Zamawiaj ący: Opracowanie zostało współfinansowane Gmina Frombork w ramach realizacji zadania wynikaj ącego z „Programu Oczyszczania Kraju Ul. Młynarska 5a z Azbestu na lata 2009-2032” 14-530 Frombork

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO SKUTKÓW REALIZACJI PROGRAMU USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJĄCYCH AZBEST Z TERENU GMINY FROMBORK

Kierownik zespołu autorskiego: dr in ż. Beata Klojzy-Karczmarczyk

Kraków – Frombork, 2015

Zamawiaj ący: Gmina Frombork ul. Młynarska 5a 14-530 Frombork

Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu gminy Frombork

Wykonano zgodnie z umow ą Nr rej. 1 6 (C-2)15

Wykonawca:

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą Polskiej Akademii Nauk ul. Wybickiego 7 31-261 Kraków

Pracownia Bada ń Środowiskowych i Gospodarki Odpadami tel. 12 633 58 69 e-mail: [email protected]

Zespół autorski:

dr in ż. Beata Klojzy-Karczmarczyk dr in ż. Said Makoudi mgr in ż. Janusz Mazurek mgr in ż. Jarosław Staszczak tech. Jan Żółtek

Kraków – Frombork, 2015 r. Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

SPIS TRE ŚCI 1. Wprowadzenie ...... 4 1.1. Cel i zakres sporz ądzanej prognozy………………………...... 5 1.2. Metodyka zastosowana do opracowania prognozy …………………………………………………...... 6 2. Informacje o zawarto ści i głównych celach projektu dokumentu oraz ich powi ązaniach z innymi dokumentami...... 8 2.1. Zakres opracowania i główne cele projektowanego dokumentu ……………………………...... 8 Zgodno ść celów projektowanego dokumentu z celami dokumentów równoległych oraz 2.2. nadrz ędnych...... 22 Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu mi ędzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne 2.3. dla projektowanego dokumentu oraz sposoby, w jakich te cele zostały uwzgl ędnione ..………...... 28 3. Charakterystyka azbestu i jego szkodliwo ść ………………………………………………………………...... 29 3.1. Azbest, jego wła ściwo ści i zastosowanie ……………………………………………………………...... 29 3.2 Powstawanie odpadów zawieraj ących azbest ………………………………………………………...... 33 3.3. Szkodliwy wpływ azbestu na zdrowie człowieka i środowisko ……………………………………...... 34 4. Ocena istniej ącego stanu środowiska oraz głównych zagro żeń istotnych z punktu widzenia opracowywanego 37 projektowanego dokumentu...... 4.1. Charakterystyka ogólna gminy Frombork……………………………………………………………………. 37 4.2. Powietrze atmosferyczne ...... 40 4.3. Wody powierzchniowe i wody podziemne...... 44 4.4. Powierzchnia ziemi i zanieczyszczenie gleb...... 46 4.5. Walory przyrodnicze gminy …………………………………………………………………………...... 47 4.6. Klimat akustyczny ……………………………………...... 47 4.7. Elektromagnetyczne promieniowanie niejonizuj ące ………………………………………………...... 51 4.8. Gospodarka odpadami ………………………………………………………………………………...... 52 5. Potencjalne zmiany stanu środowiska jakie mog ą nast ąpi ć w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu………………...... 53 6. Identyfikacja i ocena mo żliwych oddziaływa ń na środowisko wynikaj ących z realizacji projektowanego 56 dokumentu …………………………………...………………………...... 6.1. Oddziaływanie wynikaj ące z realizacji dokumentu …………………………………………………...... 56 6.2. Oddziaływanie na jako ść powietrza atmosferycznego ……………...... …...... 59 6.3. Oddziaływanie na jako ść wód powierzchniowych i podziemnych ………………………………...... 60 6.4. Oddziaływanie na stan powierzchni ziemi i jako ść gleb….………………………………..………...... 61 6.5. Oddziaływanie na walory przyrodnicze ……………………………………………………………...... 61 6.6. Oddziaływanie na klimat akustyczny ……………………………………….. …………………...... 63 6.7. Przewidywane oddziaływanie na zdrowie i życie ludzi ……………………………………………...... 63 6.8. Oddziaływanie na zabytki i dobra materialne ………………………………………………………...... 65 6.9. Oddziaływanie w zakresie gospodarki odpadami ……………………………………………………...... 66 Oddziaływanie z uwzgl ędnieniem zale żno ści mi ędzy elementami środowiska i mi ędzy oddziaływaniami na te 6.10. 66 elementy ……………………………………………………………………...... 6.11. Informacje o mo żliwym transgranicznym oddziaływaniu na środowisko...... 67 Główne istniej ące problemy ochrony środowiska istotne z punkty widzenia realizacji projektowanego 6.12. 67 dokumentu …………………………………………………………………………...... 7. Rozwi ązania maj ące na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj ę przyrodnicz ą niekorzystnych oddziaływa ń na środowisko skutków realizacji projektu …….………...... …...... 70 8. Analiza mo żliwo ści zastosowania rozwi ąza ń alternatywnych do przedstawionych w projekcie ………...... 73 9. Propozycje dotycz ące przewidywanych metod analizy skutków realizacji postanowie ń projektowanego dokumentu oraz cz ęstotliwo ści jej przeprowadzania...... 75 10. Streszczenie w j ęzyku niespecjalistycznym...... 77 11. Spis wykorzystanych materiałów ...... 80 Zał ącznik 1: Zestawienie ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest w poszczególnych miejscowo ściach

gminy Frombork Zał ącznik 2: Zestawienie ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest przypadaj ących na jednego mieszka ńca na terenie

gminy Frombork

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 3 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

1. WPROWADZENIE

Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork została sporz ądzona zgodnie z umow ą (nr rej. 16 (C-2)15) zawart ą 20.03.2015 roku pomi ędzy Gmin ą Frombork, a Instytutem Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN. Prognoza oddziaływania na środowisko (w skrócie Prognoza ) skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą (w skrócie Programu ), została opracowana zgodnie z wymogami okre ślonymi w ustawie Prawo ochrony środowiska ( t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1232 z pó źn. zm.) oraz zgodnie z ustaw ą z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1235 z pó źn. zm.). Zakres i stopie ń szczegółowo ści informacji zawartych w prognozie oddziaływania na środowisko został uzgodniony z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska Olsztynie (pismo: WOO Ś.411.89.2015.MT z dnia 24.08.2015) oraz Warmi ńsko-Mazurskim Pa ństwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym (pismo: ZNS.9082.2.89.2015.W z dnia 30.09.2015).

Prognoza została sporz ądzona na podstawie szczegółowej analizy zało żeń Programu i stanowi okre ślenie prawdopodobnych skutków w środowisku, jakie mog ą wyst ąpi ć w wyniku podj ęcia realizacji powy ższego dokumentu lub w przypadku jego zaniechania. Prognoza jest dokumentem wspieraj ącym proces decyzyjny i procedur ę konsultacji społecznej. Prognoza wskazuje równie ż na mo żliwe negatywne skutki realizacji analizowanego dokumentu oraz przedstawia zalecenia dotycz ące przeciwdziałania ewentualnym negatywnym skutkom oraz wskazuje sposoby ich minimalizacji. Wnioski i rekomendacje zawarte w Prognozie powinny by ć wł ączone do działa ń w zwi ązku z realizacj ą Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru gminy.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 4 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

1.1. CEL I ZAKRES SPORZ ĄDZANEJ PROGNOZY

Prognoza została sporz ądzona w celu okre ślenia mo żliwego oddziaływania na środowisko ustale ń przyj ętych w Programie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork, sporz ądzonym na lata 2015 - 2032.

Ustawa o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko , w cz ęś ci dotycz ącej ocen oddziaływania na środowisko, zast ępuje ustaw ę Prawo ochrony środowiska . Zgodnie z powy ższym prognoza oddziaływania na środowisko (stosownie do ocenianego przedsi ęwzi ęcia) powinna zawiera ć nast ępuj ące elementy (art. 51 ): 1) prognoza zawiera: a) informacje o zawartości, głównych celach projektowanego dokumentu oraz jego powi ązaniach z innymi dokumentami, b) informacje o metodach zastosowanych przy sporz ądzaniu prognozy, c) propozycje dotycz ące przewidywanych metod analizy skutków realizacji postanowie ń projektowanego dokumentu oraz cz ęstotliwo ści jej przeprowadzania, d) informacje o mo żliwym transgranicznym oddziaływaniu na środowisko, e) streszczenie sporz ądzone w j ęzyku niespecjalistycznym;

2) prognoza okre śla, analizuje i ocenia: a) istniej ący stan środowiska oraz potencjalne zmiany tego stanu w przypadku braku realizacji projektowanego dokumentu, b) stan środowiska na obszarach obj ętych przewidywanym znacz ącym oddziaływaniem, c) istniej ące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu, w szczególno ści dotycz ące obszarów podlegaj ących ochronie na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, d) cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu mi ędzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotne z punktu widzenia projektowanego dokumentu, oraz sposoby, w jakich te cele i inne problemy środowiska zostały uwzgl ędnione podczas opracowywania dokumentu, e) przewidywane znacz ące oddziaływania, w tym oddziaływania bezpo średnie, po średnie, wtórne, skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe oraz pozytywne i negatywne, na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralno ść tego obszaru, a tak że na środowisko, a w szczególno ści na: – ró żnorodno ść biologiczn ą, – ludzi, – zwierz ęta, – ro śliny, – wod ę, – powietrze, – powierzchni ę ziemi, – krajobraz, – klimat, – zasoby naturalne,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 5 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

– zabytki, – dobra materialne, – z uwzgl ędnieniem zale żno ści mi ędzy tymi elementami środowiska i mi ędzy oddziaływaniami na te elementy;

3) prognoza przedstawia: a) rozwi ązania maj ące na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj ę przyrodnicz ą negatywnych oddziaływa ń na środowisko, mog ących by ć rezultatem realizacji projektowanego dokumentu, w szczególno ści na cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralno ść tego obszaru, b) bior ąc pod uwag ę cele i geograficzny zasi ęg dokumentu oraz cele i przedmiot ochrony obszaru Natura 2000 oraz integralno ść tego obszaru - rozwi ązania alternatywne do rozwi ąza ń zawartych w projektowanym dokumencie wraz z uzasadnieniem ich wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadz ącej do tego wyboru albo wyja śnienie braku rozwi ąza ń alternatywnych, w tym wskazania napotkanych trudności wynikaj ących z niedostatków techniki lub luk we współczesnej wiedzy.

1.2. METODYKA ZASTOSOWANA DO OPRACOWANIA PROGNOZY

Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork została sporz ądzona w ramach procedury post ępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji planów i programów. Zgodnie z wymogami ustawy z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1235 z pó źn. zm) oraz zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej (Dyrektywa 2001/42/WE i 2003/4/WE), prognoz ę oddziaływania na środowisko projektów programów sporz ądza si ę w formie raportu zawieraj ącego podstawowe elementy oceny strategicznej. Prognoz ę oddziaływania na środowisko sporz ądzono stosuj ąc metody opisowe, polegaj ące na analizie tekstu projektowanego dokumentu, obejmuj ące charakterystyki istniej ącego stanu zasobów środowiska z uwzgl ędnieniem przewidywanych znacz ących oddziaływa ń oraz obszarów prawnie chronionych. Przed przyst ąpieniem do opracowywania Prognozy i wyborem metody przyj ęto nast ępuj ące zało żenia, według których analizowano oddziaływanie realizacji zada ń umieszczonych w projektowanym Programie: − zasadniczym punktem odniesienia jest diagnoza stanu środowiska na podstawie dost ępnych opracowa ń (m.in. WIO Ś) oraz analiza istniej ących funkcji terenów, ich zagospodarowania i aktualnego u żytkowania, − zało żono, że nast ąpi całkowita realizacja działa ń okre ślonych w Programie,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 6 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− realizacja poszczególnych zada ń, które jednocze śnie wynikaj ą z zało żeń ochrony środowiska i gospodarki odpadami nast ąpi w okresie od roku 2015 do roku 2032, czyli do czasu ostatecznego usuni ęcia wyrobów zawieraj ących azbest z terytorium Polski, − dopuszcza si ę mo żliwo ść zmian w realizacji zada ń, w mo żliwie krótkim przedziale czasowym, wynikaj ącą np. z przyczyn finansowych lub zmian mo żliwo ści organizacyjnych. Do sporz ądzenia Prognozy wykorzystano metody analizy porównawczej i waloryzacji, które najpełniej pozwalaj ą odnie ść si ę do poszczególnych problemów i zagadnie ń. Wykorzystano dane literaturowe w zakresie wła ściwo ści azbestu, wpływu na zdrowie ludzi, wpływu na poszczególne elementy środowiska, sposobów jego unieszkodliwiania, obowi ązuj ących przepisów w zakresie jego unieszkodliwienia, transportu, składowania i oznaczania, zapisów wynikaj ących z innych dokumentów strategicznych.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 7 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

2. INFORMACJE O ZAWARTO ŚCI I GŁÓWNYCH CELACH PROJEKTU DOKUMENTU ORAZ ICH POWI ĄZANIACH Z INNYMI DOKUMENTAMI

2.1. ZAWARTO ŚĆ I GŁÓWNE CELE PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU

Opracowanie „ Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą” zostało wykonane w miesi ącach maj - sierpie ń 2015 roku. W programie zawarte zostały nast ępuj ące zagadnienia: • Podstawa opracowania • Charakterystyka ogólna gminy Frombork • Charakterystyka azbestu i odpadów zawieraj ących azbest • Zanieczyszczenie środowiska i wpływ azbestu na zdrowie człowieka • Podstawowe akty prawne • Inwentaryzacja wyrobów zawieraj ących azbest • Ocena jako ściowa wyrobów zawieraj ących azbest • Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów zawieraj ących azbest • Unieszkodliwianie odpadów zawieraj ących azbest • Harmonogram usuwania odpadów zawieraj ących azbest • Szacowane nakłady finansowe na realizacje zadania • Podsumowanie, spis podstawowych wykorzystanych materiałów i spis zał ączników.

PODSTAWA OPRACOWANIA Opracowanie wykonano z uwzgl ędnieniem wymogów obowi ązuj ących aktów prawnych (na dzie ń rozpocz ęcia umowy - 20.03.2015), w szczególno ści: − Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 roku w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u żytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. (Dz. U. z 2004 r. Nr 71, poz. 649) – okre śla sposób prowadzenia oceny wyrobów azbestowych; − Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u żytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest (Dz. U. z 2010 r Nr 162, poz. 1089) – zmienia sposób prowadzenia oceny wyrobów azbestowych – zasady obowi ązuj ące na dzie ń rozpocz ęcia realizacji umowy;

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 8 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 roku w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania wyrobów zawieraj ących azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których były lub s ą wykorzystywane wyroby zawieraj ące azbest (Dz. U. z 2011 r. Nr 8, poz. 31) - rozporz ądzenie obejmuje zasady prowadzenia inwentaryzacji – obowi ązuj ące na dzie ń rozpocz ęcia realizacji umowy.

W opracowaniu wykorzystano materiały udost ępnione przez pracowników Stanowiska ds. ochrony środowiska Referatu Inwestycji, Zamówie ń Publicznych, Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej i Ochrony Środowiska Urz ędu Miasta i Gminy we Fromborku. Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą jest zgodny z przepisami prawnymi obowi ązuj ącymi w Polsce oraz Unii Europejskiej, a tak że z innymi dokumentami w przedmiotowym zakresie.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA GMINY FROMBORK Dokonano krótkiej charakterystyki gminy Frombork. Przedstawiono charakterystyk ę demograficzn ą oraz lokalizacyjn ą gminy, u żytkowanie terenu oraz wyró żniono obszary chronione.

CHARAKTERYSTYKA AZBESTU I ODPADÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Scharakteryzowano azbest i jego własno ści. Omówiono rodzaje azbestu, wyrobów z udziałem azbestu oraz zastosowanie takich produktów. Przedstawiono zalety wyrobów azbestowych.

ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA I WPŁYW AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA W rozdziale przedstawiono szkodliwe własno ści azbestu na środowisko i organizm ludzki. Chorobotwórcze działanie azbestu nast ępuje w wyniku wdychania włókien, zawieszonych w powietrzu. Dopóki włókna nie s ą uwalniane do powietrza i nie nast ępuje ich wdychanie, wyroby z udziałem azbestu nie stanowi ą zagro żenia dla zdrowia. Na wyst ępowanie i typ patologii wpływa rodzaj azbestu, wymiary tworz ących go włókien i ich st ęż enie oraz czas trwania nara żenia. Ze wzgl ędu na swoje wła ściwo ści i niezniszczalno ść , azbest wprowadzony do środowiska utrzymuje si ę w nim przez czas nieokre ślony. Oznacza to trwały charakter zanieczyszczenia lub ska żenia poszczególnych komponentów środowiska. Dodatkowo zwrócono uwag ę na realne zagro żenie ska żeniem środowiska pyłem azbestu, pochodz ącym z tak zwanych „dzikich wysypisk”. Tego typu wysypiska pojawiaj ą si ę szczególnie w lasach i odkrytych wyrobiskach. Ponadto wyst ępuje pylenie – w coraz

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 9 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wi ększym stopniu – z uszkodzonych powierzchni płyt na dachach i elewacjach budynków. Usuwanie z dachów i elewacji wyrobów zawieraj ących azbest przez przypadkowe i nieprofesjonalne firmy, zwi ększa zagro żenie pyłem azbestowym dla mieszka ńców gminy.

