TRADYCJA MAZOWSZA powiat płoński

Przewodnik subiektywny

Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki Lokalna Grupa Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze Agencja Wydawnicza „Egros” Warszawa 2012

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1 22012-03-30012-03-30 221:06:411:06:41 Autor: Jaros³aw Maciej Zawadzki T³umaczenie na jêzyk angielski: Marta W¹sowska Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MCKiS) Redakcja: Ma³gorzata Gucman Redakcja techniczna: Tomasz Grochowski Zdjêcia: Krzysztof Gucman, Jaros³aw Maciej Zawadzki

W ksi¹¿ce wykorzystano zdjêcia: Starostwa Powiatowego w P³oñsku, Urzêdu Miejskiego w P³oñsku, Urzêdu Gminy P³oñsk, Miejskiego Centrum Kultury w P³oñsku, w tym Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta, „P³oñszczaka Press”, Urzêdu Gminy Czerwiñsk nad Wis³¹, Urzêdu Gminy Nowe Miasto, Urzêdu Gminy , Gminnego Ośrodka Kultury w Sochocinie, MODR z siedzib¹ w Warszawie Oddzia³ Poświêtne w P³oñsku, LGD – Przyjazne Mazowsze, Narodowego Archiwum Cyfrowego, Muzeum Diecezjalnego w P³ocku, Instytutu Sztuki PAN, Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Anastazji Celian, Roberta Chudzyñskiego, Jerzego Jackowskiego, Roberta Krysiaka Opracowanie grafi czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl ISBN 978-83-60623-95-4 ISBN 978-83-89986-87-0 © Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and Lokalna Grupa Dzia³ania – Przyja- zne Mazowsze and Jaros³aw Maciej Zawadzki and authors

LOKALN

Wydawcy: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mckis.waw.pl Lokalna Grupa Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze 09-100 P³oñsk, ul. Sienkiewicza 11 www.lgdpm.pl Agencja Wydawnicza „Egros” s.c. ul. Skar¿yñskiego 6 a 02-377 Warszawa tel. 22 823 48 78 fax 22 659 43 14 e-mail: [email protected] www.egros.pl Przy wspó³pracy z Towarzystwem Mi³ośników Ziemi P³oñskiej

2 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2 22012-03-30012-03-30 221:06:451:06:45 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Od Autora ...... 7

Warunki naturalne ...... 10

Zarys dziejów okolic P³oñska ...... 17

Dziedzictwo kulturowe ...... 30 Kultura materialna ...... 30 Kultura niematerialna ...... 41 Zwyczaje, przes¹dy i medycyna ludowa ...... 42 Heraldyka ...... 44 Nazewnictwo ...... 46 Opowieści niesamowite i tajemnicze miejsca ...... 47 Ciekawe biografi e ...... 50

Przewodnik subiektywny po powiecie p³oñskim ...... 54 ...... 54 Baboszewo ...... 56 Bolêcin ...... 59 Chociszewo ...... 60 Czerwiñsk nad Wis³¹ ...... 62 Dalanówek ...... 69 Dziektarzewo ...... 71 Dzierz¹¿nia ...... 74 Grodziec ...... 76 ...... 78 Kamienica ...... 82 Kroczewo ...... 85 ...... 90 Kucice ...... 92 ...... 94 ...... 96 Nowe Miasto...... 98 Pieścid³a ...... 101 P³oñsk ...... 103 Poświêtne ...... 112 Raci¹¿ ...... 115 Radzikowo ...... 118 Sarbiewo ...... 120 Sko³atowo ...... 123 Smardzewo ...... 126 Sochocin ...... 129 ...... 133

Powiat płoński 3

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3 22012-03-30012-03-30 221:06:461:06:46 ...... 135 Wierzbica Pañska ...... 137 Za³uski ...... 138 Zdunowo ...... 140 Z³otopolice ...... 142 ¯ukowo ...... 144 Pozosta³e miejscowości ...... 147

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 156 Informacja turystyczna ...... 156 Izby i galerie ...... 157 Trasy wycieczkowe ...... 159 Trasa kolejowa ...... 159 Trasa wiślana ...... 160 Trasa kajakowa ...... 162 Wêdrówki śladami grodziska ...... 163 Turystyczny Szlak Sienkiewiczowski w P³oñsku ...... 166 Szlaki rowerowe ...... 167 Imprezy ...... 167 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 172 K¹cik kulinarny ...... 173 Przepisy tradycyjne ...... 174 Nowe uprawy – nowe przepisy ...... 174

Lokalna Grupa Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze ...... 177

Welcome to the P³oñsk County ...... 184

Illustrations ...... 187

Indeks geografi czny...... 196

Defi nicje ...... 199

Bibliografi a ...... 202

4 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4 22012-03-30012-03-30 221:06:461:06:46 Od Wydawcy

d 2004 r. Mazowieckie Centrum Kultu- wani Czytelnicy bez trudu rozszerz¹ swoj¹ Ory i Sztuki publikuje kolejne tomy z serii wiedzê w tym zakresie, siêgaj¹c do publikacji, „Tradycja Mazowsza”. S¹ to monografi czne których tytu³y autorzy zamieszczaj¹ w biblio- opracowania, w których prezentowane s¹ wa- grafi i. Ksi¹¿ka zawiera te¿ indeks geografi cz- lory historyczne i etnografi czne powiatów wo- ny, a na koñcu Defi nicje – określenia pojêæ jewództwa mazowieckiego. Cel jest ambit- dotycz¹cych dziedzictwa kulturowego*; s³o- ny, a przy tym trudny – nie tylko ze wzglêdu wa, które wymagaj¹ zdefi niowania oznacza- na liczbê tomów, jak¹ chcemy wydawaæ w ca- my w tekście gwiazdk¹ (*). ³ym cyklu, ale przede wszystkim ze wzglêdu W tym miejscu konieczne s¹ uściślenia na za³o¿enia merytoryczne. określeñ u¿ytych w tytule serii „Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny”. odpowiadaj¹cych liczbie powiatów w woje- Mówi¹c o tradycji*, trzeba uwzglêdniæ wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy le elementów – wzorce spo³eczne, obyczaje, te¿ publikowania w ramach serii „Tradycja kulturê duchow¹, charakterystyczne wytwo- Mazowsza” dodatkowych okazjonalnych lub ry kultury materialnej – wszystko, co ukszta³- tematycznych tomów, w których bêdziemy towane w przesz³ości, trwa do dziś. Kulty- nawi¹zywaæ do obchodzonych rocznic, przy- wowanie tradycji polega na przekazywaniu pominaæ sylwetki znanych i cenionych osób z pokolenia na pokolenie istotnych dla danej zwi¹zanych poprzez urodzenie lub dzia³al- zbiorowości wartości kulturowych. nośæ z Mazowszem, omawiaæ w sposób prze- Sam tytu³ serii „Tradycja Mazowsza” rów- krojowy lub systematyczny pewne zagadnie- nie¿ traktujemy umownie, trzeba bowiem nia charakterystyczne dla regionu. pamiêtaæ, ¿e granice administracyjne zwy- W publikacjach z serii „Tradycja Mazow- kle nie pokrywaj¹ siê idealnie z historycznie sza” Czytelnicy odnajd¹ opisy najwartościow- ukszta³towanymi krainami Polski. W kolej- szych elementów dziedzictwa kulturowego, nych tomach serii prezentowane s¹ powiaty przypomnienie wydarzeñ historycznych, po³o¿one w województwie mazowieckim, uwagi dotycz¹ce wspó³czesnych walorów które obejmuje – poza Mazowszem – rów- danego obszaru. W ka¿dym tomie zamiesz- nie¿ ziemie innych regionów: czêśæ Podlasia czamy „Przewodnik subiektywny” – prezen- oraz ziemiê radomsk¹. Z kolei pewne obszary tacjê miejscowości wybranych przez autora, historycznie mazowieckie znalaz³y siê poza a tak¿e czêśæ zatytu³owan¹ „Oferta kultu- granicami naszego województwa, np. ziemia ralna i turystyczna” – z propozycjami tras ³om¿yñska. wycieczkowych po powiecie, opisami potraw Podtytu³ serii „Przewodnik subiektyw- regionalnych itp. Równie¿ zagraniczni turyści ny” określa przyjêty przez nas indywidualny powinni byæ usatysfakcjonowani informa- sposób prezentowania regionu. Ca³ośæ prac cjami w jêzyku angielskim: wyczerpuj¹cym dokumentacyjnych i wydawniczych przewi- streszczeniem z wiedz¹ niezbêdn¹ do pe³nej dywana jest na kilka lat, za³o¿yliśmy wiêc, prezentacji powiatu, ofert¹ kulturaln¹ i tury- ¿e ró¿ni autorzy wyeksponuj¹ inne elementy styczn¹, t³umaczeniem podpisów ilustracji. tradycji. Tê ró¿norodnośæ i subiektywizm opi- Zdajemy sobie sprawê, ¿e nie jesteśmy su w poszczególnych tomach serii traktujemy w stanie omówiæ wszystkich zagadnieñ histo- jako jej dodatkowy walor. rycznych, spo³ecznych i kulturowych, prze- Du¿ym atutem serii jest aktualnośæ danych sz³ości i wspó³czesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym po- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- wiecie. Cykl wydawniczy nie jest d³ugi, wiêc

Powiat płoński 5

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5 22012-03-30012-03-30 221:06:461:06:46 obserwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik ne dobra kultury*, nazewnictwo, tradycyjne poznaje ju¿ po kilku miesi¹cach. umiejêtności, gin¹ce zawody. Zadaniem auto- Zamiarem omawianej serii wydawniczej rów jest opisanie tych elementów dziedzictwa jest ukazywanie ró¿norodności i bogactwa kulturowego, które w sposób szczególnie wy- dziedzictwa kulturowego* województwa ma- raźny świadcz¹ o przesz³ości tych ziem i które zowieckiego. By to osi¹gn¹æ, trzeba zaprezen- maj¹ znaczenie dla dzisiejszej świadomości towaæ przesz³ośæ obecn¹ we wspó³czesności, historycznej spo³eczeñstwa. a wiêc przede wszystkim zabytki architektu- ry, zdobnictwo ludowe, pewne niematerial- Wydawca

6 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6 22012-03-30012-03-30 221:06:471:06:47 Od Autora

am nadziejê, ¿e niniejsza praca uka- rialnej ziemi p³oñskiej, w 2. po³. lat 90. XX w. M¿e powiat p³oñski w ciekawym świet- publikowa³em w prasie regionalnej teksty le i zachêci do wêdrówek. Zapewne pozwol¹ o tutejszych zabytkach. Przywo³ywa³em je te¿ one na czerpanie radości z kontaktu z natur¹ w moich felietonach w Polskim Radiu. i odkrywania rzadko lub w ogóle nieuczêszcza- Powiat p³oñski to wartościowy cel wypadów nych przez turystów ście¿ek. Natomiast tym, poza Warszawê − wystarczy min¹æ Wis³ê pod którzy tu mieszkaj¹, ksi¹¿ka powinna pomóc Zakroczymiem, a ju¿ niebawem dociera siê w innym spojrzeniu na otaczaj¹c¹ rzeczywi- do jego granic. Oczywiście, turyści w swoich stośæ, byæ mo¿e wzbogaci ich wiedzê na te- wêdrówkach nie kieruj¹ siê granicami para- mat codziennie mijanego kościo³a, kapliczki fi i, gmin czy powiatów – jad¹ tam, gdzie coś czy niepozornej grupy drzew, która niegdyś by³a mo¿e ich przyci¹gn¹æ. Niniejszy przewodnik dworskim parkiem. Prezentowany przewodnik jest prób¹ odnalezienia, w ramach wyznaczo- nie jest katalogiem zabytków ani folderem ma- nych przez Wydawcê, tego, co stanowi istotê j¹cym mamiæ wyidealizowanymi fotografi ami. tej ziemi, co jest w niej najciekawsze. Cieszê Jego treśæ to subiektywny wybór miejsc, obiek- siê, ¿e w ksi¹¿ce uda³o siê przywo³aæ znaczn¹ tów oraz próba identyfi kacji lokalnej tradycji, liczbê postaci, g³ównie z XIX w., m.in. inteli- w tym elementów tworz¹cych jej wymiar ma- gencji czy ziemiañstwa z terenu powiatu p³oñ- terialny i niematerialny. Wierzê, ¿e stanie siê skiego. Nierzadko ich sylwetki zosta³y opisane on inspiracj¹ do szerszego udokumentowania po raz pierwszy w tego typu publikacji. Jako i popularyzacji kultury ziemi p³oñskiej. historyk bardzo bolejê nad faktem, ¿e wzglê- Za istotny walor tej ksi¹¿ki uwa¿am to, ¿e po- dy edytorskie uniemo¿liwi³y zamieszczenie wsta³a w wyniku wielu podró¿y po omawia- indeksu osób. nym obszarze. Po powiecie wêdrowa³em pieszo, Dziêkujê za pomoc okazan¹ w trakcie pra- podró¿owa³em kolej¹, autem i rowerem (w su- cy nad ksi¹¿k¹ przez pracowników Archiwum mie kilka tysiêcy kilometrów drogami i bezdro- Pañstwowego w P³ocku, Archiwum Pañstwo- ¿ami jednego powiatu). Na przyk³ad, aby wy- wego m.st. Warszawy (oddzia³ w M³awie), braæ i opisaæ najciekawsze spośród kościo³ów Wojewódzkiego Urzêdu Ochrony Zabytków powiatu p³oñskiego, musia³em je wszystkie zo- w Warszawie (delegatura w Ciechanowie) oraz baczyæ, przyjrzeæ siê ich wnêtrzom, aby przed- urzêdów gmin z terenu powiatu. stawiæ dzieje wybranych rodzin ziemiañskich Jestem wdziêczny dr Katarzynie Rychlickiej- lub ciekawych postaci z tego regionu nie wystar- -Maraszek oraz jej mê¿owi Zbigniewowi Ma- czy³a lektura ksi¹¿ek czy poszukiwania w inter- raszkowi z P³oñska, którzy pomogli mi w szu- necie, ale trzeba by³o podj¹æ ¿mudne kwerendy kaniu istoty, dobrej strony ich miasta. w archiwach, przeprowadzaæ wywiady z ludźmi Szczególne s³owa podziêkowania chcê prze- pamiêtaj¹cymi przedwojenne realia. kazaæ na rêce ca³ego zespo³u Pracowni Doku- Choæ urodzi³em siê w Warszawie, jestem mentacji Dziejów Miasta przy Miejskim Cen- dumny, ¿e rodzina mojej mamy wywodzi siê trum Kultury w P³oñsku, paniom: Ma³gorzacie w³aśnie z terenu ziemi p³oñskiej, tu te¿ ¿yj¹ Bia³eckiej-Bartczak, Ma³gorzacie Czwarnej, nasi bliscy. Od dziecka obserwowa³em lokaln¹ Marcie Kasperowicz, Monice Kopañskiej, Ka- obyczajowośæ, uczestniczy³em w odpustach, tarzynie Przybylskiej i kierowniczce pracowni do¿ynkach i pogrzebach. W ci¹gu wielu lat po- pani Miros³awie Krysiak. Dziêki ich pomocy zna³em elementy miejscowej tradycji i cechy, niniejsza publikacja jest pe³niejsza. Cieszy które wyró¿niaj¹ j¹ od innych ma³ych ojczyzn. fakt, ¿e P³oñsk ma tak aktywn¹ placówkê Widz¹c potrzebê popularyzacji kultury mate- dokumentacyjn¹ gromadz¹c¹ cenne zbiory.

Powiat płoński 7

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7 22012-03-30012-03-30 221:06:471:06:47 Gor¹co zachêcam wszystkich, którzy chc¹ po- ¿y³em, jak ten skromny liczebnie zespó³ wiele szerzyæ swoj¹ wiedzê o P³oñsku i okolicach, ju¿ zrobi³. Profesjonalizm tych ludzi, wytrwa- do nawi¹zania kontaktu z tym miejscem. ³ośæ w d¹¿eniu do celu uzasadnia wiarê w to, Chcia³bym wyraziæ wdziêcznośæ w³adzom ¿e bêdzie dalej pomyślnie realizowa³ kolejne Lokalnej Grupy Dzia³ania – Przyjazne Mazow- zadania na rzecz przysz³ości ziemi p³oñskiej. sze (LGD – Przyjazne Mazowsze) w P³oñsku Dziêkujê mojej ¿onie, Ma³gosi, za anielsk¹ za zaufanie i zaproszenie mnie do wspó³pracy. cierpliwośæ i wsparcie w czasie pracy nad tym Jestem rad, ¿e moj¹ prac¹ mogê przyczyniæ siê przewodnikiem, a moim dzieciom za towarzy- do wype³nienia treści¹ jednego z zadañ reali- stwo w czêści wêdrówek po okolicach P³oñska. zowanych przez LGD. W kontaktach z biurem LGD – Przyjazne Mazowsze w P³oñsku zauwa- Jaros³aw Maciej Zawadzki

8 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8 22012-03-30012-03-30 221:06:471:06:47 Gdańsk

Unieck

Ciechanów

Sierpc 60 Raciąż Krajkowo

Płock Dziektarzewo

Ra cią 50 Ciechanów żn Gralewo ic a 7 GoŚćmin Wielki Sarbiewo na o Sochocin S Smardzewo Baboszewo Kuchary Pułtusk Żydowskie Nowe Miasto 620 Gromadzyn Bolęcin Bydgoszcz Arcelin PoŚwiętne 632 Królewo 632 Nasielsk Dzierzążnia Płonka 10 W Niewikla k Grabie Strachówko r Wierzbica a a Pańska k Dalanówek n Płońsk ia w Joniec Skołatowo a r u

Ż Nasielsk Gumino Szczytno Radzymin Naruszewka Nasielsk Kucice 571 Stara Wrona 50 Zaborowo

Naruszewo Krysk 7 Załuski Strzembowo Zdunowo

Żukowo Kroczewo Grodziec PieŚcidła Kamienica 570 Złotopolice Boguszyn Warszawa Kuchary- Stary -Skotniki Przebojewo Modlin Gawrzec Górny 62 ł a i s Czerwińsk n.Wisłą Chociszewo W Płock Sielec

Sochaczew 1

1 Mapa powiatu płońskiego

Powiat płoński 9

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9 22012-03-30012-03-30 221:06:471:06:47 Warunki naturalne

2 3

4 5

2 Głazy narzutowe w pobliżu Jędrzejewa 3 Podmokłe łąki w okolicach Kadłubówki 4 Jesienna aleja w Skarżynie 5 Sędziwy dąb w pozostałościach parku dworskiego w Gutarzewie

pisywana czêśæ Mazowsza od po³udnia ście przez Wis³ê, jak du¿¹ ró¿nicê poziomów Oopiera siê o fragment środkowego biegu nale¿y pokonaæ miêdzy Kotlin¹ Warszawsk¹ Wis³y i rozpościera siê od niego na pó³noc, a Wysoczyzn¹ P³oñsk¹. Most i wiadukty nie- na prawym brzegu rzeki. Wed³ug klasyfi kacji ustannie wznosz¹ siê na d³ugości przesz³o Jerzego Kondrackiego g³ównym jej elemen- 2 km, aby osi¹gn¹æ stromy, urwisty prawy tem jest Wysoczyzna P³oñska oraz niewielkie brzeg. Ró¿nica miêdzy wysokości¹ niskiego fragmenty na wschodzie Wysoczyzny Ciecha- lewego a wynios³ego prawego brzegu rzeki nowskiej z dolin¹ Wkry, fragment Równiny to widomy ślad dzia³alności lodowca. Szacuje Raci¹skiej na pó³nocy oraz fragment Kotliny siê, ¿e ostatnie zlodowacenie tych obszarów Warszawskiej na po³udniu (odcinek wzd³u¿ koñczy³o siê ok. 11,7 tys. lat temu. Lodowiec ca³ego brzegu Wis³y). zacz¹³ topnieæ i cofaæ siê. Rzeźba terenu, która Docieraj¹c do powiatu p³oñskiego tras¹ gdañ- zosta³a przez niego ukszta³towana, dotrwa³a sk¹ od po³udnia, widaæ, szczególnie na mo- do naszych czasów. Oczywiście, po tym by³y

10 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1010 22012-03-30012-03-30 221:06:481:06:48 jeszcze procesy zwi¹zane z erozj¹. Zaczê³a siê p³owy lis. Trzeba tylko obserwowaæ i wnio- tworzyæ sieæ ma³ych i wiêkszych rzek, ca³y ob- skowaæ. Je¿eli jakaś rzeczka ma meandry szar stopniowo zarasta³a roślinnośæ. W koñcu i rozlewiska z zaroślami, to mo¿na tu siê spo- powsta³y ogromne bory, które z kolei od cza- dziewaæ nie tylko brodz¹cego bociana, ale te¿ sów nowo¿ytnych by³y intensywnie wypala- p³ochliwych ¿urawi, czapli i bobrów, nie wspo- ne lub karczowane. Rozwija³o siê rolnictwo. minaj¹c przypadków, gdy potrafi siê przyb³¹- To wszystko da³o w sumie wspó³czesny kraj- kaæ, jak ostatnio w okolicach Strzembowa, obraz tym okolicom. Zasygnalizujê jeszcze najprawdziwszy ³oś. Przyk³adowo na terenie prozaiczn¹, mog³oby siê wydawaæ, obecnośæ nadleśnictwa P³oñsk, które obszarem zbli¿one g³azów narzutowych. Gdy lodowiec nasuwa³ jest do obszaru powiatu, naliczono 59 bobrów, siê z pó³nocy pcha³ przed sob¹, niczym gi- stwierdzono te¿, ¿e gnie¿d¿¹ siê tu 2 pary bar- gantyczny spychacz, ogromne ilości kamieni, dzo rzadkiego bociana czarnego. ¿wirów, piasków, gliny i innych materia³ów Oprócz wspomnianych zagajników s¹ tak¿e mineralnych. Materia³ ten ci¹gle siê miesza³, parki podworskie oraz zwarte grupy drzew i za- nieraz dostawa³ siê pod dno lodowca i by³ wci- rośli towarzysz¹ce stawom lub przep³ywaj¹- skany w pod³o¿e. Ciekawe, ¿e wiele z tych cym têdy strugom, rzeczkom, a nawet rowom, elementów, w tym g³azów tzw. narzutowych, w których tylko okresowo pojawia siê woda. zosta³o tu przywleczonych przez lodowiec a¿ Je¿eli nawet zdarza siê suchy rok, to w wielu ze Skandynawii. Obojêtne czy s¹ to ogromne miejscach powiatu p³oñskiego mo¿na napot- kamienie, czy kamyczki, które mo¿e schowaæ kaæ obszary podmok³e. S¹ nie tylko w lasach, w kieszeni dziecko, spotykamy je wszêdzie: ale te¿ na ³¹kach, a nawet przy drogach, jak w lesie, przy drodze, przy miedzach. Choæ ich np. w okolicach Nowego Miasta, przy drodze barwy s¹ ró¿ne (np. czerwona, ró¿owa, szara), z Latonic do Rostek. S¹ okresy, ¿e woda pokry- to maj¹ identyczny sk³ad mineralny co ich od- waj¹ca grzêzawisko ma powierzchniê niemal powiedniki na terenie Skandynawii. Kamienie równ¹ z poziomem drogi. od wieków by³y i s¹ utrudnieniem, wrêcz utra- Do średniowiecza wiêkszośæ tutejszych pieniem, dla okolicznych rolników, ale okaza- ziem porasta³a pierwotna puszcza. Brakuje ³y siê te¿ wspania³ym budulcem. Wiele tutej- podstawowych źróde³, aby móc chronologicz- szych domów ma fundamenty posadowione nie ukazaæ, jak przebiega³ proces zaniku tu- w³aśnie na takich g³azach, u¿ywano ich tak¿e tejszych kniei. Dopiero porównywanie map przy budowie dróg, dworów i kościo³ów. z XIX w. (wcześniejsze nie by³y tak dok³adne) Wróæmy jednak do tych ³agodnie faluj¹cych ze wspó³czesnymi obrazuje koñcowy etap tego wynios³ości, które tworz¹ Mazowsze p³oñskie. procesu. W wielu miejscach porastaj¹ je wiêksze lub Na terenie powiatu p³oñskiego zachowa- mniejsze skupiska drzew. Trudno je nazwaæ ³y siê jeszcze lasy z prawdziwego zdarzenia, lasami, bardziej s¹ to zagajniki. Spe³niaj¹ one w tym z wydzielonymi rezerwatami z racji trudn¹ do przecenienia funkcjê, s¹ ostoj¹ pta- na wyj¹tkowośæ wystêpuj¹cej fauny i fl ory − ków i zwierz¹t. Mieszczuch z rzadka maj¹cy „Dziektarzewo” i „Noskowo”. kontakt z dzikimi zwierzêtami zazwyczaj wy- obra¿a sobie, ¿e wiêkszośæ z nich ¿yje g³êboko Rezerwat „Dziektarzewo” – po³o¿ony w lesie. A tak nie jest. Te tereny – pola, ³¹ki, w pó³nocnej czêści powiatu, zosta³ utworzo- zarośla, zagajniki – têtni¹ ¿yciem. Przez ca³y ny w 1964 r. na powierzchni 5,61 ha w celu dzieñ nad polami widaæ szybuj¹ce i, wyda- ochrony starodrzewu pochodzenia naturalne- wa³oby siê, zastygaj¹ce w powietrzu skrzyd- go. W znacznej czêści znajduje siê na malow- late drapie¿niki poluj¹ce na drobne gryzonie. niczej skarpie wznosz¹cej siê nad Wkr¹. Do- Niekiedy podfrunie z g³ośnym wrzaskiem minuj¹ w nim sosny, których wiek zdradza, barwny ba¿ant. Przed wieczorem z jednego ¿e w wiêkszości wyros³y w latach 1878–1894. zagajnika do drugiego potrafi przejśæ grupa sa- S¹ tu jeszcze lipy, brzozy, dêby, wi¹zy, graby ren, a o zmierzchu po cichu czmychnie gdzieś i olchy, w wiêkszości z po³. XX w. Spośród

Powiat płoński 11

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1111 22012-03-30012-03-30 221:06:531:06:53 6

6 Przez rezerwat „Dziektarzewo” przepływa Wkra

roślin objêtych ochron¹ ca³kowit¹ s¹ m.in. Najobszerniejszy, zwarty kompleks leśny wid³ak ja³owcowaty, kruszczyk szerokolistny znajduje siê miêdzy Nacpolskiem a Naru- i sromotnik bezwstydny. Wśród fauny osob- szewem. O jego walorach mo¿e świadczyæ liwości¹ jest kowalik, jedyny ptak w Polsce, fakt, ¿e w dwudziestoleciu miêdzywojennym który potrafi chodziæ po drzewie g³ow¹ w dó³. na urz¹dzane tu polowania przyje¿d¿ali nawet Ze zwierz¹t o ciekawym trybie ¿ycia zamiesz- ksi¹¿êta Radziwi³³owie. Tych czasów dotyczy kuj¹ tu m.in. bobry. wspomnienie Janusza Kalinowskiego opubli- kowane w 1993 r.: Pierwsza wojna światowa, Rezerwat „Noskowo” − po³o¿ony na po³u- która trwa³a przesz³o cztery lata i przetacza³a dnie od P³oñska, zosta³ utworzony w 1977 r. siê swoim walcem przez Mazowsze, spowo- na powierzchni ponad 75 ha (dostêpny) w celu dowa³a dalsz¹ degradacjê zwierz¹t. Najstarsi ochrony wielogatunkowego naturalnego sta- ludzie nie pamiêtali spotkania z niedźwie- rodrzewu. Dominuj¹ tu olchy i jesiony w wie- dziem, w okolicach P³oñska nie by³o te¿ rysia ku wskazuj¹cym, ¿e wyros³y w latach 1890– ani wilka. Ze zwierz¹t ³ownych wystêpowa³y 1950. Zdarzaj¹ siê jednak okazy pomnikowe, tylko zaj¹ce, rzadziej króliki i lisy rudzielce. np. przesz³o 200-letnie jesiony. Rosn¹ tu te¿ Z ptaków polowa³o siê na kuropatwy i ba- dêby, graby, wi¹zy i klony. Spośród chronio- ¿anty, a dzikie kaczki wystêpowa³y tylko przy nych ptaków mo¿na spotkaæ b³otniaka zbo¿o- zbiornikach wodnych. wego, piecuszka i dziêcio³a zielonego, a wśród Warto jeszcze wspomnieæ o w¹skim paśmie śció³ki zdarzaj¹ siê gatunki zwierz¹t objête niedu¿ych lasów wzd³u¿ brzegu Wis³y (oko- ochron¹ ścis³¹: jaszczurka ¿yworodna i trasz- lice wsi Wilkówiec). Gdy siê w nich zanurzy- ka zwyczajna. my w poszukiwaniu poziomek czy jagód lub

12 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1212 22012-03-30012-03-30 221:06:531:06:53 78

7 Mokradła na terenie rezerwatu „Noskowo” 8 Rezerwat „Noskowo” utworzony w 1977 r.

choæby ot tak, dla wytchnienia, ma siê wra¿e- nego owada z rodziny ¿ukowatych − pachnicy nie, ¿e las przypomina Puszczê Kampinosk¹. dêbowej Osmoderma eremita. Chrz¹szcz ma Jest to bardzo s³uszne spostrze¿enie, bo choæ ok. 3 cm d³ugości, rzadko lata czy ¿eruje poza sama puszcza rozci¹ga siê za rzek¹, ale ten miejscem bytowania. Jest to relikt fauny lasów skrawek po p³oñskiej stronie z sosnami i gdzie- pierwotnych i znajduje siê na liście gatunków niegdzie wystêpuj¹cymi dêbami nale¿y jakby podlegaj¹cych ścis³ej ochronie. Alejê tworz¹ do jej ekosystemu*, stanowi jej czêśæ. 94 wierzby, z których w 36 ¿y³y lub ¿yj¹ opi- Wa¿nym przedsiêwziêciem by³o wydziele- sane ¿uki. Planowa i racjonalna gospodarka nie w Nadleśnictwie P³oñsk obszarów chro- leśna nie dopuszcza do pozostawiania w lasach nionego krajobrazu. W ich sk³ad wchodzi drzew zamieraj¹cych, z dziuplami z bogat¹ ponad 8,5 tys. ha. Zalicza siê do nich Obszar mas¹ próchnicz¹. Tym samym zanik³y natu- Nadwkrzañski, Obszar Krysko-Joniecki, Ob- ralne siedliska tego owada. Szacuje siê, ¿e 90% szar Naruszewski oraz czêśæ Obszaru Nasiel- jego populacji w Polsce przenios³o siê na inne sko-Karniewskiego. Ponadto na terenie wspo- siedliska, tzw. zastêpcze, utworzone niegdyś mnianego nadleśnictwa zlokalizowanych przez cz³owieka. Zalicza siê do nich samotnie jest 40 chronionych u¿ytków ekologicznych stoj¹ce grupy drzew, np. pozosta³ości parków o ³¹cznym obszarze ponad 64 ha. S¹ to pozo- podworskich, przydro¿nych alei, ale te¿ drze- sta³ości ekosystemów, np. bagna, wyrobiska wa rosn¹ce na cmentarzach, nad zbiornikami i nieu¿ytki pokopalniane. Chroni siê je z racji wodnymi i zadrzewienia śródpolne. Szczególnie na ich istotne znaczenie ekologiczne. ten ostatni z wymienionych elementów przez Swoist¹ per³¹ jest jedyny na terenie powiatu wiele dziesiêcioleci by³ niedoceniany. Okaza³o p³oñskiego obszar NATURA 2000. Stanowi siê, ¿e ten obecny we wszystkich gminach wa- go licz¹ca ponad 700 m d³ugości, utworzo- lor krajobrazowo-środowiskowy jest niezwykle na w 2011 r. Aleja Pachnicowa znajduj¹ca wa¿nym elementem ekosystemu. siê na pó³noc od wsi Dalanówek. Tworz¹ce Na terenie ca³ego powiatu mo¿na napotkaæ j¹ spróchnia³e drzewa s¹ ostoj¹ najwiêkszej dawne parki dworskie. Tylko nieliczne, te które na Mazowszu, odkrytej w 2007 r., kolonii po 1989 r. trafi ³y w rêce prywatne, zosta³y pod- niepozornego, ale bardzo rzadkiego i chronio- dane rewitalizacji (np. w Zdunowie, Strzem-

Powiat płoński 13

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1313 22012-03-30012-03-30 221:06:541:06:54 bowie, Radzyminie, Kucharach-Skotnikach). zdewastowane, mo¿na odczytaæ ich kompozy- Do II wojny światowej ka¿dy z nich stanowi³ cjê. Z takim wyposa¿eniem, najlepiej wczesn¹ element uzupe³niaj¹cy zespó³ dworski (dwór wiosn¹, gdy liście jeszcze niczego nie zas³ania- z zabudow¹ gospodarcz¹, folwarkiem). Wiêk- j¹, mo¿na wybraæ siê w teren, aby odkrywaæ szośæ z nich by³a zak³adana w XIX w., a nie- zapomniane aleje i alejki parkowe, zniszczone które mia³y nieco starsz¹, bo XVIII-wieczn¹ stopnie wodne i kana³y. Wêdrówki te mog¹ byæ metrykê. Najczêściej by³y to parki krajobrazo- bardzo inspiruj¹ce. Parków jest sporo, a je¿e- we, projektowane w duchu parku angielskiego, li ktoś chce podpowiedzi, to mo¿na zacz¹æ romantycznego, w których wykorzystywano od Kroczewa czy Przybojewa, a nastêpnie do- starsze drzewa i nieregularn¹ rzeźbê terenu. trzeæ do Chociszewa, Pieścide³, Gutarzewa, Po¿¹danym uzupe³nieniem kompozycji by³a Kuchar ¯ydowskich lub Kaczorowów. przep³ywaj¹ca struga lub rzeka, nierzadko W wielu miejscach mo¿na te¿ napotkaæ spiêtrzane dla uzyskania stawu lub stawów. aleje – drogi, przy których po bokach ros- Od momentu wybuchu wojny w 1939 r., n¹ sêdziwe drzewa jednego gatunku, np. lip. a szczególnie od wprowadzenia reformy rol- Najd³u¿sza jest w Skar¿ynie, a najstarsza nej z 1944 r., parki, jako obiekty nieprzydatne, w D³u¿niewie. popad³y w zapomnienie. Roślinnośæ dzicza³a, Istotnym uzupe³nieniem krajobrazu s¹ po- bez pardonu wycinano drzewa, niszczono sta- mniki przyrody nieo¿ywionej – g³azy narzuto- wid³a*. Ginê³a lub niszcza³a ma³a architektura we. W pobli¿u wsi Jêdrzejewo (gm. Sochocin) parkowa w postaci ³awek, mostków czy altan. przy polnej drodze, na granicy pól i lasu mo¿- Tym, którym nie wystarczaj¹ typowe formy na zobaczyæ zbiorowisko licznych g³azów. Je- turystyki krajoznawczej, którzy chc¹ coś od- den z nich jest szczególnie pokaźny i mierzy krywaæ, mo¿na zaproponowaæ wêdrówkê szla- ponad 4 m w obwodzie. Podobne malownicze kiem zdzicza³ych parków dworskich. Do ta- zbiorowisko kamieni mo¿na ujrzeæ na skraju kiej wyprawy warto przygotowaæ siê, studiuj¹c lasu w pobli¿u osady Rory, przy drodze ³¹cz¹cej mapy topografi czne, np. z po³. XX w. lub nawet wsie Czubaki i Kraszewo (gm. Raci¹¿). dotrzeæ do powojennych zdjêæ lotniczych, Przyroda ziemi p³oñskiej to nie tylko drzewa które s¹ coraz ³atwiej dostêpne. Na takich stanowi¹ce lasy, dziko ¿yj¹ce zwierzêta, ale te¿ zdjêciach wykonanych tu¿ po 1945 r. widaæ wszystko co jest czêsto niedostrzegane, jak parki, które jeszcze nie zdzicza³y, nie zosta³y mchy i porosty spotykane np. na wspomnia-

9

9 Wypas bydła w okolicach wsi Kołoząb

14 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1414 22012-03-30012-03-30 221:06:571:06:57 10

10 Meandry Wkry

nych g³azach narzutowych, czy te¿ chrab¹sz- s¹siedniej gminy Sochocin takich obiektów cze, motyle, czyli ca³y świat owadów. Mnogośæ jest ok. 100, a w gminie Za³uski 150. gatunków i gdzieniegdzie spotykane pasieki za- Praktycznie przez ca³y rok ka¿dy mo¿e świadczaj¹ o czystości miejscowego powietrza, tu znaleźæ coś dla siebie. Wiosn¹ mog¹ wody i gleby. Je¿eli lokalny ekosystem funkcjo- to byæ spacery wzd³u¿ tajemniczych mean- nuje bez zarzutu, to potwierdza, ¿e ludzie mog¹ drów Wkry, Raci¹¿nicy, P³onki, Naruszewki tu wypoczywaæ z po¿ytkiem dla siebie. czy nawet ich dop³ywów oraz śladami budz¹- Obszar powiatu ma swoje granice, ale tak, cej siê do ¿ycia przyrody. Latem okolice mog¹ jak klimat i krajobraz, które nie uznaj¹ po- siê staæ ucieczk¹ od upa³ów i miejscem bez- dzia³ów administracyjnych, tak powiat wta- troskiego wypoczynku, sp³ywów kajakami lub pia siê w Mazowsze. Jest jego integraln¹ rajdów rowerami nie tylko indywidualnych, czêści¹. Przybywa tu miejsc noclegowych ale tak¿e rodzinnych, z dzieæmi. Mo¿na cie- i wa¿nej dla mieszkañców i turystów infra- szyæ siê z odnajdywania np. na brzegach rowów struktury. Dziêki temu mog¹ tu wypoczywaæ czy okresowych strug dziko rosn¹cych lilii, wszyscy, którzy chc¹ oderwaæ siê od wielko- niezapominajek lub ogromnych liści ³opianu. miejskiego zgie³ku. Mo¿na tu przyjechaæ Koniec lata i jesieñ to oczywiście grzybobranie. na krótko, ale s¹ tacy, którzy decyduj¹ siê A zima jest idealnym czasem do uprawiania na kupno dzia³ki i buduj¹ dom letniskowy. choæby narciarstwa biegowego. Ciekaw¹ form¹ Ju¿ w latach 70. XX w. dolina Wkry by³a poznania okolic o ka¿dej porze roku s¹ tak¿e określana wielkim zag³êbiem wypoczynko- konne rajdy czy uprawianie nornic walking wym dla mieszkañców Warszawy. Nie dziwi (spacery z kijkami). wiêc, ¿e w okolicy jest sporo dzia³ek letnisko- Mo¿na tu ³atwo dojechaæ (z Warszawy wych. W³adze gminy Nowe Miasto szacuj¹, do granic powiatu to zaledwie 45 km dwupas- ¿e na terenie przez nich administrowanym mow¹ tras¹) i przekonaæ siê o walorach okolic znajduje siê 400 domków letniskowych lub nieodkrytych przez masow¹ turystykê. To do- domów weekendowych, ca³orocznych, na- skona³e miejsce dla tych, którzy chc¹ poznaæ le¿¹cych do osób spoza gminy. Na terenie mniej znan¹ Polskê.

Powiat płoński 15

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1515 22012-03-30012-03-30 221:06:581:06:58 11

11 Bocianie gniazdo we wsi Krajęczyn

16 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1616 22012-03-30012-03-30 221:06:591:06:59 Zarys dziejów okolic Płońska

12 13

12 Płyta z 1910 r. umieszczona w 1928 r. w bazylice w Czerwińsku, upamiętniająca moment składania tu przez Jagiełłę hełmu jako votum po zwycięstwie pod Grunwaldem 13 Epitafi um w starym kościele w Płońsku poświęcone napoleońskiemu pułkownikowi Charlsowi Dussaussay Savary’emu poległemu w 1806 r.

o¿e zabrzmi to trochê przewrotnie, powstawa³y osady i podgrodzia o charakterze Male nie ma jakiejś odrêbnej historii po- us³ugowym, handlowym i rzemieślniczym. wiatu p³oñskiego. W³aściwym jest chyba śle- W wielu wypadkach by³y to zal¹¿ki później- dzenie historii Mazowsza i przyjêcie, ¿e wiele szych miast. Istotnym momentem w nowo¿yt- z jej elementów dotyczy³o lub mog³o dotyczyæ nych dziejach Mazowsza jest jego przynale¿- terenu, o którym traktuje niniejsza publikacja. nośæ do domeny kolejnych w³adców z dynastii Odkrycia archeologów przekonuj¹, ¿e ta Piastów oraz za³o¿enie w 1075 r. biskupstwa czêśæ Mazowsza, tak jak i pozosta³e, ma bogat¹ w P³ocku. Tworzona od tego momentu sieæ ad- przesz³ośæ. Świadcz¹ o tym cmentarzyska i osa- ministracji parafi alnej mia³a wp³yw na rozwój dy z ró¿nych epok (po badaniach zasypane, nie- tych okolic. Proces powstawania sieci parafi i dostêpne dla turystów) oraz grodziska, którym zakoñczy³ siê w XV w. i w zasadniczym kszta³- poświêcono osobny rozdzia³ w niniejszej publi- cie dotrwa³a ona do naszych czasów. Niestety, kacji. Do grupy wyj¹tkowych znalezisk mo¿na ziemie te by³y celem najazdów i wypraw ³u- zaliczyæ najstarszy w Europie grób konia z neo- pie¿czych ze strony s¹siadów zza wschodniej litu (kultura amfor kulistych ok. 3100–2600 r. i pó³nocnej granicy (Prusowie, Jaæwingowie i Li- p.n.e.) odkryty w pobli¿u wsi (gm. Na- twini). By³y niszczone nie tylko zwyk³e osady, ruszewo). Liczne znaleziska świadcz¹ o tym, obronne grody, ale nawet P³ock i Ciechanów. Je- ¿e ju¿ we wczesnym średniowieczu (VIII−X w.), den z kolejnych w³adców, ksi¹¿ê Konrad I zwa- jeszcze przed chrystianizacj¹, bieg³y têdy szlaki ny Mazowieckim, syn Kazimierza Sprawiedli- handlowe. Tam, gdzie by³y dogodne przepra- wego, w 1226 r. zdecydowa³ siê na sprowadzenie wy przez rzeki, skrzy¿owania dróg czy grody Krzy¿aków w celu obrony pó³nocnej granicy

Powiat płoński 17

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1717 22012-03-30012-03-30 221:07:011:07:01 14

14 Czerwińsk. Według tradycji fi gurę Chrystusa ustawiono w miejscu, gdzie stał król Władysław Jagiełło w trakcie przeprawy jego wojsk przez Wisłę w 1410 r.

18 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1818 22012-03-30012-03-30 221:07:031:07:03 ksiêstwa. Z naszej perspektywy, ludzi wiedz¹- Tu g³os decyduj¹cy mia³ miejscowy ksi¹¿ê, cych co dzia³o siê później, wiemy, ¿e ten krok a nie monarcha. Na prze³omie XV i XVI w., by³ brzemienny w skutki, natomiast bior¹c pod po 3 wiekach panowania, wygas³y poszczegól- uwagê sytuacjê z pocz. XIII w. i ci¹g³e zagro¿e- ne linie ksi¹¿¹t mazowieckich i w 1526 r. ostat- nie najazdami, stanowi³ nadziejê na ochronê nie tereny niezale¿nego dot¹d Mazowsza zo- chc¹cego rozwijaæ siê obszaru. Ma³o kto chyba sta³y w³¹czone do Korony. Po zgonie Zygmunta móg³ przypuszczaæ, ¿e ju¿ wkrótce skoñcz¹ siê I Starego w 1548 r. owdowia³a ¿ona, królowa najazdy, a zacznie istotny problem z obecnoś- Bona, osiad³a wraz z córkami na Mazowszu. ci¹ i ekspansj¹ Krzy¿aków w tej czêści Euro- Czuwa³a nad sprawnym zarz¹dzaniem liczny- py. Z drugiej strony, czy czasem wojowniczośæ mi maj¹tkami po³o¿onymi na ca³ym jego tere- Krzy¿aków nie dopomog³a w konsolidacji pol- nie. Funkcjonowa³y one jak elementy ma³ego sko-litewskiej w XV w. i w powstaniu tak li- pañstewka i wkrótce nast¹pi³y imponuj¹ce cz¹cego siê wówczas pañstwa w Europie jakim efekty gospodarcze. Maj¹tki nierzadko zosta- sta³a siê Rzeczpospolita Obojga Narodów? Byæ ³y podniesione ze stanu dewastacji i zaczê³y mo¿e bez wspólnego wroga nie powsta³aby dy- przynosiæ znaczne dochody. W 1556 r. królowa nastia jagielloñska. Ponadto bardzo czêsto za- opuści³a Mazowsze i wyjecha³a do swojego ro- pomina siê, ¿e s¹siedztwo Mazowsza z prê¿nie dzinnego ksiêstwa Bari. Podpisanie unii lubel- rozwijaj¹cym siê pañstwem krzy¿ackim mie- skiej w 1569 r. i przeniesienie siedziby króla, wa³o tak¿e korzystny wymiar, np. ekonomicz- dworu i wiêkszości centralnych urzêdów pañ- ny. Ciekawe, ¿e w 1343 r. ksi¹¿ê mazowiecki stwowych z Krakowa do Warszawy w 1596 r. Ziemowit ustali³ z Krzy¿akami przebieg pó³- spowodowa³y, ¿e region ten sta³ siê istotnym nocnej granicy swojego terytorium. Okaza³o siê ośrodkiem ¿ycia Rzeczypospolitej. Opisane to niezwykle trwa³e. Te ustalenia respektowa- wydarzenia z pewności¹ wp³ynê³y korzystnie no do doby rozbiorów. Później wed³ug tej linii na Mazowsze, w tym na ziemiê p³oñsk¹. Ślady rozgraniczono po I wojnie światowej czêśæ gra- koniunktury z tej epoki widaæ w postaci zacho- nicy niemiecko-polskiej, a od 1945 r. stanowi wanych kościo³ów murowanych (np. w Dziek- ona podstawê przy wytyczaniu granic miêdzy tarzewie, Krajkowie, P³oñsku). Po dziesiê- województwami przy kolejnych reformach ad- cioleciach rozwoju pojawi³y siê symptomy ministracyjnych. Obecnie jest to linia zbli¿ona regresu gospodarczego. By³ to z³o¿ony proces. do przebiegu granicy miêdzy województwem W efekcie przyniós³ zahamowanie rozwoju mazowieckim a warmiñsko-mazurskim. miast nie tylko na Mazowszu. Ten stan rze- Wróæmy jednak do średniowiecza. Przeby- czy pog³êbi³a tak¿e sekwencja zdarzeñ w ci¹gu waj¹cy w P³oñsku w 1383 r. ksi¹¿ê mazowie- XVII w. i XVIII w.: klêski naturalne (np. szarañ- cki Ziemowit III nada³ przywilej lokacyjny dla cza, epidemie) oraz dzia³ania wojenne, w tym niedalekiego Szreñska. XV w. przyniós³ rozwój przemarsze i postoje wojsk. Najdotkliwszy by³ gospodarczy. Jego g³ównym motorem by³a pro- w tym wzglêdzie potop szwedzki, który niós³ dukcja zbo¿a w gospodarstwach typu folwar- zniszczenie i zahamowanie produkcji rolnej, cznego. Wis³¹ sp³awiano w kierunku Gdañska rzemieślniczej oraz handlu. Od tego momen- nie tylko sprzedawane zbo¿e, ale wiele innych tu co kilkadziesi¹t lat, a w niektórych okre- towarów rolnych oraz powsta³ych np. w wyni- sach czêściej, zdarza³y siê przemarsze wojsk. ku gospodarki leśnej. Po podpisaniu pokoju Nie sposób dok³adnie ustaliæ ich marszruty, toruñskiego w 1466 r. handel jeszcze bardziej wiadomo jedynie, ¿e bywa³y w tych okolicach siê o¿ywi³, przy czym mieszkañcy zyskiwali m.in. oddzia³y pod wodz¹ króla Augusta II nie tylko przez fakt sprzeda¿y swoich produk- (m.in. w 1704 r.), konfederaci barscy (1768 r.), tów, ale te¿ przez to, ¿e mieszkali na terenie, brygada gen. Antoniego Madaliñskiego w po- przez który docierano do Wis³y z odleglejszych cz¹tku powstania kościuszkowskiego (1794 r.), stron. £atwo o tym zapomnieæ, ale Mazowsze wielokrotnie Rosjanie (od 1813 r. na sta³e, od śmierci Boles³awa Krzywoustego w 1138 r. do 1915 r.). Mimo trudności kolejne pokolenia by³o odrêbnym organizmem, ksiêstwem. mieszkañców gospodarowa³y z dobrymi efek-

Powiat płoński 19

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 1919 22012-03-30012-03-30 221:07:041:07:04 tami. Świadectwem tej epoki s¹ ufundowane z ziemi¹ p³oñsk¹, mog¹ podj¹æ próbê odtwo- przez nie, istniej¹ce do naszych czasów, drew- rzenia na ich podstawie swojego drzewa ge- niane kościo³y, m.in. w Sarbiewie, Kucicach, nealogicznego czy rodowodu z ostatnich 200 Radzikowie czy Naruszewie oraz murowany lat. Po klêsce Napoleona Mazowsze w 1815 r. w Joñcu. Katastrofa rozbiorów i utrata pañ- wesz³o w sk³ad autonomicznego Królestwa stwowości w koñcu XVIII w. by³a istotnym Polskiego, podporz¹dkowanego Rosji. Zacho- punktem w dziejach politycznych kraju, jak wano wiele urzêdów, w tym dwuizbowy parla- i tej czêści Mazowsza. W 1795 r. P³oñsk zna- ment, szkolnictwo w jêzyku ojczystym, woj- laz³ siê w obrêbie Prus. Zmieni³y siê granice, sko. Tak jak na wszystkich ziemiach polskich, ale dalej jak co roku by³y ¿niwa, trzeba by³o tak i na Mazowszu produkcja rolna i po czêści zbieraæ plony i je sprzedawaæ, p³aciæ podatki handel wci¹¿ funkcjonowa³y w swoim rocz- i przyzwyczajaæ siê do nowej, pruskiej admi- nym cyklu. Warto w tym miejscu przytoczyæ nistracji. Zaczêli nap³ywaæ niemieccy koloni- informacje z 1808 r. o strukturze wyznaniowej ści. Ciekawe, ¿e tak zapocz¹tkowany proces, mieszkañców okolicznych miast. W P³oñsku mimo późniejszych zmian granic, trwa³ do II zarejestrowano 3307 osób (2801 – wyznaw- wojny światowej. O jego skali mo¿e świad- ców judaizmu, 506 – chrześcijan), w So- czyæ, ¿e jeszcze w 1936 r. w pobliskim Wy- chocinie 187 osób (odpowiednio: 67 i 120), szogrodzie zorganizowano Zjazd Kolonistów w Czerwiñsku 154 osoby (72 i 82), w Nowym Niemieckich w Polsce. W 1939 r., tu¿ przed Mieście 664 osoby (420 i 244) i w Raci¹¿u 548 wojn¹, w powiecie p³oñskim mieszka³o 1486 osób (58 i 490). W kilka lat później w ca³ej Niemców. W 1942 r. by³o ich ok. 10,7 tys., parafi i P³oñsk (miasto i okolice) zanotowano z czego niemal 2,3 tys. to byli reischsdeutsche, 4326 mieszkañców, z czego 1633 to byli wy- a ponad 8,2 tys. volksdeutsche. znawcy judaizmu. ¯ydzi skupieni w miastach Wróæmy jednak do pocz¹tku XIX w., gdy i miasteczkach wp³ywali na rozwój handlu pojawi³y siê nieznane tu dot¹d mundury ar- i rzemios³a w regionie. W P³oñsku pierwsze mii francuskiej. Przez Mazowsze przechodzi³a wzmianki o nich pochodz¹ z 1446 r. Od XVI wówczas g³ówna czêśæ wojsk napoleoñskich. do XVIII w. podlegali kaha³owi* w Ciechano- Nast¹pi³y walki z armi¹ rosyjsk¹, która wspie- wie, później mieli w³asny. Od 1823 r. okolice ra³a Prusy. W trakcie jednej z potyczek w grud- Sochocina przez kilka dekad sta³y siê miej- niu 1806 r. w okolicy wsi Ko³oz¹b poleg³ m.in. scem wa¿nej próby spo³ecznej i gospodarczej. napoleoñski pu³kownik Charles Dussaussay Osiedlono tu rodziny ¿ydowskie maj¹ce po- Savary. Drobne wzmianki w dokumentacji świêciæ siê uprawie roli. Jak dot¹d spo³ecznośæ poszczególnych parafi i świadcz¹, ¿e szerzy- ta specjalizowa³a siê niemal wy³¹cznie w han- ³y siê wówczas rekwizycje m.in. kościelnych dlu i rzemiośle. dzwonów. Metale kolorowe by³y niezbêdne Okolice P³oñska by³y miejscem potyczek dla ówczesnych wytwórni uzbrojenia (m.in. w czasie powstania listopadowego. O ich prze- produkcja dzia³). Wkrótce Mazowsze wesz³o biegu informuj¹ m.in. meldunki. Warto przy- do Ksiêstwa Warszawskiego. Zacz¹³ tu obo- toczyæ jeden z nich z lipca 1831 r., w którym wi¹zywaæ Kodeks Napoleona. Jeden z zapisów gen. Karol Turno informowa³ o przebiegu walk tego prawa mówi³ o wprowadzeniu urzêdów gen. bryg. Henryka Milberga: Wyprawa z dnia stanu cywilnego i ksi¹g do zapisywania ak- wczorajszego odby³a siê w nastêpuj¹cy sposób. tów urodzeñ, ma³¿eñstw i zgonów obywate- Osiem szwadronów jazdy genera³a [Adama] li. Co prawda do tej pory prowadzono ksiê- Jaraczewskiego stanê³o równo z dniem pod gi metrykalne w poszczególnych parafi ach, P³oñskiem. Dwa bataliony piechoty i cztery ale ich zapisy czêsto by³y bardzo skrótowe. szwadrony jazdy stanê³y we Wroñskach dla Teraz norm¹ by³o u¿ywanie jêzyka polskie- wspierania genera³a Jaraczewskiego. Oddzia³ go i zapisywanie bez podzia³u na wyznanie. ten by³ pod rozkazami pu³kownika Myciel- Wiêkszośæ z tych ksi¹g dotrwa³a do naszych skiego i ja osobiście przy nim znajdowa³em czasów i ci, których przodkowie byli zwi¹zani siê. Kapitan Zieliñski ze szwadronem pu³ku

20 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2020 22012-03-30012-03-30 221:07:041:07:04 6-go u³anów i kompania grenadierów stan¹³ odbywa³y siê w pierwszy wtorek po niedzieli na noc w Popiel¿ynie. Genera³ Jaraczewski, kwietnej (dawna nazwa niedzieli palmowej), podzieliwszy wojsko na dwa oddzia³y, atako- po Zielonych Świ¹tkach, po św. Piotrze i Paw- wa³ obóz kozaków atamañskich z pu³ku na- le, czyli po 29 czerwca, po św. Bart³omieju, stêpcy tronu, znajduj¹cy siê miêdzy P³oñskiem czyli po 24 sierpnia, po Wszystkich Świêtych, a Poświêtnem, rozproszy³ ca³y obóz, zabra³ czyli po 1 listopada, i po Niepokalanym Poczê- mu 39 niewolnika, 2 ofi cerów i konduktora ciu NMP, czyli po 8 grudnia. z g³ównego sztabu, po³o¿ywszy 16 na placu. Teren ziemi p³oñskiej nie by³ miejscem du- Po nieca³ych 3 miesi¹cach po³udniowa czêśæ ¿ych, decyduj¹cych walk w czasie powstania powiatu by³a niemym świadkiem jednego styczniowego, zdarza³y siê jedynie potyczki z ostatnich epizodów powstania − ewakuacji (zob. opis wsi Unieck). W powstanie stycz- w³adz i wojsk. 20 września 1831 r. w Zakro- niowe zaanga¿owa³a siê tylko niewielka czêśæ czymiu odby³o siê ostatnie posiedzenie sejmu ziemian i inteligencji, a przez wieś by³o przyj- i senatu. Parlamentarzyści, dzia³acze poli- mowane obojêtnie lub wrogo. Sytuacja po po- tyczni, wojsko i wielu uchodźców rozpoczê³o wstaniu na Mazowszu, tak jak na wiêkszości wêdrówkê, id¹c lub jad¹c przez Chociszewo ziem polskich, by³a z³o¿ona. Ch³opi zostali i Czerwiñsk w kierunku P³ocka. Wkrótce wie- w 1864 r. uw³aszczeni, by³a to powa¿na zmiana lu z nich przekroczy³o granice z Prusami i uda- gospodarcza i cywilizacyjna. Warstwa ta sta³a ³o siê na emigracyjn¹ tu³aczkê. Te lata to tak¿e siê wolna. Z racji na przeludnienie wsi rozpo- powtarzaj¹ce siê fale śmiertelnej zarazy – cho- czê³y siê istotne migracje m.in. do ośrodków lery, która dziesi¹tkowa³a mieszkañców. Do tej przemys³owych (Warszawa, £ódź), sezono- pory, najczêściej w odosobnionych miejscach, we wyjazdy do pracy w Prusach oraz emigra- znajduj¹ siê tzw. cmentarze choleryczne. cja osiedleñcza do obu Ameryk. Dla ziemian Gospodarka na terenach wokó³ P³oñska, tak jak na pozosta³ych czêściach ziem polskich, opiera³a siê na rolnictwie. W latach 20. XIX w. zaczê³o siê to zmieniaæ. W Kucharach pojawi- ³a siê du¿a manufaktura w³ókiennicza. W po³. XIX w. zaczê³y produkcjê wytwórnie grubego sukna w P³oñsku i Sochocinie. Natomiast p³ótno, podstawowa tkanina do szycia na po- trzeby domowe, w dalszym ci¹gu by³o wyra- biane wy³¹cznie w warsztatach domowych i poda¿ nie tylko równowa¿y³a popyt, ale nad- datek udawa³o siê sprzedawaæ do Prus. G³ów- nymi produktami, których sprzeda¿ przyno- si³a istotny dochód mieszkañcom guberni p³ockiej, do której nale¿a³ P³oñsk i okolica, by³y: zbo¿e, groch, drewno budowlane i opa³o- we, we³na i nierogacizna. Tradycyjna wymia- na handlowa odbywa³a siê na jarmarkach, tar- gach miejskich i w wiêkszych wsiach. Handel miêdzy mieszkañcami tych okolic dotyczy³ g³ównie koni, byd³a, trzody chlewnej, narzêdzi rolniczych, wspomnianego surowego p³ótna

i taniego sukna. Ka¿da wiêksza miejscowośæ 15 mia³a wyznaczone terminy, w których prowa- dzono handel. W P³oñsku w po³. XIX w. targo- 15 Smardzewo. Pomnik poległych w 1863 r. po- wstańców wisko by³o czynne we wtorki i pi¹tki. Jarmarki

Powiat płoński 21

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2121 22012-03-30012-03-30 221:07:051:07:05 zacz¹³ siê bardzo trudny okres. Czêśæ z tych, piero w czasie I wojny światowej. Warto oddaæ którzy byli zaanga¿owani w powstanie stycz- g³os świadkowi prze³omu epok w tych okoli- niowe, straci³a swoje dobra, odebrane przez cach, Stanis³awowi Ryszardowi Dobrowolskie- administracjê rosyjsk¹. Natomiast wiêkszośæ, mu. W tomie z 1980 r. Saga rodu. Na Powiślu która dalej gospodarowa³a, musia³a przezwy- i na Woli pisa³ min. o mieszkaj¹cym we wsi ciê¿yæ problemy zwi¹zane z now¹ sytuacj¹ Kowale dzier¿awcy-¯ydzie: Ten sprawowa³ na wsi. Maj¹tki o s³abszych podstawach eko- rz¹dy na zasadzie przewagi ekonomicznej. nomicznych, nale¿¹ce do mniej zaradnych W jego rêkach spoczywa³ ca³y handel we wsi. ziemian zaczê³y przechodziæ w rêce dzier¿aw- Mieszka³ z ma³¿onk¹ Sur¹ i mnóstwem ba- ców lub w ogóle sprzedawano je lub parcelowa- chorów na ustroniu, w starej karczmie, gdzie no. Za wsi¹ Kod³utowo przy drodze do Raci¹¿a od lat szynkowa³ sprzedaj¹c okowitê na kwa- stoi kapliczka w formie postumentu z ozdob- terki mierzone blaszanym naczyniem. Ponad- nym ¿eliwnym krzy¿em. Jest to ciekawy po- to mo¿na by³o u niego za gotówkê lub borg* mnik z punktu widzenia historii gospodarczej dostaæ wszystko, co by³o naówczas niezbêd- regionu i stanowi rzadkośæ nawet w skali ca- ne do ¿ycia w tamtych stronach – sól, zapa³ki ³ego kraju. Tabliczka upamiêtnia wydarzenie i naftê, świece i śledzie. Ale nie to stanowi³o z 1881 r., kiedy to nast¹pi³o zgodne rozdzie- podstawê jego potêgi. Manuchim skupywa³ lenie nieruchomości miejscowych ziemian od okolicznych rolników wszelakie ziemio- i w³ościan (rolników posiadaj¹cych w³asne p³ody, dzier¿awi³ sady, pośredniczy³ we wszel- gospodarstwa). kich transakcjach, udziela³ zaliczek, po¿ycza³ Wed³ug danych statystycznych za 1879 r. pieni¹dze na procent. [...] Có¿ jeszcze tam siê na terenie ówczesnego powiatu p³oñskiego robi³o? Jeździ³o siê na targi i jarmarki do P³oñ- dzia³a³a odlewnia zatrudniaj¹ca ponad 200 pra- ska, do Drobina, do Staroźrebów i Raci¹¿a. cowników. By³ to najwiêkszy tego typu zak³ad Na odpusty – a¿ do Skêpego pod Lipno i do nie- w ca³ej guberni p³ockiej. W tym samym okresie dalekiego Sarbiewa.[...] Gdy zim¹ czasu wol- na terenie powiatu dzia³a³o 8 gorzelni zatrudnia- nego by³o wiêcej i co za tym drêczy³a nuda, j¹cych ponad 40 osób. Gorzelnie tego powiatu czytano – przede wszystkim Sienkiewicza stanowi³y wiêkszośæ tego typu zak³adów w ca- i Rodziewiczównê, ale i Orzeszkow¹, a nawet ³ej guberni. Ponadto dzia³a³o tu 5 cegielni ko- Prusa... I tak siê ¿y³o. I ¿y³oby siê tak Bóg jeden rzystaj¹cych z pok³adów gliny pozostawionych wie jak d³ugo jeszcze, gdyby bodaj¿e w 1916 r. przez lodowiec. Cegielnie dawa³y zatrudnienie [...] nie strzeli³o niemieckim okupantom [...] 100 robotnikom. By³o te¿ 5 tartaków, gdzie pra- wybudowaæ od Nasielska przez P³oñsk, Raci¹¿ cowa³y 24 osoby. O¿ywi³ siê handel. Zysk przy- i Sierpc do Lipna linii kolejowej [...]. No i ko- nosi³o te¿ rzemios³o i stopniowo rozwijaj¹ce siê niec dziewiêtnastowiecznej pseudosielanki!... warsztaty i ma³e zak³ady przemys³owe. Pojawi³a Droga ¿elazna przebiega³a tu¿ obok Kowali siê korzystna koniunktura zwi¹zana ze zniesie- [...] i tu zatrzymywaæ siê jê³y wszelkie poci¹gi niem granicy celnej miêdzy Królestwem a Ro- z Warszawy do Lipna i z Lipna do Warszawy... sj¹. W ten sposób otworzy³y siê bardzo ch³onne Kolej przynios³a rewolucjê. Nie tylko, jak ³a- rynki zbytu na Wschodzie. Wzrost zamo¿ności two siê domyśliæ, gospodarcz¹, ale co za tym mieszkañców oprócz zaspokojenia potrzeb idzie, tak¿e obyczajow¹... Arendarz* poszed³ ¿yciowych pozwoli³ na wspólne fi nansowanie precz. Zbo¿e sam [dziedzic] Mystkowski wozi³ monumentalnych inwestycji. Przyk³adami kolej¹ do Raci¹¿a i P³oñska. [...] Poza Rodzie- s¹ powsta³e na prze³omie XIX i XX w. kościo³y wiczówn¹ i Sienkiewiczem odkryto innych we Wronie, Koziebrodach, Baboszewie, Socho- autorów – Sieroszewskiego, ¯eromskiego, cinie, Raci¹¿u oraz rozbudowa ju¿ istniej¹cych, Struga... Dokona³a siê wielka rewolucja. Za- np. w Radzyminie i Krysku. czêto czytaæ gazety. Ogromne znaczenie, nie tylko dla ówczesnej W kolejnym tomie wspomnieñ Mi³e z³e- gospodarki, ale g³ównie cywilizacyjne, mia³a go pocz¹tki z 1984 r. autor wraca³ do zmian, kolej. W P³oñsku pojawi³a siê dośæ późno, do- jakie przynios³a kolej i wspomina³ swoj¹

22 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2222 22012-03-30012-03-30 221:07:061:07:06 wiejsk¹ kaniku³ê: Na wakacje udawaliśmy dziej wygodne i szybsze. [...] Dalej autor nieco siê co roku od najwcześniejszych moich lat miejsca poświêca tajnemu nauczaniu w dobie dzieciñstwa do Kowali, rodzinnej wsi matki, I wojny światowej. Wiosn¹ prócz mnie, mo- po³o¿onej na pó³nocnym Mazowszu miêdzy jego m³odszego brata i matki, przybywa³a P³oñskiem i Raci¹¿em – wtedy pisa³o siê jesz- równie¿ do Kowali w³aścicielka dzier¿awio- cze: Ziemi P³ockiej. W Kowalach od lat dzier- nego przez Brudziñskich maj¹tku, pani Rad- ¿awili niewielki, piêcio- czy sześciow³ókowy wañska z córk¹. Pani Radwañska musia³a byæ [ok. 84–100 ha] maj¹teczek zaprzyjaźnieni ¿arliw¹ patriotk¹, skoro przybywszy, zamiast z naszymi rodzicami pañstwo Brudziñscy, oddawaæ siê wywczasom, bezzw³ocznie bra³a ciesz¹cy siê licznym potomstwem. Od 1916 r. siê do organizowania w swym maj¹tku taj- jeździliśmy tam kolej¹, a nie jak pierwej wlo- nego nauczania.[...] Starano siê, by nie wie- k¹cymi siê ca³¹ noc, przebywaj¹cymi odle- dzieli o nim niemieccy okupanci, natomiast g³ośæ kilkudziesiêciu kilometrów [...] w ci¹gu nie ukrywano go przed okoliczn¹ ludności¹. kilkunastu godzin, godzin niesamowitej udrê- Tote¿ w rezultacie szerzonej na jego rzecz ki, staroświeckimi karetkami obs³ugiwanymi propagandy szko³a pani Radwañskiej cieszy³a przez ¿ydowskich furmanów. W owym w³aś- siê ogromnym powodzeniem i mia³a bardzo nie roku niemieccy okupanci przeprowadzili wielu uczniów i uczennic. [...] Ma³e, rojne dla celów strategicznych w¹skotorow¹ liniê w dni targowe miasto P³oñsk, gdzie na rynku kolei ¿elaznej z Nasielska niedaleko od twier- sprzedawano nieznane warszawiakom dwo- dzy modliñskiej po³o¿onego do P³oñska i da- jaki, gdzie mo¿na by³o kupiæ konia [...]. lej do Raci¹¿a, Sierpca i Lipna. Do Torunia Jednym ze śladów I wojny światowej by³ ju¿ nie zd¹¿yli jej doci¹gn¹æ. Wtedy to zamie- cmentarz wojenny we wsi D³utowo (gm. Na- niliśmy dawne karetki pocztowe, eksploato- ruszewo). Spoczêli tu polegli ¿o³nierze armii wane przez furmanów z ulicy Bonifraterskiej pruskiej i rosyjskiej z lat 1915–1918. Mo¿li- na bardzo wygodne wagony kolejowe – bar- we, ¿e wśród nich mogli byæ Polacy wcieleni

16 17

16 Wrona. Pociski upamiętniające zniszczenie kościoła w czasie I wojny światowej, wmontowane w elewację w trakcie odbudowy 17 Krajkowo. Pomnik poległych we wrześniu 1939 r.

