Heemkring Opwijk-Mazenzele Open Monumentendag zondag 13 september 2015 Geleide erfgoedwandeling in Opwijk-dorp Onroerend erfgoed herinnert aan WO I

Uittreksel van de Geografische kaart van België, opgesteld door het Nationaal Geografisch Instituut. Ingevuld door HOM en aangepast tot schaal ca. 1/5.000 (1cm = 50m).

Heemkring Opwijk-Mazenzele Contactadres: Bolstraat 93, 1745 Opwijk Tel. 052-35 50 27 E-mail: [email protected] URL: www.heemkringopwijk.be www.beeldbankopwijk.be

Gidsen en samenstelling van deze publicatie: Ingo Luypaert, Jan Meeussen en Maurice Willocx.

OMD-activiteit met medewerking van het Gemeenschapscentrum Opwijk.

Beknopte bronnen- en literatuurlijst

Voor meer gegevens over de geschiedenis, bouwstijlen, architectuur,… van de

weerhouden gebouwen en locaties verwijzen wij onder meer naar:

• de publicaties van Heemkring Opwijk-Mazenzele (HOM) bij diverse Open

Monumentendagen. De meeste zijn raadpleegbaar via homdad.com/HOM- alg/erfgoedzorg/ . • diverse artikelen in HOM-Tijdschrift (1989-2008). Een aantal zijn raadpleegbaar via homdad.com/HOM-alg/hb/ . • diverse bijzondere publicaties van HOM over specifieke onderwerpen. Zie lijst op homdad.com/HOM-alg/HOM-publicaties/index.htm ). • diverse bijdragen op de HOM-website www.heemkringopwijk.be , raadpleegbaar o.m. via homdad.com/HOM-alg/hb/ en homdad.com/HOM-alg/WO_I-2014- 2018/Bijdragen/ . • publicaties bij diverse heemkundige wandelingen door HOM. Enkele zijn raadpleegbaar via homdad.com/HOM-alg/wan/. • VAN D URM Herman, studie van B.T.K.-project Valorisatie onroerend patrimonium, 1985-1986 . Projectpromotor: Heemkring Opwijk-Mazenzele. Diverse bronnen en literatuur over de geschiedenis van de weerhouden gebouwen en locaties in het kader van WO I: • Getuigenissen van «de andere oorlog». Opwijk-Mazenzele (en omstreken) 1914- 1918 , Heemkring Opwijk-Mazenzele, 2004, 510 pag. Meer info: homdad.com/HOM-alg/wo-1/. • De andere oorlog. Opwijk-Mazenzele 1914-1918 , tentoonstellingsgids, Heemkring Opwijk-Mazenzele, Opwijk, 1989. • LINDEMANS Leo, Geschiedenis van de familie Lindemans 1370-1980 , Brussel, 1979. • de publicatie Oorlogsboek van het Davidsfonds. Eén en ander over de Duitschers in de omschrijving der afdeelingen. 1914-1918, in twee delen: deel I: Luik, Limburg, Brabant (Nr 193). • Serrien Pieter, Oorlogsdagen.Overleven in bezet Vlaanderen tijdens de Eerste Wereldoorlog , Manteau, 2014. • De archief- en documentatieverzameling van Heemkring Opwijk-Mazenzele. • Gemeentelijk (administratief) archief Opwijk, met inbegrip van de akten burgerlijke stand en van de bevolkingsregisters van de gemeenten Opwijk. • De bronnen waarvan uittreksels opgenomen werden in deze publicatie bij deze OMD-erfgoedwandeling Bouwkundig erfgoed herinnert aan WO I . Bronnen waarvan uittreksels opgenomen werden in deze publicatie De selectie van de uittreksels werd gekozen omwille van hun relatie met het gebouw of de locatie van het parcours. Zij zijn geordend per gebouw of locatie, volgens de bron en op datum. • LINDEMANS Jan, Geschiedenis der gemeente Opwijk , Brussel, 1937-1939, hoofdstuk De Oorlogsjaren (1914-1918) , pag. 221-232 en hoofdstuk Opwijksche geslachten en Opwijksche menschen , pag. 236-273. Aangeduid met '(Geschiedenis van Opwijk)'. • VERSCHUERE Antonellus O.F.M., Hoe zij Groeide. De Congregatie van de zusters van St Vincentius a Paulo – Opwijk 1847-1947. X – De Congregatie in den oorlog 1914-1918 (pag. 93-103), 1947. Aangeduid met '(Hoe zij groeide)'. • het oorlogsdagboek 1914-1919 van Louis Lindemans. Aangeduid met '(Oorlogsdagboek van Louis Lindemans)'.

3 • verslagen van de parochiepastoors over de oorlogsgebeurtenissen. Nr. 526 Opwijck St Paulus , door pastoor Aug. Van der Velpen. • de frontblaadjes De stem uit Opwijck , nr. 1 (15-10-1915) – nr. 32 (10-10- 1918). Aangeduid met '(De Stem uit Opwijck + datum)'. • uitgaande brieven van de gemeenten Opwijk waarvan een kopie bewaard bleef (handgeschreven transcripties). Aangeduid met '(Brievenkopieboek gemeente)'. • het 'afroepboek' van de parochie Sint-Paulus (vanaf half november 1916). Aangeduid met '(Verslagboek Sint-Paulusparochie)' . • Stukken uit het archief van de Brouwerij De Smedt. Aangeduid met '(archief Brouwerij De Smedt)'.

De Sint-Pauluszaal (1909-'10, Processiestraat) vervulde onder WO I een erg belangrijke maatschappelijke en sociale rol. © Provincie Vlaams-Brabant, foto Jan Decreton (2008). 4 Klooster en omgeving Op 8 November (1918) werd bijna heel het klooster Moederhuis van de Zusters van de H. Vincen- bezet, tot zelfs een deel der kapel. … 't Klooster tius à Paulo van Opwijk. werd tot een echt militair kampement, waar Aanvankelijk hadden de zusters hun moeder- 210 man zich installeerden alsof ze er thuis hoor- huis in het complex aan de Marktstraat- den. Ze hadden er hun slachterij, waar de dieren Gasthuisstraat – zie 'Vroegere Gasthuis' hier met geweerschoten werden afgemaakt, kleermakerij, onder . schoenmakerij en barbierswinkel; en dit alles met De eerste fase van het 'nieuw' klooster -de een geloop en een lawaai, die de traditionele stilte vleugel evenwijdig aan de Kloosterstraat- werd en rust van het Opwijkse klooster gruwelijk ver- in 1902-1904 gebouwd in een neogotische stijl stoorden. De Zusters moesten daarbij nog dag en naar de plannen van architect Alex. Struyven. nacht de wacht houden, om op elk moment mogelij- De vleugel langs de kant Droeshout werd ge- ke en dreigende dieverij te voorkomen: vooral de bouwd in 1936 als juvenaat, op de plaats waar varkensstal van het klooster scheen een gevaarlijke vroeger de kloosterboerderij stond, met een aantrekkingskracht uit te oefenen op het soldaten- uitbreiding langs de noordzijde in 1946. De oostvleugel (kant van 't dorp) werd bijgebouwd volk van over den Rijn. 't Was dan ook voor de Zus- in 1946 als noviciaat, naar de plannen van ar- ters een hele opluchting toen, op den 11 November chitect De Buck uit Leuven. De ruime klooster- met den wapenstilstand ook het blijde vooruitzicht kapel -een ontwerp van architect Frans Mer- verscheen dat ze weldra van het vreemde gespuis – tens- werd in 1933 bijgebouwd (ingewijd door want dat was het in zijn groeiende tuchteloosheid Kardinaal Van Roey op 10 augustus 1934). Het aan 't worden- voor goed zouden verlost worden. De geheel herbergt nu, naast de kloosterlokalen, overwonnen Duitsers vierden zelf den wapenstil- schoolinrichtingen en 'Zonnelied', dagopvang stand en hun nederlaag nog meer dan gelijk wie, en voor mensen met een handicap. schoten 's nachts, om hun vreugde te uiten, vuur- Het Rectorhuis, een vrijstaand gebouw rechts werk neer van uit de mansardevensters. 't Duurde van het hoofdgebouw, was van 1905 tot 1967 echter nog tot 14 November voor ze allen 't Klooster het verblijf van de rector van het klooster. uit waren, … Sinds 1967 woont er een communiteit van zus- De reiniging met mesthaak en riek, van de door het ters. Duitse leger ontruimde lokalen nam een hele week Het klooster en de rectorswoning zijn opgeno- in beslag. men in de Inventaris van het Bouwkundig Erf- goed (Onroerend Erfgoed, een agentschap van Gedurende enkele weken werden nog een aantal de Vlaamse Overheid). ID: 214864. vluchtelingen, aangetast door de Spaanse griep, Wij veronderstellen dat de aanduidingen van liefderijk in het klooster opgenomen en door de ''t klooster' in de bronnen (publicatie 'Hoe zij Zusters verpleegd groeide…' en Verslag van August Van der Vel- (Hoe zij groeide) pen, pastoor) betrekking hebben op het Vroegere jongensschool en omgeving 'nieuwe' klooster aan de Kloosterstraat en niet het vroegere klooster op de gasthuissite aan de Gebouwd op gemeentegrond (zie 'Schutters- Gasthuisstraat. hof') vanaf 1860 naar de plannen van provinci- aal architect Louis Spaak. Angstige uren beleefden de Zusters, zoals heel de be- De eerste fase van het geheel, d.w.z. het volking van Opwijk, in de laatste dagen van Septem- schoolhuis en daarbij aansluitend een gelijk- ber, toen het Belgisch leger zijn derden en laatsten vloers gebouw van drie traveeën waar drie uitval ondernam van uit Dendermonde en Buggen- klassen in werden ondergebracht, was het pro- hout, in de richting Assche — Opwijk — Merchten. Op duct van een typeplan, opgelegd aan alle ge- een nacht kwam een grote troep Duitsers -5000 man, meenten, en dus zeker niet aangepast aan de met al hun oorlogstuig- legeren kort bij het klooster; omgeving errond. Het gebouw werd opgetrok- de Zusters zagen de kanonnen in actie in de richting ken in neoclassicistische stijl, met bepaalde van Lebbeke en aanschouwden met ontzetting den herinneringen aan andere bouwstijlen, met gloed van de brandende huizen in de verte. ruim gebruik van gevelbaksteen en blauwe (Hoe zij groeide) hardsteen. Vrijdag 16 oct. 1914 : Vluchtelingen uit de omstre- Diverse uitbreidingen, zowel in de lengte als in ken van Mechelen en Eppegem, die naar huis trek- de hoogte, werden uitgevoerd in 1903, 1926, ken, komen hier toe. Eenige vrouwen vernachten in 1928 en 1932-'33. Er kwamen allerlei bijge- het klooster. bouwen. De klaslokalen herbergden ook de (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) Gemeentelijke Openbare Bibliotheek.

5 Sinds 1886 werd langs de kant van ten zijn van 15 Mei ! .. 't Schuttershof een bergplaats voorzien voor (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) het gemeentelijk brandweermateriaal. De menschen sukkelen met de steenkolen. Ook 't Kot , het plaatselijk arrestantenhuis was Het is verboden geweest de stoven te doen branden in een aanpalend gebouw, langs de kant van in de scholen. 't Schuttershof, gevestigd. (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) Het schoolhuis deed achtereenvolgens dienst als woonhuis voor het schoolhoofd, klaslokalen, Pensionaat Lindemans ontvangerij van de gemeente, lokalen voor de Het huis en het schooltje van onderwijzer ravitailleringsdienst onder WO II, terug ont- Alexander De Plecker in de huidige School- vangerij en daarna politiecommissariaat. straat werd door familieoverdracht de kern van Een bijgebouw langs de kant van de kostschool van Arnoud Van Bever (gehuwd 't Schuttershof deed achtereenvolgens dienst met de dochter Petronella De Plecker in 1802) als waag (waar het vee gewogen werd) en als en in de volgende generatie van de school van nieuw brandweerarsenaal vanaf 1940. Pieter Lindemans (gehuwd met de dochter Ka- In 1978 volgde een grondige wijziging aan de trien Van Bever in 1840). Het pensionaat Lin- gebouwen, met het oog op de installatie van demans wordt in de 19de eeuw geleidelijk ver- het Gemeentelijk Buitengewoon Secundair On- der uitgebreid tot indrukwekkend gebouwen- derwijs (BuSO) in de gebouwen. complex dat zich uitstrekte over een lengte van Een troep auto-vrachtwagens (van het Duitse leger) ca. 100 meter langs de Schoolstraat. nam op 28 oktober (1918) zijn intrek in de jongens- Na de sluiting in 1920 worden de gebouwen school verhuurd aan de kloosterzusters O.-L.-Vrouw (Geschiedenis van Opwijk) van het H.Hart van 1923 tot 1929. Begin 1930 werd het gebouwencomplex grotendeels door Zondag 4 e Oct. 1914 brand vernield, waarbij alleen het woonhuis 's Nachts (3/4) worden hier door de D. talrijke van Paul Lindemans bleef gespaard (huidig vluchtelingen overgebracht uit Sint-Gillis en Den- huis nr. 23). In 1930 en 1931 werd het groot- dermonde: arme dompelaars. Zij worden in S. Pau- ste gedeelte van het goed verkaveld en ver- luszaal en in de gemeenteschool geherbergd en kocht. moeten door de Gem. onderhouden worden. Onder de oorlog woonden in de gebouwen van Maandag 9 e November 1914 't pensionaat nog drie ongehuwde zusters van Heropening der lagere scholen. Louis Lindemans (zie 'Huis Lindemans'): Maria Maandag 7 October 1918 Joanna († 21-07-1918), Apollonia Ludovica en De scholen gesloten. Juliana Catharina († 27-04-1916). Dijnsdag 8 October1918 . Er woonde ook de geestelijke bestuurder, Con- Aankomst van nieuwe vluchtelingen. Deze logeeren stant Van Bavel en de meid Ludovica Van Mal- in de scholen welke ontruimd werden. deren. Maandag 28 October 1918 . In augustus-september 1914 werd het gebou- Rond 3 uren aankomst van talrijke D. automobiles wencomplex gebruikt als Rode Kruis-lazaret en soldaten. Daar het pensionaat reeds volzet is, voor gekwetste soldaten, als toevluchtsoord kampen zij op de koer van de gemeenteschool, voor vluchtelingen voor het stallen van vee. waarvan de afsluitingsmuur deels afgeslagen wordt. Begin oktober vestigden de Duitsers er een 2- Dijnsdag 5 November 1918 . tal weken een veldlazaret. In de volgende we- De D. bezetten al de scholen en publieke gebouwen. ken diende het pensionaat regelmatig onder- Woensdag 6 e Novembr 1918 . dak te geven aan Duitse manschappen en hun Groote duitsche vrachtautomobiles op de koer van uitrusting. Er werd geplunderd en gestolen. In januari 1915 opende men opnieuw het ex- de Gemeenteschool. De muur van de speelplaats ternaat met 29 leerlingen, maar op 31 juli verder omvergeworpen… 1915 werden de gebouwen praktisch volledig (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). door de Duitsers bezet. Naar het einde van de 7 Oct. 1914: Veel werk met de vluchtelingen, die in oorlog toe, op 22 oktober 1918, vestigde de de school logeeren en moeten gevoed worden. cartografische dienst van het Duits leger (in 8 Oct. 1914 : 14de dag van strijd. Veel Duitsche aftocht) er zich nog. Enkele dagen nadien soldaten met wagens. Ze vernachten in de school. dienden de klassen leeggemaakt te worden en 12 Oct. 1914: 200 soldaten in de school. de leerlingen naar huis gestuurd. Op (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) 2 november vestigde er zich een Duitse veld- keuken Naar het schijnt zouden de gemeentescholen geslo-