INWENTARYZACJA WYROBÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Zamieszczono opis prac inwentaryzacyjnych wraz z wynikami ko ńcowymi. Przeprowadzenie inwentaryzacji w terenie (w śród gospodarstw indywidualnych, budynków będących we władaniu Gminy, podmiotów gospodarczych, budynków PKP i MON), zgodnie z opracowanymi ankietami oraz ocen ą stanowiło zadanie podstawowe dla realizacji opracowania Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork. W trakcie prac terenowych zinwentaryzowano tak że zniszczone płyty dachowe zło żone na terenie poszczególnych posesji. Płyty te zaliczono do I stopnia pilno ści. Wypełnione ankiety doł ączono, jako zał ącznik do opracowania w 2 tomach . Etapy prac przeprowadzone przez pracowników IGSMiE PAN dla potrzeb inwentaryzacji wyrobów zawieraj ących azbest: − opracowanie ankiet zgodnie z obowi ązuj ącymi rozporz ądzeniami; − konsultacje z pracownikami Stanowiska ds. ochrony środowiska Referatu Inwestycji, Zamówie ń Publicznych, Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej i Ochrony Środowiska Urz ędu Miasta i Gminy we Fromborku; − przeprowadzenie inwentaryzacji w terenie w śród gospodarstw indywidualnych zgodnie z opracowanymi ankietami; − przeprowadzenie inwentaryzacji w terenie w śród podmiotów gospodarczych zgodnie z opracowanymi ankietami.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 10 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Tabela 1. Ilo ść gospodarstw indywidualnych z wbudowanymi wyrobami zawieraj ącymi azbest.

Ilo ść posesji z Ogólna Udział % posesji wbudowanymi liczba z wyrobami L.p. Lokalizacja wyrobami numerów zawieraj ącymi azbest zawieraj ącymi domów [%] azbest Obszar miejski 294 42 14 1 Obszar wiejski 203 127 63 Ogółem 497 169 34 Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork [IGSMiE PAN 2015].

W wyniku przeprowadzonych bada ń ankietowych w terenie w miesi ącach maj - sierpie ń 2015 roku uzyskano ł ącznie 169 ankiet , w których sumarycznie wykazano 45928 m2 wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest, w tym 139 ankiet z gospodarstw indywidualnych, w których sumarycznie wykazano 26690 m 2 wyrobów zawieraj ących azbest.

Zdecydowana wi ększo ść stosowanych w badanych obiektach wyrobów zawieraj ących azbest nale ży do grupy pokry ć dachowych budynków. S ą to głównie azbestowo-cementowe płyty faliste i płyty płaskie wyst ępuj ące na budynkach mieszkalnych oraz na budynkach gospodarczych.

W wyniku przeprowadzonych bada ń inwentaryzacyjnych, na obszarze gminy Frombork uzyskano: − 139 ankiet , w których wykazano ł ącznie 210 obiektów (w śród gospodarstw indywidualnych) z wbudowanymi wyrobami zawieraj ącymi azbest; ł ącznie oszacowano 26690 m2, tj. 294,7 Mg wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest, − wśród budynków b ędących własno ści ą Skarbu Pa ństwa 18 ankiet, w których wykazano 25 obiektów z wbudowanymi wyrobami zawieraj ącymi azbest w ilo ści 17168 m 2, tj. 188,8 Mg wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest. − wśród budynków wspólnot mieszkaniowych 4 ankiety, w których wykazano 4 obiekty z wbudowanymi wyrobami zawieraj ącymi azbest w ilo ści 40 m 2, tj. 0,4 Mg wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest. − wśród budynków firm, przedsi ębiorstw 8 ankiet, w których wykazano 18 obiektów z wbudowanymi wyrobami zawieraj ącymi azbest w ilo ści 2030 m 2, tj. 22,3 Mg wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 11 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Szczegółowe zestawienie danych z podziałem na poszczególne sołectwa przedstawiono w tabelach poni żej.

Tabela 2. Zestawienie zbiorcze ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest na terenie gminy Frombork. Płyty azbestowo-cementowe Liczba Ilo ść wbudowanych wyrobów Ilo ść obiektów zawieraj ących azbest Lokalizacja ankiet z wyrobami [m 2] [Mg] [m 3] azbestowymi Budynki b ędące własno ści ą osób 139 210 26690 293,6 240,7 fizycznych Budynki b ędące własno ści ą Skarbu 18 25 17168 188,8 154,9 Pa ństwa Budynki wspólnot mieszkaniowych 4 4 40 0,4 0,4

Firmy i przedsi ębiorstwa, w tym: 8 18 2030 22,3 18,3

budynki b ędące własno ści ą PKP i MON 0 0 0 0,0 0,0

Razem miasto i gmina Frombork 169 257 45928 505,2 414,3

Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork [IGSMiE PAN 2015]

Tabela 3. Ilo ść wyrobów zawieraj ących azbest zinwentaryzowanych w poszczególnych obszarach z podziałem na budynki mieszkalne i gospodarcze – gmina Frombork.

Ilo ść wyrobów azbestowych Gospodarstwa [m 2] [Mg] [m 2] [Mg] [m2] [Mg] indywidualne 2- budynki 3-zło żone na terenie 1- budynki mieszkalne gospodarcze posesji Baranówka 1790 19,7 440 4,8 0 0,0 Kolonia Baranówka 0 0,0 750 0,0 0 0,0 Biedkowo 0 0,0 120 1,3 60 0,7 Biedkowo Osada 140 1,5 220 2,4 50 0,6 Bogdany 1400 15,4 100 1,1 0 0,0 Drewnowo 1600 17,6 500 5,5 0 0,0 Frombork ul. Braniewska 0 0,0 150 0,0 0 0,0 ul. Elbl ąska 560 6,2 70 1,7 0 6,9 ul. Ja śminowa 0 0,0 130 1,4 0 0,0 ul. Kopernika 0 0,0 160 1,8 0 0,0 ul. Kolonia Robotnicza 0 0,0 140 2 0 0 ul. Krasickiego 0 0,0 0 0,0 30 0,3 ul. Krzywa 200 2,2 220 2,4 0 0,0 ul. Kwiatowa 500 5,5 590 6,5 0 0,0 ul. Le śna 0 0,0 60 0,7 0 0,0 ul. Młynarska 200 2,2 490 5,4 0 0,0

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 12 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

ul. Ogrodowa 0 0,0 20 0,2 0 0,0 ul. Rybacka 0 0,0 90 1,0 0 0,0 ul. Sadowa 0 0,0 180 2,0 0 0,0 ul. ZHP 0 0,0 200 2,2 0 0,0 ul. Zielona 0 0,0 40 0,4 0 0,0 os. Słoneczne 0 0,0 0 0,0 280 3,1 Jędrychowo 330 3,6 2440 26,8 0 0,0 Krzywiec 0 0,0 770 8,5 0 0,0 Krzy źewo 0 0,0 3260 35,9 0 0,0 Narusa 2000 22,0 3880 42,7 0 0,0 Ronin-Nowiny Ronin 0 0,0 160 1,8 0 0,0 Nowiny 0 0,0 580 6,4 0 0,0 Wielkie Wierzno 400 4,4 1390 15,3 0 0,0 Razem gmina Frombork 9120 100 17150 180 420 12 1 – zestawienie dotycz ące ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest wbudowanych na budynkach mieszkalnych 2 – zestawienie dotycz ące ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest wbudowanych na budynkach gospodarczych 3 - zestawienie dotycz ące ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest zło żonych na terenie posesji Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork [IGSMiE PAN 2015]

OCENA JAKO ŚCIOWA WYROBÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST

Sporz ądzono zestawienie jako ściowe wyrobów zawieraj ących azbest, wbudowanych w obiektach na terytorium gminy Frombork. Dla zestawienia jako ściowego wyrobów zawieraj ących azbest przeprowadzono ocen ę pilno ści usuwania wyrobów zawieraj ących azbest . Ocen ę t ę wykonano z uwzgl ędnieniem wymogów obowi ązuj ących aktów prawnych. Ocena jako ści wyrobów zawieraj ących azbest na terenie gminy Frombork zgodnie ze stopniem pilno ści przedstawia si ę nast ępuj ąco: 11,8 % zinwentaryzowanych wyrobów zaliczono do I stopnia pilno ści; 67,5 % zinwentaryzowanych wyrobów zaliczono do II stopnia pilno ści; 20,7 % zinwentaryzowanych wyrobów zaliczono do III stopnia pilno ści.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 13 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

11,8 20,7

67,5

I stopie ń pilno ści II stopie ń pilno ści III stopie ń pilno ści

Rys 1. Ocena jako ści wyrobów zawieraj ących azbest na terenie gminy Frombork.

Tabela 4. Zestawienie jako ści wyrobów zawieraj ących azbest, zinwentaryzowanych na obszarze gminy Frombork według stopnia pilno ści.

Płyty azbestowo - cementowe I stopie ń II stopie ń III stopie ń Suma Obiekty [m 2] [m 2] [m 2] [m 2] Własno ść osób fizycznych 5260 13430 8000 26690 (gospodarstwa indywidualne) Budynki b ędące własno ści ą Skarbu Pa ństwa: 0 17168 0 17168

Budynki wspólnoty mieszkaniowych 40 0 0 40 Własno ść firm, przedsi ębiorstwa i innych 110 390 1530 2030 instytucji), w tym: Budynki b ędące własno ści ą PKP i MON 0 0 0 0 Razem miasto i gmina Frombork 5410 30988 9530 45928 Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork[IGSMiE PAN 2015] Tabela 5. Zestawienie jako ści wyrobów zawieraj ących azbest, zinwentaryzowanych w śród gospodarstw indywidualnych na terenie gminy Frombork, według stopnia pilno ści.

Ilo ść wyrobów w [m 2] Ilo ść ankiet Ogółem Lp Lokalizacja wg. stopnia pilno ści S* wg stopnia pilno ści [m 2] I II III I II III 1 Baranówka 1530 700 0 0 2230 6 3 0

2 Kolonia Baranówka 300 450 0 0 750 2 1 0

3 Biedkowo 60 0 60 60 180 1 0 1

4 Biedkowo Osada 220 0 140 50 410 4 0 1

5 Bogdany 20 280 1200 0 1500 1 2 9

6 Drewnowo 620 580 900 0 2100 2 4 8

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 14 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

7 Frombork

8 ul. Braniewska 0 0 150 0 150 0 0 1

9 ul. Elbl ąska 10 0 620 0 630 1 0 2

10 ul. Ja śminowa 0 30 100 0 130 0 1 1

11 ul. Kopernika 0 60 100 0 160 0 1 1 ul. Kolonia 12 140 0 0 0 140 1 0 0 Robotnicza 13 ul. Krasickiego 0 0 0 30 30 1 0 0

14 ul. Krzywa 20 0 400 0 420 1 0 2

15 ul. Kwiatowa 0 650 440 0 1090 0 3 3

16 ul. Le śna 0 0 60 0 60 0 0 1

17 ul. Młynarska 130 360 200 0 690 4 1 1

18 ul. Ogrodowa 20 0 0 0 20 1 0 0

19 ul. Rybacka 0 90 0 0 90 0 1 0

20 ul. Sadowa 0 0 180 0 180 0 0 2

21 ul. ZHP 0 200 0 0 200 0 1 0

22 ul. Zielona 40 0 0 0 40 1 0 0

23 os. Słoneczne 30 250 0 0 280 1 1 0

24 Jędrychowo 500 1560 710 0 2770 5 7 3

25 Krzywiec 90 430 250 0 770 1 3 1

26 Krzy źewo 680 2060 520 0 3260 5 2 2

27 Narusa 170 3940 1770 0 5880 3 6 4

28 Ronin-Nowiny

29 Ronin 160 0 0 0 160 2 0 0

30 Nowiny 120 360 100 0 580 3 1 1

31 Wielkie Wierzno 260 1430 100 0 1790 6 4 1 Razem 5120 13430 8000 140 26690 52 42 45 miasto i gmina Frombork *odpady zło żone luzem na terenie posesji. Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą [IGSMiE PAN 2015]

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 15 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Rys 2. Zestawienie jako ści wyrobów zawieraj ących azbest, zinwentaryzowanych na terenie gminy Frombork według stopnia pilno ści. Źródło: Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork [IGSMiE PAN 2015]

MO ŻLIWO ŚCI I SPOSOBY USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Przedmiotem tej cz ęś ci opracowania s ą mo żliwo ści i wskazówki do prowadzenia akcji informacyjno – edukacyjnej oraz warunki bezpiecze ństwa przy usuwaniu odpadów zawieraj ących azbest. Szkolenia i akcje informacyjno-edukacyjne maj ą na celu rozpowszechnienie w śród społeczno ści lokalnej wiarygodnych informacji o skutkach dla Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 16 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork zdrowia i środowiska powodowanych przez azbest oraz wyroby i odpady zawieraj ące azbest. Szkolenia i akcje informacyjno-edukacyjne powinny by ć przeprowadzane zarówno w śród młodzie ży szkolnej, jak i dorosłych mieszka ńców. Zwrócono uwag ę na problem usuwania z dachów i elewacji wyrobów zawieraj ących azbest przez przypadkowe i nieprofesjonalne firmy. Taki sposób usuwania wyrobów azbestowych z dachów zwi ększa zagro żenie pyłem azbestowym dla mieszka ńców. Sposób zbierania i usuwania odpadów zawieraj ących azbest zale ży od rodzaju odpadów i źródeł ich powstawania. Generaln ą zasad ą przy tego rodzaju działalno ści jest maksymalne zabezpieczenie przed mo żliwo ści ą emisji włókien azbestu do atmosfery. Mo żna to osi ągn ąć przez utrzymywanie odpowiednich wymogów techniczno – organizacyjnych. Prace polegaj ące na usuwaniu lub naprawie tych wyrobów mog ą by ć wykonywane wył ącznie przez Wykonawców posiadaj ących odpowiednie wyposa żenie techniczne do prowadzenia takich prac oraz przez pracowników przeszkolonych w zakresie bezpiecze ństwa i higieny pracy przy usuwaniu i wymianie materiałów zawieraj ących azbest. W tym zakresie Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 wprowadza zmiany i przewiduje, że wła ściciel nieruchomo ści (budynków jednorodzinnych i gospodarskich) b ędzie mógł legalnie zdemontowa ć wyroby zawieraj ące azbest z terenu posesji bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm, o ile osoby usuwaj ące wyroby azbestowe zostan ą odpowiednio przeszkolone i b ędą dysponowa ć środkami technicznymi eliminuj ącymi nara żenie na kontakt z włóknami azbestu oraz b ędą to prowadzi ć incydentalnie . Brak jest jednak uregulowa ń prawnych na prowadzenie takiej działalno ści. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Gospodarki z dnia 5 sierpnia 2010 r. ( Dz. U. z 2010 r. nr 162, poz. 1089) wykonawca prac, przed przyst ąpieniem do prac polegaj ących na zabezpieczeniu lub usuni ęciu wyrobów zawieraj ących azbest z obiektu, urz ądzenia budowlanego lub instalacji przemysłowej, a tak że z terenu prac, obowi ązany jest do zgłoszenia zamiaru przeprowadzenia tych prac wła ściwemu organowi nadzoru budowlanego, wła ściwemu okr ęgowemu inspektorowi pracy oraz wła ściwemu inspektorowi sanitarnemu, w terminie co najmniej 7 dni przed rozpocz ęciem prac.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 17 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Ponadto zobowi ązany jest do: − izolowania od otoczenia obszaru prac przez stosowanie odpowiednich osłon, − ogrodzenia terenu prac z zachowaniem bezpiecznej odległo ści od traktów komunikacyjnych dla osób pieszych, nie mniej ni ż 1 m przy stosowaniu osłon, − umieszczenia tablic ostrzegawczych o tre ści: Uwaga zagro żenie azbestem, − zastosowania odpowiednich środków technicznych umo żliwiaj ących zmniejszenie emisji włókien azbestu, − codziennego usuwania pozostało ści pyłu azbestowego ze strefy prac przy zastosowaniu podci śnieniowego sprz ętu odkurzaj ącego lub metod ą czyszczenia na mokro. Odpady czy wyroby o g ęsto ści wła ściwej wi ększej ni ż 1000 kg/m 3 (definiowane jako „twarde”, zawieraj ące poni żej 20% azbestu) nale ży zbiera ć do trwałych i mocnych worków polietylenowych. Pyły azbestowe, lu źno zwi ązane fragmenty odpadów, wyroby i odpady o g ęsto ści wła ściwej mniejszej ni ż 1000 kg/m 3 (definiowane jako „mi ękkie”, zawieraj ące powy żej 20% do 100% azbestu), powinny by ć umieszczane w workach z folii polietylenowej szczelnie zamykanych, które nast ępnie nale ży umie ści ć w opakowaniu zbiorczym z folii. Zinwentaryzowane wyroby azbestowe na terenie gminy Frombork nale żą do materiałów twardych, czyli zawieraj ących poni żej 20 % azbestu. Opakowania z odpadami lub wyrobami zawieraj ącymi azbest powinny by ć odpowiednio oznakowane w formie etykiety trwale przytwierdzonej do opakowania lub bezpo średniego nadruku na opakowaniu. Oznakowanie powinno posiada ć wymiary: co najmniej 5 cm wysoko ści (H) i 2.5 cm szeroko ści. Składa si ę on w górnej cz ęś ci (h 1= 40%H) z litery „a” w białym kolorze na czarnym tle, a w dolnej (h 2=60%H) z napisu czarnego lub białego na czerwonym tle: UWAGA! ZAWIERA AZBEST! Wdychanie pyłu azbestu stanowi niebezpiecze ństwo dla zdrowia. Post ępuj zgodnie z przepisami i zasadami bezpiecze ństwa i higieny pracy. W zakresie ewidencji odpadów, transportuj ący odpady ma obowi ązek prowadzenia uproszczonej ewidencji odpadów w formie karty przekazania odpadów. Zgodnie z art. 233.1.ustawy o odpadach z 14 grudnia 2012 roku (Dz. U. z 2013 r. poz. 21) zezwolenia na transport odpadów wydane na podstawie przepisów dotychczasowych zachowuj ą wa żno ść na czas na jaki zostały wydane, nie dłu żej jednak ni ż do czasu upływu terminu do zło żenia wniosku o wpis do rejestru lub z dniem uzyskania wpisu do tego rejestru.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 18 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

UNIESZKODLIWIANIE ODPADÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Przedstawiono mo żliwo ści unieszkodliwiania wyrobów zawieraj ących azbest z ukierunkowaniem na składowanie odpadów zawieraj ących azbest, a tak że list ę krajowych składowisk ze szczegółow ą charakterystyk ą składowisk przeznaczonych w Programie do przyjmowania odpadów azbestowych z terenu gminy Frombork. Podstawow ą i najta ńsz ą metod ą unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest jest ich deponowanie, zgodnie z wymogami prawnymi, na składowiskach odpadów zawieraj ących azbest. Wymagania dotycz ące składowania dla odpadów zawieraj ących azbest wymienionych w katalogu odpadów oznaczonych kodami: 17 06 01* i 17 06 05* okre śla Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie składowisk odpadów (Dz. U. z 2013 r. poz. 523). Najbli ższymi miejscami unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest powstaj ących przy realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork s ą składowiska znajduj ące si ę na terenie województwa pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. S ą to: − Składowisko odpadów Gilwa Mała, − Składowisko odpadów Małociechowo

Składowisko odpadów Gilwa Mała, „Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o., Gilwa Mała”, gmina Kwidzyn, województwo pomorskie. Składowisko przyjmuje odpady zawieraj ące azbest z terenu całego kraju. Znajduje si ę w odległo ści ok. 115 km od miasta Frombork. Całkowita pojemno ść eksploatacyjna wynosi 58773 m 3, wolna pojemno ść wynosi 54561 m3. Cena unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest wynosi 270 zł/Mg brutto z terenu powiatu kwidzy ńskiego, 432 zł/Mg brutto spoza terenu powiatu.