Powiat płoński 23

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2323 22012-03-30012-03-30 221:07:061:07:06 do armii pañstw zaborczych. Ta niewielka ne- i Bolêcinie, lub m³yny wykorzystuj¹ce mniej- kropolia zosta³a uporz¹dkowana w czasie oku- sze rzeki, np. w Szczytnie czy te¿ w Wierzbicy pacji, zapewne ok. 1940 r. Po 1945 r. popad³a Pañskiej. W najbli¿szej okolicy, w Glinojecku w zapomnienie. dzia³a³a cukrownia za³o¿ona w 1858 r., do któ- Tu¿ po odzyskaniu niepodleg³ości w 1918 r. rej dostarczano surowiec tak¿e z okolic P³oñ- rozpoczê³a siê wojna maj¹ca wyznaczyæ trwa- ska. W dwudziestoleciu miêdzywojennym ³e, korzystne granice Polski na wschodnich rozwija³a siê sieæ kolejek w¹skotorowych. rubie¿ach. Niestety, polska ofensywa za³ama- O ich mnogości świadcz¹ mapy oraz zachowa- ³a siê w po³owie 1920 r. i wojska radzieckie ne elementy infrastruktury, np. nasypy czy sto- zaczê³y siê zbli¿aæ do linii Wis³y. Na wiêkszo- j¹ce wśród pól wiadukty. Linie by³y likwido- ści cmentarzy w powiecie p³oñskim znajduj¹ wane w 2 po³. XX w. w zwi¹zku z rozwojem siê mogi³y ¿o³nierzy poleg³ych w tym okresie. transportu samochodowego. Walczyli, aby odeprzeæ wroga. Sytuacja by³a Do 1939 r. w P³oñsku i mniejszych miejsco- dramatyczna. Rosjanie zajêli nawet P³ock. wościach pracowali liczni rzemieślnicy ró¿- Jednak polska kontrofensywa z po³owy sierp- nych bran¿ i ludzie prowadz¹cy handel. Bli- nia 1920 r., w tym walki w okolicach P³oñska sko po³owa mieszkañców, a tym samym lwia (m.in. potyczka pod Arcelinem), spowodowa³y czêśæ rzemieślników czy handlowców, by³a korzystn¹ zmianê sytuacji na froncie. ¯ydami. Eleonora Bergman, w swoim artyku- Po I wojnie światowej stosunki w³asnoś- le o śladach kultury ¿ydowskiej na Mazowszu ciowe nie zmieni³y siê. Czêśæ ziemi by³a z 1993 r., napisa³a: ka¿da ¿ydowska dla w posiadaniu rodzin ziemiañskich, a czêśæ normalnego, pe³nego funkcjonowania mu- w rêkach zwyk³ych rolników (gospodarzy). sia³a mieæ ró¿ne instytucje – miejsca mod- Ka¿de z tych środowisk mia³o swoj¹ hierar- litwy, szko³y, ³aźnie, przytu³ki, cmentarze chiê opart¹ na areale posiadanego maj¹tku. i domy przedpogrzebowe. Ich kszta³t mate- Nawet wśród zwyk³ych gospodarzy by³y istot- rialny zale¿a³ od liczebności i funduszy tej¿e ne ró¿nice, gdy ktoś posiada³ kilka czy kilka- gminy. Od koñca XVIII w. wp³yw na to mia³y naście hektarów. Bezwzglêdnie przek³ada³o równie¿ wewnêtrzne zró¿nicowania w ob- siê to nie tylko na pozycjê w lokalnym śro- rêbie poszczególnych gmin: z jednej strony dowisku, ale np. na zawierane ma³¿eñstwa − pojawienie siê chasydów (w ró¿nych od³a- panna m³oda swoim posagiem musia³a zna- mach) – a z drugiej wzrost liczby ¯ydów za- cz¹co wzbogaciæ maj¹tek rodziny mê¿a; istot- symilowanych. Powstawa³y liczne rozmaite na by³a liczba mórg*, a nie uroda, wykszta³- bractwa religijne, ale tak¿e ró¿ne organizacje cenie czy uczucie. Ponadto na wsi mieszka³ spo³eczne o charakterze wyznaniowym. Dla znaczny procent ludzi, którzy nie posiadali porz¹dku trzeba jeszcze wspomnieæ o orga- ziemi, a utrzymywali siê z wykonywania pra- nizacjach politycznych i sportowych. Ka¿da cy najemnej, najczêściej jako robotnicy rolni. z tych grup d¹¿y³a do posiadania w³asnej Co do maj¹tków ziemian, nale¿y pamiêtaæ, siedziby. ¿e tak, jak i w XIX w. by³y one w ró¿nej kon- Warto w tym miejscu podaæ jaki procent dycji ekonomicznej, niekiedy mog³y byæ na- mieszkañców stanowili ¯ydzi w kilku miej- wet powa¿nie zad³u¿one. Nie by³a to sielanka, scowościach w 1921 r.: Czerwiñsk – 24,1%, z któr¹ wspó³cześnie kojarzy siê fakt posia- Nowe Miasto – 44,3%, P³oñsk – 48,4%, Ra- dania folwarku i zamieszkiwania we dworze. ci¹¿ – 37,2%, Sochocin – 24,8%. Dla porów- W niektórych miejscowościach lub maj¹tkach nania w 1938 r. w Warszawie stanowili 29,1% organizowano kolejne zak³ady przetwórstwa ogó³u mieszkañców. rolno-przemys³owego. By³ to trend utrzymuj¹- U progu lat 30. XX w. na terenie powiatu cy siê od 2. po³. XIX w. Funkcjonowa³y wtedy p³oñskiego wed³ug ofi cjalnych spisów dzia³a- m.in. browary lub gorzelnie w Przybojewie, ³o 739 warsztatów rzemieślniczych. Najwiê- Radzyminie i Kroczewie oraz m³yny wodne cej w bran¿y: krawiectwo – 165, a nastêpnie wzd³u¿ biegu Wkry, np. w Sochocinie, Joñcu szewstwo – 106, kowalstwo – 73, rzeźnictwo

24 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2424 22012-03-30012-03-30 221:07:091:07:09 jako pomnik X-ciolecia Niepodleg³ości Polski. Stamt¹d udano siê przez Rêbowo i Wyszogród do Czerwiñska, gdzie po zwiedzeniu zabyt- ków historycznych oraz zak³adu OO. Salezja- nów – ca³y orszak wsiad³ na statek i pop³yn¹³ z biegiem Wis³y do P³ocka, nocuj¹c pod Du- ninowem. Nie by³a to pierwsza wizyta prezydenta w P³oñsku i okolicach. By³ tu wcześniej, 10 lip- ca 1928 r. w czasie objazdu okrêgów Central-

18 nego Towarzystwa Rolniczego. Gdy wje¿d¿a³ do P³oñska, przy specjalnie wybudowanej 18 Żydowski pogrzeb w Płońsku, przełom 1939 i ustrojonej bramie triumfalnej zosta³ powita- i 1940 r. ny chlebem i sol¹ przez ówczesnych starostê i burmistrza. Orszak w towarzystwie konnej i wêdliniarstwo – 70, stolarstwo – 55, murar- banderii ruszy³ do miasta, które tego dnia stwo – 36, piekarstwo – 36, ciesielstwo – 35 zosta³o udekorowane fl agami narodowymi. i ko³odziejstwo – 33. Nale¿y jednak pamiêtaæ, Po bokach sta³y szpalery uformowane przez ¿e szewstwo by³o czymś innym w dawnych stra¿ po¿arn¹ i uczniów. Mieszkañcy wznosili czasach, ni¿ us³ugi szewskie, które znamy okrzyki na czêśæ dostojnego gościa. Prezydent wspó³cześnie. Szewcy zajmowali siê g³ównie wraz z gośæmi zwiedzi³ m.in. Ognisko Kultury wytwarzaniem butów, a naprawa obuwia by³a Rolnej w Poświêtnem, po czym uda³ siê w kie- zajêciem ubocznym. Przy okazji warto zazna- runku miejscowości Góra i Staroźreby. czyæ, ¿e wyró¿niano odrêbn¹ bran¿ê rzemios³a W pierwszych dniach II wojny światowej zwi¹zan¹ z wytwarzaniem butów jakim by³o na pó³noc od powiatu, w rejonie M³awy i Przas- cholewkarstwo (17 warsztatów w powiecie). nysza, by³a toczona bitwa graniczna. Wkrót- Zastanawiaj¹ca jest dysproporcja miêdzy ce wszystkimi szosami, w tym przez P³oñsk czapnictwem (12 warsztatów) a kapeluszni- i okolice, ¿o³nierze kierowali siê na po³udnie, ctwem (tylko 2). Z rzadszych fachów nale¿y g³ównie do twierdzy Modlin. Za nimi posuwa- te¿ wymieniæ: rymarstwo – 12, powroźnictwo ³a siê armia niemiecka. Niemcy zajêli P³oñsk – 3, perukarstwo – 2, studniarstwo – 2. Nowe i okolice 6 września 1939 r. W okolicach Wro- techniki reprezentowali w³aściciele zak³adów ny byli 9 września, a w dniu nastêpnym przez fotografi cznych, by³o ich w powiecie 5. Kroczewo dotarli do Zakroczymia. W latach 20. i 30. XX w. w P³oñsku, jak Okres okupacji przyniós³ administracyjne i na terenie powiatu rozwinê³a siê sieæ szkó³ w³¹czenie powiatu p³oñskiego do Rzeszy Nie- powszechnych. By³ to element walki m³o- mieckiej do rejencji ciechanowskiej. Germa- dego pañstwa z analfabetyzmem. Wa¿nym nizowano nazwy miejscowości, wprowadzo- wydarzeniem dla regionu by³o poświêcenie no jêzyk niemiecki jako obowi¹zuj¹cy jêzyk i oddanie do u¿ytku wiosn¹ 1930 r. szpitala urzêdowy, zamkniêto szko³y oraz inne ośrod- powiatowego. Gmach zaprojektowa³ warszaw- ki polskiej kultury. P³oñsk sta³ siê Plöhnen, ski architekt Feliks Michalski. Z koñca maja co by³o nawi¹zaniem do utrwalonej w kulturze 1930 r. pochodzi doniesienie prasowe opisuj¹- niemieckiej nazwy miasta, powsta³ej w cza- ce mazowieck¹ podró¿ Ignacego Mościckiego, sach krzy¿ackich kontaktów z Mazowszem prezydenta RP: […] trasa podró¿y bieg³a przez w XIV w. Ulice otrzymywa³y niemieckie na- Strzegowo, Glinojeck, Ościa³ów, Ciechanów, zwy. W wielu wypadkach okoliczni ziemianie Go³otczyznê, Soko³ówek, Ojrzeñ, Sochocin jeszcze jesieni¹ 1939 r. byli wysiedlani i wy- do P³oñska, gdzie p. Starosta [Antoni] Wojcie- w³aszczani ze swoich maj¹tków (np. ¯ó³tow- chowski mia³ mo¿nośæ pokazaæ wspania³y scy z Chociszewa, Czarnowscy z Kroczewa). szpital powiatowy im. Marsza³ka Pi³sudskiego Jak później siê okaza³o, nigdy ju¿ nie mieli

Powiat płoński 25

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2525 22012-03-30012-03-30 221:07:091:07:09 19 20

19 Niemcy na płońskim rynku w 1939 r. 20 Smardzewo. Pomnik w miejscu zamordowania w 1940 r. proboszcza parafi i Dziektarzewo

wróciæ do rodzinnych domów. Rozpoczê³y siê kania i warsztaty pracy Niemcom przesiedlo- prześladowania ¯ydów (konfi skata mienia, nym z krajów ba³tyckich (ok. 21,5 tys. osób). zamkniêcie w gettach w P³oñsku czy w po- Do koñca wojny Polacy musieli przestrzegaæ bliskim Nowym Mieście), a nastêpnie eks- specyfi cznych przepisów okupacyjnych, m.in. terminacja (skierowanie do obozów zag³ady nakazu witania wszystkich Niemców zdjê- lub egzekucje, np. w Kucharach ¯ydowskich). ciem nakrycia g³owy i uk³onem. Zdarza³y siê O liczebności getta w P³oñsku świadcz¹ dwie akcje wywo¿enia m³odych ludzi na roboty wielkości: maksymalna liczba osób mieszka- przymusowe do Niemiec i aresztowania. Fala j¹ca w danym momencie na terenie getta oraz prześladowañ ogarnê³a nauczycieli i katoli- generalnie liczba osób, która d³u¿ej lub krócej ckich ksiê¿y, wielu z nich, w tym arcybiskup tu mieszka³a. Wed³ug ró¿nych, ma³o precy- Antoni Julian Nowowiejski i biskup Leon zyjnych danych szacuje siê, ¿e getto w P³oñ- Wetmañski, zginê³o w hitlerowskich obozach. sku by³o jednoczesnym skupiskiem nieprze- Niszczono dorobek kulturalny, np. bezcenne kraczaj¹cym ok. 6–8 tys. osób. Bior¹c jednak zbiory Archiwum Diecezjalnego w P³ocku, pod uwagê, ¿e hitlerowcy sukcesywnie wy- w tym znajduj¹c¹ siê tam dokumentacjê wozili st¹d mieszkañców i dowozili z innych, do dziejów parafi i ziemi p³oñskiej. Bardzo licz- mniejszych miejscowości nastêpnych, mo¿na ne by³y rekwizycje obiektów historycznych. ostro¿nie przyj¹æ, ¿e ³¹cznie w latach 1939– Z omawianego terenu wywieziono 54 sprzêty –1942 przesz³o przez nie ok. 10–12 tys. osób. liturgiczne i 34 dzwony. W po³owie grudnia 1942 r. hitlerowcy skiero- Na terenie powiatu p³oñskiego zawi¹zano wali ostatnich ¯ydów do gett na terenie Gene- komórki ruchu oporu. Dzia³a³ tu m.in. Ob- ralnego Gubernatorstwa, a nastêpnie do obo- wód AK P³oñsk oraz Narodowe Si³y Zbrojne. zów zag³ady. Niszczyli świadectwa kultury Ich dzia³alnośæ by³a wyrazem sprzeciwu wo- ¿ydowskiej, m.in. cmentarze, a tak¿e domy. bec brutalnej polityki okupanta. Prowadzono Dziś ju¿ bardzo trudno natrafi æ na jej ślady. nas³uch audycji radiowych, akcje propagando- Polska ludnośæ mieszkaj¹ca na wsi by³a we (m.in. prasa konspiracyjna) oraz dywersjê gnêbiona obowi¹zkowymi dostawami pro- propagandow¹ „N” (destrukcyjna propaganda duktów rolnych. W grudniu 1940 r. w wielu w jêzyku niemieckim). Starano siê dezorga- miejscowościach nast¹pi³y masowe wysiedle- nizowaæ funkcjonowanie lokalnego aparatu nia. Dziêki temu okupanci zapewniali miesz- administracyjnego, przeprowadzaæ sabota-

26 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2626 22012-03-30012-03-30 221:07:171:07:17 ¿e przemys³owe i kolejowe. W październiku nieliczne. Szacuje siê, ¿e z ok. 81,5 tys. miesz- 1943 r. w okolicach Baboszewa ¿o³nierze AK kaj¹cych w powiecie w przededniu wojny osób odebrali zrzut z broni¹ i sprzêtem. Do jednej ¿ycie w czasie okupacji straci³o ok. 10,2 tys. z powa¿niejszych akcji, odbicia przewo¿onych Koniec wojny przyniós³ now¹ sytuacjê po- osób miêdzy Czerwiñskiem a Wyszogrodem, lityczn¹. Administracjê organizowali polscy dosz³o jesieni¹ 1944 r. komuniści przy poparciu radzieckiego apara- Okupanci na terenie P³oñska zamordowali tu represji. Wdra¿ano zapisy o reformie rol- w czasie wojny w egzekucjach ok. 850 osób. nej i nacjonalizacji. Wewnêtrzne dokumenty Jeszcze w momencie rozpoczêcia w styczniu w³adz komunistycznych z 1945 r. świadcz¹, 1945 r. ofensywy przez wojska radzieckie ¿e w niektórych gminach powiatu p³oñskie- Niemcy stracili 78 wiêźniów przetrzymy- go stosunek ludności do Armii Czerwonej wanych w P³oñsku (znane s¹ tylko nazwiska by³ nieprzychylny lub wrêcz wrogi, bowiem 37 osób). Znaczna ich czêśæ to ¿o³nierze AK. nierzadko ¿o³nierze pozbawiali mieszkañców Nie uda³o siê ustaliæ dok³adnej daty zbrodni, jedzenia, koni i wozów. Ponadto zdarza³y siê wiadomo jedynie, ¿e mia³o to miejsce którejś grabie¿e z broni¹ w rêku. Donoszono, ¿e na te- nocy miêdzy 16 a 18 stycznia 1945 r. Miejsce renie powiatu mieszka³o wówczas 65 ¯ydów. egzekucji upamiêtnia pomnik wzniesiony Szacowano, ¿e 80% z nich przesz³o obozy kon- w 1968 r. Armia Czerwona zajê³a te tereny centracyjne. Zaznaczono, ¿e ocaleli starali siê w dniach 18–19 stycznia. Front przesun¹³ siê zorganizowaæ ¿ydowsk¹ gminê wyznaniow¹ bardzo szybko i w mieście zniszczenia by³y i odzyskaæ przedwojenne nieruchomości nale-

21

22 23

21 Nowe Miasto. Tablica upamiętniająca jednego z żołnierzy konspiracji zamordowanego przez gestapo w 1944 r. 22 Płońsk. Tablica upamiętniająca pierwszą siedzibę lokalnych struktur NSZZ Solidarność 23 Płońsk. Tablica poświęcona represjonowanym po II wojnie światowej

Powiat płoński 27

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2727 22012-03-30012-03-30 221:07:201:07:20 ¿¹ce do gminy. Nowa administracja uniemo¿- sporej oferty produkowanych tu s³odyczy naj- liwi³a to. Przez kilka lat po wojnie na terenie wiêksze uznanie w ca³ej Polsce zyska³y Delicje powiatu funkcjonowa³y konspiracyjne struk- szampañskie. W tym czasie ukoñczono te¿ tury organizacji niepodleg³ościowych, anty- elewator zbo¿owy i du¿y m³yn mog¹cy w ci¹- komunistycznych, np. WiN i NSZ (od 1946 r. gu doby przemieliæ 450 t zbo¿a. Gdy w sklepie – NZW). Oprócz dzia³alności propagandowej lub domu przyjrzymy siê niepozornej, papie- prowadzi³y uci¹¿liwe dla komunistów ata- rowej torebce m¹ki, mo¿e siê okazaæ, ¿e ma ki, g³ównie na posterunki Milicji Obywatel- dopisek „p³oñska”. skiej, np. w Baboszewie, Raci¹¿u, Dzierz¹¿ni Z jednej strony pojawi³y siê inwestycje prze- czy Gralewie. mys³owe, z drugiej nast¹pi³a reforma admi- Pierwsze lata po wojnie by³y bardzo trud- nistracyjna (1975 r.), która znios³a powiaty ne dla mieszkañców powiatu, szczególnie dla i P³oñsk sta³ siê jednym z miast w wojewódz- tej wiêkszości, która gospodarowa³a na ziemi. twie ciechanowskim o potencjale i wielkości Dramatyczny by³ brak koni, wówczas podsta- zbli¿onym do Pu³tuska i Dzia³dowa. wowej si³y poci¹gowej (spadek pog³owia o 70% Druga po³. lat 70. XX w. przynios³a pogorsze- w porównaniu z 1939 r.). Jednoczesne na³o¿e- nie zaopatrzenia rolnictwa niekiedy w elemen- nie na wieś obowi¹zkowych dostaw i krêpowa- tarne produkty, jak np. sznurek do snopowi¹- nie indywidualnych inicjatyw gospodarczych za³ek. By³ to symbol niedow³adu w gospodarce doprowadzi³y w rolnictwie do stagnacji. W tym PRL tych lat. W listopadzie 1980 r. w p³oñ- czasie nast¹pi³ odp³yw m³odych ludzi do wiêk- skich zak³adach pojawi³y siê struktury Nieza- szych ośrodków umo¿liwiaj¹cych znalezienie le¿nego Samorz¹dnego Zwi¹zku Zawodowego pracy poza rolnictwem, g³ównie do Warszawy, Solidarnośæ. W ci¹gu 1981 r. pracownicy za- ale zapewne te¿ do P³ocka i Ciechanowa. Istotn¹ k³adów w³¹czali siê w ci¹g akcji strajkowych rolê w kszta³towaniu postaw mia³a powszech- i protestacyjnych. Od wiosny 1981 r. okolicz- na edukacja oraz wśród m³odych mê¿czyzn ni rolnicy zaczêli wspieraæ NSZZ Rolników obowi¹zkowa, trwaj¹ca 2 lata s³u¿ba wojskowa. Indywidualnych Solidarnośæ. W tym regionie, W 2. po³. lat 50. XX w. i w ci¹gu nastêpnej deka- tak jak i w ca³ej Polsce, publicznie sprzeciwia- dy nast¹pi³o o¿ywienie gospodarcze. U³atwie- no siê zak³amaniu w³adz komunistycznych nia wprowadzone na rzecz rolników od pocz¹t- ka¿dego szczebla, z którymi obywatele mieli ku lat 70. XX w. podnios³y standard ich ¿ycia, kontakt. Ten, jak niektórzy nazywaj¹, festiwal a niektórym umo¿liwi³y unowocześnienie go- Solidarności zakoñczy³ siê wprowadzeniem spodarstw. Coraz liczniej zaczê³y siê pojawiaæ stanu wojennego w grudniu 1981 r. W kolej- indywidualne gospodarstwa, w których starano nych latach pog³êbi³y siê trudności ekono- siê odejśæ od modelu upraw i hodowli „wszyst- miczne i wzros³o w spo³eczeñstwie poczucie kiego po trochu”, a zaczêto siê specjalizowaæ frustracji, beznadziejnej sytuacji kraju. Poja- w określonym profi lu produkcji. wi³a siê fala kolejnych emigracji. W po³udniowo-zachodniej czêści P³oñska Rozmowy okr¹g³ego sto³u w 1. po³. 1989 r. trafnie wydzielono obszar licz¹cy 74 ha. Za- oraz wybory parlamentarne przeprowadzone planowano tu dzielnicê przemys³owo-maga- 4 czerwca tego roku wprowadzi³y istotne zmia- zynow¹, w której wed³ug za³o¿eñ z prze³omu ny, w tym pluralizm polityczny. Rz¹d z pierw- lat 60. i 70. XX w. mia³o znaleźæ zatrudnienie szym niekomunistycznym premierem, nowe ok. 6 tys. osób. Powsta³y wtedy wa¿ne zak³ady ustawy, reformy, wolny rynek, infl acja − – oddzia³ fi rmy „Hortex” (1973 r.), specjalizuj¹- to wszystko sta³o siê elementem transforma- cy siê w przetwórstwie owocowo-warzywnym cji. P³oñskie zak³ady sektora uspo³ecznionego i bazuj¹cy na dostawach z okolicznych planta- zaczê³y mieæ zasadnicze problemy z przetrwa- cji m.in. malin i truskawek, oraz wytwórnia niem. Zaczêto likwidowaæ pañstwowe gospo- pieczywa cukierniczego − fi lia warszawskich darstwa rolne. Upada³y spó³dzielnie produk- zak³adów im. 22 Lipca (1976 r.) maj¹ca w swo- cyjne. Pojawi³o siê nowe, nieznane od czasów jej nazwie przedwojenne logo E. Wedel. Wśród przedwojennych, zjawisko – bezrobocie. Rolni-

28 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2828 22012-03-30012-03-30 221:07:231:07:23 cy musieli zmieniæ sposób zarz¹dzania swoimi dowej. Z pocz¹tkiem 1999 r. P³oñsk odzyska³ gospodarstwami, w wiêkszości stanêli przed status stolicy powiatu. Rozpoczê³o siê przej- faktem samodzielnego szukania zbytu na w³as- mowanie kompetencji i rozpoznawanie proble- ne produkty. Bliskośæ ch³onnego rynku – War- mów do pokonania z lepszej, powiatowej per- szawy − u³atwi³a zadanie. W 1990 r. odrodzi³ spektywy. Wejście Polski do Unii Europejskiej siê lokalny samorz¹d. Druga po³owa lat 90. w 2004 r. oraz zwi¹zany z tym nap³yw fundu- XX w. zaczê³a zaznaczaæ siê wyraźn¹ stabili- szy unijnych zacz¹³ konkretnie przek³adaæ siê zacj¹ ekonomiczn¹. Przez Polskê przetoczy³a na zmiany w powiecie. Zaczê³o przybywaæ in- siê dyskusja na temat przywrócenia powiatów frastruktury u¿yteczności publicznej, a istnie- jako istotnego elementu struktury samorz¹- j¹c¹ zaczêto powa¿nie modernizowaæ.

Powiat płoński 29

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 2929 22012-03-30012-03-30 221:07:241:07:24 Dziedzictwo kulturowe Kultura materialna

êdruj¹c po powiecie p³oñskim, napoty- gotycki z XIV w. i nosi liczne ślady przekszta³- Wkamy przyk³ady ludzkiej dzia³alności cania. z wielu epok. Charakterystyczne s¹ zabytki Na omawianym terenie znajduje siê 29 koś- architektury czy konstrukcje in¿ynieryjne. cio³ów parafi i rzymskokatolickich, 1 kośció³ Do najstarszych budowli nale¿¹ grodziska roz- fi lialny i 2 kaplice. Tylko 2 z tych parafi i zosta- siane po terenie powiatu. Archeolodzy przyjêli, ³y utworzone w XX w. W Smardzewie w 1980 r. ¿e najodleglejsz¹ metrykê ma to w Radzikowie. i w P³oñsku (parafi a św. Maksymiliana Kolbe Najbardziej monumentalnym obiektem na z kościo³em pw. Matki Bo¿ej Ostrobramskiej) tych ziemiach jest kośció³ w Czerwiñsku w 1981 r. Wszystkie pozosta³e parafi e maj¹ z XII w. Stanowi on wysokiej próby przyk³ad metrykê średniowieczn¹. Od XVIII w. ob- sztuki romañskiej. Klasztor jest późniejszy, serwuje siê na tych ziemiach raczej powolny

24

25 26

24 Drzewa porastające wzniesienia w Radzikowie skrywają na jednym drewniany kościół, na drugim grodzisko 25 Kucice. Cenny przykład drewnianej architektury sakralnej 26 Czerwińsk. Jeden z najważniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Początki bazyliki sięgają poł. XII w.

30 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3030 22012-03-30012-03-30 221:07:241:07:24 27 28

27 Królewo. Plebania z 1. poł. XX w. w stylu tzw. swojskim zwanym też dworkowym lub narodowym 28 Czerwińsk. Fragment barokowych (XVII w.) polichromii ze scenami Męki Pańskiej

zanik sieci parafi alnej ni¿ jej rozwój. Z racji Naruszewo, Unieck, Grodziec, ¯ukowo, Cho- na bliskośæ P³ocka – ośrodka mariawitów, wy- ciszewo, Sarbiewo, Radzikowo i Kucice. Najcie- znania, które wyodrêbni³o siê z katolicyzmu kawsze z tej grupy s¹ 3 ostatnie. na prze³omie XIX i XX w., mieszka tu nielicz- Architekturê gotyck¹ reprezentuj¹ murowa- na grupa jego wiernych. Korzystaj¹ z kościo³a ne kościo³y: poklasztorny w P³oñsku, w Dziek- w Radzyminku. tarzewie, Nowym Mieście i Krajkowie. Klasy- Z powodu szczup³ości źróde³ archiwalnych cyzm stanis³awowski, czyli przejście baroku czêsto nie sposób ustaliæ dok³adnej daty erekcji w klasycyzm, widzimy na przyk³adzie budow- danej parafi i katolickiej. W takich wypadkach li w Joñcu. W stylach historyzuj¹cych (2. po³. mo¿na pos³ugiwaæ siê określeniem „istnia³a XIX w. i pocz. XX w.) wzniesiono kościo³y ju¿ w XIII w.” lub „wzmiankowana w XIV w.” we Wronie, Baboszewie, Sochocinie, Raci¹¿u Najczêściej u zarania placówki powstawa³a (wszystkie neogotyk), w Radzyminie, Kozie- drewniana kaplica lub kośció³. Bardziej zamo¿- brodach (oba neobarok) oraz w Smardzewie. ni fundatorzy wznosili murowane prezbiterium, W stylu narodowym z elementami neobaro- do którego dostawiano drewnian¹ nawê z na- kowymi wzniesiono świ¹tyniê w Sko³atowie dziej¹, ¿e z czasem bêdzie ich staæ na dokoñ- i Kroczewie. Do ich stylistyki tylko nieco czenie nawy z ceg³y. Najzamo¿niejsi fundowali bardziej zmodernizowanej, typowej dla lat budowle ca³kowicie murowane. Przy budowlach 30. XX w., zbli¿ony jest kośció³ w Kamienicy. drewnianych lub czêściowo drewnianych mo¿- Kościo³y w Guminie, Krysku i Gralewie maj¹ na zauwa¿yæ powtarzaj¹ce siê co kilkadziesi¹t lat wartościowe fragmenty murów gotyckich, katastrofy w postaci po¿aru lub procesy zwi¹za- ale ich obecny kszta³t jest wynikiem licznych ne z naturalnym niszczeniem drewna. Kośció³ przekszta³ceñ w epokach późniejszych lub na- odtwarzano wtedy, nawi¹zuj¹c do dotychczaso- wet rozbudowy w XIX lub XX w. W takiej sytu- wej formy lub j¹ modyfi kowano. Na prze³omie acji nie sposób jednoznacznie określiæ ich sty- XIX i XX w. wiêkszośæ drewnianych kościo³ów listyki. Obiektem, który powsta³ w czasach zosta³a zast¹piona budowlami murowanymi. nam najbli¿szych, bo w koñcu XX w., jest koś- Na terenie powiatu zachowa³o siê 9 drewnia- ció³ pw. Matki Bo¿ej Ostrobramskiej w parafi i nych kościo³ów w miejscowościach: Królewo, św. Maksymiliana Kolbe w P³oñsku. To bu-

Powiat płoński 31

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3131 22012-03-30012-03-30 221:07:281:07:28 29 30

29 Skołatowo. Polichromia tutejszego kościoła powstała w 1. poł. XX w. wg projektu Władysława Drapiewskiego 30 Stara Wrona. Ołtarz główny z pocz. XX w. z rzeźbami dłuta Wincentego Bogaczyka

dowla, która wyj¹tkowo korzystnie świadczy Przy wiêkszości kościo³ów z XIX i XX w. o guście projektanta, artystów i strony zama- zachowa³y siê nazwiska ich projektodaw- wiaj¹cej. Z racji na krótki czas powstania i wy- ców. Byli to doświadczeni architekci z krêgu posa¿ania jest spójna i jednolita stylistycznie. warszawskiego, jak np. Stefan Szyller (1857– Budynkami uzupe³niaj¹cymi obiekty pa- –1933), bêd¹cy chyba wówczas u szczytu swo- rafi alne s¹ plebanie. W niektórych przypad- jej kariery, Hugon Kuder (1866–1931) oraz kach s¹ to bardzo ciekawe budowle z koñca W³odzimierz Dubik (1876−1955). Środowi- XIX w. lub pocz¹tku XX w. Elementem za- sko p³ockich architektów reprezentowa³ Józef zwyczaj niedostrzeganym w tych komplek- Górski (1822–1894). S¹ tu te¿ prace m³odych sach s¹ ogrodzenia, zw³aszcza wokó³ kościo³a architektów z jednego pokolenia, wchodz¹- lub cmentarza. Na omawianym terenie dośæ cych w swoje ¿ycie zawodowe w latach 20. czêsto wystêpuje dośæ archaiczny, ale bar- XX w.: Stefana Stêpkowskiego (1889–1924), dzo trwa³y typ ogrodzenia wykonany z grubo Mieczys³awa £okcikowskiego (1891–1960), ciosanych, dopasowanych granitowych g³a- Jerzego Raczyñskiego (1892–1930), Juliusza zów. Najczêściej zosta³y wykonane w XIX lub ¯akowskiego (1893–1970) czy Leona Tarasie- na pocz¹tku XX w. (np. w Sochocinie z 1895 r., wicza (1894–1964). Baboszewie z 1908 r., w Sko³atowie, Sarbiewie Jedne z najstarszych przyk³adów malarstwa i ¯ukowie). monumentalnego w Polsce znajduj¹ siê w ba-

32 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3232 22012-03-30012-03-30 221:07:311:07:31 zylice w Czerwiñsku. Reprezentuj¹ one sztukê czyæ wisz¹ce w prezbiterium p³ótno Chrzest romañsk¹. Co prawda przy pierwszym kon- Jezusa z 1858 r. pêdzla Franciszka Tegazzo takcie s¹ one ma³o czytelne, ale przy wnikliwej (1829–1879), natomiast w Raci¹¿u znajduj¹ analizie mo¿na rozró¿niæ poszczególne sceny siê obrazy pêdzla innego malarza z warszaw- biblijne. Ciekawe fragmenty polichromii baro- skiego krêgu artystycznego, Józefa Buchbin- kowych z XVIII w. zachowa³y siê w kościo³ach dera (1839–1909). Z tego samego środowiska w Sarbiewie i Radzikowie. Malarstwo monu- wywodzi³ siê rzeźbiarz Wincenty Bogaczyk mentalne z 1. po³. XX w. to g³ównie prace ro- (1861–1933), autor rzeźb do o³tarza we Wro- dziny Drapiewskich w Kroczewie, Sko³atowie nie. Tam te¿ na prze³omie XIX i XX w. powsta- i Baboszewie. W czêści kościo³ów znajduj¹ siê ³a ambona, ciekawy przyk³ad rzemios³a arty- witra¿e. Bardzo wartościowe s¹ te wykonane stycznego. Jest ona dzie³em o wysokiej klasie w warszawskiej pracowni Józefa Olszewskiego artystycznej ³¹cz¹cym w dekoracji drewno m.in. wg kartonów Haliny Cieśliñskiej-Brze- i metal. Bardzo oryginalna (w kszta³cie ³odzi skiej. Co do malarstwa sztalugowego z pew- ozdobionej monumentalnym or³em) jest am- ności¹ powinno siê zobaczyæ 2 obrazy pêdzla bona w Gralewie z po³owy lat 30. XX w. Jej au- Franciszka Smuglewicza (1745–1807) wyob- torem jest Ludwik Konarzewski (1885–1954) ra¿aj¹ce św. Hieronima i św. Marka Ewange- z Istebnej. Natomiast dalekim echem przed- listê w ¯ukowie. W Kroczewie warto zoba- wojennej sztuki art deco jest drewniana am-

31 32

31 Miszewo. Figurka z 1903 r. ulokowana w koronie sędziwego drzewa 32 Kroczewo. Ambona z 1954 r. o cechach zbliżonych do sakralnej odmiany stylu art deco. Autorem projektu był Wojciech Jastrzębowski, przedwojenny senator i rektor Akademii Sztuk Pięknych

Powiat płoński 33

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3333 22012-03-30012-03-30 221:07:341:07:34 33 34

33 Słotwin. Murowana, pobielana kapliczka z poł. XIX w. 34 Nacpolsk. Figura św. Jana Nepomucena

bona z 1954 r. w Kroczewie. Wykona³ j¹ stolarz znajduj¹ siê w zbiorach Muzeum Diecezjal- Antoni Panasiuk z Zakroczymia wg projektu nym w P³ocku, a czêśæ z nich jest tam ekspo- najwybitniejszego przedstawiciela przedwo- nowana. jennej polskiej sztuki dekoracyjnej Wojciecha Chc¹c zobaczyæ wybrane wnêtrza kościo³ów Jastrzêbowskiego (1884–1963). na terenie powiatu p³oñskiego i znajduj¹ce siê Praktycznie w ka¿dym z kościo³ów jest tam zabytki, warto wybraæ siê na wycieczkê wiêkszy lub mniejszy krucyfi ks z wyrzeźbion¹ w niedzielê od rana, gdy s¹ one otwarte. Do- w drewnie i polichromowan¹ postaci¹ Chry- datkowo dogodnymi dniami s¹ świêta Bo¿ego stusa. Nierzadko s¹ na belkach w ³uku têczy, Cia³a (u progu wakacji), Wniebowziêcie NMP a niekiedy wisz¹ w kruchcie. Jest to element (15 sierpnia) oraz odpusty. Z powodu mo¿liwo- tak czêsto wystêpuj¹cy, ¿e osoby odwiedzaj¹- ści przeniesienia odpustu na inny dzieñ, przed ce kośció³ nie zwracaj¹ na nie uwagi. Niektó- zaplanowaniem uczestnictwa w świêcie parafi i re z nich pochodz¹ jednak z XVII lub XVIII w. lub tylko wizyty w kościele warto upewniæ siê i s¹ bardzo dobrymi przyk³adami sztuki danej co do w³aściwej daty i godziny uroczystości, doby. Na koniec omawiania zabytków war- np. na stronie internetowej parafi i lub w roz- to wspomnieæ o obiektach ruchomych s³u- mowie telefonicznej z proboszczem. Nale¿y ¿¹cych bezpośrednio kultowi (np. kielichy, pamiêtaæ, aby nie zwiedzaæ kościo³ów podczas ornaty). Najstarsze i najcenniejsze obiekty nabo¿eñstwa, mieæ na sobie odpowiedni strój,

34 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3434 22012-03-30012-03-30 221:07:361:07:36 a wykonanie kilku zdjêæ we wnêtrzu wypada wrêcz dziurawe, zakryte gêst¹ traw¹. Nawet uzgodniæ z ksiêdzem lub co najmniej z koś- pisz¹cemu te s³owa zdarzy³o siê, ¿e w czasie cielnym. zbierania dokumentacji do niniejszego prze- W niektórych kościo³ach na ścianach zacho- wodnika na jednym z cmentarzy wpad³ jedn¹ wa³y siê epitafi a z XIX i XX w., a na terenie wo- nog¹ do podziemnej, sklepionej komory gro- kó³ kościo³a lub na cmentarzach parafi alnych bowej. Niektóre z nagrobków s¹ sygnowane. zdarzaj¹ siê ciekawe nagrobki o odleg³ej, XIX- Zazwyczaj s¹ to prace najlepszych sto³ecznych wiecznej metryce. Najczêściej s¹ one z pia- fi rm kamieniarskich z prze³omu XIX i XX w. skowca lub granitu, ale zdarzaj¹ siê tak¿e ¿e- i s¹ niedocenianym elementem dziedzictwa liwne. Mo¿na te¿ spotkaæ rodzinne mauzolea kulturowego. w formie murowanych kaplic lub krypt, które Nierzadko ziemianie z okolic P³oñska byli w okolicy nazywane s¹ pieczarami. Pojedyncze rodzinnie powi¹zani z warszawsk¹ inteligen- zabytkowe nagrobki wystêpuj¹ na wiêkszości cj¹ i środowiskami gospodarczymi. Ślady tego cmentarzy parafi alnych, zazwyczaj w starszej mo¿na odszukaæ na najwa¿niejszej nekropo- czêści, nieraz przy g³ównej alei. Podchodz¹c lii stolicy. Ziemianie, którzy czerpali docho- do nich nale¿y zachowaæ ostro¿nośæ, bo nie- dy z rodzinnych maj¹tków znajduj¹cych siê kiedy pomnik sytuowano nad sklepion¹ kryp- w okolicach P³oñska, wznosili na warszaw- t¹, której sklepienie mo¿e byæ os³abione lub skich Pow¹zkach wysmakowane artystycznie

35 36

35 Biele. Krzyż o podwójnych ramionach, tzw. karawaka 36 Milewo. Niszczejący wiatrak. Ostatni w okolicach Płońska, który ma choć fragmenty skrzydeł

Powiat płoński 35

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3535 22012-03-30012-03-30 221:07:391:07:39 37 38

39 40

37 Joniec. Drewniany młyn wodny 38 Czerwińsk. Przykład drewnianych motywów dekoracyjnych 39 Tustań. Zabudowa gospodarcza z przełomu XIX i XX w. 40 Biele. Drewniana chałupa kryta strzechą

nagrobki i grobowce. To tak¿e element dzie- je siê 46 kapliczek kamiennych i murowanych, dzictwa. Za przyk³ad mog¹ pos³u¿yæ groby kil- 13 drewnianych wysokich krzy¿y przydro¿nych ku pokoleñ Kad³ubowskich, m.in. z Niewikli i 6 krzy¿y z innego materia³u (np. z metalu, (kw. 23 i 35), antenata Czarnowskich z Kro- betonu). W sumie jest to 65 obiektów. Na te- czewa − Józefa Tomasza Czarnowskiego (kw. renie gminy Sochocin liczba takich obiektów 23 W) czy ¯ó³towskich z Chociszewa (kw. 173) przekracza 100. Ponad 40 z nich jest datowana, z monumentaln¹ rzeźb¹ anio³a. z czego ok. 20 pochodzi sprzed II wojny świato- Wa¿nym elementem istniej¹cym w prze- wej. Mo¿na podejrzewaæ, ¿e powstanie ka¿dej strzeni publicznej powiatu p³oñskiego s¹ przy- z tych kapliczek wi¹za³o siê z czyj¹ś szczególn¹ dro¿ne kapliczki i krzy¿e. Dla osób podró¿u- intencj¹. Przy wiêkszości z nich na wiosnê krz¹- j¹cych jest to zazwyczaj element zwi¹zany taj¹ siê ludzie, przyozdabiaj¹c je i porz¹dkuj¹c z malowniczości¹, dla mieszkañców – czêśæ ich otoczenie, a w majowe wieczory rozlega siê ich tradycji. Nikt nie przeprowadzi³ jeszcze tu śpiew i modlitwy maryjnych nabo¿eñstw. ca³ościowej inwentaryzacji tych przyk³adów Warto wspomnieæ, ¿e przy budowie muro- ma³ej architektury zwi¹zanej z kultem religij- wanych domów na wsi od okresu przedwo- nym na terenie wszystkich gmin powiatu. Dla jennego zacz¹³ siê upowszechniaæ zwyczaj orientacji podam, ¿e w gminie Za³uski znajdu- umieszczania w elewacji od strony drogi ma³ej

36 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3636 22012-03-30012-03-30 221:07:421:07:42 wnêki z oszklonymi drzwiczkami. Wstawiano ulega³y dewastacji. Obiekty te zosta³y w latach tam fi gurkê, najczêściej Najświêtszej Marii 1976–1977 opisane przez autorki jednego Panny, montowano te¿ iluminacjê. Szczyt po- z tomów Katalogu zabytków sztuki w Polsce, pularności takiej praktyki przypad³ na lata 50. a w czasach nam bli¿szych w pracach Tadeu- i 60. XX w. Mo¿liwe, ¿e wi¹za³o siê to z utrud- sza Jaroszewskiego oraz Marcina i Piotra Libi- nieniami, jakie w tamtym okresie w³adze ko- ckich. By³y te¿ szczegó³owo dokumentowane munistyczne robi³y przy wydawaniu pozwoleñ przez pracowników wojewódzkiego konserwa- na stawianie w przestrzeni publicznej wolno- tora zabytków. Do ka¿dego z nich mo¿na by³o stoj¹cych przydro¿nych kapliczek. Zakaz omi- podejśæ, obejrzeæ go, sfotografowaæ. Po prze- jano, robi¹c wnêkê z fi gurk¹ w elewacji domu, mianach ustrojowych i gospodarczych, któ- co by³o ju¿ przestrzeni¹ czysto prywatn¹, choæ re nast¹pi³y w 1989 r., rozpocz¹³ siê proces widoczn¹ od strony drogi. przechodzenia dworów w rêce nowych, pry- Na omawianym obszarze nie by³o siedzib watnych w³aścicieli. Wiêkszośæ z nich podjê³a magnackich rodów, a tym samym nie mia³ trud restauracji zabytków. Polega³o to nie tylko kto fundowaæ tu monumentalnych zamków, na remoncie kapitalnym budynku, ale tak¿e zespo³ów pa³acowo-ogrodowych czy wystaw- na rewitalizacji otoczenia, najczêściej parku. nych świ¹tyñ. Natomiast mieszka³o tu wiele Jednak sta³y siê one obiektami prywatnymi, rodzin nale¿¹cych do mniej zamo¿nej szlach- zabezpieczonymi solidnymi ogrodzeniami, ty, z której wykszta³ci³a siê warstwa ziemian. nierzadko te¿ sygnalizacj¹ alarmow¹, kamera- Na terenie powiatu p³oñskiego zachowa³a siê mi, psami. Bêd¹c w pobli¿u takiego obiektu, po nich pewna liczba dworów. Najczêściej bardzo niezrêcznie jest zagl¹daæ przez szpa- w wyniku reformy rolnej z 1944 r. wesz³y one rê w p³ocie, nie mówi¹c o robieniu zdjêæ. Te do domeny publicznej. By³y wykorzystywane zabytki przesunê³y siê do domeny prywatnej. jako szko³y, sklepy, biura lub mieszkania ko- Nie trzeba siê dziwiæ, ¿e mieszkaniec mo¿e munalne. Ich wnêtrza by³y przekszta³cane, po- nie mieæ ochoty, aby ktoś postronny, nieznany zbawiane ostatnich elementów trwa³ego wypo- d³u¿ej siê przygl¹da³ czy robi³ zdjêcia jego do- sa¿enia (sztukaterie, kominki itp.), a z czasem mowi. Mo¿e czuæ siê zagro¿ony. Jednak gor¹co

41 42

41 Biele. Przykład drewnianej konstrukcji zrębowej 42 Naborówiec. Drewniana chałupa powstała tuż po 1920 r. Jej elementy wykonano we wsi Wychódźc, następnie przewieziono wozami i tu zmontowano

Powiat płoński 37

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3737 22012-03-30012-03-30 221:07:471:07:47 namawiam do podejmowania prób skontak- w Joñcu, nad Wkr¹ stoi du¿y, drewniany m³yn towania siê z w³aścicielem, np. telefonicznie, z ok. 1898 r. Powsta³ na miejscu wcześniejsze- poproszenia wprost o mo¿liwośæ obejrzenia go, wzmiankowanego ok. 1800 r. i funkcjonu- nieruchomości i umówienia siê na konkret- j¹cego w XIX w. M³yn ju¿ nie pracuje. n¹ porê. Nieraz mo¿na wys³uchaæ ciekawych W ka¿dej gminie na terenie powiatu p³oñ- opowieści, których nie znajdzie siê w ¿ad- skiego mo¿na spotkaæ drewniane domy. Nie- nej publikacji. W niniejszym przewodniku gdyś by³y elementem typowym w krajobra- nie wymieni³em wszystkich dworów z terenu zie, ale od po³. XX w. zanikaj¹. W twórczości powiatu. Zasygnalizowa³em tylko wybrane. Stanis³awa Ryszarda Dobrowolskiego mo¿na Postanowi³em bli¿ej przedstawiæ te lepiej wi- odnaleźæ w¹tki zwi¹zane z têsknot¹ do ro- doczne lub o których wiadomo coś wiêcej. dzinnej chaty. W tomie wspomnieñ Saga rodu. Na terenie powiatu p³oñskiego zachowa³y Na Powiślu i na Woli pisa³: Jeszcze do niedaw- siê równie¿ pozosta³ości zabudowy gospodar- na mo¿na by³o ogl¹daæ w Kowalach wiêcej czej i przemys³owej z prze³omu XIX i XX w., ni¿ stuletni czworak [...]. By³a to drewniana np. w Nacpolsku − liczne budynki gospodar- cha³upa kryta strzech¹, imponuj¹ca niebywa- cze dawnego folwarku, w Przybojewie − go- le potê¿nymi belkami u sufi tów niziutkich iz- rzelnia, Radzyminie − gorzelnia, ¯ukówku debek. Okienka w nich za to by³y malusieñkie − gorzelnia i piwnice mieszkañców folwarku, jak w baśniowych chatkach czarownic. Zapa- Zdunowie − piwnice mieszkañców folwarku, miêta³em sobie w izbie dziadków ogromny Wierzbicy Pañskiej − m³yn wodny, leśniczów- okap nad paleniskiem kuchni, upstrzony ty- ce Tustañ – budynki gospodarcze. si¹cem roj¹cych siê na nim much. [...] Izby Najciekawszymi przyk³adami architektury tamtejsze nie mia³y drewnianych pod³óg, lecz drewnianej w powiecie p³oñskim s¹ kościo³y, by³y ulepione z gliny i od świêta posypywane które zosta³y ju¿ nieco wcześniej wspomnia- piaskiem. Tê skansenowsk¹ budowlê niestety ne. Do najcenniejszych mo¿na zaliczyæ te rozebrano oko³o 1960 r. By³a ju¿ wtedy zupe³- we wsiach Radzikowo, Kucice oraz Sarbiewo. n¹ ruder¹. Nierzadko w pobli¿u kościo³ów stoj¹ drewnia- Najwiêksze skupisko drewnianych domów ne dzwonnice (np. w Sarbiewie, Krajkowie, ¯u- znajduje siê w Raci¹¿u. S¹ one jeszcze w do- kowie, Naruszewie, Grodźcu), które pochodz¹ brym stanie, zamieszkane, zadbane. Nieliczne najczêściej z XIX w. Niepowtarzalnym obiek- relikty mo¿na napotkaæ w P³oñsku. W 1981 r. tem jest zadaszona, kryta gontem drewniana piêæ drewnianych cha³up ze wsi Dzierz¹¿- bramka cmentarna z 1917 r. w Dziektarzewie. nia przeniesiono do skansenu w Sierpcu. Jeszcze u progu lat 90. XX w. na terenie Stare cha³upy we wsiach, w obrêbie indywi- powiatu p³oñskiego mo¿na by³o spotkaæ dualnych gospodarstw rolnych, najczêściej co najmniej 5 drewnianych wiatraków. Obec- s¹ ju¿ opuszczone, pozostawione same sobie. nie jest ich mniej. Wed³ug mnie najpiêkniej Tylko w nielicznych ktoś jeszcze mieszka. wpisuj¹cy siê w krajobraz jest ten we wsi Mi- Wydaje siê, ¿e wiêkszośæ z zachowanych po- lewo (gm. Sochocin). Stoi wśród pól, na po- wsta³a w pierwszych dziesiêcioleciach XX w., ³udniowym skraju wsi. Powsta³ najpewniej zw³aszcza w okresie po 1920 r., gdy odbudo- w po³. XIX w. Niestety, jest opuszczony. Ma wywano wsie po zniszczeniach spowodowa- ju¿ zerwany dach i widaæ wy³aniaj¹ce siê nych dzia³aniami wojny polsko-bolszewickiej. z wnêtrza ogromne drewniane ko³o i inne Nieliczne mog¹ pochodziæ z koñca XIX w. oraz mechanizmy, które niszczej¹ po kolejnych zi- z okresu tu¿ po 1945 r. Trudno polecaæ odwie- mach i deszczach. Jest to ostatnia w powiecie dzanie konkretnych cha³up. S¹ to obiekty, tak tego typu budowla tak ³adnie po³o¿ona. God- jak wiatraki, prywatne i w ka¿dym momencie ne polecenia s¹ jeszcze drewniane wiatraki mog¹ zostaæ rozebrane lub mog¹ ulec zag³adzie (ju¿ bez skrzyde³) w Raci¹¿u (ul. Zawodna 28) w wyniku po¿aru. Przeje¿d¿aj¹c przez wsie i w pobliskim Kod³utowie. Ten ostatni ma cie- i dyskretnie zagl¹daj¹c do podwórek, mo¿na kaw¹ dekoracjê pod okapem dachu. Natomiast te¿ niekiedy zobaczyæ drewniane zabudowa-

38 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3838 22012-03-30012-03-30 221:07:501:07:50 4243

43 Kroczewo. Dwór Czarnowskich z XIX w. zniszczony przez Niemców w styczniu 1945 r.

nia gospodarcze. Najwiêksze z nich to stodo- Wraz z upowszechnieniem siê budownictwa ³y. Mo¿na jeszcze napotkaæ, ale niezmiernie murowanego na wsi oraz administracyjnie rzadko, archaiczne budynki, najczêściej gospo- wprowadzanymi przepisami przeciwpo¿aro- darcze, lub zrujnowane mieszkalne, wykonane wymi w po³owie XX w. nast¹pi³ proces zaniku z gliny. S³omiane strzechy s¹ ju¿ praktycznie wznoszenia budynków z drewna na terenie po- tylko na opuszczonych, nie wykorzystywa- wiatu p³oñskiego. W latach 70. XX w. koñczy- nych budynkach. Chatê z takim dachem oraz ³a siê te¿ masowa akcja zastêpowania strzech towarzysz¹cymi budynkami gospodarczymi dachami niepalnymi. Papa czy trudno do- mo¿na zobaczyæ np. we wsi Gościmin (gm. stêpna blacha by³y nietrwa³e, a dachówki dro- Nowe Miasto). Stoi tu¿ przy samej drodze. gie. Propagowano wówczas, znany od lat 30. W XIX w. i w 1. po³. XX w. we wsi Wychódźc XX w., eternit. Pod koniec XX w. okaza³o siê (gm. Czerwiñsk) pracowali bardzo spraw- jednak, ¿e eternit z racji na zawartośæ azbestu ni cieśle. Specjalizowali siê w wykonywaniu jest szkodliwy dla ludzi i zwierz¹t. Jak dot¹d drewnianej zabudowy: cha³up, budynków jeszcze wiele dachów na omawianym terenie gospodarczych itp. Po z³o¿eniu zamówienia ma w³aśnie takie niebezpieczne pokrycie. na miejscu wykonywano elementy konstruk- W trakcie lokalnych imprez plenerowych, cyjne, a nastêpnie wszystko ³adowano na wozy zw³aszcza w P³oñsku, zdarzaj¹ siê stoiska zaprzê¿one w konie i wieziono na miejsce z materialn¹ twórczości¹ lokalnych artystów. monta¿u. Z pewności¹ budynki drewniane Ich prace mo¿na te¿ napotkaæ w czasie specjal- z Wychódźca s¹ w wielu okolicznych miejsco- nie organizowanych wystaw. Najbardziej zas³u- wościach. St¹d pochodz¹ m.in. ostatnie z za- ¿onym na tym polu jest dzia³aj¹ce od 2005 r. chowanych drewniane chaty w oddalonej o ok. Stowarzyszenie Twórców Ziemi P³oñskiej 20 km wsi Naborówiec (gm. Za³uski). Zbudo- „Art P³ona”, które skupia ludzi o ró¿nych pa- wano je ok. 1920 r. sjach. Jego jednym z g³ównych animatorów

Powiat płoński 39

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 3939 22012-03-30012-03-30 221:07:501:07:50 jest p³oñski rzeźbiarz S³awomir Zembrzuski. peliê. Bardzo ciekaw¹ i odwa¿n¹ propozycj¹ Stowarzyszenie wykazuje nie tylko troskê estetyczn¹ s¹ rzeźbiarskie cykle ukazuj¹ce po- o godne prezentowanie twórczości lokalnych stacie zwierz¹t d³uta Bogdana Grabowskiego. artystów, np. w Galerii „P”, ale stara siê poprzez W pracach malarskich tutejszych twórców realizowane projekty pozytywnie oddzia³ywaæ, wykorzystywane s¹ ró¿ne techniki. Godna szczególnie na m³odych p³oñszczan. Interesu- uwagi jest dzia³alnośæ artystyczna Zdzis³awa j¹c¹ propozycj¹ s¹ poszczególne projekty reali- Wiśniewskiego i jego cykl idealizowanych kra- zowane przez Stowarzyszenie, jak np. kolejne jobrazów wykonywanych na tekturowych tale- edycje cyklu „Mistrz Wyspiañski i ja” czy „Gra rzykach piknikowych, a tak¿e twórczośæ Ewy Miejska w P³oñsku”. Wa¿ne s¹ tak¿e warsztaty Sokólskiej, któr¹ cechuje wyj¹tkowa wra¿li- plastyczne organizowane dla dzieci i m³odzie- wośæ autorki na świat³o i barwê. Co ciekawe, ¿y. Prawdopodobnie wiêkszośæ z tych m³odych artystka projektuje tak¿e bi¿uteriê. Pejza¿e ludzi w doros³ym ¿yciu nie bêdzie profesjonal- upodoba³a sobie Bogus³awa Wybrañska-Ga- nie malowaæ czy rzeźbiæ, ale dziêki zetkniêciu lach. Z powodzeniem zajmuje siê te¿ studio- na pewnym etapie z dzia³alności¹ artystyczn¹ waniem tajników dawnego malarstwa i ¿mud- zostan¹ świadomymi odbiorcami sztuki. nym kopiowaniem dzie³ mistrzów z ró¿nych W „Art P³onie” dzia³a m.in. 3 kowali arty- epok. W twórczości Krzysztofa Krawczyka stycznych: Micha³ Pastwa, Zbigniew Szostak mo¿na napotkaæ stylizowane pejza¿e z daw- i Zenon Śmietañski. Ich prace to nie tylko ma³e nych epok, ale tak¿e pe³ne niepokoju i napiê- świeczniki, dekoracyjne ¿yrandole czy stylowe cia obrazy o zdecydowanych barwach, zagad- balustrady schodów, ale tak¿e bramy w kamie- kowych kszta³tach i postaciach. nicach czy w ogrodzeniach wolno stoj¹cych W trakcie wêdrówek po powiecie p³oñskim domów. Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e do Stowa- spotka³em mieszkaj¹c¹ i tworz¹c¹ na terenie rzyszenia nale¿¹ osoby zajmuj¹ce siê np. haf- gminy Czerwiñsk nad Wis³¹ pani¹ El¿bietê ciarstwem i pisankarstwem. Hafciarki i ko- Bia³aszek. Absolwentka warszawskiej ASP, ronczarki tworz¹ nie tylko dekoracyjne obrusy studiowa³a tak¿e w jednej z najlepszych pol- czy serwety i serwetki, ale tak¿e miniaturowe skich pracowni tkaniny artystycznej prowa- formy trójwymiarowe, takie jak dzwoneczki, dzonej przez prof. Wojciecha Sadleya. Ogl¹- grzybki czy owoce, które mog¹ byæ wykorzy- da³em jej atelier, gdzie s¹ prezentowane pe³ne stane np. jako ozdoby choinkowe. fi nezji i delikatności obrazy, chwilami osnute G³ównym tworzywem dla lokalnych rzeź- jakby mg³¹ tajemniczości, o doskonale dobra- biarzy jest drewno, z którego zazwyczaj tworz¹ nych barwach. Zwróci³em uwagê na pejza¿e rzeźby fi guralne, niekiedy tak¿e polichromo- w formie tryptyków. Najbardziej zafrapowa³y wane, nawi¹zuj¹c, jak np. Kazimierz Markow- mnie jednak jej najnowsze, niewielkie prace, ski czy Wawrzyniec Zieliñski, do wartościowej wyrastaj¹ce z zafascynowania autorki ikona- stylistyki popularyzowanej niegdyś przez Ce- mi. To dzie³a wyj¹tkowe.

44 45

44 Prace Iwony Boszko 45 Rzeźby Kazimierza Markowskiego

40 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4040 22012-03-30012-03-30 221:07:511:07:51 Kultura niematerialna

ytu³owa kultura niematerialna to bardzo rowi. Wci¹¿ jeszcze by³o bardzo ciep³o, jed- Trozleg³e pojêcie. Chcia³bym Czytelnikom nak ju¿ nie tak upalnie jak w godzinach po- ods³oniæ kilka jej obszarów. Pierwszy z nich ³udniowych. Od ³¹k i rzeki wia³o ³agodnym, to literatura, powsta³a z inspiracji pobytem orzeźwiaj¹cym ch³odkiem. Za gospodarskimi w tych okolicach, bêd¹ca opisem utrwalaj¹- zabudowaniami pachnia³o koñskim nawo- cym ciep³y oddech lata, po³yskliw¹ toñ wody zem, zmieszan¹ woni¹ warzyw, marchwi, i koloryt świata roślin porastaj¹cych ³¹ki oraz kapusty, pietruszki, kopru oraz niedawno sko- refl eksem wielu wspomnieñ. szonej koniczyny. Na ³¹ce paradowa³ unosz¹c Obeszli stodo³ê i przeskoczywszy prze³az z rozwag¹ d³ugie, czerwone no¿yska bocian obok wrót, za którymi bieg³a niezbyt sze- ciotki Kêdzierskiej majestatyczny w swojej roka, polna droga wzd³u¿ grz¹dek kapusty, niezmiennej powadze. Leciutki wietrzyk ci- marchwi i sa³aty warzywnika, a z drugiej cho szeleści³ w ga³êziach nadrzecznych krze- strony barwnego poletka koniczyny, zwróci- wów i wierzb. Nie by³o tu nikogo. Wszyscy li siê ku niedalekim przed nimi ³¹kom. Pies pracowali po drugiej stronie wsi [...]. Autor w weso³ych podskokach ugania³ siê za lekko na kartach powieści nazwa³ opisywan¹ wieś unosz¹cymi siê nad koniczyn¹, wzbijanymi Kowale. Mo¿e odmalowa³ tu realia okolic tej w górê podmuchem wietrzyka motylami. Wi- wioski, a mo¿e jakiejś innej, ale z pewności¹ told, pogwizduj¹c od czasu do czasu, popatry- s¹ to okolice P³oñska. Co pewien czas w po- wa³ w stronê ciemniej¹cych za ³¹k¹ krzaków wieści pojawia siê w¹tek podró¿y g³ównego i wierzb nad rzek¹. bohatera do pobliskiego miasta. Akcja toczy Rzeka, zas³uguj¹ca raczej na skromniej- siê latem 1980 r. i miasto określane jest jako sze miano rzeczki, by³a w¹ska i nieg³êboka, by³a siedziba powiatu. Oczywiście nazwa mia- tu i ówdzie tylko, gdy siê do niej wesz³o, siê- sta zosta³a zmieniona przez autora, tak jak gaj¹ca po pachy, za to przezroczyście czysta, np. Kalisz w Nocach i Dniach Marii D¹brow- tak czysta, ¿e w miejscach nie os³oniêtych ga- skiej sta³ siê Kaliñcem. Tu pojawia siê nazwa ³êziami krzewów mo¿na by³o najdok³adniej Grêbów, ale realia pozostaj¹. Ojciec pokazuje ogl¹daæ ¿ó³tawe, piaszczyste dno. U poroś- bohaterowi miejsce, gdzie sta³a niegdyś syna- niêtych obfi cie traw¹ obu brzegów i nad wod¹ goga. ¯ycie w Grêbowie toczy³o siê z pozoru buja³y siê w rozedrganym od ¿aru powietrzu normalnie. Jego mieszkañcy jak zwykle uda- ró¿nobarwne, b³êkitne, srebrzyste i zielonka- wali siê rano do swoich codziennych zajêæ. we wa¿ki unosz¹c siê raz w górê, raz znowu Kto pracowa³ w „Hortexie” szed³ do „Hortexu”, opadaj¹c nad sam¹ toñ potoku na metalicznie kto w Urzêdzie miasta i gminy – do urzêdu. szklistych skrzyde³kach, a z traw kostrzewy Handlowcy otwierali sklepy [...]. Kolejne aka- i tymotki wygl¹da³y z³otawe g³ówki jaskrów pity nie pozostawiaj¹ w¹tpliwości. Autobus i ¿ó³ci³y siê kaczeñce. wje¿d¿a³ do miasta mijaj¹c ca³kiem niebrzyd- Taki sielski obraz podp³oñskiej wsi malowa³ kie wille z ogródkami i nudne trzypiêtrowe, w jednej ze swoich powieści poeta i prozaik niedu¿e bloki wybudowane tu jeszcze za hit- Stanis³aw Ryszard Dobrowolski (1907–1985). lerowskiej okupacji, wyraźnie odcinaj¹ce siê Z tymi okolicami by³ zwi¹zany w dwójnasób. swoim charakterem od pozosta³ej zabudowy St¹d pochodzi³a jego matka i matka ojca. Nic miasta, ró¿nej w ró¿nym czasie wznoszonej, dziwnego, ¿e od dziecka trafi a³ tu na świêta lecz jakoś tam przecie¿ zharmonizowanej. czy wakacje. Jego wnikliwe obserwacje natury [...] Przechodz¹c naprzeciw kawiarni z pod- s¹ niezwyk³ym zapisem mazowieckich klima- cieniami Witold spostrzeg³ zmierzaj¹cego tów. Na nastêpnych stronach powieści Waka- do „Uśmiechu” Mariana Zarêbskiego. Jest te¿ cje na wsi, wydanej w 1985 r., czytamy kolejny mowa o ulicy Warszawskiej i budynku wiê- bardzo plastyczny opis: Mia³o siê ku wieczo- zienia przy dworcu PKS. To chyba wystarczy

Powiat płoński 41

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4141 22012-03-30012-03-30 221:07:541:07:54 na identyfi kacjê, ¿e Grêbowo sta³o siê litera- czas wsi mazowieckiej, podobnie jak trudna ckim obrazem P³oñska. do opisania, zmieszana woñ ¿ytniej s³omy, Czym s¹ ulotne zapachy zapamiêtane suszonych zió³: rumianku, miêty, dziurawca, w dzieciñstwie? One i z pewności¹ sposób sza³wii, dziêgielu; serwatki, kurzego ³ajna, w jaki siê je wspomina stanowi¹ elementy kul- obornika i gotowanych dla świñ ziemniaków tury niematerialnej. Co pozosta³o po pierwszej w ³upinach – woñ tamtejszej codzienności, podró¿y przysz³ego autora w 1912 r. do wsi nie opuszcza mnie do dzisiaj budz¹c zawsze, Kowale? Napisa³ o tym w tomie wspomnieñ ile razy wracam myśl¹ do tamtych czasów Saga rodu. Na Powiślu i na Woli wydanym i spraw, ¿ywe wzruszenia, takie same, ja- w 1980 r.: Ów szczególny zapach pszennych kich doznajê na widok polnej drogi, wysadzo- placków wielkanocnych, wype³niaj¹cych nej wierzbami, w d¿d¿yst¹ przedwiosenn¹ nisk¹ izbê w czworakach zapad³ej naów- porê.