6 Na de wapenstilstand werden er diverse officie- Intusschen heeft Dr. Speyer het Gesticht verlaten. Is ren en ook legereenheden (die deelnamen aan hij het of een andere officier die de moorderij van de bevrijdingsfeesten in Brussel), ingekwar- de gevangenen van Eeksken belette ? tierd. Al de D. gekwetsten worden dienzelfden avond naar Op 2 december 1918 konden de klassen hero- Brussel vervoerd. pend worden. 27 maart 1920 betekende het Duitsche batteries zijn opgesteld rond Opwijck: definitief einde van het pensionaat. Het telde scherven van scraphnels vallen op 't Pensionaat nog 100 leerlingen. De eeuwenoude familiale Zondag 27 Sept. 1914 onderwijsformule was nu hopeloos voorbijge- streefd. Rond 7 ½ u. wordt de soldaat Cornu (van Cuesmes, 5e ch.) 's avonds te voren gekwetst achter de statie, De zwaargekwetste Duitser (van het treffen op 26 en die den ganschen nacht op het veld bleef liggen, september 1914 op het Eeksken) werd op een krui- gansch uitgeput, door D. brancardiers naar het wagen naar het pensionaat Lindemans gebracht, Pens. gebracht. dat als Rood-Kruishospitaal was ingericht. Drij Belgen (Jos. Steyaert, Everghem, Amedée Van Het was de eerste gekwetste die er ter verpleging de Kerckhove, Mouscron, en Georges Herspoel, werd opgenomen. In de loop van de dag en s'ande- Hautrive, allen 5 e ch.) en een dertigtal gekwetste D., rendaags volgden er nog een 30-tal, zowel Belgi- de eene op draagberries en karren, andere lichtge- sche als Duitse getroffenen. In de avond werden ze kwetste (aan handen voornamelijk) te voet, komen dan steeds verder geëvacueerd op Brussel, omdat aan in 't Pensionaat. we hier in de voorlijn lagen. Een Belgisch soldaat, De 2 D. doctoors, onze doctoors, onze onderwijzers Alfons Daese, van Gent, gekwetst in de gevechten (Rood Kruis) zijn overlast van werk. Steeds worden van 27 september, door een schot in de lenden, eerst nieuwe gekwetsten aangebracht. Treurige beganke- opgeraapt in de avond en, zonder verband, naar nis ! hier vervoerd, overleed enige uren later. 's Avonds worden al de D. en B. gekwetsten, na (Geschiedenis van Opwijk). vermaakt geweest te zijn, met karren naar Br. Ver- Een Duits veldlazaret verblijft in het pensionaat van voerd, vergezeld van gewapende Roodkruis solda- 4 tot 9 oktober 1914, doch krijgt geen gekwetsten te ten. verzorgen Rond 8 ½ 's avonds, als reeds de D. doctoors ver- (Geschiedenis van Opwijk). trokken waren, worden nog gekwetsten op 5 à 6 Dijnsdag 4 Aug. 1914 karren aangebracht. Tusschen hen bevinden zich de Brief naar den Minister van Oorlog om het Gesticht Belgen: Arthur Cherasi, Watermaal; Gustave Burs- ter beschikking van het Rood Kruis te stellen. sens, Huesden, die naar eene chique vraagt, en Al- Woensdag 5 Aug. 1914 fons Daese, Gent Pijlstraat (1 e L.) Deze laatste Rondgang voor het Rood Kruis (beddegerief, linnen, wordt op de kar zelve door mijn zoon Joseph en enz.) eenen kleinen Duitsch vermaakt. Zaterdag 8 Aug.1914 Rond 11 uren 's nachts, komen nog toe op eene kar: Onze jongens , met de onderwijzers en den studen- Louis Van Nuffel, Buggenhout-Opstal (21 e L.) tenbond, inrichting van RoodKruis in het Pensio- 's daags te voren aan de schouder gewond, Ray- naat. mond Nerinckx, Ruysselede (21 e L.), Joseph Gil- Vrijdag 4 Sept. 1914 mund, Soignies, brancardier, Oswal Meunier, Elle- Talrijke vluchtelingen uit Lebbeke brengen akelige zelles, kap. 1 e Art., deze laatste niet gekwetst. Allen tijdingen. Die menschen beven van schrik. Velen waren gevangen genomen te Lebbeke (Heizijde) in vernachten in de schuur van 't pensionaat, sommi- eenen kelder. Zij slapen hier eene ½ uur en vertrek- gen op de dortoir (De Decker en zoon). ken in den nacht naar Brussel. Zaterdag 26 Sept. 1914 Maandag 28 Sept. 1914 De gekwetste D., zekere Otto Richter, van Gorlitzer, Een D. kranke (Gustave Radlag) aangedaan van kreis Keulen, wordt door de D. op een kruiwagen eene dubbele pneumonie wordt door Dr Panter in naar het Pensionaat (Rood Kruis) gebracht, rond het pensionaat gebracht, met peerd en voiture van 2 uren: Hij was getroffen midden in het lijf: waar- Fr. De Smedt, door de D. aangeslagen. schijnlijk was de maag doorboord. Rond 9 ½ 's avonds. Onze gekwetste, Alf. Daese, die Duitsche gekwetsten worden naar het Pensionaat in den loop van den dag door E. H. Van Bavel be- gebracht.- De D. doctors Speyer en Panter, even als recht werd, sterft, omringd door onze familie en van onze doctoors, bestatigen dat de wonde van Otto de heeren van het Opw. Rood Kruis. Richter door een oorlogswapen (en niet door een Woensdag 30 Sept. 1914 jachtgeweer of revolver) werd veroorzaakt. In het pensionaat worden 8 dwalende koeien van

7 't Eeksken aangebracht. Andere worden in naburige Maandag 18 Januari 1915 hoeven opgenomen. Louis Aerts van 't Eeksken ver- Wij openen het externaat met 25 leerlingen. blijft bij ons. Dijnsdag 27 Juli 1915 Zondag 4 e Oct. 1914 Vertrek van onze 'Mulheim an Ruhr'sche soldaten, Aankomst in het pensionaat van een D. veldlazaret: die hier sedert vele maanden legeren. Zij vertrekken Dr Brunner (uit Beieren) oberartz, Dr Pinker, een naar Halle.. 's middags aankomst van hunne opvol- koloniale Dr., etc. met een veertigtal RoodKruismili- gers, komende van Leuven tairen Vrijdag 30 Juli 1915 Maandag 5 Oct. 1914 Wij vernemen dat de nieuwe commandant (Comm. Duitsch lazaret voorgoed in het pensionaat geves- Oberlieutenant Bertran, unterburgemeister von tigd: Tamelijk hoffelijke lieden. Crefeld) ('t akkoord met onzen burgemeester) al Vrijdag, 9 October 1914 zijne mannen in 't pensionaat zou willen leggen. Rond 1 ure, vertrek uit het pensionaat, met gezochte Zaterdag 31 Juli 1915 mise en scène, van de wagens van het veldlazaret. Ja, 't is er. Terwijl ik afwezig was, toen Jan en Jo- (Zie photographie van de koer vol ambulancewa- seph in de klas waren, sluipen 50 à 60 duitschers, gens, eene van de doctoors en krankendienders van zeer stillekens het gesticht binnen, en vestigen zich 't lazaret). op den bovensten dortoir en de aanpalende kamers. Maandag 12 October 1914 Een sergeant, Schmalz, acteur comique van stiel, Groote doortocht van troswagens en troepen te neemt bezit van de kamer van den professor, en Opw. En ook te Grembergen. Verscheidene honder- heeft het beheer over de gansche bende. den peerden (een veertigtal in 't pensionaat) moeten Maandag 27 September. 1915 hier vernachten. Heropening der klassen (internes) Dijnsdag, 13 e October 1914 Dijnsdag 28 September 1915 4 peerden in 't pensionaat; Bij ons logeert een offi- 41 externen komen binnen. cier ritmeister, met zijnen hond. Zondag 2 e April 1916 Maandag 19 October 1914 De D. commandant doet den dorschvloer ruimen, Vluchtelingen van Hever, die in Waereghem verble- om er zijn vervl. kot van voiture te plaatsen ! Wij ven, landen hier aan, uitgeput… Een 40tal houden hebben nog niet genoeg met de 60 landsturmers ? stil in 't pensionaat, en eten al wat er is: tusschen Vrijdag 30 Juni 1916 hen, eene pasgeboren, stervende tweeling ! De meeste landsturmers, tusschen dewelke een bra- Maandag 3 November 1914 ve boer uit Schwarzwald, verlaten het Gesticht. De muur in den kelder achter welke eenige kostbare Zondag 2 Juli. 1916 voorwerpen verborgen werden, uitgeslagen. 's De D. feldwebel komt ons bedanken voor het lang Avonds onverwachts hebben wij weer electrisch verblijf zijner mannen in het Gesticht. Om waarheid licht. te spreken, wij hadden over hen niet te klagen: De Vrijdag 20 November 1914 groote dortoir, waar zij sliepen werd steeds rein Een dertigtal landwehrmannen (uit Mulheim gehouden, alsook de vestiaire, boven de kapel, wel- a/Ruhr) in het pensionaat. ke zij als leeszaal gebruikten. De groote trapzaal Zondag 22 e November 1914 werd dagelijks geschuurd. Zij hielden geen lawijt en De Duitsche landwehrmannen verlaten het Gesticht poogden de klassen niet te stooren. met bedreigingen en nemen 6 matrassen met toebe- Maandag 13 November 1916 hoorten mede. De sedert lang hierverblijvende D. vervangen door Dijnsdag 24 November 1914 D. die tot hiertoe te Assche Berchem legerden. De D. halen nog 8 bedstoelen en verscheidene ma- Vrijdag 29 Juni 1917 trassen uit het Gesticht. Na een zeer korte nacht begeven wij ons, de heer Woensdag 2 December 1914 commisaris en ik, naar de statie. De beestenbakken Nogmaals 46 D. in 't pensionaat. Nieuwe roof van waarin de vluchtelingen vernachten meestal nog beddegerief. gesloten. De familie Drouart is de eerste met welke Maandag 7 December 1914 wij in aanraking komen. Door de zorgen van het D. vragen nogmaals naar bedden, tafels, banken uit komiteit worden de vluchtelingen, tusschen dewelke het pensionaat. Ze zullen alles terugbrengen, zeggen stokoude menschen, zieke menschen en arme kin- zij ? derkens tusschen de inwoners verdeeld en ingekwar- Maandag 11 Januari 1915 tierd. Dit gaat niet zonder eenige herrewar… Intus- Wij doen circulaires drukken voor de heropening schen Sint Paul processie. Rond 2 uren zijn schier al van het Gesticht (externaat) op maandag aanst. de vluchtelingen ter bestemming. In het pensionaat

8 zijn 3 families overgebracht: familie Cyrille Geysen eindelijk aan, doch zullen maar 2 dagen blijven, (4 pers.) fam. Jules Biebuyck (4 pers.) en Louis zeggen ze. Feitelijk heeft die dienst hier niets ver- Emar. richt. Maandag 30 Juli 1917 Zaterdag 2 e November 1918 Prijsuitdeeling. Onze leerlingen op vacantie tot De D. bakkerij, met veldkeuken vestigen zich in 17 september. 't penionaat, zonder iemand te kennen. Maandag 17 September 1917 Een deel der cartographisten is reeds gisteren ver- Rentrée (65 leerlingen) trokken, de anderen vertrekken maandag. 't Waren Zaterdag 18 October 1917 in 't algemeen fatsoenlijke jongens, die hier geene Een twelftal fr. vluchtelingen, meestal bejaarde schade verwekten. menschen, door de D. opgeeischt en dadelijk mee- Maandag 3 November 1918 genomen. Onze Louis Emer, op zijn kamerken door De muur in den kelder achter welke eenige kostbare de D. overrast, terwijl hij zich scheert. In haast ver- voorwerpen verborgen werden, uitgeslagen. trouwt hij zijn spaarpotje aan E. H. Abbé van Bavel. Vrijdag, 8 November 1918 Zaterdag, 3 November 1917 Rond den middag vallen een honderdtal D. , echte Een laffe zot, gepatenteerde luierik (De Naalde) beren, in het pensionaat. De bakkers wezen hun den werpt zijnen blok door het venster van de hoogste weg. Drij snotneuzen van officiers vragen dreigend klas van 't Pensionaat, uit wraak tegen het komi- naar a de sleutels. Ik keer hun den rug. Ze caseeren teit… Opwijck, stillekens aan overgelaten aan ban- zich eindelijk in de veranda. Acht mannen, gevaar- dieten en dieven. lijke kerels, de slechtste die we ooit zagen, maken Donderdag 6 December 1917 zich meester, bij ons te huis, van 2 slaapkamers en Is er dezen avond gelachen ! De D. wilden Jules den zolder. Wij beleven een angstvolle nacht. Biebuyck meenemen, doch deze verliest den kop Zaterdag 9 November 1918 niet: 'Komt mee, zegt hij, hij is hier in de keuken van 's Middags, aankomst van pionniers, met tros. Onze 't pensionaat.' Hij brengt de D. binnen, en vliegt de refter en klassen worden bezet. Massa wagens op gaten uit langs 't ander deurken, voor den neus van aftocht, en ten laatste eene voiture, vol vluchtende de verblufte Duitschers… officiers, met eenen ezel bespannen. In het pensio- Zondag 9 December 1917 naat dreigt een D. met een bijl, de deur van de kapel Eindelijk, na de vroegmis, vertrek van rond de 200 open te kappen. Doch waagt het niet verder. De fr. vluchtelingen (onder andere onze Mad. Onraedt pionniers bij ons ingedrongen, behooren tot de sak- en kinderen). sische divisie die in 1914 Dinant vernielden, volgens Maandag, 21 October 1918 hunne eigen bekentenis. Twee D. officieren bezichtigen het Gesticht. Voor Zondag 10 e November 1918 welk doel ? Onze pionniers vertrekken, voor 2 dagen, zeggen ze, Dijnsdag, 22 October 1918 naar Wieze, maar moeten hunne kamers behouden. De D. officieren komen 's morgens terug. Zij willen Het nieuws van gisteren bevestigd.'s Avonds gedurig hier hunne drukkerij (service cartographique) vesti- gebel van jonge dutsen van officiers die 'smeekend' gen met 160 soldaten. naar een klein plaatsje vragen om veilig te kunnen Woensdag 23 October 1918 slapen. Dezen avond komen hier aan 4 zware wagens met Dijnsdag 12 November 1918 allerlei materieel en ongeveer 15 soldaten aan. Ze Te Opwijck zijn onze beren, bij mij en in komen van Sotteghem, waar ze maar 5 dagen ver- 't pensionaat vertrokken. Kamers en zalen in eenen bleven. Ze trekken achteruit ! onbeschrijfelijken staat van vuilnis en verwoesting. Donderdag 24 October 1918 Zij laten veel bit achter: voituren, materiaal, hel- De klassen en de woning moeten ontruimd worden men, boeken, wat weet ik al. Doch zij worden nog en de leerlingen weggezonden, op staanden voet. In denzelfden avond vervangen door grenadiers in het den avond aankomst van nog 3 wagens, etc. penionaat, en door schutzen (?) in het Dorp. Wij Zaterdag 26 October . logeeren 2 officiers, tusschen dewelke een zieke. Onze D. die gansch het huis, op 2 à 3 plaatsen na, Woensdag, 13 November 1918 bezetten, steken hun vuur aan in de keuken met Etat- Op de koer van 't pensionaat staan ook munitie major kaarten. fourgons, waarvan de wielen onbruikbaar gemaakt Woensdag 30 October 1918 werden. De D. bakkers, die nog altijd in het pensio- Een zestigtal aftrekkende wagens door het Dorp. naat logeeren, zoeken moeilijkheden. Bijeenschol- Vrijdag, 1 e Novermber 1918 lingen van roode meneurs (mariniers) die de solda- De D. officieren van den cartogr. Dienst komen hier ten zoeken op te hitsen. In den avond verkoopen zij