Składowisko odpadów niebezpiecznych zawieraj ących azbest w Małociechowie (województwo kujawsko-pomorskie) jest składowiskiem ogólnodost ępnym o docelowej pojemno ści 890 000 m 3. Przyjmuje odpady z terenu całego kraju. Zarz ądzaj ącym składowiskiem jest ECO-POL Sp. z o.o. Pruszcz. Składowisko znajduje si ę w odległo ści około 190 km od miasta Frombork. Cena unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest wynosi 378 zł/Mg brutto.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 19 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Inne bliskie składowiska z województwa warmi ńsko-mazurskiego i województwa pomorskiego maj ą ograniczony zasi ęg. Alternatywnym miejscem unieszkodliwienia odpadów zawieraj ących azbest z terenu miasta i gminy Frombork mog ą by ć:

Składowisko Odpadów Niebezpiecznych Bycz - Teodorowo (woj. kujawsko- pomorskie) jest składowiskiem ogólnodost ępnym. Znajduje si ę w odległo ści ok. 280 km od miasta Frombork. Zarz ądzaj ącym składowiskiem jest Zakład Instalacji Sanitarnych-Utylizacja Odpadów w Radziejowie. Wolna pojemność składowiska wynosi 144 680 m 3. Cena unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest wynosi 324 zł/Mg brutto. Składowisko odpadów niebezpiecznych w Koninie (woj. wielkopolskie). Znajduje si ę w odległo ści ok. 330 km od miasta Frombork. Zarz ądzaj ącym składowiskiem jest Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. Składowisko przyjmuje odpady zawieraj ące azbest z terenu całego kraju. Zakład został zało żony w 1997 roku przez wspólników: Aluminium Konin- Impexmetal S.A. w Koninie oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Cena unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest wynosi 216 zł/Mg brutto.

Składowisko odpadów w Sianowie (województwo zachodnio-pomorskie) jest składowiskiem ogólnodost ępnym. Znajduje si ę w odległo ści ok. 290 km od miasta Frombork. Zgodnie z decyzj ą nr AB–IX–7351–17–097–01 wydan ą przez Starostwo Powiatowe w Koszalinie składowisko ma wydzielon ą kwater ę do składowania odpadów azbestowo – cementowych. Zarz ądzaj ącym składowiskiem jest Zakład Odzysku Odpadów z siedzib ą w Sianowie przy ul. Łubuszan 80. Wolna pojemno ść składowiska wynosi 14 300 m 3. Cena unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest wynosi: 300 zł/Mg z terenu gminy Sianów, 400 zł/Mg z terenu powiatu, 1000 zł/Mg z terenu pozostałych gmin.

HARMONOGRAM USUWANIA ODPADÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Zgodnie z Programem usuwania wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski, całkowita ilo ść wyrobów wbudowanych w obiektach budowlanych powinna zosta ć usuni ęta i unieszkodliwiona do roku 2032, w trzech podokresach: 2002 – 2012, 2013 – 2022, 2023 – 2032. Pierwszy podokres zako ńczył si ę w 2012. Pozostały całkowity czas usuwania wyrobów zawieraj ących azbest podzielono, zgodnie z Krajowym Programem na 2 pozostałe podokresy, tj. 2015 – 2022 i 2023 – 2032.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 20 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest przedstawiono w trzech wariantach dla 45928m2, zatem: w okresie 2015* – 2022: 19303 m2, w okresie 2023 – 2032: 26625 m 2. * od pa ździernika 2015 roku

Wariantowo ść realizacji usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy zakłada trzy mo żliwe schematy usuwania: • usuwanie zgodnie ze stopniem pilno ści, • usuwanie w pierwszej kolejno ści wyrobów z budynków u żyteczno ści publicznej, budynków gminy oraz firm i przedsi ębiorstw, • usuwanie zgodnie z kolejno ści ą zgłosze ń.

SZACOWANE NAKŁADY FINANSOWE NA REALIZACJE ZADA Ń Przedstawiono szacowane koszty realizacji wykonania zada ń Programu . S ą to koszty zwi ązane z usuni ęciem i unieszkodliwianiem wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork. Wi ążą si ę one z kosztami poniesionymi na demonta ż, transport oraz unieszkodliwienie poprzez składowanie.

Przyj ęto orientacyjne ceny jednostkowe: − średni koszt składowania wyrobów zawieraj ących azbest, w zale żno ści od wynegocjowanych warunków i wybranego składowiska kształtuje si ę w przedziale od 216 do 432 zł/Mg, − średni koszt transportu na składowisko wynosi ok. 3 do 5 zł na kilometr , − średni koszt demonta żu wyrobów azbestowo – cementowych (przez specjalistyczn ą firm ę) wynosi 15 zł/m 2. Przyj ęte warto ści mog ą by ć zmienne w czasie w zale żno ści od ró żnorodnych uwarunkowa ń wynikaj ących m.in. z prowadzonej polityki cenowej oraz z sytuacji rynkowej. Przedstawiono ponadto mo żliwo ści pozyskania funduszy na zadania usuni ęcia azbestu z obszaru gminy.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 21 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

SPOSOBY I MO ŻLIWO ŚCI POZYSKANIA ŚRODKÓW FINANSOWYCH Przedstawiono mo żliwo ści pozyskania środków finansowych przez Gmin ę na realizacje zada ń zwi ązanych z usuwaniem wyrobów zawieraj ących azbest s ą bezpo średnio zwi ązane z priorytetami wielu funduszy krajowych i unijnych w zakresie gospodarki odpadami, ochrony powietrza czy ochrony powierzchni ziemi. Istotne znaczenie w przeznaczaniu środków na ten cel odgrywa Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą stanowi podstaw ę do ubiegania si ę o pozyskanie środków finansowych na realizacj ę zada ń ze źródeł krajowych i zagranicznych.

2.2. ZGODNO ŚĆ CELÓW PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU Z CELAMI DOKUMENTÓW RÓWNOLEGŁYCH ORAZ NADRZ ĘDNYCH

CELE PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU Nadrz ędnym celem Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy jest bezpieczne dla zdrowia ludzi usuni ęcie azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork oraz ich unieszkodliwienie poprzez składowanie na wyznaczonych składowiskach lub unieszkodliwienie innymi metodami spełniaj ącymi wymagania najlepszych dost ępnych technik. Takie post ępowanie spowoduje wyeliminowanie ich negatywnego oddziaływania na zdrowie ludzi i środowisko naturalne. Cel ten pozostaje w ścisłej relacji z celami zdefiniowanymi w „ Programie oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009 - 2032 ”. Osi ągniecie tego celu b ędzie mo żliwe w perspektywie długoterminowej (do 2032 roku) poprzez usuni ęcie z terenu gminy Frombork stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest.

Cele postawione w Programie wpisuj ą si ę w ramy prawne gospodarki odpadami w Unii Europejskiej. Wyznaczone cele i zadania s ą zgodne z zało żeniami Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032, Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2014, Planem Gospodarki Odpadami Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2012- 2017, Programu ochrony środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego na lata 2011- 2014 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata 2015-2018, Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu województwa warmi ńsko-mazurskiego na lata 2011-2015 z perspektyw ą do roku 2020 oraz Programu ochrony środowiska dla powiatu braniewskiego na lata 2008 - 2011 z uwzgl ędnieniem kierunków działa ń w latach 2012 - 2015 . Podstawowym dokumentem okre ślaj ącym ramy prawne gospodarki odpadami w Unii Europejskiej jest

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 22 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Dyrektywa Rady 74/442/EEC, która nakłada na pa ństwa członkowskie obowi ązek zapewnienia odzysku i usuwania odpadów w sposób nie zagra żaj ący życiu ludzkiemu oraz nie powoduj ący szkód w środowisku. Ponadto nakłada obowi ązek zapobiegania tworzeniu si ę odpadów, a tak że ograniczaniu ich ilo ści i szkodliwo ści.

PROGRAM OCZYSZCZANIA KRAJU Z AZBESTU NA LATA 2009-2032 Program oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009 - 2032 przewiduje zgrupowanie zada ń w pi ęciu blokach tematycznych: 1. Zorganizowanie, wdro żenie i sukcesywne udoskonalanie lokalnego systemu usuwania wyrobów, które zawieraj ą azbest. 2. Realizacja działa ń edukacyjno-informacyjnych skierowanych do dzieci i młodzie ży szkolnej, a tak że szkolenia pracowników administracji. 3. Podniesienie świadomo ści mieszka ńców gminy odno śnie zagro żeń, które wynikaj ą z użytkowania wyrobów azbestowych. 4. Sukcesywne oczyszczanie terenu gminy z azbestu poprzez usuwanie stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest. 5. Wyeliminowanie negatywnego oddziaływania azbestu na zdrowie mieszka ńców gminy oraz środowisko naturalne.

Krajowy Program przewiduje wprowadzenie pełnej ewidencji rodzaju i ilo ści usuni ętych wyrobów zawieraj ących azbest. Do głównych celów programu nale żą : − usuni ęcie i unieszkodliwienie wyrobów zawieraj ących azbest; − minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych obecno ści ą azbestu na terytorium kraju; − likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko.

Cele Programu Krajowego b ędą realizowane sukcesywnie a ż do 2032 roku, w którym zakładane jest oczyszczenie kraju z azbestu. Szacuje si ę, że na terenie kraju w 2008 r. znajdowało si ę ok. 14,5 mln Mg wyrobów zawieraj ących azbest (w latach 2003-2008 usuni ęto około 1 mln Mg). W Planie przyj ęto, że w kolejnych latach zostan ą wycofane z użytkowania wyroby azbestowe i powstanie: - w latach 2009–2012 około 28% odpadów (4 mln Mg) – okres zako ńczył si ę, - w latach 2013–2022 około 35% odpadów (5,1 mln Mg), - w latach 2023–2032 około 37% odpadów (5,4 mln Mg). Program tworzy nowe mo żliwo ści, z których najwa żniejsze to: Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 23 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

- składowanie odpadów azbestowych na składowiskach podziemnych, - wdra żanie nowych technologii umo żliwiaj ących niszczenie włókien azbestu, - pozostawianie w ziemi – w dopuszczonych prawem przypadkach – wyrobów azbestowych wycofanych z u żytkowania.

Ponadto Program Krajowy przewiduje: - przeprowadzenie pełnej i rzetelnej inwentaryzacji oraz ustalenie rozmieszczenia terytorialnego azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest, - utworzenie i uruchomienie elektronicznego Systemu Informacji Przestrzennej do monitoringu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, - podj ęcie prac legislacyjnych umo żliwiaj ących egzekwowanie obowi ązków nało żonych na podmioty fizyczne i prawne oraz zasilanie danymi elektronicznego systemu monitorowania realizacji Programu, - zwi ększenie zaanga żowania administracji samorz ądowej, szczególnie gmin. [www.mg.gov.pl]

KRAJOWY PLAN GOSPODARKI ODPADAMI 2014 Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014 został przyj ęty uchwał ą Nr 217 Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2010 r. w sprawie " Krajowego planu gospodarki odpadami 2014 " (M. P. Nr 101, poz. 1183). Dyrektywa ramowa w sprawie odpadów 2008/98/WE wprowadza obowi ązek opracowania wojewódzkich planów gospodarki odpadami oraz programów zapobiegania powstawaniu odpadów, które maj ą opisywa ć m.in. istniej ące w kraju środki zapobiegawcze oraz ustala ć cele zapobiegania powstawaniu odpadów. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami obejmuje pełen zakres zada ń koniecznych do zapewnienia zintegrowanej gospodarki odpadami w kraju w sposób zapewniaj ący ochron ę środowiska, uwzgl ędniaj ąc obecne i przyszłe mo żliwo ści i uwarunkowania ekonomiczne oraz poziom technologiczny istniej ącej infrastruktury. Plan zawiera zarówno program zapobiegania powstawaniu odpadów w odniesieniu do poszczególnych typów odpadów, jak i strategi ę redukcji składowania odpadów ulegaj ących biodegradacji. Plan gospodarki odpadami dotyczy odpadów powstaj ących w kraju, a w szczególno ści odpadów komunalnych, niebezpiecznych, opakowaniowych, komunalnych osadów ściekowych oraz odpadów przywo żonych na teren kraju. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami obejmuje: - opis aktualnego stanu gospodarki odpadami, - prognozowane zmiany w zakresie wytwarzania i gospodarowania odpadami,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 24 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

- cele w zakresie gospodarki odpadami z podaniem terminów ich osi ągni ęcia, - system gospodarowania odpadami, - zadania, które zapewni ą popraw ę sytuacji w zakresie gospodarowania odpadami, - instrumenty finansowe słu żą ce realizacji celów w zakresie gospodarki odpadami.

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO-MAZURSKIEGO NA LATA 2011-2014 Z UWZGL ĘDNIENIEM PERSPEKTYWY NA LATA 2015-2018

Cele perspektywiczne Programu Ochrony Środowiska Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego na lata 2011-2014 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata 2015-2018 nawi ązuj ą do priorytetów VI Wspólnotowego Programu Działa ń w zakresie środowiska naturalnego oraz Polityki Ekologicznej Pa ństwa na lata 2009-12 z perspektyw ą 2013-16. Cele perspektywiczne Programu s ą: − Środowisko dla zdrowia – dalsza poprawa jako ści środowiska i bezpiecze ństwa ekologicznego; − Podniesienie świadomo ści ekologicznej społecze ństwa oraz aktywacja rynku na rzecz środowiska − Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody, − Zrównowa żone wykorzystanie energii, wody i surowców naturalnych.

PROGRAM USUWANIA WYROBÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST Z TERENU WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO-MAZURSKIEGO NA LATA 2011-2015 Z PERSPEKTYWĄ DO ROKU 2020

Za główny i nadrz ędny cel Programu przyj ęto: usuni ęcie i unieszkodliwienie do 2032 roku wszystkich wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest z terenu województwa warmi ńsko-mazurskiego. Podstawowe cele Programu to: − usuni ęcie i unieszkodliwienie wyrobów zawieraj ących azbest, − minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych powodowanych kontaktem z włóknami azbestu, − likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko, − monitoring usuwania oraz prawidłowego post ępowania z wyrobami zawieraj ącymi azbest, − organizowanie kampanii edukacyjno-informacyjnych w zakresie prawidłowego użytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 25 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− wskazanie potencjalnych źródeł finansowania, które pozwol ą na bezpieczne usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru województwa. REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO-MAZURSKIEGO NA LATA 2014-2020 (RPO WIM 2014-2020) (PROJEKT )

W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego na lata 2014-2020 nie jest przewidziana mo żliwo ść dofinansowania projektów, których przedmiotem jest wył ącznie usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest. W ramach priorytetu inwestycyjnego 6.1 Poprawa gospodarki odpadami w województwie, p rzedsi ęwzi ęcia w zakresie usuwania i unieszkodliwiania azbestu mog ą by ć uwzgl ędniane w ramach działania „kompleksowa poprawa gospodarki odpadami niebezpiecznymi”.

Beneficjentami działa ń Priorytetu inwestycyjnego 6.1.mog ą by ć: − jednostki samorz ądu terytorialnego, ich zwi ązki i stowarzyszenia; − jednostki organizacyjne jednostek samorz ądu terytorialnego; − przedsi ębiorstwa; − PGL Lasy Pa ństwowe i jego jednostki organizacyjne; − jednostki sektora finansów publicznych posiadaj ące osobowo ść prawn ą; − samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej (działaj ące w publicznym systemie ochrony zdrowia).