Zwyczaje, przesądy i medycyna wyp³oszone z zarośli zwierzêta. Gdy dano znaæ sygna³ówk¹ (tr¹bka myśliwska), zaczê³y ludowa padaæ liczne strza³y. Naganiacze mieli za za- dnie nie tylko naganiaæ, ale pod koniec polo- tanis³aw Ryszard Dobrowolski w tomie wania transportowaæ ubit¹ zwierzynê. Uk³a- Swspomnieñ Mi³e z³ego pocz¹tki z 1984 r., dali j¹ później przed poluj¹cymi, a nastêpnie opisa³ pewn¹ scenê ze swojego dzieciñstwa ³adowali (podpisane nazwiskiem myśliwego, z pocz¹tku XX w. zwi¹zan¹ z chêci¹ nawi¹- który ustrzeli³ dana sztukê) na wozy. W trakcie zania do dawnych, pras³owiañskich zwycza- przerwy by³ podawany na świe¿ym powietrzu jów: Pewnego roku zorganizowaliśmy na ³¹- gor¹cy bigos i czysta wódka. Jedno z takich kach niedaleko od wsi u wielkiego rozlewiska polowañ opisa³ z detalami Janusz Kalinowski wodnego, po którym dzisiaj nie ma nawet z maj¹tku (gm. P³oñsk) w swoich najmniejszego śladu, sobótki w czerwcow¹ wspomnieniach opublikowanych w 1993 r. noc świêtojañsk¹. Noc by³a pyszna, ciep³a Mia³o ono miejsce w styczniu 1938 r. w maj¹t- i gwiaździsta. Naznosiliśmy z Ludkiem Bru- ku Wroñska (gm. Za³uski), nale¿¹cym do An- dziñskim ca³e stosy pyr krowich i suchych ga- toniego Jaworowskiego i jego ¿ony Anny z Ab- ³êzi, szczapek wierzbowych, karpowin i desek ramowiczów. Polowanie nie sprowadza³o siê wy³amanych z wal¹cej siê bramy na podwó- do zabijania jak najwiêkszej liczby zwierz¹t. rze i wszystko to podpaliliśmy. Wnet rozp³o- By³ to pewien ziemiañski rytua³, element tra- nê³o wspania³e, z³ociste ognisko, przez które dycji i ¿ycia towarzyskiego, który wraz z wojn¹ z radosnymi okrzykami prastarym s³owiañ- i zmianami ustrojowymi z 1944 r. zosta³ bez- skim obyczajem skakaliśmy uwa¿aj¹c tylko, powrotnie zniweczony. Po polowaniu trwaj¹- by nie spaliæ sobie spodenek. Zaprz¹tniêci cym od rana do zmierzchu uczestnicy wracali odprawianiem sobótek nie zauwa¿yliśmy, do maj¹tku. Wiêkszośæ korzysta³a z drzemki. ¿e tymczasem ju¿ przyby³a do Kowali zaalar- Po umyciu, ogoleniu i przebraniu w wizytowe mowana widoczn¹ dalek¹ ³un¹ stra¿ po¿arna ubrania, zaproszono nas na tzw. przek¹skê. z jednej z s¹siednich wsi. Stó³ ugina³ siê pod frykasami. Cynaderki, mó¿- Akcja stra¿y po¿arnej z pewności¹ by³a spek- d¿ek w kokilkach, szynki, balerony wêdzone, takularna. Podobnie mia³o siê z polowaniami gotowane we wszystkich postaciach, ryby: urz¹dzanymi przez okolicznych ziemian. szczupak, sandacz w galarecie, ³osoś i wêgorz O świcie do maj¹tku zje¿d¿ali zaproszeni go- wêdzony, sardynki w oliwie, raki w majonezie, ście, po krótkim śniadaniu byli rozwo¿eni grzyby duszone, wo³owiny i wieprzowiny du- na stanowiska. Zatrudniani do nagonki oko- szone na zimno. Mo¿na by³o dostaæ oczopl¹- liczni mieszkañcy starali siê odpowiednio su. Ca³e egzotyczne zaopatrzenie przyjecha³o wywi¹zaæ ze swojego zadania. Pojawia³y siê od Pakulskich [legendarny sklep delikatesowy]

42 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4242 22012-03-30012-03-30 221:07:551:07:55 46

46 Uczestnicy polowania w lasach dóbr Nacpolsk, należących do Zbigniewa Charzyńskiego, styczeń 1937 r. Widoczni od lewej: książę Hieronim Radziwiłł (1912−2005), Witold Maciejewski, Piotr Kowalczyk, inż. Stanisław Robakowski, Eugeniusz Wojewódzki, Zbigniew Charzyński, inż. Tadeusz Robakowski i książę Dominik Rainer Radziwiłł (1911−1976)

z Warszawy. Wszystko to by³o suto zakrapiane napoje alkoholowe, a tak¿e ró¿ne wspania³e alkoholem, w którym poczesne miejsce mia- ciasteczka wypieku pani domu. Opis jest tak ³a czysta z wermutem, oraz starka i jarzêbiak sugestywny, ¿e chcia³oby siê choæ trochê tych Baczewskiego [marka wybornego alkoholu]. przysmaków spróbowaæ. Konsumpcja odbywa³a siê na stoj¹co. Mimo Jak¿e odmienny by³ świat w wiejskich iz- to sjesta trwa³a d³ugo. Nie by³o mo¿liwości bach. Jeszcze do 2. po³. XX w. utrzymywa³o siê choæby po trochu wszystkiego spróbowaæ. tu sporo przes¹dów i wierzeñ, które zlewa³y [...] Po posi³ku gospodarz zaprosi³ zebranych siê z chrześcijañsk¹ praktyk¹. Wystarczy³o, do bryd¿a. Gdy ¿o³¹dki zebranych trochê ¿e przy progu cha³upy zamieszka³a ropucha, upora³y siê z nagromadzonym pokarmem, a mia³o to oznaczaæ pomyślnośæ dla domo- a z g³ów wyparowa³ alkohol, gospodarze po- stwa i jego mieszkañców. Aby obroniæ przed nownie zaprosili do sto³u. Tym razem by³a urokiem, wszystkim nowo narodzonym nie- to uczta zasiadana. Sk³ada³a siê z pieczystego mowlêtom zawi¹zywano na przegubie czer- z przystawkami, z alkoholi: piwo i wytrawne won¹ nitkê lub tasiemkê. Podobnie źrebiêta wino. [...] By³y uroczyste, d³ugo wyg³aszane czy cielêta mia³y zawi¹zywane na szyi czerwo- toasty. Po spo¿yciu kolacji i deserów zebrani ne tasiemki lub sznureczki. Znak krzy¿a czy- znowu powrócili do stolików bryd¿owych. Po- niono w wielu momentach dnia: gdy gospodarz dano kawê i likiery, nalewki w³asnej roboty, szykowa³ siê do wyjazdu wozem ze swojego które przewy¿sza³y w smaku wszelkie inne obejścia, w momencie rozpoczêcia siewu (nad

Powiat płoński 43

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4343 22012-03-30012-03-30 221:07:551:07:55 z wod¹ i wij¹ce siê w nich czarne pijawki. By³ to wa¿ny sprzymierzeniec. Pijawkê wk³adano do pustego kieliszka lub ma³ej szklaneczki i przyk³adano w okolice niegoj¹cych siê ran, a nawet w okolice dzi¹se³ przy bólu zêbów. Stworzenia te same przyssawa³y siê i nasyca- ³y ludzk¹ krwi¹, po czym odpada³y. Nastêpnie nacierano je sol¹, aby pozby³y siê zassanej krwi, i wrzucano do butelki z wod¹ − po pew- nym czasie znów by³y gotowe do u¿ycia. Ci, którym dokucza³ ból stawów, mogli znaleźæ ulgê w ok³adaniu bol¹cych miejsc 47 ciep³ym koñskim nawozem. Niezawodnym

47 Zapusty w Idzikowicach sposobem likwidacji kurzajek by³o posma- rowanie ich ciep³ym krowim ³ajnem. A jeśli na powiece pojawi³a siê infekcja maj¹ca po- workiem ze zbo¿em), niekiedy nawet przy staæ tzw. jêczmienia, to w celu wyleczenia u¿yciu świêconej wody. Tak¿e gdy gospodyni trzeba by³o to miejsce pocieraæ z³ot¹, ślubn¹ zaczyna³a nowy bochenek chleba, przed ukro- obr¹czk¹. jeniem pierwszej kromki, znak krzy¿a kreśli³a no¿em na jego spodniej stronie. Heraldyka Na pograniczu magii przez wiele stule- ci balansowa³a te¿ medycyna ludowa. Teraz d średniowiecza, gdy miasta otrzymywa³y w wiêkszości wypadków te wszystkie elemen- Oprawa miejskie, wystawiane dokumenty ty mikstur czy balsamów, jak zio³a, zmoczony opatrywa³y swoj¹ pieczêci¹. To w³aśnie z tej ślin¹ chleb czy pajêczyna zosta³y zbadane i wy- praktyki narodzi³y siê herby miast i heraldyka jaśniono ich lecznicze dzia³anie. Stanis³aw Ry- samorz¹dowa. Niekiedy miasta w wyniku ró¿- szard Dobrowolski w tomie wspomnieñ Mi³e nych wydarzeñ traci³y prawny status miasta, z³ego pocz¹tki opisa³ pewn¹ scenê z pocz¹tku ale herb pozostawa³ jako istotny, zaszczytny XX w., gdy ugryz³ go w pośladek pies. Leczono wyró¿nik miejscowości. By³ te¿ inny proces, mi ty³ek przytykaj¹c do rany kwiaty cykorii w którym miejscowości bêd¹ce ośrodkiem ze śmietan¹. Mimo tak wykwintnej kuracji dóbr szlacheckich lub kościelnych otrzymy- nie uda³o siê do koñca mego pobytu zago- wa³y herb swojego w³aściciela. Po odrodzeniu iæ rany zadanej mi przez wiejskiego kundla siê w 1990 r. samorz¹du lokalnego pojawi³y z Cywin. Do leczenia skaleczeñ, w tym tak¿e na owrzodzenia, stosowano ok³ady z liści bab- ki lancetowatej. Aby wzbudziæ apetyt u cho- rego, podawano napar z suszonego pio³unu. Napar z miêty stosowano na niestrawnośæ. Ziele krzy¿owe (dziurawiec) mia³o wspomóc chor¹ w¹trobê. Na ból ¿o³¹dka pomaga³ na- par z rumianku, a przy powa¿niejszych bólach aplikowano nalewkê − spirytus na orzechach w³oskich (tak by³em leczony – skutkowa³o!). Je¿eli ktoś dozna³ urazu, mia³ st³uczon¹ jak¹ś czêśæ cia³a, przyk³adano do niej rozmiêkczone 48 surowe liście kapusty. 48 Czerwińsk, bazylika. Kartusz z herbem Ostoja Jeszcze do po³owy lat 80. XX w. w niektórych opata Mikołaja Szyszkowskiego w zwieńczeniu jednego z portali domach na wsi mo¿na by³o spotkaæ butelki

44 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4444 22012-03-30012-03-30 221:07:551:07:55 siê w ca³ej Polsce inicjatywy przybierania przez wymi dachami, ka¿dy zwieñczony krzy¿em. poszczególne jednostki (województwo, powiat, Tak¹ sam¹ barw¹ zaznaczono okna. Portal gmina) indywidualnych herbów czy nawet fl ag. wyró¿niono barw¹ z³ot¹ (dopuszczalne u¿ycie Jest to bardzo z³o¿ona problematyka i aby te ¿ó³cienia). Herb nawi¹zuje do monumentalnej nowe zaszczytne znaki pozostawa³y w zgodzie świ¹tyni parafi alnej w Baboszewie, która do- z polsk¹ tradycj¹ heraldyczn¹, powo³ano przy minuje w okolicznym krajobrazie dziêki swej Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych i Admini- wynios³ej wie¿y (57 m), najwy¿szej spośród stracji (obecne MSW) specjaln¹ komisjê groma- kościelnych wie¿ na terenie powiatu. dz¹c¹ heraldyków i historyków, która opiniuje Herb ustanowiony Uchwa³¹ Rady Gminy zg³aszane projekty. W trakcie opracowywania Baboszewo z 26 sierpnia 2011 r. lub zatwierdzania s¹ kolejne projekty herbów z terenu powiatu p³oñskiego. Warto przedsta- Herb gminy Czerwiñsk nad wiæ kilka herbów samorz¹dowych, które tu wy- Wis³¹ stêpuj¹, niektóre ju¿ od kilku wieków. Herb wyobra¿a dwie bia³e Herb powiatu p³oñskiego obronne wie¿e ze z³otym pasto- ra³em w środku na czerwonym Herb z³o¿ony, o tarczy po- tle. Pastora³ wskazuje, ¿e miejscowośæ nale- dzielonej w krzy¿. Dwa pola ¿a³a do domeny dóbr kościelnych. Warto do- zawieraj¹ herby najwiêkszych daæ, ¿e opaci klasztoru, tak jak i biskupi, mieli miast: P³oñska i Raci¹¿a, pozo- przywilej u¿ywania pastora³u. sta³e dwa: or³a bia³ego (mazowieckiego) i or³a czarnego (p³ockiego), które nawi¹zuj¹ do przy- Herb miasta P³oñsk nale¿ności powiatu do Mazowsza i ziemi p³o- ckiej. Herb przedstawia w polu czerwonym dwie bia³e obron- Herb gminy Baboszewo ne wie¿e z blankami, ka¿da o dwóch oknach. Wie¿e przy- Na polu srebrnym (dopusz- kryte s¹ sto¿kowatym dachem barwy niebie- czalne u¿ycie bieli) wyobra¿ono skiej. Miêdzy wie¿ami znajduje siê z³ote ko³o. stylizowan¹ sylwetkê kościo³a W 1527 r. król Zygmunt I Stary potwierdzi³ z czerwonej ceg³y. Budowla ma prawa miejskie oraz wygl¹d pieczêci miejskiej trzy wie¿e, środkowa jest wy¿sza i wiêksza. z herbem. Wszystkie s¹ przykryte czarnymi, sto¿ko- W 1975 r. opublikowano legendê zwi¹za- n¹ z wygl¹dem herbu. W odleg³ych wiekach w czasie dzia³añ wojennych P³oñsk by³ oble- gany. Obroñcy miasta dzielnie odpierali ataki. W koñcu agresorzy postanowili u¿yæ dzia³a, z którego wystrzelili kulê. Pocisk zmierza³ ku zamkowemu dziedziñcowi. Ci, co byli najbli¿ej, z przera¿eniem zobaczyli, ¿e na dzie- dziñcu bawi siê nieświadomy zagro¿enia ch³o- piec. Obserwatorzy zamarli, a zrozpaczona matka rzuci³a siê, aby obroniæ dziecko. Nagle pêdz¹ca kula zawis³a w powietrzu i powoli 49 osiad³a na murze miêdzy dwiema basztami. 49 Krysk, cmentarz parafi alny. Żeliwna płyta Agresorzy i obroñcy byli zdumieni, widz¹c nagrobna z herbem Świnka oraz dekoracyjnymi to zdarzenie, a wra¿enie dodatkowo siê spotê- panopliami na grobie rodziny Zielińskich gowa³o, gdy nagle wyda³o siê, ¿e kula jaśnieje

Powiat płoński 45

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4545 22012-03-30012-03-30 221:07:581:07:58 w s³oñcu z³otem. Mieszczanie odes³ali królo- Herb gminy Sochocin wi z³ot¹ kulê, by mia³ fundusze na zaci¹g woj- ska. Król, gdy pozna³ niezwyk³¹ historiê, doda³ Herb zbli¿ony wygl¹dem do herbu P³oñska ow¹ kulê. do szlacheckiego herbu Po- raj. Ma formê stylizowanego Herb miasta Raci¹¿ kwiatu czerwonej ró¿y na bia- ³ym polu. Spotykany jest na pieczêci Socho- Herb przedstawia w polu cina, któr¹ opatruje siê dokumenty miejskie bia³ym czerwony mur obron- ju¿ w XVI w. ny z blankami z umieszczon¹ pośrodku baszt¹ barwy czer- wonej. Baszta przykryta jest sto¿kowym dasz- kiem. Wizerunek herbu znany jest od XVI w.

Nazewnictwo

50 51

50 Baboszewo. Blisko 30% miejscowości ziemi płońskiej ma nazwy zakończone na –ewo lub –owo 51 Wychódźć. Jedna z nazw, która intryguje swoim archaicznym brzmieniem

odró¿uj¹c po powiecie p³oñskim lub choæ- nie i fakt ¿e mieszkali w nich ludzie. Z dru- Pby przegl¹daj¹c jego dok³adn¹ mapê na- giej strony, sam kszta³t s³owa stanowi¹cego potyka siê wiele ciekawie brzmi¹cych nazw nazwê, a raczej dźwiêk, który wymawiamy miejscowości. O ich historii, pierwotnym na g³os, jego archaiczna forma mo¿e wska- znaczeniu mo¿na dowiedzieæ siê, oddaj¹c siê zywaæ na jeszcze odleglejsze czasy, w których studiom z zakresu jednego z dzia³ów jêzyko- ta nazwa powsta³a, a z których nie zachowa³y znawstwa – toponimii. Z pewności¹ mog¹ siê dokumenty pisane. Na ziemiach polskich, zaintrygowaæ nazwy: Dzierz¹¿nia, Wychódźc, jak i w ca³ej Europie, wystêpuj¹ pewne typy Wêpi³y, R¹bie¿, Niedró¿, Soboklêszcz czy . nazw, zbli¿one budow¹, charakterystyczne Proszê spróbowaæ wymówiæ je g³ośno po ko- dla pewnych regionów. W powiecie p³oñskim lei, ze wszystkimi g³oskami, lub choæby tyl- tak¹ charakterystyczn¹ grupê stanowi¹ nazwy ko taki np. Wychódźc. Znakomita wiêkszośæ miejscowości zakoñczone na –ewo i –owo. Sta- spotykanych tu nazw miejscowych ma odleg³¹ nowi¹ one ponad 30% wszystkich nazw miej- metrykê. Pojawiaj¹ siê w najwcześniejszych scowości z terenu powiatu. Poni¿ej znajduje dokumentach dotycz¹cych Mazowsza z XII, siê s³ownik a tergo, w którym zgrupowane XIII czy XIV w. Źród³a potwierdzaj¹ ich istnie- s¹ wybrane nazwy. Zasad¹ s³ownika a ter-

46 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4646 22012-03-30012-03-30 221:08:011:08:01 go jest to, ¿e s³owa s¹ w nim u³o¿one wed³ug sposób nazwy miejscowości z omawianego te- ostatnich liter. Tak wiêc na pocz¹tku s¹ s³owa renu po³¹cz¹ siê w wyraźne grupy wyró¿niaj¹- zakoñczone na –a, później na –b itd. W ten ce siê zbli¿on¹ budow¹ koñcówki:

Sarbiewo Tomaszewo Pruszkowo Ciemniewo Raszewo Stachowo Micha³owo Kraśniewo Kraszewo Gaw³owo Raźniewo Chociszewo Paw³owo D³u¿niewo Adamowo Jêdrzejewo Miszewo ¯ychowo Gumowo Przybojewo Baboszewo Rakowo Pomianowo Malewo Skarboszewo Sierakowo Karolinowo Gralewo S³oszewo Sadkowo Sarnowo Milewo Januszewo Janikowo Zdunowo Naruszewo Ludwikowo Królewo Je¿ewo Radzikowo Zaborowo Lisewo Bo¿ewo Krajkowo Gr¹bczewo Stró¿ewo Przemkowo Goworowo Kroczewo £bowo Sko³atowo Starczewo Kie³bowo Karnkowo Kluczewo Strzembowo Szczepkowo D³utowo Kad³ubowo Kod³utowo Smardzewo Grzybowo Witkowo Korytowo ¯o³êdowo Mystkowo W³adys³awowo Dziektarzewo Szpondowo ¯ukowo Gutarzewo Drozdowo Henrykowo Józefowo Cieszkowo

Opowieści niesamowite zytywnych energii przyrody, tzw. geomancji*. Wspomina o tym jeden z autorytetów z tej i tajemnicze miejsca dziedziny, Leszek Matela. W 2009 r. w ksi¹¿ce Polska magiczna o bazylice w Czerwiñsku pi- hyba nie ma regionu, w którym nie zda- sa³, ¿e wystêpuj¹ce tu promieniowanie dzia³a Crza³y siê zjawiska trudne do wyt³umacze- wyciszaj¹co na ludzi we wnêtrzu świ¹tyni. nia, dziwne, lub ¿yj¹ ludzie o zastanawiaj¹cych Krzy¿uj¹ siê tu trzy strefy geomantyczne, zdolnościach. Zale¿y jak do tego siê podcho- z których jedna przebiega do Radzikowa Sta- dzi, czy w ogóle je siê zauwa¿a, czy potrafi rego, silnego miejsca mocy w tych okolicach. siê je zinterpretowaæ. Jedn¹ z takich dziedzin [...] Czêstotliwości wystêpuj¹ce na wzgórzu jest radiestezja*. Ludzi z ró¿d¿k¹ mo¿na trak- [klasztornym] dzia³aæ mog¹ stymuluj¹co towaæ z przymró¿eniem oka, ale w momen- na rozrodczośæ kobiety. Niewykluczone, i¿ cie, gdy poprawnie wska¿¹ miejsce, w którym w czasach pogañskich celebrowano tu rytu- nale¿y kopaæ studniê, zastanawiamy siê, jaki a³y p³odności. Nieco dalej mo¿na przeczy- zmys³, jakie umiejêtności nimi kieruj¹ w usta- taæ, ¿e w Radzikowie istnia³o wa¿ne miejsce leniu lokalizacji wody. W średniowieczu znan¹ kultu S³owian na Mazowszu. Dziś na skraju praktyk¹ by³o staranne wybieranie miejsca pod tej niewielkiej wsi mo¿emy odnaleźæ wznie- świ¹tyniê czy klasztor. Zdaje siê, ¿e brano pod sienie nazywane przez miejscowych „Gaik”. uwagê nie tylko usytuowanie budowli wzglê- Na szczycie wystêpuje silne promieniowanie dem stron świata, ale tak¿e wystêpowanie po- [...]. Na szczycie krzy¿uj¹ siê trzy strefy geo-

Powiat płoński 47

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4747 22012-03-30012-03-30 221:08:051:08:05 53

52 54

52 Czerwińsk. Fasada romańskiej bazyliki 53 Radzikowo. U podnóża grodziska 54 Gutarzewo. Stary most nad stopniem wodnym przy młynie

mantyczne, z których jedna biegnie w stronê polegaj¹cych na spalaniu pierwszych z¿êtych średniowiecznej bazyliki w Czerwiñsku. Do- snopów. Ponoæ miejscowa ludnośæ celebro- minuje tu promieniowanie w kolorze bia³ym, wa³a tego rodzaju zwyczaje jeszcze w XX w. korzystnie wzmacniaj¹ce organizm cz³owie- Pamiêtajmy, ¿e pisanki to tradycja starsza ka. [...] Obiekt w swojej pierwotnej formie by³ na naszych ziemiach ni¿ chrześcijañstwo, któ- dośæ imponuj¹cy: nie tylko kamienny kr¹g re tylko zaadaptowa³o ten element do swojej wzniesiony na szczycie, otaczaj¹cy kultowe symboliki. totemy i jamy ofi arne, ale te¿ źróde³ko z wod¹ Kolejna opowieśæ ma tak¿e w¹tek chrześci- o niezwyk³ych w³aściwościach, tryskaj¹ce jañski. Zawdziêczamy j¹ Stefanowi Czarnow- w nieopodal po³o¿onej niecce. To wa¿ne miej- skiemu (1879–1937), który wychowa³ siê w ro- sce mocy otacza³ rodzaj fosy. [...] To jakby mo- dzinnym maj¹tku w Kroczewie. Trudno dziś del świata, kosmiczna góra otoczona woda- bez dog³êbnych studiów w archiwach wskazaæ mi. Szkoda, ¿e ośrodek ten zosta³ zniszczony lokalizacjê opisywanych wydarzeñ, ale naj- w XII w. [...] Radzikowo to unikalny przyk³ad prawdopodobniej mia³o to miejsce miêdzy kultury nie tylko materialnej, ale i duchowej Kroczewem a Zakroczymiem. W jednej ze swo- na ziemiach polskich w czasach przedchrześ- ich prac socjologicznych, w której analizowa³ cijañskich. Ciekawostk¹, podkreślaj¹c¹ zna- zachowania zbiorowości, opisa³ wydarzenie czenie tego miejsca, mo¿e byæ fakt przetrwa- z ok. 1890 r.: Zdarza siê, ¿e porywy mistyczne nia tradycji sk³adania pisanek na uroczysku, zbiorowe ogniskuj¹ siê w wyobra¿eniu czczo- wzniecania ogni w wieczór świêtojañski, nego przedmiotu martwego, np. kościo³a, któ- a nawet celebracji swego rodzaju do¿ynek, ry koniecznie trzeba zbudowaæ albo odnaleźæ

48 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4848 22012-03-30012-03-30 221:08:061:08:06 z boskiego nakazu, g³oszonego przez wizjone- Znajduje siê tam znacznej d³ugości (ponad ra. [...] Autor by³ świadkiem, jak w tê okolicê 1,6 km) wa³ przypominaj¹cy uk³adem kszta³t zjechali siê i zeszli ludzie nabo¿ni z ró¿nych, litery „L” (wzd³u¿ po³udniowej i wschodniej czêsto z bardzo odleg³ych stron, by odkopaæ granicy lasu). Ciekawe, ¿e zosta³ usypany rzekomo zaginiony kośció³. Opowiadali, i¿ na ca³ej d³ugości dok³adnie 100 m od krawêdzi pewnemu ¿ebrakowi objawi³a siê Matka Bo- lasu, w jego g³êbi. Wa³ ma ok. 3 m szerokości, ska i wskaza³a mu miejsce, gdzie zapad³ siê mierzy ok. 0,8 m wysokości, ale pierwotnie by³ pod ziemiê kośció³, którego papie¿ nie doliczy³ wy¿szy. Po zewnêtrznej stronie wa³u jest p³yt- siê. Kaza³a tê wiadomośæ og³osiæ ludowi z we- ki, suchy rów o g³êbokości ok. 1 m. Czy by³a zwaniem do odkopania, wskutek czego do ty- to zwyk³a granica terenu leśnego, rów odwad- si¹ca ludzi „ofi arowa³o siê” i zesz³o z ró¿nych niaj¹cy, a mo¿e fragment nieukoñczonego stron by³ego Królestwa Polskiego, niektórzy wiêkszego zamierzenia inwestycyjnego? a¿ spod Czêstochowy. Odwiedzi³em ich kil- Na po³udnie od wsi Gutarzewo (gm. So- kakrotnie. Obozowali w szczerym polu i ko- chocin), nad brzegiem Wkry stoi nieczynny, pali gorliwie, przypisuj¹c – rzecz znamienna murowany m³yn wodny. Tu¿ przy nim jest za- – moc cudown¹ wszelkim przedmiotom znaj- mkniêty dla ruchu, ale malowniczy, drewniany dowanym. Zabierali ze sob¹ kamyki, skorup- most, po którym prowadzi³a droga w kierunku ki, od³amki cegie³ i gruzu, dla przechowania pobliskiej wsi Podsmardzewo. Niesprawdzona w domu jako środki zapobiegaj¹ce wszelkie- wieśæ gminna niesie, ¿e w nurtach rzeki, przy mu nieszczêściu i wszelkim dolegliwościom. moście jest zatopiony jakiś wóz bojowy lub na- Na miedzy ros³a dzika jab³onka: odkryto, wet czo³g z czasu II wojny światowej. ¿e owoce jej maj¹ zapach jab³ek z Raju, i ja- We wsi Kroczewo znajduje siê park pod- b³onka zosta³a rozebrana na szczepki przez worski. Na zachód, za parkiem w kierunku kopi¹cych. Kler zwalcza³ przez d³u¿szy czas wsi Z³otopolice rozci¹ga siê ogromna, niemal bezskutecznie akcjê odkopywania rzekomego p³aska powierzchnia. Jeszcze przed II wojn¹ kościo³a – a¿ przysz³y jesienne s³oty, wykopa- światow¹ zdarza³o siê, ¿e na tutejszych ³¹kach ny dó³ zala³a woda i wreszcie zima rozpêdzi- l¹dowa³y awionetki, a w czasie wojny niemie- ³a kopi¹cych. Zbiorowe uniesienie wygas³o ckie samoloty. Niemcy wybudowali te¿ betono- i z wiosn¹ nikt nie powróci³. w¹ drogê, któr¹ mo¿na bardziej interpretowaæ Z pó³nocno-wschodniej czêści powiatu p³oñ- jako drogê serwisow¹ (m.in. dla cystern z pa- skiego, z okolic miêdzy Sochocinem a P³oñ- liwem) ni¿ pas startowy. £¹czy³a ona pocz¹- skiem zachowa³ siê przejmuj¹cy przekaz o dra- tek trawiastego pasa startowego z pobliskim matycznych praktykach, szczególnie w dobie zagajnikiem (obecnie niewielki las) o nazwie sarmatyzmu (prze³om XVII i XVIII w.). By³y Pary¿. W zagajniku by³y wyznaczone miejsca to procesy o czary. Koñczy³y siê one wyroka- na samoloty. Latem 1944 r. m.in. w Kroczewie mi śmierci i najczêściej skazane osoby palono stacjonowa³a jednostka niemieckich lotników na stosie. Jeden z najwiêkszych takich proce- pod dowództwem asa Luftwaffe mjr. Ericha sów wytoczony rzekomym czarownicom mia³ Leie. To m.in. st¹d startowa³y messerschmitty miejsce we wsi Strachowo w 1701 r. Stracono Me 109, które mia³y uniemo¿liwiaæ alianckim 4 kobiety. Ostatnie znane informacje o takich maszynom B 17 zrzuty dla powstañczej War- tragicznych wydarzeniach w tych okolicach szawy. Os³onê fortec B 17 stanowi³y myśliwce pochodz¹ z 1712 r. mustang. W trakcie jednej z operacji alianccy Z nieodleg³ej przesz³ości, bo z XX w., pozo- piloci zauwa¿yli startuj¹ce z Kroczewa samo- sta³y na terenie powiatu p³oñskiego obiekty in- loty hitlerowskie i otworzyli ogieñ. Jeden sa- ¿ynieryjne, których powstanie okry³ ju¿ mrok molot wroga zosta³ zestrzelony. Ostrzelano te¿ niepamiêci. Nierozwi¹zan¹ jak dot¹d zagadkê cele naziemne na lotnisku. kryje las le¿¹cy na po³udnie od wsi Radzymin, Betonow¹ drogê uszkodzili Niemcy, wyco- na czêści terenu miêdzy zbiegaj¹cymi siê dro- fuj¹c siê w styczniu 1945 r., a betonowy gruz gami od strony Kryska i od strony Naruszewa. przez lata s³u¿y³ okolicznym mieszkañcom

Powiat płoński 49

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 4949 22012-03-30012-03-30 221:08:101:08:10 jako element fundamentów wznoszonych bu- skiej i w szkole dramatycznej w Warszawie. dynków. Jeszcze dziś mo¿na wytropiæ mocno Studiowa³ w Lipsku, Berlinie i Pary¿u. Legio- poprzerastane chwastami ostatnie relikty be- nista, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej tonowej drogi. Liczy 11 m szerokości, a u¿yta (1920). Jeden ze wspó³twórców polskiej socjo- warstwa betonu ma od 13 do 18 cm grubości. logii. Pozostawi³ wiele rozpraw z socjologii re- Wed³ug analizy dawnych zdjêæ lotniczych, wy- ligii, literatury, kultury i pracy. Zdecydowanie daje siê, ¿e mia³a co najmniej 1000 m d³ugoś- popiera³ wszelkie ruchy nacechowane huma- ci, o ile nie wiêcej. Nie by³a prosta, mniej wiê- nizmem, zw³aszcza antyfaszystowskie i anty- cej w po³owie d³ugości skrêca³a o kilka stopni, totalitarne. Nale¿a³ do zagorza³ych obroñców co raczej wyklucza, ¿e mia³ to byæ pas starto- wolności i swobód obywatelskich. Cz³onek- wy. W okresie powojennym ogromna prze- -za³o¿yciel francuskiego Instytutu Français de strzeñ ³¹k by³a wykorzystywana przez wojsko Socjologie. do æwiczeñ (skoki ze spadochronem, manewry śmig³owców itp.). Franciszek Salezy Dmochowski (1801–1871) syn pisarza i publicysty, sekretarza Hugona Ko³³¹taja, Franciszka Ksawerego Dmochow- Ciekawe biografi e skiego i Izabeli Mikorskiej. Pracowa³ w War- szawie jako t³umacz, redaktor, wydawca, w³aś- ró¿nych miejscach niniejszego prze- ciciel drukarni i ksiêgarni. W czasie powstania W wodnika pojawia siê wiele nazwisk osób listopadowego s³u¿y³ jako porucznik w Sztabie z tych okolic, g³ównie przedstawicieli inteli- Gwardii Narodowej. W 1840 r. osiad³ w swoim gencji i ziemiañstwa z XIX w. Niekiedy towa- maj¹tku Radzikowo. W 1857 r. wróci³ do War- rzyszy im kilka s³ów przybli¿aj¹cych ich dzia- szawy i pracowa³ jako nauczyciel. ³alnośæ. Kolejne badania przynosz¹ wiedzê o coraz szerszym krêgu ludzi zwi¹zanych Stanis³aw Ryszard Dobrowolski (1907–1985) z P³oñskiem i okolic¹, których ¿ycie i dzia³al- poeta, wspó³za³o¿yciel grupy artystycznej i cza- nośæ warte jest zaznaczenia. Jest ich spora gru- sopisma „Kwadryga”; podczas wojny cz³onek pa, wybra³em z nich kilkunastu. AK, walczy³ w powstaniu warszawskim; pre- zes ZAiKS. W jego twórczości mo¿na odnaleźæ Hieronim Napoleon Boñkowski (1807–1886), bogate w¹tki autobiografi czne zwi¹zane z oko- syn Antoniego i Marianny Pawliszczewskiej, licami P³oñska, honorowy obywatel P³oñska. w³aścicieli maj¹tku Boñki, absolwent Wydzia- ³u Nauk i Sztuk Piêknych Uniwersytetu War- Malwina z Posnerów Garfeinowa-Garska szawskiego. Walczy³ jako kapitan w powsta- (1870–1932) córka w³aścicieli maj¹tku Kucha- niu listopadowym, a po jego upadku uda³ siê ry, krytyk literatury, publicystka, pisarka, t³u- na emigracjê do Szwajcarii. W 1834 r. uzyska³ maczka, pionierka ruchu emancypacji kobiet. doktorat z prawa na Uniwersytecie we Frybur- Pocz¹tkowo by³a zwi¹zana ze środowiskiem gu, pracowa³ tam jako lektor jêzyka polskie- warszawskim, a po ślubie (1892 r.) przenios³a go. Nastêpnie zamieszka³ w Pary¿u, gdzie by³ siê do Krakowa. Od 1899 r. by³a redaktorem t³umaczem przysiêg³ym oraz prowadzi³ pracê miesiêcznika „Krytyka”. T³umaczy³a g³ównie naukow¹ i publicystyczn¹. By³ nauczycielem literaturê skandynawsk¹. Prowadzi³a aktyw- dzieci Adama Mickiewicza. Pod koniec ¿ycia n¹ dzia³alnośæ spo³eczno-polityczn¹. Wspie- osiad³ w Krakowie. Jego brat Ignacy pracowa³ ra³a rozwijaj¹cy siê ruch niepodleg³ościowy jako gubernator cywilny p³ocki. i socjalistyczny. W trakcie podró¿y po Europie (1908–1913) nawi¹za³a kontakty z ośrodkami Stefan Czarnowski (1879–1937), syn w³aści- literacko-artystycznymi. cieli maj¹tku Kroczewo, socjolog, prof. Uniwer- sytetu Warszawskiego, wyk³adowca w Szkole Lucjan Zygmunt Gi¿yñski ps. „Gozdawa” Sztabu Generalnego, Wolnej Wszechnicy Pol- (1909−1946), urodzony w Śródborzu w gmi-

50 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5050 22012-03-30012-03-30 221:08:101:08:10 nie Baboszewo, zmar³ w Ramli (Brytyjska Pa- lestyna), dowódca batalionu w powstaniu war- szawskim, pochowany na Pow¹zkach.

Dawid Ben Gurion (1886–1973) (w³aśc. Da- wid Grün) urodzony w P³oñsku, przedwojen- ny dzia³acz miêdzynarodowego ruchu syjoni- stycznego; jeden z g³ównych wspó³twórców wspó³czesnego Izraela, pierwszy premier Izra- ela po og³oszeniu deklaracji niepodleg³ości w 1948 r.

56

56 J. W. Jędrzejewicz 55

55 Dawid Ben Gurion – w pierwszym rzędzie trzeci astronomiczne. Prowadzi³ wiele obserwacji z prawej − z przyjaciółmi przed wyjazdem z Polski − Płońsk 1906 r. astronomicznych, których wyniki publikowa³ w zagranicznej prasie naukowej. Specjalizo- wa³ siê w badaniach tzw. gwiazd podwójnych Loda Halama (w³aśc. Leokadia Halama) i analizie po³o¿enia komet. W 1886 r. wyda³ (1911–1996), aktorka i tancerka, urodzona podrêcznik Kosmografi a. w Czerwiñsku. Zaczê³a wystêpowaæ w cyrku w wieku 6 lat. W latach 20. XX w. zrobi³a ka- Miko³aj K³osowski (ur. w 1788 w Raci¹¿u, rierê w teatrach rewiowych, a w latach 30. gra- zm. b.d.), lekarz wojskowy, odby³ kampanie ³a g³ówne role w polskich fi lmach, m.in. „Pani wojenne w 1809, 1812 i 1813 r. W 1822 r. Minister tañczy”, „Manewry mi³osne”. Wystê- po studiach na Wydziale Lekarskim Uniwer- powa³a w Europie i w USA. W 1940 r. wróci³a sytetu Warszawskiego uzyska³ stopieñ chirur- do Polski, gdzie prowadzi³a pracê charytatyw- ga. Nastêpnie s³u¿y³ jako lekarz w powstaniu n¹ w ramach Rady G³ównej Opiekuñczej. listopadowym. Od 1832 r. praktykowa³ pry- Bra³a udzia³ w brawurowej akcji, dziêki której watnie w Kozienicach, a w latach 1843–1847 z jednego z warszawskich szpitali uciekli m.in. w Warce. ¿o³nierze broni¹cy Westerplatte we wrześniu 1939 r. W 1943 r. wyjecha³a do Szwajcarii. Antoni Kolczyñski (1917–1964) urodzony Wystêpowa³a m.in. na rzecz PCK. Pod koniec w Zdunowie, bokser, olimpijczyk. Zawodnik ¿ycia wróci³a do Polski. warszawskich klubów sportowych, w latach 1936–1939 czo³owy bokser Polski i Europy, Jan Walery Jêdrzejewicz (1837–1887), p³oñ- w 1939 r. mistrz Europy w kategorii pó³śred- ski lekarz, astronom. Przy ul. Ciechanow- niej. Trzykrotny mistrz Polski w wadze śred- skiej 22 wybudowa³ prywatne obserwatorium niej (1947, 1950, 1951), w latach 1947–1952

Powiat płoński 51

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5151 22012-03-30012-03-30 221:08:101:08:10 reprezentant Polski w meczach miêdzypañ- prowadzonym interesom dorobi³ siê znacznej stwowych, mistrzostwach Europy i XIV Igrzy- fortuny. By³ udzia³owcem spó³ki hutniczo-wê- skach Olimpijskich w Londynie (1948). glowej. W 1817 r. Feliks Kad³ubowski sprzeda³ mu dobra Kuchary pomimo zakazu nabywa- Jan Majorkiewicz (1820–1847) syn ziemiani- nia dóbr ziemskich przez ¯ydów. Salomon na Andrzeja (od 1806 r. burmistrza P³oñska); Posner osiad³ z rodzin¹ w swoim maj¹tku, historyk literatury polskiej, fi lozof, dzia³acz a w okolicy zacz¹³ organizowaæ koloniê prze- niepodleg³ościowy. mys³ow¹. W 1824 r. za³o¿y³ tu manufakturê w³ókiennicz¹, jedn¹ z pierwszych na ziemiach Antoni Paczowski (1874–1938), syn Teodora, polskich, w której pracowa³o ok. 300 ¿ydow- architekta powiatowego w Ciechanowie; ma- skich robotników. Produkty dostarczano dla larz, ziemianin. W 1914 r. osiad³ w wydzier- wojska, co przynosi³o krociowe zyski (manu- ¿awionym maj¹tku Janików, obec. Janikowo faktura dzia³a³a do 1867 r., do momentu, gdy k. Czerwiñska. Na prze³omie lat 20. i 30. XX w. nie wytrzyma³a konkurencji fabryk ³ódzkich). o¿eni³ siê z wdow¹ z s¹siedniego maj¹tku, Ka- W okolicach Kuchar osiedli³ 31 rodzin ¿ydow- mill¹ ¯ó³towsk¹, zamieszkali w Chociszewie. skich. Ich osady by³y po³o¿one miêdzy go- spodarstwami prowadzonymi przez polskich Salomon Posner (ur. b.d., zm. 1848) rabin, w³ościan. Takie s¹siedztwo mia³o wspomóc kupiec, fi lantrop przyby³y na ziemie polskie ¯ydów, u których nie by³o dot¹d tradycji go- w koñcu XVIII w. z Finlandii. Dziêki sprawnie spodarowania na ziemi.

58

57 5599

57 J. Majorkiewicz 58 A. Paczowski – Janików 1921 r. 59 Płońsk. Obserwatorium astronomiczne dr. J. W. Jędrzejewicza dzięki swemu wyposażeniu miało poziom uniwersytecki (widok z 1882 r.). Po śmierci badacza obserwatorium przeniesiono do Warszawy i nazwano imieniem twórcy

52 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5252 22012-03-30012-03-30 221:08:131:08:13 Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595–1640), wych, kó³ek rolniczych, sklepów spó³dziel- ksi¹dz jezuita, poeta, teoretyk literatury, fi - czych itp. Jako pose³ pracowa³ przy tworzeniu lozof, pochodzi³ z Sarbiewa. Gdy studiowa³ zrêbów polskiego prawodawstwa u progu nie- w Rzymie pod ogromnym wra¿eniem jego podleg³ości. By³ pos³em na Sejm Ustawodaw- twórczości pozostawa³ papie¿ Urban VIII. czy (1919–1922) oraz na Sejm RP I kadencji Ojciec Świêty uhonorowa³ go wówczas naj- (1922–1927). Jako znacz¹cy dzia³acz regio- wy¿szym odznaczeniem – laurem poetyckim. nalny zosta³ aresztowany przez hitlerowców By³ nazywany sarmackim Horacym. Profesor i zamordowany w obozie koncentracyjnym teologii i retoryki m.in. na Akademii Wileñ- Stutthof. skiej. Od 1635 r. nadworny kaznodzieja króla W³adys³awa IV Wazy. Nale¿a³ do grupy najbar- Stanis³aw Suliñski (1873–1951) ksi¹dz rzym- dziej cenionych poetów europejskich tej doby skokatolicki, dzia³acz spo³eczny zwi¹zany tworz¹cych po ³acinie. Najczêściej wydawany z popularyzacj¹ kó³ek rolniczych, cz³onek Za- polski autor za granic¹ przed twórczości¹ Hen- rz¹du Okrêgowego Towarzystwa Rolniczego, ryka Sienkiewicza. Brat, Stanis³aw Sarbiewski od 1909 r. proboszcz w Baboszewie, a nastêp- (zm. 1665 r.) by³ m.in. wojewod¹ mazowie- nie w Rzekuniu; do 1919 r. cz³onek sejmiku ckim, marsza³kiem izby poselskiej. powiatowego w P³oñsku; pose³ na Sejm Usta- wodawczy (1919–1922).

Ludwik Têsiorowski (Tensiorowski) (1803– 1855) ksi¹dz rzymskokatolicki, nauczyciel, wyk³adowca m.in. w seminarium w Pu³tusku, ukoñczy³ Wydzia³ Nauk i Sztuk Piêknych Uniwersytetu Warszawskiego. Kapelan w cza- sie powstania listopadowego, po 1833 r. zes³a- ny na Syberiê, w okolice Irkucka. Po powrocie do kraju by³ wikariuszem w parafi i ¯ukowo.

60 Stefan Weso³owski (1908–2010), urodzony

60 Sarbiewo. Epitafi um ks. M. K. Sarbiewskiego we wsi Kamienica, prof. medycyny, chirurg urolog; absolwent Wydzia³u Lekarskiego Uni- wersytetu Warszawskiego. W czasie wojny Szczepan Sawicki (1870–1944) rolnik, publi- cz³onek ruchu oporu, m.in. niós³ pomoc le- cysta, pose³; urodzi³ siê we wsi Ko³oz¹b, gdzie karsk¹ rannym ¿o³nierzom AK po zamachu jego ojciec posiada³ gospodarstwo rolne, które na Kutscherê. Pracowa³ w szpitalach warszaw- z czasem przej¹³. Na pocz¹tku XX w. inicjo- skich, od 1986 r. leczy³ w Ciechanowie. Hono- wa³ powstawanie w okolicy spó³ek handlo- rowy obywatel P³oñska.

Powiat płoński 53

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5353 22012-03-30012-03-30 221:08:161:08:16 Przewodnik subiektywny po powiecie płońskim

Arcelin (gmina Płońsk)

62

61 Murowana kapliczka 62 Głaz upamiętniający bohaterstwo polskich żołnierzy w 1920 r. 63 Rekonstrukcja jednego z epizodów związanych z polską szarżą w 1920 r. 64 Obchody „Święta chleba” w Arcelinie

61

63 64

ieś le¿y kilka kilometrów na pó³nocny nie s¹ glinianki – stawy, które utworzy³y siê Wzachód od P³oñska, przy drodze biegn¹- w zag³êbieniach po wyeksploatowanej glinie. cej do Baboszewa. We wsi jest przystanek ko- Oko³o 1709 r. we wsi odby³ siê proces 4 ko- lejowy (linia relacji Nasielsk−Sierpc). Dzia³a biet oskar¿onych o czary. Wszystkie stracono. tu cegielnia z widocznym z daleka, wysokim Na prze³omie XVIII i XIX w. w³aścicielem wsi kominem. Tu¿ przy niej, po zachodniej stro- by³ gen. Józef Rokitnicki. Na okolicznych po-

54 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5454 22012-03-30012-03-30 221:08:181:08:18 65

65 Wieńce dożynkowe

lach rozegra³ siê jeden z istotnych epizodów m.in. Lokalnej Grupy Dzia³ania – Przyjazne Bitwy Warszawskiej. 17 sierpnia 1920 r. mia³a Mazowsze, organizowana jest rekonstrukcja tu miejsce szar¿a 1. Pu³ku Szwole¿erów Jó- wspomnianej zwyciêskiej szar¿y. Dramatur- zefa Pi³sudskiego. Atak by³ skierowany prze- gia i widowiskowośæ odtwarzanych wydarzeñ ciwko rosyjskiej piechocie atakuj¹cej P³oñsk. przyci¹gaj¹ wielu widzów. Polski oddzia³ liczy³ 450 ¿o³nierzy, a dowo- Przed budynkiem szko³y podstawowej znaj- dzi³ nim mjr Jerzy Grobicki. Poleg³o ok. 200 duje siê g³az upamiêtniaj¹cy bohaterstwo pol- Rosjan, a do niewoli wziêto ok. 800 jeñców. skich ¿o³nierzy z 1920 r. (ods³oniêty w 2011 r.). Straty po stronie polskiej wynios³y mniej ni¿ Ponadto na terenie wsi jest ciekawa, niedato- 10%. W kolejne rocznice, przy wspó³udziale wana kapliczka wnêkowa.

Powiat płoński 55

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5555 22012-03-30012-03-30 221:08:231:08:23 Baboszewo (siedziba gminy)

66 67

66 Wieża kościoła w Baboszewie mierzy 57 m. Jest najwyższa w całym powiecie 67 W elewację kościoła wmurowano tablicę upamiętniającą zrzut broni w 1943 r. dla Armii Krajowej

ieś le¿y na pó³nocny zachód od P³oñska. XIX w. dobra Baboszewo by³y w³asności¹ ro- WPowsta³a od nazwy osobowej Babosz. dziny Wo³owskich. W 1894 r. przesz³y w rêce By³a wzmiankowana ju¿ ok. 1240 r. W po³o- ¯ó³towskich. Zachowany, parterowy dwór wie XIII w. nale¿a³a do klasztoru w Czerwiñ- (w z³ym stanie) pochodzi z 1. po³. XIX w. sku, ale z czasem przesz³a w rêce prywatne. W swoich wydanych w 1984 r. wspomnie- W XVI i XVII w. w³aścicielami wsi by³y ko- niach Mi³e z³ego pocz¹tki Stanis³aw Ryszard lejne pokolenia Brzeskich i Wilkanowskich. Dobrowolski pia³, ¿e wspó³czesne Baboszewo Zdarza³o siê, ¿e jedni i drudzy byli dworzana- ma dzisiaj – rzecz nies³ychana! – betonowe mi kolejnych monarchów, piastowali wa¿ne chodniki, asfaltowe ulice i trzypiêtrowe ka- funkcje. Chyba najbardziej znanym by³ Adam mieniczki, zamiast zapadaj¹cych siê w ziemiê Wilkanowski (zm. 1563 r.). Jedna z jego misji onegdajszych cha³upin krytych pozielenia³¹, polega³a na odprowadzeniu w 1556 r. orsza- gnij¹c¹ s³om¹. Tylko kośció³, z dawna dobrze ku z królow¹ Bon¹, która na zawsze opusz- mi znajomy, stoi. Stoi ten sam. Zachowa³o siê cza³a ziemie Rzeczypospolitej, z Mazowsza jeszcze gdzieniegdzie nieco drewnianej zabu- na Śl¹sk. Od po³owy XVIII w., przez ca³y dowy. Wspomniany monumentalny neogoty-

56 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5656 22012-03-30012-03-30 221:08:241:08:24 cki kośció³ pw. Matki Bo¿ej Czêstochowskiej Nad wszystkim góruje smuk³a, najwy¿sza powsta³ wg projektu Stefana Szyllera. Prowa- w powiecie p³oñskim (57 m) wie¿a kościelna. dzi do niego szeroka aleja przebiegaj¹ca środ- W jej dolnej partii umieszczono monumen- kiem wsi. Zbli¿aj¹c siê, po prawej stronie mija talny, silnie zgeometryzowany, dwuczêściowy siê niepozorn¹, parterow¹ plebaniê z 1886 r. kamienny portal. Nawi¹zuje on do wzorów Budowa świ¹tyni trwa³a w latach 1909–1914. późnogotyckich. Do dekoracji jednej z archi- Wiêkszośæ wyposa¿enia (o³tarze, ambona, wolt* zastosowano drobne romboidalne krysz- chrzcielnica) nawi¹zuje do stylu kościo³a. Wy- ta³owe formy. Na zewn¹trz świ¹tyni, w ścianê j¹tkowo ciekawa jest bry³a świ¹tyni. Patrz¹c prezbiterium wmurowano w 2005 r. tablicê na ka¿d¹ z elewacji odkrywa siê bogactwo ca- upamiêtniaj¹c¹ jedyny zrzut broni na tere- ³ego repertuaru neogotyckich form zastoso- nie pó³nocnego Mazowsza. Mia³ on miejsce wanych przez architekta. W wielu miejscach w pobliskich Pieñkach Rzewiñskich w nocy ceglana budowla jest uzupe³niona o bardzo z 14 na 15 października 1943 r. Dokona³a starannie opracowane bloki z granitu, mate- go polska siedmioosobowa za³oga lec¹ca z jed- ria³u masowo wystêpuj¹cego w ca³ej okolicy. nej z brytyjskich baz. W akcji odbioru zrzutu Ściany przeprute s¹ wysokimi, w¹skimi okna- broni i środków ³¹czności wziêli udzia³ ¿o³nie- mi. Wie¿yczki kryj¹ce krête klatki schodowe rze AK Obwodu P³oñsk z placówek Sarbiewo przykryte s¹ bogato uformowanymi he³mami. i Stró¿êcin. Na ścianie kościo³a umieszczono

68

69 70

68 Uroczystościom kościelnym niekiedy towarzyszy orkiestra złożona z miejscowych muzyków 69 Młodzi mieszkańcy Baboszewa i okolic mają doskonale wyposażony plac gier i zabaw 70 Obelisk na grobie Antoniego Święckiego

Powiat płoński 57

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5757 22012-03-30012-03-30 221:08:271:08:27 71 72

71 Grób nieznanego żołnierza poległego w 1920 r. 72 Dawny młyn. Przykład zabytkowej architektury przemysłowej z 1. poł. XX w.

tak¿e tablice z nazwiskami mieszkañców pa- porcelanowa fotografi a zmar³ego, ale bia³ej rafi i − ofi ar II wojny światowej. marmurowej tablicy z dok³adnymi danymi We wsi jest przystanek kolejowy (linia rela- ju¿ nie ma. Obelisk sta³ siê anonimowy. W tej cji Nasielsk−Sierpc). Za torami kolejowymi samej kwaterze stoi nagrobek upamiêtniaj¹cy znajduje siê cmentarz parafi alny z kilkoma śmieræ dwójki dzieci z rodziny Świêckich, któ- ciekawymi obiektami. Naj³atwiej zauwa¿yæ re zmar³y w 1889 r. Ozdabia go grupa rzeźbiar- mauzoleum rodziny Staniszewskich, zbudo- ska ukazuj¹ca dwóch ch³opców. Jest ona przy- wane w formie niewielkiej kaplicy. Nosi ono k³adem doskona³ego opanowania rzemios³a cechy prowincjonalnej architektury moderni- przez artystê w oddaniu szczegó³ów ubioru, stycznej z prze³omu lat 20. i 30. XX w. Warto np. koronki czy detali obuwia. Na cmentarzu zajrzeæ do wnêtrza. Po lewej stronie ma³ego jest tak¿e mogi³a nieznanego polskiego ¿o³nie- o³tarza znajduje siê tablica upamiêtniaj¹ca rza z 1920 r. W³adys³awa Staniszewskiego. W latach 20. W 1906 r. Baboszewo by³o miejscem patrio- XX w. pe³ni³ funkcjê starosty w Sochaczewie, tycznej manifestacji okolicznych mieszkañ- a od 1929 r. by³ starost¹ grodzkim powstaj¹cej ców. Do rozpêdzenia demonstrantów admini- Gdyni. Zgin¹³ w 1939 r. Na cmentarzu swoj¹ stracja carska sprowadzi³a oddzia³ kozaków. wysokości¹ wyró¿nia siê jeden z elementów Po wschodniej stronie kościo³a stoi muro- kwatery z grobami rodziny Świêckich − obe- wany dom z 1. po³. XX w. z czerwonej ceg³y lisk posadowiony na wyrzeźbionych lwich z balkonikiem nad schodami. Od pocz¹tku ³apach. Poni¿ej niego jest p³askorzeźbiona II wojny światowej stanowi³ siedzibê hitle- dekoracja wyobra¿aj¹ca snopek z wiankiem rowskiej ¿andarmerii. Piwnica s³u¿y³a jako kwiatów. Ten snopek to zapewne nawi¹za- areszt. W zbiorach miejscowej szko³y zacho- nie do ¿ycia spoczywaj¹cego tu Antoniego wa³a siê pa³ka ze skóry zakoñczona o³owian¹ Świêckiego, które by³o zwi¹zane z gospoda- kul¹, która s³u¿y³a hitlerowskim ¿o³nierzom rowaniem w maj¹tku. Zachowa³a siê jeszcze do bicia.

58 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5858 22012-03-30012-03-30 221:08:311:08:31 Bolęcin ()

73

74 75

73 Stopień wodny na Wkrze, mały zalew i elektrownia wodna 74 Cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej poległych w 1945 r. 75 Brzegi Wkry w Bolęcinie to dogodne miejsce na rozpoczęcie spływu kajakowego.

ieś le¿y na pó³nocny wschód od P³oñska, I nie ma w mieście niczego, co by da³o siê Wprzy drodze nr 619. By³a wzmiankowa- porównaæ z urod¹ lasu nad rzek¹, jaki szumi na w 1411 r. jako Bolêcino. Nazwa powsta³a w Bolêcinie pod P³oñskiem. od imienia Bolêta. Z mostu przerzuconego Na skraju miejscowości znajduje siê cmen- przez Wkrê widaæ malowniczy stopieñ wodny, tarz wojenny ¿o³nierzy Armii Radzieckiej. niewielki zalew oraz stoj¹c¹ obok ma³¹ elek- Spoczywa tu blisko 2,5 tys. ¿o³nierzy, któ- trowniê wodn¹, stanowi¹ce tutejsz¹ atrakcjê. rzy polegli w dniach 12–28 stycznia 1945 r. Niekiedy jest to miejsce przesiadkowe dla w trakcie walk na terenie powiatów: p³oñskie- uczestników sp³ywów kajakowych. Stanis³aw go, p³ockiego, ciechanowskiego i m³awskiego. Ryszard Dobrowolski w tomie wspomnieñ Tylko 505 ¿o³nierzy jest zidentyfi kowanych. z 1984 r. Mi³e z³ego pocz¹tki s³awi³ mazo- Cmentarz powsta³ w 1946 r. Pomnik w postaci wieckie krajobrazy: [...] a jednak grusza polna pos¹gu ¿o³nierza radzieckiego na wysokim co- na miedzy, trudno zaprzeczyæ, piêkniejsza kole ods³oniêto w 1948 r. Zagospodarowanie jest od najpiêkniejszego z bloków Ursynowa. terenu zakoñczono w 1952 r.

Powiat płoński 59

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 5959 22012-03-30012-03-30 221:08:341:08:34 Chociszewo (gmina Czerwińsk)

76 77

76 Drewniany kościół z lat 30. XIX w. 77 Tabernakulum w formie snopa z końca XVIII w.

ieś le¿y przy drodze krajowej nr 62. Tra- w XVIII i w XIX w. panowa³a moda na dale- Wsa wiod¹ca z Zakroczymia w kierunku k¹ egzotykê, fascynowano siê ni¹. Zbierano P³ocka mija j¹ ³ukiem. Wieś by³a wzmianko- chiñsk¹ porcelanê, wyroby z laki, w pa³aco- wana jako Chocieszewo ok. 1423 r. Nazwa wych parkach budowano altany w tym du- powsta³a od imienia Chociesz. Miejscowa chu, a w magnackich siedzibach zdarza³y siê parafi a zosta³a erygowana w 1451 r. W okresie nawet gabinety zwane „chiñskimi” lub „ja- od jesieni do kwietnia widaæ tu dachy drewnia- poñskimi”. Kośció³ jest orientowany*. Okna nego kościo³a parafi alnego pw. św. Leonarda oświetlaj¹ce wnêtrze maj¹ ostro³ukowe, neo- z lat 30. XIX w. Gdy z pocz¹tkiem maja okala- gotyckie zakoñczenia i delikatne szprosy* j¹ce go stare kasztanowce zaczynaj¹ rozwijaæ o piêknie wygiêtych liniach. Na belce têczo- swoje liście i kwiatostany, wspomniane da- wej znajduje siê krucyfi ks z 1. po³. XVII w. chy i niemal ca³a bry³a kościo³a niknie na pó³ oraz daty zwi¹zane z budow¹ i rozbudow¹ roku za tak niezwyk³ym parawanem. Forma obecnej świ¹tyni. G³ówn¹ dekoracj¹ prezbi- dachów wie¿y jest wyj¹tkowa, bo przywodz¹- terium jest manierystyczny o³tarz z XVII w. ca na myśl budowlê z innej kultury – chiñsk¹ Szczególn¹ ozdobê stanowi tabernakulum pagodê z jej wygiêt¹ ku górze krawêdzi¹ da- z koñca XVIII w. w realistycznej formie z³o- chu. Byæ mo¿e coś w tym jest, bo w Europie cistego snopa pszenicy. Jest on przewi¹zany

60 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6060 22012-03-30012-03-30 221:08:391:08:39 78 79

78 W budynku dawnego dworu Żółtowskich działa szkoła 79 Nagrobki okolicznych ziemian na cmentarzu parafi alnym

w po³owie wysokości powrós³em*. W bocznej z dworskiej biblioteki w Chociszewie mo¿na kruchcie znajduj¹ siê epitafi a upamiêtniaj¹ce by³o nabyæ na jarmarku w pobliskim Czerwiñ- okolicznych ziemian: Onufrego Lewockiego sku. Po wojnie we dworze ulokowano szko³ê, (1787–1854), wizytatora szkó³ w Królestwie funkcjonuj¹c¹ do dnia dzisiejszego. Otoczenie Polskim, Józefa Lewockiego, który uton¹³ dworu jest dośæ mocno przekszta³cone. Nie- w Wiśle w 1864 r., Rozaliê z Lipiñskich pri- gdyś do budynku od pó³nocy dochodzi³ park. mo voto Wysock¹ secundo voto Jaszczowsk¹ W koñcu lat 60. XX w. wytyczono nowy prze- (1792–1865), Józefata Zawidzkiego (1836– bieg szosy Zakroczym−P³ock. Drogê popro- –1889), dziedzica dóbr Chociszewo i Juliannê wadzono przez park, odcinaj¹c jego wiêksz¹ z M¹czewskich Zawidzk¹ (1809–1902). czêśæ od dworu. Pomimo tych przekszta³ceñ Na wschód od kościo³a stoi dwór z 2. po³. mo¿na jeszcze za szos¹ odnaleźæ elementy XIX w. dekorowany w stylistyce nawi¹zuj¹cej dawnego za³o¿enia parkowego. do klasycyzmu. Jego środkowy ryzalit zosta³ Warto wejśæ na cmentarz po³o¿ony tu¿ przy zwieñczony trójk¹tnym frontonem. Córka szosie. W g³êbi cmentarza (od bramy pro- kolejnych w³aścicieli Kamilla Przybojewska sto do koñca alei) znajduje siê szereg równo (1878–1960) wysz³a za w³aściciela 2 warszaw- ustawionych nagrobków z XIX i pocz. XX w. skich aptek, W³adys³awa ¯ó³towskiego (1865– reprezentuj¹cych wysoki poziom artystyczny. 1925). Na pocz¹tku okupacji, jeszcze w 1939 r. S¹ to groby dawnych w³aścicieli Chociszewa Chociszewo, tak jak i teren powiatu p³oñskie- i okolicznych dóbr. Pierwszy od prawej upa- go, znalaz³o siê w granicach Rzeszy. W³aścicie- miêtnia malarza i ziemianina Antoniego Pa- le Chociszewa zostali w trybie natychmiasto- czowskiego. Dalej s¹ nagrobki m.in. Mateusza wym wyrzuceni z maj¹tku, bez prawa zabrania Przybojewskiego (1830–1897) i Bronis³awy wiêkszości dobytku. Udali siê do Warszawy. z Zawidzkich primo voto Myśliñskiej secundo Jeszcze w czasie okupacji pojedyncze ksi¹¿ki voto Przybojewskiej (1842–1924).