9 aan de poort van 't pensionaat schoenen, sargiën, Dezen nacht poogden zij den wijnkelder te plunde- kachels, planken, allerlei geroofd goed … Kruiwa- ren. Doch, M. Abbé en tante Pauline waakten. Zij gens van 't pensionaat verdwijnen, waarschijnlijk werden betrapt en moesten, beschaamd tot over de opgeeischt door opwijcksche roovers, om den buit ooren, achteruit… weg te voeren. Maandag 2 December . 1918 Donderdag 14 November 1918 . Heropening van de klassen in het pensionaat. De laatste D. die in het Gesticht verbleven willen (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). eenen gestolen wagen (uit de Vlaanderen) en de 26 Sept. 1914 : Een eerste Duitsche gekwetste wordt estrade van de klas wegvoeren om die aan een of naar de ambulancie Lindemans gebracht. Onze anderen Opwijckschen dief te verkoopen. Wij verzet- ambulanciers, Leo en Emiel, worden geroepen. Bij ten er ons stellig tegen en zij durven niet verder hunne aankomst liggen er reeds 4 gekwetsten, vooruitgaan… Rond middag verlaten de laatsten, waaronder 3 zwaar gewond. met venijnige blikken, het Gesticht. De groote poort (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) wordt onmiddellijk op slot gedaan. Op een vraag van de Zivilkommisar op 17 mei 1916 In den valavond komen hier zes italiaansche solda- antwoordt de gemeente dat er in Opwijk één gesticht ten aan, met pak en zak. Zij waren in Vilvoorden is voor middelbaar onderwijs. Dhr. Louis Linde- geinterneerd en werden door de D. losgelaten: Zij mans is eigenaar en bestuurder. Het onderwijs is er logeeren bij de voornaamste inwoners. (bij ons: sedert januari 1915 regelmatig hernomen. Nieslu Genitori van Brindisi). In januari 1918 antwoordt de gemeente aan de Zi- Vrijdag, 15 November 1918 vilkommisar dat in Opwijk het gesticht voor vrij Algemeene opkuisch in het pensionaat. Hoe walge- onderwijs Lindemans 70 leerlingen telt. lijk vuil ! Wat beestig volk heeft hier genesteld. Wij (Brievenkopieboek gemeente) bestatigen de stelselmatige vernieling van school- Brieven van 12 e en 22 October. Er loopen nog 'n materiaal en beddegerief. In de hoeve zijn twee 70 Duitschers in 't dorp; zij hebben weinig gezag- kruiwagens verdwenen. Zij slapen in 't pensionnaat, de ….- Maandag 18 November 1918 (De Stem uit Opwijck, 15-12-15) Men gaat voort met den opkuisch van het pensio- 26 september 1914 naat, 't zal lang duren. Rond 2 ure brachten duitsche brancardiers hunnen Donderdag, 21 November 1918 e e eerste gekwetste naar de ambulancie die in Aankomst van 14 en 19 Linie en artillerie, die hier e 't pensionnaat ingericht was. Ze kwamen langs het 2 dagen moeten verblijven. Het muziek van het 14 wegsken nevens de zaal en vertelden zzer luidruch- (luiksche walen) bezet het Gesticht. De kolonel tig dat 'de civielen' op hun 'geschossen' hadden. … 't Serstevens (die te Grembergen verbleef begin oct. De doktoors van het dorp deden ook dienst en ver- 1914) bij ons ingekwartierd. e zorgden de gekwetsten; … Vrijdag 22 November 1918 Nieuws uit Opwijck (Brief van 22 nov.) In 't pensi- Blijde intrede van koning Albert in Brussel. Van 's onnaat liggen 40 duitschers; morgens vroeg reeds zijn kolonel tSerstevens en de (De Stem uit Opwijck, 15-1-1916) meeste officiers naar de hoofdstad vertrokken. Wij bestatigen intusschen dat de luiksche muzikanten In 't dorp liggen nog altijd 40 à 50 duitschers; de terwijl wij gisteren afwezig waren in het pensionaat, meesten liggen in 't pensionaat gelogeerd- als ware bandieten, handelden. De 'embusqués', die (De Stem uit Opwijck, 1-7-1916) nooit den vijand zagen, doch die hier eenige geeste- Het aantal d. soldaten die in Opwijck er blijven is lijken (E. H. Abbé, Constant, enz.) zagen en meen- van 300 op een dertigtal gezakt; het meerendeel zijn den in een geestelijk collegie te zijn, vonden het zieken of herstellenden. In het pensionnaat zijn er noodig van hunne antiklerikale gevoelens lucht te geene meer. … geven. Koffers van leerlingen werden opengebroken (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) en menig voorwerp geroofd; de gedenkenissen van Het pensionnaat Lindemans is gesloten te Paschen. den gesneuvelden Dhaese, die na den oorlog aan de Men neemt nog enkel leerlingen aan die over end, ouders moeten teruggeschonken worden, werden weer gaan. geplunderd; al de herinneringen aan den oorlog (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) (duitsche helmen, enz.) die ik verzameld had, moed- Het pensionnaat Lindemans telt nog ruim 70 leer- willig vernietigd, enz. Heldendaden vanwaalsche lingen die over end weer gaan. .. embusqués, die venijnig naar onze vlaamsche solda- (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) ten opkijken, en morgen als de groote overwinnaars, De drukkerij van de cartografische dienst (van het in Luik zullen binnentreden… Duitse leger), die gans de oorlog te Wevelgem werk-

10 zaam was geweest, nam haar intrek in 't pensionaat Toestand der scholen: Deze werden menigmaal op 23 oktober (1918) gesloten, nu eens om gebruikt te worden door Duit- (Geschiedenis van Opwijk). sche soldaten, dan door vluchtelingen, dan om kin- derziekten, dan om gebrek aan kolen in den winter, Vrije school Schoolstraat enz. Op grond die eigendom was van de kinderen (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) van mevrouw weduwe Petrus Antonius Linde- In december 1916 vraagt de gemeente aan de Zivil- mans (Joanna Catharina Van Bever, † 1875) kommisar voor de verlichting der scholen van het werd in 1879 inderhaast een vrije katholieke centrum, Nijverseel en Droeshout 150 liter petrole- (jongens)school gebouwd, als reactie vanwege de katholieke gemeenschap op de schoolwet um (incl. kerk van Droeshout). van 1879 die godsdienstonderwijs in de ge- (Brievenkopieboek gemeente) meenteschool onmogelijk maakte. Door her- De menschen sukkelen met de steenkolen. haaldelijke verbouwingen en uitbreiding van de Het is verboden geweest de stoven te doen branden latere meisjesschool op die plaats, vinden wij in de scholen. van dit schoolgebouw geen duidelijke sporen (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) meer terug. Na het einde van de schooloorlog (1884) evo- Huis dokter Jozef Wynants lueerde de school naar de katholieke lagere In dit groot huis, dat later nogal grondig ver- meisjesschool tot de huidige vrije (gemengde) bouwd werd met onder meer een gevel in mo- basisschool van Opwijk-centrum. dernistische stijl woonde Joseph Wynants, ge- Wegens oorlogsomstandigheden diende de neesheer, broer van notaris Fernand Wynants. school gesloten van 5 augustus 1914 tot 9 no- Hij was gemeenteraadslid 1899-1920 en 1927- vember 1915. 1932 en burgemeester 1921-1926. Vanaf begin oktober tot december 1918 werd Hier logeerde een tijd ook de jonge dokter Emi- zij bezet door doortrekkende legers, o.a. een le Markey, afkomstig van Nieuwpoort. Deze Duitse legerbakkerij. vestigde zich later in de Stationsstraat. e De frontbakkerij (van het Duitse leger), komende Zondag 4 Oct. 1914 van Lichtervelde nam op 25 of 27 oktober (1918) 's Nachts wil een D. officier met eene slons, te ver- geefs, bij Jos. Wijnants binnendringen. haar intrek in de meisjesschool en aanpalende wei- e de Zaterdag 28 November 1914 (Geschiedenis van Opwijk). Gisteren, laat in den avond, bedreigingen met re- volver tegen Jos. Wijnants, door eenen D. die car- Na den Duitsen aanval op België, op 4 augustus bure eischt. 1914, had Kardinaal Mercier een oproep gedaan tot Donderdag 4 Februari 1915 alle kloostergemeenten om ook al hun beschikbare Te 7 uren 'savonds breken 4 D. bij Joseph Wijnants hulpkrachten te 'mobiliseren' in den dienst van het binnen. Zij eischen van de meid, die alleen te huis bedreigde Vaderland en vooral zich te wijden aan was, de sleutels van den wijnkelder (die onder water de verzorging van onze zieke en gekwetste soldaten. staat) en verder haar spaarpenningen. Het Moederhuis te Opwijk had onmiddellijk gehoor Vrijdag 29 Juni 1917 gegeven aan dien dringenden oproep en had zijn Joseph Wijnants, - schier alleen, - weigert kortaf schoollokalen omgevormd in lazaret en er tachtig vluchtelingen te herbergen. Hij jongman alleen, in bedden beschikbaar gesteld. … een groot huis ! Het lazaret te Opwijk zelf door de Zusters ingericht Maandag 28 Octobe 1918 zou echter geen gewonden te verplegen krijgen, Rond 3 uren aankomst van talrijke D. automobiles maar wel een groot aantal vluchtelingen, meestal uit en soldaten. De soldatenkeuken bij J. Wijnants 'qui Mechelen en omstreken, uit Lebbeke en Sint-Gillis, n'est pas content' ah, non ça ! potdoren ! mogen ontvangen, en huisvesting en voedsel ver- (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). schaffen. … In October 1918, voor den aftocht der Duitsers, Melkerij Sint-Anna kregen ze last met de vijandelijke bezetters. Op de plaats van de nieuwe gebouwen van de De Duitse troepen namen eerst de Zusterschool in gemeentelijke brandweer, de politiepost en het beslag en richtten er een reusachtige veldbakkerij gemeentelijk kunstonderwijs stonden tot voor in, waar ze in tien ovens tegelijk, 10.000 broden enkele jaren de gebouwen van de melkerij St- bakten per dag, en de deuren der klaslokalen mee Anna . opbranden. (Hoe zij groeide).