PLAN GOSPODARKI ODPADAMI DLA WOJEWÓDZTWA WARMI ŃSKO-MAZURSKIEGO NA LATA 2011-2016

Prace nad aktualizacj ą Planu Gospodarki Odpadami Województwa warmi ńsko- mazurskiego s ą konsekwencj ą realizacji przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2010 r. Nr 185, poz. 1243 z pó źn. zm.), która wprowadziła obowi ązek przygotowywania planów gospodarki odpadami, podlegaj ących aktualizacji nie rzadziej ni ż co 6 lat. Zgodnie z art. 14 ustawy o odpadach wojewódzki plan gospodarki odpadami opracowuje zarz ąd województwa i jest on tworzony na zasadach okre ślonych w przepisach o ochronie środowiska. Plan gospodarki odpadami dla województwa warmi ńsko-mazurskiego, zgodnie z przepisami ustawy o odpadach (art. 14) obejmuje wszystkie rodzaje odpadów powstaj ących na obszarze województwa oraz przywo żonych na jego obszar, a w szczególno ści odpady komunalne z uwzgl ędnieniem odpadów ulegaj ących biodegradacji, odpady opakowaniowe,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 26 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork odpady z budowy, remontów i demonta żu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej, zu żyte opony oraz odpady niebezpieczne, w tym pojazdy wycofane z eksploatacji, zu żyty sprz ęt elektryczny i elektroniczny, PCB, azbest, odpady medyczne i weterynaryjne, oleje odpadowe, baterie i akumulatory. Cele szczegółowe gospodarowania odpadami zawieraj ącymi azbest wynikaj ą z celów okre ślonych w przyj ętym w dniu 15 marca 2010 r. przez Radę Ministrów w „Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 – 2032”.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 27 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

2.3. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA USTANOWIONE NA SZCZEBLU MI ĘDZYNARODOWYM, WSPÓLNOTOWYM I KRAJOWYM, ISTOTNE DLA PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU, ORAZ SPOSOBY, W JAKICH TE CELE ZOSTAŁY UWZGL ĘDNIONE

Do najistotniejszych celów ochrony środowiska ustanowionych na szczeblu mi ędzynarodowym, wspólnotowym i krajowym, istotnych z punktu widzenia projektowanego Programu nale żą : − zakaz stosowania azbestu, − zasady bezpiecznego u żytkowania i usuwania azbestu, − zasady pracy z azbestem (BHP), − ochrona ludzi i środowiska przed zanieczyszczeniem azbestem, − zasady bezpiecznego transportu azbestu, − zasady gospodarki odpadami zawieraj ącymi azbest. Wszystkie te cele zostały opisane i przeanalizowane w projektowanym Programie .

Tabela 6. Sposób uwzgl ędnienia w analizowanym Programie celów ochrony środowiska. Cele ochrony środowiska Sposób uwzgl ędnienia w projektowanym Programie

Uwzgl ędniono w rozdziale 1. – Informacje ogólne Odwołanie do ustawy z dnia 19 czerwca 1997 roku o zakazie Zakaz stosowania azbestu stosowania wyrobów zawieraj ących azbest (tekst jednolity Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 ze zm.) Uwzgl ędniono w rozdziałach: Zasady bezpiecznego 1 – Informacje ogólne użytkowania 4 - Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów i usuwania azbestu zawieraj ących azbest 6 - Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest Uwzgl ędniono w rozdziałach: 1 – Informacje ogólne Zasady pracy z azbestem (BHP) 4 - Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów zawieraj ących azbest 6 - Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest Uwzgl ędniono w rozdziałach: 1 – Informacje ogólne Ochrona środowiska przed 4 - Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów zanieczyszczeniem azbestem zawieraj ących azbest 6 - Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest Uwzgl ędniono w rozdziałach: Zasady bezpiecznego transportu 1 – Informacje ogólne azbestu 4 - Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów zawieraj ących azbest” Uwzgl ędniono w rozdziałach: 1 – Informacje ogólne Zasady gospodarki odpadami 4 - Mo żliwo ści i sposoby usuwania wyrobów zawieraj ącymi azbest zawieraj ących azbest 5 - Unieszkodliwianie odpadów zawieraj ących azbest 6 - Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 28 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

3. CHARAKTERYSTYKA AZBESTU I JEGO SZKODLIWO ŚĆ

3.1. AZBEST, JEGO WŁAŚCIWO ŚCI I ZASTOSOWANIE

Termin AZBEST oznacza ogóln ą nazw ę dla minerałów z grupy serpentynitów i amfiboli, zwi ązanych ze skałami metamorficznymi, wyst ępuj ących w postaci włóknistych skupie ń [Pola ński A.,1974]. Poj ęcie azbest jest okre śleniem przemysłowym.

Azbest nale ży do włóknistych minerałów zbudowanych z ró żnorodnych zwi ązków krzemu, tlenu i metali (magnez, wap ń, sód, żelazo) charakteryzuje si ę du żą elastyczno ści ą włókien, odporno ści ą na wysokie temperatury, znikomym przewodnictwem cieplnym i znikom ą rozpuszczalno ści ą w wodzie, odporno ści ą na działanie kwasów i zasad. Stanowi przy tym naturalny składnik skorupy ziemskiej, występuj ąc we wszystkich cz ęś ciach litosfery niezale żnie od pochodzenia geologicznego. Włókna azbestowe stanowi ą agregaty długich, cienkich i elastycznych włókien elementarnych (tzw. fibryle). Długo ść włókien azbestu jest ró żna i zale ży od jego odmiany. Azbesty serpentynowe charakteryzuj ą si ę wi ększ ą długo ści ą włókien od azbestów amfibolowych. Własno ści fizykochemiczne azbestu zmieniaj ą si ę przy ogrzewaniu na skutek dehydratacji. Ogrzewany w temperaturze powy żej 110˚C traci 2/3 zaadsorbowanej wody, w temperaturze 370˚C – cało ść wody i jest to proces odwracalny. W temperaturach wy ższych hydratacja staje si ę nieodwracalna. Temperatura topnienia azbestu wynosi ok. 1500˚C. Wła ściwo ści termoizolacyjne i d źwi ękochłonne, wytrzymało ść na rozci ąganie, elastyczno ść , a tak że odporno ść niektórych odmian azbestu na działanie kwasów, alkaliów i wody morskiej czyni ą ze ń surowiec o szerokim zastosowaniu w ponad tysi ącu opisanych technologii [Szeszenia-Dąbrowska N., 2003]. Najwi ększe znaczenie przemysłowe ma azbest serpentynowy (chryzotylowy), tworz ący w serpentynitach cienkie żyły o gi ętkich włóknach o około 0,1 µm grubo ści. Jest on odporny na działanie wysokiej temperatury i czynników chemicznych, a tak że na ścieranie. Źle przewodzi ciepło, elektryczno ść i d źwi ęk. Azbest chryzotylowy jest wytrzymały, elastyczny, ognioodporny. Azbest ten u żywany jest do wyrobu niepalnych materiałów budowlanych (wyrobów azbestowo-cementowych, materiałów izolacyjnych, okładzin ciernych, tkanin i farb ogniotrwałych itp). Azbest amfibolowy jest znacznie mniej rozpowszechniony. Z uwagi na du żą kwasoodporno ść u żywany jest w przemy śle chemicznym. Azbest amfibolowy jest kruchy i odporny na działanie kwasów.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 29 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Azbest, z uwagi na swoje zalety, był szeroko stosowany do produkcji wyrobów azbestowych budowlanych, w śród których najwi ększe zainteresowanie miały płyty i rury azbestowo-cementowe. Płyty były szeroko stosowane jako pokrycia dachowe, a rury, stosunkowo niewielkie ilo ści, do wykonywania instalacji wodoci ągowych i kanalizacyjnych oraz jako przewody kominowe i zsypy w budynkach wielokondygnacyjnych. Polska Norma [PN-87 B-06612] podaje trzy rodzaje klasyfikacji wyrobów azbestowo-cementowych. Najbardziej adekwatny wydaje si ę by ć podział wyrobów azbestowo-cementowych w zale żno ści od kształtu i przeznaczenia, wyró żniaj ący nast ępuj ące grupy: - wyroby płytowe, w tym: - płyty płaskie ogólnego stosowania, - płytki dachowe, - płyty płaskie specjalnego stosowania, - płyty faliste, - kształtki, - rury i elementy ł ącz ące, w tym: - rury bezci śnieniowe, - rury ci śnieniowe, - zł ącza, - kształtki kanalizacyjne, - kanały wentylacyjne, - otuliny, - wyroby i elementy architektoniczno-budowlane.

W zale żno ści od ich g ęsto ści obj ęto ściowej wyroby zawieraj ące azbest oraz odpady azbestowe dzieli si ę na „ mi ękkie” i „ twarde” . Materiały „mi ękkie” - łatwo pyl ące materiały zawieraj ące azbest to materiały lub produkty (np. tekstylia azbestowe) charakteryzuj ące się du żym procentowym udziałem azbestu, nisk ą odporno ści ą mechaniczn ą i nisk ą g ęsto ści ą. Pod naciskiem mi ędzy palcami podatne s ą na zgniatanie i łatwo uwalniaj ą włókna azbestowe. Łatwo tak że ulegaj ą uszkodzeniom, powoduj ąc du że emisje pyłu azbestu. Grupa „miękkich” materiałów zawieraj ących azbest obejmuje wyroby o g ęsto ści obj ęto ściowej mniejszej od 1000 kg/m 3. Zawieraj ą one powy żej 20 % azbestu. W śród najcz ęś ciej stosowanych „mi ękkich” materiałów zawieraj ących azbest mo żna wyró żni ć: − materiały termoizolacyjne, − natryski azbestowe, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 30 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− wata azbestowa, − tektura azbestowa, − wyroby tekstylne, − zaprawy o niskiej g ęsto ści (<1), − szczeliwa plecione, − filtry powietrza, gazów i cieczy [www.inrs.fr/actualites/amiante]. Źródłem znacz ących emisji pyłu s ą „mi ękkie” wyroby zawieraj ące azbest stosowane wewn ątrz pomieszcze ń w postaci izolacji cieplnej, dodatków do materiałów wyko ńczeniowych, farb i lakierów. Problem znacznych emisji wewn ątrz pomieszcze ń ma miejsce głównie w krajach wysoko uprzemysłowionych, gdzie na du żą skal ę stosowano „mi ękkie” materiały zawieraj ące azbest w budynkach u żyteczno ści publicznej. Przykładem takich zastosowa ń mo że by ć najwi ększy francuski Kampus Uniwersytecki Jussieu w Pary żu.

Materiały „ twarde ” - słabo pyl ące to wyroby charakteryzuj ące si ę du żym stopniem zwi ęzło ści włókien azbestu oraz du żym udziałem spoiwa, głównie cementowego. S ą to takie materiały, których mechaniczna obróbka (rozbijanie, zrzucania, ci ęcie, wiercenie otworów, szlifowanie i inne) stwarza niebezpiecze ństwo dla zdrowia. Grupa „twardych” materiałów zawieraj ących azbest obejmuje wyroby o g ęsto ści obj ęto ściowej powy żej 1000 kg/m 3, zawieraj ące poni żej 20% azbestu. W śród „twardych” materiałów zawieraj ących azbest mo żna wyró żni ć: − uszczelki płaskie, − wyroby azbestowo-cementowe (płyty faliste, płaskie oraz płyty „caro”), − wyroby winylowo-azbestowe, − kleje, kity, szpachlówki i zaprawy cementowe o wysokiej g ęsto ści, − nawierzchnia dróg, − tarcze cierne [www.inrs.fr/actualites/amiante]. Do materiałów „twardych” – słabo pyl ących zaliczane s ą mi ędzy innymi powszechnie stosowane w Polsce w latach 70 - tych, faliste i płaskie płyty azbestowo-cementowe, wykorzystywane jako pokrycia dachowe w budynkach jednorodzinnych lub elewacje w budownictwie wielokondygnacyjnym. W znacznie mniejszym stopniu stosowane były rury azbestowo-cementowe w sieciach wodoci ągowych, kanalizacyjnych czy do budowy kominów i zsypów. Włókna azbestu w tych wyrobach, w postaci włókien chryzotylu – odmiana mniej szkodliwa od krokidolitu (azbestu amfibolowego) - są mocno zwi ązane spoiwem cementowym.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 31 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Zastosowanie w budownictwie W Polsce azbest był stosowany w budownictwie głównie do produkcji płyt azbestowo-cementowych jako pokrycia dachowe i ocieplania elewacji budynków; w mniejszym stopniu stosowano azbest do produkcji rur azbestowo-cementowych (wysokoci śnieniowe, kanalizacyjne, przewody wentylacyjne). Azbest rzadko był stosowany wewn ątrz budynków jako natryski azbestowe b ądź materiał termoizolacyjny. W krajach zachodnich powszechnie stosowano natryski azbestowe wewn ątrz budynków na konstrukcje stalowe jako ognioochronna osłona zabezpieczaj ąca stalowe konstrukcje budynków (wie żowców). W tych krajach, w latach 70-tych, stosowano tak że włókna azbestu jako dodatek do materiałów wyko ńczeniowych w budynkach u żyteczno ści publicznej. W Polsce takie zastosowanie jest rzadko spotykane. Przemawiaj ą za tym dane zawarte w „ Programie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski ”. Jak donosi literatura [Brzozowski A., Obmi ński A., 2004] w polskim budownictwie przemysłowym stosowano w latach 1970-1980 mi ękkie, łatwo pyl ące materiały zawieraj ące azbest w postaci tynków i natrysków w celach ognioochronnych w konstrukcjach stalowych i drewnianych obiektów wymagaj ących szczególnej ochrony przeciwpo żarowej.

Pozostałe formy zastosowania Azbest znalazł tak że zastosowanie w energetyce, w przemy śle chemicznym, spo żywczym, motoryzacyjnym, hutniczym i stoczniowym. W przemy śle energetycznym materiały zawieraj ące azbest stosowano w elektrociepłowniach i elektrowniach w kominach (sznur azbestowy), chłodniach (płyty azbestowo-cementowe), zraszalnikach (sznur azbestowy) oraz w sieciach ciepłowniczych (osłona termoizolacyjna) [Kuzio S., 2003] . W przemy śle motoryzacyjnym włókna azbestu znalazły zastosowanie jako materiał termoizolacyjny w silnikach pojazdów mechanicznych, w ró żnorodnych elektrycznych urz ądzeniach grzewczych. Włókna azbestu wykorzystywano tak że w produkcji ró żnorodnych uszczelek, sprz ęgieł i hamulców stosowanych w miejscach wymagaj ących zwi ększonej odporno ści na wysok ą temperatur ę. Azbest był powszechnie stosowany w kolejnictwie, w lotnictwie i w przemy śle stoczniowym [www.pip.gov.pl]. W przemy śle chemicznym azbest wykorzystano m.in. w procesach produkcji chloru [Kuzio S., 2003] oraz w hutach szkła do wałów z azbestu chryzotylowego stosowanych do ci ągnienia szkła.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 32 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

3.2. POWSTAWANIE ODPADÓW ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST

Ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest z dnia 19 czerwca 1997 roku [t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20, z pó źn. zm.] praktycznie zamkn ęła okres stosowania wyrobów zawieraj ących azbest w Polsce, pozostawiaj ąc natomiast problem sukcesywnego usuwania zu żytych wyrobów, w sposób niezagra żaj ący zdrowiu ludzi i zanieczyszczaniu środowiska. Zgodnie z wymienion ą ustaw ą, produkcja płyt została zako ńczona w 1998 roku. W najbli ższych latach wyroby zawieraj ące azbest b ędą sukcesywnie usuwane, staj ąc si ę wtedy odpadem niebezpiecznym . Zgodnie z obowi ązuj ącą klasyfikacj ą odpadów, stanowi ącą zał ącznik do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska, z dnia 29 grudnia 2014 r. w sprawie katalogu odpadów [Dz. U. z 2014 r. poz. 1923] odpady azbestowe wymienione s ą w nast ępuj ących grupach odpadów:

Odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów 06: przemysłu chemii nieorganicznej, 06 07 01*: Odpady azbestowe z elektrolizy 06 13 04*: Odpady z przetwarzania azbestu 10: Odpady z procesów termicznych, 10 11 81*: Odpady zawieraj ące azbest 10 13 09*: Odpady zawieraj ące azbest z produkcji elementów cementowo-azbestowych Odpady opakowaniowe; sorbenty, tkaniny do wycierania, materiały 15: filtracyjne i ubrania ochronne nieuj ęte w innych grupach, Opakowania z metali zawieraj ące niebezpieczne porowate elementy wzmocnienia 15 01 11*: konstrukcyjnego (np. azbest), wł ącznie z pustymi pojemnikami ci śnieniowymi 16: Odpady nieuj ęte w innych grupach, 16 01 11*: Okładziny hamulcowe zawieraj ące azbest 16 02 12*: Zu żyte urz ądzenia zawieraj ące wolny azbest Odpady z budowy, remontów i demonta żu obiektów budowlanych oraz 17: infrastruktury drogowej (wł ączaj ąc gleb ę i ziemi ę z terenów zanieczyszczonych), 17 06 01*: Materiały izolacyjne zawieraj ące azbest 17 06 05*: Materiały budowlane zawieraj ące azbest

Wśród powy żej wymienionych odpadów i materiałów zawieraj ących azbest, zidentyfikowano w Programie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest gminy Frombork materiały budowlane zawieraj ące azbest o kodzie 17 06 05* .

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 33 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

3.3. SZKODLIWY WPŁYW AZBESTU NA ZDROWIE CZŁOWIEKA I ŚRODOWISKO

Ze wzgl ędu na swoje wła ściwo ści i „niezniszczalno ść ”, azbest wprowadzony do środowiska utrzymuje si ę w nim przez czas nieokre ślony. Oznacza to trwały charakter ska żenia poszczególnych komponentów środowiska. Ska żenie środowiska azbestem oznacza: − ska żenie powietrza pyłami azbestowymi, zwłaszcza najbardziej niebezpieczn ą dla człowieka frakcj ą respirabiln ą, − ska żenie gleb, które powoduje reemisj ę pyłów azbestu do atmosfery.