Powiat płoński 61

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6161 22012-03-30012-03-30 221:08:431:08:43 Czerwińsk nad Wisłą (siedziba gminy)

80

80 Przez stulecia Czerwińsk rozwijał się dzięki wykorzystaniu Wisły jako ważnego szlaku komunikacyjnego

ieś licz¹ca ok. 1,7 tys. mieszkañców, szono zakonników z zachodniej Europy. Z bie- Wpo³o¿ona na po³udniowym krañcu po- giem lat, dziêki licznym darowiznom, klasztor wiatu p³oñskiego, przy drodze krajowej nr 62. sta³ siê jednym z najbogatszych na Mazowszu. Co najmniej od X–XI w. miejscowośæ by³a By³ to nie tylko ośrodek krzewienia chrześ- ośrodkiem osadniczym. Rozwój Czerwiñska cijañstwa. Ju¿ w XIII w. zakonnicy prowadzi- by³ zwi¹zany z przebiegaj¹cym têdy szlakiem li tu sta³y szpital i dom opieki dla chorych, handlowym. W 1. po³. XII w. ufundowano biednych i podró¿uj¹cych, a tak¿e zorganizo- tu klasztor kanoników regularnych i zapro- wali sieæ szkó³. Najwa¿niejsza z nich dzia³a³a

62 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6262 22012-03-30012-03-30 221:08:451:08:45 przy samym klasztorze i kszta³ci³a m³odzie¿ Dwie wie¿e w fasadzie (ka¿da po 33 m wyso- okolicznej elity. Miejscowośæ sk³ada³a siê kości) maj¹ charakterystyczne bliźniacze, po- z 2 czêści, wiêkszej, nale¿¹cej do dóbr bisku- dwójne okna przedzielone kolumn¹, tzw. bi- pów p³ockich (prawa miejskie w 1373 r.) oraz foria*. W kruchcie staje siê przed romañskim mniejszej, zostaj¹cej w gestii klasztoru (prawa portalem z po³owy XII w. Lokalna tradycja miejskie w 1582 r.). Prawa miejskie odebra- utrzymuje, ¿e jego lewa kolumna jest g³êboko no Czerwiñskowi w 1869 r. Od 1923 r. ca³y wy¿³obiona poniewa¿ tu symbolicznie ostrzy- kompleks zosta³ powierzony zgromadzeniu li swoje miecze rycerze W³adys³awa Jagie³³y. ksiê¿y salezjanów. Jest on malowniczo po- W bocznej kruchcie mo¿na obejrzeæ epitafi a ³o¿ony na wysokim, naturalnym cyplu nad okolicznych ziemian, m.in. rodzin Charzyñ- brzegiem Wis³y, wydzielonym od pozosta³ego skich, Antoniego i Józefy ze Ślubowskich oraz brzegu g³êbokimi w¹wozami. Najcenniejszym Józefa i Zuzanny ze Skrzeszewskich, oba z 2. elementem opactwa jest trójnawowa romañ- po³. XIX w., oraz z 1815 r. upamiêtniaj¹ce po- ska bazylika pw. Zwiastowania NMP. Zosta³a s³a Floriana Ma³owieskiego (zm. 1794 r.) i jego wzniesiona g³ównie z granitowej kostki i pol- ¿onê Teresê z Nakwaskich (zm. 1792 r.). Ko- nych kamieni. Przyjmuje siê, ¿e jest to najda- lejne epitafi a ziemian oraz opatów znajduj¹ lej wysuniêty na wschód od linii Wis³y zaby- siê we wnêtrzu, m.in. Franciszka Gaware- tek romañski takiej skali w tej czêści Europy. ckiego herbu Na³êcz (1751–1823), dziedzica

81 82

81 Bazylika zbudowana jest głównie z kostki granitowej. Okna wież mają charakterystyczne dla sztuki romańskiej podwójne okna, tzw. biforia 82 Romański portal prowadzący do nawy głównej

Powiat płoński 63

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6363 22012-03-30012-03-30 221:08:471:08:47 84

83

85 86 87

83 We wnętrzu jest wiele epitafi ów dostojników kościelnych i okolicznych ziemian 84 Nawa główna 85 Jeden z reliktów dawnej architektury 86 W bocznej kaplicy stoi kopia słynącego cudami wizerunku Matki Bożej. Używa się jej w trakcie procesji. Na ścianie w głębi widoczne są freski romańskie z motywami biblijnymi. Jest to największy zespół malowideł z tej epoki w Polsce 87 Muzeum misyjne w klasztornym korytarzu

wsi Borzeñ i pobliskiego Arciszewa, sêdziego kom w murach, np. od stron naw bocznych. ziemi wyszogrodzkiej, oraz jego ¿ony Schola- Pierwotnie wnêtrze oświetla³y w¹skie okna styki z Sutkowskich Gawareckiej herbu Po- romañskie (by³ to jeden z elementów obronno- bóg (zm. 1825). Spacer po wnêtrzu zdradza, ści kościo³a). W 1. po³. XVII w. zdecydowano ¿e romañski kośció³ by³ w ci¹gu wieków prze- siê okna znacznie powiêkszyæ. Aby poczuæ kli- kszta³cany. W strukturze murów oraz w wypo- mat dawnej, surowej architektury romañskiej, sa¿eniu wnêtrza widaæ nawarstwianie zmian warto przejśæ w g³¹b lewej nawy. Ma ona orygi- w kolejnych epokach, np. gotyku czy baroku. nalny poziom, ni¿szy o 60 cm od obecnej po- Proces ten mo¿na te¿ poznaæ dziêki odkryw- sadzki. Nawa zakoñczona pó³kolist¹ absyd¹*

64 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6464 22012-03-30012-03-30 221:08:501:08:50 o archaicznej posadzce i ma³ym okienkiem 1939 r. ukrad³ j¹ Dagobert Frey (1883–1963), wpuszczaj¹cym w¹ski snop świat³a to kwint- austriacki historyk sztuki, który by³ zaanga- esencja stylu romañskiego. Tak budowano ¿owany w niemieck¹ akcjê grabienia polskich w Polsce za pierwszych Piastów. W 1929 r. zbiorów z najcenniejszych eksponatów. Pro- i w 1951 r. odkryto w kościele cykle polichro- fesor wojnê prze¿y³, ale zabytku nie uda³o siê mii m.in. romañskiej z XIII w. Jest to najwiêk- odzyskaæ. Mo¿na spodziewaæ siê, ¿e po jego szy i najlepiej zachowany zespó³ fresków z tej śmierci ten skarb najprawdopodobniej trafi ³ epoki w Polsce. Mo¿na je ogl¹daæ w prawej do jego spadkobierców. W Czerwiñsku przez nawie. Prawdziwym kontrastem dla reliktów wiele powojennych dziesiêcioleci by³ poka- sztuki romañskiej jest barokowe wyposa¿enie zywany na drzwiach kolisty kszta³t pozosta³y prezbiterium. Podziwiaæ tu mo¿na wspania³e po skradzionej antabie*. rzeźbione stalle*, imponuj¹cy o³tarz z 1633 r. Uzupe³nienie świ¹tyni stanowi rozbudowy- sprowadzony Wis³¹ z Krakowa oraz s³yn¹cy ³a- wany w ci¹gu wieków klasztor. Budynek sk³a- skami obraz Matki Bo¿ej Pocieszenia z 1612 r. da siê z 2 zasadniczych skrzyde³. Pierwsze by³o otoczony licznymi wotami. Z bocznej nawy tradycyjnym domem zakonników, a drugie prowadzi w¹skie wyjście na dziedziniec klasz- rezydencj¹ o charakterze gościnnym dla prze- torny. Do wojny drzwi by³y ozdobione ko³atk¹ je¿d¿aj¹cych lub przep³ywaj¹cych têdy dostoj- z br¹zu w kszta³cie g³owy lwa, wyj¹tkowo cen- ników, w tym królów czy ksi¹¿¹t. We wnêtrzu nym zabytkiem romañskim z okresu budowy warto zobaczyæ kameraln¹ gotyck¹ kaplicê i wyposa¿ania świ¹tyni w po³. XII w. Pod koniec z XV w., dawny refektarz*. Jej sklepienie pokry-

88 89

90 91

88 Klasztorna kaplica z XV w. z gotyckim sklepieniem. Pierwotnie był to refektarz 89 Jedna z uliczek z drewnianą zabudową 90 Rekonstrukcja fragmentu mostu łyżwowego. Po takiej konstrukcji przeprawiały się przez Wisłę wojska Jagiełły w 1410 r. Nawierzchnia mostu składała się z desek opartych na 168 łodziach 91 Brukowana droga prowadząca od przystani do centrum Czerwińska. Niegdyś był tu duży ruch

Powiat płoński 65

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6565 22012-03-30012-03-30 221:08:561:08:56 93

92 94

92 Drewniana dzwonnica z 1839 r. stojąca na cmentarzu parafi alnym 93 Neobarokowy nagrobek rodziny Charzyńskich z 1857 r. 94 Zabytkowa kamienica z pocz. XX w.

wa gotycka polichromia z motywami roślinny- norenesansowe portale na Wawelu. Wzd³u¿ mi. Uwagê wszystkich zasiadaj¹cych do ³awek kaplicy wije siê mroczny korytarz z nieco jakby przykuwa obraz Matki Bo¿ej Ostrobramskiej zapomnian¹ ekspozycj¹, sk³adaj¹c¹ siê z eks- umieszczony w ma³ym, ale niezwyk³ej urody ponatów przywiezionych niegdyś z misji. S¹ czarnym o³tarzu. Pochodzi on z zak³adu dla tu skóry dzikich zwierz¹t, osobliwe przyk³ady sierot, który salezjanie prowadzili przed woj- egzotycznej fauny (np. wê¿e, skorpiony), owa- n¹ w Warszawie przy ul. Litewskiej. W cza- dy o niezwyk³ych kszta³tach. Mo¿na obejrzeæ sie wojny Niemcy zajêli budynek sierociñca, zbiory etnografi czne z ró¿nych stron świata oraz a o³tarz przeznaczyli do zniszczenia. Uda³o siê minera³y. W klasztorze z pewności¹ by³ podej- go jednak uratowaæ. Koniecznie trzeba przejśæ mowany król W³adys³aw Jagie³³o na prze³omie z kaplicy do zakrystii, sk¹d mo¿na podziwiaæ czerwca i lipca 1410 r., gdy wojska polskie po- kamienny portal przywodz¹cy na myśl wczes- konywa³y Wis³ê. W ci¹gu 2 dni przeprawi³o siê

66 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6666 22012-03-30012-03-30 221:09:021:09:02 têdy 18 tys. jazdy, 4 tys. piechoty, dzia³a i 8 tys. zabudowa jest szczególnie gêsta i widaæ dawne wozów z zaopatrzeniem (taborów). Tak szybki za³o¿enie urbanistyczne. To ślad przesz³ości. manewr by³ mo¿liwy dziêki budowie w tym Przez kilka stuleci, gdy rzeka by³a wykorzysty- miejscu mostu ³y¿wowego mierz¹cego 500 m wana gospodarczo, przy nadbrze¿u cumowa³y (opartego na rzêdzie 168 ³odzi). Zbudowano tratwy, barki, a od po³. XIX w. parowce (towa- go 30 czerwca zaledwie w 8 godzin. Przed fasad¹ rowe i pasa¿erskie). Pierwszy parowiec p³yn¹³ bazyliki stoi późnogotycka dzwonnica z 1497 r. têdy z Gdañska do Warszawy w 1828 r. W 100 z prześwitem w formie bramy, a przed ni¹ fi gu- lat później, w koñcu czerwca 1927 r. miesz- ra Chrystusa. Wed³ug tradycji w tym miejscu kañcy zgromadzeni na nadbrze¿u byli świad- 2 lipca 1410 r. odprawiano polow¹ mszê świêt¹ kami, jak statek z trumn¹ z prochami Juliusza dla zgromadzonego rycerstwa. Tu te¿ sta³ król S³owackiego p³yn¹³ w kierunku Warszawy. obserwuj¹cy przeprawê. Fakt niespodziewane- W ostatnich dniach maja 1930 r. w trakcie go przerzucenia naszych wojsk na drugi brzeg jednej z podró¿y po kraju w Czerwiñsku prze- i po³¹czenia z nadci¹gaj¹cymi z rejonu Pu³tu- bywa³ prezydent RP Ignacy Mościcki. Przyje- ska wojskami Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego cha³ z P³oñska, przez Rêbowo i Wyszogród. by³ wa¿nym elementem gry wojennej, który za- Zwiedzi³ bazylikê oraz zak³ad oo. salezjanów, skoczy³ przeciwnika i pozwoli³ na zwyciêstwo po czym wraz z orszakiem wsiad³ na pok³ad 2 tygodnie później, 15 lipca pod Grunwaldem. statku i pop³yn¹³ do P³ocka. Regularna ¿eglu- Po zwyciêstwie król przekaza³ swoj¹ misiurkê* ga statków po Wiśle w kierunku Warszawy do skarbca klasztoru w Czerwiñsku. Przyjmu- lub Torunia i Gdañska zaczê³a s³abn¹æ w po³. je siê, ¿e ta wyj¹tkowa pami¹tka narodowa za- XX w. Przez pewien okres utrzymywa³y siê ginê³a w 1819 r. w momencie kasaty zakonu. jeszcze letnie, turystyczne kursy ³¹cz¹ce War- Wnêtrze w odleg³ych wiekach zdobi³y zdobycz- szawê z Wybrze¿em. ne chor¹gwie, m.in. przekazane przez króla Gdy dotrze siê do Czerwiñska w s³onecz- Jana Kazimierza po walkach z Kozakami w po³. ne, sobotnie popo³udnie, ulega siê wra¿eniu, XVII w. ¿e ¿ycie ma jakby inny wymiar, wolniejsze Przed fasad¹ stoi fi gura Matki Bo¿ej z Dzie- tempo. Śladem dawnej prosperity s¹ liczne ci¹tkiem z 1916 r. W jej podstawie jest m.in. domy, g³ównie z prze³omu XIX i XX w., naj- p³askorzeźba z panoram¹ Czerwiñska. Po- czêściej drewniane, przy ulicach: Klasztornej, mnik upamiêtnia dramatyczne wydarzenia Kościuszki, Królowej Jadwigi, Świêtokrzyskiej z pocz¹tku I wojny światowej. Przez pewien czy przy placu Batorego. Tu te¿ jest miej- czas front ustali³ siê na Wiśle. Czerwiñsk by³ sce po synagodze, zaznaczone tablic¹ infor- broniony przez armiê rosyjsk¹, na drugim macyjn¹. Inna tablica w pobli¿u informuje, brzegu byli Prusacy. Zim¹ 1915 r. przyjecha³ ¿e w Czerwiñsku przysz³a na świat Loda Ha- tu nawet car Miko³aj II, aby swoj¹ obecności¹ lama, przedwojenna aktorka i tancerka (szer- dodaæ otuchy obroñcom. Wie¿e bazyliki by³y szy ¿yciorys w rozdziale „Ciekawe biografi e”). wykorzystywane jako dogodny punkt obser- St¹d te¿ widaæ trzy krzy¿e stoj¹ce w pobli¿u wacyjny. Nieprzyjacielska artyleria usi³owa³a ogrodzenia cmentarza. W odleg³ych wiekach je zburzyæ swoim ostrza³em. Pociski pada- tutejsze okolice by³y nawiedzane przez zarazy, ³y dooko³a, ale ¿aden nie trafi ³ w świ¹tyniê. m.in. cholerê. Ze źróde³ wynika, ¿e ostatnie Ostrza³ ści¹³ m³od¹ lipê, która ros³a oko³o 10 fale epidemii mia³y miejsce w latach: 1831, m przed wejściem. To w³aśnie na jej miejscu 1854 i 1891. Ci, którzy przetrwali, ufundowali wystawiono fi gurê, dziêkczynne votum pa- w Czerwiñsku 3 krzy¿e jako znak wdziêczno- rafi an za ocalenie kościo³a. Za prezbiterium ści za ocalone ¿ycie i z nadziej¹ na bo¿e mi- kościo³a mo¿na obejrzeæ przeciwleg³y brzeg ³osierdzie. Brzegiem rzeki mo¿na powêdrowaæ Wis³y z tarasu widokowego i warto st¹d wyru- do Wyszogrodu (ok. 11 km) lub do Zakroczy- szyæ na spacer po ogrodach klasztornych. mia (ok. 24 km). Bêd¹c w Czerwiñsku, trzeba dojśæ nad brzeg O przesz³ości świadcz¹ nie tylko monumen- Wis³y. To ciekawe, ¿e to tu, u podnó¿a skarpy, talne mury klasztoru czy drewniane domy,

Powiat płoński 67

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6767 22012-03-30012-03-30 221:09:061:09:06 95

95 Krzyże na skarpie górującej nad dolną częścią Czerwińska

ale tak¿e zachowane na miejscowym cmenta- rzyñskich z 1857 r. W jego pobli¿u jest prosta, rzu dawne pomniki nagrobne. W starszej czê- wspó³czesna granitowa p³yta z napisem Ś.P. ści swoj¹ wysokości¹ i piêknie oddan¹ roślin- Ostatni obywatel maj¹tku £azêki Florian n¹ dekoracj¹ rzeźbiarsk¹ wyró¿nia siê pomnik Smoleñski, prze¿y³ lat 63, zmar³ w Roguszy- Saturnina Józefa Stobieckiego herbu Ostoja nie 20.3.1949 r. Na nowszej czêści cmenta- (1820–1891), dziedzica dóbr Gawarzec, stoj¹- rza znajduje siê zbiorowa mogi³a ¿o³nierzy cy nieopodal drewnianej dzwonnicy. Bardzo polskich, którzy polegli we wrześniu 1939 r. ciekaw¹ formê, przypominaj¹c¹ wzory późno- w trakcie przegrupowania z okolic M³awy barokowe, ma wysoki nagrobek rodziny Cha- w kierunku Puszczy Kampinoskiej.

68 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6868 22012-03-30012-03-30 221:09:061:09:06 Dalanówek (gmina Płońsk)

97

96 98

96 Ruiny dworu Sokołowskich z pocz. XX w. 97 Zanikający staw w zdziczałym parku otaczającym dwór 98 W dawnych wyrobiskach pozostałych po eksploatacji kruszywa tworzą się malownicze zbiorniki wodne

rzy drodze odchodz¹cej na pó³noc od tra- wyznaczaj¹ w³aściwy szlak. Mury parteru Psy nr 7 w kierunku wsi Strachowo znaj- i piêtra budowli wydaj¹ siê byæ jeszcze w do- duje siê zdzicza³y park. Chroni on ruiny dwo- brym stanie. Widaæ ró¿ne warstwy farb, który- ru prawdopodobnie z ok. 1910 r. Mieszka³ mi pokrywano ściany pokoi w kolejnych dzie- tu w³aściciel okolicznych dóbr (ponad 250 ha) siêcioleciach. Znaczna czêśæ dachu i stropów Stefan Soko³owski z ¿on¹ i córk¹. Soko³owscy niestety ju¿ runê³a. Fragmenty zachowanej zostali st¹d wysiedleni na pocz¹tku II wojny wiêźby dachowej zdradzaj¹, ¿e jej elementy, światowej, a maj¹tek przeszed³ w rêce nie- które wystawa³y na zewn¹trz, by³y gustownie mieckie. Po reformie rolnej dwór stanowi³ profi lowane. Jedno z pomieszczeñ na piêtrze mieszkanie dla 5 rodzin. W jednym z po- mia³o balkon. Id¹c dalej, w g³¹b parku, mo¿- mieszczeñ urz¹dzono sklep. Budynek nie by³ na dotrzeæ do stawu. remontowany. Ostatni mieszkañcy opuścili Na po³udnie od wsi znajduje siê przystanek go w po³. lat 90. XX w. Z trudem mo¿na od- kolejowy (linia relacji Nasielsk–Sierpc). W pobli- szukaæ zarośniêt¹ drogê wiod¹c¹ do wnêtrza ¿u torów spotykamy wyrobiska kopalni kruszy- posesji. Na szczêście stoj¹ tu jeszcze grube wa (¿wirownia). Niektóre z dawnych wyrobisk betonowe s³upy – pozosta³ości bramy, które poddane s¹ rekultywacji. W zag³êbieniach pozo-

Powiat płoński 69

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 6969 22012-03-30012-03-30 221:09:071:09:07 99

100 101

99 Jesienna aleja w dawnym parku dworskim 100 Kaplica mariawicka w Lisewie 101 Zachowany budynek kolejowy w Dalanówku obecnie służy prywatnym właścicielom

stawiono wodê, wyrównano brzegi powsta³ych W pobliskim Lisewie (na wschód od Dala- w ten sposób stawów i posadzono krzewy. nówka) znajduje siê dawna kaplica mariawi- Na pó³noc od wsi, przy drodze w kierunku tów z pocz. XX w. Strachowa, utworzono jedyny na terenie po- wiatu p³oñskiego obszar NATURA 2000.

70 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7070 22012-03-30012-03-30 221:09:131:09:13 Dziektarzewo ()

102 103

104 105

102 Fasada gotyckiego kościóła pw. św. Katarzyny 103 Neogotycka, strzelista kaplica grobowa z 1897 r. wznosi się pośrodku cmentarza parafi alnego 104 Drewniany dwór 105 Wkra przepływająca przez rezerwat „Dziektarzewo”

ieś le¿y na pó³noc od P³oñska, na wschód niewielkiego gotyckiego kościo³a pw. św. Kata- Wod drogi nr 7, nad Wkr¹. Nazwa by³a rzyny jest jakby zagubiona wśród otaczaj¹cej wzmiankowana jako Dziegtarzewo w 1400 r. j¹ przyrody. Budowla pochodzi z XVI w. W górê Powsta³a od nazwy osobowej Dziegtarz. Nie- pn¹ siê a¿urowe szczyty, tak charakterystycz- zwyk³ej urody, zwarta i proporcjonalna bry³a ne dla architektury tego czasu. Z czerwieni¹

Powiat płoński 71

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7171 22012-03-30012-03-30 221:09:201:09:20 106 107

106 Bramka z drewnianym daszkiem z 1917 r. Przypomina on daszek nad studnią na rynku w Kazimierzu Dolnym 107 Kapliczka z 1864 r.

cegie³ kontrastuj¹ na bia³o otynkowane otwory skich. Spoczywaj¹ tu: Franciszek Strzeszewski okienne oraz geometryczna dekoracja ciemn¹, (1855–1930) w³aściciel maj¹tku Ogonowo, niemal czarn¹, przepalon¹ ceg³¹ zendrówk¹. Józefa z Grochowskich Strzeszewska (1860– W elewacji s¹ widoczne liczne otwory miêdzy –1939) oraz zapewne ich syn, kapitan in¿. ceg³ami. Jest to ślad średniowiecznej praktyki Henryk Strzeszewski (1895–1981) arkon*, jeź- polegaj¹cej na pozostawianiu w czasie budo- dziec – triumfator konkursów hipicznych, ¿o³- wy miejsc w ścianach na monta¿ rusztowañ. nierz wojska polskiego, po wojnie na emigracji Od strony po³udniowej umieszczono zegar w Wielkiej Brytanii, organizator polskiego ¿y- s³oneczny. Zosta³ wykonany w 1842 r. przez cia artystycznego w Londynie. Jest te¿ skrom- Wojciecha Jastrzêbowskiego (1799–1882), ny, ale urzekaj¹cy swoj¹ wysmakowan¹ form¹, profesora Instytutu Agronomicznego w Ma- pomnik nagrobny z szarego marmuru Krysty- rymoncie (obecnie czêśæ Warszawy). Skromne ny ze Świêckich Piechowskiej (1824–1860). wnêtrze o¿ywiaj¹ 3 o³tarze z XVII i XVIII w., W jego podstawie wyrzeźbiono 2 skrzy¿owane chrzcielnica z XVII w. i ambona z XVIII w. pochodnie. Ich p³omienie skierowane s¹ w dó³, W ścianach prezbiterium wmontowano epi- co jest dawnym symbolem ¿a³obnym. Gêste tafi a. Przed kościo³em znajduj¹ siê grobowce skupisko drzew za kościo³em, m.in. ze stary- m.in. Franciszka Niemierowskiego (1781– mi dêbami, lipami, to zdzicza³y park dworski. –1857), lekarza powiatu m³awskiego i dzie- S¹ tu te¿ stawy. Na skraju parku stoi drewnia- dzica dóbr Dreglin, oraz rodziny Strzeszew- ny, obszerny dwór chyl¹cy siê ku upadkowi.

72 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7272 22012-03-30012-03-30 221:09:251:09:25 Ma on ciekaw¹ formê, z³o¿on¹ z kilku partii. nabiera³a wówczas wyj¹tkowego znaczenia. Swoj¹ konstrukcj¹ i dekoracjami przywo- Dla fundatora jej powstanie by³o mo¿liwoś- dzi na myśl letniskowe domy z koñca XIX w. ci¹ wyra¿enia swojego bólu i nadziei na zmia- z okolic podwarszawskiego Otwocka. Czêśæ nê sytuacji w kraju. Wed³ug lokalnej tradycji piêtrowa jest ju¿ opuszczona, ale czêśæ parte- pochowano tu zabitych powstañców, których rowa z dachem obszernej werandy wspartym szcz¹tki po 1915 r. przeniesiono na cmentarz. na kilku masywnych kolumnach jest jeszcze Studiuj¹c zapisy z sierpnia 1863 r. w ksiêdze zamieszkana (2011 r.). metrykalnej miejscowej parafi i, mo¿na natra- Na po³udniowym krañcu wsi po³o¿ony fi æ na akty zgonu kilkunastu mê¿czyzn, którzy jest cmentarz z monumentaln¹, neogoty- zmarli jednego dnia o jednej godzinie. Z oczy- ck¹ kaplic¹ z 1897 r. z napisem Grób Adama wistych wzglêdów w ksiêdze nie mo¿na by³o Grabowskiego. W jej pobli¿u znajduje siê zawrzeæ szczegó³ów dotycz¹cych ich śmier- mogi³a powstañców z 1863 r. Na przeciw- ci. Jest to co prawda dokumentacja urzê- leg³ej stronie drogi wzglêdem cmentarza dowa, ale jej świadectwo jest przejmuj¹ce. jest niewielkie wzniesienie. Wśród sêdziwych Wzniesienie ogrodzono drewnianym p³otem, lip stoi tu pobielona kapliczka. Umieszczono a do środka wchodzi siê poprzez zadaszon¹ na niej napis Kiedy zagub¹ los nas zastrasza bramê z 1917 r., kryt¹ gontem, wspart¹ na 4 / B³agamy Ciebie Królowo nasza / W Two- s³upach. Konstrukcja ³¹cz¹ca s³upy oraz ca- jej opiece pomoc jedyna / Zbawienie nasze ³ośæ dachu zosta³a wykonana bez u¿ycia me- uproś u Syna. Pocz¹tkowo mo¿na odnieśæ talowych gwoździ. Na podstawie lekko styli- wra¿enie, ¿e jest to modlitwa b³agalna, jed- zowanych detali mo¿na wnioskowaæ, ¿e autor na z wielu wyrytych na kapliczkach. Jednak nie by³ zwyk³ym cieśl¹, ale prawdopodobnie kluczem do poznania dodatkowego przekazu mia³ zwi¹zki z jednym ze środowisk populary- tego monumentu jest ostatni wers z dat¹ 12 zuj¹cych idee poszukiwania stylu narodowego czerwca 1864 r. Jest to czas zwi¹zany z upad- w sztuce. Jej konstrukcja jest bardzo zbli¿ona kiem powstania styczniowego, wzmo¿onymi do zadaszenia z 1915 r. nad studni¹ na rynku represjami, licznymi egzekucjami i zsy³kami. w Kazimierzu Dolnym wi¹zanego z twórczoś- Publicznie nie mo¿na by³o manifestowaæ swo- ci¹ Jana Koszyc-Witkiewicza. ich opinii, sk³adaæ ho³du poleg³ym czy stra- Ok. 1 km na zachód od kościo³a znajduje siê conym, wszystkie publikacje podlega³y cen- rezerwat „Dziektarzewo” o charakterze leśno- zurze. Kapliczka i forma wyrytej modlitwy -krajobrazowym (5 ha, dostêpny).

Powiat płoński 73

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7373 22012-03-30012-03-30 221:09:281:09:28 Dzierzążnia (siedziba gminy)

108 109

108 Pomnik poświęcony poległym u progu odzyskania niepodległości 109 Głaz upamiętniający 60. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę

ieś le¿y 10 km na zachód od P³oñska, wośæ by³a prawdopodobnie wzmiankowana Wprzy drodze krajowej nr 10, nad P³on- w dokumentach z ok. 1230 r. jako Prasna lub k¹. W jêzyku staropolskim pojêcie dzierz¹¿- Dyrazna, a z ca³¹ pewności¹ na pocz. XV w. nia by³o równowa¿ne wspó³czesnej nazwie Od ok. po³. XVI w. wieś stanowi³a w³asnośæ rośliny wyka. Badania archeologiczne na te- królewsk¹ oddan¹ w dzier¿awê, funkcjono- renie wsi i w jej s¹siedztwie dowodz¹, ¿e by³ wa³ w niej m³yn wodny i karczma. Oko³o to obszar zamieszka³y ju¿ ok. 10 tys. lat temu, 1804 r. ówczesna administracja pruska przy- w epoce paleolitu. Nieco bogatsze ślady po- st¹pi³a do planowej reorganizacji przestrzeni chodz¹ z pocz¹tku naszej ery, gdy osadnictwo wsi. Powsta³y uk³ad w du¿ej mierze zacho- mia³o charakter bardziej sta³y. Mieszkañcy wa³ siê do dziś i jest ciekawym przyk³adem utrzymywali siê g³ównie z rolnictwa i ho- urbanistyki. W XIX w. tutejszy folwark by³ dowli. Ustalono, ¿e odkryte tu cmentarzysko administrowany przez kilka dziesiêcioleci funkcjonowa³o bez ma³a 1000 lat. Na tym przez rodzinê Weyherów. Przy samym skrzy- terenie odkryto równie¿ skarb – 300 monet ¿owaniu drogi nr 10 z drog¹ na Kucice stoi ka- − ukryty po 1033 r. Pierwszy raz miejsco- mieñ z or³em i tablic¹ o treści: Wiernym sy-

74 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7474 22012-03-30012-03-30 221:09:281:09:28 110

113

111

114

110 Drewniana chałupa kryta strzechą, przeniesiona z Dzierzążni do skansenu w Sierpcu 111 Siekluki. Ścieżka dydaktyczna „Pod Akacjami” 112 Azyl dla zwierząt w Sieklukach 113 Jesienne zbliżenie na ganek chałupy z Dzierzążni w skansenie 114 Staw w Sieklukach 112

nom tej ziemi / co oddali swe ¿ycie / w walce W pobliskiej wsi Siekluki, dziêki unijnym o wolnośæ / i niepodleg³ośæ/ naszej ojczyzny funduszom uzyskanym za pośrednictwem Lo- / 1914−1920 / wieczna chwa³a i cześæ. Na- kalnej Grupy Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze tomiast przy miejscowej szkole znajduje siê miejscowe gospodarstwo agroturystyczne mo- g³az z napisem: W 60 Rocznicê / Odzyskania g³o wytyczyæ i odpowiednio wyposa¿yæ ście¿kê Niepodleg³ości / Polski. Ponadto warto zwró- dydaktyczn¹ „Pod Akacjami”. W tej samej wsi ciæ uwagê na przydro¿ny, ¿eliwny krzy¿. znajduje siê dwór z 2. po³. XIX w.

Powiat płoński 75

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7575 22012-03-30012-03-30 221:09:321:09:32 Grodziec (gmina Czerwińsk)

115 116

115 Drewniany kościół z 1854 r. 116 W ołtarzu znajduje się obraz Matki Bożej Śnieżnej z XVII w.

ieś le¿y w po³udniowej czêści powia- Za kościo³em w Grodźcu znajduje siê kaplica Wtu p³oñskiego, kilkanaście kilometrów grobowa rodziny Dêbskich, w³aścicieli oko- na pó³noc od Czerwiñska. Wzmiankowana licznych dóbr. Wejścia strze¿e anio³. Solidna, od 1424 r. Drewniany kośció³ pw. św. Bart³o- kamienna elewacja kaplicy z pocz¹tku XX w. mieja zosta³ wzniesiony w 1854 r. Na kaleni- jest ozdobiona m.in. makówkami. To archa- cy* dachu umieszczono 2 wie¿yczki. Mniejsz¹ iczny element wykorzystywany od wieków na sygnaturkê* i wiêksz¹, nad wejściem. Okna w sztuce cmentarnej. We wnêtrzu s¹ epitafi a o ostro³ukowym wykroju w ścianach bocznych upamiêtniaj¹ce poszczególnych cz³onków ro- nawi¹zuj¹ do neogotyku. Bardzo wysoki o³tarz dziny. Jedno z nich poświêcono urodzonemu g³ówny pochodzi z czasu budowy kościo³a. w pobliskim maj¹tku Przybojewo, a zmar- W jego najwa¿niejszym miejscu umieszczono ³emu w Egipcie Bronis³awowi Dêbskiemu obraz Matki Bo¿ej Śnie¿nej z XVII w. Miejsco- (1874–1927). Studia odby³ w Krakowie i Bonn. wy proboszcz kieruje tak¿e parafi ¹ w Radzi- By³ cenionym botanikiem i entomologiem, kowie, gdzie stoi ciekawy drewniany kośció³ fascynowa³ go świat owadów. Gospodarowa³ z XVIII w. Warto zapytaæ siê o jego dostêpnośæ. w swoim maj¹tku rodzinnym i kontynuowa³

76 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7676 22012-03-30012-03-30 221:09:391:09:39 117 118 119

117 Stojąca za kościołem kaplica rodziny Dębskich 118 Przydrożny krzyż z często dodawaną w tych okolicach oszkloną kapliczką z fi gurą 119 Można się spodziewać, że Bronisław Dębski opisał także i ten gatunek występujących tu motyli 120 Jeden z nielicznych już drew- nianych budynków w Grodźcu

120

pasje naukowe, gromadz¹c zbiory botaniczne naukowy, ¿e kilka odkrytych gatunków nosi i entomologiczne. Mo¿na sobie wyobraziæ pe³- jego nazwisko. Zapewne ziemianie z s¹siedz- niê lata, fury ze snopami zje¿d¿aj¹ce do stodó³ twa czy nawet ch³opi z jego maj¹tku dziwnie w maj¹tku i szacownego dziedzica uganiaj¹- patrzyli na upodobania dziedzica, ale ten cego siê po ³¹kach i polach z siatk¹ na kijku swoim uporem wszed³ w anna³y światowej i usi³uj¹cego z³apaæ kolejnego motyla. Nie- entomologii. stety, w 1915 r. jego maj¹tek wraz z cenn¹ Niespe³na 100 m za kaplic¹ Dêbskich znaj- bibliotek¹ i zbiorami naukowymi zosta³ spa- duje siê po³o¿ony na ³agodnie opadaj¹cym lony przez wojska rosyjskie. Dêbski wyjecha³ zboczu cmentarz, na którym mo¿na odnaleźæ z Europy, osiad³ w Egipcie, gdzie kontynuo- kilka starych grobów. Jest wśród nich prosta wa³ badania. By³ wiceprezesem Towarzystwa kamienna p³yta obrośniêta mchem na grobie Entomologicznego w Kairze. Opisa³ wtedy rodziny Jaroszewskich, dawnych w³aścicieli m.in. 22 nowe dla Egiptu gatunki owadów maj¹tku Grodziec. i 15 zupe³nie dot¹d nieznanych na świecie. W latach 1940–1943 w Grodźcu istnia³ hit- Jego dokonania by³y tak cenione przez świat lerowski karny obóz pracy.

Powiat płoński 77

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7777 22012-03-30012-03-30 221:09:421:09:42 Joniec (siedziba gminy)

121 122

123 124

121 Położenie i rozwijająca się baza turystyczna wykreowała Joniec na istotny węzeł spływów kajakowych 122 Urząd pocztowy w budynku z 1. poł. XX w 123 Późnobarokowa fasada kościoła pw. św. Ludwika 124 Jednonawowe wnętrze to już następna epoka stylistyczna, klasycyzm. Niezwykłą osobliwością jest oddzielenie prezbiterium od nawy 4 kolumnami

ieś le¿y we wschodniej czêści powiatu ne meandry leniwie p³yn¹cych rzek − Wkry, Wp³oñskiego, przy skrzy¿owaniu lokal- Sony i ich ma³ych dop³ywów. Wieś pe³ni funk- nych dróg Wrona–Królewo i Osiek–Nowe cjê istotnego wêz³a w sp³ywach kajakowych. Miasto, 2 km na pó³noc od przystanku kole- Wa¿nym wydarzeniem by³a tu budowa w la- jowego Wkra (linia relacji Nasielsk–Sierpc). tach 1962–1964 sta³ego mostu przez rzekê. By³a wzmiankowana w 1240 r. jako Junecz. Dziêki tej przeprawie w Joñcu zbiega siê kilka Od wiosny do jesieni okolice Joñca o¿ywiaj¹ dróg. Przy jednej z nich stoi późnobarokowy siê dziêki mieszkañcom domów letniskowych. kośció³ pw. św. Ludwika z 1784 r. z wnêtrzem Domków jest sporo, a najwiêkszym atutem o cechach typowych ju¿ dla nastêpnej epoki, s¹ lasy, urozmaicona rzeźba terenu oraz nizin- dla klasycyzmu. Zosta³ ufundowany przez

78 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7878 22012-03-30012-03-30 221:09:461:09:46 125 126

125 Tablica z 1784 r. mająca zachęcać do nauki czytania, pisania i liczenia 126 Klasycystyczny nagrobek Antoniego Pomianowskiego (zm. 1838 r.)

ówczesnego biskupa p³ockiego, późniejszego Poniatowski pe³ni³ funkcjê prezesa Komisji prymasa Micha³a Jerzego ksiêcia Poniatow- Edukacji Narodowej. Wymienia ona litery al- skiego, rodzonego brata naszego ostatniego fabetu w formie drukowanej i pisanej (wielkie króla. Fundacja wi¹za³a siê z faktem, ¿e Joniec i ma³e) oraz cyfry. Pod nimi wyryto wierszo- od XII w. do koñca XVIII w. wchodzi³ w sk³ad wan¹ inskrypcjê (pisownia zosta³a uwspó³- dóbr biskupstwa p³ockiego. Pierwsze wzmian- cześniona, przyp. J. Z.): Czytaæ, pisaæ, racho- ki o istniej¹cej tu parafi i pochodz¹ z 1381 r. waæ, ucz siê z tej tablicy / Pomog¹ ci do tego Wnêtrze kościo³a jest jednonawowe. Ka¿de- proboszcz, pan, rodzice / Chceszli dok³adniej go, kto przybywa tu pierwszy raz zaskakuje poznaæ tê naukê waln¹ / Wraz z inszemi ksi¹- prezbiterium wyodrêbnione od nawy 4 monu- ¿eczkê masz parafi aln¹ / Korzystaj z daru, mentalnymi kolumnami. Strop pokrywa poli- który czyni rz¹d krajowy / Bêdziesz z niego chromia. W kruchcie wmurowano epitafi um majêtny, gospodarny, zdrowy / Proście Boga z czarnego kamienia, ze z³oconymi literami za króla, ojczyznê, panów i dobrodziejów / poświêcone pamiêci ojca i syna: Józefa £os- oraz za Biskupa Ks. Poniatowskiego autora sowskiego (1745–1800) i Aleksandra £ossow- tej tablicy. Ta kamienna inskrypcja stanowi skiego (1792–1850) herbu Szeliga, okolicz- doskona³¹ ilustracjê ducha oświeceniowe- nych ziemian. Aleksander by³ urzêdnikiem go w Polsce. Druga, podobna zachowa³a siê dyrekcji g³ównej Towarzystwa Kredytowego na katedrze w Kielcach. Ziemskiego w Warszawie. W pobli¿u kościo- Na wprost wejścia do kościo³a stoi ciekawy ³a zosta³a wzniesiona niewysoka dzwonnica. nagrobek klasycystyczny. Ma on formê wyso- Jej elewacje s¹ o¿ywione pilastrami obejmu- kiego postumentu skomponowanego w duchu j¹cymi naro¿niki budowli. W ścianê wmuro- antycznym. W jego zwieñczeniu znajduje siê wano kamienn¹ tablicê z 1784 r., gdy biskup urna okryta ca³unem. Monument upamiêt-

Powiat płoński 79

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 7979 22012-03-30012-03-30 221:09:521:09:52 127 128

129

127 Kwatera polskich żołnierzy poległych w 1920 r. 128 W samym centrum wsi stoi krzyż z 22 sierpnia 1908 r. 129 Zakola Wkry i drewniany młyn z końca XIX w.

80 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8080 22012-03-30012-03-30 221:09:551:09:55 122 122

130 Co sobotę odbywa się w Jońcu niewielki targ 131 Młodzieżowa Orkiestra Dęta OSP w Jońcu

nia Antoniego Pomianowskiego, zmar³ego Dum¹ wsi jest dzia³aj¹ca od 2007 r. M³o- w 1838 r. dziedzica dóbr Omiêciny. Nad pa- dzie¿owa Orkiestra Dêta Ochotniczej Stra¿y mi¹tkowym napisem znajduje siê wizeru- Po¿arnej w Joñcu. Zespó³ tworzy ponad 20 nek herbu Ślepowron. W aran¿acji t³a tarczy m³odych muzyków graj¹cych na saksofonach, herbowej wykorzystano panoplia (chor¹gwie, klarnetach, fl etach i tr¹bkach. Systematyczne szable i lufy armatnie). próby doskonal¹ ich warsztat, a kapelmistrz We wsi stoi metalowy krzy¿ z 1908 r. osa- dba o wprowadzenie coraz nowszych utwo- dzony w kamieniu. Przy drodze przebiegaj¹cej rów. Repertuar jest bardzo szeroki i wi¹¿e siê przez Joniec po³o¿ony jest cmentarz parafi alny ze wszechstronnym wykorzystywaniem ze- z XIX w. Wed³ug tradycji jest to miejsce, w któ- spo³u. Orkiestra gra w czasie lokalnych wyda- rym sta³a wcześniejsza, drewniana świ¹tynia rzeñ, w tym w świêta narodowe, uświetnia uro- pw. św. Ma³gorzaty, funkcjonuj¹ca do XVIII w. czystości kościelne i bierze udzia³ w ró¿nych Na cmentarzu, na prawo od wejścia, nieco w g³ê- biesiadach, festynach i paradach. Wykonuje bi jest pomnik na grobie polskich ¿o³nierzy po- utwory patriotyczne i kościelne, ale jest równie leg³ych w 1920 r. W jednym z gospodarstw za- dobra w repertuarze zwi¹zanym z muzyk¹ kla- chowa³a siê stodo³a kryta strzech¹. Nad Wkr¹ syczn¹, fi lmow¹ czy rozrywkow¹. Dzia³alnośæ du¿y, drewniany m³yn z ok. 1898 r., na miejscu orkiestry, ale przede wszystkim cotygodniowa wcześniejszego, dzia³aj¹cego ok. 1800 r. praca w czasie prób i opieka wychowawcza Co sobotê odbywa siê w Joñcu niewielki targ. kapelmistrza, to wyj¹tkowo dobry przyk³ad Wśród sprzedawców mo¿na niekiedy spotkaæ rozwoju kultury muzycznej na wsi. Ponadto miejscowego twórcê ludowego, który specjali- wyrabia u m³odych ludzi smak artystyczny zuje siê w rzeźbieniu świ¹tków. i wp³ywa na rozwój wy¿szych aspiracji.

Powiat płoński 81

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8181 22012-03-30012-03-30 221:09:581:09:58 Kamienica (gmina Załuski)

132 133

132 Kościół pw. Opatrzności Bożej został zaprojektowany w 1935 r. 133 Przez wiele stuleci w tutejszej parafi i znajdował się gotycki kielich z 1492 r. Obecnie jest eksponowany w Muzeum Diecezjalnym w Płocku

ieś po³o¿ona na po³udniowo-wschod- na miejscu wcześniejszej drewnianej świ¹- Wnim krañcu powiatu p³oñskiego, kil- tyni. Jego budowê, na dośæ zaawansowanym ka kilometrów na zachód od Zakroczymia. etapie, przerwa³a wojna, a zakoñczono zaraz Na jej skraju p³ynie jeden z ma³ych dop³ywów po niej. Parafi a prawdopodobnie by³a erygo- Wis³y, Struga. Nazwa wsi wzmiankowana wana w po³owie XV w. Pierwsza wzmianka od 1423 r. Byæ mo¿e mia³a określaæ miejsce pochodzi z 1425 r. Jednym z najciekawszych kamieniste, pe³ne g³azów. W po³owie lipca skarbów, który chronili tutejsi proboszczowie 1915 r. przebiega³a têdy linia frontu rosyjsko- jest gotycki srebrny kielich mszalny. Ufundo- -pruskiego. W wyniku walk oraz metody zosta- wali go w 1492 r. kanonik p³ocki Jan Za³uski wiania przez Rosjan spalonej ziemi w Kamie- herbu Gozdawa i Jan z Tworkowa, kanonik nicy zosta³y zniszczone: kośció³ z dzwonnic¹, wileñski. Niestety, jak dot¹d nie uda³o siê dwór, plebania i zabudowania gospodarcze. ustaliæ czy wspomniany Jan Za³uski mia³ ja- Miejscowy kośció³ parafi alny pw. Opatrz- kiś zwi¹zek z poblisk¹ wsi¹ Za³uski, obecn¹ ności Bo¿ej zosta³ zaprojektowany w 1935 r. siedzib¹ gminy. Kielich odkryto w po³owie przez architekta Leona Tarasiewicza. Powsta³ XIX w. i szczegó³owo opisano w 1861 r. Od tej

82 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8282 22012-03-30012-03-30 221:10:011:10:01 134 135

134 Granitowy obelisk na grobie Pawła Tarnowskiego (zm. 1887 r.) 135 Jeden z nielicznych przykładów drewnianej zabudowy

pory znalaz³ poczesne miejsce w historii pol- uniformach świêtuj¹ w kościele dzieñ patro- skiego rzemios³a artystycznego. Jest ekspono- na − św. Huberta. Staje wtedy przed o³tarzem wany wśród skarbów Muzeum Diecezjalnego poczet sztandarowy ko³a i s³ychaæ sygna³y w P³ocku. Architektura, szczególnie wnêtrza grane na rogu myśliwskim. Naprzeciw wej- tego niezbyt du¿ego kościo³a, jest dobrym ścia do kościo³a, po drugiej stronie drogi stoi przyk³adem jednego z nurtów polskiej sztuki plebania. Powsta³a w koñcu XIX w., spalona lat 30. XX w., w którym by³y ³¹czone motywy w 1915 r. przez Rosjan. By³a odbudowywana znane od wieków i uzupe³niane wspó³czesny- etapami od 1917 r., otynkowano j¹ w 1926 r. mi. Plan jest tradycyjny: nawa z prezbiterium (data na elewacji), a w 1927 r. oddano do u¿yt- oraz chór organowy nad krucht¹ wejściow¹. ku. Zastosowane formy to silnie zmodernizowane Miejscowy cmentarz parafi alny jest po³o- motywy architektury gotyckiej, np. sklepie- ¿ony 700 m na zachód od kościo³a, za wsi¹, nie w prezbiterium i nad naw¹, ³ukowe otwo- wśród pól. Nie jest zbyt du¿y. Prawdopodob- ry empory organowej. Warto zwróciæ uwagê nie zosta³ za³o¿ony w po³owie XIX w. Warto na okr¹g³e okna w górnej partii ścian nawy, przejśæ jego g³ówn¹ alej¹. Znajduj¹ siê przy które przypominaj¹ okrêtowe bulaje (jeden niej jedne z najstarszych nagrobków. Naj- z najmodniejszych motywów w przedwojen- ³atwiej trafi æ do najwy¿szego, w formie ma- nej architekturze). Witra¿e powsta³y w latach sywnego obelisku z ró¿owego granitu, Paw³a 1998–2000 w pracowni El¿biety i Andrzeja Tarnowskiego (1819–1887), w³aściciela dóbr Bednarskich w Rypinie. W pobli¿u chrzcielni- Kamienica. Tu¿ obok mo¿na zobaczyæ urzeka- cy wisi w gablocie sztandar i obraz z 2010 r., j¹cy urod¹ pomnik z rzeźb¹ ma³ej dziewczynki ukazuj¹cy św. Huberta na ³owach, pêdzla Jerze- z wianuszkiem w rêku. Upamiêtnia on zmar³¹ go Martynowa. Nie bez przyczyny znajduje siê w wieku 3 lat Marylkê Tarnowsk¹. Zosta³ wy- tu patron myśliwych. Od wielu lat na tym te- kuty ok. 1900 r. w warszawskiej pracowni ka- renie dzia³a ko³o ³owieckie. Swoj¹ siedzibê ma mieniarskiej Romana Lubowieckiego. Mogi³a w pobliskich Z³otopolicach, tu¿ przy pocz¹tku Marylki s¹siaduje z prostym cementowym na- ście¿ki przyrodniczo-dydaktycznej biegn¹cej grobkiem ma³¿onków Grzelaków, Stanis³awa przez las. Ka¿dej jesieni myśliwi w swoich (1857–1929) i Konstancji (1870–1928). Byli

Powiat płoński 83

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8383 22012-03-30012-03-30 221:10:031:10:03 136 137

136 Rzeźba na grobie Marylki Tarnowskiej z ok. 1900 r. 137 Dwustronny nagrobek małżonków Grzelaków z 1. poł. XX w. Małżonkowie pochowani są głowami do siebie

oni zwyk³ymi rolnikami z pobliskiej wsi Nabo- mienicy na pocz¹tku XIX w. za³o¿ono jeszcze rówiec, ale warto tu siê zatrzymaæ. Pochowani jeden cmentarz, gdzie pochowano ok. 1 tys. spoczywaj¹ g³owami do siebie, jedno w jedn¹ zmar³ych z ran ¿o³nierzy (Polaków i Rosjan) stronê, drugie w przeciwn¹. To tak, jakby dwie w czasie, gdy funkcjonowa³ tu przez 8 miesiê- mogi³y po³¹czyæ g³owami. Ca³ośæ spina jeden cy rosyjski lazaret (szpital polowy). Lokaliza- nagrobek z ma³o czytelnymi napisami z obu cjê w dokumencie z 1817 r. określono ogólnie stron. Jego powierzchniê z wolna porastaj¹ w polu pod fi gur¹ na gruncie ornym plebañ- barwne mchy i drobne porosty. Do niedawna skim. Nikt ju¿ nie pamiêta, gdzie to by³o. Po- grobów tak pochowanych ma³¿eñstw (g³owa- szukiwania tego miejsca by³yby doskona³ym mi do siebie) by³o wiêcej, ale forma ta zaczê³a polem do popisu dla archeologów i z pewnoś- zanikaæ z powodu dogêszczania cmentarza. ci¹ wyjaśniono by, czy istnienie lazaretu by³o Nie uda³o siê jak dot¹d ustaliæ co by³o źród- zwi¹zane z powstaniem kościuszkowskim, ³em takiego sposobu grzebania. Na terenie Ka- czy walkami z 1813 r.

84 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8484 22012-03-30012-03-30 221:10:061:10:06 Kroczewo (gmina Załuski)

139

138 140

138 Połów ryb na stawie w majątku Kroczewo ok. 1912 r. 139 Staw z wyspą – fragment parku podworskiego. W głębi sylwetka kościoła parafi alnego 140 Do Kroczewa zjeżdżają fani indywidualnego latania

ieś na po³udniowo-wschodnim krañcu nowano go wed³ug zasad krajobrazowego parku Wpowiatu, przeciêta dwupasmow¹ drog¹ angielskiego. W 1976 r. naliczono tu 426 du- krajow¹ nr 7. Do stycznia 1945 r. sta³ tu dwór ¿ych drzew (o średnicy pnia powy¿ej 20 cm), rodziny Czarnowskich herbu Grabie. Zosta³ on, w tym 91 grabów, 85 lip drobnolistnych, 38 dê- tak jak wiêkszośæ zabudowañ gospodarczych bów szypu³kowych i 27 wi¹zów szypu³kowych. maj¹tku, wysadzony w powietrze przez wy- Odnotowano tak¿e jedn¹ egzotyczn¹ sosnê cofuj¹c¹ siê niemieck¹ jednostkê wojsk lotni- wejmutkê Pinus strobus L. (rośnie do dziś). czych, która stacjonowa³a tu przez ca³¹ wojnê. Ta egzotyczna odmiana dekoracyjnej sosny tra- Po dworze pozosta³a niepozorna nierównośæ fi ³a z Ameryki Pó³nocnej do Europy w XVIII w. terenu skrywaj¹ca fundamenty oraz imponuj¹- za przyczyn¹ Lorda Weymoutha (st¹d nazwa cy park podworski z systemem 2 stawów po³¹- odmiany). Wkrótce sta³a siê po¿¹dan¹ ozdob¹ czonych stumetrowym kana³em. Na wiêkszym parków na ca³ym kontynencie. Charakteryzuje z nich jest malownicza ma³a wyspa z wysokimi siê d³ugimi ig³ami. S¹ one miêkkie i delikatne drzewami. Park jest zdewastowany, ale jeszcze w odró¿nieniu od twardych igie³ sosen europej- mo¿na odczytaæ pierwotny uk³ad, odszukaæ skich. Jest jeszcze inna ró¿nica. „Nasze” sosny dawne aleje i tzw. wnêtrza parkowe otwieraj¹ce maj¹ ig³y zestawione parami, a wejmutka ma siê osiami widokowymi na okolicê. Skompo- od razu pêdzelek z³o¿ony z piêciu.

Powiat płoński 85

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8585 22012-03-30012-03-30 221:10:091:10:09 141

142 143

141 Elewacja północna kościoła parafi alnego 142 Niezwykle efektownie została zaprojektowana obszerna empora organowa 143 Główną dekoracją prezbiterium jest monumentalna Pieta projektu rodziny Drapiewskich

86 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8686 22012-03-30012-03-30 221:10:131:10:13 Za parkiem w kierunku wsi Z³otopolice roz- nawy. Obecny kośció³ pw. Matki Bo¿ej Boles- ci¹ga siê ogromna, niemal p³aska przestrzeñ. nej, ju¿ ca³kowicie murowany, zosta³ zapro- Jeszcze przed wojn¹ zdarza³o siê, ¿e na tych jektowany w 1919 r. przez architekta Hugona ³¹kach l¹dowa³y awionetki. W czasie wojny Kuderê, przy czym zarys planu murów prez- Niemcy zorganizowali tu wojskowe lotnisko biterium nawi¹zuje do prezbiterium z XVI w. (szerzej na ten temat w rozdziale „Opowieści W 1937 r. wnêtrze zosta³o ozdobione polichro- niesamowite i tajemnicze miejsca”). W po- mi¹ o ciekawym programie ikonografi cznym godne soboty i niedziele coraz czêściej mo¿na przez braci Drapiewskich. Uzupe³nieniem tu spotkaæ pasjonatów latania paralotniami prezbiterium jest olejny obraz Chrzest Jezu- z napêdem lub modelarzy manewruj¹cych sa z 1858 r. pêdzla warszawskiego malarza zdalnie sterowanymi modelami samolotów, pochodz¹cego z w³oskiej, spolonizowanej ro- szybowców lub śmig³owców. O swoich przygo- dziny, Franciszka Tegazzo. Drewniana ambo- dach i dokonaniach na lotnisku w Kroczewie na pochodzi z 1954 r. Zosta³a wykonana wg dyskutuj¹ później na forach internetowych. projektu Wojciecha Jastrzêbowskiego. Osobli- Metryka miejscowej parafi i jest średnio- wości¹ jest wyrzeźbiony na pocz¹tku porêczy wieczna. Pierwsza wzmianka o parafi i po- naturalnej wielkości ananas. Zarówno ten chodzi z 1424 r. Od XVI w. wierni modlili siê element, jak i ca³ośæ nosi cechy stylu art deco. w świ¹tyni z³o¿onej z 2 elementów: murowa- W prawej nawie kościo³a mo¿na zobaczyæ me- nego prezbiterium i dobudowanej drewnianej talow¹ chrzcielnicê z XIX w. o niezwyk³ej for-

144 145

144 Żeliwny nagrobek w stylistyce empire K. Grąbczewskiej (zm. 1852 r.) 145 Przejmująca destrukcja rzeźby na grobie J. G. Zielińskiego (zm. 1918 r.)

Powiat płoński 87

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8787 22012-03-30012-03-30 221:10:171:10:17 146

146 Plebania z 1912 r., a przy niej (po lewej stronie) sędziwy dąb, pomnik przyrody

mie – wisz¹cego dysku. W prezbiterium, w ok- pobliskiego maj¹tku Zdunowo. Dośæ ³atwo (po nach po obu stronach o³tarza znajduje siê para charakterystycznym rdzawym kolorze) mo¿- witra¿y Ostatnia Wieczerza i Ukrzy¿owanie. na odnaleźæ ¿eliwny nagrobek z ogrodzeniem Zosta³y wykonane w 1967 r. w warszawskiej z dekoracj¹ skomponowan¹ w duchu empi- pracowni Józefa Olszewskiego wg kartonów re z ok. 1852 r. na grobie Krystyny z Finków Haliny Cieśliñskiej-Brzeskiej z Krakowa. Wi- Gr¹bczewskiej (1786–1852). Zmar³a by³a trzy- tra¿e jej projektu zdobi¹ m.in. gmachy ONZ krotnie zamê¿na. Pierwszym mê¿em by³ Karol w Nowym Jorku oraz kaplicê Czarnej Madon- Greuve, drugim Jan Okoñski, a trzecim Pawe³ ny w sanktuarium na Jasnej Górze. Gr¹bczewski. Ten ostatni by³ pos³em p³ockim Za prezbiterium i lokaln¹ drog¹ znajduje na sejm w 1830 r. i m.in. jego podpis widnieje siê plebania z 1912 r. (data u³o¿ona z cegie³ na pod ówcześnie przyjêtym aktem detronizacji szczycie). Otaczaj¹ j¹ stare drzewa, tworz¹ce cara Miko³aja I. Jedna z córek zmar³ej Krysty- przydomowy ogród. Jedno z nich, d¹b tu¿ przy ny, Wanda z Okoñskich (1813–1876), wysz³a bramie, jest z racji na swój wiek oznaczony za m¹¿ za Józefa Czarnowskiego (1801–1880) jako pomnik przyrody. i wnios³a mu w wianie maj¹tek Kroczewo. Cmentarz parafi alny w starszej czêści gro- Od tego czasu mieszka³y tu i gospodarowa- madzi nagrobki z XIX w. Id¹c od kościo³a ³y kolejne pokolenia Czarnowskich. Synow¹ trzeba dojśæ do pierwszych 2 rosn¹cych obok Józefa i Wandy by³a Teresa ze Zbyszewskich, siebie starych drzew: lipy i modrzewia. Naj- któr¹ rodzinne parantele ³¹czy³y z Henrykiem szybciej zauwa¿a siê nagrobek z czarnego Sienkiewiczem. Jedn¹ z jej córek nawet z nim marmuru, tzw. szwedzkiego, zwieñczony wy- swatano. Tu¿ obok ¿eliwnego grobu stoi wy- sokim, czarnym krzy¿em. Jest to grób Stani- sokiej klasy artystycznej nagrobek z bia³ego s³awa Jaworowskiego (1876–1922), w³aściciela marmuru upamiêtniaj¹cy matkê Teresy −

88 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8888 22012-03-30012-03-30 221:10:201:10:20 147

147 Mazowiecki tort z oferty cukierni

Mariê Magdalenê ze Ślaskich Zbyszewsk¹ wie, na Bia³o³êce. Co ciekawe, krzy¿uje siê ona (1806–1887). z ulic¹ Zdziarsk¹, której nazwa zosta³ utwo- Dla tych, co zmêcz¹ siê zwiedzaniem Kro- rzona od wsi, która tak¿e le¿y na terenie po- czewa, godna polecenia jest oddana do u¿ytku wiatu p³oñskiego. w 2010 r. cukiernia fi rmy „Piekarczyk” po³o¿o- Ka¿dy, kto choæ raz by³ na warszawskim pla- na na skraju wsi przy tzw. starej szosie. Jej wnê- cu Zamkowym, pamiêta, ¿e stoi tu kolumna trze zosta³o zaprojektowane wg sprawdzonych Zygmunta III Wazy. Co bardziej spostrzegaw- za³o¿eñ designerskich i uzupe³nione o rzeźbê czy zauwa¿yli te¿, ¿e przy samym zamku roś- przedstawiaj¹c¹ naturalnej wielkości kwitn¹- nie drzewo, jedyne na ca³ym placu, samotne. c¹ jab³oñ. Na pieñ i ga³êzie zu¿yto blisko 300 Kiedyś by³o ogromne. W marcu 2006 r. usu- kg najprawdziwszej czekolady! Najwa¿niejsze niêto je, a na to miejsce posadzono d¹b licz¹cy s¹ tu jednak lody i sorbety o smakach malino- 60 lat. Jednak zanim siê to sta³o, przez wiele wym i truskawkowym produkowane na bazie dziesiêcioleci by³ pielêgnowany w prywatnej owoców z pobliskich plantacji. szkó³ce ogrodniczej rodziny Gr¹bczewskich Opuszczaj¹c Kroczewo warto pamiêtaæ, w Kroczewie, w³aśnie w tym opisanym Kro- ¿e ta wieś ma nawet swoj¹ ulicê w Warsza- czewie.

Powiat płoński 89

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 8989 22012-03-30012-03-30 221:10:211:10:21 Krysk ()

148 149

150 151

148 Fragment zdziczałego parku dworskiego 149 Dwór 150 Stawy wchodzące w skład parku 151 Nagrobek A. Grema (zm. 1868) z dekoracją neogotycką

ieś le¿y na po³udnie od P³oñska, skraju wsi, zas³oniêty drzewami i zaroślami Wprzy drodze nr 571, wzmiankowana znajduje siê dwór o wysokim tzw. polskim w 1405 r. By³o to rodowe gniazdo Kryskich, dachu, park oraz stawy. Ostatni w³aściciele, rodziny, z której w XVI w. wysz³o kilku znacz- rodzina D¹browskich, zostali st¹d wypêdzeni nych polityków i dyplomatów. Na pó³nocnym przez Niemców na pocz¹tku II wojny świato-

90 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9090 22012-03-30012-03-30 221:10:231:10:23 wej. W latach 1945–1965 w dworze mieści³a (1858–1903), w³aścicielki maj¹tku Szczytno. siê szko³a podstawowa, a nastêpnie lokale Pamiêtam opowieści urodzonej na pocz¹tku mieszkalne. Brak powa¿niejszych remontów XX w. pani Wandy Koelichen z domu Czar- w kolejnych dziesiêcioleciach doprowadzi³ nowskiej, córki w³aścicieli maj¹tku Kroczewo. do znacznego pogorszenia stanu technicznego. Chyba w 1987 r. wspomina³a mi, ¿e w latach Wyj¹tkowej urody temu miejscu nadaj¹ stawy 20. i 30. XX w. wielk¹ atrakcj¹ by³y wyciecz- i gnie¿d¿¹ce siê tu ³abêdzie. ki w okolice Kryska, a szczególnie mo¿liwośæ Pośrodku wsi, na wzniesieniu stoi murowa- zwiedzania istniej¹cych pod kościo³em krypt. ny kośció³ pw. Wniebowziêcia Najświêtszej Taka wyprawa budzi³a dreszcz emocji. Osobli- Marii Panny. Miejscowa parafi a powsta³a praw- wości¹ by³a trumna ze zmumifi kowanym cia- dopodobnie w XIII w., a by³a wzmiankowana ³em jakiegoś szlachcica. Teraz na progu XXI w. od 1426 r. Gotyckie zrêby obecnego kościo³a wejście do krypt jest niedostêpne. s¹ datowane na 1481 r. Zmiany ceglanego w¹t- Cmentarz parafi alny po³o¿ony jest nieco da- ku zdradzaj¹, ¿e kośció³ niejeden raz by³ prze- lej, na zachód od wsi. Wśród nagrobków wy- budowywany i powiêkszany, ostatnio na pocz. ró¿niaj¹ siê te z XIX w. i z 1. po³. XX w. Dośæ XX w. We wnêtrzu mo¿na obejrzeæ m.in. epi- blisko wejścia le¿y skromna p³yta Adolfa Ra- tafi a okolicznych ziemian, m.in. Franciszka ciêckiego (1863–1935) herbu Pomian, w³aś- Ma³owieskiego (1765–1825) i jego ¿ony Anny ciciela maj¹tku Krysk. Bardzo ciekaw¹ formê z Walickich Ma³owieskiej (1769–1817) oraz z neogotyck¹ dekoracj¹ ma wysoki nagro- ich syna Micha³a (1794–1883), który pe³ni³ bek Andrzeja Grema (1793–1868), dziedzica funkcjê prezesa Komisji Województwa P³o- dóbr Olszyny. W centralnej czêści cmentarza ckiego. Ciekawe s¹ te¿ epitafi a Leona Star- jest grób rodziny Zielieñskich, którego znisz- czewskiego herbu Na³êcz (1780–1832) i Zofi i czone ¿eliwne elementy świadcz¹, ¿e by³a Izydory z Dziechciñskich Powichrowskiej to niegdyś ciekawa kompozycja.

152 153

152 Kościół parafi alny powstał na wzniesieniu 153 Wejście boczne do kościoła z drzwiami z 1. poł. XIX w. 154 Obecna forma kościoła z obszerną nawą powstała na pocz. XX w.

154

Powiat płoński 91

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9191 22012-03-30012-03-30 221:10:281:10:28 Kucice (gmina Dzierzążnia)

155 156

157 158

155 Niewielki, drewniany kościół na planie ośmioboku, o ciekawym wyposażeniu wnętrza 156 Prezbiterium i nawa widziane z empory organowej 157 Procesja w dzień święta Bożego Ciała 158 Chrystus frasobliwy, drewniana rzeźba z XVII w.

ieś le¿y na zachód od P³oñska, nad ¯u- Trójcy z 1783 r. oraz murowana, o wiele m³od- Wrawiank¹, w po³owie drogi biegn¹cej sza plebania. Niegdyś, bo w 2. po³. XIX w. z Dzierz¹¿ni do Nacpolska. Kucice maj¹ te¿ i po czêści w XX w., kościo³y tego typu by³y dogodne po³¹czenie drogowe z P³oñskiem masowo zastêpowane budowlami trwalszymi, (boczna szosa odchodz¹ca od drogi nr 10). Tu- murowanymi. Gdyby nie olejna farba na ścia- tejszy folwark w 2. po³ XIX w. nale¿a³ do Karola nach we wnêtrzu, z powodzeniem móg³by £empickiego (1819–1874) i liczy³ niemal 700 stanowiæ plan fi lmów historycznych. Mo¿na ha. Zachowa³ siê tu niezwyk³ej urody ma³y, by tu by³o realizowaæ sceny rodem np. z Po- kryty gontem, drewniany kośció³ pw. Świêtej topu czy Pana Wo³odyjowskiego. Co praw-

92 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9292 22012-03-30012-03-30 221:10:321:10:32 da wnêtrze zosta³o tu „odświe¿one” farb¹, ale przynajmniej uniknê³o ob³o¿enia boazeri¹ tak czêsto wykorzystywan¹ w modernizowa- niu drewnianych wnêtrz sakralnych szczegól- nie w latach 70. i 80. XX w. Dziêki temu mo- ¿emy ogl¹daæ strukturê, liczyæ poszczególne bale sk³adaj¹ce siê na ściany. Kośció³ nale¿y do grupy 3 wyj¹tkowych drewnianych koś- cio³ów na Mazowszu p³oñskim, które powin- no siê koniecznie obejrzeæ (obok Radzikowa i Sarbiewa). Jednak nie jest to ³atwe, bo tutej- szy proboszcz prowadzi jeszcze inn¹, wiêksz¹ parafi ê (Gumino) i tam te¿ mieszka. Oznacza to, ¿e kośció³ w Kucicach bywa otwarty za- ledwie raz w tygodniu, w czasie niedzielnej mszy świêtej odprawianej tu zazwyczaj rano. Wytrawni turyści mog¹ go obejrzeæ tu¿ przed nabo¿eñstwem lub tu¿ po, gdy wierni z niego wychodz¹ i gdy gaszone s¹ świat³a. Po chwili zostaje zamkniêty na kolejny tydzieñ. Koś- ció³ wzniesiono na nietypowym planie − ośmioboku. Dla świ¹tyni taki plan wi¹¿e siê z symbolik¹ liczby 8 uwa¿anej od staro¿ytno-

ści za liczbê magiczn¹, a w świecie chrześci- 159 jañskim zwi¹zan¹ ze zmartwychwstaniem i wieczności¹. Forma budowli oraz wyposa- 159 Figura Matki Bożej, przełom XIX i XX w. ¿enie stanowi¹ doskona³y przyk³ad jednej z niegdyś licznych na tych ziemiach fundacji szlacheckich. Na tle du¿ych p³aszczyzn ścian te¿ wspi¹æ siê po drabinie na chór organowy. wyró¿niaj¹ siê późnobarokowe o³tarze: g³ów- Tam zachowa³ siê oryginalny fragment bali ny i 2 boczne. Warto podejśæ do ambony i spoj- niezamalowanych farb¹. Ozdob¹ tego miejsca rzeæ w twarze zdobi¹cych je anio³ów. Trzeba jest bardzo fotogeniczne okno o piêknym wy- te¿ wzrok skierowaæ pod nogi, na pod³ogê. kroju i ciekawej kracie. W wiêkszości stanowi¹ j¹ szerokie, a miejsca- We wsi zachowa³y siê relikty dworu oraz cie- mi bardzo szerokie, deski, co świadczy, ¿e po- kawa fi gura Matki Bo¿ej (ok. 150 m od kościo- chodzi³y z sêdziwych drzew. Dociekliwi mog¹ ³a, przy krzy¿ówce).

Powiat płoński 93

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9393 22012-03-30012-03-30 221:10:371:10:37 Naruszewo (siedziba gminy)

160 161

162 163 164

160 Sędziwe akacje przy jednej z dróg 161 Drewniany kościół pw. Świętej Trójcy wzniesiono w 1786 r. 162 Manierystyczny ołtarz główny powstał w latach 1630−1640 163 Ambona, tak jak i ołtarz, pochodzi z kościoła norbertanek w Płocku 164 Granitowa kapliczka z przełomu XIX i XX w. Niezwykłego wdzięku kompozycji dodaje pulchny aniołek z koroną w ręku

ieś le¿y na po³udnie od P³oñska, przy w P³ocku. Na wzniesieniu widaæ drewniany Wdrodze ³¹cz¹cej stolicê powiatu z Czer- kośció³ pw. Świêtej Trójcy, który wrêcz zapra- wiñskiem (przy skrzy¿owaniu dróg nr 570 sza, aby do niego podejśæ. Zosta³ wzniesiony i 571). By³a wzmiankowana w 1424 r. jako w 1786 r. Wnêtrze jest ma³e, kameralne, jed- Naruszowo. Nazwa powsta³a od nazwy oso- noprzestrzenne. Drewniane ściany ze wszech- bowej Narusz. Historycy przypuszczaj¹, obecnymi sêkami i s³ojami kontrastuj¹ ¿e w XIV w. wieś zosta³a nadana przez ksi¹- z o³tarzami i ambon¹ reprezentuj¹cymi inn¹, ¿¹t mazowieckich zgromadzeniu norbertanek bardziej szlachetn¹ stylistykê. O³tarz g³ówny

94 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9494 22012-03-30012-03-30 221:10:391:10:39 165

165 Przykład zanikającej architektury drewnianej

powsta³ w latach 1630–1640 w duchu manie- trzymaj¹cego koronê. Granit, z natury bardzo ryzmu* i tak jak ambona, pierwotnie s³u¿y³ twardy, od zawsze by³ trudnym tworzywem w kościele norbertanek w P³ocku. Bia³e o³ta- do obróbki. Tak g³êboka p³askorzeźba z udat- rze s¹ ozdobione z³ocon¹ dekoracj¹ o moty- nym oddaniem wielu elementów świadczy wach roślinnych i ma³¿owinowych. Pośrodku o znacznym kunszcie ludowego rzeźbiarza. o³tarza g³ównego umieszczono rzeźbê Matki Prawdopodobnie ten sam artysta lub ktoś Bo¿ej z Dzieci¹tkiem z XVII w. Na zewn¹trz, z jego warsztatu wyku³ kamienn¹ kapliczkê za prezbiterium warto poszukaæ kamienia wê- w Kozarzewie i jeden z nagrobków na cmen- gielnego z poprzedniego kościo³a. Jest to g³az tarzu w Baboszewie (ostatnia æw. XIX w.). z wyryt¹ dat¹: 1629 r. W pobli¿u znajduje siê Wszystkie maj¹ zbli¿on¹ formê i bardzo po- plebania i cmentarz parafi alny za³o¿ony w po³. dobne motywy dekoracyjne. Tu¿ obok ka- XIX w. pliczki rośnie pomnik przyrody – lipa drobno- Przy wjeździe na parking, obok budynku listna. Na trawniku na terenie zespo³u szkó³ urzêdu gminy stoi kapliczka z prze³omu XIX znajduje siê popiersie Jana Paw³a II – patrona i XX w. w formie kamiennego obelisku zwieñ- miejscowego gimnazjum, a tu¿ obok tablica czonego krzy¿em. Jej niezwyk³¹ ozdobê sta- poświêcona Marii Konopnickiej – patronce nowi niemal pe³noplastyczna fi gura anio³ka miejscowej szko³y podstawowej.

Powiat płoński 95

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9595 22012-03-30012-03-30 221:10:451:10:45 Niewikla (gmina Sochocin)

166

167 168

166 Pasące się konie 167 Dwór otaczają pozostałości parku 168 Jedna z dróg prowadzących do dawnego majątku

ieś po³o¿ona na wschód od P³oñska, nie- Micha³ Abramowicz (1893–1958) ¿onaty z Ja- Wdaleko od drogi nr 632 P³oñsk−Nasielsk. dwig¹ z Zakrzewskich (zm. 1976). Janusz Ka- Wzmiankowana jako Niewikl w 1424 r. Na- linowski we wspomnieniu, które opublikowa³ zwa powsta³a od nazwy osobowej Niewik³. w 1993 r., pisa³: Pierwsza strzelba w okolicy Maj¹tek ten przez wiele lat w XIX w. nale¿a³ – Micha³ Abramowicz h. Abdank z Niewikli, do rodziny Kad³ubowskich. Na prze³omie w pocz¹tku lat trzydziestych naszego stulecia XIX i XX w. sprzedali oni nieruchomośæ Ta- sprowadzi³ kilka gniazd ba¿antów do swojego, deuszowi Abramowiczowi z Warszawy. Pe³ni³ podmok³ego lasku liściastego. W pierwszych on funkcjê prezesa Okrêgowego Towarzystwa latach by³y pieczo³owicie chronione, co spo- Rolniczego w P³oñsku. Wydaje siê, ¿e zacho- wodowa³o, ¿e bardzo szybko rozprzestrzeni³y wany tu dwór o rozcz³onkowanej bryle po- siê po ca³ej okolicy i przysparza³y potem du¿o wsta³ u schy³ku XIX w., byæ mo¿e w latach 80. atrakcji myśliwym. Po dziś dzieñ piêkne kogu- XIX w. Opisywany budynek by³ starannie wy- ty paraduj¹ dumnie po ca³ej okolicy. koñczony i komfortowo wyposa¿ony. W latach Maj¹tek odebrano w³aścicielom na podsta- 30. XX w. ¿yciu Niewikli nadawa³o ton ju¿ na- wie reformy rolnej. Po 1945 r. dwór ulega³, tak stêpne pokolenie rodziny, zapalony myśliwy jak i otaczaj¹cy park ze stawami, stopniowej de-

96 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9696 22012-03-30012-03-30 221:10:471:10:47 169

169 Dwór powstał u schyłku XIX w.

wastacji, podobnie 2 aleje wysadzane drzewami bitnych oddzia³ów konfederacji barskiej. prowadz¹ce w kierunku Dro¿d¿yna i Lisewa. Mia³ 5 dzieci, m.in. Leonarda (1804–1900), W latach 1980–1982 przeprowadzono remont ofi cera wojsk polskich, dziedzica maj¹tku i niezbyt udolnie adaptowano budynek na po- Góra k. P³oñska, a ten z kolei Ludwika (1843– trzeby miejscowej spó³dzielni rolnej. Po 1989 r., –1933). Jak dot¹d nie uda³o siê ustaliæ czy Nie- po zmianach ustrojowych, obiekt przeszed³ wiklê obj¹³ Leonard, czy dopiero jego syn. Lu- w rêce prywatne. Naby³ go jeden z okolicznych dwik by³ wytrawnym bibliofi lem. W Niewikli przedsiêbiorców. Rozpoczêto prace remon- zgromadzi³ bardzo cenn¹ kolekcjê starych towe, które po pewnym czasie wstrzymano. rêkopisów, map i unikalnych starodruków. Warto zwróciæ uwagê na wie¿ê, a szczególnie Opatrywa³ je piecz¹tk¹ Ludwik Kad³ubowski na jej pokrycie. Jest ono oryginalne, nie zmie- Niewikla. Znaczn¹ czêśæ tej wyj¹tkowej ko- niane od pocz¹tku powstania budowli. lekcji przekaza³ w darze w latach 1903–1904 Trzeba w tym miejscu poświêciæ kilka s³ów do zbiorów krakowskiej Akademii Umiejêt- rodzinie Kad³ubowskich. Romuald Kad³ubow- ności (obec. Biblioteka Naukowa PAU i PAN). ski herbu Belina ¿yj¹cy w XVIII w. by³ dzie- Wed³ug specjalistów zbiór by³ tworzony przez dzicem Zaborowa (gm. Naruszewo) i pe³ni³ kilka pokoleñ i zawiera publikacje nawet kilka urzêdów, m.in. podsêdka* ziemi wyszo- z XVII w. Jest to bardzo wartościowy ślad wy- grodzkiej i marsza³ka ziemi zakroczymskiej j¹tkowo korzystnie świadcz¹cy o kulturze (od 1769 r.). By³ dowódc¹ jednego z bardziej ziemiañskiej w tej czêści Mazowsza.