11 De melkerij St.-ANNA CV werd opgericht in se. Met het gemeentebestuur als bouwheer 1911 door Benoît Meert (° Moorsel, gehuwd werd een restauratie en grondige vernieuwing, Delphina Van Geet van Opwijk). en uitbreiding met dienstlokalen, uitgevoerd In In september 1915 meldt de gemeente op vraag 1986-1987, met plechtige heropening op 5 juni van de Kreigskommisar aan de kantonale burge- 1987. meester van Asse dat er in Opwijk een stoommelke- In september 2013 werd de zaal door de ge- rij bestaat 'Samenwerkende Melkerij Sint-Anna', meente aangekocht van de vzw Parochiale met als bestuurder Gustaaf Van Geet. De melk werken van het Gewest Asse. wordt deels in natura verkocht en deels verwerkt tot De Sint-Pauluszaal is sinds 2013 opgenomen in boter. de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed In januari 1916 stuurt men aan inspecteur-veearts (Onroerend Erfgoed, een agentschap van de De Smet in Schaarbeek een staat op de melkerij Vlaamse Overheid). ID: 215670. i.v.m. de heersende epidemie van mond- en klauw- zeer. Tijdens de oorlog was de de Sint-Pauluszaal De melkerij moet in 1916 regelmatig opgaven doen ook de opvangplaats bij uitstek voor de hon- aan de Zivilkommissar. derden vluchtelingen en geëvacueerden die in De Opwijkse melkveehouders sluiten zich bij deze Opwijk verbleven (1914, 1917, 1918). De zaal melkerij aan ofwel bij de melkerijen van Maxenzele, werd zowat herschapen in een bestendig Sint-Antonius te Merchtem , Segers te Merchtem en nachtasiel. zelfs bij de melkerij G. Heyse te Sint-Ulriks-Kapelle. (Brievenkopieboek gemeente) Op 12 oktober (1918) waren er, te Opwijk, Het werk der 'melk voor de kleine kinderen' werkt reeds 800 vluchtelingen ten laste van het Comi- zeer goed. Dagelijks worden daarvoor ongeveer 70 té; op 27 oktober kwamen er nog 550 bij; begin lit. in de melkerij besteld. … november telde men er 1677. De St. Pauluszaal (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) was herschapen in een bestendig nachtasiel . Al de boeren zijn thans bij de melkerij. Zij moeten, (Geschiedenis van Opwijk). op hooger bevel, per koei en per dag, 4 liter melk ter Zaterdag 26 Sept. 1914 melkerij brengen; de rest mogen ze verbruiken of De Keersmaeker wordt ter plaatste (Mansteen) be- verkoopen. … De melkerij moet melk leveren aan de graven, en de gevangenen worden te Opwijck in de plaatsen waar er te kort is. Sint Paulus zaal gebracht. Hunne huisgenoten, op (De Stem uit Opwijck, 29-6-1918) vlucht gedreven, weten niets over hun lot. Maandag 28 Sept. 1914 Sint-Pauluszaal Verscheidene oude mannen van 't Eeksken, door de Gebouwd als parochiezaal in 1909-1910, op D. gevangen genomen zaterdag, en die de nacht in initiatief van enkle Opwijkse families, en in S.P.zaal hebben doorgebracht nemen zondag het gebruik genomen in februari 1911 met de op- middagmaal bij E. H. Van Gestel. voering van het vermaarde Sint-Paulusspel. e Zo kon de nood gelenigd worden die op dat Zondag 4 Oct. 1914 ogenblik bestond om over een zaal voor toneel 's Nachts (3/4) worden hier door de D. talrijke en andere culturele en sociale activiteiten te vluchtelingen overgebracht uit Sint-Gillis en Den- beschikken. Zij werd gebouwd in neogotische dermonde: arme dompelaars. Zij worden in S. Pau- stijl. luszaal en in de gemeenteschool geherbergd en Na de oprichting van de Katholieke Volksbond moeten door de Gem. onderhouden worden. van Opwijck in 1914 huurde deze culturele, Vrijdag 17 September 1915 maatschappelijke en sociale vereniging de Groot D. feest in de zaal. 250 D. (uit Opw. Assche Sint-Pauluszaal per jaar. en Merchtem) met muziek trekken stoetsgewijze door In 1950 schenken de eigenaars in onverdeeld- het Dorp. heid onwederroepelijk de grond en de zaal aan Zaterdag 25 e December 1915 de vzw Vereniging der Parochiale werken van 3 uren. Alg. vergadering van S.Vinc. Genootschap de Dekenij Asse (nu vzw V.P.W. Gewest Asse in de St.Pauluszaal. Algemeen verslag onzer werk- Afd. 0229 Opwijk). zaamheden, alsook over de oorlogswerken, namelijk In 1951 worden een aantal herstellingen uitge- over het steunfonds onzer belg. Krijgsgevangenen. voerd door de parochie voor een bedrag van e 355.185 frank. In 1955 krijgt vzw Vereniging Zondag 2 April 1916 der Parochiale werken van de Dekenij Asse de Feestje van de zondagschool, in de S. Pauluszaal, toelating van de gemeente Opwijk om de Sint- door de D. bewaakt. e Pauluszaal uit te baten als feestzaal- Maandag 25 Dec. 1916 schouwspelzaal. Vanaf eind 1970 huurt de ge- Algemeene vergadering van S.V. genootschap in de meente de zaal van de vzw V.P.W. Gewest As- SintPauluszaal. Herinnering, in vollen oorlogstijd,

12 aan den 60 e verjaardag van de eerste algem. Verga- ring in de St. Pauluszaal voor de werkende en eere- dering van eene conferentie. leden van het genootsc H. van den H. Vincentius à Zondag 22 April 1917 Paulo, alsook voor de arme huisgezinnen die be- Conf. Van S.V. à Paulo. Algemeene Vergadering in zocht worden … de S. Pauluszaal, druk bijgewoond. (Verslagboek Sint-Paulusparochie) Vrijdag, 31 Augusti 1917 Maart 1917 Meeting van Halluiners in de zaal. Opgehitst door Zondag 4 - … om 4 ½ u algemeene vergadering een kleine groep socialisten (tusschen dewelke gepa- voor de werkende en eereleden van het genootsc tenteerde dieven), meenen die menschen te moeten H. van den H. Vincentius à Paulo in de St. Paulus- protesteeren tegen de handelingen van de heeren zaal Bovy en René Drouart, hunne vertegenwoordigers (Verslagboek Sint-Paulusparochie) in het komiteit. Maar deze zijn op hun tong niet April 1917 gevallen en weerleggen hunne tegenstrevers mees- Vandaag (zondag 22) om 4 u algemeene vergade- terlijk. ring voor al de werkende en eereleden van Kerstdag, 25 December 1917 het genootschap van den H. Vincentius à Paulo in Verslag van de werkzaamheden van S. Vinc. Ge- de St. Pauluszaal. nootschap heden voorgedragen, in de S. Pauluszaal (Verslagboek Sint-Paulusparochie) voor een talrijk publiek. Juli 1917 Maandag 4 November 1918 Zondag 21 - 4 u algemeene vergadering voor al de Het regent vluchtelingen. De Sint Pauluszaal waar werkende en eereleden van het genootsc H. (van den al dat volk nestelt wordt geplunderd. De costumes H. Vincentius à Paulo) in de St. Pauluszaal van den toneelkring namelijk werden meegenomen, (Verslagboek Sint-Paulusparochie) schermen en decors aan stukken gescheurd. Weinig December 1917 interessante kerels die wij nu moeten herbergen, niet Dynsd. 25 - Hoogdag van Kerstmis. … om 3u alge- veel beter dan Duitschers. meene vergadering voor de werkende en eereleden (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). van het genootschap van den H. Vincentius à Paulo, Zaterdag 26 Sept. 1914 in de St. Pauluszaal De gevangenen worden teruggebracht naar het (Verslagboek Sint-Paulusparochie) Dorp en vernachten in de Sint-Pauluszaal waar zij blijven tot Zondag noen. 't Kasteeltje (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) 't Kasteeltje (villa Wynants) op de hoek van de Marktstraat en de Ringlaan, met notariaatge- 26 September 1914 bouw langs de Dorpssteeg, werd ca. 1908 ge- De gevangenen van 't Eecksken wierden dien nacht bouwd door notaris Fernand Wynants. Hij had naar 't dorp gebracht en daar in de Sint Pauluszaal de bouwgrond, ca. 60 are, gekocht van de opgesloten. Hier vonden zij ten minste slapen voor kerkfabriek van St.-Paulus Opwijk in den nacht. 's Anderdaags 's middags wierden zij nov. 1900. losgelaten door Jan de Champetter. De arme men- Het notariaat en notariswoning Wynants zijn schen wierden bij de begoede lieden van 't dorp opgenomen in de Inventaris van het Bouwkun- ingenomen, want, zij waren afgemarteld en, ginder, dig Erfgoed (Onroerend Erfgoed, een agent- lagen hunne huizen in aasche… schap van de Vlaamse Overheid). ID: 212289. (De Stem uit Opwijck, 10-3-1916) Onder de oorlog woonden hier het echtpaar Te Opwijck kermis was er concert in de St Paulus- Fernand Jan Joseph Wynants, notaris, en Emi- zaal, ingericht door de zangmaatschappij ten voor- lie Justine Marie Augusta Crick en hun twee dele der Opwijksche krijgsgevangenen. zonen en twee dochters. Er waren ook twee (De Stem uit Opwijck, 10-10-1918) inwonende meiden (Barbara Henrica Van Mal- deren, Maria Leontina Willems –tot april 1916-, Al de vluchtelingen van Halewijn spreken met den Adolphina Coppens –vanaf april 1918-) en één meesten lof over hun onthaal te Opwijck. Ziehier knecht (Bonifacius De Ridder). wat een van hen ons schrijft: In de St Pauluszaal wordt klasse gegeven aan de kinderen der vluchte- 't Kasteeltje was de verblijfplaats van de Duitse officieren in Opwijk, met onder meer lingen. Deze laatsten ontvangen ook in die zaal diverse braspartijen en zelfs een gevecht op hunne geldelijke ondersteuning. het einde van de oorlog, met dodelijke af- (De Stem uit Opwijck, 20-3-1918) loop. Februari 1917 Zondag 18 - … 's namiddags algemeene vergade-

13 Zondag 4 e Oct. 1914 binding met Brussel verwezenlijkt. Op de lijn 's Middags, aankomst te Opw. Van 200 duitschen Aalst-Antwerpen (over Opwijk en Londerzeel met troswagens. Logeren aan de statie, de officier in (later lijn 61 of 'Leireken') werd het vak Ant- de villa Wijnants. werpen-Boom reeds ingehuldigd op 28 decem- Vrijdag, 25 e December 1914 ber 1875. De D. feesten op de villa Fern. Wijnants. Groote Vanaf 12 oktober 1879 kon men sporen van diner voor de officiers. Kerstboom… Londerzeel Oost tot Aalst (dus over Opwijk). Het vak Boom-Londerzeel Oost werd ingehul- Zondag 27 December 1914 digd op 8 augustus 1881. De spoorlijn Antwer- Duitsch gastmaal op de villa Fernand. 's Avonds pen-Aalst ('Leireken') en Brussel-Dendermonde worden de kinderen verzocht rond den D. kerstboom hadden een gemeenschappelijk spoor (krui- te komen zingen: Zij zingen met volle borst 'De sing) ter hoogte van het station Opwijk, over Vlaamsche Leeuw'. een lengte van ca. 1.200 meter (ca. 100 m Woensdag 29 Augusti 1917 vóór Fabriekstraat tot einde verlengde Stati- Stoute diefstal 's nachts bij Notaris Wijnants. onsstraat). Maandag 11 e November Het vak 'Opwijk-Londerzeel' van de spoorweg Te Opwijck ook woelige avond. Gezang en getier werd voor het personenvervoer gesloten in 1952. van dronken soldaten. De saksische beren, houden Na 1957 bleef het vak Opwijk-Aalst nog in ge- kot bij Tiets, en slagen alles aan stuk. Daarna trek- bruik voor goederenvervoer tot 1961 naar Aalst en daarna tot Moorsel. De laatste goederentrein ken zij naar de villa Wijnants, niettegenstaande de reed in 1976. Pas dan werd het baanvak Opwijk- aanwezigheid van hogere officiers. Een gevecht Moorsel, over Nijverseel en Baardegem opgebro- breekt los, een D. gewond, sterft eenige uren daarna ken. Op het tracé werd een wandel- en fietspad ten gevolge van die wonde. Hij wordt 's anderen- aangelegd. daags met twee andere, gestorven ik weet niet hoe, Het Station Werd vermoedelijk gebouwd te- op het ongewijd deel van het kerkhof begraven. gen de ingebruikname van het spoorwegvak (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). Asse-Dendermonde (mei 1879). Het gebouw, met luifel aan de perronzijde, werd sindsdien Spoorlijn Antwerpen-Aalst en aan de buitenzijde slechts licht gewijzigd. Brussel-Dendermonde. Het gebouw in neo-classicistische stijl vertoont Station en omgeving. grote gelijkenis met andere stations op de lijn. De Belgische Staat besliste in 1870 twee nieu- Bemerk ook het bijgebouw 'de remise' of goe- we spoorlijnen aan te leggen, die mekaar zou- derenmagazijn, met hoge laadvloeren en luifels den kruisen te Opwijk. langs beide zijden. Het getuigt van de vroegere De eerste was aanvankelijk bedoeld als een drukke handelsactiviteiten in het station. rechtstreekse verbinding van de Antwerpse De stationschef onder de oorlog was Jean Bap- zeehaven met het nijverheidsgebied van tiste Ocula (Opwijk maart-april 1914 – okt. Noord-Frankrijk. De lijn Antwerpen-Aalst- 1920). Hij woonde samen met zijn echtgenote Doornik-Douai moest dus voor een druk inter- Gabrielle Cathérine Francine Demoustier in het nationaal goederenverkeer ingericht worden. stationsgebouw. De Franse regering deed het plan mislukken, om de belangen van de haven van Duinkerken In dit station, gelegen op het kruispunt van te vrijwaren. Intussen waren de werken hier zo twee spoorwegen, passeerden tal van treinen goed als af. Zo komt het dat Opwijk een recht- met soldaten en legermateriaal, van beide streekse spoorverbinding met Antwerpen (via kampen, en met vluchtelingen en geëvacueer- Londerzeel-Boom) en Aalst bekwam, die er, in den. normale omstandigheden, misschien nooit zou In september 1914 was de omgeving van het gekomen zijn. Het bleef daarom ook altijd een station (en spoorlijn) het toneel van gevechten eensporige lijn. tussen Belgische en Duitse troepen. De spoorlijn Brussel-Dendermonde was van Het station bezat de enige telegraaf in de ge- een groter noodzakelijkheid. Ze verbond im- meente. In de periode van militaire activiteiten mers de hoofdstad met de -toen nog militair en werd deze dan ook veelvuldig gebruikt door de industrieel zeer belangrijke- stad Dendermon- legerdiensten en ten behoeve van de burgers. de. De werken aan beide spoorwegen werden In het station kwam vanaf juni 1917 en in begonnen in 1876. 1918 ook de grote stroom van geëvacueer- Op de lijn Brussel-Dendermonde (de latere lijn den uit Halluin (Noord-Frankrijk) en uit Wer- 60) werd het vak Asse-Dendermonde geopend vik en omstreken toe. op 18 mei 1879. Half november 1881 was de lijn tot Jette voltooid en de rechtstreekse ver-