Dla st ęż eń azbestu w powietrzu podane s ą najwy ższe dopuszczalne st ęż enia (NDS), wyra żone zarówno liczb ą włókien azbestu w 1 cm 3, jak i ilo ści ą pyłu całkowitego w mg/m 3. W przypadku koncentracji azbestu w glebach brak jest w światowych, europejskich i krajowych materiałach kryteriów, ustalaj ących dopuszczalne poziomy zanieczyszczenia. Zanieczyszczenie gruntu azbestem jest jednak zagadnieniem istotnym, gdy ż powoduje jego reemisj ę do środowiska. Obmi ński A. [2000] podaje, na podstawie własnych bada ń, że st ęż enia niezwi ązanego azbestu przekraczaj ące 0,02% wymagaj ą rekultywacji, z racji reemisji pyłów. W celu wyeliminowania reemisji włókien azbestu konieczne jest przeprowadzanie odpowiednich zabiegów ograniczaj ących pylenie [Dyczek J., 2000; Obmi ński A., 2000].

Podstawowe ogniska zanieczyszczenia azbestem zwi ązane z działalno ści ą człowieka to: − obiekty budowlane i tereny zwi ązane z wytwarzaniem i magazynowaniem odpadów zawieraj ących azbest, − „dzikie wysypiska” odpadów zawieraj ących azbest, − nieruchomo ści, obiekty budowlane, urz ądzenia, instalacje lub inne miejsca, w których użytkowane s ą wyroby azbestowe, w szczególno ści podczas usuwania wyrobów zawieraj ących azbest.

Poza zakładami przetwórstwa azbestu, które uległy likwidacji na mocy ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest (t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 3, poz. 20 z pó źn. zm.), wci ąż istniej ą stanowiska pracy, na których istnieje nara żenie na pył azbestu. S ą to prace zwi ązane z demonta żem płyt azbestowo-cementowych, wykorzystywanych głównie w budownictwie, ró żnego rodzaju prace na statkach, prace wykonywane w elektrociepłowniach, elektrowniach, hutach, zakładach ciepłowniczych i

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 34 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork remontowych, zwłaszcza zwi ązane z remontami b ądź rozbiórk ą obiektów budowlanych, instalacji oraz urz ądze ń i wynikaj ącą st ąd konieczno ści ą usuwania azbestu. Istnieje realne zagro żenie ska żeniem środowiska pyłem azbestu, pochodz ącym z tak zwanych „dzikich wysypisk odpadów” – szczególnie w lasach i odkrytych wyrobiskach. Ponadto wyst ępuje pylenie – w coraz wi ększym stopniu – z uszkodzonych powierzchni płyt na dachach i elewacjach budynków. Powa żny niepokój mo że budzi ć fakt, że usuwanie obecnie z dachów i elewacji wyrobów zawieraj ących azbest przez przypadkowe i nieprofesjonalne firmy, zwi ększa tylko zagro żenie pyłem azbestowym dla mieszka ńców. Bior ąc pod uwag ę zanieczyszczenie środowiska i zagro żenia zdrowia ludno ści, najwi ększy problem stanowi emisja włókien azbestu z ulegaj ących korozji wyrobów azbestowo-cementowych (do których produkcji zastosowano około 85% ogólnej ilo ści sprowadzonego do Polski azbestu) oraz emisja włókien azbestu wynikaj ąca z nieprawidłowo prowadzonego demonta żu, transportu lub składowania wyrobów zawieraj ących azbest.

Zagro żenie azbestem dla człowieka jest wynikiem wdychania powietrza zanieczyszczonego respirabilnymi włóknami azbestu, które mog ą przenika ć do dolnych cz ęś ci dróg oddechowych. Stopie ń zagro żenia dla zdrowia zale ży od rodzaju pyłu, wielko ści i gęsto ści włókna i czasu oddziaływania. Im mniejsze i krótsze s ą włókna, tym s ą one bardziej odpowiedzialne za wywoływanie zmian nowotworowych [Szeszenia-Dąbrowska N., Siuta J., 2003]. Prawdopodobnie, szczególne znaczenie ma średnica włókien, a długo ść odgrywa mniejsz ą rol ę. Wi ększo ść badaczy uwa ża, że włókna cienkie o średnicy poni żej 3 µm są wdychane i odkładaj ą si ę w ko ńcowych odcinkach układu oddechowego w pęcherzykach płucnych, podczas gdy włókna grube, o średnicy powy żej 5 µm, zatrzymuj ą si ę w górnej cz ęś ci dróg oddechowych, nast ępnie wydalane za po średnictwem śluzu lub innych czynno ści biologicznych. Biologiczna agresywno ść pyłu azbestu jest zwi ązana ze stopniem penetracji i ilo ści ą włókien w dolnej cz ęś ci układu oddechowego. Doniesienia naukowe wskazuj ą, że najwi ększe zagro żenie stwarzaj ą włókna bardzo cienkie, o średnicach mniejszych ni ż 1 µm i długo ści wi ększej ni ż 8 µm. Włókna krótsze wykazuj ą słabsze działanie zwłókniaj ące [Dobrzelecka I., 2008].

W efekcie oddziaływania pyłów azbestowych stwierdzono mo żliwo ść wyst ępowania takich schorze ń jak: pylica azbestowa (azbestoza), rak płuc oraz mi ędzybłoniak (mesothelioma). Choroby te s ą skutkiem nara żenia inhalacyjnego, to znaczy wdychania powietrza zanieczyszczonego włóknami azbestu. Doniesienia kliniczne i epidemiologiczne sugerują, że inne nowotwory: krtani, żoł ądka i jelit, trzustki, jajnika oraz chłoniaków mog ą

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 35 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork by ć zwi ązane z obecno ści ą pyłu azbestowego w powietrzu wdychanym [Szeszenia- Dąbrowska N., Siuta J.,1998]. Raporty Światowej Organizacji Zdrowia oraz przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych badania nie dostarczyły dowodów zwi ększonego ryzyka wyst ępowania nowotworów zwi ązanych ze spo żywaniem pokarmów i wody zanieczyszczonej azbestem [Światowa Organizacja Zdrowia,1993]. Tak wi ęc azbest jest nieszkodliwy, o ile jest on izolowany od atmosfery. Cz ęść badaczy przypuszcza jednak, że włókna azbestu zawarte w wodzie pitnej i by ć mo że tak że w żywno ści, a tak że w populacji eksponowanej przez wiele lat na działanie pyłów azbestu mog ą wpływa ć na zwi ększenie cz ęsto ści zapadania na nowotwory zło śliwe przewodu pokarmowego. Jednak zwi ązek przyczynowo-skutkowy pomi ędzy nara żeniem na włókna azbestu, a zwi ększon ą zachorowalno ści ą na ww. nowotwory nie został do tej pory dostatecznie udokumentowany, ani potwierdzony przez czołowe organizacje (WHO, OSHA) badaj ące bezpiecze ństwo zdrowotne populacji ludzkiej [Ministerstwo Gospodarki, 2009].

Na wyst ępowanie i typ patologii wpływa kumulowana dawka pyłu azbestu w ci ągu życia osobniczego, okre ślana iloczynem średniego st ęż enia pyłu i czasu trwania ekspozycji oraz efektywno ść biologicznych mechanizmów oczyszczania układu oddechowego [Szeszenia- Dąbrowska N., 2003].

W celu zminimalizowania nara żenia na pył azbestowy wprowadzono zakaz produkcji i stosowania wyrobów zawieraj ących azbest, a regulacje prawne okre ślaj ą wymogi dotycz ące bezpiecznego u żytkowania wyrobów zawieraj ących azbest, a tak że obowi ązki pracodawców i pracowników, wykonuj ących prace polegaj ące na zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 36 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

4. OCENA ISTNIEJ ĄCEGO STANU ŚRODOWISKA ORAZ GŁÓWNYCH ZAGRO ŻEŃ ISTOTNYCH Z PUNKTU WIDZENIA PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU

4.1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA GMINY FROMBORK

Poło żenie administracyjne Gmina Frombork jest gmin ą o charakterze miejsko-wiejskim. Powierzchnia gminy ł ącznie wynosi 125,8 km 2, z czego miasto Frombork zajmuje powierzchnie 7,6 km 2. Gmina Frombork le ży w powiecie braniewskim, w północno zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego. Gmina Frombork poło żona jest w odległo ści 10 km od Braniewa, 30 km od Elbl ąga oraz 90 km od Olsztyna. W skład gminy wchodzi miasto Frombork oraz 11 sołectw: Baranówka, Biedkowo, Bogdany, Drewnowo, J ędrychowo, Krzywiec, Krzy żewo, Narusa, Nowe Sadłuki, Ronin-Nowiny, Wielkie Wierzno. Od północy i wschodu gmina graniczy z gmin ą Braniewo (powiat powiat braniewski), od południowego wschodu z gmin ą Płoskinia (powiat braniewski), od południa z gmin ą Młynary (powiat elbl ąski), a od zachodu z gmin ą Tolkmicko (powiat elbl ąski). Przez gmin ę Frombork przebiega droga ekspresowa S22 z Elbl ąga w kierunku Kaliningradu b ędąca cz ęś ci ą trasy europejskiej E28 oraz 2 drogi wojewódzkie 504 (ł ącz ąca Elbl ąg z Braniewem) oraz 505 (ł ącz ąca Pasł ęk i Frombork).

Poło żenie geograficzne Według podziału fizyczno-geograficznego Polski [Kondracki J. 2002] obszar gminy Frombork poło żony jest w zasi ęgu megaregionu Pozaalpejska Europa Środkowa, w prowincji Ni ż Środkowoeuropejski, w podprowincji Pobrze ża Południowobałtyckie, w makroregionie Pobrze że Gda ńskie oraz w mezoregionach Wybrze że Staropruskie, Równina Warmi ńska oraz Wysoczyzna Elbl ąska.

Sytuacja demograficzna Gmin ę Frombork w 2014 roku (stan na 31.12.2014) zamieszkiwało 3 719, w 2013 r. 3744 mieszka ńców, a w 2012 roku gmin ę zamieszkiwało 3731. Za ś w samym mie ście w 2014 roku stan ludno ści wynosił 2437 mieszka ńców. Ludno ść miejska stanowi 65% ludno ści całej gminy [dane GUS].

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 37 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Warunki hydrologiczne Wi ększo ść obszaru gminy znajduje si ę w zlewniach rzeki Baudy ( dopływy – Lisi Parów i Wierzenka z Czerwonym Rowem ) i Narusy, Wpływaj ących bezpo średnio do Zalewu Wi ślanego [Program ochrony środowiska Miasta i Gminy Frombork, 2003].

Rze źba terenu Miasto i Gmina Frombork zlokalizowana jest w strefie nadmorskiej i od strony północno – zachodniej graniczy z Zalewem Wi ślanym. Pod wzgl ędem ukształtowania terenu gmina znajduje si ę w obr ębie trzech mezoregionów : − Równina Warmi ńska – nale żą do niej środkowa, wschodnia i południowa cz ęść gminy oraz wschodnia, zachodnia, środkowa i południowa cz ęść miasta. Ma ona charakter równiny akumulacji zastoiskowej z iłami i glinami, urozmaiconej przez moreny akumulacyjne z piaskami oraz stoki opadaj ące w kierunku den doliny Baudy, Narusy i ich dopływów. Dominuj ą tu gleby brunatne i mady. W śród zbiorowisk le śnych przewa żaj ą gr ądy i ł ęgi. − Pobrze że Staropruskie – nale żą do niej północna cz ęść gminy i miasta. Ma charakter równiny akumulacyjnej w strefie nadmorskiej Zalewu Wi ślanego z przewag ą piasków i pyłów humusowych oraz utworów mułowo – torfowych. Wśród zbiorowisk le śnych przewa żaj ą ł ęgi. − Wysoczyzna Elbl ąska – nale ży do niej zachodnia cz ęść gminy. Ma charakter wysoczyzny morenowej falistej z przewag ą glin piaszczystych o piasków gliniastych. Dominuj ą tu gleby brunatne. W śród zbiorowisk le śnych dominuj ą gr ądy i ł ęgi [Program ochrony środowiska Miasta i Gminy Frombork, 2003].

Surowce mineralne Gmina Frombork nie posiada zbyt du żej ilo ści surowców mineralnych. Wg Bilansu zasobów kopalin w Polsce obszar gminy Frombork jest zasobny w piaski i żwiry oraz torfy. W granicach gminy znajduj ą si ę równie ż zasoby eksploatacyjne wód leczniczych.

Tabela 7. Zło ża surowców mineralnych na terenie gminy Frombork. Lp Nazwa zło ża Stan zag. zło ża Zasoby Wydobycie geologiczne przemysłowe bilansowe Piaski i żwiry 1 Frombork E* 1708 1188 49 Torfy Biedkowo Z** 204,31 - - Źródło: Bilans zasobów złó ż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2013 r. *E- zło że eksploatowane, **Z- zło że z którego wydobycie zostało zaniechane Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 38 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Tabela 8. Wykaz solanek, wód leczniczych i termalnych w gminie Frombork. Lp Nazwa zło ża Typ wody Zasoby bilansowe Pobór dyspozycyjne eksploatacyjne (m 3/rok) (m 3/h) (m 3/h) Solanki wody lecznicze i termalne 1 Frombork IGH-1 LzT* - 20,00 nie ekspl. Źródło: Bilans zasobów złó ż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2013 r. *Lz - wody lecznicze zmineralizowane, *T - wody termalne

Użytkowanie terenu Całkowita powierzchnia gminy Frombork wynosi 12410 ha, przy czym powierzchnia lądowa zaledwie 8624 ha. Pozostała cz ęść gminy znajduje si ę pod wodami morskimi wewn ętrznymi oraz powierzchniowymi płyn ącymi. Region, w którym poło żona jest gmina Frombork ma charakter wybitnie rolniczy. U żytki rolne na terenie gminy stanowi ą 40,02% powierzchni ogólnej, zajmuj ąc 4966 ha. Jednak licz ąc procentowy udział u żytków rolnych jedynie do powierzchni l ądowej gminy udział terenów rolniczych wyniesie 57,58%. Struktur ę wykorzystania gruntów w gospodarstwach rolnych oraz ich odsetek powierzchni przedstawiono w poni ższej labeli.

Tabela 9: Formy u żytkowania terenu w granicach administracyjnych gminy Frombork. ha % Całkowita powierzchnia gminy 12410 100 Powierzchnia l ądowa 8624 69,49 Grunty pod wodami 3786 30,51 grunty orne 3499 sady 29 łąki 559 Użytki rolne pastwiska 739 4966 40,02 grunty rolne zabudowane 100 grunty rolne pod stawami 0 grunty rolne pod rowami 40 Lasy oraz grunty le śne 2950 23,77 Grunty zabudowane i zurbanizowane 381 3,07 Użytki ekologiczne 3 Pozostałe Nieu żytki 309 327 2,63 Tereny ró żne 4 źródło: GUS stan na 31.12.2014 r.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 39 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

4.2. POWIETRZE ATMOSFERYCZNE

Czynnikiem istotnie wpływaj ącym na jako ść środowiska i poziom życia mieszka ńców jest stan czysto ści powietrza. Ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej jego jako ści, w szczególno ści poprzez utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poni żej dopuszczalnych dla nich warto ści granicznych lub co najmniej na tych poziomach oraz zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie s ą one dotrzymane. Za zanieczyszczenia powietrza uwa ża si ę obecno ść w dolnej warstwie atmosfery substancji stałych, ciekłych i gazowych, obcych naturalnemu jej składowi oraz wyst ępuj ących w ilo ściach zagra żaj ących zdrowiu człowieka oraz szkodliwych dla ro ślin i zwierz ąt. Ocen ę stanu jako ści powietrza dla gminy Frombork sporz ądzono na podstawie wyników bada ń i ocen opublikowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Roczna ocena jako ści powietrza w strefach jest wykonywana w oparciu o wyniki pomiarów przeprowadzonych w danym roku na stałych stacjach monitoringu. Ocen ę wykonuje si ę pod k ątem spełnienia kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia dla nast ępuj ących substancji:

− dwutlenek siarki (SO 2),

− dwutlenek azotu (NO 2), − tlenek w ęgla (CO),

− benzen (C 6H6),

− ozon (O 3), − pył zawieszony (PM10) − ołów (Pb) w pyle zawieszonym PM10, − arsen (As) w pyle zawieszonym PM10, − kadm (Cd) w pyle zawieszonym PM10, − nikiel (Ni) w pyle zawieszonym PM10, − benzo(a)piren (B(a)P) w pyle zawieszonym PM10, − pył zawieszony PM2,5. Ocena wykonana pod k ątem spełnienia kryteriów odniesionych do ochrony roślin obejmuje:

− dwutlenek siarki (SO 2),

− dwutlenek azotu (NO 2),

− ozon (O 3). List ę substancji, dla których istnieje obowi ązek prowadzenia rocznej oceny jako ści powietrza zawiera rozporz ądzenie M Ś z dnia 13 wrze śnia 2012 r. w sprawie dokonywania Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 40 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. z 2012 r. poz. 1032). Ocen ę dla wszystkich zanieczyszcze ń wykonuje si ę w układzie stref okre ślonym w Rozporz ądzeniu M Ś z dnia 2 sierpnia 2012 r. w sprawie stref, w których dokonuje si ę oceny jako ści powietrza (Dz. U. 2012, poz. 914). W nowym układzie, dla wszystkich zanieczyszcze ń uwzgl ędnionych w ocenie: SO 2, NO 2, NOx, CO, C 6H6, O 3, pyłu PM10, zawarto ści ołowiu, arsenu, kadmu, niklu i benzo(a)pirenu w pyle PM10 oraz dla pyłu PM2,5, stref ę stanowi ą: − aglomeracja o liczbie mieszka ńców powy żej 250 tys., − miasto (nie b ędące aglomeracj ą) o liczbie mieszka ńców powy żej 100 tys., − pozostały obszar województwa, nie wchodz ący w skład aglomeracji i miast powy żej 100 tys. mieszka ńców. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska województwo warmi ńsko-mazurskie zostało podzielone na 3 strefy: - miasto Olsztyn, - miasto Elbl ąg, - strefa warmi ńsko-mazursk ą (w tym gmina Frombork).