Powiat płoński 97

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9797 22012-03-30012-03-30 221:10:501:10:50 Nowe Miasto (siedziba gminy)

170 171

172 173

170 Główny Rynek 171 Zielony Rynek 172 Przykład dawnej drewnianej zabudowy 173 W niektórych zakątkach zachowały się brukowane ulice

iejscowośæ po³o¿ona jest nad Son¹, zosta³o „miasto”, to jednak nim ju¿ nie jest. Mna wschodniej rubie¿y powiatu p³oñ- ¯yje tu ok. 2 tys. mieszkañców (przed II woj- skiego, w po³owie drogi nr 632 z P³oñska n¹ światow¹ 3 tys.) i wed³ug obowi¹zuj¹cych do Nasielska. Pocz¹tkowo by³ tu gród obron- przepisów jest wsi¹. ny, później prê¿nie rozwijaj¹ce siê miasto, Ciekawe, ¿e do tej pory zachowa³ siê w No- lokowane w XIV w. przez Janusza I, ksiêcia wym Mieście pierwotny uk³ad urbanistyczny mazowieckiego. W 1420 r. otrzyma³o prawa z XV w. Wa¿nym jego punktem jest zmoder- miejskie. Pe³ni³o istotne funkcje administra- nizowany G³ówny Rynek z licznymi nasa- cyjno-s¹downicze. Szczególnie pomyślny dla dzeniami nowej zieleni i niedawno powsta³¹ miasta by³ okres XVI–XVII w. zwi¹zany z prze- tzw. ma³¹ architektur¹. Jedn¹ z bocznych ulic twórstwem rolno-spo¿ywczym. W 1565 r. w kierunku po³udniowym mo¿na przejśæ by³o tu 20 gorzelni i 13 piwowarów. Piwo eks- do miejsca, które dopiero czeka na rewitaliza- portowano do Prus. W XIX w. dzia³a³y manu- cjê – Zielonego Rynku. To rodzaj kameralnego, faktury sukiennicze. Prawa miejskie Nowe spokojnego, pe³nego cienia parku. Wszêdzie Miasto utraci³o w 1869 r. i choæ w nazwie po- tu blisko. Gdzieniegdzie mo¿na napotkaæ bru-

98 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9898 22012-03-30012-03-30 221:10:511:10:51 kowane fragmenty ulic i drewnian¹ zabudowê. z ciemnej, niemal czarnej, przepalonej ceg³y, Krótki spacer w kierunku wschodnim pozwo- tzw. zendrówki. Kośció³ jest orientowany. By³ li na dotarcie do mostu i zapory. Spiêtrza ona zniszczony w czasie I i II wojny światowej. Sonê. Powsta³y w ten w sposób w 1988 r. Zalew Gdy go odbudowywano w elewacje wmon- Nowomiejski jest niew¹tpliw¹ atrakcj¹ rekre- towano fragmenty pocisków, aby upamiêt- acyjn¹. Liczy ok. 30 ha. W latach 2005–2007 niæ fakt zniszczenia. Warto wejśæ do kaplicy nad brzegiem wytyczono szlak spacerowy, po lewej stronie i podejśæ do witra¿a z 1938 r. zorganizowano parkingi, zaaran¿owano k¹- ukazuj¹cego postaæ w rzymskiej tunice i cha- pielisko (latem strze¿one) i miejsce na lokalne rakterystycznym obuwiu, wspart¹ o miecz. imprezy plenerowe. W czasie wakacji, g³ównie To wyobra¿enie św. Tyburiusza. Witra¿ jest syg- w niedziele, s¹ tu organizowane festyny ro- nowany. Jego autorem jest W³adys³aw Dra- dzinne i zawody sportowe (np. triathlon, ka- piewski, a powsta³ w renomowanej pracowni jaki, siatkówka pla¿owa). W cichszych zak¹t- Józefa Olszewskiego w Warszawie. Na bocz- kach akwenu mo¿na spotkaæ wêdkarzy. nej ścianie przy wejściu do kaplicy znajduje W miejscowości znajduje siê kośció³ pw. siê niepozorne epitafi um, które dokumentuje Świêtej Trójcy, którego odleg³¹, późnogotyck¹, dramatyczny wojenny los jednej z tutejszych pochodz¹c¹ z XV w. metrykê potwierdzaj¹ rodzin. Upamiêtnia ono Józefa Tyszkiewicza, m.in. przypory* (szkarpy*) oraz geometrycz- który zgin¹³ w Matchausen w 1944 r., Andrze- na, zachowana w kilku miejscach, dekoracja ja Lecha Tyszkiewicza, zamordowanego przez

174 175

176 177

174 Zapora spiętrzająca wody Sony 175 Zalew powstał w 1988 r. W okresie letnim działa tu kąpielisko i odbywają się cykliczne imprezy 176 Kościół pw. Świętej Trójcy pochodzi z XV w. i ma ciekawie rozczłonkowaną bryłę 177 Wnętrze jest jednonawowe

Powiat płoński 99

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 9999 22012-03-30012-03-30 221:10:561:10:56 178 179

178 Nagrobek R. Staszewskiego (zm. 1852 r.), ofi cera w wojsku Księstwa Warszawskiego 179 Jedna z nielicznych kamiennych macew na kirkucie

gestapo w wiêzieniu w Ciechanowie w tym wej Izby Kontroli Pañstwa, a poprzednio dy- samym roku oraz Wandê Tyszkiewicz z Dobr- rektora Monopolu Spirytusowego. W pobli¿u skich zmar³¹ w 1948 r. Wspomniany Andrzej znajduje siê nagrobek Stanis³awa Krêskiego Lech Tyszkiewicz ps. „Woda”, mieszkaniec (1895–1921), kolejnego w³aściciela maj¹tku Nowego Miasta, ¿o³nierz NSZ i AK by³ m.in. Miszewo. Zmar³ w wieku zaledwie 26 lat. Tu¿ szefem Oddzia³u III Wojskowego Sztabu po- przy wyjściu uwagê przykuwa niskie mauzo- wiatu p³oñskiego NSZ. leum, przykryte blaszanym dachem, rodziny Cmentarz parafi alny to miejsce, w którym Piwkowskich. W jego zwieñczeniu umieszczo- mo¿na spotkaæ przyk³ady sztuki kamieniar- no bogato dekorowany, ¿eliwny krzy¿ z XIX w. skiej z XIX i XX w. Po prawej stronie od alei Jest tu tak¿e du¿a, zbiorowa mogi³a polskich g³ównej, nieco w g³êbi, stoi ciekawie zdobiony ¿o³nierzy poleg³ych w 1920 r. motywami roślinnymi nagrobek z piaskow- Na przedmieściu Nowego Miasta znajdu- ca. Erozja niszczy napis, ale mo¿na jeszcze je siê u¿ywany do II wojny światowej kirkut. odczytaæ, ¿e nagrobek poświêcono Rufi nowi Bêd¹c w pobli¿u zapory na Sonie przy szosie Staszewskiemu (1789–1852). By³ dziedzicem nr 632 prowadz¹cej w kierunku na Nasielsk dóbr Miszewo i z innych źróde³ wiadomo, i Marki, nale¿y pokonaæ 1100 m na wschód, ¿e studiowa³ na Wydziale Prawa Uniwersyte- skrêciæ w lewo w drogê nr 620 na Przewo- tu Warszawskiego, s³u¿y³ jako ofi cer w wojsku dowo, a po 200 m skrêciæ z niej ponownie Ksiêstwa Warszawskiego m.in. jako dowódca w lewo. Po przebyciu 500 m, po lewej stronie Kompanii Grenadierów 13. Pu³ku Piechoty. (miêdzy drog¹ a zalewem) mo¿na zauwa¿yæ Później, do emerytury w 1845 r., pracowa³ mocno zarośniêty zagajnik, który skrywa jako urzêdnik w S¹dzie Pokoju w Wieluniu. dawny cmentarz ¿ydowski. Wytrwali mog¹ Po lewej stronie od alei g³ównej, nieco dalej dotrzeæ do nielicznych zachowanych kamie- od niej jest otoczona s³upkami i prêtami p³y- ni nagrobnych. Najlepszy okres do wyprawy ta na niskim grobie Aleksandra Hy¿yckiego w to miejsce to jesieñ i wiosna, gdy nie ma (1859–1927), prezesa Warszawskiej Okrêgo- liści.

100 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 100100 22012-03-30012-03-30 221:11:021:11:02 Pieścidła (gmina Naruszewo)

180 181

180 Z dawnego majątku za- chowały się pojedyncze budynki folwarczne 181 Prawdopodobnie dawna kuźnia 182 Pozostałości dawnego założenia parkowego

182

ieś po³o¿ona w po³udniowej czêści po- W XIX i na pocz¹tku XX w. w³aściciele lub za- Wwiatu, z dala od dróg o du¿ym natê¿e- rz¹dcy maj¹tków ziemskich nie tylko troszczyli niu ruchu, nad niewielk¹ rzeczk¹ o nazwie siê o rentownośæ gospodarstwa, o godny poziom Struga. W³aścicielami tutejszego maj¹tku byli ¿ycia swojej rodziny. By³o przyjête, ¿e za ich spra- ma³¿onkowie Miko³aj (1819–1889) i Rozalia w¹ sadzono drzewa wzd³u¿ najbli¿szych szlaków z Dembowskich £aźniewscy. Miko³aj za dzia- komunikacyjnych, a nawet inicjowali utwar- ³alnośæ niepodleg³ościow¹ czêśæ ¿ycia spêdzi³ dzanie bardziej uczêszczanych dróg, które by³y na zes³aniu, na Syberii. W Pieścid³ach przy- nieodzownym elementem krajobrazu, ³¹czy³y szed³ na świat i tu siê wychowywa³ ich syn s¹siaduj¹ce folwarki, u³atwia³y transport p³o- Witold £aźniewski (1865–1938). Po solidnej dów rolnych i dotarcie do lokalnych ośrodków edukacji w Warszawie studiowa³ na uniwer- administracji, np. do wójta czy parafi i. Nierzad- sytetach w Dorpacie (Tartu), Kopenhadze, ko, jak to ma miejsce w Pieścid³ach, rozchodzi³y Monachium i Getyndze. By³ chemikiem, bio- siê promieniście. Jedna z takich dróg, wiod¹ca logiem (doktorat) oraz absolwentem studiów na po³udnie w kierunku Przybojewa, wije siê rolniczych. niczym zwyk³a polna droga. Zosta³a najpewniej

Powiat płoński 101

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 101101 22012-03-30012-03-30 221:11:041:11:04 183 184

183 Brukowana droga prowadząca w kierunku Przybojewa nie została wytyczona po linii prostej, wije się. Może to zdradzać, że pierwotnie była to zwykła droga polna, którą z czasem utwardzono 184 Podmokły fragment rezerwatu „Noskowo”

w XIX w. utwardzona kamieniami. Ma szero- Na rozstajach dróg stoi ciekawy krzy¿ kośæ 460 cm, a zachowany odcinek mierzy 0,9 z 1908 r. Przy drodze biegn¹cej na zachód, ³¹- km. W Pieścid³ach od dawna nie ma ju¿ dworu. cz¹cej Pieścid³a i Grodziec, prawdopodobnie Zdzicza³ dworski park z alej¹ kasztanowców. w 1. po³. XX w. wzniesiono murowany m³yn, Z zabudowy folwarcznej pozosta³y relikty. Ko- natomiast w lesie znajduj¹cym siê na po³u- lejne dziesiêciolecia zatar³y w pamiêci okolicz- dniowym wschodzie jest grodzisko (szerzej nych mieszkañców nazwiska dawnych w³aści- o nim w rozdziale „Trasy wycieczkowe”). Las cieli, a ludzie dalej korzystaj¹ z drogi. To zabytek le¿¹cy na pó³nocny wschód, oddzielony od wsi sztuki in¿ynieryjnej, drogownictwa, zabytek Strug¹, to rezerwat „Noskowo”. techniki wart chwili refl eksji i ocalenia.

102 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 102102 22012-03-30012-03-30 221:11:081:11:08 Płońsk (siedziba powiatu)

185 186

189

185 Płonka przepływając przez miasto bardzo ożywia jego krajobraz 186 Fragment jednej z pierzei rynku (plac 15 Sierpnia) 187 Niezachowana synagoga, stan z 1940 r. 188 Kamienica w rynku (plac 15 Sierpnia) z tablicą poświęconą Dawidowi Ben Gurionowi 189 Grodzisko w pobliżu ul. 19 Stycznia. Być może uda się na jego bazie stwo- 187 188 rzyć płoński Biskupin

iasto powiatowe licz¹ce 22,3 tys. miesz- nym. W zamierzch³ych czasach na podgrodziu Mkañców, po³o¿one nad P³onk¹, dop³ywem rozwinê³a siê osada o charakterze handlowym, Wkry, na wschód od P³ocka, na skrzy¿owaniu która na pocz. XV w. uzyska³a prawa miejskie. dróg nr 7 i nr 10. Obie drogi poprowadzone W nastêpnych wiekach s³awê zyska³y tutej- s¹ obwodnicami biegn¹cymi obrze¿ami mia- sze targi byd³em i koñmi. Niestety, w XVII w. sta. W mieście dzia³a kilka zak³adów przemy- nast¹pi³a stagnacja i upadek miasta. Z chwil¹ s³owych. Jest to istotny punkt handlowo-us³u- rozbiorów P³oñsk przesta³ byæ siedzib¹ w³adz gowy w pó³nocnej czêści Mazowsza. powiatowych. Dopiero powa¿niejsze o¿ywie- Dziêki badaniom archeologicznym wia- nie gospodarcze w 2. po³. XIX w. spowodowa³o, domo, ¿e od wczesnego średniowiecza funk- ¿e od 1867 r. ponownie uzyska³ status miasta cjonowa³ tu gród. Jego ślady znajduj¹ siê przy powiatowego. Do II wojny światowej blisko po- ul. 19 Stycznia (szerzej o nim w rozdziale „Tra- ³owê mieszkañców stanowili ¯ydzi. Zostali wy- sy wycieczkowe”). Z powodu lokalizacji stano- mordowani przez hitlerowców. Z diaspory p³oñ- wi doskona³y materia³ na stworzenie na jego skich ¯ydów wywodzi³ siê urodzony tu Dawid bazie mazowieckiego Biskupina, prehistorycz- Ben Gurion (w³aśc. Dawid Grün, 1886−1973), nego skansenu o bogatym programie edukacyj- izraelski polityk, pierwszy premier Izraela.

Powiat płoński 103

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 103103 22012-03-30012-03-30 221:11:111:11:11 191

190 192

190 Drogowskaz z informacjami o miastach partnerskich 191 Pompa na skwerze przy ul. 19 Stycznia 192 Jeden z nielicznych reliktów zabudowy drewnianej w Płońsku, ul. 19 Stycznia

Sercem miasta jest po³o¿ony na niewiel- w pó³nocnej pierzei rynku. Dziêki temu wie- kim wzniesieniu rynek (plac 15 sierpnia). my, ¿e wytyczona i u¿ytkowana od późnego Stoi tu zabytkowa pompa z 2. po³. XIX w. Wy- średniowiecza dzia³ka od strony rynku mia³a chodz¹ce z rynku ulice nieznacznie opadaj¹ ulokowan¹ czêśæ mieszkaln¹, byæ mo¿e tak¿e w dó³, prowadz¹ m.in. w kierunku Warsza- z magazynem. Bezpośrednio na zapleczu by³ wy, P³ocka i Ciechanowa. Ca³ośæ stanowi za- warsztat rzemieślniczy (przez d³ugi okres naj- bytkowy uk³ad urbanistyczny. W najstarszej prawdopodobniej szewski), a w g³êbi dzia³ki czêści miasta zachowa³o siê nieco zabudowy sta³y zagrody dla hodowanych zwierz¹t. Przy z XIX i pocz. XX w., ale najczêściej mocno czym zwierzêta by³y trzymane na powietrzu, zmienionej wspó³czesn¹ przebudow¹. W ele- a zagrody by³y otoczone p³otami wyplatanymi wacji jednej z naro¿nych kamienic jest zegar, z wikliny. Odkryte domostwo by³o u¿ytkowa- z którego w po³udnie rozbrzmiewa hejna³. ne na przestrzeni XV−XVII w. Warto podejśæ do pobliskiego domu nr 21a, W P³oñsku s¹ 2 kościo³y: stary o mniejszej we wschodniej pierzei rynku i zobaczyæ tab- powierzchni oraz wspó³czesny o wiêkszej. licê upamiêtniaj¹c¹ Dawida Ben Guriona, Stary kośció³ pw. Wniebowziêcia Najświêt- który tu mieszka³ do 1907 r. (jego szerszy szej Marii Panny (parafi a pw. św. Micha³a Ar- biogram w rozdziale „Ciekawe biografi e”). chanio³a) powsta³ w XV lub XVI w. jako świ¹- W 2011 r. opisano badania archeologiczne, tynia klasztorna karmelitów. Od 1779 r. pe³ni które przeprowadzono przed po³o¿eniem fun- funkcjê siedziby parafi i. Z racji na pierwotne damentów pod nowy budynek na posesji nr 6 przeznaczenie kośció³ nie jest zbyt du¿y. Jego

104 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 104104 22012-03-30012-03-30 221:11:171:11:17 gotycka struktura zosta³a zmieniona XVII- mo¿na podziwiaæ obie strony marmurowej wieczn¹ przebudow¹ w duchu baroku. Ostat- p³yty. Jednak do dziś nie wiadomo sk¹d ona nie du¿e prace modernizacyjne z po³owy lat siê znalaz³a na ziemiach polskich i jaki arab- 30. XX w. doprowadzi³y do kolejnych zmian ski pa³ac wcześniej ozdabia³a. Witra¿e w koś- i zatarcia wielu historycznych cech. Warto ciele wykonano w latach 1954–1957 w war- podejśæ do epitafi um znajduj¹cego siê po pra- szawskiej pracowni Józefa Olszewskiego wg wej stronie nawy. Upamiêtnia ono poleg³ego kartonów Edwardy Przeorskiej. Wa¿nym w 1806 r. w walkach z Rosjanami napoleoñ- uzupe³nieniem wnêtrza s¹ epitafi a z XVIII skiego pu³kownika. Charles Dussaussay Sa- i XIX w., które stanowi¹ najliczniejsz¹ grupê vary pochodzi³ z pó³nocnej Francji, w chwili takich zabytków spośród wszystkich kościo- śmierci liczy³ 34 lata. Gdy w 1932 r. zdjêto ³ów na terenie powiatu. Dla porz¹dku nale¿y ze ściany epitafi um, okaza³o siê, ¿e na odwrot- podaæ, ¿e pierwotny kośció³ parafi alny mieś- nej stronie jest jakaś kompozycja rzeźbiarska. ci³ siê na wschód od rynku, na skwerze przy Historycy sztuki ustalili, ¿e epitafi um zosta- ul. 19 Stycznia. W 2. po³. XVIII w. nie od- ³o wykonane na odwrocie arabskiej fontanny, prawiano ju¿ w nim nabo¿eñstw. Na pocz. a w³aściwie marmurowej oprawy ogrodowej XIX w. by³ u¿ytkowany jako magazyn. Bu- kaskady wodnej z prze³omu XVII i XVIII w. dynek rozebrano ok. 1819 r. Na jego miejscu Po tym sensacyjnym odkryciu kamieniarze stoi kapliczka, a w pobli¿u zabytkowa pompa z ostro¿ności¹ rozpi³owali zabytek. Odt¹d z 2. po³. XIX w.

193 194

193 Elewacja wschodnia kościoła pw. św. Michała Archanioła ozdobiona geometrycznym motywem z ciemnej cegły tzw. zendrówki. Otwory pomiędzy cegłami powstawały w trakcie budowy – w tych miejscach były osadzone belki rusztowań. Po ukończeniu budowy otwory zostawiano na wypadek konieczności ponownej budowy rusztowań, np. przy remoncie dachu 194 Dzwonnica z 2. poł. XIX w.

Powiat płoński 105

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 105105 22012-03-30012-03-30 221:11:211:11:21 195 196

197 198

195 Zegar słoneczny w elewacji kościoła 196 Co roku w Płońsku odbywa się Jarmark św. Michała Archanioła – patrona najstarszej parafi i i całego miasta 197 Figura św. Jana Nepomucena na terenie przykościelnym 198 Przejście między fasadą kościoła św. Michała Archanioła a ścianą klasztoru

106 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 106106 22012-03-30012-03-30 221:11:241:11:24 Nowoczesny kośció³ parafi i pw. św. Maksy- s¹ dzie³em samego Gustawa Zem³y, jednego miliana Kolbe nosi wezwanie Matki Bo¿ej Os- z bardziej znanych polskich rzeźbiarzy na- trobramskiej. Mieści siê wśród nowych osiedli szych czasów. Witra¿e w oknach zaprojekto- P³oñska przy drodze wylotowej na Raci¹¿. wa³ i wykona³ Tomasz £¹czyñski. Jest to najm³odsza spośród wszystkich parafi i P³oñsk jest dośæ rozleg³y. Ma sporo terenów na terenie ca³ego powiatu, erygowana w 1981 r. otwartych oraz terenów zielonych. Du¿ymi Budowê kościo³a wg projektu p³ockiego ar- atutami s¹ parki, najwiêkszy przy stawie Rutki chitekta Ignacego Bladowskiego prowadzono oraz Park Konstytucji 3 Maja w samym cen- w latach 1983–1990. Wraz z zakoñczeniem trum. Czêściowo zagospodarowane s¹ te¿ tere- budowy rozpoczêto wyposa¿anie wnêtrza. Go- ny zielone wzd³u¿ biegu P³onki. W ich obrêbie tow¹ budowlê poświêcono w 1994 r. Świ¹ty- jest m.in. nowoczesna hala sportowa i basen nia ma plan centralny oparty na sześciok¹cie (25 m x 12,5m) z ponad stumetrow¹ zje¿d¿al- i jest uzupe³niona o wolnostoj¹c¹ dzwonnicê ni¹. W pobli¿u znajduje siê cmentarz parafi al- (wys. 41,5 m). Uwagê wchodz¹cych przykuwa ny utworzony w koñcu XVIII w. Najwiêkszym ekspresyjna, monumentalna rzeźba w tle o³- obiektem jest tu neogotycka kaplica rodziny tarza ukazuj¹ca Chrystusa. Wnêtrze kościo³a Grobickich, w³aścicieli wsi Strachowo, ufun- jest doświetlone przez ogromny witra¿owy dowana w 1896 r. O fakcie fundacji informuje ¿yrandol w formie zbli¿onej do okrêgu. Naj- tablica z piaskowca z herbem Tr¹by w bocznej wa¿niejsze elementy wystroju rzeźbiarskiego elewacji. W dolnych partiach ścian widaæ ma³e

199 200

199 Figura św. Pawła w ołtarzu głównym w kościele św. Michała Archanioła 200 Jedno z epitafi ów w kościele św. Michała Archanioła

Powiat płoński 107

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 107107 22012-03-30012-03-30 221:11:291:11:29 201

203

202 204

201 Kościół w drugiej parafi i Płońska rozpoczęto budować w 1983 r. Poświęcenie gotowej świątyni nastąpiło w 1994 r. Dzwonnica mierzy 41,5 m 202 Z powodu krótkiego czasu budowy i wyposażania wnętrze kościoła jest jednorodne stylistycznie. Ozdabiają je bardzo wartościowe prace współczesnych polskich artystów. 203 Staw Rutki. Jego okolice niekiedy bywają miejscem imprez masowych 204 W Płońsku jest dużo terenów zielonych, które podnoszą jakość życia w środowisku zurbanizowanym

108 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 108108 22012-03-30012-03-30 221:11:321:11:32 okratowane okienka świadcz¹ce, ¿e kaplica ma D³u¿niewo. Ciekawe, ¿e obaj maj¹ te¿ swoje kryptê. Po bokach jej g³ównego wejścia umiesz- epitafi a w kościele parafi alnym. W podstawie czono epitafi a Jana Grobickiego (1831–1891) wyrzeźbiono skrzy¿owane pochodnie skiero- i Sabiny Grobickiej (1842–1928). Dalej s¹ tab- wane w dó³, jest to jeden z dawnych symboli lice upamiêtniaj¹ce m.in. Ignacego Wiśniew- ¿a³obnych. W pobli¿u wzniesiono pomnik skiego (1860–1904) i Juliana Boñkowskiego zwieñczony kamienn¹ rzeźb¹ wyobra¿aj¹c¹ (1863–1945). W pobli¿u kaplicy oraz wzd³u¿ Anio³a Smutku wspartego o podstawê krzy¿a. biegn¹cej przy niej alei mo¿na zobaczyæ cie- U jego stóp wyrzeźbiono ska³y i wyrastaj¹ce kawe pomniki nagrobne z XIX w. i pocz. XX w. ze szczeliny rośliny. Nagrobek d³uta jednego Nietrudno zauwa¿yæ du¿y nagrobek rodzi- z wziêtych warszawskich rzeźbiarzy Antonie- ny Weyherów herbu Skarzyna. Tu¿ przy nim go Pruszyñskiego zosta³ ufundowany przez stoi pomnik z 1856 r. na grobie Bonawentury ma³¿onków Chyliñskich, którym w 1886 r. Jana Kotarskiego herbu Pniejnia (1794–1855), zmar³a dwunastoletnia córka. Na grobie urzêdnika w³adz gubernialnych w Augusto- jest te¿ późniejszy napis upamiêtniaj¹cy m.in. wie, w³aściciela dóbr . Ma on piêkn¹, Stanis³awa Chyliñskiego (1905–1940), pocho- neogotyck¹ formê. Tu¿ obok znajduje siê wy- dz¹cego z maj¹tku Sulkowo, ostatniego przed soki nagrobek zmar³ego w tym samym 1855 r., wybuchem wojny naczelnika Izby Skarbowej ale 9 miesiêcy później, Pankracego Jaroszew- w Grodnie, zamordowanego w Katyniu. Przy skiego herbu Zag³oba, urzêdnika Komisji kaplicy, ale po przeciwnej stronie, znajduje Wojewódzkiej P³ockiej, w³aściciela maj¹tku siê odrestaurowany grób doktora Leona Rut-

205

206 207

205 Pomnik ofi ar II wojny światowej 206 Grób rodziny Weyherów 207 Cmentarz parafi alny powstał w końcu XVIII w. Najbardziej widocznym jego elementem jest neogotycka kaplica rodziny Grobickich z 1896 r.

Powiat płoński 109

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 109109 22012-03-30012-03-30 221:11:371:11:37 208 209

208 Grób rodziny Chylińskich z rzeźbą upamiętniającą śmierć dwunastoletniej Mani Chylińskiej 209 Kwatera polskich żołnierzy poległych w 1939 r.

kowskiego (1863–1917), miejscowego lekarza w g³êbi kwatery stoi wysoki kamienny nagrobek pasjonuj¹cego siê badaniami etnografi czny- ze zwieñczeniem w formie wazy wype³nionej mi, antropologicznymi i archeologicznymi. kwiatami. Mogi³ê wyznaczaj¹ 4 s³upki na na- By³ popularyzatorem dzia³alności spo³ecznej. ro¿ach. Ich zwieñczenie stanowi¹ odlewy d³oni, Oddalaj¹c siê od kaplicy alej¹ w kierunku za- które trzymaj¹ ³añcuch ogrodzenia. Zosta³ tu po- chodnim mo¿na zauwa¿yæ powyginane przez chowany doktor medycyny Emilian Piotrowski rosn¹ce tu drzewa metalowe ogrodzenie grobu, (1830–1883). Pocz¹tkowo prowadzi³ praktykê metalowy krzy¿ i owaln¹ tabliczkê. Spoczywa w M³awie, po czym przeniós³ siê do P³oñska, tu Miko³aj Fogel (1843–1869), sekretarz po- gdzie obj¹³ posadê lekarza powiatowego. W cza- wiatu p³oñskiego. Kilka metrów dalej widaæ sie wojny rosyjsko-tureckiej (1877–1878) zosta³ monumentalny, bogato dekorowany, a¿urowy, zmobilizowany i skierowany na front na terenie ¿eliwny krzy¿ na nieco zapomnianej mogile z 2. Bu³garii. Po wojnie wróci³ na swoje stanowi- po³. XIX w. ujêtej bogato dekorowanym ogrodze- sko. Na cmentarzu znajduj¹ siê te¿ zbiorowa niem. Z u³omków tablicy z napisem cyrylic¹ mogi³a polskich ¿o³nierzy poleg³ych w 1920 r. mo¿na dowiedzieæ siê, ¿e spoczywa tu naczelnik (z obeliskiem) oraz groby ¿o³nierzy z 1939 r. powiatu p³oñskiego (w s³u¿bie rosyjskiej) pod- P³oñsk w okolicach dzisiejszej ul. Warszaw- pu³kownik Kazimierz Oranowski. Urzêdowa³ skiej mia³ jeszcze jedn¹ nekropoliê, du¿y cmen- w P³oñsku od 1867 r. Nieco w prawo od alei, tarz ¿ydowski (ok. 3 ha). Za³o¿ono go na pod-

110 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 110110 22012-03-30012-03-30 221:11:411:11:41 210

211 212

210 Pomnik Wolności współcześnie 211 Uroczystości odsłonięcia Pomnika Wolności w 1933 r. 212 Krzyż i młode sadzonki dębów katyńskich. Każdy z nich upamiętnia jedną ofi arę sowieckiej zbrodni z 1940 r., która pochodziła z Płońska

stawie królewskiego przywileju z 1670 r. Zosta³ ny Nissenbaumów umieści³a tu 3 symboliczne zniszczony w 1942 r. przez hitlerowców, którzy macewy, a w 2011 r. ca³ośæ uzupe³niono o tab- zarz¹dzili, aby kamiennymi macewami utwar- licê upamiêtniaj¹c¹ p³oñskich ¯ydów, d³uta dzaæ okoliczne drogi. W okresie PRL-u na tym Dariusza Anczewskiego. Co roku odbywa siê terenie zbudowano m.in. stacjê obs³ugi samo- w P³oñsku Marsz Milczenia upamiêtniaj¹cy chodów. W 1983 r. na skrawku dawnego cmen- likwidacjê p³oñskiego getta. tarza ods³oniêto pomnik Zmar³ym pomordo- W parku im. Czes³awa Markiewicza znaj- wanym w latach 1939-1945 ¯ydom polskim duje siê g³az, który przed wojn¹ upamiêtnia³ d³uta Anny Szalast. W 1999 r. Fundacja Rodzi- wydarzenia zwi¹zane z wojn¹ polsko-bolsze-

Powiat płoński 111

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 111111 22012-03-30012-03-30 221:11:441:11:44 214

213 215

213 Pomnik poświęcony pomordowanym w czasie II wojny światowej harcerzom hufca Płońsk 214 Nieistniejące już macewy na płońskim kirkucie. Fot. z przełomu 1939 i 1940 r. 215 Trzy symboliczne macewy, stojące w miejscu dawnej żydowskiej nekropolii

wick¹ w 1920 r. W okresie PRL, gdy nie mo¿na Przy skrzy¿owaniu ul. P³ockiej z ul. Kolejo- by³o przywróciæ pierwotnego napisu, poświê- w¹ ods³oniêto w 1933 r. pomnik upamiêtnia- cono go w 1985 r. pamiêci pomordowanym j¹cy 15. rocznicê odzyskania niepodleg³ości. w czasie II wojny światowej harcerzom Hufca W centralnej czêści pomnika umieszczono p³a- P³oñsk. W pobli¿u rosn¹ P³oñskie Dêby Pa- skorzeźbiony portret (odlew) marsza³ka Józefa miêci posadzone w 2010 r. Ka¿dy z nich upa- Pi³sudskiego. Monument zosta³ usuniêty przez miêtnia jedn¹ ofi arê zbrodni katyñskiej, która Niemców w 1940 r., a odbudowano go w 1993 r. pochodzi³a z P³oñska. Stoi tu te¿ pami¹tkowy Jest nazywany Pomnikiem Wolności. krzy¿ (wysokośæ 5 m).

Poświętne (część m. Płońska)

iegdyś nazwa maj¹tku ziemskiego po³o¿o- na terenie znanego grodziska w P³oñsku. Zna- Nnego na wschód od P³oñska, obecnie czêśæ lezione obiekty, m.in. kab³¹czki z br¹zu i srebra miasta oddzielona drog¹ nr 7, przy drodze nr 50 do dekoracji okolic skroni kobiet, pozwalaj¹ da- P³oñsk−Ciechanów. Badania archeologiczne towaæ to siedlisko na kilkaset lat p.n.e. z lat 1959–1960 przynios³y materia³y świadcz¹- W XIX w. maj¹tek Poświêtne wchodzi³ w sk³ad ce, ¿e istnia³o tu osadnictwo wcześniejsze ni¿ majoratu*, który dzier¿awi³y kolejne pokolenia

112 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 112112 22012-03-30012-03-30 221:11:481:11:48 217 216

218 219

216 Dwór w Poświętnem w dwudziestoleciu międzywojennym 217 Dwór Weyherów współcześnie 218 Siedziba Oddziału Poświętne Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego 219 Miejsce rekreacji dla odwiedzających dawny majątek Poświętne

kaszubskiego rodu Weyherów herbu Skarzyna. Poświêtne przeszed³ na skarb pañstwa. W 1923 Majorat sk³ada³ siê z folwarków: Poświêtne, r. na jego bazie utworzono Ognisko Kultury Dzierz¹¿nia, Gumino i Cholewy. Na prze³o- Rolnej i Zak³ad Doświadczalny. Szkoli³o ono mie XIX i XX w. w³aścicielem majoratu by³ rolników w zakresie hodowli i uprawy roli. Rosjanin, baron Engelhardt, prawdopodobnie Na jego terenie za³o¿ono pola doświadczalne Rudolf. Ośrodek majoratu stanowi³o Gumino. maj¹ce wprowadzaæ nowe, ulepszone odmia- Tu zamieszka³ w 1839 r. Karol Weyher (1786– ny roślin uprawnych. Placówka ta w kolejnych 1848). Jego syn, Ludwik Weyher (1827–1884) dziesiêcioleciach zmienia³a nazwê i struktury, na pocz¹tku 2. po³. XIX w. zosta³ dzier¿awc¹ w których dzia³a³a, ale idea – s³u¿by rolnictwu maj¹tku w Poświêtnem. Na prze³omie 1865 − pozosta³a. Obecnie (2012 r.) jest to oddzia³ i 1866 r. przez 12 miesiêcy wspomniany Ludwik Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolni- Weyher zatrudnia³ tu dziewiêtnastoletniego czego z du¿ym ośrodkiem konferencyjno-ho- ucznia jednej z warszawskich szkó³, aby uczy³ telowym. Ma tu te¿ swoj¹ siedzibê Lokalna jego, wówczas siedmioletniego, syna Stanis³a- Grupa Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze. War- wa (1858–1935). M³odziutkim nauczycielem, to wzi¹æ udzia³ w organizowanych corocznie który sam w tym okresie poświêca³ siê przygo- z wielkim rozmachem dwudniowych Mazo- towaniom do matury i egzaminów na studia, wieckich Dniach Rolnictwa (zazwyczaj w po- by³ Henryk Sienkiewicz. Wraz z odzyskaniem ³owie czerwca). Barwne stoiska m.in. z lokaln¹ przez Polskê niepodleg³ości w 1918 r. maj¹tek twórczości¹ artystyczn¹, regionalnymi przy-

Powiat płoński 113

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 113113 22012-03-30012-03-30 221:11:511:11:51 220 221

220 Pokaz pracy kombajnu buraczanego podczas Dnia Kukurydzy i Buraka 221 Występy w trakcie dorocznego Jarmarku Jesiennego „Od pola do stołu”

smakami czy ¿ywności¹ produkowan¹ meto- ny światowej mieszka³a rodzina Weyherów. dami ekologicznymi towarzysz¹ wystawom Obecnie jest to obiekt konferencyjny. Z racji zwierz¹t hodowlanych i nowoczesnego sprzêtu pobytu pisarza-noblisty dwór nosi potoczn¹ rolniczego. Po wakacjach organizowane s¹ te¿: nazwê „Sienkiewiczówka”. Co prawda wnêtrza Dzieñ Kukurydzy i Buraka oraz Jesienny Jar- nie maj¹ zabytkowego wyposa¿enia, ale mo¿- mark „Od pola do sto³u”. W trakcie tych imprez na poznaæ strukturê starego dworu, jego roz- mo¿na zajrzeæ do dworu, w którym do I woj- planowanie, proporcje pomieszczeñ itp.

114 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 114114 22012-03-30012-03-30 221:11:561:11:56 Raciąż (siedziba gminy)

222 223

222 Przez miasto przepływa Raciążnica 223 Sercem Raciąża jest park

iasto po³o¿one jest na pó³nocny zachód tu Józefa Górskiego, ukoñczony w 1886 r. Ma Mod P³oñska, nad Raci¹¿nic¹, przy dro- on dwuwie¿ow¹ fasadê z he³mami w kszta³cie dze krajowej nr 60, w po³owie trasy miêdzy iglic. Neogotyckie wyposa¿enie wnêtrza pocho- P³ockiem a Ciechanowem, a tak¿e przy linii dzi g³ównie z koñca XIX w. Jednym z wyj¹tków kolejowej relacji Nasielsk−Sierpc. Liczy ponad jest chrzcielnica, wsparta na g³owach i d³oniach 4,5 tys. mieszkañców. Ma odleg³¹, wczesno- 2 wyrzeźbionych, klêcz¹cych postaci. Pochodzi średniowieczn¹ metrykê, czego świadectwem z koñca XVII w. i stanowi przyk³ad prymitywnej s¹ ślady grodziska (szerzej o nim w rozdziale recepcji sztuki barokowej. W o³tarzu g³ównym „Trasy wycieczkowe”). Nazwa wzmiankowana znajduj¹ siê obrazy pêdzla Józefa Buchbindera. od 1228 r. Prawa miejskie otrzyma³ w 1425 r., W boczn¹ ścianê kruchty wmurowano epita- utraci³ je w 1869 r., a odzyska³ w 1922 r. W okre- fi um upamiêtniaj¹ce Gracjana ksiêcia Dru- sie staropolskim by³ siedzib¹ powiatu. Do koñ- ckiego-Lubeckiego pochodz¹cego z Polesia, ca dawnej Rzeczypospolitej okoliczna szlachta s³u¿¹cego w 4. pu³ku szaserów. Poleg³ w lipcu zje¿d¿a³a tu na sejmiki. W Raci¹¿u wybierano 1831 r. w czasie powstania listopadowego. Przed 4 pos³ów na Sejm oraz 2 cz³onków Trybuna³u kościo³em zachowa³y siê 2 ¿eliwne nagrobki Koronnego z siedzib¹ w Piotrkowie. W XIX w. z ogrodzeniami. Jeden z nich upamiêtnia Józe- dzia³a³y tu zak³ady sukiennicze. Do 1865 r. sta- fa Turowskiego (1790–1854), pu³kownika ar- nowi³ w³asnośæ biskupów p³ockich. tylerii, w³aściciela dóbr ¯ukowo i Karsy. Drugi Centrum miasta stanowi du¿y zadrzewiony jest na grobie Jana Wojciechowskiego (zm. 1854 rynek (pl. Mickiewicza), sk¹d wybiegaj¹ g³ów- r.), doktora medycyny i chirurgii. Pochodzi³ ne trasy wylotowe. Ruch jest tu tylko lokalny, z Berezy Kartuskiej k. Grodna. Ukoñczy³ Wy- bo niedawno na obrze¿ach miasta zbudowano dzia³ Medycyny na Uniwersytecie Wileñskim. obwodnicê. Perspektywê jednej z ulic zamyka Pracowa³ w Raci¹¿u, ale leczy³ tak¿e chorych monumentalny, neogotycki kośció³ pw. Wnie- ze Szreñska, Radzanowa i Drobina. W pobli¿u bowziêcia Najświêtszej Marii Panny, projek- kościo³a znajduje siê plebania z lat 30. XX w.

Powiat płoński 115

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 115115 22012-03-30012-03-30 221:11:591:11:59 224 225

226 227

224 Kościół parafi alny ukończono w 1886 r. 225 Przy ul. Kilińskiego stoi dawna synagoga. Jest to jedyny tego typu obiekt w powiecie płońskim 226 Na łąkach za kościołem znajdują się ślady grodziska 227 Raciąż ma jeszcze sporo ciekawej drewnianej zabudowy w dobrym stanie

Po prawej stronie kościo³a biegnie w¹ska synagoga. W okresie powojennym s³u¿y³a jako ulica, która prowadzi na otwarty teren za koś- szko³a (obecnie budynek opuszczony). Przy tej cio³em (ok. 250 m). Tu wśród podmok³ych ³¹k ulicy i przy jej przecznicach zachowa³o siê jesz- znajduj¹ siê relikty wczesnośredniowiecznego cze sporo starych drewnianych domów z ró¿- grodziska (szerzej o nim w rozdziale „Trasy norodnymi motywami dekoracyjnymi. Domy wycieczkowe”). s¹ wci¹¿ zamieszka³e, a na ich podwórkach Warto przejśæ siê po mieście, pospacerowaæ toczy siê spokojne, codzienne ¿ycie. Na skra- uliczkami. Przy ulicy Kiliñskiego stoi dawna ju Raci¹¿a, przy drodze wiod¹cej w kierunku

116 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 116116 22012-03-30012-03-30 221:12:021:12:02 228 229

228 Na posesji przy ul. Zawodnej stoi drewniany wiatrak 229 Gmach dyspozytorni kolejowej z ok. 1940−1943. Ciekawy przykład architektury funkcjonalistycznej

Ciechanowa znajduje siê cmentarz parafi al- i gara¿y mo¿na dojśæ do zielonego serca mia- ny. Spaceruj¹c nie tylko wzd³u¿ g³ównej alei, sta − zacienionego parku miejskiego z 1. æw. ale tak¿e po dalszych kwaterach, mo¿na od- XX w. Przecina go p³yn¹ca tu Raci¹¿nica. naleźæ wiele bardzo oryginalnych nagrobków. Na po³udniowo-zachodnim skraju miasta Z po³. XIX w. pochodz¹ m.in. pomniki: Raj- znajduje siê przystanek kolejowy. Wzd³u¿ to- munda Chamskiego (1780–1852), dziedzica rów i ul. Dworcowej mo¿na odnaleźæ kilka bu- dóbr £empin, oraz Stanis³awa Karasiewicza dynków o ró¿nej stylistyce zwi¹zanych z infra- (1788–1855), burmistrza Raci¹¿a, oba przy struktur¹ kolejow¹, tak¿e bêd¹cych domami g³ównej alei. Z pocz. XX w. jest m.in. nagro- pracowników kolei. Wiêkszośæ pochodzi z 1. bek z czarnego kamienia Józefy z Zawidzkich po³. XX w. i jest przyk³adem ewolucji w archi- Koskowskiej (1844–1916), w³aścicielki S³a- tekturze tego okresu. Najbardziej widocznym wêcina. Warto przystan¹æ przy grobie rodziny elementem jest piêtrowy gmach dyspozytor- M¹czewskich (aleja poprzeczna). Jest tu m.in. ni z lat ok. 1940–1943. Stoi on przy samych wymieniony prof. nauk medycznych Stanis³aw torach, w pobli¿u przejazdu. Ma formê pro- M¹czewski. Po uzyskaniu habilitacji w 1930 r. stopad³ościanu nakrytego czterospadowym zosta³ dyrektorem Pañstwowej Szko³y Po³o¿- dachem, o okapach wystaj¹cych daleko poza nych i ordynatorem w Szpitalu Powszechnym obrys murów. Elewacja ob³o¿ona jest ciem- we Lwowie. Zgin¹³ wraz z kilkudziesiêcioma nowiśniow¹ ceg³¹ klinkierow¹. Szerokie, profesorami na pocz¹tku lipca 1941 r. w eg- funkcjonalistyczne okna zosta³y podkreślone zekucji zorganizowanej na Wzgórzach Wule- niewielkim gzymsem przebiegaj¹cym na wy- ckich tu¿ po zajêciu Lwowa przez Niemców. sokości parapetów. Jest to przyk³ad realizacji Na cmentarzu s¹ te¿ pochowani polscy ¿o³nie- typowego, powtarzalnego projektu opracowa- rze polegli w dniach 4–5 września 1939 r. nego dla Deutsche Reichsbahn, które w tym Ulic¹ wiod¹c¹ z cmentarza z powrotem czasie administrowa³y sieci¹ kolejow¹ na tere- do miasta dochodzi siê do ul. Zawodnej. nie Rzeszy, w tym na terenach okupowanych. Tu na prywatnej posesji nr 28 stoi drewnia- Podobny budynek mo¿na spotkaæ przy wêźle ny wiatrak (ju¿ bez skrzyde³). Przechodz¹c kolejowym w P³oñsku, ale ju¿ bez tak este- podwórkami stoj¹cych w s¹siedztwie bloków tycznej elewacji.

Powiat płoński 117

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 117117 22012-03-30012-03-30 221:12:071:12:07 Radzikowo (gmina Czerwińsk)

230 231

232 233

230 Coraz rzadszy przykład architektury drewnianej 231 Drewniany kościół powstał w 1712 r. 232 Jest to jeden z najciekawszych kościołów w powiecie płońskim 233 Pamiątkowy głaz przy sadzonce dębu mającego upamiętnić śmierć zamordowanego w Katyniu ppłk. Bole- sława Jakubiaka, który stąd pochodził

ieś wzmiankowana ju¿ w 1221 r. le¿y czowej, pośrodku widaæ archaiczny znak so- Ww po³udniowej czêści powiatu p³oñ- larny w formie rozety. O³tarze s¹ barokowe. skiego, kilkanaście kilometrów na pó³noc Najwa¿niejszym elementem o³tarza g³ówne- od Czerwiñska, przy drodze nr 570. We wsi go jest obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem. przy drodze stoi ³adny ¿elazny krzy¿ z 1894 r. Ściana przy ambonie ma znaczne odchyle- osadzony w kamieniu, jest te¿ kilka intere- nie od pionu. W średniowieczu Radzikowo suj¹cych drewnianych domów. Na wzniesie- by³o licz¹cym siê ośrodkiem. Miejscowymi niu znajduje siê drewniany kośció³ pw. św. proboszczami zostawali kapelani kolejnych Jana Chrzciciela zbudowany w 1712 r. (data ksi¹¿¹t mazowieckich. Teraz jest to ma³a na belce têczowej). W kolejnych dziesiêciole- wioska, tak ma³a, ¿e tutejszy proboszcz pro- ciach by³ on remontowany i modernizowany. wadzi jeszcze inn¹, wiêksz¹ parafi ê (Gro- Jest orientowany, tzn. skierowany na wschód. dziec) i tam mieszka. Oznacza to, ¿e kośció³ Nale¿y do grupy 3 wyj¹tkowych drewnia- w Radzikowie w tygodniu stoi zamkniêty. nych świ¹tyñ na Mazowszu p³oñskim, któ- Jednak warto ustaliæ o jakiej porze odprawia- re powinno siê koniecznie obejrzeæ (obok ne jest tu nabo¿eñstwo i zajrzeæ do wnêtrza. Sarbiewa i Kucic). Na podniebieniu belki tê- Zazwyczaj jest to jedna przedpo³udniowa

118 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 118118 22012-03-30012-03-30 221:12:091:12:09 234

234 Podwójny krzyż, tzw. karawaka

msza niedzielna, po której świ¹tynia zamy- w celu upamiêtnienia urodzonego tu pp³k. Bo- kana jest na kolejny tydzieñ. les³awa Jakubiaka (1891–1940), legionisty, ¿o³- Nale¿y jeszcze wspomnieæ o stoj¹cym nie- nierza wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r., opodal krzy¿u patriarchalnym z dwiema po- ofi ary zbrodni katyñskiej. przecznymi belkami (tzw. karawaka). W od- We wsi s¹ 2 grodziska (szerzej o nich w roz- leg³ych czasach wierzono, ¿e taki znak chroni dziale „Trasy wycieczkowe” oraz „Opowieści od zarazy. Przy szkole rośnie d¹b posadzony niesamowite i tajemnicze miejsca”).

Powiat płoński 119

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 119119 22012-03-30012-03-30 221:12:141:12:14 Sarbiewo (gmina Baboszewo)

235 236

237 238

235 Drewniany kościół był w ostatnich wiekach kilkakrotnie gruntownie remontowany, ale w swoim głównym zrębie pochodzi z XVII w. 236 Nawa główna 237 Epitafi um ks. M. K. Sarbiewskiego 238 Pomnikowy dąb na terenie przykościelnym

ieś le¿y na pó³noc od P³oñska, nad rzeæ (obok Radzikowa i Kucic). Jest to niewiel- WRaci¹¿nic¹, ok. 1 km na wschód od ka budowla, o kameralnym wnêtrzu i specy- drogi krajowej nr 7. Nazwa wzmiankowana fi cznym uroku. Tworzy go nie tylko dekoracja jest od 1403 r. Powsta³a od nazwy osobowej rzeźbiarska, z³ocenia o³tarza, ale te¿ wpadaj¹ce Sarb. W XVI i XVII w. miejscowośæ nale¿a³a przez okna świat³o i niezwyk³y zapach drewna do Sarbiewskich. Stoj¹cy tu drewniany koś- pamiêtaj¹cego odleg³e dziesiêciolecia. Wokó³ ció³ pw. św. Stanis³awa biskupa mêczennika odrzwi prowadz¹cych do zakrystii zachowa³a pochodzi prawdopodobnie z XVII w., ale w ko- siê polichromia iluzoryczna* maj¹ca sprawiaæ lejnych wiekach by³ gruntownie remontowany wra¿enie, ¿e jest tu monumentalny, kamien- i modernizowany. Nale¿y do grupy 3 wyj¹t- ny portal z rzeźbami anio³ków i kartuszami kowych drewnianych świ¹tyñ na Mazowszu herbowymi. Na jednej ze ścian umieszczono p³oñskim, które powinno siê koniecznie obej- epitafi um z 1885 r. poświêcone pamiêci po-

120 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 120120 22012-03-30012-03-30 221:12:151:12:15 chodz¹cego st¹d ksiêdza Macieja Kazimierza cu zosta³ umieszczony monument w postaci Sarbiewskiego (1595–1640), nadwornego ka- p³yty na podbudowie z polnych g³azów z napi- znodziei króla W³adys³awa IV Wazy, nale¿¹ce- sem: Pami¹tka setnej rocznicy śmierci Tade- go do grupy najbardziej cenionych poetów tej usza Kościuszki 1817−1917 od ziomków sar- doby tworz¹cych po ³acinie. biewskiego Kó³ka Rolniczego. Trwa³a jeszcze Dociekliwi zwróc¹ uwagê, ¿e pod oknami I wojna światowa. Ziemie polskie by³y w wiêk- zakrystii, w przyziemiu, s¹ w¹skie okienka szości pod okupacj¹ prusk¹. Prusacy powodo- dolnej kondygnacji. Ciekawe, czy to krypta, wani chêci¹ uzyskania ¿yczliwości Polaków, a mo¿e skarbczyk? Za kościo³em, w pobli¿u pozwalali na drobne manifestacje zwi¹zane prezbiterium znajduj¹ siê 2 nagrobki z XIX w. z narodowymi tradycjami. Tablica jest jednym o formie klasycyzuj¹cej: Jakuba Strzeszew- ze świadectw tamtej trudnej i bardzo z³o¿onej skiego (1770–1854), dziedzica dóbr Jarocin, sytuacji politycznej czasu okupacji, gdy dopie- oraz Józefa Bojarskiego (1763–1840). Inskryp- ro wa¿y³y siê losy odrodzenia naszej pañstwo- cja na tym drugim jest ju¿ ma³o czytelna. Przy wości. Warto zwróciæ na ni¹ uwagê tak¿e z bo- drodze do kościo³a stoi kamienny krzy¿ ufun- tanicznego punktu widzenia. Jej powierzchnia dowany przez Agnieszkê Sokolnick¹ w 1909 r. sta³a siê siedliskiem barwnych porostów. Przed kościo³em jest plac, przy którym z jed- Za kościo³em znajduje siê drewniana nej strony stoi zabytkowa plebania, a z drugiej dzwonnica z niewielkim, ale ³adnym krzy¿em dom o ceglanej elewacji z dat¹ 1925 r. Na pla- w zwieñczeniu, a za ni¹ cmentarz parafi alny.

239 240

239 Dzwonnica 240 Anonimowy nagrobek z XIX w.

Powiat płoński 121

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 121121 22012-03-30012-03-30 221:12:201:12:20 kolnickiego (1825–1899), dziedzica dóbr D³u¿- niewo. Jest to wysokiej klasy kompozycja rzeź- biarska z prze³omu XIX i XX w. Mo¿na na niej znaleźæ sygnaturê renomowanej fi rmy kamie- niarskiej Paw³a P³eckiego z warszawskich Po- w¹zek. Równie monumentalny jest pomnik na- grobny w formie obelisku z p³askorzeźb¹ anio³a z lir¹ na grobie ziemiañskiej rodziny Strzeszew- skich, m.in.: Franciszka (1833–1879), Michali- ny z Górskich (1837–1897) oraz Kazimierza (1859–1929). Kwaterê tej rodziny wyró¿nia do- datkowo dekoracyjne, ¿eliwne ogrodzenie z 2. po³. XIX w., ozdobione motywem meandru. Uwagê swoj¹ malowniczości¹ zwraca anonimo- wy ju¿ nagrobek w postaci kapliczki s³upowej z ceg³y ze śladami tynku. W jego zwieñczeniu zosta³ umieszczony metalowy krzy¿, ramiona którego zakoñczone s¹ kulami. Od kilku lat w Srabiewie i kilku miejscowoś- ciach na Mazowszu odbywaj¹ siê imprezy zwi¹- zane z kolejnymi edycjami Miêdzynarodowych

241 Dni Macieja Sarbiewskiego „Chrześcijañski Horacy z Mazowsza”. Powsta³ te¿ projekt, aby 241 Nagrobek A. Sokolnickiego (zm. 1899) na dzia³ce obok szko³y w Sarbiewie zbudowaæ wielofunkcyjny obiekt nazwany „Dwór Sar- biewskich”. W zamierzeniach ma to byæ po- Dominuje na nim wysoki postument z rzeźb¹ nadregionalny ośrodek kulturalny mieszcz¹cy zasmuconego anio³a na grobie Antoniego So- m.in. placówkê muzealno-badawcz¹.

242 243

242 Barwne porosty na tablicy poświęconej Tadeuszowi Kościuszce 243 Zabytkowa plebania – widok od strony ogrodu

122 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 122122 22012-03-30012-03-30 221:12:231:12:23 Skołatowo (gmina Dzierzążnia)

245

244 246

244 Budowę kościoła pw. św. Achacjusza ukończono w 1927 r. 245 Za kościołem powstały efektowne krużganki 246 Plebania z 1. poł. XX w. w stylu tzw. swojskim zwanym też dworkowym lub narodowym

ieś le¿y na zachód od P³oñska, na po³u- ca³ym katalogiem form neobarokowych (pi- Wdnie od drogi krajowej nr 10, nad nie- lastry, ślimacznice, urny, pó³koliste odcinki opodal p³yn¹c¹ P³onk¹. Nazwa wzmiankowa- ścian, dekoracyjna wie¿yczka na sygnaturkê). na ju¿ w 1155 r., pocz¹tkowo jako Sko³atów. Wszystko to mia³o sprawiaæ wra¿enie, ¿e świ¹- Tutejsza parafi a nale¿y do jednych z najstar- tynia powsta³a co najmniej 3 stulecia wcześ- szych, jest wymieniana ju¿ w XIII w. Projekt niej. Nosi ona wyj¹tkowo rzadko spotykane obecnego, murowanego kościo³a w Sko³atowie wezwanie, św. Achacjusza. Wed³ug tradycji wykona³ w 1923 r. architekt Stefan Stêpkow- Kościo³a by³ to u progu chrześcijañstwa do- ski. Budowê ukoñczono w 1927 r. Stanowi on wódca rzymskiego legionu, który mia³ ponieśæ doskona³y przyk³ad sakralnej odmiany stylu śmieræ za wiarê wraz 10 tys. swoich ¿o³nierzy. narodowego, zwanego te¿ swojskim. Jednym W dwudziestoleciu miêdzywojennym wnêtrze z elementów nawi¹zuj¹cym do tej stylistyki zosta³o ozdobione polichromi¹ projektu W³a- jest wykorzystanie lokalnie wystêpuj¹cych dys³awa Drapiewskiego. Warto zwróciæ uwa- g³azów granitowych. Odpowiednio opraco- gê na malaturê pokrywaj¹c¹ ściany bocznej, wane bloki pos³u¿y³y do zaznaczenia coko³u, niewielkiej kaplicy. Ma ona dośæ bogaty wzór który mierzy ok. 2,5 m wysokości. Powy¿ej przywodz¹cy na myśl suto dekorowane tapety poszczególne elewacje zosta³y wzbogacone w guście z 1. æw. XX w. Za kościo³em wznosi

Powiat płoński 123

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 123123 22012-03-30012-03-30 221:12:271:12:27 siê imponuj¹cy zespó³ pó³kolistych kru¿gan- polskośæ ziem, na których takie budowle ków, które przewidzia³ architekt w swoim wznoszono. Jest to jedna z piêkniej po³o¿nych projekcie z 1923 r. Gdyby zosta³ otynkowany plebanii w tej czêści Mazowsza. Takie osiowe (zaprawa miêdzy ceg³ami jest do tego przygo- za³o¿enie: kośció³, kru¿ganki i brama wiod¹ca towana od chwili budowy), móg³by stanowiæ do domu proboszcza świadcz¹, ¿e zatrudnio- efektowne t³o dla kościo³a. Kru¿ganki powsta- ny tu architekt nie realizowa³ pojedynczych ³y prawdopodobnie w 1932 r., a ich budowê obiektów, ale świadomie i z powodzeniem wy- nadzorowa³ architekt Mieczys³aw £okcikow- znaczy³ im konkretne miejsce w przestrzeni. ski. W czêści centralnej znajduje siê dzwon- Na pó³noc od kościo³a znajduje siê cmen- nica z bram¹. Ta ostatnia stanowi doskona- tarz parafi alny. Wyró¿nia siê na nim stoj¹ca ³y kadr. W jej wykroju, jak w ramach obrazu w pobli¿u bramy grupa nagrobków z XIX w., czy w wizjerze aparatu fotografi cznego, widaæ g³ównie rodziny Siekluckich, m.in. Francisz- nieco oddalony dwór, a w g³êbi las. Jednak ka (1817–1850), dziedzica wsi Siekluki. Jeden to nie dwór, a plebania. Jej dwukolumnowy z nagrobków, najwiêkszy, ma ma³o czyteln¹, portyk z trójk¹tnym naczó³kiem, ozdobiony bo spêkan¹ p³ytê z informacj¹ o zmar³ym. Na- ma³ym okienkiem, wysoki dach i 2 kominy grobek jest ciekawym przyk³adem sztuki kla- to kolejny przyk³ad stylu dworkowego, zwa- sycystycznej. Uwagê zwracaj¹ p³askorzeźbione nego te¿ swojskim. By³ on rozpowszechniony motywy dekoracyjne. Po bokach przedstawio- na ziemiach polskich na pocz¹tku XX w. i na- no parê anio³ów wyobra¿onych w pozach pe³- wi¹zywa³ do dawnych dworów szlacheckich. nych elegancji. Trzymaj¹ pochodnie skierowa- W wyobra¿eniu twórców mia³ manifestowaæ ne w dó³, co niegdyś oznacza³o smutek, ¿a³obê.

247

247 W 1819 r. władze zaborcze skasowały zgromadzenie zakonne kanoników regularnych. Zakonnicy opuścili klasztor w Czerwińsku i podjęli pracę duszpasterską w różnych miejscach. Jeden z nich, ks. Łukasz Mieczyń- ski (1770−1843), był proboszczem w Skołatowie

124 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 124124 22012-03-30012-03-30 221:12:321:12:32 235248 249

248 Kapliczka w ogrodzeniu cmentarza 249 Mogiła nieznanego polskiego żołnierza poległego w 1939 r.

Nagrobek otacza solidna, ale bardzo delikatna Niemcy – koloniści − byli z nim skonfl ik- w rysunku ¿eliwna krata z motywami neogo- towani. Zapewne to by³o powodem, ¿e tu¿ tyckimi. W pobli¿u znajduje siê grób miej- po zajêciu tych okolic na pocz¹tku wojny zo- scowego proboszcza ks. Karola Pniewskiego sta³ rozstrzelany (12.09.1939 r.). Na cmen- (1886–1939). By³ cenionym duszpasterzem, tarzu jest tak¿e mogi³a nieznanego polskiego spo³ecznikiem i gor¹cym patriot¹. Miejscowi ¿o³nierza poleg³ego 5 września1939 r.

Powiat płoński 125

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 125125 22012-03-30012-03-30 221:12:331:12:33 Smardzewo (gmina Sochocin)

250 251

250 Kościół murowany powstał w latach 1930−1938 251 Celem przybywających tu pielgrzymek jest nawiedzenie łaskami słynącego obrazu kopii Matki Bożej Bocheńskiej

ieś le¿y na pó³noc od P³oñska, na wschód ció³. W 1915 r. spalili go, tak jak i miejscowy Wod drogi krajowej nr 7, nad Raci¹¿nic¹. dwór, wycofuj¹cy siê Rosjanie. W³aścicielka Wzmiankowana od XV w., pocz¹tkowo jako Smardzewa Wiktoria Morawska uratowa³a cu- Smarzewo. W 2. po³. XVII w. miejscowe dobra downy obraz z p³on¹cego kościo³a. Wtedy te¿ nale¿a³y do Adama Bieliñskiego, kasztelana nadpali³ siê wysoki, drewniany krzy¿ z 1863 r., zakroczymskiego. W tym te¿ czasie pojawi³ siê którego ufundowanie mo¿na wi¹zaæ z drama- tu kult maryjny i zaczêto notowaæ cudowne tycznymi wypadkami z czasu powstania stycz- wydarzenia. Tak powsta³o sanktuarium, cel niowego. Ta pami¹tka stoi do dziś za prezbite- coraz liczniejszych w kolejnych dziesiêcio- rium obecnego kościo³a. Tu¿ obok znajduje leciach pielgrzymek. W 1680 r. zbudowano siê m.in. grób nieznanego polskiego ¿o³nierza kaplicê, w której umieszczono kopiê obrazu poleg³ego w 1920 r. oraz starszy, kamienny na- Matki Bo¿ej Bocheñskiej, a wokó³ niej zaczê³y grobek z nak³adanymi ¿eliwnymi dekoracjami przybywaæ wota. W 1752 r. ówczesna w³aści- roślinnymi Micha³a Bojarskiego (1821–1852), cielka miejscowych dóbr, Teresa Radzymiñska naczelnika kancelarii rz¹du gubernialnego ufundowa³a tu obszerny, modrzewiowy koś- warszawskiego. W latach 1930–1938 zbudo-

126 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 126126 22012-03-30012-03-30 221:12:361:12:36 wano obecny murowany kośció³ pw. Wniebo- przez biskupa p³ockiego Piotra Liberê. Co- wziêcia Najświêtszej Marii Panny wg projektu rocznie w świêto Wniebowziêcia Najświêtszej architekta Jerzego Raczyñskiego, prof. Poli- Marii Panny (15 sierpnia) do Smardzewa d¹¿¹ techniki Warszawskiej. Po jego przedwczesnej w pieszych pielgrzymkach p¹tnicy z s¹siednich śmierci (uton¹³ w 1930 r. w Wiśle) budowê parafi i. O skali tego świêta niech świadczy, najprawdopodobniej nadzorowa³ architekt ¿e rozstawianych tu bywa ponad 30 straganów Juliusz ¯akowski, wyk³adowca z tej samej i punktów gastronomicznych. Uczestników uczelni. Świ¹tynia uzyska³a formê historyzu- odpustu jest tak du¿o, ¿e samochód lepiej j¹c¹. Od pocz¹tku istnienia sanktuarium by³o jest pozostawiæ na obrze¿ach miejscowości, fi li¹ parafi i w Sarbiewie. Samodzieln¹ parafi ê bo z okolic kościo³a wyjazd jest mo¿liwy póź- erygowano tu dopiero w 1980 r. Masywna wie- nym popo³udniem, po zakoñczeniu uroczy- ¿a sanktuarium (koñczona po wojnie) z wy- stości. datnym he³mem jest widoczna, gdy doje¿d¿a W Smardzewie znajduj¹ siê jeszcze pozosta- siê z ró¿nych stron do Smardzewa. Wnêtrze ³ości zespo³u dworskiego: zaniedbane budynki jest wyposa¿one bardzo powści¹gliwie. Świad- gospodarcze, g³ównie z lat 30. XX w. oraz zdzi- kami minionych epok s¹ obraz i otaczaj¹ce cza³y park z XIX w. Wspomniany, spalony przez go tabliczki wotywne. W 2011 r. sanktuarium Rosjan, dwór sta³ na wzniesieniu i pochodzi³ wzbogaci³o siê o cenny dar w postaci ró¿y wy- z koñca XVIII w. Jego osobliwości¹ by³y freski konanej ze srebra i bursztynu, ofi arowanej w pokojach na piêtrze. Wed³ug opisu z 1906 r.

252 253

252 Meandry Raciążnicy 253 Pomnik upamiętniający męczeństwo więźniów hitlerowskiego obozu pracy funkcjonującego w Smardzewie

Powiat płoński 127

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 127127 22012-03-30012-03-30 221:12:381:12:38 254 255

254 Nieistniejący już dwór Morawskich. Fot. z 1. poł. XX w. 255 Po dawnym założeniu dworskim pozostały zabudowania gospodarcze

ukazywa³y m.in. w³aściciela okolicznych dóbr drami Raci¹¿nica. W pobli¿u bramy kościo- starostê Radzymiñskiego, siedz¹cego w ol- ³a mo¿na podziwiaæ sêdziwe dêby (obwód szynie nad rzek¹, gdzie mu hajduk przynosi ich pni wynosi ok. 360–380 cm). fajkê – kapelana id¹cego z kościo³a do dworu Od maja do września 1940 r. istnia³ w Sma- przez most [...] kolasê z gośæmi zaje¿d¿aj¹cy- rdzewie hitlerowski karny obóz pracy, utwo- mi pod dwór – w³ościan ³owi¹cych ryby w sa- rzony na bazie miejscowej szko³y stoj¹cej przy dzawce przy kościele, ubranych w mazurskie wjeździe do wsi od strony po³udniowo-zachod- [miejscowe] sukmany i kapelusze z szero- niej. Szacuje siê, ¿e przesz³o przez niego 2 tys. kiemi rondami, strój, którego ju¿ najstarsi Polaków i ¯ydów. W trakcie powojennej eks- mieszkañcy Smardzewa nie pamiêtaj¹. W 1. humacji uda³o siê odnaleźæ szcz¹tki 45 ofi ar. po³. XIX w. dwór nale¿a³ do Józefa Dembow- W 1966 r. w pobli¿u drogi ustawiono g³az upa- skiego (1784–1842), m.in. prezesa Trybu- miêtniaj¹cy to miejsce mêczeñstwa. Po drugiej na³u P³ockiego. Jego grób rodzinny znajduje stronie drogi, na skarpie nad p³yn¹c¹ poni¿ej siê za prezbiterium kościo³a. Za dworem by³ Raci¹¿nic¹ po I wojnie światowej zbudowa- ogród skomponowany w duchu francuskim, no pomnik zwieñczony kamiennym krzy¿em otoczony strzy¿onymi szpalerami lipowy- i napisem Powstañcom poleg³ym w 1863 r. mi i grabowymi. Natomiast z drugiej strony, Na po³udnie od Smardzewa, w polu znajdu- w kierunku kościo³a, za³o¿ono park w stylu j¹ siê wspó³czesne wiatraki produkuj¹ce ener- angielskim. O¿ywia³a go p³yn¹ca tu mean- giê elektryczn¹.