14 Op 2 september 1914 kwam een sterke Duitse afde- sont des Allemands !' Maar hij valt op den zelfden ling de telegraaf- en telefoontoestellen in het station stond, getroffen in de bil, terwijl zijne makkers haas- buiten gebruik stellen. De stationsoverste, M. Ocula, tig wegvluchten. De arme jongen blijft daar den was tot de laatste minuut in verbinding gebleven met ganschen nacht liggen, in een plek beeten. Geburen Dendermonde en lichtte de legeroverheid aldaar in (De Cock-De Donder) hooren hem kermen, maar over de troepenbeweging in de streek. Alle seintoe- niemand durft buiten komen. stellen op de spoorweg werden opgeblazen. Zondag 27 Sept. 1914 (Geschiedenis van Opwijk) 5 u. 's morgens, komen aan de statie van Opwijck, in In augustus (1915 ?) werden de spoorwegarbeiders volle wanorde, 2 à 3 compagnies D. voetvolk met opgeëist om aan de baan te werken, wat voor gevolg een batterie kanonnen. Zij komen van 't Eeksken en had dat onderpastoor Van Gestel aangehouden vragen naar water. werd en tot drie maand gevangenis veroordeeld, Maandag 28 Sept. 1914 omdat hij de mannan afgeraden had op de Duitse De statiechef van Opw. wordt met een gepanserde dwangmaatregel in te gaan trein (train blindé) naar Aalst gevoerd, waar men (Geschiedenis van Opwijk). voor goed aan 't plunderen is, en terug naar Opw. Einde maart 1917 vinden de Duitsers er weer wat gebracht. e nieuws op, er is geld nodig en met de gemeente in de Zondag 4 Oct. 1914 boet te slaan kan men een ledige kas weer wat vul- 's Middags, aankomst te Opw. Van 200 duitschen len; het regent alom geldboeten; is er geen aanlei- met troswagens. Logeren aan de statie, de officier in ding toe te vinden, dan kan men zelf wel een straf- de villa Wijnants. baar vergrijp ineensteken: alzo vernemen de ver- Maandag 5 Oct. 1914 baasde Opwijkenaars dat op 11 maart een rail van De D. troepen die aan de Statie vernachten trekken de spoorweg losgevezen werd (natuurlijk hadden de naar de Dender lijn. e Duitsers dat zelf gedaan !); dat was een goed voor- Zondag, 3 Januari 1915 wendsel om de gemeente een boete van 10.000 fr. op De D. statieoverste, die anders naar de kerk niet te leggen . gaat, is als spioen in de hoogmis aanwezig. Vrijdag, 5 Februari (Geschiedenis van Opwijk). Een trein, met D. soldaten die naar 't front rijden, Woensdag 2 Sept. 1914 draagt in groote letters: 'God straffe Engeland !' D. troepen nemen positie in de heirbaan terwijl Zondag 11 Meert 1917 hunne pioniers in de statie, de semaphores doen in De D. vertellen dat een rail moedwillig weggerukt de lucht springen. De statiechef M. Ocula blijft werd aan den ijzeren weg. 't Is natuurlijk eene leu- koelbloedig op zijne post, en telegrapheert en tele- gen, die hen gaat toelaten Opwijcksche jongheden te foneert tot op het laatste oogenblik: 'Ze zijn daar !' verplichten 's nachts de baan te bewaken. Telegraaf- en telefoonstelsels (10.000 fr. schade) Zondag 1 April 1917 worden dadelijk door de D. stuk geslagen, en de De D. overheid heeft uitspraak gedaan over de zaak geldkast open gebroken. Geen mensch op straat. van den (door de D. zelf) weggetooverde rail: Op- Niemand weet wat die ontploffingen beduiden. Stuk- wijck wordt eene boet van 10.000 frs. Opgelegd… ken ijzer vallen op de huizen van het dorp en in den Donderdag 28 Juni 1917 hof van de pastorij. 's Avonds te 11 uren, te midden van een onweer, Vrijdag 25 Sept. 1914 aankomst in de statie van Opwijck van rond de Cannonade richting Mechelen. B. patrouille breekt 500 fransche vluchtelingen uit Halluin. Droevig ! de rails op van de ijzeren baan. Na lange onderhandelingen zullen die menschen in Zaterdag 26 Sept. 1914 den trein mogen vernachten. Een geblindeerde trein houdt stil aan de Doodstraat Woensdag 8 Mei 1918 – Enquête bij den chef. Koelbloedigheid van zijne Dezen avond rond 8 uren is hier een trein voorbij- dame. gereden met engelsche en belgische soldaten, den De D. staf in de statiestraat: De stationchef en zijne 17 April krijgsgevangen gemaakt. dame gedwongen in den kelder te blijven met de Woensdag, 13 November 1918 bedreiging voor den kop geschoten te worden. De D. hebben gisteren avond, moedwillig, een mu- De Statie, Statiestraat en een deel van het Dorp zijn nitietrein doen springen in de statie van Assche. Het den ganschen nacht door Duitschers bezet. In den zelfde lot bedreigt Opwijck. In de statie staan avond nadert een voorpost B. chasseurs de statie om 30 wagons met allerlei munitie. die te bezetten. Bijtijds bemerken zij dat deze vol Donderdag 14 November 1918 . Duitschers zit. 'Filons, roept de aanleider Cornu, ce De laatste D. soldaten verlaten Opwijck rond

15 4 uren. Ze zijn weg, doch er hangt nog iets dreigend aan WO I. over Opwijck. De D. laten in de statie, benevens Op 31 oktober 1920 werd een gemeentelijk voorraad van allen aard, 30 wagens met oorlogmu- monument der gesneuvelden op de Singel nities. Men vreest voor plunderingen en voor ont- plechtig onthuld. Het monument der gesneu- ploffingen… velden werd in de volksmond De Madelon ge- (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). noemd, de (lokale) benaming voor een vrouw De spoorweg van Aalst naar (Londerzeel) Antwer- die tijdens de oorlog water naar de frontsolda- pen is tijdens den oorlog opgebroken door de Duit- ten droeg. Met de aanleg van de nieuwe begraafplaats schers. hier aan de Ringlaan werd het monument hier De twee spoorwegen werden bewaakt door de Bur- aan de ingang geplaatst. Enkele jaren na de gerwacht voor het begin der vijandelijkheden. plaatsing ervan vooraan op het kerkhof aan de 2 Sept. 1914 : Rond den avond komen een 300 tal huidige Ringlaan werd er een rode beuk ach- Duitschers van Merchtem en begeven zich naar onze tergeplaatst die er nu het monument letterlijk statie. Een deel trekken verder terwijl de overigen de en figuurlijk en groot deel van het jaar in de statie binnengaan. Weldra hoort men een tiental schaduw plaatst. hevige knallen. De Duitschers hebben de brandkas Het monument in Euville kalkzandsteen stelt in de statie en 4 semaphores doen springen. Rond 9 een staande vrouw voor die een banderol optilt ure trekken ze terug. tezamen met eikenloof. Op de banderol staat 4 Sept. 1914 : 's Avonds komen Duitschers met het opsehrift HERDENKT onze HELDEN. Aan 2 locomotieven en 1 wagen de statie gedeeltelijk in haar geschoeide voeten ligt een kanonloop. orde brengen. Op drie zijden van de basis van het monument De eerw. Heer Van Gestel, onderpastoor. Aan onzen zijn de namen gebeiteld (letters nu in blauw geschilderd) van 23 Opwijkse gesneuvelden. ijzerenweg werkten eenige Opwijksche jonge lieden Het is een kunstwerk van beeldhouwer Pieter voor de Duitschers. De eerw. Heer Van Gestel deed Braecke en architect Victor Creten. hun opmerken dat hunne handelwijs strijdig was In 1972 werd een nieuw gemeentelijk monu- tegen de vaderlandsliefde en dat zij te gelijker tijd ment der gesneuvelden geplaatst tegen de geen loon konden trekken van de Belgen en van de kerkhofmuur langs de Ringlaan. Op de natuur- Duitschers. 3 of 4 misnoegden gingen zijne woorden stenen platen op een achtergrond van bak- overbrengen aan de Duitschers. De eerw. Heer steen en het geheel onder een houten luifel en werd vervolgd en veroordeeld tot gevangzitting. achter en bloemenperkje, werden de namen (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) aangebracht van de gesneuvelde soldaten van Volgens de gazetten werd einde December in Onze WO I en van WO II en de namen van de bur- gemeente een duitsche trein gebombardeerd- gerslachtoffers van WO II, van Opwijk, Nijver- (De Stem uit Opwijck, 1-2-1916) seel en Droeshout. De namen van de burger- Het aantal d. soldaten die in Opwijck er blijven is slachtoffers van WO I werden niet aange- van 300 op een dertigtal gezakt; het meerendeel zijn bracht. Vermits het monument dateert van voor de fusie (1976) komen ook de namen van zieken of herstellenden.. De andere zijn gelogeerd de Mazelaars er niet op voor. …4 in de statie. (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) Op de begraafplaats zijn de eerste rijen graven langs weerszijden van de centrale ingang voor- De ijzerenbaan Londerzeel-Opwijck is gansch op- behouden voor de oorlogsgesneuvelden en de gebroken; … oud-strijders (erepark, met gemeentelijke uni- (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) forme grafstenen –waarbij uitzonderingen-). Begraafplaats aan de Ringlaan Daarnaast zijn er nog oud-strijders begraven buiten dit gemeentelijk erepark, onder meer in Ter vervanging van het aloude kerkhof rond de familiegraven elders op de begraafplaats. Sint-Pauluskerk werd na de oorlog een ge- Het geheel van het gemeentelijk erepark geeft meentelijke begraafplaats voor Opwijk- een nogal verward beeld. Op diverse plaatsen centrum en Nijverseel in de Brugkouter aange- rusten verschillende categorieën van deze legd en in 1936 in gebruik genomen. Zij is ge- overledenen, zonder veel duidelijke ordening legen aan de huidige Ringlaan (ingang), maar (gesneuvelden WO I, burgerslachtoffers WO I, er is nu ook een geopende verbinding voor be- oud-strijders WO I, gesneuvelden WO II, oud- zoekers aan de noordzijde, naar de parking bij strijders WO II, burgerlijke slachtoffers WO II, 't station. weerstanders gesneuveld in dienst, oorlogsin- Alhoewel de begraafplaats dateert van na de validen, oud-weerstanders,...). oorlog, vindt men er toch tal van herinneringen

16 Dit was zeker ook het geval voor de 42 graven heldenhuldekruis (type Joe English) dat vorig op de 3 voorste rijen die in 1994 het voorwerp jaar door de gemeente nog vernieuwd werd,… uitmaakten van een onderzoek voor opruiming van de graven. Deze graven waren van oud- Bochtmolen strijders WO I (23 gekende), van een opgeëiste Stenen molen 'op den Boecht' ('molen van Sis- burger WO I, van een oud weerstander van kes'), nabij de huidige Ringlaan tegen de zuid- WO II, van een politiek gevangene WO II en oosthoek van de begraafplaats, gebouwd in van burgerslachtoffers WO II. Er waren ook 1847 door Judocus Leopoldus Pauwels. enkele onbekende graven bij. Sinds 1895 gebeurde de aandrijving van de Deze 3 rijen grafstenen werden vervangen molen door een petrolmotor, die in 1905 ver- door één nieuw, centraal monument. Wij hoop- vangen werd door een stoommachine. ten dat het een gedenkteken zou worden dat De laatste eigenaar, Henri Verhavert, sloopte een waardige herinnering zou vormen aan alle de molen in 1937. Opwijkse oorlogsslachtoffers (in de ruime zin In oktober 1915 meldt de gemeente aan de Pro- van het woord) en oud-strijders, burgers en vinziale Ernte Kommision dat er in Opwijk vijf militairen, van beide oorlogen (en eventueel molens zijn: ook aan slachtoffers van soortgelijke omstan- - … digheden) welke op het Opwijks kerkhof be- - Petrus Segers (Bochtstr. 112) elektrisch aangedre- graven liggen, én aan de Opwijkse slachtoffers ven, 1.200 kg per dag, drie dagen per week en oud-strijders die, door omstandigheden, - … hun laatste rustplaats elders hebben. Wij pleit- (Brievenkopieboek gemeente) ten er dan ook voor dat de herinnering aan de oorlogsslachtoffers o.m. ook zou gebeuren met Fabriek Vanbreuze & Cie vermelding van hun naam en van het conflict (en omgeving) waarin zij hun leven lieten en per soort van slachtoffers (gesneuvelde militairen, burger- De Brusselse onderneming Anc. Ets. Vanbreuze slachtoffers door het krijgsgeweld, slachtoffers S.A. (Laken) vestigde in 1913 een uitbreiding uit het verzet,...) en met vermelding van de in de Fabriekstraat (toen Bochtstraat ), naast geboorte- en overlijdensdatum. Wij waren de spoorweg. Het is een bedrijf voor textielaf- overtuigd dat door deze eenvoudige maar val en –recuperatie ('t voddenfabriek). overzichtelijk informatieve elementen (welke Dijnsdag, 13 e October 1914 duidelijk ontbreken op het Opwijks oorlogsmo- Rond de 200 D. vestigen zich in het Dorp: de mili- nument tegen de straatmuur), de herinnering, taire bakkerij in het voddenfabriek en in eene nabu- de eerbied en de dankbaarheid ten overstaan rige weide. van onze oorlogsslachtoffers, zou aanwakke- Woensdag 14 October 1914 ren, ook bij de jongere en de volgende genera- Rond 4 uren namiddag, groote herrewar aan de ties. Mil. Bakkerij: de Burgemeester (en Jos. Wijnants) Het nieuwe monument vermeldt helaas enkel de namen en het initiaal van de voornaam van wordt naar de Bakkerij gebracht en beschuldigd 40 begravingen wiens individueel graf werd aan de D. valsche inlichtingen gegeven te hebben opgeruimd, blijkbaar in een volledig willekeuri- over het water van de bakkerij. ge volgorde, zonder enige aanduiding of het Maandag 19 October 1914 om militaire of burgerslachtoffers gaat, of het De ritmeister, met zijne bakkers en zijne 12 ovens om mensen van WO I of van WO II gaat, zon- vertrekken per trein naar Brussel. der geboorte en overlijdensdatum,… (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). Bij de namen staat een gedenktekst die eind In december 1915 zijn er in Opwijk twee onderne- 1995 aanleiding gaf tot enige politieke commo- mingen die het werk tijdelijk hadden opgeschort en tie in Opwijk. het nu gedeeltelijk hervat hebben: Vanbreuze en Op de begraafplaats hebben wij aandacht voor Cie. in de Bochtstraat en de firma Louis Cornelis in onder meer de drie oorlogsmonumenten, voor de Mansteenstraat. Er zijn geen ondernemingen die de graven van de oud-strijders WO I op het stil gelegen hebben en nu weer volledig werken. erepark, voor een aantal graven van oud- (Brievenkopieboek gemeente) strijders buiten het erepark (meestal familie- graven), voor het graf van een weggevoerde Het voddenfabriek werkt nog en alzoo verdie- 1914-'18 waarvan de grafsteen vorig jaar nog nen sommigen nog eene tamelijke daghuur. door de gemeente verwijderd werd ondanks (De Stem uit Opwijk, 15-10-1915) onze vraag voor behoud (individueel graf), De fabriek op de Boecht werkt nog redelijk goed. voor graven van (gewezen) oorlogsvluchtelin- (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) gen (geëvacueerden), voor het 'vals' Vlaams