Zaliczenie strefy do okre ślonej klasy zale ży od st ęż eń zanieczyszcze ń wyst ępuj ących na jej obszarze i wi ąż e si ę z okre ślonymi wymaganiami w zakresie działa ń na rzecz poprawy jako ści powietrza (w przypadku, gdy nie s ą spełnione odpowiednie kryteria) lub na rzecz utrzymania tej jako ści (je żeli spełnia ona przyj ęte standardy). Podstaw ę zaliczenia strefy do okre ślonej klasy, stanowi ą wyniki oceny uzyskane na obszarach o najwy ższych poziomach st ęż eń danego zanieczyszczenia w strefie. Gmina Frombork znajduje si ę w strefie warmi ńsko- mazurskiej Na terenie gminy Frombork obowi ązuj ą dopuszczalne poziomy zanieczyszcze ń powietrza substancjami chemicznymi okre ślone ze wzgl ędu na: ─ ochron ę zdrowia ludno ści, ─ ochron ę ro ślin. W tabelach poni żej przedstawiono w skrócie zasady zaliczenia strefy do okre ślonej klasy (A, B, C, D), które zale żą od st ęż eń zanieczyszcze ń wyst ępuj ących na ich obszarze i wi ążą si ę z okre ślonymi wymaganiami, co do działa ń na rzecz poprawy jako ści powietrza. Dla wszystkich substancji podlegaj ących ocenie, strefy zaliczane s ą do jednej z poni ższych klas: − klasa A – je żeli st ęż enia zanieczyszcze ń na jej terenie nie przekraczały odpowiednio poziomów dopuszczalnych, poziomów docelowych, poziomów celów długoterminowych,

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 41 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− klasa B – je żeli st ęż enia zanieczyszcze ń na jej terenie przekraczały poziomy dopuszczalne, lecz nie przekraczały poziomów dopuszczalnych powi ększonych o margines tolerancji, − klasa C – je żeli st ęż enia zanieczyszcze ń na jej terenie przekraczały poziomy dopuszczalne lub docelowe powi ększone o margines tolerancji, w przypadku gdy ten margines jest okre ślony, − klasa D1 – je żeli st ęż enia ozonu w powietrzu na jej terenie nie przekraczały poziomu celu długoterminowego, − klasa D2 – je żeli st ęż enia ozonu na jej terenie przekraczały poziom celu długoterminowego. Poni żej zestawiono wyniki klasyfikacji strefy małopolskiej dla poszczególnych zanieczyszcze ń w 2013 i 2014 roku.

Tabela 10: Wyniki klasyfikacji stref dla wszystkich zanieczyszcze ń uwzgl ędnianych w ocenie rocznej dokonywanej pod k ątem ochrony zdrowia.

Rok Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych substancji w strefie warmi ńsko-mazurskiej

SO 2 NO 2 CO C6H6 O3 O3 PM 10 PM 2,5 Pb As Cd Ni B(a)P

1) 2) 2013 A A A A A D2 C C A A A A C

2014 A A A A A D2 C A A A A A C źródło: Dane WIO Ś Olsztyn

Tabela 11: Wyniki klasyfikacji stref pod k ątem ochrony ro ślin.

Rok Klasa strefy dla poszczególnych zanieczyszcze ń – ochrona ro ślin

O 1) O 2) SO 2 NO x 3 3 2013 A A A D2 2014 A A A D2 źródło: Dane WIO Ś Olsztyn

Wynikiem rocznej oceny jako ści powietrza w strefie warmi ńsko-mazurskiej w 2013 i 2014 roku jest klasyfikacja stref wykonana dla kryterium ochrony zdrowia i kryterium ochrony ro ślin. Zgodnie z t ą klasyfikacj ą dla kryterium ochrony zdrowia strefa warmi ńsko- mazurska zakwalifikowana została do klasy C. Dla kryterium ochrony ro ślin zaliczono stref ę małopolsk ą do klasy A. Do opracowania programów ochrony powietrza (POP) zostały zakwalifikowane wszystkie strefy województwa warmi ńsko-mazurskiego - dla kryterium ochrony zdrowia (strefa warmi ńsko-mazurska ze wzgl ędu na pył zawieszony PM10, benzo(a)piren w pyle PM10, pył zawieszony PM2,5).

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 42 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Odr ębnym zagadnieniem jest zanieczyszczenie pyłem azbestowym powietrza atmosferycznego, co ma bezpo średni wpływ na zdrowie ludzi. Istotne znaczenie dla jako ści powietrza atmosferycznego ma bezpieczne usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru gminy oraz ich unieszkodliwianie. Azbest był szeroko stosowany do produkcji wyrobów budowlanych, w śród których najwi ększe zastosowanie miały płyty i rury azbestowo-cementowe. Ze wzgl ędu na swoje wła ściwo ści i niezniszczalno ść , azbest wprowadzony do środowiska utrzymuje si ę w nim przez czas nieokre ślony. Oznacza to trwały charakter zanieczyszczenia lub ska żenia poszczególnych komponentów środowiska. Zanieczyszczenie lub ska żenie środowiska przyrodniczego azbestem oznacza: − ska żenie powietrza pyłami azbestowymi, zwłaszcza najbardziej niebezpieczn ą dla człowieka frakcj ą respirabiln ą, tj. włóknami o długo ści powy żej 5 mikrometrów o maksymalnej średnicy 3 mikrometrów i o stosunku długo ści włókna do jego grubo ści nie mniejszym ni ż 3 do 1, − ska żenie gleb, które powoduje reemisj ę pyłów azbestu.

Obecnie ka żde działanie zwi ązane z demonta żem wyrobów zawieraj ących azbest jest zwi ązane z powstawaniem odpadów, zaliczanych z uwagi na obecno ść azbestu, do grupy odpadów niebezpiecznych. Zagro żenie azbestem dla człowieka jest wynikiem wprowadzenia go poprzez drogi oddechowe, przy czym stopie ń zagro żenia zale ży od rodzaju pyłu, wielko ści i g ęsto ści włókna i czasu oddziaływania. Niezmiernie istotne jest dalsze usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru gminy oraz ich unieszkodliwianie, zgodnie z wymogami prawa i zasadami bezpiecze ństwa. Prawidłowe usuwanie materiałów zawieraj ących azbest oraz ich unieszkodliwianie pozwala na ograniczenie składowania odpadów azbestowych na tzw. „dzikich wysypiskach” oraz ogranicza emisj ę do atmosfery w zwi ązku z naruszon ą struktur ą materiałów azbestowych.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 43 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

4.3. WODY POWIERZCHNIOWE I WODY PODZIEMNE

Wielko ść i jako ść zasobów wodnych nale żą do najwa żniejszych czynników wpływaj ących na ogólny stan środowiska przyrodniczego. Mo żliwo ść racjonalnego wykorzystania dost ępnych zasobów wody stanowi jeden z najwa żniejszych czynników rozwoju społeczno-gospodarczego gminy. Wielko ść dost ępnych aktualnie zasobów wody wynika z naturalnych procesów zwi ązanych z jej obiegiem w przyrodzie (poziom opadów atmosferycznych, zdolno ści retencyjne zlewni, warunki infiltracji wód – budowa geologiczna podło ża). Znacz ący wpływ na zasoby wodne maj ą czynniki antropogeniczne (działalno ść przemysłowa, ska żenie wód ściekami, melioracja terenów, regulacja cieków wodnych, zmiany struktury wykorzystywania gruntów, urbanizacja, zwi ększenie ilo ści pobieranej wody). W zwi ązku z tym zachodzi konieczno ść przeciwdziałania niekorzystnym tendencjom prowadz ącym do pogarszania jako ści wody, a co za tym idzie zmniejszania jej zasobów dyspozycyjnych.

Wody powierzchniowe Wi ększo ść obszaru gminy znajduje si ę w zlewniach rzeki Baudy (dopływy – Lisi Parów i Wierzenka z Czerwonym Rowem) i Narusy, wpływaj ących bezpo średnio do Zalewu Wi ślanego. Średnia gł ęboko ść Zalewu Wi ślanego wynosi 2 m w granicach gminy, przy gł ęboko ści maksymalnej 3-3,5 m. Rzeka Bauda jest najwi ększ ą rzek ą wypływaj ąca z Wysoczyzny Elbl ąskiej. Jej długo ść si ęga 59 km, z czego około 21,2 km dolnego odcinka znajduje si ę w powiecie braniewskim. Zlewnia rzeki o powierzchni 361,1 km 2 charakteryzuje si ę zró żnicowan ą rze źbą, od pagórkowatej w górnym biegu do falistej, a nawet płaskiej w dolnym biegu rzeki. Niemal na całej długo ści rzeka płynie gł ębok ą dolin ą o stromych stokach. Uchodzi do Zalewu Wi ślanego na północ od Fromborka. Średni przepływ w profilu uj ściowym wynosi 2,7 m 3/s. Główne dopływy Baudy to: Gardyna, Dzikówka, Okrzejka i dopływ spod Ogrodnik. Najwi ększym dopływem Baudy jest Dzikówka o długo ści 21,7 km. Rzeka Narusa wypływa z Wysoczyzny Elbl ąskiej i uchodzi do Zalewu Wi ślanego w okolicy Fromborka. Jej długo ść wynosi 13,2 km, Zlewnia rzeki o powierzchni 43,5 km 2 charakteryzuje si ę zró żnicowan ą rze źbą, od pagórkowatej w górnym biegu do falistej w dolnym biegu rzeki. Średni przepływ w profilu uj ściowym nie przekracza 0,3 m 3/s 2. Najwi ększymi strumieniami, które rze źbi ąc jary i w ąwozy upi ększaj ą Wysoczyzn ę s ą: Stradanka, Grabianka, Olszanka, Kamionka oraz Kumiela ze Srebrnym Potokiem. W korytach potoków spoczywa wiele głazów narzutowych, szczególnie licznie wyst ępuj ą w

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 44 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork zlewni Kumieli i Srebrnego Potoku. Uroku terenowi parku dodaj ą małe jeziorka (np. Jezioro Stare i Jezioro Martwe, z których pocz ątek bierze Kumiela), liczne oczka wodne i niewielkie mokradła. Z kraw ędzi Wysoczyzny, z punktów widokowych usytuowanych na wysoko ściach 90-160 m n.p.m. roztaczaj ą si ę pi ękne widoki na s ąsiaduj ące z parkiem Żuławy Wi ślane z jeziorem Dru żno i uj ściem Nogatu, Zalew Wi ślany i dalej na Mierzej ę Wi ślan ą [Plan Odnowy Miejscowo ści Frombork na lata 2010 - 2015, 2010]. W 2014 roku WIO Ś w Olsztynie przebadał 2 rzeki przepływaj ące przez gmin ę Frombork. Ocena wód rzek gminy Frombork została zamieszczona w tabeli poni żej.

Tabela 12. Ocena jednolitej cz ęś ci wód rzek w gminie Frombork w 2014. Stan chemiczny Stan chemiczny (grupa 3.1 - 3.5) - 3.5) (grupa 3.1 Klasa elementów Klasa elementów Klasa elementów Klasa elementów fizykochemicznych fizykochemicznych i niesyntetyczne (3.6) (3.6) i niesyntetyczne Nazwa ocenianej jcw ocenianej Nazwa hydromorfologicznych hydromorfologicznych Nazwa reprezentatywnego reprezentatywnego Nazwa Stan/potencjał ekologiczny ekologiczny Stan/potencjał zanieczyszczenia syntetyczne syntetyczne zanieczyszczenia Klasa elementów biologicznych biologicznych Klasa elementów punktu pomiarowo-kontrolnego pomiarowo-kontrolnego punktu fizykochemicznych - specyficzne specyficzne - fizykochemicznych

Bauda od Bauda - Dzikówki do III I II II Umiarkowany Dobry Frombork uj ścia

Narusa - Narusa II I II - Dobry - Frombork źródło: Dane WIO Ś Olsztyn

Rzeka Bauda otrzymała III klas ę elementów biologicznych, II klas ę elementów fizykochemicznych zarówno dla grup 3,1-3.5, jak i dla grupy 3,6 oraz I klas ę elementów hydromorfologicznych. Potencjał ekologiczny rzeki Bauda został zaklasyfikowany jako umiarkowany, a stan chemiczny jako dobry. Rzeka Narusa otrzymała identyczne klasy elementów biologicznych, hydromorfologicznych i fizykochemicznych grupy 3,1-3,5 jak rzeka Bauda. Potencjał ekologiczny został zaklasyfikowany jako stan dobry. Klasa elementów fizykochemicznych - specyficznych zanieczyszcze ń syntetycznych oraz stan chemiczny nie zostały okre ślone.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 45 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Wody podziemne Wodono śne warstwy u żytkowe wyst ępuj ą na ró żnej gł ęboko ści w piaszczystych przewarstwieniach. Zbiornik wód mineralnych o znacznej wydajno ści tworz ą osady jury (na gł ęboko ści [500-700m] i triasu [700-1000m]), im gł ębiej tym wy ższa jest temperatura wody, jej mineralizacja oraz zawarto ść składników swoistych. Jednak warstwy najgł ębsze zapewniaj ą niewielkie wydajno ści (do 3m 3/h). Na obszarze gminy brak jest Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP).

4.4. POWIERZCHNIA ZIEMI I ZANIECZYSZCZENIE GLEB W okolicy Fromborka przewa żaj ą głównie dwa rodzaje gleby, a mianowicie: gleby brunatne, ci ęż kie oraz l żejsze od nich gleby bielicowe, szczerki. Niewielki obszar w dolinie Baudy zajmuj ą mady rzeczne, za ś u podnó ża zbocza Niziny Młynarskiej – gleby murszowe. W południowej cz ęś ci Niziny Młynarskiej spotykamy gleby powstałe głównie na ile pokrywowym, a wi ęc na podło żu nieprzepuszczalnym lub w niewielkim stopniu przepuszczalnym. S ą to gleby do uprawy rolnej na ogół bardzo ci ęż kie, raczej typu gleb brunatnych, ze słabo wyra żonym w profilu zbielicowaniem. Warto ść tych gleb zale ży przede wszystkim od bilansu wilgoci gleby. Tam gdzie ukształtowanie powierzchni pozwala na sztuczne odwodnienie i osuszenie terenu, co ma miejsce głównie w pobli żu doliny Baudy i jej krótkich dopływów na glebach tych udaje si ę pszenica, buraki cukrowe, koniczyna, j ęczmie ń. Niestety gleby te najcz ęś ciej spotykamy na dnie płaskich niecek i obni żeń terenu, nie wł ączonych jeszcze w obr ęb naturalnego odwodnienia, co w warunkach du żej ilo ści opadów atmosferycznych w okresie wegetacji oraz wysokiej wilgotno ści powietrza ogranicza ich rolnicze wykorzystanie. Dlatego gleby te najcz ęś ciej s ą pokryte bujnym lasem mieszanym i li ściastym, b ądź wykorzystane s ą na pastwiska, które z reguły spotykamy na skraju lasu. Ci ęż kie gleby posiadaj ą wsie i maj ątki Włóczyska, J ędrychowo, Wierzno Wielkie, Chru ściel, Tr ąby, Drewnowo, Biedkowo i inne. W okolicach na wschód od Biedkowa i Baranówki zmienia si ę rodzaj gleb. Wyst ępuj ą tu ju ż miejsca wy ższe, zbudowane ze żwirów i piasków, o podło żu przepuszczalnym. Rozwin ęły si ę tu gleby bielicowe. Gleby te, mimo że zawieraj ą mniej substancji od żywczych, ch ętniej s ą uprawiane i daj ą wcale bogate plony, gdy ż na nich łatwiej przystosowa ć gospodark ę roln ą do istniej ących tu warunków klimatycznych. Jako ść tych gleb w kierunku Fromborka znacznie si ę poprawia. Spotykamy tu ju ż płaty piaszczystej gliny morenowej, niekiedy nawet „tłustej” oraz utwory zastoiska polodowcowego w postaci mulistych piasków. Gleby posiadaj ą tu wi ęcej cz ęś ci pyłowych, a podło że ich pozostaje nadal przepuszczalne. S ą

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 46 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork to gleby bielicowe typu szczerków. Udaje si ę na nich dobrze żyto, ziemniaki, saradela; na miejscach bardziej gliniastych buraki cukrowe i pszenica. Warzywa widzi si ę najcz ęś ciej na dnie suchych obecnie dolinek. Cało ść stanowi dobre zaplecze rolnicze dla miasta Fromborka. Na dnie doliny Baudy, a cz ęś ciowo tak że i Narusy wyst ępuj ą mady, powstałe z osadów rzecznych. S ą to mady piaszczyste, lekkie, szczególnie na środkowym odcinku rzeki Baudy, wykorzystane pod pastwiska. Mady ci ęż kie, tłuste, spotykamy u wylotu doliny Baudy i na powierzchni jej sto żka napływowego. Grubo ść ciemnobrunatnej warstwy mady wynosi tu od 0,5 do 1 m – pod ścielaj ą j ą muły i piaski rzeczne. Gleby te mog ą by ć z powodzeniem wykorzystane rolniczo, gdy ż poziom wód gruntowych w pobli żu rzeki jest odpowiednio niski (wci ęcie si ę rzeki w dno doliny i powierzchni ę sto żka dochodzi do 3,5 m). Gleby murszowe wyst ępuj ą tak że u podnó ża zbocza kraw ędzi niziny [ Środowisko geograficzne okolic Fromborka].