128 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 128128 22012-03-30012-03-30 221:12:411:12:41 Sochocin (siedziba gminy)

256 257

258 259

256 Restauracja, stan przed 1939 r. 257 XVIII-wieczna karczma przeniesiona z Sochocina do Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu 258 Izba guzikarstwa, fragment ekspozycji 259 Szkoła, stan przed 1939 r.

ieś le¿y na pó³nocny wschód od P³oñ- cjonowa³ rozleg³y powiat s¹chocki ze stolic¹ Wska, nad Wkr¹, przy drodze nr 50 pro- w Sochocinie. W czasie potopu szwedzkiego wadz¹cej z P³oñska do Ciechanowa. Miej- w 1657 r. przeje¿d¿a³ têdy ze swoimi oddzia- scowośæ od 1385 r. posiada³a prawa miejskie ³ami król szwedzki Karol Gustaw, a w 1806 r. nadane przez ksiêcia mazowieckiego Janusza zimowa³y tu wojska napoleoñskie. Od koñca I zwanego Starszym, które odebrano w 1869 r. 1. po³. XIX w. w Sochocinie i okolicach rozwi- Mia³a dogodne po³o¿enie na szlaku handlo- nê³o siê w¹sko wyspecjalizowane rzemios³o: wym ³¹cz¹cym Wielkie Ksiêstwo Litewskie produkcja galanterii z masy per³owej, g³ów- z ziemiami Korony. W koñcu XV w. Sochocin nie guzików. W ślad za mod¹ nadawano im z r¹k prywatnych przeszed³ do domeny ksi¹- ró¿ne kszta³ty. Pocz¹tkowo odbiorc¹ produk- ¿¹t mazowieckich, a od 1528 r. do domeny cji by³a manufaktura w³ókiennicza w Kucha- królewskiej. Pierwsz¹ do¿ywotni¹ monar- rach, a byæ mo¿e tak¿e fabryki sukiennicze sz¹ w³aścicielk¹ miasta by³a ¿ona Zygmunta w Raci¹¿u i Radzanowie. W 2. po³. XIX w. Starego królowa Bona. W tym czasie funk- g³ównym odbiorc¹ sta³a siê £ódź. Sochocin

Powiat płoński 129

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 129129 22012-03-30012-03-30 221:12:441:12:44 260

261

262 263

260 Tablica upamiętniająca sześćsetlecie Sochocina 261 Kościół parafi alny lata 20. XX w. 262 Wnętrze kościoła jest jednonawowe 263 Pomnik na grobie polskich żołnierzy poległych w 1920 r.

korzysta³ z rozwoju £odzi i utar³o siê przeko- Guzikarstwa, w której jest dokumentowany nanie, ¿e sta³ siê w swoim czasie stolic¹ gu- ten bardzo ciekawy epizod z dziejów okolicy. zikarstwa na ziemiach polskich. Wyrabiane Mieści siê ona w Gminnym Ośrodku Kultu- tu produkty ceniono za jakośæ. By³y wycina- ry w Sochocinie, tu¿ przy budynku Urzêdu ne z muszli rzecznych, ale te¿ z muszli mor- Gminy. W miejscowości zachowa³ siê dawny skich, które importowano z po³udnia Europy. uk³ad urbanistyczny. Na placu przy skrzy- Warto obejrzeæ kameraln¹ Izbê Pami¹tkow¹ ¿owaniu lokalnych dróg z szos¹ z P³oñska

130 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 130130 22012-03-30012-03-30 221:12:491:12:49 264 265

266

264 Pomnik na grobie Katarzyny Wilkowskiej-Lasockiej (zm. 1877) 265 Granitowa kapliczka z 1. poł. XX w. 266 Wkra pod Sochocinem

Powiat płoński 131

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 131131 22012-03-30012-03-30 221:12:551:12:55 do Ciechanowa znajduje siê g³az ustawiony stronie cmentarza znajduje siê kilka starszych w 1985 r. dla upamiêtnienia 600 rocznicy na- nagrobków, m.in. z XIX w. Wysokości¹ i boga- dania praw miejskich. t¹ dekoracj¹ rzeźbiarsk¹ wyró¿nia siê pomnik Obecny, jednonawowy kośció³ pw. św. Jana na grobie Katarzyny primo voto Wilkowskiej Chrzciciela powsta³ w latach 1908–1918 secundo voto Lasockiej (1800–1877). W pod- na miejscu wcześniejszego, drewnianego. stawie nagrobka s¹ jeszcze napisy upamiêtnia- Nie jest to potwierdzone, ale autorem neo- j¹ce m.in. Józefa (1818–1904) i Joannê z Wil- gotyckiego projektu móg³ byæ Stefan Szyl- kowskich (1817–1895) ma³¿onków P³oskich, ler. Na elewacji z ty³u kościo³a znajduje siê w³aścicieli dóbr Ko³oz¹b. pami¹tkowa kamienna tablica z wykutym Wyje¿d¿aj¹c z Sochocina w kierunku po- rokiem 1908 (pocz¹tek budowy). We wnê- ³udniowo-wschodnim, szos¹ na Joniec, mija trzu warto zwróciæ uwagê na barokowy kru- siê las. Tu¿ za przecinaj¹c¹ drogê lini¹ ener- cyfi ks z 1. po³. XVII w. Polichromia pochodzi getyczn¹, po prawej stronie jest miejsce, gdzie z 1952 r. Jej autork¹ jest Edwarda Kacperska- do II wojny światowej funkcjonowa³ kirkut. -Przeworska (niewielka sygnatura z inicja³ami Niestety, brak po nim śladu. znajduje siê w prezbiterium po lewej stronie, Z racji malowniczego po³o¿enia, ciekawej nad wyjściem bocznym). W pobli¿u kościo³a zabudowy drewnianej i krajobrazu o¿ywione- znajduje siê murowana plebania z prze³omu go zakolami Wkry zdarza siê, ¿e Sochocin, tak XIX i XX w. Na pó³noc od kościo³a, na niepo- jak i Smardzewo, jest wybierany na miejsce zornej dzia³ce przy ul. Zakościelnej stoi krzy¿. malarskich plenerów. Dzia³a tu wypo¿yczalnia Tablica ze szczegó³owym opisem informuje kajaków i mo¿na st¹d rozpocz¹æ sp³yw. o znajduj¹cym siê tu cmentarzu cholerycznym W pobliskiej wsi Biele znajduje siê grodzi- (ostatni pochówek w XIX w.). Cmentarz para- sko (szerzej o nim w rozdziale „Trasy wy- fi alny po³o¿ony jest na po³udniowym krañcu cieczkowe”). Kilka kilometrów na wschód miejscowości. W g³êbi nekropolii jest posta- od Sochocina, na terenie szkó³ki leśnej Ku- wiony wysoki, drewniany krzy¿. Niegdyś jego chary, od 2005 r. dzia³a zespó³ obiektów edu- ozdobê stanowi³o drewniane śmig³o samolotu kacyjnych, dziêki którym dorośli i dzieci mog¹ (tak oznaczano groby lotników). Po śmigle po- zapoznaæ siê ze środowiskiem leśnym oraz zosta³o jedynie metalowe okucie. Jest to grób elementami pracy leśników. Zespó³ sk³ada siê kaprala pilota Tadeusza Suchodolskiego, któ- m.in. z Izby Leśnej, ogrodów dendrologicz- ry zgin¹³ śmierci¹ lotnika w 1938 r. Po lewej nych i wybranych kwater szkó³ki.

132 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 132132 22012-03-30012-03-30 221:12:591:12:59 Strzembowo (gmina Naruszewo)

267 268

269 270

267 Dwór w Strzembowie, ok. 1912 r. 268 Goście na stopniach dworu, lata 30. XX w. 269 Park dworski 270 Drewniany dom

ieś le¿y w po³udniowej czêści powia- du¿o realizacji w stylu neogotyckim, neore- Wtu p³oñskiego, kilkanaście kilometrów nesansowym czy neobarokowym. Niekiedy na pó³noc od Czerwiñska. Nazwa wzmian- wzorowano siê lub wrêcz kopiowano znane kowana od 1424 r., powsta³a od nazwy osobo- budowle. Budowla w Strzembowie by³a nawi¹- wej Strzêb. Dwór w Strzembowie zbudowany zaniem do historyzuj¹cej architektury angiel- zosta³ ok. 1870 r. Mieszkali tu Charzyñscy − skiej lub inspirowana romantyczn¹ rezydencj¹ Antoni (1818–1881) i Józefa ze Ślubowskich ksiêcia Micha³a Woroncowa w A³upce na Kry- (1841–1877). Budynek powsta³ na niewielkim mie (okolice Ja³ty), która powsta³a w latach wzniesieniu otoczonym parkiem ze stawem. 1828–1848. Autorem planów pierwowzoru Architekt nada³ budowli nie tylko kostium by³ Edward Blor, nadworny architekt angiel- neogotyku, ale uzupe³ni³ go o motywy sztuki skiej rodziny królewskiej. Nie sposób ustaliæ mauretañskiej, sztuki egzotycznego dla eu- co by³o powodem, ¿e rodzina Charzyñskich ropejczyków świata islamu. Centralna czêśæ mieszkaj¹ca na rubie¿ach XIX-wiecznego im- jest nieco wy¿sza, piêtrowa i zawiera wnêkê perium carskiego wybra³a taki pierwowzór dla z monumentaln¹ arkad¹. Wiek XIX by³ okre- swojej siedziby. Mo¿e by³a to fantazja archi- sem, w którym budowlom czêsto nadawano tekta, mo¿e niezapomniana podró¿ w³aścicieli kszta³t i detale z poprzednich epok. St¹d tak na Krym, a mo¿e chêæ zadania szyku okolicz-

Powiat płoński 133

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 133133 22012-03-30012-03-30 221:12:591:12:59 271

271 Wierzby – jeden z naturalnych elementów mazowieckiego krajobrazu

nym ziemianom. Z pewności¹ by³a to urocza no na sprzeda¿ i trafi ³ w rêce prywatne. Park rezydencja. Niestety, zdarzy³a siê tu drama- przeszed³ gruntown¹ rewitalizacjê (mo¿na zaj- tyczna historia. Józefa Charzyñska w 1876 r. rzeæ przez p³ot), a we dworze rozpoczêto prace spodziewa³a siê dziecka. Na pocz¹tku 1877 r. remontowe. urodzi³a siê dziewczynka, ale wkrótce zmar³a Na zachód od Strzembowa rozci¹gaj¹ siê lasy matka. Zapewne na pami¹tkê po niej dziecko nacpolskie. Na ich skraju (naj³atwiej dotrzeæ otrzyma³o imiê Józefa. od Strzembowa) znajduje siê drewniana leś- W dwudziestoleciu miêdzywojennym ma- niczówka Tustañ z pocz¹tku XX w. Obok niej j¹tek nale¿a³ do Wincentego Charzyñskiego, s¹ dwa budynki gospodarcze z prze³omu XIX który w tych okolicach posiada³ dobra o are- i XX w. Ich ściany powsta³y z ogromnych gra- ale ok. 2 tys. ha. Po 1945 r. we wnêtrzu dwo- nitowych g³azów. Wiêkszy przed 1914 r. pe³ni³ ru w Strzembowie urz¹dzono sklep spo¿yw- funkcjê owczarni, a mniejszy, z bardzo charak- czy, funkcjonowa³a tu te¿ masarnia i poczta. terystycznymi, pó³kolistymi oknami, by³ praw- W 1948 r. budynek zaadaptowano na potrzeby dopodobnie spichlerzem. Od 2011 r. w pobli¿u szko³y podstawowej. Pod koniec lat 60. XX w. leśniczówki dzia³a punkt informacyjno-edu- korpus uzupe³niono piêtrow¹ dobudówk¹ kacyjny. Oprócz typowych elementów biwako- z mieszkaniami dla pracowników w bezsty- wych (wiata, ³awki, miejsce na ognisko, stojak lowej formie klockowej. W koñcu XX w. park na rowery) s¹ tu tablice informacyjne oraz trasy zdzicza³, a budynek by³ w coraz gorszym sta- dwóch terenowych gier dydaktycznych: lekcja nie technicznym. W 2002 r. obiekt wystawio- dendrologii i leśne ko³o fortuny.

134 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 134134 22012-03-30012-03-30 221:13:041:13:04 Unieck (gmina Raciąż)

272

273 274

272 Drewniany budynek mieszkalny z gankiem 273 Drewniany kościół pw. św. Jakuba Apostoła z 1871 r. 274 Pomnik upamiętniający żołnierzy WP, AK i BCH poległych i pomordowanych w latach 1939−1948

ieś po³o¿ona jest na pó³nocnej ru- jest pomalowany na b³êkitno i ozdobiony set- Wbie¿y powiatu p³oñskiego, na pó³noc kami gwiazd. od Raci¹¿a, na zachód od drogi krajowej nr 7. We wsi mia³ miejsce dramatyczny epizod We wsi sporo drewnianej zabudowy, przy dro- z pierwszych dni powstania styczniowego dze krzy¿ z 1894 r., a przed szko³¹ podstawow¹ 1863 r. Oddzia³ powstañczy pod dowództwem pomnik ods³oniêty w 2000 r. z napisem upa- p³k. Kazimierza Wolskiego zosta³ zaatakowa- miêtniaj¹cym ¿o³nierzy WP, AK i BCh pole- ny pod Glinojeckiem przez Kozaków. Dowód- g³ych i pomordowanych w latach 1939–1948. ca wyda³ rozkaz odwrotu. Powstañcy dotarli Miejscowy drewniany kośció³ pw. św. Jakuba do Uniecka, gdzie zostali osaczeni przez Ro- Aposto³a z 1871 r. wyró¿nia siê dwukolumno- sjan. Dramatyczny opis tych godzin pozosta- wym wg³êbnym portykiem co jest wielk¹ rzad- wi³ miejscowy proboszcz ks. Adam Kosiñski: kości¹ w architekturze drewnianej. Tego typu O godz. 9 wiecz., nawiedzony zosta³em nie- portyki by³y charakterystyczne dla murowanej spodziewanie przez partiê powstañców pol- architektury doby klasycyzmu. Wnêtrze koś- skich, która by³a w przechodzie z Raci¹¿a, Lipy, cio³a jest trójnawowe, podzielone podporami Szczepków. Ca³a partia, jak mi mówiono 105 przypominaj¹cymi kolumny. Ca³y p³aski strop osób, ulokowa³a siê na środku wsi Unieck.[...]

Powiat płoński 135

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 135135 22012-03-30012-03-30 221:13:051:13:05 275

275 Wnętrze świątyni jest trzynawowe 276 Żeliwny krzyż na grobie P. Gołębiowskiej (zm. 1858 r.) z poł. XIX w.

276

W kwadrans niespe³na, nagle wpada parê z ognia powstañcy Polacy, otaczaj¹ ich ¿o³- osób z partji, przestrzegaj¹c o nadchodz¹cem nierze. Kozacy, dope³niaj¹ rewizji [...]. Do- wojsku ros.,[...] Bezzw³ocznie trzy kolum- wódca Rosjan[...] poleca zabraæ i pochowaæ ny kozaków w dodatku piechota rozpoczêli dwóch zabitych Polaków i mocno rannych strza³y najsilniej od frontu plebanji bez prze- pojednaæ z Bogiem, w liczbie których jeden rwy. Spadaj¹ce obrazy, wy³omy tynkowania, umiera w Uniecku, drugi w Raci¹¿u, a trzeci z okien szk³o i widoczne niebezpieczeñstwo w Glinojecku. wprowadzi³o mnie w ob³êd.[...] Cz³owiek Na po³udnie od kościo³a po³o¿ony jest cmen- mój przez usuniêcie mnie z miejsca, ratuje tarz parafi alny. Tu¿ przy alei g³ównej, po pra- moje ¿ycie od kuli, która, wpad³szy jednym wej stronie znajduje siê ogrodzona kwatera oknem, drugim wypad³a i ta w same piersi by- z grobami rodziny Zaborowskich z prze³omu ³aby mnie razi³a. Bezzw³ocznie opuszczam XIX i XX w. P³yta na jednym z nich sygnowa- plebaniê. Tedy zostaje otoczony przez owych na jest przez fi rmê z warszawskich Pow¹zek 5 ¿o³nierzy[...] stojê na dworzu w szlafroku J. Norblin, S. Bartmañski i Spó³ka. Po lewej z go³¹ g³ow¹ i z latarni¹ w rêku. Tu widzê stronie zwraca uwagê wysoki nagrobek w po- rozmyślne zapalenie stodo³y, by s³u¿y³a tyl- staci obelisku na grobie ks. Henryka Betlejew- ko oświetleniu do ścigania, bo nikogo w niej skiego (1836–1897), miejscowego proboszcza, nie by³o. Równie¿ plebania podpalona przez a nieco dalej pomnik upamiêtniaj¹cy po- kozaków przy u¿yciu suchej s³omy z dachu wstañców z 1863 r. wykonany w dwudziesto- i wystrzale. Zupe³ne nieszczêście! Wybiegaj¹ leciu miêdzywojennym.

136 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 136136 22012-03-30012-03-30 221:13:101:13:10 Wierzbica Pańska (gmina Dzierzążnia)

277 278

277 Młyn, w głębi dom młynarza 278 Staw powstały w wyniku spiętrzenia Płonki

ieś le¿y na zachód od P³oñska w pobli¿u ny naturalnie, tylko poprzez ko³o wodne. Póź- Wdrogi krajowej nr 10. Na leniwie p³yn¹- niej zamontowano silnik spalinowy. Obecnie cej ku P³oñskowi P³once spiêtrzono wodê. Po- napêd jest elektryczny, a ko³o wodne jest wy- wsta³a ró¿nica w poziomach wody zosta³a wy- korzystywane jako si³a uzupe³niaj¹ca. Oto- korzystana jako si³a napêdowa do istniej¹cego czenie m³yna to zak¹tek o niezwyk³ej urodzie, tu m³yna. Dziêki rozmowie z w³aścicielami ale i trochê tajemniczy z powodu ma³ej do- mo¿na by³o ustaliæ, ¿e murowano-drewniany stêpności (rozlewiska, gêstwina zarośli). Jego m³yn powsta³ w 1939 r., tu¿ przed wybuchem g³ówn¹ dominantê stanowi¹: obszerny staw, wojny. Zbudowano go na miejscu wcześniej- zarośla i drzewa. O¿ywiaj¹ go oczywiście licz- szego z XIX w. Je¿eli jest siê tu w dzieñ ro- nie wystêpuj¹ce tu zwierzêta. W zale¿ności boczy, mo¿e zdarzyæ siê okazja, aby zajrzeæ od pory roku miejsce to zmienia siê jak w ka- do wnêtrza. Tu mniej istotny jest widok. Naj- lejdoskopie i mo¿e stanowiæ doskona³y plener wa¿niejsza jest trudna do opisania woñ drew- malarski lub fotografi czny w celu ukazania nianej konstrukcji nas¹czonej od tylu dziesiê- zmian tego samego pejza¿u, jak np. w nie- cioleci g³êbokim i aromatycznym zapachem których malarskich cyklach pêdzla Pietera mielonego ziarna. Niegdyś m³yn by³ napêdza- Bruegla.

Powiat płoński 137

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 137137 22012-03-30012-03-30 221:13:131:13:13 Załuski (siedziba gminy)

279 280

281

279 Akacjowa aleja, niegdyś fragment szosy do Warszawy 280 Zbiornik wodny i węzeł drogowy w pobliżu Urzędu Gminy 281 Występy artystyczne w trakcie Festiwalu Truskawki

ieś le¿y na po³udniowy wschód od P³oñ- w sk³ad dóbr Zdunowo. We wschodniej czêści Wska, przy drodze krajowej nr 7. Nazwa miejscowości, przy drodze do wsi Falbogi znaj- wzmiankowana od 1423 r. Nigdy nie by³a wsi¹ duje siê miejsce po dawnym niewielkim zespo- parafi aln¹, nie wyró¿nia³a siê liczb¹ miesz- le dworskim: murowany, piêtrowy dwór zapew- kañców ani nie by³ to jakiś znacz¹cy ośrodek ne z pocz. XX w. i stoj¹ce tu¿ obok pozosta³ości wiêkszej w³asności ziemskiej. Jeszcze w XIX w. wcześniejszego drewnianego dworu oraz relik- wiêkszośæ tutejszych gruntów wchodzi³a ty zabudowy gospodarczej. Z dawnego parku

138 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 138138 22012-03-30012-03-30 221:13:161:13:16 282

282 Festiwal Truskawki to m.in. zawody w szypułkowaniu truskawek

pozosta³a niewielka grupa drzew, z których inne granice ni¿ obecny) pojawi³y siê wiêksze wyró¿nia siê piêkna grupa modrzewi. Na pocz. uprawy owoców miêkkich, szczególnie ma- XX w. nieruchomośæ by³a w³asności¹ Wac³awa lin, a nastêpnie, od lat 60. XX w., truskawek. Rutkowskiego (1859–1927), a po jego śmierci, Trosk¹ plantatorów by³ i jest nie tylko dobór synów. W kierunku po³udniowym odchodzi odpowiednich gatunków, zabiegi agrotech- piêkna i szeroka aleja akacjowa. Jest to frag- niczne i korzystna pogoda, ale te¿ pozyskanie ment dawnej szosy w kierunku Warszawy. osób zbieraj¹cych owoce oraz zbyt owoców W jednej z warszawskich gazet uda³o siê po korzystnych cenach. To bardzo trudne natrafi æ na nekrolog: Śp. Wac³aw Rutkowski przedsiêwziêcie i nie zawsze gwarantuje co- ziemianin, w³aściciel maj¹tku Za³uski, opa- roczny zysk. W czerwcu na terenie gminy trzony św. Sakramentami, zasn¹³ w Bogu przy wspó³udziale Lokalnej Grupy Dzia³ania dnia 12 stycznia 1927 r., prze¿ywszy lat 68. – Przyjazne Mazowsze jest organizowany Fe- Eksportacja zw³ok do kościo³a parafi alnego stiwal Truskawki. S¹ konkursy m.in. o nagro- w Kroczewie odbêdzie siê [...]. Jeden z trzech dê wójta gminy na najszybsze odszypu³kowa- synów wspomnianego Wac³awa ju¿ po wojnie, nie ³ubianki truskawek, wystêpy zespo³ów po reformie rolnej by³ pracownikiem miejsco- artystycznych oraz stoiska, na których s¹ pre- wego urzêdu gminy. zentowane potrawy regionalne i twórczośæ W po³owie XX w. w po³udniowej czêści miejscowych artystów. ówczesnego powiatu p³oñskiego (mia³ nieco

Powiat płoński 139

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 139139 22012-03-30012-03-30 221:13:201:13:20 Zdunowo (gmina Załuski)

283 284

285 286 287

283 Dwór z pocz. XX w. 284 W fasadzie dworu umieszczono kartusz z herbem Lubicz 285 Park dworski poddano rewitalizacji. Rosną w nim pomniki przyrody 286 Jedna z lokalnych dróg wysadzana po bokach drzewami 287 Przydrożny krzyż z lat 80. XX w.

ieś le¿y na po³udniowy wschód od P³oñ- móg³ byæ zwi¹zany z wiedeñsk¹ pracowni¹ Wska, nieco na zachód od drogi krajowej architektoniczn¹ „Fellner und Helmer”. nr 7 i wêz³a drogowego miejscowości Za³uski. Z najnowszych, jeszcze niepublikowanych Nazwa wzmiankowana od 1398 r., pocz¹tko- badañ, wynika, ¿e jego autorem by³ prawdo- wo jako Sdunowo. W XIX w. by³ tu wiatrak podobnie warszawski architekt Feliks Mi- i gorzelnia. Stoj¹cy tu okaza³y dwór zosta³ chalski. Projekt nosi cechy zmodernizowa- wzniesiony w latach 1905–1910. W wielu nego neobaroku z elementami secesyjnymi. publikacjach za prof. Tadeuszem S. Jaroszew- Mieszkali tu Stanis³aw Jaworowski herbu Lu- skim, powtarzane jest, ¿e jego projektant bicz (1876–1922) i jego ¿ona Cecylia z domu

140 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 140140 22012-03-30012-03-30 221:13:221:13:22 288 289

288 Dwór, elewacja ogrodowa 289 Jedno z odrestaurowanych wnętrz mieści salę bankietową

Soko³owska (ur. 1882). Ich córka, Aniela Ja- towych, konserwatorskich i adaptacyjnych worowska (ur. 1911), wysz³a w 1934 r. za m¹¿ przeprowadzonych przez nowych w³aścicieli. za Piotra Domañskiego (1907–1939) i to on Rewitalizacji poddano tak¿e otaczaj¹cy dwór sta³ siê kolejnym w³aścicielem tutejszego niewielki park z okazami stanowi¹cymi za- maj¹tku. Piotr Domañski poleg³ w kampa- bytki przyrody. S¹ to m.in. 4 dêby szypu³kowe nii wrześniowej 1939 r. Aniela Domañska o obwodzie pni ponad 300 cm, jesiony (ponad wyemigrowa³a z dzieckiem do Wielkiej Bry- 220 cm) i modrzew europejski (250 cm). Ten tanii. Po 1945 r. maj¹tek zosta³ przejêty przez ostatni to jedyny pomnik przyrody tego gatun- PGR, a dwór by³ wykorzystywany m.in. jako ku na terenie powiatu p³oñskiego. Z parkiem szko³a. Przez pewien czas mieszka³y tu dzieci wi¹¿e siê aleja lipowa (do niedawna liczy³a z Korei przywiezione w okresie wojny koreañ- 150 drzew) prowadz¹ca niegdyś do s¹siednie- skiej (1950–1953). Budynek eksploatowano, go maj¹tku Kroczewo. Obiekt udostêpniany ale nie remontowano, wiêc z biegiem lat ule- jest komercyjnie, m.in. jako ośrodek konfe- ga³ postêpuj¹cej dewastacji i w koñcu zosta³ rencyjny z wykwintn¹ restauracj¹, a w 2011 r. opuszczony. Obecny doskona³y stan obiektu rozpoczêto tu realizacjê czêści scen do telewi- jest wynikiem zasadniczych prac remon- zyjnego serialu Rezydencja.

Powiat płoński 141

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 141141 22012-03-30012-03-30 221:13:291:13:29 Złotopolice (gmina Załuski)

290

291 292

290 Zadrzewienia śródpolne są charakterystyczne dla tej części Mazowsza 291 Trasa ścieżki „Uroczysko Złotopolice” jest czytelnie oznakowana, a ciekawsze miejsca opisane są na tablicach 292 Baza jednego z kół łowieckich

ieś le¿y na po³udniowy wschód od P³oñ- Wspó³czesn¹ nazwê wsi wykorzysta³ sce- Wska, kilka kilometrów na pó³noc od drogi narzysta telewizyjnego serialu Z³otopolscy. krajowej nr 62 biegn¹cej po³udniowym krañ- On sam zreszt¹ od wielu lat mieszka na te- cem powiatu p³oñskiego. Mieszkañcy tej wsi renie gminy. W serialu pojawia siê te¿ du¿o w XIII w. p³acili dziesiêcinê na rzecz klasz- nazw bli¿szych czy dalszych wsi, a nawet sam toru w Czerwiñsku. Nazwa wzmiankowana P³oñsk. Co prawda przez wiele lat fi lmowcy od 1423 r. jako Slotopolicze ma charakter et- realizowali zdjêcia w zupe³nie innej okolicy, niczny i pierwotnie oznacza³a mieszkañców ale nazwy, a byæ mo¿e niektóre podpatrzone osady Z³otepole. sytuacje czy problemy, pochodz¹ w³aśnie st¹d.

142 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 142142 22012-03-30012-03-30 221:13:321:13:32 293 294

293 Punkt początkowy ścieżki przyrodniczej 294 Las w Złotopolicach kryje tajemnicze miejsca

W 2008 r. otwarto trasê przyrodniczo-dy- w³aścicielk¹ maj¹tku Z³otopolice by³a Wanda daktyczn¹ „Uroczysko Z³otopolice”. Dziêki z Czarnowskich Koelichen (1908–2002), cór- tej wiod¹cej przez las ście¿ce mo¿na lepiej po- ka w³aścicieli pobliskiego Kroczewa. Po 1945 r. znaæ koloryt i specyfi kê lokalnej przyrody. by³a represjonowana, wiêziona m.in. na Rako- W XIX w. w³aścicielem Z³otopolic by³ Jan Kan- wieckiej w Warszawie, w Inowroc³awiu i For- ty Gregorowicz (1818–1890), literat i publicysta, donie. Zosta³a pochowana w grobie rodzinnym redaktor i wydawca pism dla dzieci i miesz- w Kroczewie. Jej starsza siostra, Zofi a (1904– kañców wsi. W jego dworze (nie zachowa³ siê) 1944) by³a w czasie wojny cz³onkiem ZWZ-AK, bywa³ m.in. etnograf Oskar Kolberg. Ostatni¹ uczestniczy³a w powstaniu, zmar³a od ran.

Powiat płoński 143

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 143143 22012-03-30012-03-30 221:13:361:13:36 Żukowo (gmina Załuski)

295

296 297

295 Drewniany kościół postawiono na niewielkim wzniesieniu 296 Motyw symbolizujący przemijanie na jednym z nagrobków 297 Wnętrze kościoła jest trójnawowe, o stropie kasetonowym

ieś le¿y na zachód od P³oñska, tu¿ przy Jednak tych, którzy staj¹ przed prezbiterium WNacpolsku, nad ¯urawiank¹. Wzmian- pierwszy raz, zadziwia coś innego, swoiste cu- kowana od pocz. XV w. Nazwa powsta³a riosum − drewniana, rokokowa chrzcielnica od nazwy osobowej ¯uk. Do 1886 r. wchodzi³a o niebywale wymyślnej formie. Na lewej ścia- w sk³ad dóbr Gumino, po czym zosta³a wy- nie kościo³a wisz¹ 2 obrazy z koñca XVIII w. odrêbniona. Na prze³omie XIX i XX w. miej- pêdzla Franciszka Smuglewicza, które repre- scowe dobra nale¿a³y do Stanis³awa Gorze- zentuj¹ sztukê doby klasycyzmu. S¹ one god- chowskiego. We wsi znajduje siê drewniany, ne najlepszych galerii. Wyobra¿aj¹ św. Hiero- orientowany kośció³ pw. św. Zygmunta usytu- nima i św. Marka Ewangelistê. Za kościo³em, owany na wzniesieniu, zbudowany na miej- z boku znajduj¹ siê pomniki nagrobne w³aści- scu wcześniejszego najpewniej w 1785 r., cieli okolicznych dóbr. Ka¿dy z nich stanowi wyposa¿any przez kolejnych w³aścicieli dóbr interesuj¹cy, odmienny przyk³ad sztuki se- Nacpolsk. Jego struktura jest stara, ale wnê- pulkralnej*. Jeden z nich ma formê z³amanej trze zosta³o ukszta³towane na nowo w wyni- antycznej kolumny. Jej symbolika sprowadza ku gruntownych prac prowadzonych w latach siê do skojarzenia „śmieræ przerywa ¿ycie, jak 1974–1975. W o³tarzu g³ównym umieszczono katastrofa, która burzy nawet najwiêksze, naj- rzeźbê Chrystusa Ukrzy¿owanego z XVIII w. wspanialsze gmachy”. Warto zbli¿yæ siê do po-

144 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 144144 22012-03-30012-03-30 221:13:391:13:39 298 299

300

298 Rokokowa chrzcielnica 299 Klasycystyczny nagrobek z 1. poł. XIX w. 300 Ganek dawnej plebanii z zachowanymi elementami ciekawej stolarki

Powiat płoński 145

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 145145 22012-03-30012-03-30 221:13:461:13:46 301

301 Ogrodzenie kościoła z granitowych głazów

mnika i spojrzeæ na chropowat¹ powierzch- Dembowskiego (1821–1889), jego ¿onê Adelê niê, na której powinien byæ ślad po z³amaniu. z hrabiów Lanckoroñskich z Brzezia herbu Za- Niespodziewanie stajemy wówczas oko w oko dora (1840–1891) i córkê Mariê Dembowsk¹ z wyrzeźbion¹ czaszk¹ i skrzy¿owanymi pisz- (1870–1891). Na pomniku widaæ 2 tarcze her- czelami, ludzkim wyobra¿eniem śmierci. Tu¿ bowe. Po lewej stronie wyobra¿ono herb Dem- obok stoi drugi klasycystyczny pomnik z pia- bowskich – Jelita, a po prawej widaæ tarczê tzw. skowca, upamiêtniaj¹cy Eleonorê ze Zboiñ- herbu z³o¿onego Adeli Dembowskiej z hra- skich Dembowsk¹. Ma on tak¿e formy nawi¹- biów Lanckoroñskich z Brzezia. Herb z³o¿ony zuj¹ce do antyku. Jego zwieñczenie stanowi to szczególny przypadek w heraldyce funeral- pe³noplastyczna urna z przewi¹zan¹ dooko³a nej*, który poprzez herby czworga dziadków wstêg¹. Jest to przyk³ad na mistrzowskie od- mia³ ukazaæ dostojeñstwo osoby zmar³ej, zac- danie kszta³tu naczynia oraz delikatności i bo- nośæ i dawnośæ jej rodu, familii. Warto zwróciæ gactwa draperii w kamieniu. Poni¿ej mo¿na uwagê na korony wieñcz¹ce oba herby. Po lewej jeszcze odczytaæ, choæ ju¿ mocno zwietrza³y, stronie to korona wieñcz¹ca herb zwyk³ej ro- wizerunek herbu Jelita. Najwy¿szy z oma- dziny szlacheckiej, po prawej to korona przy- wianej grupy pomników ma formê obelisku s³uguj¹ca rodzinie maj¹cej tytu³ hrabiowski. o wysmakowanych proporcjach i kszta³cie. Cmentarz przykościelny, jak i sama świ¹tynia Ten typ nagrobków by³ bardzo czêsto zama- s¹ usytuowane na niewielkim wzniesieniu. wiany na prze³omie XIX i XX w. Jest wyko- Trudno bez badañ przes¹dziæ czy jest ono na- nany z twardego, odpornego na erozjê kamie- turalne, czy te¿ jest to ślad dawnego grodziska. nia, tzw. granitu szwedzkiego. Upamiêtnia Za kościo³em, tu¿ za ogrodzeniem znajduje dawnych w³aścicieli dóbr Nacpolsk − Tytusa siê dawna, drewniana plebania.

146 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 146146 22012-03-30012-03-30 221:13:491:13:49 Pozostałe miejscowości

Boguszyn Stary (gmina Czerwiñsk) – miej- Do naszych czasów pozosta³ po nim zabytko- scowośæ po³o¿na jest wśród polodowcowych wy ogród dworski z prze³omu XVIII i XIX w. wzniesieñ, nad strug¹ Gawarek, na zachód Na pocz¹tku 1945 r. w jednym z budynków od drogi nr 570 Czerwiñsk−Naruszewo. podworskich zorganizowano szko³ê. Znajduje siê w niej budynek by³ej szko³y pod- stawowej z 1924 r. Zosta³ zbudowany na pla- Grabie () − kilka kilome- nie litery „L”, w stylu dworkowym, zwanym trów na po³udnie od Nowego Miasta, tu¿ przy swojskim. Charakteryzuje go wysoki dach szosie wiod¹cej w kierunku Joñca rośnie po- z facjatk¹ na piêtrze i przypora przy podcie- mnik przyrody – majestatyczny d¹b o ogrom- niu prowadz¹cym do drzwi wejściowych. Mia³ nej koronie. Pieñ mierzy w obwodzie ok. 6 m. niezale¿ne wejścia: dla uczniów i do mieszkañ nauczycieli. Gdy studiuje siê mapy z po³owy XX w. widaæ, ¿e miêdzy Boguszynem Starym a Boguszynem Nowym jest cmentarz. Nie pro- wadzi do niego ¿adna droga czy ście¿ka. Le¿y na po³udniowym skraju lasu, który porasta jedno ze wzniesieñ. Jest niewielki, na planie czworoboku. Granice wyznacza niewysoki wa³ ziemny. Do II wojny światowej korzy- sta³a z niego parafi a protestancka skupiaj¹ca okolicznych kolonistów – Niemców. Miejsce jest bardzo zarośniête. W trakcie gromadzenia 302

materia³ów do przewodnika (2011 r.) natrafi a- 302 Grabie. Majestatyczny pomnik przyrody − dąb no tu na przewrócony cementowy element, prawdopodobnie czêśæ starego nagrobka. W latach 1940–1942 istnia³ tu hitlerowski We wsi znajduje siê murowano-drewnia- karny obóz pracy. ny m³yn z pocz¹tku XX w. oraz pozosta³ości cmentarza ewangelickiego z 1. po³. XX w. Gawarzec Górny (gmina Czerwiñsk) − wieś na pó³nocny zachód od Czerwiñska, nad Gwar- Gralewo (gmina Raci¹¿) − wieś w pó³nocno- kiem, a w niej pozosta³ości parku dworskie- -zachodniej czêści powiatu p³oñskiego. Go- go z XIX w. z zachowanymi okazami starych tycki kośció³ pw. św. Ma³gorzaty, orientowa- drzew oraz krótk¹ alej¹ wysadzan¹ kasztanow- ny i murowany, konsekrowany w 1598 r. Jego cami. Park opada w dó³ do p³yn¹cej licznymi obecna forma powsta³a w wyniku odbudowy meandrami rzeki. Drewniany dwór Gaware- po powa¿nych zniszczeniach z okresu I woj- ckich z po³owy XIX w. sta³ tu do 1976 r., kiedy ny światowej. W latach 1920–1928 zachowa- to na jego miejscu zbudowano szko³ê (obecnie ne mury naprawiono, a w czêści wzbogacono budynek nieu¿ytkowany). o nowe elementy pod kierunkiem architek- ta W³odzimierza Dubika. Ca³ośæ nawi¹zuje Gościmin Wielki (gmina Nowe Miasto) − do popularnego na pocz¹tku XX w. stylu swoj- wieś po³o¿ona na pó³noc od Nowego Miasta, skiego lub narodowego. Pami¹tk¹ po wojen- nad Son¹, na pó³nocno-wschodnim krañcu nych wydarzeniach s¹ wmontowane w elewa- powiatu p³oñskiego, otoczona niewielkimi cje fragmenty pocisków. Niezwyk³¹ ozdob¹ kompleksami leśnymi. We wsi istnia³ niegdyś wnêtrza jest ambona. Stanowi ona po³¹cze- dwór z zespo³em budynków folwarcznych. nie symboli religijnych (³ódź) i narodowych

Powiat płoński 147

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 147147 22012-03-30012-03-30 221:13:501:13:50 pomnik upamiêtniaj¹cy osoby zamordowane przez hitlerowców w 1943 r. Tu¿ obok stoi drewniany dom o ciekawej dekoracji, która stanowi dobry przyk³ad kunsztu dawnych rze- mieślników.

Gromadzyn (gmina Sochocin) − wieś kilka kilometrów na po³udnie od Sochocina (skrêt do Gromadzyna w miejscowości Biele), nad Wkr¹. Na niewielkim wzniesieniu kamien- ny obelisk z pocz. XX w. upamiêtnia stoj¹cy tu do 1904 r. kośció³. Co roku na pocz¹tku maja, w dzieñ odpustu nieistniej¹cej od daw- na parafi i, okoliczni mieszkañcy uczestnicz¹ w tym miejscu w polowej mszy świêtej.

303

303 Bryła kościoła w Gralewie została ukształtowana w latach 1920−1928 w trakcie odbudowy po zniszczeniach wojennych

(orze³). Ambonê i o³tarze wykona³ w latach 1934–1936 Ludwik Konarzewski z Istebnej. Po lewej stronie znajduje siê kaplica nakryta 305 kopu³¹. W kaplicy, w ścianie na wprost w okr¹- 305 Gromadzyn. Okoliczni mieszkańcy na nabożeń- g³ym oknie zamontowano witra¿ zaprojekto- stwie w miejscu, gdzie niegdyś stał kościół wany w duchu secesji. Gumino (gmina Dzierz¹¿nia) − wieś po³o¿ona nieco na uboczu, na wschód od drogi ³¹cz¹cej Kucice z drog¹ krajow¹ nr 10, nad ¯urawian- k¹. Murowany, orientowany kośció³ powsta³ tu w 1. po³. XVI w. W kolejnych wiekach by³ przekszta³cany. Uwagê zwracaj¹ cylindryczne szkarpy po bokach prezbiterium. Co rzadkie w świ¹tyniach murowanych, nawa ma pod³o- gê z desek. Fakt ten mo¿e u³atwiæ ewentualne badania archeologiczne we wnêtrzu kościo³a 304 w przysz³ości. Warto zatrzymaæ siê w kruchcie 304 W kaplicy znajduje się witraż zaprojektowany i spojrzeæ na stare chor¹gwie u¿ywane w proce- w duchu secesji sjach oraz feretrony stoj¹ce na du¿ej, wiekowej komodzie. Na cmentarzu parafi alnym zwraca W latach 1940−1943 istnia³ tu hitlerowski uwagê kilka starych nagrobków z ciekawie karny obóz pracy. Pośrodku wsi znajduje siê skomponowanymi metalowymi krzy¿ami.

148 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 148148 22012-03-30012-03-30 221:13:521:13:52 Teren ³agodnie opada ku p³yn¹cej rzece. Na po- ³udnie od wsi, nad brzegiem Wkry znajduje siê nieczynny, murowany m³yn wodny. Tu¿ przy nim jest zamkniêty dla ruchu, ale malowniczy, drewniany most, po którym prowadzi³a droga w kierunki pobliskiej wsi Podsmardzewo. Niesprawdzona wieśæ gminna niesie, ¿e w nurtach rzeki, przy moście jest zatopio- ny jakiś wóz bojowy lub nawet czo³g z czasu II wojny światowej.

Koziebrody (gmina Raci¹¿) − wieś 306 na pó³nocno-zachodniej rubie¿y powiatu 306 Gumino. Po bokach prezbiterium widać rzadko p³oñskiego, przy drodze prowadz¹cej z Raci¹¿a spotykane cylindryczne szkarpy do Sierpca, z przystankiem kolejowym (linia relacji Nasielsk−Sierpc). Wieś wzmianko- Gutarzewo (gmina Sochocin) − wieś po³o¿o- wana w 1388 r. Neobarokowy kośció³ pw. św. na kilka kilometrów na pó³noc od Sochocina, Jakuba Aposto³a projektu architekta Józefa nad £ydyni¹. Tu¿ przy szosie znajduj¹ siê Górskiego (1880 r.), na pocz. XX w. rozbu- dowany wg planów Stefana Szyllera. Sercem tego sanktuarium jest s³yn¹cy cudami co naj- mniej od pocz. XVIII w. wizerunek Matki Bo- ¿ej (w o³tarzu g³ównym). We wnêtrzu m.in. witra¿ Chrzest Jezusa, wykonany w 1969 r. w warszawskiej pracowni Józefa Olszewskie- go wg kartonu Haliny Cieśliñskiej-Brzeskiej z Krakowa. Na ścianach epitafi a okolicznych ziemian, m.in. Turowskich. Po lewej stronie wyró¿nia siê epitafi um z bia³ego marmuru Zofi i z Jaroszewskich de Thun (1821–1876). 307 Na wschód od kościo³a, na skraju wsi znaj- duje siê cmentarz parafi alny. Na jego środku wznosi siê wysoki pomnik nagrobny rodziny de Thun, dawnych w³aścicieli dóbr Kod³utowo i Koziebrody.

308

307 Opuszczony młyn w Gutarzewie 308 Gutarzewo. Most i stopień wodny na Wkrze

309 skromne pozosta³ości krajobrazowego parku podworskiego z XVIII w. z piêknymi okazami 309 Jednonawowe wnętrze sanktuarium maryjnego sêdziwych drzew, wśród nich pomnikowy d¹b. w Koziebrodach

Powiat płoński 149

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 149149 22012-03-30012-03-30 221:13:561:13:56 Krajkowo (gmina Raci¹¿) − wieś w pobli¿u nia wype³ni³a woda, tworz¹c jezioro o d³ugości drogi krajowej nr 60, mniej wiêcej w po³owie ok. 1 km. drogi miêdzy Raci¹¿em a Glinojeckiem. Goty- cki kośció³ murowany z 1. po³. XVI w. pw. św. Królewo () − wieś we wschod- Stanis³awa Kostki. Niemal ca³e wyposa¿enie niej czêści powiatu, przy drodze miêdzy Joñ- pochodzi z 2. po³. XX w. (historyczne sp³onê- cem a Sochocinem, nieopodal Wkry. We wsi ³o w po¿arze w 1936 r.). W pobli¿u fasady stoi sporo drewnianej zabudowy, m.in. malowni- drewniana dzwonnica z 1911 r. cza, kryta strzech¹ stodo³a z u¿ywanym przez bociany gniazdem. Miejscowa parafi a zosta³a erygowana w 1639 r. We wnêtrzu drewniane- go, orientowanego kościo³a pw. św. Zygmun- ta, który zosta³ konsekrowany w 1648 r., wy- ró¿niaj¹ siê 2 o³tarze boczne. Na osi kościo³a stoi murowana plebania w stylu dworkowym z pocz. XX w. Na cmentarzu parafi alnym m.in. zbiorowa mogi³a polskich ¿o³nierzy z 1920 r.

310

312

311

310 Krajkowo. Kościół ma odległą metrykę, ale pożar z 1936 r. pozbawił go zabytkowego wypo- sażenia 311 Dawne wyrobiska w Krajkowie malowniczo wypełnia woda

Na wschód od kościo³a le¿y cmentarz pa- rafi alny. Najwiêkszym obiektem jest tu mu-

rowana kaplica przedpogrzebowa. W jej pod- 313 ziemiach sk³adano cia³a zmar³ych z rodziny Wiśniewskich z Kossobud, o czym informuje 312 Drewniany kościół w Królewie z XVII w. tablica z 1846 r. wmurowana w tylni¹ ścia- 313 We wnętrzu warto m.in. zwrócić uwagę na deko- nê kaplicy. Krypta jest sklepiona kolebkowo, rację ołtarzy a ściany zbudowano z masywnych polnych ka- mieni. Stoi tu co najmniej 8 trumien o kszta³- tach i dekoracjach typowych dla XIX w. Kuchary-Skotniki (gmina Czerwiñsk) − przy Na zachodnim skraju wsi znajduje siê zespó³ szosie ³¹cz¹cej Grodziec i Przybojewo znajdu- wyrobisk powsta³ych w wyniku eksploatacji je siê ciekawy zespó³ dworsko-parkowy. Dwór kruszywa w miejscowej ¿wirowni. Zag³êbie- powsta³ w po³owie lub 2. po³. XVIII w., byæ

150 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 150150 22012-03-30012-03-30 221:14:011:14:01 mo¿e na miejscu wcześniejszego, drewnia- Kuchary ¯ydowskie (gmina Sochocin) − wieś nego. Pod koniec XVIII w. nale¿a³ do Teodora po³o¿ona kilka kilometrów na po³udnie od So- Moszczeñskiego, starosty zakroczymskiego chocina. Drugi cz³on nazwy dodano w XIX w. (a wg innych źróde³ do Teodora Myszczyñskie- z racji na wzmo¿one osadnictwo ¯ydów pro- go, sêdziego ziemskiego zakroczymskiego). wadz¹cych tu gospodarstwa rolne oraz zatrud- Do II wojny światowej by³ ośrodkiem maj¹tku nionych w miejscowej kolonii przemys³owej licz¹cego ok. 250 ha. Po reformie rolnej przez nale¿¹cej do rodziny Posnerów. Prostopadle wiele lat mieści³y siê w nim biura lokalnych od szosy odchodzi aleja lipowa z 2. po³. XIX w. w³adz, m.in. gromadzkiej rady narodowej. bêd¹ca reliktem krajobrazowego parku dwor- W pewnym okresie funkcjonowa³ tu sklep skiego. Stoi tu dwór, mocno przekszta³cony i tzw. klubokawiarnia. W latach 70. i 80. XX w. w okresie PRL, obecnie w³asnośæ prywat- obiekt wykorzystywano jako mieszkania dla na. Przyszed³ tu na świat Stanis³aw Posner 8 rodzin, co spowodowa³o jego szybk¹ dewa- (1868–1930) prawnik, socjolog, dzia³acz PPS, stacjê. W 1996 r. obiekt w stanie powa¿nej publicysta, wicemarsza³ek Senatu RP. W cza- degradacji zosta³ zakupiony przez osobê pry- sie I wojny światowej prowadzi³ w Europie Za- watn¹. Dwór i ofi cynê starannie odbudowano, chodniej akcjê na rzecz uznania prawa Polski a park poddano ¿mudnej rewitalizacji. Choæ do niepodleg³ości. Jego stryj Samuel Posner by³ jest to w³asnośæ prywatna, warto skontakto- uczestnikiem kampanii Giuseppe Garibaldie- waæ siê z w³aścicielem i umówiæ na ewentual- go, która mia³a zjednoczyæ W³ochy. W czasie ne obejrzenie tego zespo³u. powstania styczniowego wspó³organizowa³

314

315 316

314 Dwór w Kucharach-Skotnikach 315 Pomnik w Kucharach Żydowskich upamiętniający ofi ary z lat 1940−1941 316 Aleja w Kucharach Żydowskich, element parku dworskiego

Powiat płoński 151

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 151151 22012-03-30012-03-30 221:14:071:14:07 jeden z oddzia³ów w okolicach P³ocka. Zgi- i jego ¿ony Adeli z hrabiów Lanckoroñskich n¹³ w walce z Rosjanami pod ¯urominem z Brzezia. Maj¹tek odziedziczy³a ich córka w 1863 r. W Kucharach ¯ydowskich, podobnie Jadwiga (1865–1934), która w 1892 r. wysz³a jak w Sochocinie, rozwija³a siê w XIX w. pro- za m¹¿ za Szczepana Tarnowskiego (1862– dukcja galanterii z muszli, g³ównie guzików. 1940). W 1908 r. dobra Nacpolsk (ponad W czasie II wojny światowej istnia³ tu hitle- 2 tys. ha) naby³ Wincenty Charzyñski. Dba³ rowski karny obóz pracy. Na skraju lasu znaj- on nie tylko o sprawne funkcjonowanie ma- duje siê pomnik z 1979 r. w formie g³azu, upa- j¹tku, który mia³ przynosiæ dochód, ale stara³ miêtniaj¹cy pomordowanych przez Niemców siê te¿ o krzewienie oświaty. W 1914 r. prze- w latach 1940–1941 ¯ydów. kaza³ 3 tys. rubli na utworzenie szko³y handlu w Szymanowie. Fundowa³ te¿ zapomogi i sty- Miszewo B (gmina Nowe Miasto) − wieś nad pendia m.in. dla rzemieślników katolików Son¹, kilka kilometrów na po³udnie od No- maj¹cych siê uczyæ określonych fachów za gra- wego Miasta, przy drodze lokalnej. Murowa- nic¹. Kwotê 5 tys. rubli przekaza³ na organizo- ny, parterowy dwór prawdopodobnie z pocz. wanie przy m³ynach i piekarniach nauki za- XX w., z okresu gdy w³aścicielami okolicznych wodu – m³ynarza i piekarza. dóbr byli Baranowscy. W wydanym w 1905 r. Spisie alfabetycznym obywateli ziemskich Królestwa Polskiego oraz dóbr przez nich po- siadanych jako w³aściciel maj¹tku zosta³ wy- mieniony Karol Baranowski. Obecnie dwór znajduje siê w prywatnych rêkach. W pobli¿u rośnie zdzicza³y park, za³o¿ony w XIX w., oraz pomnik przyrody – d¹b szypu³kowy. W nie- dalekim Miszewie Wielkim mo¿na zobaczyæ kolejny pomnik przyrody, d¹b szypu³kowy „Piast”, w którego koronie umieszczono ka- 318 pliczkê z 1903 r.

319

317 318 Nacpolsk. Wyspa z fi gurką na stawie 317 Ogromną osobliwością Miszewa Wielkiego jest 319 Pałac w Nacpolsku, stan z lat 30. XX w. kapliczka w konarach sędziwego dębu

Nacpolsk (gmina Naruszewo) − wieś przy We wsi znajduje siê pa³ac z XIX w. (w trakcie skrzy¿owaniu drogi nr 50 (w po³owie trasy remontu) otoczony parkiem. W s¹siedztwie z Wyszogrodu do P³oñska) z lokaln¹ drog¹ du¿y kompleks gospodarczy powsta³y na bazie biegn¹c¹ z Baboszewa i Dzierz¹¿ni, nad ¯u- dawnej zabudowy folwarcznej. Pod¹¿aj¹c szo- rawiank¹. Dobra ziemskie Nacpolsk nale¿a- s¹, która ³ukiem omija ca³y kompleks, widaæ ³y w 2. po³. XIX w. do Tytusa Dembowskiego poszczególne budynki, park, a na pierwszym

152 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 152152 22012-03-30012-03-30 221:14:101:14:10 planie malowniczy, dobrze utrzymany staw z ma³¹ wysp¹. Umieszczono na niej rzeźbê św. Jana Nepomucena.

Przybojewo Nowe (gmina Czerwiñsk) − wieś po³o¿ona kilka kilometrów na pó³noc od drogi krajowej nr 62 biegn¹cej po³udniowym skra- jem powiatu. Znajduje siê tu dawna gorzelnia z 2. po³. XIX w. wchodz¹ca niegdyś w sk³ad nieistniej¹cego ju¿ zespo³u dworskiego. W po- 321 bli¿u, od strony wschodniej, gdzie niegdyś sta³ dwór w³aścicieli maj¹tku, znajduj¹ siê okazy 321 Bryle kościoła w Radzyminie nadano obecny kształt w trakcie przebudowy na pocz. XX w. starych drzew oraz ma³e stawy o lustrach wody na ró¿nych poziomach. Szersze informacje o rodzinie Dêbskich, dawnych w³aścicielach, wanego tu „Kopiec” (szerzej o nim w rozdziale s¹ w opisie wsi Grodziec. „Trasy wycieczkowe”). Przy drodze prowadz¹- cej z Radzymina w kierunku Je¿ewa po³o¿ony jest cmentarz parafi alny z ciekawymi nagrob- kami z 2 po³. XIX w., m.in. mauzoleum rodu Jaworowskich.

Radzyminek (gmina Naruszewo) − wieś znaj- duje siê tu¿ przy drodze nr 50. Stoi tu murowa- ny kośció³ starokatolickiej parafi i mariawitów z pocz. XX w. Przy jego budowie zastosowano wiele historyzuj¹cych detali. Na po³udnie od wsi, wśród pól, cmentarz parafi alny. 320

320 Dawna gorzelnia w Przybojewie z 2. poł. XIX w.

Radzymin (gmina Naruszewo) − wieś wzmiankowana w 1384 r., po³o¿ona kilka kilo- metrów na po³udnie od P³oñska. Przy wjeździe od strony zachodniej do wsi dominuje bry³a murowanego kościo³a pw. św. Piotra i Paw³a o średniowiecznej metryce. Obecny neobaro- kowy wygl¹d uzyska³ w wyniku przebudowy na pocz. XX w. Na po³udniowym krañcu wsi znajduje siê gorzelnia z prze³omu XIX i XX w., 322 a tu¿ obok zrewitalizowany park z XIX w. Na jego terenie stoi wspó³cześnie wzniesiony 322 Kościół starokatolickiej parafi i mariawitów w Radzyminku z pocz. XX w. budynek nawi¹zuj¹cy wygl¹dem do dawnych dworów. Niepozorny, przedwojenny dwór, zniekszta³cony przeróbkami w okresie PRL, Sielec (gmina Czerwiñsk) – miejscowośæ po- stoi na ma³ej, ogrodzonej posesji tu¿ przy dro- ³o¿ona przy drodze nr 62, na wschód od Czer- dze przebiegaj¹cej przez wieś, miêdzy starym wiñska. W odleg³ych wiekach sta³ tu dwór parkiem a sklepem. O dawnym osadnictwie – prywatna rezydencja kolejnych opatów klasz- świadcz¹ zachowane relikty grodziska nazy- toru w Czerwiñsku. Z dawnego zespo³u dwor-

Powiat płoński 153

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 153153 22012-03-30012-03-30 221:14:141:14:14 skiego le¿¹cego przy samej szosie pozosta³a bania z pocz. XX w. Na cmentarzu parafi alnym ofi cyna z po³. XIX w. i resztki parku dworskie- w grupie dekoracyjnych krzewów znajduje siê go z towarzysz¹c¹ alej¹ wysadzan¹ drzewami, pomnik z 1930 r. na mogile ¿o³nierzy pole- która prowadzi w kierunku wsi Wilkowuje. g³ych w okolicy w bojach w sierpniu 1920 r. Budynek jest zamieszka³y, ale skrajnie wyeks- platowany. W parku widoczne s¹ ślady świad- Strachówko (gmina P³oñsk) – parê kilometrów cz¹ce, ¿e przep³ywaj¹ca struga by³a tu prawdo- na wschód od P³oñska, przy drodze nr 632 podobnie spiêtrzana, aby utworzyæ trzy stawy. z P³oñska do Nasielska stoi bielona kapliczka W dwudziestoleciu miêdzywojennym maj¹tek z wnêk¹ na fi gurê. W jej zwieñczeniu znajdu- nale¿a³ do Zdzis³awa Karczewskiego. je siê krzy¿ i fragment blaszanej chor¹giewki z wyciêtymi literami IHS (jest to grecki skrót Stara Wrona (gmina Joniec) − wieś na po³u- od imienia Jezus, motyw bardzo czêsto wyko- dniowy wschód od P³oñska, kilka kilometrów rzystywany w sztuce sakralnej) i znakami przy- pominaj¹cymi cyfry 4 i 2. Brakuje fragmentu chor¹giewki, gdzie byæ mo¿e by³y jeszcze cy- fry 1 i 8, co by pozwoli³o datowaæ tê kapliczkê lub choæby jej zwieñczenie na 1842 r. Dodat- kowym elementem pozwalaj¹cym datowaæ chor¹giewkê i byæ mo¿e kapliczkê na po³owê XIX w. jest archaiczny krój liter IHS.

323 324

323 Kościół w Starej Wronie powstał w latach 1898−1906 324 Neogotyckie wnętrze ożywiają witraże z lat 1965−1973

na wschód od drogi krajowej nr 7, przy drodze nr 571, nad Naruszewk¹. Wzmiankowana w XIV w. jako du¿a wieś ksi¹¿êca. W XV– XVI w. dzia³a³ nad p³yn¹c¹ tu Naruszewk¹ m³yn, w którym mielono rudê darniow¹*. Miejscowa parafi a powsta³a prawdopodobnie w 1402 r. Neogotycki kośció³ parafi alny pw. Przemienienia Pañskiego wzniesiono w la- tach 1898–1906. Zniszczony w czasie I wojny światowej, wkrótce odbudowany (bez wie¿y). W celu upamiêtnienia faktu ostrza³u w elewa- cje wmontowano ³uski pocisków. We wnêtrzu o³tarze (1906–1908), uzupe³nione o rzeźby d³uta Wincentego Bogaczyka, ciekawa ambona 325 oraz cykl witra¿y (1965–1973) z warszawskiej

pracowni Józefa Olszewskiego. W pobli¿u koś- 325 Strachówko. Przydrożna kapliczka z XIX w. cio³a jest obszerna, murowana, piêtrowa ple-

154 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 154154 22012-03-30012-03-30 221:14:181:14:18 Szczytno (gmina Za³uski) − wieś na po³udnio- Zaborowo (gmina Naruszewo) − wieś na po- wy wschód od P³oñska przy drodze krajowej ³udniowy zachód od P³oñska, nad ¯urawian- nr 7. Po zachodniej stronie zarośla skrywaj¹ k¹. Murowany, opuszczony dwór z XIX w. zrujnowany, murowano-drewniany m³yn wod- rodu Kad³ubowskich otoczony jest zdzicza³ym ny, zapewne z prze³omu XIX i XX w. We wnê- parkiem z XIX w. oraz stawami powsta³ymi trzu zachowa³y siê fragmenty urz¹dzeñ. Tu¿ dziêki przep³ywaj¹cej tu ¯urawiance. Naprze- obok niego s¹ malownicze, obros³e mchem ciw dworu mocno przekszta³cone relikty bu- stawid³a spiêtrzaj¹ce wodê na Naruszewce, dynków folwarcznych: dawna stajnia (obecnie tworz¹c du¿y staw. W g³êbi miejscowości, sklep) i kuźnia. na zachód od szosy znajduje siê drewniany Niegdyś wzd³u¿ szosy z P³oñska bieg³a linia dwór (obecnie obmurowany) z XVIII w. rodzi- kolei w¹skotorowej. Po torach brak śladów, ny Gutkowskich herbu Rawicz. Przy wjeździe ale wytrwali poszukiwacze z pewności¹ dotr¹ na teren posesji stoi kapliczka z napisami upa- do samotnego wiaduktu przerzuconego dla ko- miêtniaj¹cymi kolejnych cz³onków rodziny, lei nad ¯urawiank¹. Po³o¿ony jest ok. 400 m którzy tu siê rodzili, wzrastali i st¹d wyruszali, na po³udniowy zachód od dworu, wśród pól. by walczyæ za Polskê: kapitana Miko³aja Gut- kowskiego s³u¿¹cego w 38. Pu³ku Strzelców Lwowskich, poleg³ego w 1920 r. pod Kijowem i Jana Gutkowskiego – lekarza w randze po- rucznika, zamordowanego w 1940 r. w Staro- bielsku. W pobli¿u znajduj¹ siê relikty krajobrazo- wego za³o¿enia parkowego, m.in. stawy o wy- brukowanym dnie i zró¿nicowanym poziomie lustra wody. Przep³ywaj¹cy przez nie strumieñ 327 ³¹czy siê z Naruszewk¹ i zasila spiêtrzony staw w pobli¿u ruin wspomnianego wcześniej m³y- na. Maj¹tek z racji na ma³y area³ nie podlega³ przepisom o reformie rolnej i pozosta³ w rê- kach jednej rodziny. W 1958 r. w pobli¿u wsi odkryto solanko- we źród³a termalne (ok. 400oC). Do tej pory nie s¹ wykorzystane.

328

327 Dwór z XIX w. w Zaborowie czekający na ratunek 328 Jeden z reliktów zabudowy folwarcznej w Zabo- rowie, prawdopodobnie kuźnia

326

326 Dwór z XVIII w. w Szczytnie

Powiat płoński 155

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 155155 22012-03-30012-03-30 221:14:221:14:22 Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

oszczególne urzêdy i instytucje z terenu powiatu p³oñskiego w miarê mo¿liwości udzie- Plaj¹ bie¿¹cej informacji dotycz¹cej oferty dla turystów. Poni¿ej kontakty do wybranych placówek.

Starostwo Powiatowe w P³oñsku BABOSZEWO 09-100 P³oñsk, ul. P³ocka 39 Urz¹d Gminy tel. 23 662 77 64, 23 662 38 69 09-130 Baboszewo, e-mail: [email protected] ul. Warszawska 9a [email protected] tel. 23 661 10 91, 23 661 10 92 www.powiat-plonsk.pl e-mail: [email protected] www.gminababoszewo.pl P£OÑSK Urz¹d Miejski CZERWIÑSK NAD WIS£¥ 09-100 P³oñsk, ul. P³ocka 39 Urz¹d Gminy tel. 23 662 27 25 09-150 Czerwiñsk nad Wis³¹, e-mail: [email protected] ul. W³adys³awa Jagie³³y 16 www.plonsk.pl tel. 24 231 58 80, 24 231 58 61 e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy P³oñsk www.czerwinsk.pl 09-100 P³oñsk, ul. 19 Stycznia 39 tel. 23 662 56 35 DZIERZ¥¯NIA e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy 09-164 Dzierz¹¿nia 28 Miejskie Centrum Kultury w P³oñsku tel. 23 661 59 04 09-100 P³oñsk, ul. P³ocka 50 23 661 59 02 tel. 23 662 27 02, 23 662 22 32 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.dzierzaznia.pl www.mckplonsk.pl JONIEC Pracownia Dokumentacji Dziejów Miasta Urz¹d Gminy przy Miejskim Centrum Kultury 09-131 Joniec 09-100 P³oñsk, ul. P³ocka 19 tel. 23 661 60 41, 23 661 60 17 tel. 23 662 34 82 [email protected] e-mail: [email protected] www.ugjoniec.pl

Lokalna Grupa Dzia³ania – Przyjazne NARUSZEWO Mazowsze Urz¹d Gminy 09-100 P³oñsk, ul. Sienkiewicza 11 09-152 Naruszewo 19a tel. 23 661 31 61 tel. 23 663 10 51, 23 663 11 05 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.lgdpm.pl www.naruszewo.pl

156 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 156156 22012-03-30012-03-30 221:14:261:14:26 NOWE MIASTO e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy www.raciaz.iap.pl 09-120 Nowe Miasto, ul. Apteczna 8 tel. 23 661 40 69, 23 661 40 70 SOCHOCIN e-mail: [email protected] Urz¹d Gminy www.nowemiasto.win.pl 09-110 Sochocin ul. Guzikarzy 9 RACI¥¯ tel. 23 661 80 01 Urz¹d Miejski e-mail: [email protected] 09-140 Raci¹¿, pl. Mickiewicza 17 www.sochocin.pl tel. 23 679 11 63 e-mail: [email protected] ZA£USKI www.miastoraciaz.pl Urz¹d Gminy 09-142 Za³uski 67 Urz¹d Gminy tel. 23 66 19 120, 23 66 19 013 09-140 Raci¹¿, ul. Kiliñskiego 2 e-mail: [email protected] tel. 23 679 12 80, 23 679 13 06 www.zaluski.pl Izby i galerie

Izba Pamiêci Dawida Ben Guriona Izba Pami¹tkowa Guzikarstwa Restauracja Kaprys Gminny Ośrodek Kultury w Sochocinie 09-100 P³oñsk, pl. 15 Sierpnia 21a tel. (23) 661 80 01 wew. 21, (23) 661 87 17 tel. 23 662 27 02, 23 662 22 32 (Miejskie Cen- 09-110 Sochocin, ul. Guzikarzy 9 trum Kultury) czynna od wtorku do pi¹tku w godzinach Jest tu prezentowana sta³a ekspozycja „Dawid 13.00–15.00, w soboty 11.00–13.00 Ben Gurion – p³oñszczanin i twórca pañstwa Zajmuje 2 pomieszczenia. Inicjatorzy jej po- Izrael” z 2003 r. Stanowi ona wynik wspó³pra- wstania zak³adali, ¿e bêdzie ona dobrym punk- cy miêdzy P³oñskiem a miastem partnerskim tem wyjścia do zainteresowania siê Socho- Ramat Negev w Izraelu. Materia³y, które po- cinem i jego przesz³ości¹. Sochocin to znany s³u¿y³y do jej wykonania, zosta³y zgromadzone od 2. po³. XIX w. ośrodek wyrobu guzików i in- i przekazane przez Instytut Badawczy Dawida nej galanterii z muszli rzecznych i przywo¿o- Ben Guriona w Sde Boker, gdzie Ben Gurion nych m.in. z wybrze¿y Morza Śródziemnego. mieszka³ przez ostatnie 20 lat swojego ¿ycia. Oprócz wyrobów fi nalnych mo¿na obejrzeæ

329 330

329 Ekspozycja w Izbie Pamięci Dawida Ben Guriona 330 Przyrządy służące do produkcji guzików

Powiat płoński 157

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 157157 22012-03-30012-03-30 221:14:261:14:26 331 332

331 Wykończone guziki grupowano, co miało ułatwić sprzedaż hurtową 332 We wnętrzu zainscenizowano izbę mieszkalną i chałupniczy wyrób guzików

maszyny i przyrz¹dy s³u¿¹ce do produkcji. toru karmelitów. Inauguracyjn¹ ekspozycjê Uzupe³nieniem ekspozycji jest fi lm prezentu- stanowi³y zbiory archeologiczne dotycz¹ce j¹cy proces powstawania guzików. przesz³ości P³oñska i prezentacja ¿ycia co- dziennego p³oñskich ¯ydów. Jest to miejsce Galeria „P” – wystawy czasowe spotkañ z ró¿nymi dziedzinami sztuki. Za- 09-100 P³oñsk, ul. P³ocka 19 zwyczaj w rytmie raz na dwa miesi¹ce orga- tel. 23 662 80 35 nizowany jest kolejny wernisa¿ ukazuj¹cy [email protected] dorobek artystyczny lokalnych twórców i za- czynna od poniedzia³ku do pi¹tku w godz. proszonych gości. Zdarzaj¹ siê tu te¿ spot- 10.00–16.00 kania autorskie i recitale. Ciekaw¹ form¹ Powsta³a w 1999 r. Dzia³a w kameralnych, dzia³añ s¹ te¿ lekcje historii i warsztaty pla- XVI-wiecznych wnêtrzach dawnego klasz- styczne.