17 Huis burgemeester Benoît De Smedt lid, sinds november 1914 voorzitter Steun- en Dubbelhuis op de hoek van de Marktstraat Voedingscomité te Opwijk en lid van het kan- (nr. 16) en de Processiestraat, in een streng tonale Comiteit te Asse, lid van het Bureel van neoclassicistische stijl. Weldadigheid, lid Provincieraad van Brabant, Het huis werd bewoond door het echtpaar Pau- voorzitter van het Sint-Vincentiusgenootschap lus Benedictus De Smedt, geneesheer en bur- Opwijk, voorzitter van de maatschappij van gemeester – Joanna Juliana Van Ermengen en onderlinge bijstand Sint-Paulusgilde, onder- hun kinderen (2 zonen en een dochter) en de voorzitter van de Katholieke Volksbond van meiden Maria Catharina Meersman († 1916) en Opwijk, enz. Hij was nog in tal van andere tal- Caroline Waverijns en de knecht Frans Verelst. rijke sociale en culturele verenigingen actief. Over de oorlogsjaren 1914-1918 hield Louis In 1914 was Benoit De Smedt burgemeester van Lindemans (Marktstraat), een afzonderlijk dag- Opwijk en geneesheer (Dorp 81) Hij was ook lid van boek waaruit hier ruim geciteerd wordt. het lokaal comité 'de salubrité publique', dat tot 1917 ongewijzigd bleef. Zie o.m. de inleiding bij Het Oorlogsdagboek van (Brievenkopieboek gemeente) Louis Lindemans in Getuigenissen van de «andere Nieuws uit Opwijck (Brief van 22 nov.) oorlog». Opwijk en Mazenzele (en omstreken) 1914- In 't pensionnaat liggen 40 duitschers; een domine 1918 , pag. 39-43. verblijft bij den burgemeester. (De Stem uit Opwijck, 15-1-1916) Gemeentehuis Het aantal d. soldaten die in Opwijck verblijven is Het huis Verlat op de Markt werd door het Bureel van 300 op een dertigtal gezakt; het meerendeel zijn van Weldadigheid aangekocht op 10 december 1840 met de bedoeling er een Godshuis in onder zieken of herstellenden. … Ze zijn gelogeerd in de te brengen. Er werd echter reeds vrij vlug een huizen van den Burgemeester, nevens dezes huis. verwisseling van eigendom uitgewerkt tussen de (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) Gemeente en het Bureel van Weldadigheid. Men vond dat het oud gemeentehuis (huis Rollier) Huis Lindemans door ligging, ruimte en uitbreidingsmogelijkheden Herenwoning Marktstraat nr. 41. beter geschikt was als Godshuis en het huis Ver- De eerste steen van dit statig 19de-eeuws neo- lat (hoek Marktstraat-Gasthuisstraat) heel goed classicistisch herenhuis, werd gelegd op 6 juni geschikt was als gemeentehuis. De wederzijdse 1877. Het gebouw staat op de plaats van de bruiklening voor 9 jaar werd goedgekeurd in oude herberg geheten De Valck (vroeger de 1842. hofstede het Pelkot ). Het huis werd gebouwd Door zijn bouwvalligheid diende het gemeente- op de zeer ruime oude kelders van het oude huis eind 1981 dringend ontruimd te worden. Het gebouw. De kinderen van Pieter Lindemans- gebouw werd volledig afgebroken en her- Katrien Van Bever hadden het goed gekocht in opgebouwd in 1982-1984. Het gemeentehuis is opgenomen in de Inventa- 1875 van de familie Raes. ris van het Bouwkundig Erfgoed (Onroerend Tussen 1878 en 1886 (huwelijksjaar van Erfgoed, een agentschap van de Vlaamse Over- Louis L.), deed het gebouw dienst als bijge- heid). ID: 40413. bouw van het pensionaat in de Marktstraat (o.m. voor logies voor de leerlingen). Hier woonde ook de gemeentesecretaris Adolf Heyvaert met zijn echtgenote Maria Celina Onder de oorlog woonden in het huis het echt- Walravens en hun zes kinderen. paar Louis Antoon Lindemans en zijn echtgeno- te Constance Maria Sophia Benedicta de Wa- Zaterdag 2 e Meert 1918 penaert. Zij hadden 11 kinderen (5 zonen en 6 Gemeenteraad. Kiezing van eenen hulponderwijzer. dochters). Twee zonen, Paul en Leo waren oor- Twee raadsleden bedreigen den Gem. Raad, zoo de logsvrijwilligers en verbleven aan het front. kandidaat De Bruyn (uit Vlaanderen) benoemd Vier dochters verblijven van nov. 1915 tot wordt, met boeten opgelegd door de D. overheid. sept. 1918 in Grembergen, bij de familie van (En hoe zal de D. overheid dat weten tenzij door hun moeder. overdragen !) Bij het gezin Lindemans-de Waepenaert de Maandag 29 April 1918 Kerrebrouck woonden ook nog twee ongehuw- de zusters van Louis († respectievelijk 1916 en Gemeenteraad. Gezaag van Jos. Wijnants tegen het 1918). Daarnaast was er ook nog de inwonen- komiteit. Elke zitting hetzelfde. de meid, Francisca Legroux. Zaterdag 26 October 1918 Louis Lindemans was bestuurder van het pen- Alleman tusschen 15 en 50 jaar moet nogmaals op sionaat Lindemans in de huidige Schoolstraat, 't Gemeentehuis, bewijs geven van zijne bezigheden. voorzitter van de Kerkfabriek, gemeenteraads- Niemand neemt nog acht op D. bevelen.

18 Woensdag 20 November 1918 rechts, de meid Josephina Joanna Spinoy en de Rond 11 uren, aankomst in Opwijck Dorp van het knecht Jozef De Smedt woonden hier. e 11 Linie (colonel Verreycken) en een groep artille- De werking van de brouwerij leed sterk onder rie. Te 3 uren, plechtige ontvangst van de officieren, de oorlogsomstandigheden. De productie daal- met vaandel, in het Gemeentehuis. In plaats van den de van 86,7 ton stortingen in 1913 tot 72,9 ton heer Burgemeester (afwezig, op reis naar Antwer- in 1914 en halveerde dan de volgende oorlogs- pen), op verzoek van de 2 schepenen doe ik de aan- jaren. Het duurde tot 1920 vooraleer de pro- spraak. Groote volksbetooging voor het Gemeente- ductie terug op het vooroorlogse peil was. huis Voor de grondstoffen was men in oorlogstijd Donderdag, 21 November 1918 aangewezen op inlandse gerst of levering via Te 4 uren, even als gisteren, plechtige ontvangst van de door de Duitsers ingestelde Gerstenzentrale. den staf en officieren op het Gemeentehuis – M. de Bij het brouwen werd ook meer en meer maïs Burgemeester doet de aanspraak in 't vlaamsch gebruikt. De bevoorrading van kolen voor de stoomma- (vertaling van de aanspraak die ik daags te voren in chine leverde problemen op zowel inzake het 't fransch deed, daar de heer kolonel geen vlaamsch volume als inzake het vervoer. Vanaf midden verstond). De kolonel antwoordt, met donderende 1917 kon het niet meer per trein gebeuren en stem in zuiver vlaamsch (aanspraak door onzen moest men met paard en kar steenkolen gaan Joseph opgesteld). halen in Henegouwen (Jumet, La Louvière) of 31 Aug. 1914 : Op het gemeentehuis veel werk met aan de Schelde. In 1918 gaat men zich bevoor- de reispassen. raden aan het kanaal of aan de Schelde (Tis- De plaatselijke overheid had weinig of niets meer te selt, Eikevliet, Boom en Mariekerke). zeggen. Heele dagen zaten de Duitschers op het Wegens de lage productie koopt de brouwerij gemeentehuis met bevelen die zonder uitstel moesten ook Lambic, o.a. 300 liter bij Vervoort in Halle. volbracht worden. Men was verplicht het getal be- In 1918 beginnen de Duisters massaal de paarden dienden te verdubbelen om al hunne bevelen te vol- op te eisen: zij moeten afgeleverd worden in Wol- brengen. Alle dagen was het een aanhoudend ver- vertem. Zo wordt 'Poep' opgeëist en de schadever- schijnen van burgers, die voor de eene of andere goeding is maar 1.200 frank. zaak moeten komen uitleg geven of toelatingen vra- De brouwerij koopt dan in Merchtem een pony voor gen. 1.675 frank. Een jaarling hengst wordt nog verkocht De bevrijding. Intrede der Belgische legers : De aan Frans Van Hemelryck in Grimbergen voor Duitsche legers zijn nauwelijks doorgetrokken als de 3.500 frank. Een 'looppeerd' dat men te Londerzeel Belgen hunne plechtige intrede doen. kocht voor 3.450 frank, en een pony worden terug Eene plechtige ontvangst der overheden van de verkocht. soldaten heeft plaats op het gemeentehuis. Dit is ook de aanleiding om in juni 1918 een eerste (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) camion voor het vervoer van bier te kopen. Hiervoor De gemeente wordt bestuurd zooals in vredestijd, koopt men eerst een onderstel en een motor, daarna doch, als de d. iets te vorderen of te zeggen hebben, 4 banden voor de wielen en tenslotte laat men er een geven zij hunne orders op het gemeentehuis en dan bak (bovenstel) opplaatsen en schilderen. Achiel moet er gehoorzaamd worden. Baekens levert en plaatst het geheel. (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) Alles samen kost de camion 1.924 frank of minder August Van Mulders schrijft op het gemeentehuis. dan een paard (3.500 à 4.000 frank). (De Stem uit Opwijck 10-10-1918) Tijdens de eerste wereldoorlog in 1917 laat men in Tienen een os van 396 kg slachten voor het Voed- Brouwerij De Smedt selcomiteit; men had hem gekocht voor 4,65 frank De brouwerij De Smedt ('Staeses') was toen per kg. gevestigd achter het statige 19de eeuws he- (archief Brouwerij De Smedt ) renhuis dat in 1969 afgebroken werd en ver- In al de brouwerijen is het koper uitgebroken. vangen door het huidige huis nr. 61. De toe- (De Stem uit Opwijck, 1-8-1917) gangspoort tot de brouwerij was in de straat- gevel aan de Marktstraat. Vroegere Gasthuis Hier woonde het gezin van Jozef De Smedt en Op 10 december 1840 koopt het Bureel van Sophie Coeckx met vijf kinderen (waaronder de Weldadigheid het huis Verlat op de Markt om latere bisschop Emiel De Smedt). Na de oorlog er een Godshuis op te richten. Het is gelegen werd het gezin nog uitgebreid met vier kinde- aan de markt (op de plaats van het huidige ren. Ook de schoonmoeder Maria Anna Seb- gemeentehuis).

19 Reeds in 1841 ziet men dat het huis Rollier, de Franse vluchtelingen uit Halluin. Andere gebou- gelegen op de hoek van de huidige Gasthu- wen in Opwijk waren niet geschikt om als ziekenhuis isstraat beter geschikt is om als gasthuis inge- ingericht te worden. richt te worden. Dit huis wordt door de ge- Op 2 juni 1916 stuurt het Provinciaal Oogstbureel meente gekocht op 12 januari 1828 en werd een omzendbrief met de vraag een stapelplaats voor granen aan te duiden. In haar antwoord geeft Op- gebruikt als raadzaal en secretariaat. Het huis wijk aan te kiezen voor een lokaal van het gasthuis Verlat op de Markt is anderzijds beter geschikt van de gemeente en schepen Petrus De Block aan te als gemeentehuis. In 1842 wordt de wederzi- stellen als bewaker. jdse bruiklening voor 9 jaar goedgekeurd. In antwoord op een omzendbrief van 15 april 1917 Hiermee werd de basis gelegd van het gasthu- antwoordt de gemeente Opwijk hetzelfde maar nu is iscomplex dat hier op de hoek van de August Van Mulders (Dorp 13) aangesteld als bewa- Marktstraat en Gasthuisstraat de volgende de- ker. cennia werd gerealiseerd. (Brievenkopieboek gemeente) Na de verhuis in 1904 van 24 zusters naar het Bereiding van de volkssoep in het gasthuis van Op- nieuw kloostergebouw aan de Kloosterstraat wijk (foto) draagt de congregatie het grootste deel van (Getuigenissen van de 'andere oorlog'. Opwijk en het oude kloostercomplex over aan de ge- Mazenzele 1914-1918) meentelijke Commissie van het Godshuis. 26 September 1914 De gebouwen worden nu volledig bestemd voor … Een paar dagen later heeft men de Keersmaeker rusthuis voor bejaarden en zieken en voor ontgraven. … In 't gasthuis wierd het lichaam ge- kostgangers (kosthuis) (1904-1950). Een an- reinigd voor den lijkdienst, die plaats had in de der gedeelte (kant Gasthuisstraat) wordt inge- kerk. richt als gasthuis en weeshuis en wordt door de (De Stem uit Opwijck, 1-12-15) zusters bediend. Alhoewel er sedert 1948 plannen bestonden Er is te Opwijck een nieuwe onderpastoor: om een nieuw gasthuis te bouwen aan de E. H. Van der Leeuw van Deurne. Hij vervangt Steenweg op Merchtem of aan de geplande E. H. Walgrave, die nog in 't gasthuis woont en Ringlaan gaat de voorkeur uiteindelijk naar de 's Zondags de kindermis leest. Kloosterstraat tegenover het kloostercomplex (De Stem uit Opwijck, 1-1-1918) in de Kloosterstraat. In 1971 verkoopt de Commissie voor Openbare Kerkhof rond Sint-Pauluskerk Onderstand (C.O.O.) haar eigendom ter plaatse Het oude kerkhof was gelegen rond de St.- aan de gemeente. In 1978, enige tijd na de Pauluskerk en omvatte ook het vroegere kerk- verhuis van de C.O.O.-diensten en instellingen plein tot aan de verdwenen arduinen palen, naar het nieuw complex aan de Kloosterstraat, alsmede een deel van de de huidige Kerkstraat werden de oude gebouwen langs de Gasthuis- en de Markt. straat afgebroken. De gebouwen langs de Aanvankelijk paalde maar één openbare weg Marktstraat (huis Rollier en huis Gerlo- aan het geheel van het kerkhof, nl. de Heir- Vanstappen) volgden, na aankoop van de rest baan (de Steenweg - nu Marktstraat). van de eigendom door de gemeente, hetzelfde In vroegere tijden was het kerkhof ook beplant lot in 1981 met uitzondering van de Gasthuis- met allerlei fruitbomen en volledig omgracht kapel. De kapel geraakt echter meer en meer (in de 17de eeuw gedempt). in verval tot ze in 1990 wordt afgebroken. Het oude kerkhof werd niet meer gebruikt als De vrijgekomen gronden worden enkele jaren begraafplaats sinds de ingebruikname van het nadien opgenomen in het huidig groots woon- nieuw kerkhof (1936) aan de huidige Ringlaan. project tussen de Marktstraat-Gasthuisstraat Er bleef nog één grafmonument ter plaatse en de Ringlaan. behouden (Aloysius Louis Lindemans, † 1933 en zijn echtgenote, Constance de Waepenaert In 't klooster bij 't gasthuis verbleven onder de de Kerrebrouck, † 1935 – zie 'Huis Lindemans' oorlog nog 7 zusters. hierboven). Ook onderpastoor Isidoor Walgrave woonde in Het grootste deel van de oude kerkhofmuur 't Gasthuis. werd afgebroken in 1940. Er was geen kliniek maar wel een gasthuis ('Gods- huis'), waar zieke en behoeftige oude mensen en In het begin van de oorlog werden hier op het wezen verbleven. De dagprijs bedroeg 1,30 frank kerkhof enkele gesneuvelde soldaten tijdelijk tot 1917. In maart 1917 waren er 50 oude mensen begraven. Duitse soldaten richtten in sep. 1914 en wezen (op 6.455 inw.), in februari 1918 waren schade aan aan de afsluiting. het er al 60, waarvan 2 teringlijders. Toen werd aan Tijdens de oorlog werd het kerkhof intensief de Zivilkommisar geantwoord dat alle plaatsen voor onderhouden en verfraaid op initiatief van de zieken volzet waren, vooral sedert de aankomst van