4.5. WALORY PRZYRODNICZE GMINY

Na terenie gminy znajduj ą si ę obszary o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Obszar gminy znajduj ą si ę w zasi ęgu 2 obszarów Natura 2000. S ą to: obszar Zalew Wi ślany (PLB 280010) oraz obszar Zalew Wi ślany i Mierzeja Wi ślana (PLH 280007). Tak że na obszarze gminy znajduj ą si ę: Obszar Chronionego Krajobrazu Wysoczyzny Elbl ąskiej oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy. Ł ącznie OChK zajmuj ą 4500 ha obszaru gminy. Potrzeba ich ochrony stała si ę bod źcem do działa ń na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego. Na obszarze gminy znajdują si ę 23 pomniki przyrody oraz 1 użytek ekologiczny.

Obszary Natura 2000 Obszar Natura 2000 Zalew Wi ślany (PLB 280010) Obszar obejmuje polsk ą cz ęść płytkiego zalewu przymorskiego ( śr. gł ęboko ść 2,3 m, maksym 4,6 m), o wodzie słonawej, odci ętego od Bałtyku Mierzej ą Wi ślan ą. Zalew ł ączy si ę z Bałtykiem w ąskim kanałem usytuowanym w rosyjskiej cz ęś ci zbiornika, przez który w czasie silnych sztormów nast ępuj ą wlewy wód morskich. Do polskiej cz ęś ci zalewu uchodzi szereg rzek, od strony zachodniej jest to par ę ramion Wisły, z najwi ększym Nogatem, od wschodniej i południa rzeki Elbl ąg, Bauda i Pasł ęka, płyn ące z obszarów wysoczyznowych. Zalew charakteryzuje si ę bardzo szybkimi zmianami poziomu wody, dochodz ącymi w ci ągu dnia do 1,5 m, nast ępuj ącymi pod wpływem wiatru. Przy brzegach zalewu ci ągn ą si ę rozległe pasy szuwarów, osi ągaj ące szeroko ść setek metrów. Najwa żniejsze obszary l ęgowe ptaków Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 47 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork na zalewie znajduj ą si ę w Zatoce Elbl ąskiej i w rejonie uj ścia Pasł ęki. Obszary najwa żniejsze dla ptaków niel ęgowych to strefa przybrze żna rozci ągaj ąca si ę od Przebrna do uj ścia rzeczki Cieplicówki, Zatoka Elbl ąska oraz strefa przybrze żna w okolicy uj ścia Pasł ęki. Wyst ępuje co najmniej 27 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, co najmniej 9 gatunów z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym wyst ępuje hełmiatka (1-3 pary) (PCK) - 1%-3% populacji krajowej, g ęgawa - około 1% populacji lęgowej, ohar do 10% populacji l ęgowej, ponad płaskonos c. 1% populacji l ęgowej, perkoz dwuczuby ponad 1% populacji l ęgowej, czapla siwa ponad 8% populacji l ęgowej, śmieszka ponad 1% populacji l ęgowej, brz ęczka - powy żej 1% populacji l ęgowej, bielik ponad 1% populacji l ęgowej; w stosukowo wysokiej liczebno ści (C7) wyst ępuj ą: b ąk (PCK), b ączek (PCK), bocian biały, cyranka, cyraneczka; żeruje c. 10 000 par kormorana z pobliskiej kolonii lęgowej (najwi ększej w Polsce - 50% krajowej populacji l ęgowej) w K ątach Rybackich. W okresie w ędrówek wyst ępuje co najmniej 1% populacji szlaku w ędrówkowego (C2 i C3) nast ępuj ących gatunków: bielaczek, cyraneczka, g ęś białoczelna, g ęś zbo żowa ro żeniec, czernica, głowienka, mewa mała; stosunkowo du że koncentracje (C7) osi ąga łab ędź krzykliwy (do 200 osobników), łab ędź niemy (pierzy si ę do 3500 ptaków, prawdopodobnie najwi ększe pierzowisko łab ędzia w kraju), g ągoł (do 3000 osobn.) i ł ęczak. W okresie zimy wyst ępuje co najmniej 1% populacji szlaku w ędrówkowego (C2) bielaczka (do 3200 osobników) i mewy srebrzystej; stosunkowo du że koncentracje w okresie zimowym osi ąga bernikla kanadyjska (do 1300 ptakow, jedyne znane stałe zimowisko w Polsce) oraz błotniak zbo żowy (do 35 osobników) [http://natura2000.gdos.gov.pl, 2015].

Obszar Natura 2000 Zalew Wi ślany i Mierzeja Wi ślana (PLH 280007) Ostoja obejmuje polsk ą cz ęść płytkiego (2,3 m średnio) zalewu przymorskiego, o słonawej wodzie, wraz z Mierzej ą Wi ślan ą oddzielaj ącą go od Bałtyku oraz w ąski pas depresyjnych najcz ęś ciej terenów l ądowych, przylegaj ących od strony południowej do Zalewu, b ędących w przeszło ści cz ęś ci ą jego wód. Do Zalewu wpada wiele rzek: kilka ramion Wisły, Elbl ąg, Bauda, Pasł ęka oraz du ża liczba pomniejszych rzek i strumieni. Szybkie zmiany poziomu wody w zalewie dochodz ą w ci ągu dnia do 1,5 m. Przy brzegach zbiornika rozci ągaj ą si ę rozległe płaty szuwarów, osi ągaj ące szeroko ść kilkuset metrów. Wyst ępuj ą w postaci 1-2 pasów, równoległych do brzegu. W zalewie wyst ępuje bogata ro ślinno ść zanurzona. W skład ostoi wchodzi równie ż półwyspowy fragment Mierzei Wi ślanej od miejscowo ści K ąty Rybackie do granicy pa ństwa. Mierzeja jest młodym tworem geologicznym powstałym na skutek wzajemnego oddziaływania wód morskich nanosz ących materiał pochodz ący z abrazji wybrze ży klifowych i wód śródl ądowych (Wisły) nios ących ze sob ą piaski a tak że działalno ści wiatru. W rze źbie terenu Mierzei mo żna wyró żni ć stref ę piaszczystej pla ży nadmorskiej oraz równoległy do niej pas wydm białych i wydm br ązowych. Wały wydmowe s ą wysokie, maj ą

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 48 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork nieregularne kształty i stoki o stromych zboczach, co sprawia, że krajobraz Mierzei jest niezwykle dynamiczny. Odmienny charakter ma nizina przylegaj ąca do Zalewu Wi ślanego. Wi ększo ść terenu mierzei (80%) pokrywa las. S ą to głównie acydofilne d ąbrowy i bór nadmorski, a w obni żeniach terenu - brzeziny bagienne i olsy. Lokalnie w zagł ębieniach mi ędzy wydmami wykształciły si ę torfowiska wysokie i przej ściowe. W pasie przylegaj ącym do Zalewu Wi ślanego wyst ępuj ą zbiorowiska ro ślinno ści nawydmowej. Stwierdzono wyst ępowanie 18 rodzajów siedlisk i 13 gatunków z zał ączników I i II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Na Mierzei dobrze wykształcona jest strefa wydm białych i szarych oraz wyra źnie wyodr ębniona strefa acydofilnych d ąbrów wykształconych na piaskach wydmowych. W Zalewie Wi ślanym zachowały si ę ł ąki podwodne, w tym z udziałem ramienic. Na fragmencie Żuław obejmuj ącym uj ściowe odcinki rzek uchodz ących do Zalewu wyst ępuj ą bardzo rzadkie na Pomorzu zespoły Nymphoidetum peltatae i Salvinietum natantis. Na terenie ostoi stwierdzono wyst ępowanie wielu ro ślin naczyniowych zagro żonych w Polsce oraz charakterystycznych dla rzadkich i zanikaj ących siedlisk (wodnych, wydmowych, solniskowych, torfowiskowych, bagiennych). S ą tu stanowiska ro ślin atlantyckich na wschodnich granicach zasi ęgu w Polsce (w tym halofitów nadmorskich) i prawdopodobnie najwi ększe stanowisko mikołajka nadmorskiego na polskim wybrze żu. Cz ęsta jest lnica wonna Linaria odora (zał ącznik II Dyrektywy Rady 92/43/EWG). Zlokalizowano tu jedno z niewielu w Polsce miejsc wyst ępowania grzybie ńczyka wodnego Nymphoides peltata i bogatej populacji salwinii pływaj ącej Salvinia natans. W Zalewie Wi ślanym stwierdzono kilka gatunków ramienic. Rejon Zalewu Wi ślanego jest wa żny dla ochrony minoga rzecznego Lampetra fluviatilis i parposza Alosa fallax. Regularnie pojawia si ę tu równie ż foka szara Halichoerus grypus [http://natura2000.gdos.gov.pl, 2015].

Obszar chronionego krajobrazu Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze wzgl ędu na wyró żniaj ący si ę krajobraz o zró żnicowanych ekosystemach, warto ściowe ze wzgl ędu na mo żliwo ść zaspokajania potrzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypoczynkiem lub pełnion ą funkcj ą korytarzy ekologicznych [art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r. poz. 627 z pó źn. zm.)].

Obszar Chronionego Krajobrazu Wysoczyzny Elbl ąskiej - wschód Obszar ten le ży na terenie gmin:Tolkmicko, Młynary i Milejewo w powiecie elbl ąskim oraz Frombork w powiecie braniewskim. Jego całkowita powierzchnia wynosi 5 805,90 ha. Główn ą cz ęś ci ą OChK Wysoczyzny Elbl ąskiej - wschód jest Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbl ąskiej wraz z otulin ą. Lasy porastaj ące obszar Parku stanowi ą około 50,3% powierzchni. Wody powierzchniowe - 1,1%, u żytki rolne - 37,3%, tereny zabudowane i inne - 11,3%. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 49 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy utworzony na podstawie Rozporz ądzenia nr 105 Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 3 listopada 2008r. w sprawie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Baudy. Powierzchnia ogólna to 16677,80 ha, w tym w stanie posiadania Nadle śnictwa Zaporowo 3714,26 ha. Zasadniczym przyrodniczym celem utworzenia tego obszaru chronionego krajobrazu jest ochrona Krajobrazu przyrzecza rzeki Baudy wraz z rozci ęciami erozyjnymi wschodnich zboczy Wysoczyzny Elbl ąskiej oraz strefy uj ściowej rzeki Baudy do Zalewu Wi ślanego z jego stref ą przybrze żną.

4.6. KLIMAT AKUSTYCZNY

Klimat akustyczny to zespół zjawisk akustycznych wyst ępuj ących na danym obszarze, niezale żnie od źródeł je wywołuj ących. Najcz ęś ciej klimat akustyczny ocenia si ę ilo ściowo przy pomocy poziomu d źwi ęku. Głównymi źródłami hałasu, które kształtuj ą klimat akustyczny s ą: komunikacja samochodowa, parkingi, zajezdnie autobusowe, zakłady przemysłowe, rzemie ślnicze i usługowe, obiekty publiczne zwi ązane z hała śliw ą działalno ści ą publiczn ą oraz tereny zabudowy. O klimacie akustycznym województwa decyduje głównie hałas komunikacyjny, a w szczególno ści drogowy. Na pogarszaj ący si ę stan wpływa nat ęż enie ruchu, struktura strumienia pojazdów, a zwłaszcza udział transportu ci ęż kiego, stan techniczny pojazdów, rodzaj i stan techniczny nawierzchni, organizacja ruchu drogowego oraz charakter zabudowy terenów otaczaj ących. Rolniczy charakter gminy Frombork sprawia, że głównym źródłem hałasu jest tu wła śnie komunikacja drogowa. Uci ąż liwo ść hałasu na terenie gminy Frombork dotyczy głównie transportu drogowego. Przez teren gminy przebiegaj ą drogi: − droga ekspresowa S22 z Elbl ąga (w ęzeł Elbl ąg-Wschód: droga ekspresowa S7) w kierunku Kaliningradu; − droga wojewódzka nr 504 (DW504) o długo ści 42 km ł ącz ąca Elbl ąg z Braniewem; − droga wojewódzka nr 505 (DW505) o długo ści 37 km, która ł ączy Frombork i Pasł ęk. Te szlaki komunikacyjne maj ą wpływ na pogorszenie klimatu akustycznego na obszarze gminy. Popraw ę stanu środowiska akustycznego mo żna osi ągn ąć m.in. przez popraw ę stanu dróg (jako ść nawierzchni) oraz odpowiednie zagospodarowanie pasów drogowych przy najwa żniejszych drogach. Niestety nie istnieje mo żliwo ść okre ślenia

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 50 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork nat ęż enia d źwi ęku wzdłu ż dróg przebiegaj ących przez obszar omawianej jednostki administracyjnej, poniewa ż w ostatnich latach nie wykonywano żadnych bada ń w tym zakresie. Z uwagi na wzrastaj ącą liczb ę pojazdów i zwi ększaj ące si ę nat ęż enie ich ruchu mo żna przyj ąć , że na terenie gminy utrzymywa ć si ę b ędzie tendencja wzrostowa nat ęż enia hałasu zwi ązanego z ruchem kołowym. Przyczyn ą wzrostu uci ąż liwo ści jest równie ż zła jako ść nawierzchni dróg

4.7. ELEKTROMAGNETYCZNE PROMIENIOWANIE NIEJONIZUJ ĄCE

Do głównych źródeł promieniowania niejonizuj ącego w środowisku nale żą :
elektroenergetyczne linie napowietrzne wysokiego napi ęcia
sie ć rozdzielcza średnich i niskich napi ęć ,
stacje radiowe i telewizyjne,
łączno ść radiowa (tak że CB radio)
radiotelefony i telefonia komórkowa,
stacje radiolokacji i radionawigacji.

Promieniowanie elektromagnetycznego mo że powodowa ć pewne zmiany w fizjologii i morfologii ro ślin, np. ogranicza ć współczynnik wzrostu korzenia, prowadzi ć do w ątło ści łodyg czy zmniejszania suchej masy nasion. W przypadku oddziaływania na zwierz ęta wpływ zale ży od czasu przebywania w zasi ęgu linii oraz stadium rozwoju osobników. Negatywne skutki zaznacza ć si ę mog ą w okresie rozwoju młodych osobników, cho ć mo żliwa jest po dłu ższym czasie ogólna adaptacja organizmu. Negatywnym i zauwa żalnym, zjawiskiem zwi ązanym z liniami napowietrznymi jest ich wpływ na walory krajobrazowe. Linie wysokiego napi ęcia i stacje nadawczo-odbiorcze s ą widoczne na otwartych przestrzeniach pól uprawnych, ł ąk i dolin rzecznych. Na omawianym terenie znajduj ą si ę pojedyncze sztuczne źródła pól elektromagnetycznych. Zasi ęg szkodliwego oddziaływania pól elektromagnetycznych wielu z nich nie przekracza granic obiektów niedost ępnych dla ludno ści. Ponadto na terenie gminy znajduj ą si ę liniowe źródła pól elektromagnetycznych, tzn. linie elektroenergetyczne. W ostatnich latach na terenie gminy Frombork nie zostały wykonane pomiary elektromagnetycznego promieniowania niejonizuj ącego.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 51 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

4.8. GOSPODARKA ODPADAMI

Na tereni gminy Frombork gospodarka odpadami komunalnymi prowadzona jest zgodnie z ustaw ą o utrzymaniu porz ądku i czysto ści w gminach. Ilo ść zebranych odpadów komunalnych w 2013 roku kształtowała si ę w granicach 789 Mg [GUS, BDL, 2013]. Gmina Frombork nie posiada własnego składowiska odpadów. Odpady zebrane na terenie gminy Frombork przekazywane s ą na lini ę sortownicz ą do odpowiedniego regionalnego składowiska odpadów. Istotnym zagadnieniem jest usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest. W roku 2015 przeprowadzona została inwentaryzacja wyrobów azbestowych na terenie gminy Frombork oraz powstał Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. W wyniku przeprowadzonych bada ń ankietowych w terenie uzyskano ł ącznie 169 ankiety, zinwentaryzowano 257 obiektów, w których sumarycznie wykazano 45928 m 2 wyrobów budowlanych zawieraj ących azbest. Zdecydowana wi ększo ść stosowanych w badanych obiektach wyrobów zawieraj ących azbest nale ży do grupy pokry ć dachowych budynków. S ą to głównie azbestowo-cementowe płyty faliste i płyty płaskie wyst ępuj ące na budynkach jednorodzinnych i budynkach gospodarczych [Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą, IGSMiE, 2015].

