges.

Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Hartsvriend - from € 5.000 annually Als Hartsvriend van het Holland Festival We invite Holland Festival Hartsvrienden nodigen we u uit om dichter bij de makers to become more closely acquainted with te komen. Met gelijkgestemden en gasten the makers of the Festival and meet like- van het festival verwelkomen we u graag minded people and guests. 46 op speciale gelegenheden en geven u Donations to the Festival are tax- een blik achter de schermen. deductible Between 1 January 2012 and 1 January Geefwet 2018, a special tax law is in effect which Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- makes it more advantageous to make kelijker om het Holland Festival te steunen charitable donations. Called the ‘Geef- vanwege de Geefwet die tot 1 januari wet’, this law allows you to claim your 2018 van kracht is. De Geefwet houdt in deductions to cultural organizations with dat giften aan culturele ANBI’s met 25% ANBI status with an additional 25% for verhoogd mogen worden tot een maximum tax benefits (a total of 125%). The Holland aan schenkingen van € 5.000 per jaar. Festival has such an ANBI status. The fis- Schenkt u meer dan € 5.000, dan kunt u cal advantage applies to donations that het resterende bedrag voor het reguliere total a maximum of € 5.000 annually. If percentage (100%) aftrekken van de inkom- you donate more than € 5.000 to regis- stenbelasting. tered charities, you can deduct the remai- De voordelen van de Geefwet gelden voor ning amount for the regular percentage alle belastingplichtigen (particulieren en (100%). The advantages of the Geefwet bedrijven) en zijn van toepassing op zowel apply to all taxpayers (private parties and eenmalige als periodieke schenkingen. businesses) and are applicable to both individual and periodical gifts. Voordeel van een periodieke schenking Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar Advantages of a periodical gift voor de belasting. Het totaal van de Restrictions apply to deductions for indivi- giften op jaarbasis dient hoger te zijn dan dual gifts. Individual gifts are tax-deduc- 1% (drempel) en kan tot maximaal 10% (pla- tible when the total amount of gifts given fond) van het inkomen worden afgetrok- in one year surpasses 1% of your income, ken. Een periodieke gift is een gift waarbij with a minimum of € 60. The amount voor een periode van ten minste vijf given above the minimum threshold is opeenvolgende jaren een gelijke uitkering tax-deductible. The maximum deductible wordt gedaan, vastgelegd in een perio- amount is 10% of your threshold income. dieke akte. De gift is volledig aftrekbaar There are fiscal benefits for periodical zonder aftrekdrempel of aftrekplafond. gifts with an annuity construction for five years and upwards. If you choose to sup- Wilt u ook Vriend van het Holland Festival port the Holland Festival for a minimum worden? Ga voor meer informatie en een of five years, your gift will be fully tax- aanmeldformulier naar hollandfestival.nl deductible. (steun HF) of neem vrijblijvend contact op met Leonie Kruizenga, hoofd development If you would like to become a Friend of op 020 – 788 21 18. the Holland Festival, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Leonie Kruizenga, head of development, for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 18.

47 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] hollandfestival.nl tekst text Joep Stapel vertaling translation Jane Bemont eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival ontwerp design thonik druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2015

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival. 48 Hoofdbegunstiger / Patron

Koeien Koeien is een coproductie van  opera misha © Ton Mijss © Ton

Omslagen programma's deel 1.indd 15 26-5-2015 16:08:12