20 gemeente o.a. door werklozen en andere Zaterdag 26 Sept. 1914 steuntrekkers. De volgende week werd De Keersmaeker ontgraven Tegen het einde van de oorlog werden hier en 's Woendags om 8 uren begraven op ons kerkhof enkele Duitse soldaten begraven op ongewijd met eenen Belgischen soldaat, Alfons Daese van deel van het kerkhof begraven – zie ''t Kasteel- Gent, in de ambulancie Lindemans aan zijne won- tje'. den bezweken. Een Belgisch soldaat, Alfons Daese, van Gent, ge- Zondag 27 Sept. 1914 : kwetst in de gevechten van 27 september, door een Rond 7 ure vallen hier ruim 500 Duitschers binnen schot in de lenden, eerst opgeraapt in de avond en, het Dorp. Zij komen van Droeshout en trekken recht zonder verband, naar hier vervoerd, overleed enige naar de kerk. In het doorgaan komen zij aan het uren later. Hij werd begraven op het kerkhof van kerkhof en slaan met hunne geweren 4 arduinen Opwijk, naast Frans De Keersmaecker en drie an- staken aan stukken, die dienen tot afsluiting van het dere Belgische jagers, gesneuveld in dezelfde loop- Kerkhof. graaf op 't Eeksken, nl. Frans Vernimmen (Moerze- (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) ke), Glas (Velzik) en De Bock (St.-Pieters-Kapelle). 26 September 1914 Onze veldwachter, Jan Hermus, heeft zich in die … Een paar dagen later heeft men de Keersmaeker dagen zeer verdienstelijk gemaakt met alom, ook in ontgraven. … In 't gasthuis wierd het lichaam ge- Buggenhoutbos, de gevallen Belgische soldaten te reinigd voor den lijkdienst, die plaats had in de gaan opsporen en ze behoorlijk te begraven kerk. … Beiden, De Keersmaeker en D'haese rusten (Geschiedenis van Opwijk). onder één heuvelken, op een afgezonderd hoekje van Op 30 september 1914 worden, onder een grote 't kerkhof. toeloop van volk, Frans De Keersmaecker en de (De Stem uit Opwijck, 1-12-15) soldaat Alfons Daese plechtig op 't kerkhof ten Kaart van 3 e november: … De werkelooze heb- Grave gedragen. ben deze laatste tijden schoone werken verricht. (Geschiedenis van Opwijk). Men weet dat degenen die trekken van het co- Woensdag 9 Sept. 1914 miteit, 2 dagen in de week voor de gemeente 's Morgens eene patrouille hulanen op 't Kerkhof. moeten werken. Zij hebben al de beken uitge- Zondag 27 Sept . 1914 kuischt, al de straten hersteld en nu zijn ze aan Te Opwijck, trekken versche D. troepen, uit Assche 't kerkhof bezig. Het wordt gansch omgedaan, (?) rond 6 ½ u. voorbij de kerk, en slaan de ardui- daarna zal er op geplant worden. nen baliën van het kerkhof aan stukken. (De Stem uit Opwijck, 15-12-1915) Woensdag 30 Sept . 1914 8 uren. Plechtige begrafenis van Al. Daese. In dien Het kerkhof is geheel veranderd: het is omgespit en zelfden stoet, wordt het ontgraven lijk van den onge- langsheen den muur van (van Jan Raes) die nu vol lukkigen F. De Keermaeker aangebracht, gedragen berichten hangt, waar mede de Duitsche overheid door 4 zijner geburen, afgebrande menschen in ons rijkelijk bedeelt, staan, langsheen het kerkhof, hunne arme alledaagsche kleeding. eene afwisselende rei van sparreboomkens en brui- Donderdag 15 April 1915 ne pruimelaars; ook langs den Singel en den weg D. beplanten met bloemen de grafsteden van onze naar de Waag. Drie treurwilgen voltooien dat ver- geliefde gesneuvelden (Daese, De Keersmaeker) sieringswerk. Vrijdag 7 Mei 1915 (De Stem uit Opwijck, 15-2-1916) De 3 belg. gesneuvelden, op 't eeksken (grens) be- Sint-Pauluskerk graven, worden door de mannen van jufvrouw Ori- Kalkzandstenen gebouw, resulterend uit ver- ane (van Londerzeel) optgraven, en, schier onver- schillende bouwcampagnes: koor, transept en wachts, op een hondenkar, door Van Neyghen, naar vieringtoren opgetrokken in overwegend Bra- het Dorp gebracht. Zij worden plechtig op het kerk- bantse gotiek ca. 1410-1420, verwoest samen hof ter aarde gesteld. met praktisch alle omringende huizen van het e Maandag 6 December 1915 dorp in 1579 en heropgebouwd tussen 1596 en Boompjes worden op het kerkhof geplant door de 1605. zorgen van schepen P. De Block (die ook gansch het De sacristie langs de zuidzijde werd gebouwd kerkhof heeft doen omspitten en reinigen). in 1761 in een sierlijke en lichte barokstijl. (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). Het schip is een vergroting van 1773 in classi- cistische stijl (met behoud van de eerste vier traveeën van de 15de-eeuwse middenbeuk in de oorspronkelijke gotische stijl), met in de

21 voorgevel (west) een axiaal portaal in laatba- ders) onder de 1 e mis, panique in de kerk, onvrijwil- rokstijl. lig verwekt door 2 zaalzangers (Ritten en Léon): Het bijgebouw langs de noordzijde, op de gevolg van den aanhoudenden schrik die tusschen plaats waar zich tot 1761 de oude sacristie het volk heerscht. bevond, werd toegevoegd tijdens de grote Zondag 18 October 1914 kerkrestauratie 1979-1982 (verwarmingslo- Een 15tal duitschers in de hoogmis. kaal). Zondag, 3 e Januari 1915 De St.-Pauluskerk is opgenomen in de Inventa- Streng verbod den brief van Card. Mercier van den ris van het Bouwkundig Erfgoed (Onroerend Erfgoed, een agentschap van de Vlaamse Over- predikstoel te lezen; - doch, de voorzorgen zijn heid) - ID: 40401, en is als monument be- reeds genomen, alle man zal hem lezen … Bedrei- schermd (toen nog 'klassering' geheten) met ging van het sluiten der kerken. een koninklijk besluit van 6 juli 1957. De D. statieoverste, die anders naar de kerk niet gaat, is als spioen in de hoogmis aanwezig. Op het De kerk werd door de oorlog schier niet be- einde van het officie speelt Jan op het orgel, in schadigd en niet geplunderd. Ook de klokken werden ongemoeid gelaten. Voor de goede plechtige akkoorden, het vaderlandsch lied: 'Waar bewaring van een aantal kunsschatten werden Maas en Schelde vloeien'… veiligheidsmaatregelen genomen. Maandag, 4 Januari. 1915 In 1919 werd op de torenpijler noord-oost een Te 9 uren, mis en sermoen in de kerk, voor de bronzen gedenkplaat geplaatst ter nagedach- D. katholieke soldaten, door hunnen almoesenier. tenis van 14 parochianen die in 1914-1918 Zondag 7 Februari 1915 door het oorlogsgeweld omkwamen (gesneu- Algemeene biddag voor de Vrede, voorgeschreven velde soldaten en burgerslachtoffer Frans De door Z. H. Benedictus XV. Veel volk te communie. Keersmaecker). Ontwerp en uitvoering: firma Indrukwekkende plechtigheid 's namiddags. Bressers van Gent. Zondag, 25 April 1915 De diensten in de kerk werden logischerwijze Kat H. Dienst voor D. soldaten, in de kerk, na de vaak aangepast in functie van de oorlogsom- hoogmis.. standigheden (bijzondere diensten, sermoe- Zondag 6 Juni 1915 ( H. Sacramentsdag) nen, herdenking gesneuvelden,…). Opvallend Stichtende processie, gevolgd door eene groote bid- hierbij is ook hoe de parochieverantwoordelij- ken de groepen van vluchtelingen en geëvacu- dende menigte. Drij soorten van D. op den door- eerden in Opwijk (1917-1918, o.m. uit het tocht: goede christenen, eerbiedig geknield, beleefde Franse Halluin) trachten zo nauw mogelijk te mannen, met blooten hoofd, en … domme en be- betrekken bij het parochiaal geloofsleven ('af- schofterikken .. roepen' missen, meldingen van gesneuvelde Maandag 27 September 1915 soldaten van Halluin, sermoenen in 't Frans,…). Plechtige jaargetijde voor onze gesneuvelden van 26/27 Sept. 1914. Verder werden in de kerk van Opwijk en in de grot Woensdag 17 November 1915 van Droeshout gedenkplaten opgericht waarop de Plechtige lijkdienst van Bernard Miers + 22 Janu- namen der gesneuvelde parochianen vereeuwigd ari, aan den IJzer R.I.P. werden. (Geschiedenis van Opwijk). Vrijdag 30 Juni 1916 Begrafenis van het slachtoffer van Nijverseel. Zondag 23 Aug. 1914 Woensdag 18 April 1917 'S Avonds keert eene duitsche patrouille over het Lijkdienst van onzen gebuur P. Janssens, gesneu- Dorp terug, juist toen de S. Paulusprocessie op het veld in 1916 te Caesbeke (IJzer). kerkplein geknield is. Er wordt besloten de publieke Woensdag 15 Aug . 1917 processiën te staken, en dagelijks den Rozenkrans in Fransch sermoen van E.P. Godard O.S.R. dd. on- de kerk te bidden. derpastoor van Halluin voor de uitwijkelingen. Zondag 27 Sept. 1914 Zaterdag 16 e Februari 1918 Te Opwijck, trekken versche D. troepen, uit Assche De D. zijn voornemens de klokken en de orgelpijpen (?) rond 6 ½ u. voorbij de kerk. Niemand waagt zich onzer kerken op te eischen. naar de kerk. Geen hoogmis. Panique in Opw. Woensdag 20 November 1918 Dorp. Rond 11 uren, aankomst in Opwijck Dorp, onder Woensdag 30 Sept. 1914 algemeen gejuich en het luiden van den grooten 8 uren. Plechtige begrafenis van Al. Daese. bromklok van het 11 e Linie (colonel Verreycken) en Zondag 4 e Oct. 1914 een groep artillerie. 's Morgens (alle zondagen gebeurt er iets bijzon- (Oorlogsdagboek Louis Lindemans).

22 De geestelijkheid zorgde voor het in veiligheid bren- horlogie van de kerk 1 uur achteruit gezet gen der Remonstrancie (de beste onzer kerk, een worden … Gelieft toek. Zondag uw uurwerk 't huis stuk van groote waarde), voorts voor de kelken, de 1 uur stil te houden, om gelijk te staan Godslampen en ander zilverwerk. Dit alles is buiten met de uur van de sacristij. het bereik der vijanden en onbeschadigd gebleven. Zaterdag 22 & 29 - 6 ½ u (mis) voor de gesn. solda- Op de kap van de toren der kerk hebben de Duit- ten schers kort voor den wapenstilstand een gat ge- April 1918 maakt, dat bestemd was om de aankomst der legers Te beginnen van morgen zal het uurwerk van den van de Bondgenooten te bespieden. Doch zij hebben toren één uur vooruitgezet worden, eenieder is den tijd niet gehad om er gebruik van te maken. vriendelijk verzocht 't huis één uur zijne horlogie De kerkelijke plechtigheden. vooruit te zetten, dezen avond. Het luiden der klokken was verboden van op 3 Sep- Juni 1918 tember 1914. Maandag 3 7 ½ u (mis) voor overl. fam. Van Halst- De brieven of mandementen van onzen Doorluchti- Neffe gen Kardinaal mochten in de kerk niet gelezen wor- Zaterd. 15 /22 6 ½ u (mis) voor de gesn. soldaten den, met bedreiging van het sluiten der kerk. Die Juli 1918 brieven moesten zelfs aan de Duitschers afgegeven Zaterd. 6 / 20 / 27 6 ½ u (mis) voor de gesn. solda- worden. ten Kort voor den wapenstilstand was een Duitsch op Dijnsd. 30 8 u pl. Zielendienst van Achille Verstrae- den toren der kerk geklommen en had een groot gat te van Halewijn soldaat, gesneuveld bij Namen den in de kap gemaakt, om van daar de beweging der 23 Aug. 1914; de vluchtelingen zijn verzocht dien gealliëerde legers te bespieden, toch dit heeft tot dienst bij te wonen. niets meer gediend. September 1918 Gelieve dezen avond (Zondag 22) uw uurwerk 3 Sept . 1914 : Er komt verbod de klokken nog te 't huis 1 uur stil te houden om gelijk te staan met het luiden. uur van de sakristij. 30 Sept. 1914 : Begrafenis om 8 ure van Fr. De Vrijd. 27 6 ½ u (mis) voor de gesn. soldaten Keersmaeker en Alf. Daese. De eerste wordt gedra- (Verslagboek Sint-Paulusparochie) gen door 4 mannen van 't Eeksken en Daese door 4 ambulanciers. De dienst wordt wel bijgewoond. Singel (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) Een singel is een gracht rond een goed of de 26 September 1914 weg daarlangs, niet aan de zijde van het goed … Een paar dagen later heeft men de Keersmaeker (vgl. de uitdrukking 'Een stad omsingelen). ontgraven. … In 't gasthuis wierd het lichaam gere- Onze Singel was dan oorspronkelijk een plein- inigd voor den lijkdienst, die plaats had in de kerk. tje gelegen naast de buitenwal van de Borcht. Deze was proppensvol; al de menschen wilden de Vermits tot in de 18de-19de eeuw het kerkhof ondermeer ook het gehele huidige plein voor begrafenis van den martelaar bijwonen. De ontroer- de kerk besloeg, is de oude benaming Singel ing was groot toen een tweede lijkstoet de kerk bin- slechts toponymisch verantwoord enkel voor nentrad: 't was de begrafenis van een jongen bel- de het westelijk deel (kant Kloosterstraat) van de gischen soldaat van het 2 jagers, Alfons Dhaese huidige Singel. van Gent, die in den slag bij de statie gevallen was Het plein vóór de St-Pauluskerk was tot in de en, in de ambulancie van 't pensionnaat overleden. 19de-begin 20ste eeuw geheel begrepen bij Hij werd gedragen op de schouders door jonge het kerkhof. heeren van 't dorp die vrijwillig dienst deden in de Tegenover de kerk in- en uitgang (westgevel) ambulancie; de Belgische vlag en zijn soldatenpot- stond tegen een muur van het huis De Roy- sken lagen op het baarkleed. Mannaert (herberg 'De gouden leeuw'), latere (De Stem uit Opwijck, 1-12-15) bakkerij Mannaert) een overdekt afkondigings- April 1917 podium. Op dit podium kondigde in 1914-1918 Te beginnen van morgen (maandag 23) zal het uur- de veldwachter (Jan Hermus) na de hoogmis werk van den toren één uur vooruitgezet de mededelingen van de Duitse bezetter af. worden, eenieder is vriendelijk verzocht 't huis zijne Kant Kloosterstraat horloge één uur vooruit te zetten, dezen Op 31 oktober 1920 werd op het plein een ge- avond. denkteken ter nagedachtenis van de Opwijkse September 1917 gesneuvelden van W.O. 1914-18 plechtig ont- Te beginnen met toek. Zondag (9 September) zal de huld. Het was een kunstwerk van de gekende beeldhouwer Pieter Bracke en architect Creten.