333

333 Jeden z wernisaży w Galerii „P”

158 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 158158 22012-03-30012-03-30 221:14:291:14:29 Trasy wycieczkowe

Trasa kolejowa skotorow¹. W latach 1924–1925 przebudo- wano j¹ na szerokośæ tradycyjn¹. Pocz¹tko- Powiat p³oñski przecina pe³na uroku, jed- wo teren wzd³u¿ trasy jest mocno zalesiony, notorowa linia kolejowa ³¹cz¹ca Nasielsk ale po wjeździe na obszar powiatu p³oñskiego z Sierpcem (88 km). Do Nasielska mo¿na grupy drzew, zagajników staj¹ siê coraz rzad- dotrzeæ poci¹gami z dworców Warszawa Cen- sze i widaæ ogromne przestrzenie z szachow- tralna lub Warszawa Gdañska. W Nasielsku nic¹ pól, ³¹k, pas¹ce siê krowy i gdzieniegdzie nale¿y przesi¹śæ siê do niewielkiego szynobu- zdarzaj¹ce siê wybiegi dla koni. W szynobusie su (ok. 60 miejsc siedz¹cych, wieszaki na ro- miejsc jest sporo, ale pasa¿erów zazwyczaj wery), który rano rusza we wspania³¹ podró¿. kilku, rzadko kilkunastu. Wagon delikatnie Jej urok polega m.in. na tym, ¿e po obu stro- ko³ysze, jest doskonale resorowany i chwila- nach torów nie ma ¿adnych s³upów np. trak- mi podró¿ przypomina bardziej jazdê kom- cji elektrycznej. Bez przeszkód mo¿na obser- fortowym autobusem, ni¿ kolej¹. W pobli¿u wowaæ zmieniaj¹ce siê krajobrazy, sp³oszone stacji Dalanówek mo¿na zauwa¿yæ wyrobiska sarny, zrywaj¹ce siê do lotu drapie¿ne ptaki. miejscowych ¿wirowni. Niektóre z nich s¹ za- Liniê zbudowali Niemcy w 1916 r. jako w¹- lane wod¹ i tworz¹ malownicze uzupe³nienie

334

335 336

334 Szynobus jest wygodną formą podróżowania przez teren powiatu płońskiego 335 Dworzec kolejowy w Płońsku powstał według tych samych planów co dworzec w Gostyninie 336 W dobie kolei parowych nieodzownym elementem infrastruktury były wieże ciśnień, dzięki którym do paro- wozów dostarczano wodę

Powiat płoński 159

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 159159 22012-03-30012-03-30 221:14:331:14:33 torów widaæ 2 ciekawe budynki z 1. po³. XX w.: dom z ogródkiem wybudowany z myśl¹ o ro- dzinie pracownika obs³uguj¹cego infrastruk- turê kolejow¹ oraz niewielki budynek przy samym peronie z elewacj¹ z ciemnowiśniowej ceg³y klinkierowej. Kolejny postój to Raci¹¿. Do koñca lat 90. XX w. by³a to pe³na uroku, czysta, zadbana stacja, ozdobiona wypielêg- nowanymi kwiatami. Wyj¹tkowego klimatu dodawa³y kursuj¹ce tu, jedne z ostatnich wte- dy w Polsce, parowozy. Nie trzeba siê dziwiæ, 337 ¿e realizatorzy fi lmu O rany nic siê nie sta³o

337 Budynek kolejowy w Baboszewie z 1. poł. XX w. (premiera: 1987 r.) postanowili czêśæ plenerów tej komedii umieściæ w³aśnie na tej stacji. Ak- cja fi lmu rozgrywa siê w 1962 r. i okaza³o siê, krajobrazu. Tu¿ przed P³oñskiem tory bieg- ¿e bardzo niewiele trzeba by³o zmieniaæ, aby n¹ grzbietem niewielkiej wynios³ości. Dziêki stacja przypomina³a sceneriê z pocz¹tku lat temu przy dobrej pogodzie mo¿na obserwowaæ 60. XX w. szerokie, dalekie panoramy terenów przylega- W Raci¹¿u jest mijanka i zazwyczaj szyno- j¹cych do P³oñska od wschodu. Dworzec ko- bus czeka na poci¹g jad¹cy z naprzeciwka. Je- lejowy w samym P³oñsku to doskona³y przy- ¿eli jest to drugi szynobus, mo¿na siê przesi¹śæ k³ad architektury dworkowej z lat 20. XX w. i wracaæ w kierunku Nasielska. Mo¿na te¿ Ma bogat¹, rozcz³onkowan¹ bry³ê, obrośniêt¹ kontynuowaæ podró¿, by po 10 min. dotrzeæ od po³udniowego wschodu ogromnym krze- do ostatniej stacji na terenie powiatu p³oñskie- wem dzikiego wina. Piêtrowy korpus g³ówny go, któr¹ s¹ Koziebrody. Znajduje siê tu sank- zwraca uwagê szczytem z dekoracj¹ w duchu tuarium maryjne. Ta miejscowośæ mo¿e byæ nawi¹zuj¹cym do neobaroku. Od strony mia- dobrym miejscem do rozpoczêcia np. rowe- sta, od podjazdu bardzo ciekawy jest dwuko- rowego rajdu po kompleksie lasów rosn¹cych lumnowy portal ujmuj¹cy wejście do dawnej na pó³noc od wsi. Podró¿ z Nasielska do Ra- hali kasowej. Jest on zwieñczony kul¹. Dwo- ci¹¿a trwa ok. godziny, a z Nasielska do Sierp- rzec kolejowy w P³oñsku powsta³ ok. 1924 r. ca nieca³e 2. Je¿eli chcemy dojechaæ do koñca Zbudowano go wg tego samego projektu trasy, to w Sierpcu koniecznie trzeba udaæ siê co dworzec kolejowy w Gostyninie. do Muzeum Wsi Mazowieckiej. Jego najwa¿- Tu¿ obok p³oñskiej stacji stoi wie¿a ciśnieñ. niejsz¹ czêśæ stanowi skansen drewnianej W dolnej partii jest ona murowana, w górnej architektury z terenu Mazowsza. S¹ tu m.in. drewniana. W czêści drewnianej zachowa³a drewniane cha³upy sprowadzone z Dzierz¹¿- siê dawna stolarka okienna. Takie wie¿e za- ni oraz karczma z Sochocina. Do Warszawy pewnia³y sprawny pobór wody w trakcie uzu- mo¿na wracaæ autobusem lub ostatnim po³¹- pe³niania zapasów przez parowozy. Niegdyś czeniem szynobusu z Nasielskiem. stanowi³y nieodzowny element infrastruktury kolejowej. By³y budowane z wyj¹tkow¹ sta- Trasa wiślana ranności¹ i solidności¹. W okolicach kolejnej stacji widaæ czynn¹ jeszcze cegielniê we wsi Pieszo lub rowerem mo¿na wybraæ siê tra- Arcelin. Przeje¿d¿aj¹c przez Baboszewo zwra- s¹ wzd³u¿ biegu Wis³y, na wschód lub zachód ca uwagê swoj¹ wynios³ości¹ i dekoracj¹ wie¿a od Czerwiñska. Niekiedy droga prowadzi tu¿ miejscowego kościo³a parafi alnego. Niestety, nad brzegiem, niekiedy siê od niego odda- bocznice przy tym wêźle s¹ ju¿ opuszczone i tak la. Brzeg charakteryzuje siê wystêpowaniem jak perony, porasta je wysokie zielsko. W po- w¹wozów, które w tych okolicach nazywane bli¿u stacji , po po³udniowej stronie s¹ parowami. Tym, którzy chc¹ têdy wêdro-

160 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 160160 22012-03-30012-03-30 221:14:371:14:37 338 339

340 341

338 Wiślany brzeg w Czerwińsku 339 Wodowskazy nad Wisłą we wsi Wychódźc. Tu w czasie II wojny światowej funkcjonował tymcza- sowy most 340 Wychódźc. Wiele pół i łąk nad brzegiem ma bogatą rzeźbę 341 Wał przeciwpowodziowy w okoli- cach Miączyna 342 Wólka Przybojewska. Pałacyk z ok. 1925 r.

342

waæ, warto podpowiedzieæ, ¿e wysoki poziom nie, jest cicho. Gdzieniegdzie widaæ wêdkarzy. wody najczêściej bywa w marcu, kwietniu Ciekawsza jest chyba wêdrówka na wschód, oraz na prze³omie czerwca i lipca. Natomiast pod pr¹d p³yn¹cej Wis³y. Brzeg jest bardzo najni¿szy jest zazwyczaj notowany we wrześ- urozmaicony, kszta³towany przez wodê, rzeź- niu i październiku. Królowa naszych rzek ma biony przez sp³ywaj¹c¹ zim¹ krê. Generalnie swoisty urok, tajemniczośæ, a wrêcz majestat. ca³y obszar wzd³u¿ brzegu jest interesuj¹cy Niby wydaje siê, ¿e drugi brzeg jest blisko, ze wzglêdu na uformowanie powsta³e w wyni- w zasiêgu rêki, ale ma siê świadomośæ, ¿e pod ku dzia³ania lodowca (wspomniane w¹wozy, bezmiarem wód, gdzieś g³êboko jest dno, które ró¿nice wysokości skarpy, delikatnie nachylone zazdrośnie strze¿e swoich tajemnic. Woda p³y- p³askowy¿e na wysokiej skarpie). Je¿eli w Wi-

Powiat płoński 161

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 161161 22012-03-30012-03-30 221:14:381:14:38 śle jest ni¿szy poziom wody, przy zachowaniu Trasa kajakowa ostro¿ności mo¿na wejśæ na piaszczyste przy- brze¿ne ³achy. Do Zakroczymia jest st¹d ok. Wkra (dop³yw Narwi) jest jedn¹ z nizinnych 24 km. W okolicy wsi o nazwie Wilkówiec las rzek, która z uwagi na niewielk¹ g³êbokośæ, porastaj¹cy skarpê przypomina sk³adem znaj- umiarkowany nurt i wyj¹tkowe urozmaicenie duj¹c¹ siê na drugim brzegu Puszczê Kampi- terenów, przez które przep³ywa, jest godna pole- nosk¹. Nieco dalej na wschód jest wieś, której cenia dla wszystkich chc¹cych poznaæ Mazow- nazwa chyba ka¿demu Polakowi mo¿e sprawiæ sze z kajaka. Wzd³u¿ biegu rzeki przep³ywaj¹cej trudnośæ: Wychódźc. W czasie II wojny świa- przez wschodni¹ czêśæ powiatu znajduje siê towej by³ tu most. Wysadzili go Niemcy, gdy wiele dogodnych miejsc do rozpoczêcia lub za- wycofywali siê na pocz¹tku 1945 r. Dalej le¿¹ koñczenia sp³ywów b¹dź te¿ na rozbicie biwa- Mi¹czyn i Wólka Przybojewska. W tej ostat- ku. Bardzo czêsto jako wêz³owy punkt trasy wy- niej jest piêknie po³o¿ony park oraz pa³acyk bierany jest Joniec. Kajak umo¿liwia docieranie z ok. 1925 r. nale¿¹cy niegdyś do Stanis³awa do miejsc o wyj¹tkowej urodzie. Brzeg nieraz Okólskiego (1875–1935), in¿yniera techno- jest urwisty, a nieraz schodzi ³agodnie do wody. loga i przemys³owca. Niestety, jest to obiekt Niekiedy s¹ to szerokie ³¹ki, a niekiedy gêste niedostêpny dla zwiedzaj¹cych (ośrodek reha- sosnowe lub mieszane lasy. Bardzo malowni- bilitacyjno-readopcyjny). cze s¹ ujścia dop³ywów Wkry, np. P³onki. Takie

343 344

345 346

343 W wielu miejscach Wkra ma bardzo płytki brzeg co ułatwia kajakowe wyprawy 344 Joniec to ważny punkt turystyczny. Można zaplanować tu początek lub koniec trasy, albo po prostu odpoczynek 345 Pracownicy wypożyczalni sprzętu dostarczą i odbiorą go w umówionym miejscu 346 Na spływ wybierają się nieraz całe rodziny czy grupy przyjaciół

162 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 162162 22012-03-30012-03-30 221:14:451:14:45 miejsca s¹ praktycznie niedostêpne dla tych, tów nie da siê zobaczyæ w jeden czy dwa dni. którzy podró¿uj¹ wy³¹cznie samochodem. Po- Ich wygl¹d nie jest spektakularny. Wymie- jawiaj¹ siê tu zarośla i podmok³e, odciête daw- niam je, ale marszrutê i sposób dotarcia do ko- ne meandry. Mo¿na napotkaæ p³ochliwe czaple, lejnych obiektów pozostawiam chêtnym. Poza bociany, bobry. D³ugośæ takich wypraw ustala paroma przypadkami (np. P³oñsk, Radzikowo) siê dowolnie, wed³ug kondycji i doświadczenia. nie jest to ³atwe. Gor¹co polecam wyposa¿enie Najkorzystniej jest nawi¹zaæ kontakt z pry- siê w dobre mapy topografi czne odkrywanego watnym przedsiêbiorc¹ oferuj¹cym wypo¿y- terenu. Ponadto przypominam, ¿e w dalszym czenie sprzêtu. Po uzgodnieniu z w³aścicielem ci¹gu obowi¹zuj¹ przepisy, które zabraniaj¹ fi rmy miejsca spotkania rozpoczyna siê sp³yw, prowadzenia bez zezwoleñ poszukiwañ czy wy- a po jego zakoñczeniu w³aściciel odbiera sprzêt kopalisk archeologicznych. i odwozi do miejsca, gdzie zostawi³o siê samo- Na terenie powiatu p³oñskiego nie ma chód, rowery lub do poci¹gu albo autobusu. skansenu prehistorycznego. Jest jednak spo- To bardzo wygodny sposób spêdzania wolnego re nagromadzenie grodzisk prehistorycznych czasu. Na Wkrze mi³ośnicy kajaków pojawiaj¹ i wczesnośredniowiecznych. Chyba ka¿de siê ju¿ od ciep³ych weekendów na prze³omie z nich po zagospodarowaniu mog³oby siê staæ kwietnia i maja, a sezon koñczy siê wraz z na- mazowieckim Biskupinem. Opisane poni¿ej staniem jesiennych ch³odów. budowle i zabytki odnajdywane przez archeo- logów świadcz¹ o bogatej przesz³ości Mazow- Wędrówki śladami grodzisk sza. Znalezione w trakcie prac zabytki trafi aj¹ do muzeów, ich forma pomaga w określeniu Ta czêśæ kierowana jest do mi³ośników epoki, w której w danej osadzie ¿yli mieszkañ- trudniejszej turystyki. Opisanych tu obiek- cy. Samo miejsce wykopalisk jest zasypywane

348

347 349

347 Radzikowo. Dalsze wykopaliska archeologiczne pomogą odkryć tutejsze tajemnice 348 Praktycznie każde kolejne wykopy archeologów odkrywają nieznaną dotąd historię 349 Płońsk. Wzniesienia w pobliżu ul. 19 Stycznia to ślad po grodzisku

Powiat płoński 163

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 163163 22012-03-30012-03-30 221:14:501:14:50 350 351

350 Biele. Widok zarośniętego grodziska pod koniec lata. Aby móc w pełni poznać jego kształt, najlepiej tu się wybrać, gdy nie ma liści 351 Raciąż. Po tutejszym grodzisku postały już tylko nieliczne ślady

i je¿eli by³a to jedynie osada lub cmentarzysko, ¿e po jej zniszczeniu powsta³ tu warowny gród w terenie nie zostaje ¿aden ślad. Później na- z ksi¹¿êcym dworem. Kres budowli przyniós³ ukowcy publikuj¹ jedynie opracowane wyniki najprawdopodobniej wielki najazd Litwinów swoich badañ. Odnajdywane przez archeolo- w 1262 r. O walkach świadcz¹ du¿e ilości gów ślady informuj¹ nie tylko o fakcie pobytu metalowych grotów strza³, kusz i w³óczni. Po- w danym miejscu ludzi, ale tak¿e o charakte- nadto wydobyto du¿o obiektów z wyposa¿enia rze osady. Na przyk³ad w dolnym biegu P³onki, dworu. Po zbadaniu drewna, które stanowi³o w pobli¿u Poświêtnego i wsi Ko³oz¹b powsta³y elementy konstrukcyjne grodu, naukowcy na prze³omie ery staro¿ytnej i nowo¿ytnej zna- oszacowali, ¿e pochodzi³o z drzew ściêtych cz¹ce osady ludzkie o charakterze produkcyj- ok. 978 r., a uk³ad konstrukcji jest bardzo nym. Odnaleziono na ich terenie ślady pieców zbli¿ony do stosowanego wówczas na terenie do wypalania wapna i ¿elaza oraz narzêdzia pañstwa pierwszych Piastów. Powstaj¹ hipo- świadcz¹ce, ¿e garbowano tu skóry zwierz¹t. tezy, ale musz¹ jeszcze zostaæ poświadczone Nieco inaczej sprawa ma siê z grodziskami, te kolejnymi badaniami, ¿e gród w P³oñsku gra³ maj¹ swoj¹ materialn¹ formê w postaci wznie- istotn¹ rolê w koñcu X w., a byæ mo¿e wcho- sienia, wa³ów lub fos. Jak wspomniano, naj³a- dzi³ nawet w obszar domeny Piastów. twiej dotrzeæ do dwóch: w P³oñsku i w Radzi- Drugim, ³atwym do odnalezienia jest gro- kowie. Ksi¹¿êce grodzisko w P³oñsku (okolice dzisko „Gaik” w Radzikowie, opisane nieco ul. 19 Stycznia) funkcjonowa³o od wczesnego ni¿ej. Pozosta³e nale¿¹ do obiektów, których średniowiecza. By³o bardzo ró¿nie nazywane: znalezienie wymaga sporo czasu i samozapar- „£ys¹ Gór¹”, „Szwedzk¹ Gór¹” lub od nazwisk cia, bo zazwyczaj nie prowadz¹ do nich ¿adne w³aścicieli gruntu „Gór¹ Kawa³owskiego”, tablice informacyjne, czy nawet ście¿ki, rzad- „Gór¹ Kabana”. Ma formê owalu o wymia- ko o nich wiedz¹ okoliczni mieszkañcy. Przed rach ok. 75x80 m i wa³ miejscami mierz¹cy wypraw¹ warto zapoznaæ siê wiêc z ksi¹¿k¹ ok. 5 m wysokości. Grodzisko jest powa¿nie Grodziska Mazowsza i Podlasia z 1976 r., któ- zniszczone dzia³alności¹ rolnicz¹ oraz liczny- ra jest bodaj jak dot¹d najlepszym źród³em mi wykopami, w tym rowami strzelniczymi wiedzy na ten temat. Oprócz zdjêæ s¹ w niej z obu wojen światowych. W trakcie badañ równie¿ mapy, dziêki którym mo¿na zorien- archeologicznych organizowanych od 1958 r. towaæ siê co do kszta³tu budowli i ich lokaliza- (ostatnie w 2011 r.) dokonano wielu cieka- cji. Bywaj¹ to miejsca obecnie zarośniête drze- wych odkryæ. Natrafi ono na ślady prawdopo- wami lub krzakami i dlatego najlepiej docieraæ dobnie pogañskiej gontyny* z XI w., ustalono, do nich wczesn¹ wiosn¹ (marzec, kwiecieñ),

164 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 164164 22012-03-30012-03-30 221:14:541:14:54 gdy liście siê jeszcze nie rozwin¹. Typowym dziska to ko³o o średnicy ok. 34 m (zachowany przyk³adem mo¿e byæ dziś mocno zarośniête, wa³ mierzy ok. 75–90 cm wysokości). Arche- średniowieczne grodzisko w miejscowości Bie- olodzy, którzy prowadzili tu prace w 1958 r. le (gm. Sochocin) o wymiarach ok. 24x20 m i 1967 r., odkryli m.in. ślady kamiennego bru- i wysokości wa³u w granicach 1,5–4 m. Bywa ku i fragmenty naczyñ. Ciekawe, ¿e na skraju nazywane „Gór¹ Napoleoñsk¹”. Naj³atwiej tego lasu, ale po stronie po³udniowej, przez jest do niego dotrzeæ od strony po³udnio- wiele dziesiêcioleci do po³owy XX w. zatrzy- wej, od wsi. Funkcjonowa³o ok. XII−XIV w. mywa³ siê cygañski tabor. Jego postój trwa³ za- i wchodzi³o w sk³ad domeny zarz¹dzanej zwyczaj ok. miesi¹ca. przez ksi¹¿¹t mazowieckich. Ma ono formê W Radzikowie (gm. Czerwiñsk) poni¿ej wzniesienia, z du¿ym zag³êbieniem w środku. wzniesienia, na którym znajduje siê drew- W czasie wykopalisk archeologicznych znale- niany kośció³, od strony pó³nocnej znajduje ziono tu m.in. groty strza³ i fragmenty glinia- siê cmentarz. W po³owie drogi do cmentarza nych naczyñ. Przyjmuje siê, ¿e z racji na nie- odchodzi w lewo droga wiod¹ca do „Gaiku”. wielkie wymiary by³ to obiekt pe³ni¹cy funkcjê Miejscowi mieszkañcy nazywaj¹ to miejsce stra¿nicy. „Gajek”. Jest tu zachowane grodzisko funkcjo- We wschodniej stronie lasu znajduj¹cego nuj¹ce jeszcze w dobie poprzedzaj¹cej chrzest siê miêdzy wsi¹ Pieścid³a (gm. Naruszewo) Polski, w VI−VII w. Zosta³o za³o¿one na miej- a Karnkowo (gm. Czerwiñsk) znajduje siê za- scu istniej¹cej tu du¿o wcześniej, bo przed rośniête, trudno dostêpne, ale dobrze zacho- nasz¹ er¹, osady kultury ³u¿yckiej. Bez prob- wane grodzisko z XII w. Jest ono interesuj¹ce lemu mo¿na dostaæ siê na jego szczyt. Nieste- z tego wzglêdu, ¿e przez wiêksz¹ czêśæ roku ty, ku zmartwieniu turystów jest zarośniête jego otoczenie jest podmok³e. By³ to jeden i nie mo¿na podziwiaæ panoramy okolicy. z atutów, wspomaga³ obronnośæ. Forma gro- Badania prowadzono tu w latach: 1958, 1965

352

352 Radzymin. Fosa grodziska do dziś napełnia się samoczynnie wodą

Powiat płoński 165

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 165165 22012-03-30012-03-30 221:14:571:14:57 i 1968. Pojêcie gaj nale¿y do grupy jednych wówczas na ślady pieca, fragmenty glinianych z najstarszych określeñ w naszym jêzyku, naczyñ i grot oszczepu. ma źród³os³ów pras³owiañski i oznacza³o coś wyj¹tkowego, świête miejsce, miejsce, gdzie sk³ada³o siê ofi ary bóstwom. To zaskakuj¹ce, Turystyczny Szlak Sienkiewiczowski ¿e nazwa ta trwa w tym miejscu, jak siê wyda- je, dobrze ponad 1000 lat, jeśli nie d³u¿ej. Ok. w Płońsku 750 m na zachód od kościo³a, tu¿ przy skrzy- ¿owaniu drogi z szos¹ Czerwiñsk−P³oñsk Szlak proponowany przez Towarzystwo znajduj¹ siê trudne do zauwa¿enia ślady Mi³ośników Ziemi P³oñskiej jest zwi¹zany nastêpnego grodziska. Funkcjonowa³o ono z pobytem Henryka Sienkiewicza, przysz³e- w XII w. Niestety, uleg³o zniszczeniu, g³ównie go noblisty, w maj¹tku Poświêtne w latach w XX w. 1865–1866. Jako dziewiêtnastolatek uczy³ W Raci¹¿u, ok. 250 m na zachód od kościo³a, w tym czasie Stanis³awa Weyhera – syna ad- wśród podmok³ych ³¹k ci¹gn¹cych siê wzd³u¿ ministratorów tego maj¹tku. Dwór, w któ- Raci¹¿nicy znajduje siê niewielki fragment rym mieszka³a rodzina Weyherów, zachowa³ wczesnośredniowiecznego grodziska, które siê. Budynek zwany jest „Sienkiewiczówk¹”, swój rozkwit osi¹gnê³o w X–XII w. Jest ono na- jego zwiedzanie ustala siê z recepcj¹ pobli- zywane „Wodn¹ Gór¹”. Badania z 2. po³. lat 60. skiego hotelu MODR (ul. Sienkiewicza 11, XX w. ujawni³y szcz¹tki fortyfi kacji drewnia- tel. 23 663 07 40). Nastêpnie mo¿na siê udaæ no-ziemnych. Dziêki nim wiadomo, ¿e wa³y do Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Hen- by³y wzmocnione konstrukcj¹ z dêbowych bali ryka Sienkiewicza w P³oñsku (ul. Pó³nocna i kamieni. Wi¹za³o siê to z bagnistym pod³o- 15b). W jej ksiêgozbiorze znajduj¹ siê wszyst- ¿em, które nale¿a³o odpowiednio ustabilizowaæ. kie dzie³a autorstwa patrona placówki oraz W grz¹skie pod³o¿e wbijano drewniane bale wiêkszośæ opracowañ dotycz¹cych jego osoby. i wi¹zano faszyn¹*. Droga, zapewne wjazdowa, Kolejne miejsce to cmentarz parafi alny, gdzie mia³a nawierzchniê wy³o¿on¹ deskami. Grodzi- sko, wed³ug pierwszych naukowych pomiarów z 1878 r., mia³o ok. 230 m obwodu, a wa³ mie- rzy³ ok. 7 m wysokości. Zniszczenia nast¹pi³y w kolejnych dziesiêcioleciach w wyniku syste- matycznego rozkopywania wa³ów. Do naszych czasów dotrwa³y jedynie nik³e relikty obiektu. We wsi Radzymin (gm. Naruszewo) ok. 600 m na po³udniowy wschód od kościo³a, wzglêdnie ok. 200 m na pó³nocny wschód od dawnej gorzelni, wśród ³¹k, zachowa³o siê, 353 gêsto porośniête przez krzewy i drzewa, grodzi- sko z ok. XIII–XIV w. przez okoliczn¹ ludnośæ 353 Dwór Weyherów tzw. Sienkiewiczówka określane mianem „Kopiec”. Rzeczywiście, ma formê kopca o wysokości ok. 3 m, średnicy ok. 25 m i fosê o szerokości 8 m. Przep³ywaj¹cy warto odnaleźæ grobowiec rodziny Weyhe- w pobli¿u strumieñ (lewy dop³yw Naruszewki) rów. Z cmentarza droga prowadzi do I Liceum oraz ukszta³towanie terenu powoduje, ¿e fosa Ogólnokszta³c¹cego im. Henryka Sienkiewi- do tej pory samoczynnie nape³nia siê wod¹. cza (ul. P³ocka 56). Przed gmachem stoi po- Od pó³nocy, pó³nocnego zachodu i zachodu mnik pisarza. Po uzgodnieniu mo¿na wejśæ widaæ niewielki wa³ ziemny o wysokości ok. do wnêtrza budynku szko³y. W holu jest m.in. 0,5 metra. Badania archeologiczne prowadzo- p³askorzeźba zwi¹zana z patronem, a okreso- no tu w latach 1954, 1958 i 1965. Natrafi ono wo tak¿e mo¿na zobaczyæ poświêcone jemu

166 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 166166 22012-03-30012-03-30 221:14:581:14:58 354

354 Większość tras rowerowych ma charakter nizinny

wystawy oraz ekspozycjê pami¹tek ze zlotów Nadleśnictwa P³oñsk i Rowerowego Klubu szkó³ sienkiewiczowskich. Kilka miejscowych Sportowo-Turystycznego „LIMES” rozwija restauracji serwuje dania, których nazwy na- siê sieæ szlaków rowerowych. Aktualne infor- wi¹zuj¹ do patrona szlaku, np. roladki sienkie- macje o ich przebiegu mo¿na uzyskaæ na in- wiczowskie, placek Zag³oby, sa³atka Maryni ternetowych stronach klubu (www.limesbike. Po³anieckiej, napój Kmicica. pl) b¹dź nadleśnictwa (www.plonsk.warszawa. lasy.gov.pl). Szlaki rowerowe

Na terenie powiatu p³oñskiego dziêki ini- cjatywom i wspó³pracy poszczególnych gmin, Imprezy

³oñsk i gminy z terenu powiatu p³oñskiego czon¹ na stronach internetowych MCK lub Poferuj¹ du¿o imprez. Wiêkszośæ z nich ma p³oñskiego starostwa. charakter plenerowy i odbywa siê w cieplej- Do wa¿niejszych, atrakcyjnych imprez, któ- szych miesi¹cach roku. Wiod¹c¹ rolê na tym re trwale wpisuj¹ siê do corocznego kalenda- polu odgrywa Miejskie Centrum Kultury rza, z pewności¹ nale¿¹ Miêdzynarodowe Dni w P³oñsku (MCK) oraz z racji na pomoc w po- Ksiêdza Macieja Sarbiewskiego „Chrześ- zyskiwaniu funduszy – Lokalna Grupa Dzia- cijañski Horacy z Mazowsza”. Odbywaj¹ ³ania – Przyjazne Mazowsze. Zainteresowani siê one w maju m.in. w P³oñsku i Sarbiewie. mog¹ zapoznaæ siê z bie¿¹ca ofert¹ zamiesz- Celem jest propagowanie twórczości litera-

Powiat płoński 167

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 167167 22012-03-30012-03-30 221:15:001:15:00 355 356

357 358

355 Międzynarodowe Dni Księdza Macieja Sarbiew- skiego. Występ Grzegorza Turnaua 356 Występy w trakcie Dni Patrona Miasta Płońska św. Michała Archanioła 357 Festiwal Truskawki w Załuskach 358 Festiwal Teatrów Lalkowych i Ulicznych w Płońsku 359 Grupa Marszowo-Taneczna „Mażoretki” w trakcie zagranicznego występu

359

ckiej i naukowej jednego z najwybitniejszych twa Rolniczego. Jest to dwudniowa impreza europejskich poetów doby baroku tworz¹cych plenerowa z licznymi kiermaszami, wystaw¹ po ³acinie. Imprezie towarzyszy Ogólnopolski sprzêtu rolniczego i wystêpami. W noc świêto- Konkurs Poetycki „O Laur Sarbiewskiego”. jañsk¹ mo¿na uczestniczyæ w Wiankach nad W tym samym miesi¹cu jest organizowany brzegiem Wis³y w Czerwiñsku. Pod koniec Miêdzynarodowy Wyścig Kolarski – Me- czerwca odbywa siê te¿ Festiwal Truskawki moria³ Andrzeja Trochanowskiego oraz Ot- organizowany przez Urz¹d Gminy Za³uski. warte Amatorskie Mistrzostwa Powiatu Na prze³omie czerwca i lipca P³oñsk i wybrane P³oñskiego w Kolarstwie Szosowym w Babo- miejscowości z terenu pó³nocnego Mazowsza szewie i okolicy. Czerwiec przynosi organizo- s¹ aren¹ prezentacji wystêpów w ramach Miê- wane z du¿ym rozmachem Mazowieckie Dni dzynarodowych Spotkañ Folklorystycznych Rolnictwa w P³oñsku-Poświêtnem na terenie „Kupalnocka”. Jest to niezwykle barwny, ty- oddzia³u Mazowieckiego Ośrodka Doradz- godniowy festiwal muzyki i tañca, w czasie

168 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 168168 22012-03-30012-03-30 221:15:011:15:01 którego mo¿na podziwiaæ wystêpy du¿ych dwudniowego świêta jest Jarmark św. Micha- i ma³ych zespo³ów folklorystycznych, solistów ³a z licznymi straganami m.in. z rêkodzie³em z kraju i nierzadko z odleg³ych kontynentów. lokalnych twórców oraz regionalnymi wyroba- To nie tylko koncerty, ale te¿ uliczne korowo- mi kulinarnymi. Okres powakacyjny przynosi dy i inne dzia³ania w przestrzeni publicznej. te¿ dwie kolejne imprezy we wspomnianym Równie barwna i spektakularna jest sierp- Oddziale Poświêtne Mazowieckiego Ośrodka niowa Europejska Parada Orkiestr Dêtych Doradztwa Rolniczego: Dni Kukurydzy i Bu- w P³oñsku. Jej celem jest prezentacja ró¿nych raka (wrzesieñ) oraz Jesienny Jarmark „Od gatunków muzyki plenerowej. Program impre- pola do sto³u” (październik). Stanowi¹ one zy stanowi¹ indywidualne koncerty poszcze- okazjê do nabycia owoców i warzyw bezpo- gólnych zespo³ów oraz po³¹czonych orkiestr. średnio od producentów. S¹ te¿ stoiska z drze- Nierzadko towarzysz¹ im niezwykle barwne wami i krzewami dla dzia³kowiczów. pokazy musztry paradnej. Niebywa³¹ atrakcj¹, W ka¿d¹ niedzielê wakacji nad Zalewem nie tylko dla najm³odszych, jest odbywaj¹cy Nowomiejskim w Nowym Mieście odbywa- siê tu w tym samym miesi¹cu Festiwal Tea- j¹ siê festyny rodzinne i zawody sportowe trów Lalkowych i Ulicznych „Calineczka”. (np. triathlon, kajaki, siatkówka pla¿owa). Umo¿liwia on prezentacjê spektakli i dzia³añ W wielu wymienionych przedsiêwziêciach scenicznych przygotowanych przez grupy tea- bierze udzia³ Lokalna Grupa Dzia³ania – Przy- tralne, lalkowe i uliczne z Polski. jazne Mazowsze (LGD – Przyjazne Mazowsze), Ten okres to tak¿e moment do wspomnieñ nierzadko te¿ pośredniczy w pozyskiwaniu zwi¹zanych z chwa³¹ polskiego orê¿a w okre- środków unijnych na ich organizacjê. LGD – sie wojny polsko-bolszewickiej. Organizowa- Przyjazne Mazowsze tak¿e samodzielnie kre- na jest wówczas zakrojona na znaczn¹ skalê uje niektóre dzia³ania, np. konkursy, o czym rekonstrukcja dzia³añ wojennych z po³owy szerzej w dodatku informacyjnym w koñcowej sierpnia 1920 r. na polach pod wsi¹ Arcelin, czêści publikacji. tzw. Szar¿a Arceliñska. Widowisko to przy- W trakcie świ¹t i opisanych wydarzeñ zda- ci¹ga widzów w ka¿dym wieku i jest niezwykle rzaj¹ siê wystêpy grup artystycznych, których spektakularne. W koñcu września w ramach cz³onkowie rekrutuj¹ siê z P³oñska i okolic. Dni Patrona Miasta P³oñska św. Micha³a Najbardziej znanym jest Ludowy Zespó³ Ar- Archanio³a odbywaj¹ siê wystêpy zespo³ów tystyczny „P³oñsk” dzia³aj¹cy od 1998 r. przy muzycznych, jest te¿ przygotowana specjal- MCK w P³oñsku. Ogromnym atutem tej wie- na oferta kulturalna dla dzieci. Atrakcj¹ tego lokrotnie nagradzanej grupy jest ¿ywio³owośæ

360 361

360 Jesienny Jarmark „Od pola do stołu” jest okazją nabycia m.in. produktów wykonanych według dawnych receptur 361 Ludowy Zespół Artystyczny „Płońsk”

Powiat płoński 169

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 169169 22012-03-30012-03-30 221:15:081:15:08 363 362

364 365

362 Mazowieckie Dni Rolnictwa połączone z Mazowiecką Wystawą Zwierząt Hodowlanych to ciesząca się zasłu- żoną renomą wystawa rolnicza 363 Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne „Kupalnocka” 364 Chór Allegro Coro 365 Zagraniczny koncert Młodzieżowej Orkiestry Dętej „Con Grazia”

m³odych artystów oraz starannie opracowane turnée. Uzupe³nieniem wykonywanej muzyki kostiumy. O ich wszechstronności świadczy s¹ pokazy paradnej musztry oraz uk³ady ta- bogaty repertuar. Sk³adaj¹ siê nañ m.in. tañ- neczne wykonywane przez wyspecjalizowan¹ ce narodowe, tañce górali Beskidu Śl¹skiego, Grupê Marszowo-Taneczn¹ „Ma¿oretki”. polki p³oñskie oraz regionalne suity: lubelska W Krajkowie dzia³a Orkiestra Dêta Ochot- i opoczyñska. Poza udzia³em w imprezach niczej Stra¿ Po¿arnej. W 2007 r. utworzono krajowych zespó³ odbywa tak¿e zagraniczne M³odzie¿ow¹ Orkiestrê Dêt¹ Ochotniczej turnée. Stra¿y Po¿arnej w Joñcu. Jej sk³ad tworzy O rok starsza jest M³odzie¿owa Orkiestra dwudziestu kilku muzyków. Tak jak orkiestra Dêta „Con Grazia” równie¿ dzia³aj¹ca przy z P³oñska, m³odzi muzycy z Joñca z powodze- MCK w P³oñsku. Wspó³pracuje ona z Pañ- niem uzupe³niaj¹ uroczyste obchody zwi¹za- stwow¹ Szko³¹ Muzyczn¹ w P³oñsku. Choæ ne ze świêtami narodowymi, s¹ zapraszani jest to grupa amatorska, to z uwagi na wysoki do oprawy uroczystości kościelnych, festynów, poziom artystyczny ma ju¿ na swoim koncie biesiad i parad. Przy Gminnym Ośrodku Kul- nagrania p³ytowe. Jej wszechstronny reper- tury w Sochocinie dzia³aj¹ dwa zespo³y: za- tuar (muzyka rozrywkowa, utwory religijne ³o¿ona w 1997 r. Orkiestra Dêta oraz kapela, i patriotyczne) powoduje, ¿e jest zaprasza- która popularyzuje rodzimy folklor. Oprócz na do uświetniania wielu imprez w regionie. repertuaru instrumentalnego (polki, oberki) Od wielu lat corocznie odbywa zagraniczne wykonuje utwory instrumantalno-wokalne.

170 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 170170 22012-03-30012-03-30 221:15:111:15:11 366

367 368

369

366 Orkiestra Dęta z Sochocina 367 Kapela folkowa, działająca przy Gminnym Ośrodku Kultury w Sochocinie 368 Orkiestra Dęta OSP w Jońcu 369 Uczestnicy jednej z wakacyjnych imprez nad Zalewem Nowomiejskim w Nowym Mieście

Powiat płoński 171

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 171171 22012-03-30012-03-30 221:15:171:15:17 Od 2007 r. dzia³a w P³oñsku czterog³osowy bogatym repertuarze utwory z ró¿nych epok. chór Allegro Coro, który skupia ludzi w ró¿- Oprócz repertuaru sakralnego oraz kolêd wy- nym wieku i ró¿nych profesji, po³¹czonych pa- konuje dawne pieśni polskie, piosenki ludowe, sj¹ wspólnego śpiewania. Zespó³ ma w swoim a tak¿e utwory rozrywkowe.

Gospodarstwa agroturystyczne

Leśniczówka „Pary¿” „Kozio³ek” Anna i Arkadiusz Oliszewscy Adam Koz³owski 09-110 Sochocin, Rzy 45 05-192 Cieksyn, Gaw³owo 53 tel. 23 671 83 70, 509 669 391, 509 669 268 tel. 23 664 00 15 [email protected] oferta: 5 pokoi, wy¿ywienie oferta: 10 miejsc noclegowych w niezale¿nych specjalizacja: jazda konna, ca³oroczna organi- mieszkaniach, wy¿ywienie, warsztaty kulinar- zacja d³u¿szych pobytów dla dzieci i m³odzie- ne dla doros³ych, warsztaty malarskie dla dzie- ¿y z nauk¹ jazdy i prac¹ przy koniach ci i m³odzie¿y, „zielone lekcje” w otaczaj¹cym lesie, dotycz¹ce przyrody; gospodarstwo nagra- „Sielanka” dzane w konkursach na produkty kulinarne Miko³aj Adamczyk 09-140 Raci¹¿, Pólko Raci¹¿ 80 „Kalinka” tel. 501 20 49 15 Andrzej Kaliñski [email protected] Pieñki Rzewiñskie 23 [email protected] 09-105 Dziektarzewo www.sielanka.com.pl tel. 23 661 24 22, 606 172 062 oferta: pokoje z ³azienkami, wy¿ywienie specjalizacja: rodziny z dzieæmi specjalizacja: jazda konna i rajdy, ca³orocz- na organizacja d³u¿szych pobytów dla dzieci „Stajnia Bogumi³” i m³odzie¿y z nauk¹ jazdy, imprezy integracyj- Jolanta i Jerzy Borowscy ne, pobyty grupowe i indywidualne 09-100 P³oñsk, ul. Podmiejska 13 tel. 23 662 33 68 „Zagroda Huculska Ślepowrony” oferta: 2 pokoje, wy¿ywienie Ma³gorzata Zembrzuska-Witczak specjalizacja: jazda konna (nauka jazdy, rajdy 09-110 Sochocin po okolicy) Ślepowrony 35 tel. 513 665 593, 511 037 266 „Baśniowy Sad” [email protected] Aneta i Pawe³ Ko³odziejscy www.zagrodahuculska.pl 09-152 Naruszewo, Strzembowo 3 oferta: pole namiotowe oraz nietypowe formy tel. 606 208 552, 608 027 116, 604 247 262 noclegów (tipi, jurta, na sianie w starej stodo- www.basniowysad.pl le), biesiady, ogniska, posi³ki z kocio³ka itp. e-mail: [email protected] specjalizacja: hipoterapia, jazda konna, w tym specjalizacja: dzienny pobyt wiêkszych grup rajdy jedno- lub parodniowe, zim¹ skiring dzieci (np. przedszkola, szko³y) na atrakcyj- (ski-skiring) – jazda na nartach za koniem, nym placu zabaw na skraju lasu, kontakt ³ucznictwo tradycyjne i konne, szeroka gama ze zwierzêtami w gospodarstwie; tak¿e: im- warsztatów, m.in.: gotowania, artystyczne (ak- prezy urodzinowe, rodzinne pikniki torskie, plastyczne, rzeźbiarskie) itp.

172 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 172172 22012-03-30012-03-30 221:15:221:15:22 Gospodarstwo agroturystyczne nagradzane za jakośæ us³ug w konkursach „Pod Akacjami” agroturystycznych, w tym nagrod¹ ministra Przemys³aw Mojski rolnictwa (w trakcie przeprofi lowania) 09-164 Dzierz¹¿nia, Siekluki 8 Wypo¿yczalnie kajaków: tel. 600 284 622, 600 284 644, 23 661 59 80 „Kaja” [email protected] 09-131 Joniec, wieś Sobieski 8 www.podakacjami.pl tel. 505 501 767 oferta: restauracja z sal¹ na 60 osób, hotel [email protected] (kilkanaście pokoi w trakcie wykañczania), www.kaja-sobieski.pl przyrodnicza ście¿ka dydaktyczna, staw − ³o- wisko dla wêdkarzy, azyl dla dzikich zwierz¹t „Wa¿ka” (np. ranne bociany). 09-110 Sochocin, wieś Kuchary ¯ydowskie 2 tel. 23 661 27 94, 886 277 472 Danuta i Stanis³aw Lasoccy www.wazka.urlopwpolsce.pl 09-120 Nowe Miasto, 36 tel. 23 661 45 50, 600 072 550 „EL-DAW” oferta: 3 pokoje w domu po³o¿onym w pobli¿u 09-131 Joniec, Joniec 77 lasu i Sony, wy¿ywienie (m.in. potrawy z dzi- tel. 608 365 418, 602 318 227, 669 880 313 czyzny), warsztaty plastyczne; gospodarstwo www.eldawkajaki.pl

Kącik kulinarny

naczna czêśæ potraw lub przypraw, które jest tak¿e w kosmetyce (wybiela skórê, usuwa Zwystêpuj¹ w Europie, wi¹¿e siê z określo- przebarwienia, np. piegi). nymi regionami lub wiêkszymi obszarami, W p³oñskiej restauracji „Kaprys” od wielu lat na których mo¿na znaleźæ konkretne sk³ad- serwowana jest pascha, potrawa jednoznacz- niki. W przypadku po¿ywienia roślinnego, nie nawi¹zuj¹ca do przesz³ości miasta i ¿yj¹- przez stulecia jedzono to, co znaleziono lub cej tu niegdyś spo³eczności ¿ydowskiej. co mo¿na by³o wyhodowaæ w pobli¿u miej- Przy okazji imprez regionalnych mo¿na de- sca zamieszkania. Jedn¹ z roślin, o której gustowaæ tradycyjne produkty. Nale¿y do nich na co dzieñ zwykle siê zapomina, a bywa sto- m.in. s³oninka sko³atowska, przysmak pana sowana w naszej diecie od najdawniejszych Artura Zarzyckiego ze Sko³atowa, która jest czasów, jest chrzan pospolity Armoracia ru- wpisana na listê produktów tradycyjnych. sticana. Ciekawe, ¿e w jad³ospisie u¿ywaj¹ W restauracji „Poświêtne” warto zamówiæ ¿u- go g³ównie S³owianie mieszkaj¹cy w Europie rek i pierogi z miêsem wykonane wg dawnych Środkowej oraz na terenie Rosji (w czêści receptur. Choæ te potrawy s¹ obecne w kuchni azjatyckiej i europejskiej). Natomiast tego tradycyjnej na znacznej czêści ziem polskich, specja³u nie spotka siê na sto³ach Europy ale w ka¿dym regionie jest nieco inna prak- Zachodniej czy Po³udniowej. Dorodne, dzi- tyka ich przyrz¹dzania i serwowania, st¹d ko rosn¹ce rośliny powszechnie spotyka siê warto porównaæ smak i wygl¹d. Wymienione na polach Mazowsza p³oñskiego, a ich korzeñ potrawy zosta³y nagrodzone w fi nale kolejnej stanowi sk³adnik sosów, przypraw i wydaje edycji wojewódzkiego konkursu „Nasze kuli- siê byæ nieodzownym dodatkiem przy kisze- narne dziedzictwo – smaki regionów”. W tym niu ogórków. Chrzan ma wybitne dzia³anie samym konkursie wyró¿niono kuchniê go- grzybobójcze i bakteriobójcze. Stosowany spodarstwa agroturystycznego Leśniczówka

Powiat płoński 173

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 173173 22012-03-30012-03-30 221:15:221:15:22 „Pary¿” we wsi Rzy (gm. Sochocin) za „Pasztet dodaæ 2 ³y¿eczki cukru. Na stolnicy rozwa³ko- LeśniczAnki”. Placówka ta ponadto zdoby³a waæ masê, uformowaæ wst¹¿ki o szerokości ok. Laur Marsza³ka Województwa Mazowieckie- 3−4 cm, ci¹æ w romby i sma¿yæ na oleju rzepa- go za „Polêdwiczkê suszon¹” oraz pierwsz¹ na- kowym lub na smalcu. Najlepsze na gor¹co! grodê w konkurencji „Wykwintne miêsa w cie- ście” w 2008 r. za „Gêś polsk¹ w szlafroczku”. Poni¿sze przepisy by³y wykorzystywane Jury szefowa³ wtedy sam Maciej Kuroñ. przez ca³e ¿ycie przez Janinê z Grzelaków Sos- nowsk¹ (1913–2003), mieszkaj¹c¹ od 1938 r. Przepisy tradycyjne we wsi Kroczewo. Nauczy³a siê ich w ro- dzinnym domu we wsi Naborówiec od swo- Poni¿sze przepisy wykorzystywa³a Wiktoria jej mamy Konstancji z Pasiewczów Grzelak z Kozieleckich primo voto Kordziak secundo (1870–1928). voto Sosnowska (1885–1971), mieszkaj¹ca ca³e ¿ycie we wsi Kroczewo (gm. Za³uski). Zupa octowa (danie postne) Nauczy³a siê ich od swojej babci, która j¹ wy- chowywa³a, Kunegundy Obyc z domu Gwiaz- Przepis: 0,5 l soku z kiszonej kapusty wlaæ da (1840–1927), pochodz¹cej ze wsi Zdziarka do garnka. Jeśli jest bardzo kwaśny, rozcieñ- (gm. Czerwiñsk), która na pocz. 2. po³. XIX w. czyæ nieco wod¹, zagotowaæ. Dodaæ: listek przeprowadzi³a siê do wsi Kroczewo. laurowy, pieprz, ziele angielskie. W razie po- trzeby mo¿na nieco osoliæ. Po zagotowaniu, Sos chrzanowy odstawiæ, dodaæ nieco śmietany, wymieszaæ. Serwowaæ w bulionówkach do gotowanych Przepis: du¿y korzeñ chrzanu obraæ, sparzyæ ziemniaków podanych osobno na talerzu. wrz¹tkiem i zetrzeæ na tarce jarzynowej o ma- ³ych oczkach. Zalaæ świe¿¹ maślank¹, zagoto- Kartofl e z polew¹ wigilijn¹ (danie wigilijne, waæ, trzymaæ na ma³ym ogniu ok. 5 min. Dodaæ postne) do smaku nieco soli, cukru i kilka kropli soku z cytryny. Je¿eli w trakcie podgrzewania sos wyda Przepis: Ugotowane, ut³uczone ziemniaki siê za rzadki, mo¿na dosypaæ odrobinê pszennej serwuje siê lekko polane olejem rzepakowym m¹ki. Podawaæ na zimno jako sos do miês i ryb. lub lnianym (t³oczonym na zimno).

Nalewka z chabrów Kapusta (danie wigilijne, postne)

Przepis: w s³ój o pojemności 2–3 l nasypaæ Przepis: pó³ lub æwieræ g³ówki kapusty po- świe¿o zebranych p³atków polnych chabrów szatkowaæ, ugotowaæ. Podawaæ z gotowanym do 3/4 objêtości, zasypaæ 1 kg cukru. S³ój na- grochem i cebul¹ zasma¿on¹ na oleju rzepa- kryæ gaz¹ i odstawiæ w s³oneczne miejsce na kowym z odrobin¹ m¹ki. 4 tygodnie, najlepiej na parapet okna. Po tym czasie wytworzony sok powinien mieæ barwê Zupa owocowa (dane wigilijne, postne) ró¿ow¹. Nastêpnie zalaæ ca³ośæ wódk¹ w ilości 0,25 l (s³absza nalewka) lub 0,5 l (mocniejsza Ugotowaæ kompot z polskich suszonych nalewka), nakryæ ponownie gaz¹ i odstawiæ na owoców (gruszki, jab³ka, śliwki). Podawaæ kolejny tydzieñ. Po tygodniu odcedziæ i wykla- jako zupê z krojonymi kluskami (makaron do- rowany napój przelaæ do karafki. mowej roboty).

Placki twaro¿niaki Nowe uprawy – nowe przepisy

Przepis: wymieszaæ szklankê m¹ki, 1 lub Wiêksze plantacje malin zaczê³y siê poja- 2 jaja, 2−3 ³y¿ki twarogu, nieco soli. Mo¿na wiaæ na terenie powiatu p³oñskiego w po³.

174 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 174174 22012-03-30012-03-30 221:15:231:15:23 370

371 372

370 Truskawki wiodą prym wśród owoców miękkich na terenie Mazowsza płońskiego 371 Na targowisku można kupić przetwory zrobione według swojskich przepisów 372 W zależności od pory lata zmienia się oferta straganów z tutejszymi owocami

XX w. W ci¹gu lat 60. XX w. znacznie siê zainteresowanie roślinami egzotycznymi. upowszechni³y, szczególnie w miejscowoś- W XVII i XVIII w. tworzono ogrody bota- ciach po³o¿onych na po³udnie od P³oñska. niczne, gdzie hodowano zamorskie rośliny. Istotnym elementem wspomagaj¹cym ten W jednym z takich ogrodów w Amsterdamie proces by³ rozwój lokalnej sieci skupów, które hodowano odmianê poziomek przywiezion¹ dzia³a³y na rzecz rozwijaj¹cego siê przemys³u z Chile. Na s¹siednich grz¹dkach by³y po- przetwórczego (d¿emy, mro¿onki). W ci¹gu ziomki sprowadzone z Ameryki Pó³nocnej. dnia w³aściciele plantacji zbierali owoce. Póź- W 1750 r. te 2 gatunki poziomki skrzy¿owa- nym popo³udniem dostarczali je do punktu ³y siê i powsta³a nowa roślina, o wiêkszych skupu, sk¹d codziennie wieczorem owoce ni¿ u poziomki owocach − truskawka. Przez zabiera³ samochód ciê¿arowy i wióz³ do prze- kolejne 2 stulecia hodowcy pracowali nad twórni. G³ównym odbiorc¹ by³ przemys³ uszlachetnieniem truskawek, zwiêkszeniem krajowy, ale z czasem pojawili siê kontrahen- objêtości owoców, wzmocnieniem odpor- ci zagraniczni. W latach 60. XX w. zaczê³y ności. W po³owie XX w. na terenie Niemiec siê te¿ pojawiaæ plantacje truskawek, które otrzymano wysoko ocenian¹ odmianê senga w latach 70. i 80. XX w. wypar³y w znacznym sengana. To m.in. ona trafi ³a do Polski w la- stopniu plantacje malin. Historia truskawki tach 60. XX w. i tu siê upowszechni³a. Bywa³y jest bardzo ciekawa, ale i krótka. W wyniku lata, ¿e stanowi³a ok. 70% wszystkich upraw odkryæ geografi cznych w Europie wzros³o w naszym kraju. Liczebnośæ plantacji malin

Powiat płoński 175

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 175175 22012-03-30012-03-30 221:15:231:15:23 i truskawek zale¿y od wielu czynników: na- Koktajl z owoców miêkkich turalnych i ekonomicznych. Do naturalnych nale¿y g³ównie zró¿nicowana pogoda (wystê- 1 szklankê mleka zmiksowaæ ze szklank¹ powanie przymrozków w czasie kwitnienia, śmietany i 4 ³y¿kami cukru pudru lub miodu deszcze w czasie owocowania). Natomiast oraz z 2 szklankami umytych truskawek lub do ekonomicznych nale¿¹ g³ównie cena ro- malin. Mo¿na serwowaæ w szerokich kieliszkach. bocizny zwi¹zanej z upraw¹ roślin (pielenie), sam zbiór (wynagrodzenie dla zbieraczy) Mus truskawkowy i cena uzyskiwana w punktach skupu. Przez wiele lat na ziemi p³oñskiej by³ stosowany Ubiæ sztywn¹ pianê z 3 bia³ek, nastêpnie (w neologizm maliniarze, oznaczaj¹cy przyjezd- trakcie ubijania) dodawaæ stopniowo 15 dag nych zbieraczy malin. W latach 60. i 70. XX cukru, a nastêpnie 40 dag truskawek. Najle- w. w gospodarstwach o wiêkszej powierzchni piej smakuje zaraz po przyrz¹dzeniu. upraw osoby zbieraj¹ce mia³y zapewniony nocleg i wy¿ywienie na okres zbiorów. Galaretka malinowa Dziêki dorocznemu Festiwalowi Truskaw- ki organizowanemu w czerwcu na terenie Na dnie salaterki (lub w miseczkach) roz- gminy Za³uski przy wspó³udziale Lokalnej ³o¿yæ ok. 40 dag malin. Do przygotowanej Grupy Dzia³ania – Przyjazne Mazowsze uprzednio galaretki (jeszcze p³ynnej) dodaæ ma siê przegl¹d ca³ego bogactwa deserów, wyciśniêty sok z cytryny i sparzon¹, start¹ do wytworzenia których wykorzystuje siê skórkê cytryny. Os³odziæ do smaku, wymie- tzw. owoce miêkkie, czyli g³ównie truskawki szaæ i zalaæ owoce. Odstawiæ do zastygniêcia. i maliny. Przed podaniem udekorowaæ bit¹ śmietan¹.

373

373 Maliny najlepiej mrozić tego samego dnia kiedy były zbierane. Będą miały najwięcej aromatu, gdy zimą wrzucimy je na wrzącą wodę lub zrobimy z nich sorbet 374 Miejscowy pszczelarz opowie o zaletach każdego z gatunków miodu, który pozyskuje

374

176 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 176176 22012-03-30012-03-30 221:15:271:15:27 Lokalna Grupa Działania – Przyjazne Mazowsze

375 376

377 378

375 „Bociany na straży” – nagrodzone zdjęcie Agnieszki Szumańskiej 376 Nagrodzona fotografi a Katarzyny Sokołowskiej 377 Serweta Joanny Żochowskiej nagrodzona w konkursie na produkt lokalny 378 Przyjazny Skrzat Marka Lokalna − nagrody w konkursie na produkt lokalny. Rzeźby wykonane przez Zdzisła- wa Żabowskiego

asz kraj korzysta z pieniêdzy na rozwój, lifi kowaniem zawodowym. Z powodu tego, Nktóre otrzymujemy jako cz³onek Unii Eu- ¿e s¹ to ogromne środki i ich wydawanie na- ropejskiej. Chyba ka¿dy z nas potrafi wskazaæ le¿y odpowiednio zaplanowaæ, przygotowaæ, w okolicy inwestycje, które zosta³y za te środki wydaæ, sprawdziæ wykonanie i poinformowaæ wykonane. Z tych pieniêdzy nie mo¿na dowol- o nale¿ytym wykorzystaniu, wspomniane nie korzystaæ. Unia Europejska daje je na okre- programy trwaj¹ po kilka lat. Lwia czêśæ środ- ślone grupy przedsiêwziêæ, które nazywane ków jest wykorzystywana przez du¿e insty- s¹ programami. Jednym z nich jest np. budowa tucje, fi rmy czy samorz¹dy, a czêśæ pozostaje dróg lub ich modernizacja, innym − pomoc do wykorzystania przez zwyk³ych ludzi. Orga- w budowie sieci kanalizacyjnej i oczyszczal- nizacjami, które pomagaj¹ mieszkañcom wsi ni ścieków; kolejnym − dzia³ania zwi¹zane i ma³ych miejscowości w zdobyciu tych pie- z oświat¹ i kultur¹, a jeszcze innym z przekwa- niêdzy s¹ Lokalne Grupy Dzia³ania, w skrócie

Powiat płoński 177

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 177177 22012-03-30012-03-30 221:15:301:15:30 nazywane LGD. Na naszym terenie (powiat wskazano wówczas 35 takich grup, jak nasza. p³oñski) niemal wszystkie gminy wchodz¹ W zamierzeniach maj¹ one dzieliæ nap³ywaj¹ce w sk³ad Lokalnej Grupy Dzia³ania – Przyjazne w latach 2009−2015 środki unijne na najni¿- Mazowsze. S¹ to gminy wiejskie: Baboszewo, szym, gminnym poziomie. Jednak, aby dobrze Dzierz¹¿nia, Joniec, Naruszewo, Nowe Mia- dzieliæ, nale¿a³o wykonaæ rozeznanie potrzeb sto, P³oñsk, Sochocin, Za³uski, Raci¹¿ i gmi- na terenie powiatu p³oñskiego. Przy udziale na miejska Raci¹¿. £¹czny ich obszar wynosi mieszkañców sporz¹dzono dokument okre- 1224 km2, z czego ponad 76% to u¿ytki rolne. ślaj¹cy najbardziej istotne kwestie. Na tym Mieszka tu blisko 60 tys. osób. obszarze jest to plan pionierski. Nosi nazwê LGD – Przyjazne Mazowsze powsta³a Lokalna Strategia Rozwoju. Skonstruowany w 2008 r. w wyniku przekszta³cenia dzia³a- zosta³ na zasadzie scenariusza opisuj¹cego j¹cego od 2003 r. na rzecz rozwoju obszarów kierunek rozwoju gmin wchodz¹cych do LGD wiejskich Mazowieckiego Stowarzyszenia Do- – Przyjazne Mazowsze. Zawiera ogólne i szcze- radztwa Rolniczego. W 2009 r. LGD – Przyja- gó³owe cele oraz sposoby ich realizacji. zne Mazowsze zosta³o wybrane przez Zarz¹d LGD – Przyjazne Mazowsze powsta³o dziêki Województwa Mazowieckiego do realizacji inicjatywie osób reprezentuj¹cych trzy sek- Lokalnych Strategii Rozwoju. Bo to w³aśnie tory: publiczny, gospodarczy i spo³eczny. Bie- województwo jest tym szczeblem, które prze- ¿¹c¹ prac¹ kieruje Zarz¹d z³o¿ony z prezesa kazuje środki unijne. Na terenie Mazowsza i zastêpców. W miarê potrzeb odbywaj¹ siê

379 380

381 382

379 Prezentacja gmin z obszaru działania LGD – Przyjazne Mazowsze 380 Spektakl „Skrzatolandia” w wykonaniu teatru Legendarium z Koziebród 381 Wręczanie nagród laureatom konkursu podczas V Jesiennego Jarmarku „Od pola do stołu” 2010 r. 382 Spotkanie Zarządu LGD – Przyjazne Mazowsze z pracownikami biura, 2012 r.

178 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 178178 22012-03-30012-03-30 221:15:421:15:42 spotkania Rady Decyzyjnej, z³o¿onej z czêści ków, kultywowanie kultury niematerialnej) cz³onków LGD – Przyjazne Mazowsze. To ona oraz dziedzictwa przyrodniczego. Najbardziej podejmuje istotne decyzje w sprawie przyzna- wykorzystywany w tej mierze jest program wania środków unijnych na określone cele. o nazwie Leader (w ramach Programu Rozwo- Ile jest tych pieniêdzy? Na realizacjê Lokalnej ju Obszarów Wiejskich na lata 2007−2013). Strategii Rozwoju oraz funkcjonowanie LGD – LGD – Przyjazne Mazowsze jest zaanga¿o- Przyjazne Mazowsze na lata 2009–2015 uda³o wana w przyznawanie środków na nastêpuj¹ce siê pozyskaæ ponad 8 mln z³otych. dzia³ania: „Ma³e projekty”, „Odnowa i rozwój Przedmiotem dzia³ania LGD – Przyjazne wsi”, „Ró¿nicowanie w kierunku dzia³alno- Mazowsze jest kilka obszarów formalnych. ści nierolniczej”, „Tworzenie i rozwój mikro- Do najwa¿niejszych nale¿y zachêcanie lud- przedsiêbiorstw”. ności mieszkaj¹cej na wsi do podjêcia pra- Warto przytoczyæ nieco przyk³adów z ostat- cy na rzecz rozwoju najbli¿szego otoczenia, niego okresu z powy¿szych zakresów, aby zi- ich aktywizacja. Z tym wi¹¿e siê dzia³alnośæ lustrowaæ charakter przedsiêwziêæ, które re- informacyjna o zasadach, na jakich mo¿- alizowano. Byæ mo¿e stanie siê to inspiracj¹ na otrzymaæ pieni¹dze z Unii Europejskiej dla kolejnych mieszkañców z naszego terenu, na zrealizowanie w³asnych projektów. LGD aby swoim marzeniom nadaæ kszta³t mate- – Przyjazne Mazowsze ma siedzibê w P³oñsku. rialny. Niekiedy s¹ to projekty o ma³ej skali, Na co dzieñ funkcjonuje tu biuro, gdzie zainte- ale zdarzaj¹ siê inwestycje o du¿ym rozma- resowani mog¹ porozmawiaæ i dowiedzieæ siê chu. W znacznej mierze s¹ to projekty zwi¹- szczegó³ów o dzia³alności czy zasadach wspó³- zane z tworzeniem lub modernizacj¹ trwa³ej pracy oraz poznaæ sposoby pozyskiwania fun- infrastruktury, a czasem dotycz¹ imprez ma- duszy, a zdecydowani mog¹ liczyæ na konkret- sowych. n¹ pomoc przy opracowaniu wniosku. W skali Jednym z przyk³adów mo¿e byæ ście¿ka dy- roku pracownicy LGD – Przyjazne Mazow- daktyczna „Pod Akacjami” oraz miejsce wido- sze udzielaj¹ kilkuset porad indywidualnych kowe, które w³aściciel gospodarstwa agrotury- oraz organizuj¹ wiele spotkañ informacyjno- stycznego w Sieklukach wykona³ za pozyskane -szkoleniowych, w znacznej czêści w ró¿nych środki. Niezawodnie wzbogaci³o to jego ofertê, miejscowościach na terenie powiatu. Ponadto ale wp³ynê³o te¿ na podniesienie atrakcyjno- organizowane s¹ ró¿ne szkolenia, konferencje ści, estetyki miejscowości. i konkursy, a tak¿e fi nansowane imprezy, któ- Niezwykle wa¿ne s¹ inwestycje dotycz¹ce re maj¹ s³u¿yæ promocji ca³ego regionu p³oñ- podniesienia bezpieczeñstwa i komfortu ¿ycia skiego, a przede wszystkim obszaru objêtego na wsi. Przyk³adem tego mo¿e byæ budowa i re- Lokaln¹ Strategi¹ Rozwoju (festiwale, targi, monty chodników (np. w Baboszewie, Nacpol- pokazy i wystawy). Istotne jest tu wspó³dzia³a- sku, ¯ukowie), budowa parkingu przy kościele nie m.in. ze szko³ami rolniczymi, ośrodkami w Sko³atowie oraz remonty remiz ochotniczych doradztwa rolniczego, lokaln¹ administracj¹, stra¿y po¿arnych (w Latonicach, Karolinowie, w tym z gminami, z organizacjami, produ- Krajkowie, Je¿ewie-Weselu). Nie mniej wa¿ne, centami, a tak¿e innymi lokalnymi grupami. choæ mniej spektakularne s¹ środki zdobywa- LGD – Przyjazne Mazowsze wspiera inicja- ne na np. utworzenie fi rmy świadcz¹cej us³ugi tywy mieszkañców ze swojego terenu, aby wodno-kanalizacyjne, cieplne i gazowe w Wi- tworzyæ warunki do rozwoju spo³ecznego i go- chorowie. spodarczego (innowacje w przedsiêbiorstwach Znaczne środki uda³o siê pozyskaæ na ochro- i gospodarstwach rolnych), aby rozszerzaæ nê zabytków. Przyk³adem jest remont elewacji ofertê kulturaln¹ i rekreacyjn¹, zwiêkszaæ gotyckiego kościo³a i dzwonnicy w Dziekta- atrakcyjnośæ turystyczn¹. Wi¹¿e siê z tym rzewie oraz remont kościo³a w Krajkowie. m.in. ca³y obszar dzia³añ zwi¹zany z prac¹ Bardzo istotne s¹ wszelkie inwestycje wyko- na rzecz ochrony, promocji i wykorzystania nywane z myśl¹ o m³odych ludziach. W tym dziedzictwa kulturowego (np. ochrona zabyt- zakresie warto wspomnieæ budowê boiska

Powiat płoński 179

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 179179 22012-03-30012-03-30 221:15:471:15:47 Gmina 60 Raciąż

Raciąż Gmina Ra cią 50 żn ic a 7 Gmina na Baboszewo o S Sochocin Gmina Baboszewo Sochocin Gmina Nowe Miasto 620 632 Nowe 632 Dzierzążnia Płonka 10 W k ra Miasto a Gmina k Gmina n Płońsk ia w Joniec Dzierzążnia a r u Płońsk Ż Joniec Naruszewka 571

50 Gmina Gmina Naruszewo 7 Załuski Naruszewo Załuski

Obszar działania LGD 570 – Przyjazne Mazowsze Gmina Czerwińsk n.Wisłą 62 ł a i s Czerwińsk n.Wisłą W

383

383 Obszar działania LGD – Przyjazne Mazowsze

w Krajkowie oraz remonty i doposa¿enie powinna zwiêkszyæ atrakcyjnośæ regionu. świetlic w S³oszewie Kolonii, Szerominku, W 2011 r. udzielono pomocy w fi nansowaniu Kraśniewie i ¯ukowie. m.in. Festiwalu Truskawki w Karolinowie, do- Niezwykle wa¿ne okazuj¹ siê przedsiêwziê- ¿ynek na terenie gminy P³oñsk i rekonstruk- cia niematerialne, które w efekcie maj¹ inte- cji bitwy z 1920 r. pod Arcelinem. Jak istotne growaæ lokaln¹ spo³ecznośæ, a zarazem mog¹ s¹ tego typu przedsiêwziêcia mo¿e pos³u¿yæ siê staæ wa¿nym uzupe³nieniem oferty, która lektura choæby czêści niezwyk³ej liczby ko-

180 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 180180 22012-03-30012-03-30 221:15:471:15:47 mentarzy internautów i obejrzenie w intere- we miejsca powiatu p³oñskiego” zosta³ zor- necie zamieszczonych zdjêæ czy fi lmów. To po- ganizowany celem zachêcenia mieszkañców kazuje jak wiele dobrego mog¹ uczyniæ unijne do ciekawego pokazania ich ma³ej ojczyzny, środki maj¹ce pobudziæ lokalne środowiska. najbli¿szej okolicy, w której ¿yj¹. Suma tych Trzeba jeszcze wspomnieæ o organizowa- fotoreporta¿y to atrakcyjny i ró¿norodny zapis nych przez LGD – Przyjazne Mazowsze kon- uroków ziemi p³oñskiej, widzianej w ró¿nych kursach. Nierzadko bior¹ w nich udzia³ in- porach roku i utrwalony przez osoby o znacz- stytucje, dorośli, jak i m³odsza czêśæ lokalnej nej wra¿liwości na otaczaj¹cy je świat. spo³eczności. Jeden z nich, konkurs „Co wieś Zachêcamy wszystkich mieszkañców to inna pieśñ − pomys³ na produkt lokalny”, z terenu gmin nale¿¹cych do obszaru naszego zosta³ zorganizowany w czterech kategoriach: dzia³ania do wspó³pracy. Jesteśmy po to, aby produkty spo¿ywcze, us³ugi, przedsiêwziêcie pomagaæ. kulturalno-edukacyjne oraz inne wytwory. Celem by³a próba zdefi niowania produktu lo- Lokalna Grupa Dzia³ania kalnego, który móg³by siê staæ wyró¿nikiem – Przyjazne Mazowsze regionu i móg³ byæ wykorzystywany do promo- 09-100 P³oñsk cji. Jedn¹ z nagród zdoby³a niezwykle ciekawa ul. Sienkiewicza 11 wystawa „Z bogactw natury – sochociñskie tel. 23 661 31 61 guziki” w Sochocinie. Z kolei konkurs foto- [email protected] grafi czny „Nasze ma³e ojczyzny, czyli urokli- www.lgdpm.pl

Powiat płoński 181

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 181181 22012-03-30012-03-30 221:15:471:15:47 Powiat płoński. Blisko i po drodze

owiat p³oñski po³o¿ony jest w pó³nocno- Pzachodniej czêści województwa mazowie- ckiego w obrêbie Niziny Pó³nocnomazowie- ckiej. Graniczy z 8 innymi powiatami: Nowy Dwór Mazowiecki, Sochaczew, P³ock, Sierpc, ¯uromin, M³awa, Ciechanów, Pu³tusk. Ogól- na powierzchnia powiatu wynosi 138 367 ha,

PPłońsk,łońsk, uul.l. WWarszawskaarszawska

wydawnictwa, BRAAS Polska − producent da- chówki, Maestria Polska – wytwórca ró¿nego rodzaju farb, AMP Logistyka. ZZalewalew w NNowymowym MMieścieieście Powiat p³oñski jest liderem na Mazowszu za- równo jeśli chodzi o ilośæ inwestycji, jak i po- na której zamieszkuje ok. 89 200 mieszkañ- zyskane na nie środki pozabud¿etowe. Dziêki ców. Podstawê gospodarki powiatu p³oñskiego Samorz¹dowemu Instrumentowi Wsparcia, stanowi rolnictwo z dobrze rozwiniêtym prze- który by³ realizowany tylko na Mazowszu mys³em rolno-spo¿ywczym. W strukturze przez Sejmik Województwa Mazowieckiego, upraw dominuj¹ zbo¿a, buraki cukrowe, tru- znacznie polepszy³a siê w powiecie baza tech- skawki i ziemniaki. Od kilkunastu lat wzrasta niczna i lokalowa s³u¿by zdrowia oraz infra- struktura drogowa w obszarze obiektów prze- mys³owych. Realizowany w latach 2004–2006 Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego równie¿ zaowocowa³ nowymi drogami, a tak¿e nowoczesnym Zespo³em Szkó³ w Raci¹¿u wraz SSadad w ŁŁazękachazękach z hal¹ sportow¹, sal¹ gimnastyczn¹ przy Ze- spole Szkó³ Nr 2 w P³oñsku oraz modernizacj¹ area³ upraw sadowniczych, warzyw i owoców. i rozwojem p³oñskiego szpitala. Regionalny Do najwiêkszych zak³adów przetwórstwa Program Operacyjny Województwa Mazowie- rolno-spo¿ywczego w powiecie nale¿¹ m.in.: KRAFT Polska – producent pieczywa cukier- niczego, M³yn w P³oñsku, Mleczarnia Lacpol w Skar¿ynie i Polmlek w Raci¹¿u, FERM PASZ w Baboszewie, AGROL − producent pasz w Raci¹¿u, AGRICO − producent kon- centratów owocowych. Najwa¿niejsze fi rmy dzia³aj¹ce na terenie powiatu to, m.in.: Faba Baboszewo – światowy producent narzêdzi do obróbki drewna, PBOiRI „In¿ynieria”, Elanders Polska − drukuj¹ca wielonak³adowe TTomografomograf w ppłońskimłońskim sszpitaluzpitalu

182 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 182182 22012-03-30012-03-30 221:15:471:15:47 ZZespółespół SSzkółzkół w RRaciążuaciążu WWyścigyścig kkolarskiolarski w BBaboszewieaboszewie

ckiego na lata 2007–2013 przyniós³ realizacjê Powiat inwestuje tak¿e w kadry, pomoc a¿ 5 projektów drogowych. Z tego samego spo³eczn¹, zapobieganie bezrobociu i eduka- programu zmodernizowano tak¿e star¹ czêśæ cjê. Z Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki p³oñskiego szpitala, dostosowuj¹c go do stan- realizuje projekty z zakresu szkoleñ dla pra- dardów europejskich, wybudowano halê spor- cowników, szkoleñ, kursów i dofi nansowañ tow¹ wraz z czêści¹ edukacyjn¹ w p³oñskim do prowadzenia pierwszej dzia³alności gospo- Zespole Szkó³ Ogólnokszta³c¹cych oraz zo- darczej dla bezrobotnych, dodatkowych zajêæ sta³a rozpoczêta i do września 2012 r. ma siê dla m³odzie¿y szkó³ ponadgimnazjalnych oraz zakoñczyæ modernizacja najd³u¿szej i jednej pomocy osobom niepe³nosprawnym. z najstarszych – ulicy P³ockiej w P³oñsku. Corocznie, 1 maja, powiat p³oñski jest orga- Z programów rz¹dowych by³y te¿ dofi nanso- nizatorem Amatorskich Mistrzostw Powiatu wane projekty obiektów sportowych: Orlik P³oñskiego w Kolarstwie Szosowym w Babo- w Raci¹¿u i boiska sportowe przy Zespole szewie, natomiast w 2010 r. by³ koordynato- Szkó³ Nr 1 w P³oñsku. rem mazowieckich obchodów 600. roczni- Powiat jest znany z tego, ¿e wiêkszośæ in- cy bitwy pod Grunwaldem, które odby³y siê westycji prowadzi w partnerstwie z gminami. w Czerwiñsku nad Wis³¹. Taka wspó³praca da³a swój wyraz zarówno w du¿ej ilości wykonanych projektów, jak rów- Starostwo Powiatowe w P³oñsku nie¿ uzyska³a uznanie wśród krajowych gre- ul. P³ocka 39 miów, które przyzna³y powiatowi tytu³ Lidera 09-100 P³oñsk Zarz¹dzania w Samorz¹dzie w kategorii pro- tel. 23 662 77 64-66 rozwojowy samorz¹d oraz III miejsce w kon- fax 23 662 3816 kursie Menad¿er Oświaty. Doceniaj¹c równie¿ e-mail [email protected] dba³ośæ powiatu o rozwój ekologii i przedsiê- www.powiat-plonski.pl biorczości Starosta P³oñski Jan M¹czewski zo- sta³ laureatem tytu³u Srebrnego In¿yniera oraz honorowego tytu³u i nagrody Srebrnego Pro- motora Or³ów Agrobiznesu. Ponadto w 2011 r. powiat p³oñski zosta³ najlepszym powiatem rolniczym na Mazowszu w Plebiscycie EURO GMINA EURO POWIAT, a w 2012 r. zaj¹³ II miejsce w rankingu powiatów województwa mazowieckiego w kategorii liczba projektów zatwierdzonych do dofi nansowania w latach 2007–2013, uzyskuj¹c tytu³ LIDERA Regio- nalnego Programu Operacyjnego Wojewódz- CCzerwińskzerwińsk nn.. WWisłąisłą twa Mazowieckiego.