23 Later verhuisde het monument naar de nieuwe van het dorp en in den hof van de pastorij. begraafplaats aan de Ringlaan – zie 'Begraaf- Donderdag 8 Oct. 1914 plaats aan de Ringlaan' hierboven. 's Avonds organiseeren zij 'une bedide fête' bij M. de Een treffende hulde aan de Opwijkse gesneuvelden Pastoor waarop de heer Burgemeester uitgenoodigd greep plaats op 31 oktober 1920: een gedenkteken, wordt. Een champagne flesch ontploft in den gang waarop hun namen gebeiteld staan, werd alsdan van de pastorij. Dank den oberartz neemt de walle- plechtig onthuld. Het is een hoogstaand, ernstig bakkerij bij tijds een einde. kunstwerk van beeldhouwer Pieter Bracke, lid der Zondag 22 Augusti. Koninklijke Academie van België, en architect Cre- Teleurstelling van onzen meier, op zoek naar logies ten. Na enige jaren op de Singel gestaan te hebben voor D. officieren. Hij wordt, achtereenvolgens, verhuisde het naar het nieuwe kerkhof. Het is te door twee pastoorsmeiden (Virginie en Joken) op hopen dat, wanneer het oud kerkhof zal ingericht fleschen getrokken. worden als openbaar plein, een stemmig hoekje zal (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). gevonden worden, in de schaduw van de kerk, om Zondag 20 Sept. 1914 : kort voor 9 uren wordt onze dit monument weer onder de ogen van de levenden eerw. heer Pastoor door 4 Duitsche soldaten in de te brengen, opdat de herinnering aan onze duurbare pastorij aangehouden en één hunner neemt hem helden niet uitgewist worde … mede naar den Commandant op Droeshout. Men (Geschiedenis van Opwijk) . brengt hem daar in eene herberg waar 16 soldaten in het strooi liggen te slapen. De Commandant, met Pastorie Duitsche beleefdheid , keert zich met den rug naar Deze werd gebouwd in 1847 onder pastoor den eerw. Heer. Nu volgt de ondervraging. Zijt gij PJ. Van Hemel, deels op de dichtgemaakte bui- de Pastoor van Opwijck? - Ja, Mijnheer. - Gij zijt tenste walgracht van de Borcht. Het ruime beschuldigd eenen draadloozen telegraaf aan uwe dubbelhuis, in streng neoclassicistische stijl, woning geplaatst te hebben en van spioenen op den met bepleisterde voorgevel, is een ontwerp van toren uwer kerk toegelaten te hebben. provinciaal architect Louis Spaak (1804-1893). De eerw. Heer Pastoor ontkent dit alles en zegt dat De goed verzorgde ruime pastorietuin die nog hij de Pastoor is van Opwijck, doch niet van Droes- grotendeels ommuurd is, vormt typologisch hout. - Est-ce que vous dites vérité? Vous êtes mon één geheel met de pastorie. Tot 1952 was de pastorie langs de kant van de Singel afgesloten prisonnier. Die beschuldigingen steunen op een met een monumentaal hekken. eindje ijzerdraad op den toren der kerk van Droes- Het gebouw werd enkele jaren geleden nog hout ontdekt door den Duitschers. gerenoveerd. Dit alles duurt tot rond 2 uren, wanneer de eerw. De pastorie met tuin is opgenomen in de In- Heer vrijgelaten wordt. ventaris van het Bouwkundig Erfgoed (Onroe- 5 Oct. 1914: Vertrek der pionniers. 7 Duitsche am- rend Erfgoed, een agentschap van de Vlaamse bulanciers op logist. Overheid) - ID:200145, en is als monument (Verslag van August Van der Velpen, pastoor) beschermd door het ministerieel besluit van 23 oktober 1997. De nieuwe onderpastoor, E. H. Van der Leeuw woont op de pastorij. Onder de oorlog werd de pastorie enkel be- (De Stem uit Opwijck, 10-10-1918) woond door pastoor Guillelmus Franciscus Au- gustinus Van der Velpen (Opwijk dec. 1900- Waag juni 1929), onderpastoor Jozef Jan Steven De oude waaglokalen aan de Singel-Kattestraat Constant Van Leeuwe (Opwijk1917-1922) en werden afgebroken in 1935 en vervangen door de meid Virginie Clercx. het huidig complex in een eenvoudige art- De onderpastoors Isidoor Walgrave (Opwijk decostijl van de hand van architect Paul Semal. 1907-1917) en Jozef Willem van Gestel (Op- Het zijn nu parochielokalen. wijk 1912-1928) woonden in een afzonderlijk De Waag was vroeger het gebouw in het dorp gebouw op de Singel. Hier woonden ook de waar o.m. de publieke waag voor de wekelijkse meid Joanna Nijs en Elisabeth Cornelius Maas, markt ondergebracht was. Ook het officieel wed. Joannes Cornelius Van Gestel ('Holland- ijken van meettoestellen gebeurde daar. sche', 1918-1920). Tijdens WO I was in de (oude) Waag het plaat- Woensdag 2 Sept. 1914 selijk Hulp- en Voedselcomité (het 'Komiteit') D. troepen nemen positie in de heirbaan terwijl gevestigd (administratie, stapelplaats en uit- hunne pioniers in de statie, de semaphores doen in reiking van de goederen aan de noodhebbende de lucht springen. Stukken ijzer vallen op de huizen bevolking.

24 Ook het Opwijks Sint-Vincentiusgenootschap, aan tamelijk lage prijzen. Amerika stuurt zelfs aller- dat enorm veel hulp leverde aan de noodlij- hande kleedingstukken, en veel ! – De Waag is bij dende bevolking, had er bijwijlen haar stek. ons het magazijn waar alles opgestapeld wordt. Een ander aspect van de oorlogsjaren is de werk- 's Zondags na de hoogmis bij 't gerinkel van de bel, zaamheid van het plaatselijk Hulp- en Voedingsco- roept de champetter wat er binst de week te krijgen mité, dat, in samenwerking met het Nationaal Comi- is- De waren worden verdeeld en verkocht volgens té en de Amerikaanse 'Commission for Relief in de behoeftens van elk huisgezin. Aan de waag staat Belgium', de bevoorrading van de bevolking ter het dan vol: karrekens, kruiwagens, waarnevens harte nam, steun verleende aan werklozen en nood- bassende honden; langsheen de muur eene rij ko- lijdenden. Dir comité kwam hier, zoals elders, tot meerende vrouwen met zakskens onder den arm. … stand in november 1914, onder voorzitterschap van (De Stem uit Opwijck, 1-5-1916) Al. Ant. Lindemans. Het was gevestigd in de 'Waag': Van 't voedingscomiteit maken deel bijna heel den het was dus daar dat men de mensen zag aanschui- gemeenteraad, de Commissaris, de veearts Joz. Van ven met hun velerlei kleurige kaarten om de meest Malderen (sic) en eenige werklieden. Als lokalen verscheidene eetwaren (vele tot dusver onbekende worden gebruikt de waag en het huis van misken. bij onze landse bevolking !) te bemachtigen. In fe- (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) bruari 1916 kwam daar nog bij het Werk der Zuige- Rijkswachtgebouw Kloosterstraat lingenverpleging en Melkverschaffing aan kinderen, waardoor zo vele jonge levens gered werden Vóór de oorlog was in het huis op de hoek van de Kloosterstraat en de weg naar het Hof ten (Geschiedenis van Opwijk) Hemelrijk (Spechteshof) de gendarmerie ge- In november 1915 antwoordt de gemeente aan de vestigd. In 1914 woonden hier 3 rijkswachters Zivilkommissar dat er in Opwijk een verkoopplaats voor voedsel bestaan, afhankelijk van het Nationaal (wachtmeesters) waarvan één met vrouw en Voedingskomiteit, waar meel en koloniale waren kind. verkocht worden, aangekocht te Brussel en Vilvoor- Bij het uitbreken van de oorlog in augustus de. 1914 werden de meeste rijkswachters binnen Een verordening van de de Gouverneur Generaal eigen eenheden ter beschikking van het leger van 2 december 1916 verplicht de gemeente in gesteld. het magazijn van het voedingskomiteit een verlich- Van de Opwijkse gendarmen sneuvelde er één: ting aan te brengen. De gemeente schrijft dan aan Jules Alphonse Verwimp, ° Olen 02-11-1888, het Hoofdkantoor voor gas, water en elektriciteit te zoon van Jan Baptist en Marie Delphine Daens, Brussel dat zij een leiding in koperdraad of alumini- wachtmeester der gendarmerie in het pro- um zal bezigen en vraagt toelating met in bijlage e een tekening. voostschap van de 1 Legerafdeling, gestorven In juni 1916 sluit de gemeente Opwijk zich aan bij door verdrinking te Izenberge (Alveringen), de Magasins Communaux de Bruxelles . wijk Nieuwe Molen, op 23-05-1918, begraven (Brievenkopieboek gemeente) B.M.B. Hoogstade. Vrijdag, 25 e December 1914 Met de Duitse bezetting vanaf eind 1914 loge- Wij houden, na het Lof, in onze arme Vincentius- ren Duitse soldaten in de vroegere gendarme- zaal, eene algemeene vergadering en geven verslag rie. over onze werkzaamheden gedurende dit jaar, 1914, Op 20 november 1914 krijgen we een vaste bezet- zoo vreedzaam begonnen en dat op zoo tragische ting: een afdeling landsturm-mannen uit Mülheim- wijze moest eindigen. aan-de-Roer. Zij blijft hier tot 27 juli 1915 en wordt e Zondag, 28 Februari 1915 vervangen door mannen uit Kreveld (tot 10 april Dezen namiddag, alg. vergadering van S. Vinc. in 1916). Later treft men onder de bezettende troepen de waag allerleio gasten aan: oude Badische boeren die al Goede Vrijdag 29 Meert 1918 eens graag helpen maaien, varkensslachters die de Dezen nacht diefstal van 6 zakken koffie en choco- Duitse 'delikatessen'-recepten aan de plaatselijke lade (voor ongeveer 2000 fr.) in het lokaal van het slagers medeelen, jonge gereformeerden die zich Komiteit (waag). doen doorgaan voor Polen of Elzassers om bij de (Oorlogsdagboek Louis Lindemans). bevolking sympathie te vinden, muzikanten die kun- Het voedingscomiteit staat onder de bescherming nen spelen op allerlei instrumenten. Dag en nacht van Amerika. Er is een kantonaal-comiteit dat alle gaan ze de wacht op in de verlaten, vreedzame zaterdagen vergadert en de zendingen verdeelt on- dorpstraat. Ons garnizoen telt soms wel een 100-tal der de verschillende dorpen. Het comiteit levert manschappen. Wij liggen hier immers op de grens meel, donst, lijnmeel, maïs, gedroogde erwten, kof- van het Etappen-gebied en daar ontspint zich, voor- fie, suiker, allerelei opgelegde spijzen enz. en dat al in de jaren 1916, 1917 en 1918 een zeer uitge-

25 breide smokkelhandel, -met of zonder omkoperij van van 300 op een dertigtal gezakt; het meerendeel zijn de ter bewaking opgestelde grenswachters … zieken of herstellenden. Hun overste woont in het (Geschiedenis van Opwijk). barreelhuisje aan het Hof te Eeken en die komt zijn De eerste gendarmerie van Opwijk –eigendom van bureel houden in de gendarmerie. De andere zijn een particulier (De Roy ?) en door de staat ge- gelogeerd in de gendarmerie, … huurd- wordt sedert januari 1915 bezet door Duitse (De Stem uit Opwijck, 15-5-1917) soldaten. … Al de vluchtelingen van Halewijn spreken met (Brievenkopieboek gemeente) den meesten lof over hun onthaal te Opwijck. Zie- Brieven van 12 e en 22 October. Er loopen nog 'n hier wat een van hen ons schrijft: ' … Er zijn maar 70 Duitschers in 't dorp; zij hebben weinig gezag- 15 duitschers meer (in de gendarmerie). … Zij slapen in het … de gendarmerie en 't huis er (De Stem uit Opwijck, 20-3-1918) recht over (huis van Wwe Rolier-Moens). (De Stem uit Opwijck, 15-12-15) Het aantal d. soldaten die in Opwijck er blijven is

Bij brief van 14 augustus 1914 wordt door de Belgische legeroverheid aan Louis Lindemans gevraagd de formulieren in te vullen met melding van de namen van de gekwetsten, die in het lazaret nr. 1176, d.i. in het pensionaat, worden verzorgd. 26