Powiat płoński 183

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 183183 22012-03-30012-03-30 221:15:501:15:50 Welcome to Plońsk County

azovia is a very important region and owner, farm buildings, and a park. At the be- Mthe immediate vicinity of the coun- ginning of World War II, the Nazis resettled try’s capital, . P³oñsk County stretch- their owners, and the Communist agricultural es in the north-western part of the Mazovia reform of 1944 sanctioned their loss. In many voivodeship, along the banks of the longest places the old parks remained, in some (e.g. Polish river, the Vistula. This lowland area Zdunowo, Strzembowo) the old manor houses with small hills, is rather sparsely populated, have been preserved. Most of the parks were and has little industry. established in the 19th century, however a part The last glaciation of those areas ended of them dates back to the 18th century. They about 11,700 years ago. The glacier started were mostly modeled after the English ro- to melt and retreated north. The relief which mantic landscape parks, which featured older was formed by it has remained till our times. trees and irregular terrain. A desired comple- The ensuing processes of erosion began ment to the garden composition was a fl owing to form a network of rivers and streams, and stream or a river, often dammed in order to ob- the area was gradually covered with vegeta- tain a pond or ponds. After WW II these green tion. Since the beginning of the modern era, complexes were neglected, devastated, ran the vast forests that grew as a consequence of wild. Only a few of them, those which went those processes were burned down or grubbed to private hands after 1989, have been revital- up to render arable ground. Those transfor- ised (e.g. the parks in Zdunowo, Strzembowo, mations gave the local landscape its present Radzymin, Kuchary-Skotniki). form. For those who are looking for something Most of the county’s area is agricultural in more than regular sightseeing, who want make its character, but parts of it are covered with discoveries, can take a trail leading through forests. A typical element of the local land- the overgrown manor parks. In many places scape is a cluster of trees or bushes in the mid- you can still encounter avenues boarded by old dle of a fi eld. Such clusters are an ideal refuge trees of the same species, for example limes. for wild animals, such as roe deer, hares, foxes, The longest one is in Skar¿yn, and the oldest and birds, like common pheasants, partridges, in D³u¿niewo. storks, egrets, falcons and hawks. Recently, it The history of this area, as probably of every was reported that 59 beavers live in the vicinity region in Europe, is complex, marked equally of Ploñsk. The area is also home to two pairs by wars and periods of stagnation and times of of a rare species of black stork. The county peace and development. The past is refl ected boasts new nature reserves (e.g. “Dziektarze- in the material heritage which can be monu- wo”, “Noskowo”) and protected landscape mental (such as 6-14th century settlements, areas, formed to protect the uniqueness of the monuments of architecture) and small in local fl ora and fauna. The largest dense forest scale (e.g. objects of craft). The county’s most complex is located between Nacpolsk and Na- valuable historic building is the Romanesque ruszewo. Certainly a sign of its importance, in abbey in Czerwiñsk of mid-twelfth century, the 1930s the forest was a hunting ground for with precious Baroque interior furnishings. the princes of the best-known Polish princely Wooden churches, particularly interesting in house of Radziwi³³. the municipalities of Kucice, Radzikowo and Until 1939, two large private agricultural Sarbiewo, are unique on a European scale and enterprises operated in the county. Each estate certainly worth a visit. In the 16th and 17th cen- consisted of a residential manor house of the tury, Sarbiewo belonged to a noble family of

184 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 184184 22012-03-30012-03-30 221:15:521:15:52 the Sarbiewskis. Maciej Kazimierz Sarbiewski mand of the Luftwaffe ace Mjr. Erich Leie. (1595−1640), a Jesuit priest, poet, literature Nowadays, on sunny Saturdays and Sundays, theorist and philosopher, was a member of the meadows are a meeting place of enthusi- the family. During his studies in , he asts of paragliding and modelers maneuvering impressed Pope Urban VIII with his works. models of remote-controlled airplanes, gliders The Pope has honored him with the highest and helicopters. honors - the poetic laurel. He was also the The cultural offer of P³oñsk and its sur- court preacher of the Polish king Wladyslaw roundings boasts a number of events interest- IV Vasa. He belonged to a group of Europe’s ing in their splendor and originality. These in- most respected Latin-writing poets of the day. clude the International Days of Father Maciej By the end of the 19th century, he was the most Sarbiewski “Christian Horace of Mazovia”, published Polish author in Europe. International Folk Meetings “Kupalnocka”, In the old brick church in P³oñsk there is European Brass Band Parade and the Festival an epitaph in memory of Napoleon’s army of Puppet and Street Theatres “Calineczka”. Colonel Charles Dussaussay Savary, fallen in In June, Za³uski Commune hosts “Strawberry 1806 in the battle with the Russians. What is Festival”. In early 20th century, fi rst larger plan- quite peculiar is that the epitaph was carved tations of raspberries and strawberries were in the back side of an Arabic marble garden established in the county. There were times water cascade dated at the turn of the 17th 18 th when strawberries growing in P³oñsk County century. In Sochocin, you might want to see accounted for approximately 70% of all crops a small museum presenting the interesting in . Much of the local fruit is exported, craft local inhabitants were engaged in the 19th and places Poland as one of the top producers and early 20th century: production of buttons of strawberries in the world. and other accessories from shells. Raw materi- The nature of P³oñsk County is not just als came from the surrounding rivers and were the trees forming the forests, wild animals, sometimes imported from the Mediterranean but also everything that is often overlooked, coast. such as mosses and lichens growing on er- The 1-year-long stay of the Nobel Prize-win- ratic boulders, or beetles, butterfl ies, and the ning writer Henryk Sienkiewicz (1846−1916) entire world of insects. A multitude of spe- in Poświêtne (now a suburban district of cies and apiaries found here refl ect the qual- P³oñsk) is an often-mentioned fact of the ity of the local air, water and soil. The fl aw- county’s history. less functioning of the local ecosystem proves Until the outbreak of WWII, a major percent that people may benefi t from a rest here. The of the local town population was Jewish. Dur- county has developed accommodation in- ing the German occupation, Jews were reset- frastructure and other facilities important tled to the separated ghettos and later deported for tourists and local residents, and provides and murdered in Nazi extermination camps. a perfect leisure place for everyone who wants P³oñsk was the birth place of David Ben Gu- to get away from the city’s hustle and bus- rion (1886−1973), activist of the international tle. Throughout the year, everyone will fi nd Zionist movement, one of the major co-found- numerous activities to enjoy. In the spring, ers of modern Israel, Israel’s fi rst prime minis- these might be walks along the mysterious ter after the declaration of independence in meanderings of small rivers: the Wkra, the 1948 Raci¹¿nica, the P³onka, and the Naruszewka, A vast, almost fl at area stretches to the west or even their tributaries, in search of traces of the village of Kroczewo. Even before WWII of the awakening nature. In the summer, the these meadows were a landing spot for light area may provide a refuge from the heat and aircrafts, and during the war, for German place for carefree holidays, offering activities planes. In the summer of 1944 , German air- like canoeing or biking, tailored for individu- men stationed in Kroczewo under the com- als and families with children. You can enjoy

Powiat płoński 185

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 185185 22012-03-30012-03-30 221:15:521:15:52 little discoveries such as wild lilies, forget- horse riding (many stables and horse rentals me-nots or large great burdock leaves growing for tourists), or Nordic walking (walking with on the banks of ditches or periodic streams. poles). You can easily get here from Warsaw Late summer and autumn are, of course, a pe- (the distance from Warsaw to the borders of riod of mushrooming trips (collecting wild the county is just 45 km on dual carriageway) forest mushrooms), so popular among Poles, and fi nd out the qualities of the region un- and preparation of mushroom dishes. Winter spoiled by mass tourism. It is a perfect place is the time for cross country skiing. Each sea- for those who want to get to know the lesser- son, you can explore the region by practicing known Poland.

186 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 186186 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 Illustrations Titles

1. Map of P³oñsk County 22. P³oñsk. Commemorative plaque marking 2. Erratic boulders near Jêdrzejewo the fi rst seat of local structures of Solidar- 3. Wet meadows in the vicinity of Kad³ubówka ity 4. Autumn alley in Skar¿yñ 23. P³oñsk. Plaque in memory of the victims 5. Senescent oak tree in the remnants of the of post-war repressions in communist Po- manor park in Gutarzewo land 6. The Wkra River runs through ‘’Dziektarze- 24. Trees growing on the hills in Radzików wo’’ nature reserve hide a wooden church on one hill and a 7. Wetlands in “Noskowo” nature reserve Slavic gord on another 8. “Noskowo” nature reserve founded in 1977 25. Kucice. Noteworthy example of a wooden 9. Grazing cattle near the village of Ko³oz¹b church architecture 10. Meanders of the Wkra River 26. Czerwiñsk. One of the most important 11. Stork’s nest in the village of Krajêczyn monuments of Romanesque architecture 12. Plaque of 1910 placed in 1928 in the in Poland. The origins of the basilica date Czerwiñsk Basilica, commemorating the back to the mid-12th century moment of King W³adys³aw II Jagiello of- 27. Królewo. Early 20th-century vicarage in the fering his helmet as a votive after the vic- so-called traditional style, also referred to tory in the battle of Grunwald as manor or national style 13. Epitaph in an old church in P³oñsk in 28. Czerwiñsk. Fragment of Baroque (17th cen- memory of Napoleon’s army Colonel tury) polychrome murals with scenes of Charles Dussaussay Savary, fallen in 1806 the Passion 14. Czerwiñsk. The tradition says the stat- 29. Sko³atowo. The polychrome in the local ue of Christ was erected in the place where church was created in the fi rst half of the King Wladyslaw Jagiello stood during the 20th century and designed by W³adys³aw passage of his army across the Vistula Riv- Drapiewski er in 1410 30. Stara Wrona. The main altar of early 20th 15. Smardzewo. Memorial to the insurgents of century, with sculptures by Wincenty 1863 Bogaczyk 16. Wrona. Shells marking the destruction of 31. Miszewo. A statue of 1903 placed in the the church during World War I, inserted in crown of a senescent tree the elevation during restoration works 32. Kroczewo. Pulpit of 1954 with features 17. Krajkowo. Memorial to the soldiers who resembling a variety of sacred Art Deco died in September 1939 style. The pulpit was designed by Wojciech 18. Jewish funeral in P³oñsk, between 1939 Jastrzêbowski prewar senator and rector of and 1940 the Academy of Fine Arts 19. Germans in the P³oñsk market square in 33. S³otwina. Brick, whitewashed rural chapel 1939 of 19th century 20. Smardzewo. Memorial marking the place 34. Nacpolsk. Figure of St. John of Nepomuk of murder of the parish priest of Dziek- 35. Biele. Cross with double arms, the so-called tarzewo Caravaca cross 21. Nowe Miasto. Plaque in memory of one 36. Milewo. Decaying windmill. The only one of the soldiers of conspiracy murdered by in the vicinity of Plonsk which has at least Gestapo in 1944 fragmented wings

Powiat płoński 187

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 187187 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 37. Joniec. Wooden water mill 57. J. Majorkiewicz 38. Czerwiñsk. An example of wooden decora- 58. A. Paczowski – Janików 1921 tive motifs 59. P³oñsk. With its excellent equipment, J. 39. Tustañ. Farm buildings from the turn of W. Jêdrzejewicz’s Astronomic Observatory the 19th and 20th century had a university level (view from 1882). Af- 40. Biele. Wooden thatched cottage ter the death of the researcher, the Observa- 41. Biele. An example of a wooden log con- tory was moved to Warsaw and was named struction after its founder 42. Naborowiec. The wooden cottage was built 60. Sarbiewo. Epitaph of Fr. M. K. Sarbiewski shortly after 1920, its elements were made 61. Brick shrine in the village of Wychódźc 62. Boulder commemorating the heroism of 43. Kroczewo. The 19th century manor house Polish soldiers in 1920 of the Czarnowski family was destroyed by 63. Reconstruction of one of the war engage- the Nazis in January 1945 ments related to the Polish charge in 1920 44. Works of Iwona Boszko 64. Celebrating “Bread Day” in Arcelin 45. Sculptures by Kazimierz Markowski 65. Wreaths at the Harvest Festival 46. Participants of hunting in the woods of 66. The 57-metre tower of the church in Ba- Nacpolsk estate belonging to Zbigniew boszewo is the highest in the county Charzyñski, January, 1937. From the left: 67. The facade of the church bears a plaque Prince Hieronim Radziwi³³ (1912-2005), commemorating the airdrop of weapons Witold Maciejewski, Piotr Kowalczyk, for the Home Army in 1943 Eng. Stanislaw Robakowski, Eugeniusz 68. Church ceremonies are often accompanied Wojewódzki, Zbigniew Charzyñski, Eng. by an orchestra composed of local musi- Tadeusz Robakowski and Prince Dominik cians Rainer Radziwi³³ (1911-1976) 69. Young inhabitants of Baboszewo and its 47. Shrove Tuesday (Carnival) in Idzikowice surroundings enjoy well-equipped play- 48. Basilica in Czerwiñsk. Cartouche with grounds the Ostoja coat of arms of Abbot Nicholas 70. Obelisk on the grave of Antoni Świecki Szyszkowski at the top of one of the por- 71. Tomb of an unknown soldier killed in tals 1920 49. Krysk, parish cemetery. Cast iron tomb- 72. Former mill, an example of a historic in- stone with the Świnka coat of arms and dustrial architecture of the early 20th cen- decorative panoplies on the tomb of the tury Zieliñski family 50. Baboszewo. Nearly 73. Degree water on the Wkra River, a small 30% of villages in P³oñsk County have reservoir and hydropower plant their names ending with -ewo or -owo suf- 74. Cemetery of Red Army soldiers who died fi xes in 1945 51. Wychódźc. A name which intrigues with 75. The banks of the Wkra River in Bolêcinare its archaic sound an excellent place to start a kayaking trip 52. Czerwiñsk. The façade of the Romanesque 76. Wooden church from the 1830s basilica 77. Sheaf-shaped tabernacle of the late 18th 53. Radzikowo. At the foot of a gord (medieval century Slavic settlement) 78. A manor house formerly belonging to the 54. Gutarzewo. Old bridge over the barrage by ¯ó³towski family now houses a school the mill 79. Tombstones of the local landowners in the 55. Dawid Ben Gurion – fi rst row, third from parish cemetery the right – with friends before leaving Po- 80. Over the centuries, the role of the Vistula land, P³oñsk 1906 River as a major transit route favoured the 56. J. W. Jêdrzejewicz development of Czerwiñsk

188 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 188188 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 81. The Basilica is built mostly of granite 103. Neo-Gothic, soaring burial chapel of cubes. The windows of towers are charac- 1897 stands in the heart of the parish teristic Romanesque double windows, so cemetery called mullioned windows 104. Wooden manor house 82. Romanesque portal leading to the nave 105. The Wkra River fl owing through “Dziek- 83. The church houses a collection of epitaphs tarzewo” nature reserve of church offi cials and local landowners 106. Gate with a wooden roof of 1917 reminds 84. Nave of the canopy over the well in the market 85. One of the relics of ancient architecture square in Kazimierz Dolny 86. The painting in the side chapel is a copy 107. Shrine of 1864 of the famous miraculous painting of Our 108. Memorial to those who died “on the Lady. It is used during the procession. In threshold of independence” the background, the Romanesque fres- 109. Boulder commemorating the 60th an- coes of biblical motifs visible on the walls niversary of Poland’s restoration of inde- constitute a largest ensemble of paintings pendence from this period in Poland 110. Thatched wooden cottage, moved from 87. Mission Museum in the corridor of the Dzierz¹¿nia to the open-air museum in monastery Sierpc 88. Monastery chapel of the 15th century with 111. Siekluki. “Under the Acacias” education- a Gothic vault. This was originally a refec- al trail tory 112. Asylum for animals in Siekluki 89. One of the streets with wooden houses 113. Autumn close-up on the porch of the cot- 90. Reconstruction of a bridge of boats. On this tage from Dzierz¹¿nia, now standing in construction the troops of King W³adys³aw the open-air museum II Jagie³³o crossed the Vistula in 1410. The 114. Pond in Siekluki bridge consisted of boards set on 168 boats 115. Wooden church of 1854 serving as pillars 116. The altar presents the image of Our Lady 91. Cobblestoned road leading from the har- of the Snows, painted in the 17th century bour to the centre of Czerwiñsk, once a 117. Chapel of the Dêbski family standing be- very busy place. hind the church 92. Wooden bell tower of 1839 standing in the 118. Roadside cross with frequently added to parish cemetery the area glassed chapel with a statue 93. Neo-baroque tomb dated 1857 of the 119. It is believed that Bronis³aw Debski also Charzyñski family described this butterfl y species living 94. Historic house from the early 20th century here 95. Crosses on the escarpment that dominates 120. One of the few remaining wooden build- over the lower part of Czerwiñsk ings in Grodziec 96. Ruins of the mansion of the Sokolowski 121. The favourable location and growing tour- family, built in the early 20th century ist base has given Joniec a role of a canoe- 97. Vanishing pond in the park surrounding ing hub the mansion 122. Post Offi ce building of the 1st half of the 98. The old borrow pits where ores had been 20th century dug now form picturesque water reservoirs 123. Late Baroque facade of St. Louis Church 99. Autumn avenue in a former manor 124. Single-nave interior is yet the next era of park architectural genre, classicism. The unu- 100. Mariavite chapel in Lisewo sual peculiarity is the separation of the 101. Preserved railway building in Dalanówek chancel from the nave by four columns now serves private owners 125. Plaque of 1784 designed to encourage lit- 102. Gothic facade of St. Catherine Church eracy and numeracy

Powiat płoński 189

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 189189 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 126. Classicist tombstone of Antoni Pomi- 148. Part of the unmaintained manor park atowski (d. 1838) 149. Manor house 127. Graves of Polish soldiers who died in 150. Park ponds 1920 151. Tombstone of A. Grem (d. 1868) with a 128. A cross of August 22, 1908 stands in the Neo-Gothic ornaments centre of the village 152. The parish church was built on a hill 129. The Wkra River fl owing in semi-circles 153. Side entrance door to the church of the 1st and a wooden mill from the late 19th cen- half of the 19th century tury 154. The church was given its present, vast- 130. Every Saturday a small market is held in nave form in the early 20th century Joniec 155. A small wooden octagonal-shaped church 131. The Voluntary Fire Brigade Youth Brass boasts an interesting interior design Orchestra in Joniec 156. The chancel and the nave seen from the 132. The Church of Divine Providence was de- organ balcony signed in 1935 157. Procession on Corpus Christi Day 133. For many centuries, the parish church 158. 17 th-century wooden sculpture of Pensive housed a Gothic chalice of 1492. It is now on Crist display in the Diocesan Museum in Plock 159. Statue of Our Lady, turn of 19th and 20th 134. Granite obelisk on the grave of Pawe³ Tar- century nowski (d. 1887) 160. Senescent acacias by one of the roads 135. One of the few remaining examples of 161. Wooden Holy Trinity Church, built in wooden architecture 17 8 6 136. Sculpture on the grave of Marylka Tar- 162. Mannerism altar erected between 1630 nowska (1900) and 1640 137. Two-sided tombstone of Grzelak couple 163. The pulpit, like the altar, comes from the from the 1st half of the 20th century. The Norbertines Church in Plock spouses are buried with their heads to- 164. Granite shrine of the late 19th and early wards each other 20th century, a plump little angel with a 138. Fishing on the pond of the Kroczewo es- crown in his hand adds an extra charm to tate in about 1912 the entire composition 139. Pond with an island – part of the manor 165. An example of disappearing wooden ar- park. The parish church can be seen in chitecture the background 166. Grazing horses 140. Kroczewo attracts the fans of individual 167. The manor house is surrounded by the fl ying remnants of the park 141. North elevation of the parish church 168. One of the roads leading to the former es- 142. The large organ balcony has an impres- tate sive design 169. The manor was erected in the late 19th 143. The main decoration of the chancel is century a monumental Pieta designed by the 170. Main Market Square Drapiewski family 171. Green Market Square 144. Cast iron tombstone of K. Gr¹bczewska 172. Example of old wooden architecture (d. 1852) in the Empire style 173. In some parts of the town cobblestone 145. Dreadful destruction of the statue on the streets have been preserved tomb of J.G. Zieliñski (d. 1918) 174. Dam on the Sona River 146. Vicarage of 1912, and a senescent oak tree 175. The lake was created in 1988. During the (monument of nature) on the left summertime, it is a swimming place and 147. Mazovian cake offered by the local pastry several cyclic events are organised in its shop surroundings

190 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 190190 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 176. The Holy Trinity Church dates from tron saint of the oldest parish in town and the 15th century and has a curiously frag- of the town itself mented form 197. Statue of St. John of Nepomuk in the 177. The single-nave interior churchyard 178. Tombstone of R. Staszewski (d. 1852), of- 198. Passage between the façade of St. Michael fi cer of Duchy of Warsaw Army the Archangel Church and the wall of the 179. One of the few stone matzevahs in the monastery Jewish cemetery 199. Statue of St. Paul in the main altar of 180. Only isolated farm buildings remained in St. Michael the Archangel Church the former estate 200. One of the epitaphs in the St. Michael the 181. Probably the former smithy Archangel Church 182. Remnants of the former park 201. The construction of the second parish 183. Cobblestoned road leading towards Przy- church in P³oñsk began in 1983. The con- bojewo was not delineated by a straight struction was completed and the church line, it winds. This may mean that it was consecrated in 1994. Its belfry measures originally a rural pathway, and its surface 41.5 meters was strengthened over time 202. Because of the short construction period, 184. Wetland in”Noskowo” nature reserve the church interior is homogeneous in 185. The P³onka River running through the style. It is decorated with very valuable town certainly enlivens the landscape works by contemporary Polish artists 186. A part of one of the frontages in the mar- 203. Rutki Pond. It is often a place of public ket square (Plac 15 Sierpnia – 15 August events and festivities Square) 204. P³oñsk boasts numerous green areas that 187. Unpreserved synagogue, photo from 1940 improve the quality of life in the urban 188. Houses in Plac 15 Sierpnia with a plaque environment in memory of David Ben Gurion 205. Memorial to the victims of World War II 189. Gord (Slavic fortifi ed settlement) near 19 206. Tomb of the Weyher family Stycznia Street. Maybe it will once serve 207. Parish cemetery was founded in the late as a pillar for creating a P³oñsk’s equiva- 18 th century. Its most visible element is lent of Biskupin the neo-Gothic chapel of the Grobicki 190. Directory with information about P³oñsk family of 1896 twin towns 208. Tomb of the Chyliñski family with a stat- 191. Pump in the square in 19 Stycznia Street ue commemorating the death of twelve- 192. One of the few relics of wooden architec- year-old Mania Chyliñska ture in P³oñsk, 19 Stycznia Street 209. Graves of Polish soldiers who died in 1939 193. The Eastern elevation of St. Michael the 210. Freedom Memorial today Archangel Church is decorated with a 211. Unveiling of the Freedom Memorial in geometric motif made of dark brick, the 1933 so-called zendrówka. The holes between 212. Cross and Katyñ oak seedlings. Each one the bricks were made during construction is planted in memory of one victim of the – in these places the beams of scaffolds Soviet war crime of 1940 who came from were embedded. After the completion, P³oñsk the holes were left in case the scaffold- 213. Memorial to the P³oñsk scouts unit mur- ing needed to be re-erected, e.g. for roof dered during World War II repairs 214. No longer existing matzevahs in P³oñsk 194. Belfry of the 2nd half of the 19th century Jewish cemetery. Photograph from the 195. Sundial on the church’s facade turn of 1939 and 1940 196. Every year P³oñsk hosts the St. Michael 215. Three symbolic matzevahs standing in the Archangel Fair – in honour of the pa- place of the old Jewish cemetery

Powiat płoński 191

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 191191 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 216. Poświêtne manor house in the interwar 241. Tombstone of A. Sokolnicki (d. 1899) period 242. Coloured lichens on the plaque in memo- 217. Manor house of the Weyher family today ry of Tadeusz Kosciuszko 218. Seat of Poświêtne Branch of Mazovia Ag- 243. Historic vicarage – view from the garden ricultural Advisory Centre 244. The construction of St. Achatius Church 219. Place of recreation for the visitors to the was completed in 1927 former Poświêtne estate 245. The back of the church boasts impressive 220. Presentation of performance of a beet cloisters harvester during Beet and Maize Days 246. Early 20th-century vicarage in the so- 221. Performances during the Annual Au- called traditional style, also referred to as tumn Fair “From Field to Table” manor or national style 222. The Raciq¿nica River runs through the 247. In 1819, the partitioners closed the con- town gregation of canons regular. The monks 223. The park is the heart of Raci¹¿ left the monastery in Czerwiñsk and as- 224. The construction of the parish church sumed priesthood work in different plac- was completed in 1886 es. One of them, Fr. £ukasz Mieczyñski 225. A former synagogue is situated in the (1770-1843), was a priest in Sko³atów Kiliñskiego Street. It is the only object of 248. Chapel embedded in the cemetery fence its kind in P³oñsk County 249. Grave of an unknown Polish soldier fall- 226. The meadows behind the church bear the en in 1939 traces of an old gord 250. The brick church was erected between 227. Raci¹¿ still boasts numerous interesting 1930 and 1938 wooden buildings in good condition 251. The purpose of the pilgrimage coming 228. A property in Zawodna Street houses a here is to see the famous miraculous wooden windmill painting-copy of Our Lady of Bochnia 229. Building of the railway control dated 252. Meanders of the Raci¹¿nica River about 1940-1943. An interesting exam- 253. A monument commemorating the mar- ple of functionalist architecture tyrdom of the prisoners of the Nazi labour 230. The sparse example of wooden architec- camp that operated in Smardzewo ture 254. Already non-existent manor house of the 231. The wooden church was erected in 1712 Morawski family. Photograph from the 1st 232. This is one of the most interesting half of the 20th century churches in P³oñsk County 255. Only outbuildings remained after the 233. Boulder next to an oak seedling com- former manor memorating the death of Lt Col. Boleslaw 256. Restaurant in a photograph of 1939 Jakubiak, native of Radzikowo, who was 257. The 18th-century inn was moved from So- murdered in Katyñ chocin to the Museum of the Mazovian 234. Double Cross, so called Caravaca Cross Countryside in Sierpc 235. Over the last centuries, the wooden 258. Chamber of buttonery, a part of the expo- church was completely renovated several sition times, but its skleleton structure dates 259. School in 1939 back to the 17th century 260. Plaque commemorating the 600th anni- 236. Nave versary of Sochocin 237. Epitaph of Fr. M. K. Sarbiewski 261. Parish church in the 1920s 238. Oak tree – monument of nature in the 262. Single-nave church interior churchyard 263. Memorial on the tomb of the Polish sol- 239. Bell tower diers who died in 1920 240. Anonymous gravestone of the 19th cen- 264. Monument on the grave of Katarzyna tury Wilkowska-Lasocka (d. 1877)

192 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 192192 22012-03-30012-03-30 221:15:531:15:53 265. Granite shrine of the 1st half of the 20th marked, and particularly interesting pla- century ces are described on the information bo- 266. The Wkra River in the vicinity of Sochoc- ards in 292. Base of one of the hunting clubs 267. Manor house in Strzembowo, around 293. The starting point of hiking trail 1912 294. The Forest in Z³otopolicach hides secret 268. Guests on the steps of the manor house, places 1930s 295. Wooden church erected on a small hill 269. Manor park 296. Motif symbolizing the passing on one of 270. Wooden house the tombstones 271. Willows – one of natural elements of the 297. The church has a three-nave interior and Mazovian landscape a coffered ceiling 272. Wooden house with a porch 298. Rococo baptismal font 273. Wooden St. James the Apostle Church of 299. Classicist tombstone of the 1st half of the 1871 19th century 274. Memorial to Polish Army, Home Army 300. Porch of the former vicarage with preser- and Polish Peasants’ Battalions soldiers, ved elements of interesting woodwork killed and murdered between 1939 and 301. Fence surrounding the church made of 1948 granite boulders 275. The interior is aisled 302. Grabie. A majestic monument of nature 276. Cast iron cross on the grave of P. Go³ê- – oak tree biowska (d. 1858) dated mid-19th century 303. The form of the church in Gralewo was 277. Mill, with the miller’s house in the ba- shaped in the years 1920-1928 during re- ckground construction after WWI 278. Pond formed by damming of the P³onka 304. The chapel exhibits a stained glass win- River dow designed in Art Nouveau style 279. Acacia avenue, formerly part of the road 305. Gromadzyñ. Local residents gathered at to Warsaw the service on the site where once stood a 280. Water reservoir and a road junction near church the Commune Offi ce 306. Gumino. The sides of the chancel unveil 281. Artistic performances during the Stra- rare cylindrical buttresses wberry Festival 307. Abandoned mill in Gutarzewo 282. Strawberry Festival features a strawberry 308. Gutarzewo. Bridge and barrage on the stemming contest Wkra River 283. Manor house of the early 20th century 309. Single-nave interior of the sanctuary of 284. The facade of the court bears a cartouche Our Lady in Koziebrody with the Lubicz coat of arms 310. Krajkowo. The church has a long-estab- 285. Manor park was revitalized. It boasts se- lished tradition, but the fi re of 1936 de- veral monuments of nature prived him of its old interior equipment 286. One of the local roads lined with trees on 311. The former borrow pits in Krajkowo are the sides now picturesque water reservoirs 287. Roadside cross of the 1980s 312. Wooden 17th-century church in Królewo 288. Garden elevation of the manor house 313. The decoration of the altars are worthy of 289. One of the restored interiors houses notice a banquet hall 314. Manor house in Kuchary-Skotniki 290. Mid-fi eld woodlots are characteristic for 315. Monument in Kuchary ¯ydowskie in com- this part of Mazovia memoration of the victims of 1940-1941 291. The itinerary of the “Uroczysko Z³otopo- 316. Avenue in Kuchary ¯ydowskie, element lice” (Z³otopolice Woods) trail is clearly of the manor park

Powiat płoński 193

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 193193 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 317. An interesting feature of Miszewo Wiel- 339. Water meters by the Vistula River in kie is the shrine in the boughs of a sene- Wychódźc. Here, a temporary bridge ope- scent oak tree rated during WWII 318. Nacpolsk. An island with a statue on the 340. Wychódźc. Many of the fi elds and me- pond adows by the shore have a rich terrain 319. Two-storey manor house in Nacpolsk in sculpture the 1930s 341. Embankment in the vicinity of Mi¹czyn 320. Former distillery of the 2nd half of the 19th 342. Wólka Przybojewska. Mansion of about century in Przybojewo 1925 321. The church in Radzymin was given its 343. In many places the bank of the Wkra Ri- present shape during the reconstruction ver is very shallow which is convenient works in the early 20th century for starting kayaking trips 322. Mariavite Old Catholic parish church 344. Joniec is an important tourism hub. Here in Radzyminek from the early 20th one can plan the start or the end of the century kayaking trip, or simply relax 323. The Church in Stara Wrona was built be- 345. The staff of the rental point will provide tween 1898 and 1906 equipment and collect it at an agreed lo- 324. The neo-Gothic interior is brightened cation with stained glass from the years 1965- 346. Entire families or groups of friends parti- 1973 cipate in kayaking trips 325. Strachówko. Roadside shrine of the 19th 347. Radzikowo. Subsequent archaeological century sites will allow for further discoveries of 326. 18th-century manor house in Szczytno local mysteries 327. 19th-century manor in Zaborowo, waiting 348. Virtually every subsequent excavation of to be rescued archaeologists discovered a hitherto unk- 328. One of the relics of folwark complex in nown story Zaborowo, possibly smithy 349. P³oñsk. The mounds in the vicinity of 19 329. Exhibition in the Memorial Room in the Stycznia Street are a trace of a medieval House of Dawid Ben-Gurion settlement 330. Instruments used for the production of 350. Biele. A view of the settlement covered by buttons bushes in late summer. In order to fully 331. Finished buttons were grouped together see its shape, it is best to come here when to facilitate the wholesale there are no leaves 332. Inside the chamber a room and a button 351. Raci¹¿. There are only few traces left after workshop were exhibited the old gord 333. One of the exhibition opening in “P” Gal- 352. Radzymin. The settlement moat still fi lls lery with water 334. Railbus is a convenient form of traveling 353. Manor house of the Weyher family, so in P³oñsk County called Sienkiewiczowka 335. Railway station in P³oñsk was built accor- 354. Most cycling paths are low-lying ding to the same plans as the station in 355. International Days of Father Maciej Gostynin Sarbiewski. Performance by Grzegorz 336. In the era of steam rail, water towers were Turnau an essential elements of infrastructure, 356. Performances during the days of the which provided water for steam locomo- P³oñsk’s patron saint, St. Michael the Ar- tives changel 337. Railway building in Baboszewo of the 1st 357. Strawberry Festival in Za³uski half of the 20th century 358. Festival of Puppet and Street Theatre in 338. Bank of the Vistula River in Czerwiñsk P³oñsk

194 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 194194 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 359. March and Dance Group “Ma¿oretki” have more fl avour in winter if they are during a performance abroad thrown into boiling water, or if one makes 360. Autumn Fair “From Field to Table” is a a sorbet out of them great opportunity to buy products made 374. The local beekeeper will tell you about according to old, traditional recipes the advantages of each species of honey 361. Folk Art Band “P³oñsk” he acquires 362. Mazovian Days of Agriculture combined 375. “Storks on Watch” – award-winning pho- with Mazovian Animal Breeding Exhibi- to by Agnieszka Szumañska tion is an agricultural exhibition with a 376. An award-winning photography by Kata- well-deserved reputation rzyna Soko³owska 363. International Folk Meetings “Kupalnocka” 377. Doily by Joanna ¯ochowska awarded in 364. Choir “Coro Allegro” the local product contest 365. Youth Brass Band “Con Grazia” perfor- 378. Przyjazny Skrzat Marka Lokalna – Local ming abroad Brand Friendly Elf− – prizes in the local 366. Brass Orchestra from Sochocin product contest. Sculptures by Zdzis³aw 367. Folk band performing at the Communal ¯abowski Cultural Centre in Sochocin 379. Presentation of the communes from the 368. The Voluntary Fire Brigade Brass Orche- operation area of the Local Action Group stra in Joniec Przyjazne Mazowsze 369. Participants of one of the summer events 380. “Skrzatolandia” (Land of Elfs) perfor- by the Nowomiejskie Lake in Nowe Miasto mance by Legendarium Theatre in Kozie- 370. Strawberries lead among soft fruit in brody P³oñsk County 381. Prize-awarding ceremony at the 5th Au- 371. At the marketplace one can buy products tumn Fair “From Field to Table” in 2010 made according to traditional recipes 382. Board meeting of the Local Action Group 372. Depending on a season, the offer of local Przyjazne Mazowsze fruit stalls changes 383. Operation area of the Local Action Group 373. It is best to freeze raspberries on the same Przyjazne Mazowsze day when they were collected. They will

Powiat płoński 195

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 195195 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 Indeks geografi czny

Indeks nie zawiera nazw kontynentów i ich czêści, nazw pañstw i ksiêstw, nazw terenów admi- nistracyjnych (województwo, powiat, gubernia, diecezja), nazw gmin w przypadku, gdy jedynie określaj¹ po³o¿enie opisywanej wsi.

Nie uwzglêdniono te¿ nazw: Mazowsze, Warszawa, P³oñsk, nazw o brzmieniu historycznym, nieu¿ywanym wspó³cześnie, nazw literackich (fi kcyjnych), nazw miejscowości wyznaczaj¹cych odcinek szosy lub trasy kolejowej oraz nazw wystêpuj¹cych w indeksie a tergo.

A³upka 133 Dzia³dowo 28 Arcelin 24, 54−55, 160, 169, 180 Dziektarzewo 19, 31, 38, 71−73, 179 Arciszewo 64 Dzierz¹¿nia 28, 38, 46, 74−75, 113, 160, 178 Augustów 109 Fordon 143 Baboszewo 22, 27, 28, 31−33, 45, 53, 56-58, Fryburg 50 95, 160, 168, 178, 179, 182, 183 Bereza Kartuska 115 Gawarzec Górny 68, 147 Berlin 50 Gawerek struga 147 Biele 132, 165 Gdynia 58 Boguszyn Nowy 147 Getynga 101 Boguszyn Stary 147 Glinojeck 24, 25, 135, 136 Bolêcin 24, 59 Go³otczyzna 25 Bonn 76 Gostynin 160 Boñki 50 Gościmin Wielki 39, 147 Borzeñ 64 Góra 25, 97 Brzezie 146, 152 Grabie 147 Gralewo 28, 31, 33, 147−148 Chociszewo 14, 21, 25, 31, 36, 52, 60−61 Grodno 109 Cholewy 113 Grodziec 31, 38, 76−77, 118, 153 Ciechanowska, Wysoczyzna 10 Gromadzyn 148 Ciechanów 17, 20, 25, 28, 52, 53, 100 Grunwald 67, 183 Cywiny 44 Gumino 31, 93, 113, 144, 148 Czerwiñsk nad Wis³¹ 20, 21, 24, 25, 27, 30, Gutarzewo 14, 49, 149 33, 45, 47, 48, 51, 56, 61, 62−68, 142, 153, 160, 168, 183 Inowroc³aw 143 Czêstochowa 49 Irkuck 53 33, 148 Dalanówek 13, 69−70, 159 D³utowo 23 Janikowo 52 D³u¿niewo 14, 109, 122 Janików zob. Janikowo Dorpat zob. Tartu Jarocin 121 Dreglin 72 Je¿ewo-Wesel 179 Drobin 22, 115 Jêdrzejewo 14 Duninów 25 Joniec 20, 24, 31, 38, 78−81, 162, 170, 178

196 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 196196 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 Kaczorowy 14, 160 Miszewo B 152 Kair 77 Miszewo Wielkie 100, 152 Kalisz 41 M³awa 25, 68, 110 Kamienica 31, 53, 82−84 Modlin 25 Karnkowo 165 Monachium 101 Karolinowo 179, 180 Karsy 115 Naborówiec 39, 84, 174 Katyñ 109 Nacpolsk 12, 38, 144, 146, 152−153, 179 Kazimierz Dolny 73 Nadwkrzañski Obszar Chronionego Krajobra- Kielce 79 zu 13 Kijów 155 Narew 162 Kod³utowo 22, 38, 149 Naruszewka rzeka 15, 154, 155, 166 Ko³oz¹b 20, 53, 132, 164 Naruszewo 12, 20, 31, 38, 94−95, 178 Kopenhaga 101 Naruszewski Obszar Chronionego Krajobrazu 150 13 Kowale 22, 23, 38, 41, 42 Nasielsk 22, 23, 159, 160 Kozarzewo 95 Nasielsko-Karniewski Obszar Chronionego Koziebrody 22, 31, 149, 160 Krajobrazu 13 Kozienice 51 Niedró¿ 46 Krajkowo 19, 31, 38, 150, 170, 179, 180 Niewikla 36, 96−97 Kraków 19, 50, 65, 76, 88, 149 Nowe Miasto 11, 15, 20, 24, 26, 31, 98−100, Kraśniewo 180 169, 178 Kroczewo 14, 24, 25, 31, 33, 34, 36, 39, 48, Nowy Jork 88 49, 50, 85−89, 91, 139, 141, 143, 174 Królewo 31, 150 Ogonowo 72 Krysk 22, 31, 90−91 Ojrzeñ 25 Krysko-Joniecki Obszar Chronionego Krajo- Olszyny 91 brazu 13 Omiêciny 81 Kuchary szkó³ka leśna 132 Ościa³ów 25 Kuchary-Skotniki 14, 150−151 Otwock 73 Kuchary ¯ydowskie 14, 21, 26, 50, 52, 129, 151−152 Pary¿ 50 Kucice 20, 31, 38, 92−93 Pary¿, las 49 Pieñki Rzewiñskie 57 179 Pieścid³a 14, 101−102, 165 Lipa 135 Piotrków Trybunalski 115 Lipno 22, 23 P³ock 17, 21, 24−26, 28, 31, 34, 67, 83, 94, Lipsk 50 95, 152 Lisewo 70 P³onka rzeka 15, 74, 103, 107, 123, 137, 162, Londyn 72 164 Lwów 117 P³oñska, Wysoczyzna 11 Podsmardzewo 49, 149 £empin 117 Popiel¿yn 21 £ódź 21, 129, 130 Poświêtne 21, 25, 112–114, 164, 166, 168, 169 £ydynia rzeka 149 Potyry 17 Przasnysz 25 Matchausen 99 Przybojewo Nowe 14, 24, 38, 76, 153 Mi¹czyn 162 Pu³tusk 28, 53, 67 Milewo 38 Puszcza Kampinoska 13, 68, 162

Powiat płoński 197

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 197197 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 Raci¹ska, Równina 10 Strzembowo 11, 13, 133−134 Raci¹¿ 20, 22−24, 28, 31, 33, 38, 45, 46, 51, Sulkowo 109 115−117, 129, 135, 136, 160, 166, 178, 182, Szczepki 135 183 Szczytno 24, 91, 155 Raci¹¿nica rzeka 15, 115, 117, 120, 126, 128 Szeromin 109 Radzanów 115, 129 180 Radzikowo 20, 30, 31, 33, 38, 47, 48, 50, 76, Szpondowo 42 118−119, 163−165 Szreñsk 19, 115 Radzymin 14, 22, 24, 31, 38, 49, 153, 166 Szymanów 152 Radzyminek 31, 153 Ramli 51 Śródborze 50 R¹bie¿ 46 Rezerwat „Dziektarzewo” 11, 73 Tartu 101 Rezerwat „Noskowo” 11, 12, 102 Toruñ 23 Rêbowo 25, 67 Tustañ leśniczówka 38, 134 Roguszyn 68 Rory 14 Unieck 21, 31, 135−136 Rutki staw 107 Rypin 83 Warka 51 Rzekuñ 53 Warszawska, Kotlina 10 Rzy 46, 174 Westerplatte 51 Rzym 53 Wêpi³y 46 Wichorowo 179 Sarbiewo 20, 22, 31, 32, 33, 38, 53, 57, Wieluñ 100 120−122, 127, 167 Wierzbica Pañska 24, 38, 137 Siekluki 75, 124, 179 Wilkówiec 12, 162 Sielec 153−154 Wis³a 10, 12, 19, 24, 25, 61, 67, 82, 127, 160, Sierpc 22, 23, 38, 159, 160 161 Skar¿yn 14, 182 Wkra, rzeka 10, 11, 15, 24, 38, 49, 59, 71, 78, Skêpe 22 81, 129, 132, 148, 149, 150, 162, 163 Sko³atowo 32, 33, 123−125, 173, 179 Wólka Przybojewska 162 S³awêcin 117 Wrona zob. Stara Wrona S³oszewo Kolonia 180 Wroñska 20, 42 Smardzewo 30, 31, 126−128, 132 Wychódźc 39, 46, 162 Soboklêszcz 26 Wyszogród 20, 25, 27, 67 Sochaczew 58 Sochocin 15, 20−22, 24, 25, 31, 32, 36, 46, Zaborowo 97, 155 49, 129−132, 152, 157, 160, 170, 178, 181 Zakroczym 21, 25, 34, 48, 67, 162 Soko³ówek 25 Za³uski 15, 36, 138−139, 168, 176, 178 Sona rzeka 78, 98, 99, 100, 147, 152 Zdunowo 13, 38, 51, 88, 138, 140−141 Stara Wrona 22, 25, 31, 33, 154 Zdziarka 174 Starobielsk 155 Z³otopolice 49, 83, 87, 142−143, Staroźreby 22, 25 Strachowo 49, 70, 107 ¯ukowo 31−33, 38, 53, 115, 144−146, 179, Strachówko 154 180 Stró¿êcin 57 ¯ukówek 38 Struga rzeka 82, 101, 102 ¯urawianka rzeka 92, 144, 148, 155 Strzegowo 25 ¯uromin 152

198 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 198198 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 Defi nicje (podręczny słowniczek niektórych pojęć)

Absyda nastêpnym pokoleniom ze wzglêdu na wartośæ Pó³kolista wnêka zamykaj¹ca wnêtrze, ele- historyczn¹, artystyczn¹, sakraln¹, patriotycz- ment najczêściej spotykany w architekturze n¹ czy te¿ naukow¹. sakralnej jako zakoñczenie prezbiterium lub nawy. Ekosystem Fragment przyrody stanowi¹cy funkcjonaln¹ Antaba ca³ośæ, w której zachodzi wymiana miêdzy Metalowy uchwyt na drzwiach wejściowych, jej czêści¹ ¿yw¹ a nieo¿ywion¹. s³u¿¹cy czêsto za ko³atkê. Zazwyczaj w formie g³owy lwa z ruchom¹ obrêcz¹ w pysku. Faszyna Cienkie, elastyczne pêdy wikliny, wierzby lub Archiwolta roślin o zbli¿onych w³aściwościach powi¹zane Pó³kolisty element portalu w formie ³uku ze sob¹, przeznaczone do umacniania ziemi np. nad otworem wejściowym lub oknem. na styku gruntu z terenem podmok³ym lub wrêcz na brzegu rzeki lub jeziora. Arendarz Dawniej dzier¿awca np. pola, maj¹tku ziem- Funeralna sztuka skiego, ale te¿ np. osoba prowadz¹ca karczmê, Obszar twórczości materialnej i niematerial- szynk. nej zwi¹zanej z obrzêdami pogrzebowymi.

Arkon Geomancja Cz³onek korporacji akademickiej „Arkonia”, Dziedzina z zakresu badania i wykorzystywa- która skupia polsk¹ m³odzie¿ akademick¹ nia pozytywnych, naturalnych energii przyro- (mêsk¹). Ma charakter apolityczny i charak- dy. ter ideowo-wychowawczy. Powsta³a w 1879 r. i dzia³a³a do 1939 r., odrodzi³a siê w 1990 r. Gontyna Świ¹tynia pogañska Biforium Podwójne okno arkadowe, przedzielone ko- Kaha³ lumn¹ lub s³upkiem, element charaktery- Podstawowa jednostka organizacyjna spo³ecz- styczny dla architektury romañskiej. ności ¿ydowskiej w dawnej Polsce. To kolegial- ne cia³o o charakterze zarz¹du gminy ¿ydow- Borg skiej regulowa³o nie tylko sprawy zwi¹zane Kredyt. z religi¹, ale te¿ s¹downictwo, edukacjê oraz pomoc spo³eczn¹. Darniowa ruda Ska³a osadowa powstaj¹ca na terenach pod- Kalenica mok³ych, g³. na torfowiskach, pozyskiwana Najwy¿sza krawêdź dachu powsta³a na prze- m.in. z uwagi na zawartośæ ¿elaza. ciêciu jego dwóch p³aszczyzn.

Dziedzictwo kulturowe Majorat Tym pojêciem mo¿na obj¹æ ka¿dy przedmiot Typ maj¹tku ziemskiego, który po śmierci oraz ka¿de wydarzenie historyczne uznane w³aściciela mia³ w ca³ości przejśæ na najstar- za wa¿ne, godne upamiêtnienia i przekazania szego syna lub najstarszego krewnego. Re-

Powiat płoński 199

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 199199 22012-03-30012-03-30 221:15:541:15:54 gulacja ta mia³a zapewniaæ niepodzielnośæ barwa i sposób u³o¿enia pomagaj¹ historykom maj¹tku pomiêdzy kilku spadkobierców sztuki datowaæ dan¹ pracê a niekiedy nawet (np. rodzeñstwo). ustaliæ jej autora.

Manieryzm Podsêdek Jeden z epizodów w dziejach sztuki określaj¹cy W s¹downictwie staropolskim – zastêpca sê- obiekty powsta³e w trakcie przejścia renesan- dziego. W XIX w. ³¹czy³ funkcje notariusza su w barok, na ziemiach polskich wystêpowa³ i urzêdnika s¹dowego, sporz¹dza³ m.in. umo- g³ównie w 1. po³. XVII w. wy kupna-sprzeda¿y, intercyzy przedślubne, pe³nomocnictwa. Materialne dobra kultury Przedmioty maj¹ce znaczenie dla dziedzictwa Polichromia iluzoryczna i rozwoju kulturalnego ze wzglêdu na ich war- Malarstwo na p³askiej ścianie maj¹ce wywo- tośæ historyczn¹, naukow¹ i artystyczn¹. Bar- ³aæ u widza wra¿enie g³êbi, widoku perspek- dzo czêsto tê kategoriê określa siê w jêzyku tywicznego. Szczególnie popularne w dobie potocznym mianem zabytków. baroku.

Misiurka Powrós³o Element ubioru rycerskiego o pochodzeniu Skrêcona przewi¹zka wykonana ze s³omy, s³u- orientalnym, typ he³mu z³o¿onego z czêści ¿¹ca do uformowania snopka ze zbo¿em. twardych i elastycznych: p³askiej miseczki metalowej po³¹czonej z elementem przypomi- Przypory zob. szkarpy naj¹cym kaptur wykonany z metalowych kó- ³ek. Na ziemiach polskich u¿ywana do pocz. Radiestezja XVIII w. Daw. ró¿d¿karstwo, technika zwi¹zana z wykrywaniem struktur podziemnych, np. Morga (mórg) ¿y³ wodnych, z³ó¿ minera³ów itp. za pomoc¹ Dawna jednostka miary powierzchni odpo- ró¿d¿ki lub wahade³ka. Z racji na trudnośæ wiadaj¹ca obszarowi 0,56 ha. w jej naukowej interpretacji przez czêśæ śro- dowisk naukowych jest uwa¿ana za pseudo- Niematerialne dobra kultury naukê. W Polsce zakwalifi kowana jako rze- Nazwy (geografi czne, historyczne, fi zjogra- mios³o. fi czne, imiona i nazwiska, a tak¿e przydomki i przezwiska), hymn, god³o kraju, umiejêtno- Refektarz ści i technologie, a tak¿e takie elementy kultu- Jadalnia w budynkach u¿ytkowanych przez ry, jak folklor, obyczaje, wierzenia religijne itp. duchowieñstwo, np. w klasztorach, semina- riach. Orientowany kośció³ Budowla, w której wierni w czasie modlitwy Sepulkralna sztuka skierowani s¹ twarzami na wschód, ku Jerozo- Sztuka cmentarna, zwi¹zana z kultem zmar- limie, gdzie zmartwychwsta³ Chrystus. Nie- ³ych, ich upamiêtnieniem (nagrobki, epitafi a, gdyś by³a to podstawowa regu³a przy plano- mauzolea itp.). waniu budowy kościo³ów chrześcijañskich. Na ziemiach polskich szczególnie czêsta Stalle w średniowieczu. £awy drewniane, niekiedy kamienne w prez- biterium kościo³a, po jego bokach. Spoty- Perizonium kane w wiêkszych świ¹tyniach, np. w ka- W sztuce sakralnej drapowana tkanina na bio- tedrach, kolegiatach itp. Zazwyczaj bogato drach ukrzy¿owanego Chrystusa. Jej wielkośæ, dekorowane.

200 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 200200 22012-03-30012-03-30 221:15:551:15:55 Stawid³o (jaz, zasuwa) na ma³e pola, tzw. kwatery, u³atwiaj¹ca mon- Budowla hydrotechniczna w postaci ruchomej ta¿ szk³a. zasuwy drewnianej lub metalowej u ujścia cie- ku lub zbiornika wodnego. S³u¿y do spiêtrza- Tradycja nia wody, regulowania jej poziomu. 1. Przekazywane z pokolenia na pokolenie obyczaje, przekonania, zasady wierzenia, spo- Sygnaturka soby myślenia, postêpowania itp., wyró¿nio- 1. Ma³y dzwon kościelny, zawieszany zazwy- ne przez dan¹ zbiorowośæ jako wa¿ne treści czaj w ma³ej wie¿yce nad kalenic¹ dachu koś- kulturowe. Istotny czynnik samookreślania cio³a. Jej dźwiêk informowa³ wiernych o zbli- siê grup spo³ecznych i narodów. Tak¿e proces ¿aj¹cym siê nabo¿eñstwie. 2. Ma³a wie¿yczka przekazywania i przyswajania tych treści przez na kalenicy dachu kościo³a s³u¿¹ca do zawie- aktualn¹ świadomośæ spo³eczn¹. 2. Przeka- szenia ma³ego dzwonu o takiej samej nazwie. zywane opisy wydarzeñ z przesz³ości trakto- wane jako historia (choæ niesprawdzalne). 3. Szkarpy (skarpy, przypory) Umiejêtności artystyczne albo rzemieślnicze, Element konstrukcyjny w budowli, zazwyczaj w których wykonawca wykorzystuje doświad- murowany, s³u¿¹cy do odprowadzenia czêści czenie mistrzów, dawne technologie lub spo- si³ napieraj¹cych na ściany. Najczêściej s¹ spo- soby dzia³ania. tykane wokó³ prezbiteriów dawnych kościo- ³ów, kamienic lub murów obronnych. W³óka Dawna jednostka miary powierzchni odpo- Szpros wiadaj¹ca obszarowi 16,8 ha (1 w³óka=30 Szczeblina, listwa konstrukcyjna dziel¹ca mórg). powierzchniê okna lub przeszklone drzwi

Powiat płoński 201

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 201201 22012-03-30012-03-30 221:15:551:15:55 Bibliografi a

Bergman E., Ślady kultury ¿ydowskiej na Ma- Jaroszewski T., Braniewski W., Po pa³acach zowszu, „Mazowsze” nr 1/1993. i dworach Mazowsza, Warszawa 1995. Buko A., Archeologia Polski wczesnośrednio- Jaroszewski T., Gierlach M., Po pa³acach wiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpreta- i dworach Mazowsza, cz. III, Warszawa cje, Warszawa 2011. 1998. Chudziñski T., ¯mudziñski J., Mazowsze. Jasiewicz K., Lista strat ziemiañstwa polskiego Ma³y przewodnik, Warszawa 1978. 1939–1956, Warszawa 1995. Dawni pisarze polscy. Od pocz¹tków piśmien- Kalinowski J., Polowanie z moich wspomnieñ, nictwa do M³odej Polski. Przewodnik bio- [w:] „Verbum Nobile”, nr 3/4/1993, s. 12–13. grafi czny i bibliografi czny, t. I [Garfeinowa- Kaliszewska K., Kamienica i okolice, Kamie- Garska], Warszawa 2000. nica 2006. Dêbski K., Bazylika Czerwiñska, Warszawa Kamasa A., Sosna wejmutka w Kroczewie, 1993. [w:] „P³oñszczak” 15.03.2001, s. 12. Forster D., Świat symboliki chrześcijañskiej. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Daw- Leksykon, Warszawa 2001. ne województwo warszawskie, pod red. Iza- Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszaw- belli Galickiej i Hanny Sygietyñskiej, zesz. skiego 1808–1831. S³ownik biografi czny, 16: P³oñsk i okolice, Warszawa 1979. Wroc³aw 1977. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Wo- Gerlach M., P³oñsk odkrywany na nowo, [w:] jewództwo warszawskie, pod red. Izabelli „Tygodnik Ciechanowski”, 2011, nr 44, s. 14. Galickiej i Hanny Sygietyñskiej, zesz. 23: Glinka T., Kamiñski M., Piasecki M., Przygo- Powiat sierpecki, Warszawa 1971. da K., Walenciak A., Mazowsze pó³nocne. Krzyszczuk I., Badania archeologiczne w Dzie- Przewodnik, Warszawa 1998. rz¹¿ni, [w:] „Notatki P³ockie”, 1969, nr 1, God³o i barwa Polski samorz¹dowej. Herby s. 33–34. i fl agi miast i gmin polskich, opr. Andrzej Kto by³ kim w Drugiej Rzeczypospolitej, War- Przedpe³ski, Warszawa 1998. szawa 1994. Go³aszewska Aurelia, Procesy osadnicze a na- Kwiatek J., Lijewski T., Leksykon miast pol- zewnictwo na Pó³nocnym Mazowszu, [w:] skich, Warszawa 1998. „Notatki P³ockie”, 1961, nr 21, s. 27–28. Lewandowski E., Ziemianie pozytywiści, Górzyñski S., Kochanowski J., Herby szlachty [w:] „Tygodnik Ciechanowski” 27.04.1999, polskiej, Warszawa 1990. s. 13. Grodziska Mazowsza i Podlasia (w granicach Lewczyñski M., Wagner M., Grody nadwiślañ- dawnego województwa warszawskiego), skie. Zakroczym, Czerwiñsk, Wyszogród, Wroc³aw 1976. Warszawa 1982. Grzybowski M., Kociszewski A., Sochocin Libicki P., Libicki M., Dwory i pa³ace wiejskie na przestrzeni wieków, Ciechanów−So- na Mazowszu, Poznañ 2009. chocin 2000. Materia³y do dziejów ziemi p³ockiej. Z archi- Horodyska H., Strzy¿ewska A., Niektóre na- waliów diecezjalnych p³ockich XVIII wieku. zwy z zakresu hodowli zwierz¹t na pó³noc- Ziemia p³oñska, pod red. Micha³a Grzybow- no-zachodnim Mazowszu, [w:] „Notatki skiego, t. 5, P³ock 1989. P³ockie”, 1961, nr 22, s. 23–27. Materia³y do dziejów ziemi p³ockiej. Z archi- Insygnia miast polskich, [katalog wystawy waliów diecezjalnych p³ockich XVIII wie- w Muzeum Historii Miasta Poznania], Po- ku. Ziemia zakroczymska, pod red. Micha³a znañ 1992. Grzybowskiego, t. 9, P³ock 1998.

202 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 202202 22012-03-30012-03-30 221:15:551:15:55 Mazowsze jako region historyczny. Tradycje Sypkowie A. i R., Zamki i warownie ziemi samorz¹dowe, Warszawa 2000 [katalog wy- mazowieckiej, Warszawa 2009. stawy w Archiwum Akt Dawnych]. Szczepkowska-Naliwajek K., Z³otnictwo goty- Mazowsze pó³nocne w XIX–XX w. Materia³y ckie Pomorza Gdañskiego, Ziemi Che³miñ- źród³owe 1795–1956, opr. Janusz Szczepañ- skiej i Warmii, Wroc³aw 1987. ski, Warszawa−Pu³tusk 1997. Wiśniewski J., Kościo³y drewniane Mazowsza, Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821– Pruszków 1998. 1939, opr. Andrzej Tyszka, t. I, Warszawa Wyniki badañ archeologicznych przeprowa- 2001; t. II, Warszawa 2004; t. III, Warszawa dzonych na terenie Mazowsza w roku 1959 2007. przez Pracowniê Polskiego Atlasu Archeolo- Обзорь Плоцкой Губерниіи за 1879 г., Плоцк gicznego IHKM PAN, [w:] „Notatki P³ockie”, 1880. 1960, nr 1, s. 23–26. Pilich P., Nad Wkr¹, £ydyni¹ i Son¹, Warszawa Z archiwaliów diecezjalnych p³ockich XIX 1976. wieku. Dekanat nowomiejski, pod red. Mi- Plewako A., Wanag J., Herbarz miast polskich, cha³a Grzybowskiego, z. 13, P³ock 2003. Warszawa 1994. Z archiwaliów diecezjalnych p³ockich XIX P³oñsk. Plan miasta. Ma³e miasto o du¿ym wieku. Dekanat zakroczymski, pod red. Mi- potencjale [2010]. cha³a Grzybowskiego, z. 15, P³ock 2005. P³oñsk i Ziemia P³oñska w walce z dwoma Zawadzki J. M., Park podworski we wsi Kro- okupantami 1939–1956, pod red. Witolda czewo. Rewitalizacja parku jako wstêp Grzebskiego, Warszawa 1998. do o¿ywienia turystycznego gminy Za³uski, P³oñsk w socjologicznym kalejdoskopie. [w:] Przyroda i Miasto, pod red. Jana Rylke- Raporty z badañ studentów, Warszawa go, t. X, czêśæ II, Warszawa 2007. 2002. Zawadzki J. M., Za³uski. Gmina miêdzy Za- Ptasiñski J., Na pó³noc od Warszawy. Szkice kroczymiem a P³oñskiem, [Za³uski 2009]. z dziejów ruchu oporu 1939–1945, Warsza- Zieliñski J., Raci¹¿ – przywilej lokacyjny i herb wa 1984. miasta, [w:] „Notatki P³ockie”, 1976, nr 1, Staro¿ytny gródek warowny w centrum s. 27. P³oñska, [w:] „Express Wieczorny” ¯mudziñski J., Mazowsze ciechanowskie nr 201/7.09.1978, s. 1–2. i m³awskie, Warszawa 1975.

Powiat płoński 203

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 203203 22012-03-30012-03-30 221:15:551:15:55 W nowej szacie grafi cznej serii Tradycja Mazowsza

dotychczas ukazały się: PRZEWODNIK PRZEWODNIK

PRZEWODNIK PRZEWODNIK SUBIEKTYWNY SUBIEKTYWNY

SUBIEKTYWNY SUBIEKTYWNY PRZEWODNIK

SUBIEKTYWNY

Powiat kozienicki Powiat przasnyski Powiat miński oitmńki miń Powiat

ienicki k i

o kladka_wypusz czenie.indd 1

okladka_wypuszczenie.indd 1 2011-08-12 14:37:07 11:40:40 2010-09-27

2011-1 1-05 09:59:33

d 1 uszczenie.ind okladka_wyp

WWięcejięcej informacjiinformacji o sseriierii wwydawniczejydawniczej TTradycjaradycja MMazowszaazowsza nnaa sstronietronie wwww.mazowieckaksiazka.plww.mazowieckaksiazka.pl

204 Tradycja Mazowsza

ppowiatowiat pplonski.inddlonski.indd 204204 22012-03-30012-03-30 221:15:551:15:55