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 52 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

5. POTENCJALNE ZMIANY STANU ŚRODOWISKA, JAKIE MOG Ą NAST ĄPI Ć W PRZYPADKU BRAKU REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU

W przypadku odst ąpienia od realizacji ustale ń projektowanego dokumentu Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork, nale ży spodziewa ć si ę pogorszenia jako ści wybranych elementów środowiska, przede wszystkim stanu powietrza atmosferycznego oraz gleb, co z kolei b ędzie miało negatywny wpływ na zdrowie człowieka. Potencjalne negatywne zmiany b ędą zauwa żalne w ró żnych sektorach środowiska oraz komforcie życia i zamieszkania człowieka. Brak realizacji Programu w przyj ętym zakresie prowadzi ć mo że do szeregu negatywnych zjawisk: 1. Negatywny wpływ na zdrowie i życie ludzi zamieszkuj ących i wykorzystuj ących obiekty, w których jako materiał wykorzystany został azbest. Oddziaływanie negatywne b ędzie nasilone zwłaszcza przy: − braku odpowiedniej wiedzy i świadomo ści o zagro żeniach powstaj ących w wyniku u żytkowania wyrobów z wbudowanym azbestem; − braku odpowiedniej wiedzy, w zakresie wła ściwego sposobu post ępowania z wyrobami zawieraj ącymi azbest; − zwi ększeniu nara żenia ludno ści na skutek powstawania „dzikich wysypisk”, na których umieszczane b ędą w sposób całkowicie niekontrolowany zniszczone wyroby azbestowe; − powstawaniu „dzikich wysypisk”, co zdecydowanie zaburzy atrakcyjno ść obszarów. 2. Negatywny wpływ na powierzchni ę ziemi, na skutek powstawania „dzikich wysypisk”, na których deponowane b ędą zniszczone wyroby zawieraj ące; miejsca te pozbawione s ą kontroli i wymagaj ą natychmiastowej likwidacji. Zanieczyszczenie gleb mo że nast ąpi ć tak że na skutek opadu włókien azbestowych; włókna zgromadzone w glebie mog ą by ć źródłem reemisji pyłów azbestowych do atmosfery. 3. Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego włóknami azbestowymi, na skutek nieodpowiednich emisji z wyrobów azbestowych o naruszonej strukturze; proces ten będzie coraz bardziej intensywny w wyniku ci ągłego pogarszania si ę stanu wyrobów zawieraj ących azbest. Zanieczyszczenie powietrza mo że zosta ć spot ęgowane w wyniku prac polegaj ących na usuwaniu azbestu przez nieprofesjonalne firmy lub bezpo średnio przez wła ścicieli posesji oraz jego nieprawidłowym składowaniu.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 53 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

W tabeli poni żej zamieszczono spotykane najcz ęś ciej poziomy zanieczyszcze ń powietrza pyłem respirabilnym azbestu wewn ątrz pomieszcze ń budynków z elewacj ą wykonan ą z płyt azbestowo-cementowych [Obmi ński A., 2010]. Zestawiono tak że pomiary prowadzone w trakcie prac demonta żowych. W trakcie usuwania płyt, zawarto ść włókien azbestu w strefie pracy wzrasta kilkukrotnie w przypadku wykonywania poszczególnych czynno ści demonta żowych w sposób prawidłowy. W wyniku nieprawidłowych prac demonta żowych st ęż enie włókien azbestu wzrasta jeszcze 50-krotnie .

Tabela 13. Zanieczyszczenie powietrza pyłem respirabilnym azbestu w wyniku u żytkowania i nieprawidłowego usuwania wyrobów azbestowych. Rodzaj budynku i stan techniczny wyrobów Średnie st ęż enie [wł/m 3] zawieraj ących azbest Budynki mieszkalne wielkopłytowe, elewacja z 0 -190 płyt azbestowo-cementowych Budynki o konstrukcji drewnianej, elewacja lub ściany z płyt azbestowo-cementowych, zły stan 2 000 – 2 500 techniczny, nie malowane Demonta ż elewacji, pomiary w strefie pracy 1 500 demonta ż prawidłowy Demonta ż elewacji, pomiary w strefie pracy 80 000 demonta ż nieprawidłowy Nieprawidłowy transport pokruszonych odpadów 900 w odl. ok 10 m od odkrytego wozu Powietrze zewn ętrzne – rejony słabo 0 -100 zurbanizowane

Powietrze zewn ętrzne – rejony silnie 200 – 1 000 zurbanizowane, du że nat ęż enie ruchu kołowego

Źródło: Obmi ński A. [2010] – Zastosowanie azbestu i problemy odpadów azbestowych w świetle obowi ązuj ącego prawa; W: Realizacja „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009 – 2032” w praktyce – raport. Federacja Zielonych GAJA – Szczecin.

W przypadku braku realizacji omawianego Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru gminy mo że doj ść do szeregu niekorzystnych skutków, które na środowisko nie oddziałuj ą bezpo średnio, maj ą jednak wpływ po średni: − brak mo żliwo ści wykonania spójnej bazy danych w skali całego województwa w zakresie gospodarowania odpadami, a w konsekwencji sprawnego i skutecznego systemu monitorowania gospodarki odpadami; − wzrost kosztów zwi ązanych z konieczno ści ą usuwania „dzikich wysypisk” odpadów zawieraj ących azbest, a w konsekwencji ograniczenie wydatkowania środków na inne niezb ędne cele w zakresie ochrony środowiska;

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 54 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− sukcesywne obni żanie warto ści nieruchomo ści (negatywny wpływ na dobra materialne ).

Na szczególne podkre ślenie zasługuje konieczno ść prowadzenia akcji edukacyjno – informacyjnej. Jej brak lub ograniczenie spowoduje niew ątpliwie pogarszanie si ę stanu środowiska poprzez nieprawidłowe post ępowanie z ka żdym rodzajem odpadów, w tym z odpadami zawieraj ącymi azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 55 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

6. IDENTYFIKACJA I OCENA MO ŻLIWYCH ODDZIAŁYWA Ń NA ŚRODOWISKO WYNIKAJ ĄCYCH Z REALIZACJI PROJKTOWANEGO DOKUMENTU

6.1. ODDZIAŁYWANIE WYNIKAJĄCE Z REALIZACJI DOKUMENTU

W Programie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą uj ęte zostały zadania maj ące na celu usprawnienie procesu usuwania wyrobów azbestowych w gminie. Identyfikacj ę i ocen ę postawionych zada ń dokonano w syntetycznym zestawieniu pozytywnych, negatywnych, bezpo średnich, po średnich, wtórnych, skumulowanych, krótkoterminowych, średnioterminowych i długoterminowych, stałych i chwilowych oddziaływa ń na poszczególne elementy środowiska. Nale żą do nich: oddziaływanie na ró żnorodno ść biologiczn ą, zwierz ęta, ro śliny, wod ę, powietrze atmosferyczne, powierzchni ę ziemi, krajobraz, klimat, zasoby naturalne. Ponadto uwzgl ędniono wpływ na zdrowie ludzi oraz zabytki i dobra materialne.

W tabeli poni żej przedstawiono oddziaływanie realizacji Programu w wyniku realizacji proponowanych zada ń na elementy ochrony środowiska oraz zdrowie ludzi. Wpływ okre ślono jako: + oddziaływanie pozytywne, 0 brak oddziaływania, - oddziaływanie negatywne.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 56 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Tabela 14. Oddziaływanie na środowisko realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą w odniesieniu do poszczególnych elementów środowiska.

ta

ę biologiczna

Lp. OPIS PRZEDSI ĘWZI ĘCIA liny ś ść woda ludzie klimat ro krajobraz zwierz zasoby naturalne zasoby materialne dobra walory kulturowe walory norodno ż powietrze atmosferyczne powietrze ró powierzchnia ziemi i gleby iziemi powierzchnia

Działalno ść informacyjna i edukacyjna 1 skierowana do mieszka ńców w zakresie + + + + + + + + 0 0 + + bezpiecznego u żytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Zbieranie odpadów zawieraj ących azbest i 2 przekazanie firmom posiadaj ącym odpowiednie + + + + + + + + 0 0 + + zezwolenie w zakresie zbierania transportu i / - unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest. Wdra żanie zasad i zapisów prawa dotycz ących 3 wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest, + + + + + + + + 0 0 + + zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami. Sporz ądzenie zbiorczego wykazu obiektów 4 zawieraj ących azbest na koniec ka żdego roku na 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 podstawie zebranych informacji i arkuszy ocen. Opracowanie danych liczbowych o ilo ści i 5 rozmieszczeniu wyrobów zawieraj ących azbest na 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 terenie gminy. Sukcesywne dokonywanie przegl ądu 7 technicznego obiektów na terenie gminy + + + + + + + + 0 0 + + stosownie do odpowiednich rozporz ądze ń. Ustalenie rejonów spodziewanego wzrostu zagro żenia pyłem azbestu z uwagi na 8 koncentracj ę wyst ępowania uszkodze ń lub + + + + + + + + 0 0 + + technicznego zu życia wyrobów zawieraj ących azbest. Wystąpienie do odpowiednich jednostek o 9 przeprowadzanie monitoringu zagro żonych 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 rejonów (obiektów), w których zabudowano wyroby zawieraj ące azbest. Prowadzenie rozeznania rynku i weryfikacji danych na usługi zwi ązane z usuwaniem 10 wyrobów zawieraj ących azbest, 0 + 0 0 0 0 0 0 0 0 0 + unieszkodliwianiem odpadów zawieraj ących azbest oraz transportem. Usuwanie i unieszkodliwianie wyrobów zawieraj ących azbest. Prace polegaj ące na usuwaniu lub naprawie tych wyrobów mog ą by ć wykonywane wył ącznie przez wykonawców 11 posiadaj ących odpowiednie wyposa żenie + + + + + + + + 0 0 + + techniczne do prowadzenia takich prac oraz przez pracowników przeszkolonych w zakresie bezpiecze ństwa i higieny pracy przy usuwaniu i wymianie materiałów zawieraj ących azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 57 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Bior ąc pod uwag ę wyniki przeprowadzonej inwentaryzacji oraz oceny stanu wyrobów mo żna okre śli ć wska źniki nagromadzenia wyrobów zawieraj ących azbest na obszarze gminy oraz poszczególnych sołectw. Wska źnik nagromadzenia jest jednocze śnie wska źnikiem potencjalnego wytwarzania odpadów azbestowych w poszczególnych obszarach gminy . W gminie Frombork w trakcie realizacji Programu b ędzie wytwarzana zró żnicowana ilo ść odpadów zawieraj ących azbest. Wska źniki potencjalnego wytwarzania mieszcz ą si ę w szerokich granicach od 2,35 do 76,22 m 2 w przeliczeniu na jednego mieszka ńca (liczba ludno ści poszczególnych sołectw – dane Urz ędu Miasta we Fromborku). Najmniejsz ą ilo ść nagromadzonych odpadów (w odniesieniu do mieszka ńca) obserwuje si ę dla miasta Frombork (2,35 m 2/mieszka ńca) oraz miejscowo ści Biedkowo Osada (2,41 m 2/mieszka ńca) natomiast najwi ększ ą dla sołectwa Drewnowo (76,22 m 2/mieszka ńca). Wska źniki nagromadzenia wyrobów zawieraj ących azbest, powy żej 30 m 2/mieszka ńca, stwierdzono równie ż w sołectwach Nowe Sadłuki, Narusa, Krzy żewo oraz Bogdany. Najwi ększe nagromadzenie wyrobów azbestowych najbardziej zniszczonych, czyli w I stopniu pilno ści stwierdzono w sołectwie Baranówka (14,64 m 2/mieszka ńca). Najmniejsze natomiast w miejscowo ści Bogdany (0,08 m 2/mieszka ńca), za ś w miejscowo ści Nowe Sadłuki nie stwierdzono wyrobów azbestowych w I stopniu pilno ści.

Wska źniki wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest

90,0 80,0 ca ń 70,0 60,0

/mieszka 50,0 2 40,0

nik m 30,0 ź 20,0

Wska 10,0 0,0

c a n e ny s ork a ru owo d n mb Roni og Na ro Nowiny B F Biedkowo e Wierzno Krzywi ki Drew iel Biedkowo Osada W Sołectwa

Rys 3. Wska źnik wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest w przeliczeniu na mieszka ńca w poszczególnych sołectwach gminy Frombork

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 58 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Wska źniki wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest w I stopniu pilno ści

16,0

ca 14,0 ń 12,0 10,0 /mieszka 2 8,0 6,0 nik m ź 4,0

Wska 2,0 0,0

o wo in o on R Narusa edkow owiny Bogdany i N rewn Frombork Krzywiec B D

Biedkowo OsadaWielkie Wierzno Sołectwa

Rys 4.Wska źnik nagromadzenia wyrobów zawieraj ących azbest w I stopniu pilno ści w przeliczeniu na mieszka ńca w poszczególnych sołectwach gminy Frombork

6.2. ODDZIAŁYWANIE NA JAKO ŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO

Oddziaływanie na powietrze atmosferyczne realizacji zapisów zawartych w analizowanym Programie mo żna rozpatrywa ć w dwóch aspektach: − oddziaływanie zwi ązane z usuwaniem azbestu z budynków, w których jest stosowany, oddziaływanie polega na mo żliwo ści wzrostu st ęż enia włókien azbestu w powietrzu, − oddziaływanie po średnie zwi ązane z emisj ą zanieczyszcze ń do powietrza wywołan ą transportem usuni ętych materiałów na składowisko, oddziaływanie jest zwi ązane ze zwi ększeniem ruchu drogowego.

Oddziaływanie na powietrze atmosferyczne poprzez emisj ę włókien do atmosfery wykazuje charakter krótkotrwały i lokalny. W przypadku realizacji zada ń Programu wyroby będą usuwane przez wykonawców posiadaj ących odpowiednie przygotowanie i z prawidłowym zabezpieczeniem. Przy uwzgl ędnieniu odpowiedniego re żimu robót demonta żowych lub remontowych oddziaływanie negatywne b ędzie skutecznie ograniczone. Nale ży podkre śli ć, że w przypadku braku realizacji odpowiednich zada ń wynikaj ących z Programu demonta ż wyrobów b ędzie prowadzony, jednak istnieje ryzyko, że b ędzie prowadzony w sposób nieprawidłowy przez nieuprawnione, indywidualne osoby. W takiej sytuacji zagro żenie dla jako ści powietrza atmosferycznego jest kilkudziesi ęciokrotnie wy ższe. Usuni ęcie w sposób prawidłowy wyrobów azbestowych z obszaru gminy wyeliminuje

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 59 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork ponadto stałe źródło emisji włókien azbestu do atmosfery z obiektów o naruszonej strukturze, gdzie wyroby zakwalifikowano do I stopnia pilno ści usuwania, przy czym dodatkowo stan wyrobów b ędzie podlegał ci ągłemu pogarszaniu.

Realizacja Programu mo że mie ć po średnie oddziaływanie na poziom zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, zwi ązane z transportem usuni ętych z budynków materiałów na składowiska odpadów. Same odpady, transportowane z przestrzeganiem obowi ązuj ącego prawa w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych, nie b ędą wpływały negatywnie na środowisko atmosferyczne. Nale ży jednak stwierdzi ć, że oddziaływanie transportu w tym zakresie nie b ędzie miało charakteru znacz ącego, gdy ż wzrost nat ęż enia ruchu wywołany realizacj ą zada ń postawionych w Programie będzie pomijalny.

Realizacja zada ń wyznaczonych w Programie nie b ędzie powodowała pogorszenia jako ści powietrza atmosferycznego na terenie gminy Frombork. Przyczyni si ę w konsekwencji do zmniejszenia degradacji jako ści powietrza poprzez likwidacj ę źródła ci ągłego wprowadzania włókien azbestu do atmosfery.

6.3. ODDZIAŁYWANIE NA JAKO ŚĆ WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH

Realizacja zało żeń Programu nie b ędzie prowadziła do negatywnego oddziaływania na wody zarówno powierzchniowe, jak i podziemne. Przy wykonywaniu przedmiotowej Prognozy przyj ęto zało żenie, ze wszelkie prace zwi ązane z usuwaniem wyrobów azbestowych b ędą wykonywane w odpowiednim i prawidłowym schemacie technologicznym i z poszanowaniem obowi ązuj ącego prawa, dlatego nie b ędą wpływały negatywnie na środowisko wód powierzchniowych i podziemnych. Usuni ęcie wyrobów azbestowych z obszaru gminy zlikwiduje potencjalne ognisko zanieczyszczenia włóknami azbestowymi środowiska wodnego (np. poprzez spływy wód opadowych do odbiorników). Wprawdzie Raporty WHO oraz przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych badania nie dostarczyły dowodów zwi ększonego ryzyka wyst ępowania nowotworów zwi ązanych ze spo żywaniem pokarmów i wody zanieczyszczonej azbestem, jednak cz ęść badaczy przypuszcza, że włókna azbestu zawarte w wodzie pitnej i by ć mo że tak że w żywno ści, mog ą wpływa ć na zwi ększenie cz ęsto ści zapadania na nowotwory przewodu pokarmowego, ale zwi ązek przyczynowo-skutkowy nie został potwierdzony [Ministerstwo Gospodarki, 2009].

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 60 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

6.4. ODDZIAŁYWANIE NA STAN POWIERZCHNI ZIEMI I JAKOŚĆ GLEB

Realizacja zada ń wyznaczonych w Programie b ędzie w sposób bezpo średni oddziaływała na powierzchni ę ziemi i jako ść gleb. Obecnie najwi ększe nara żenie na działanie azbestu odnotowuje si ę w miejscach demonta żu elementów izolacyjnych i konstrukcyjnych zawieraj ących jego domieszki, a tak że w miejscach, w których s ą one poddawane rozładunkowi i/lub obróbce mechanicznej. Grunt (gleba) zanieczyszczony włóknami azbestowymi powinien zosta ć zabezpieczony przed dost ępem osób postronnych, a nast ępnie zrekultywowany poprzez wybranie zanieczyszczonego gruntu i przewiezienie go na składowisko odpadów niebezpiecznych. Usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest z obszaru gminy przez odpowiednich wykonawców (przeszkolone firmy z uprawnieniami) spowoduje likwidacj ę potencjalnego źródła zanieczyszczenia gleby włóknami azbestowymi. Prace prowadzone z zachowaniem zasad bezpiecze ństwa zminimalizuj ą ewentualn ą emisj ę włókien do atmosfery a nast ępnie gleby, co w konsekwencji b ędzie miało wpływ pozytywny na ich stan.

6.5. ODDZIAŁYWANIE NA WALORY PRZYRODNICZE

Oddziaływanie na ro śliny i zwierz ęta Realizacja zada ń wytyczonych w Programie będzie miała ograniczone oddziaływanie na ró żnorodno ść biologiczn ą, w tym ro śliny i zwierz ęta. Nale ży podkre śli ć, że działania zwi ązane z realizacj ą postanowie ń Programu dotycz ą terenów zabudowanych. Bezpo średnie działanie włókien azbestowych na zwierz ęta mo że powodowa ć analogiczne schorzenia, jak w przypadku oddziaływania na organizm ludzki. Przy prawidłowym usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest oddziaływanie to nie b ędzie wyst ępowa ć, a jednocze śnie zlikwidowane zostanie ognisko ci ągłego zanieczyszczania środowiska. Usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest z terenów wyst ępowania zwierz ąt będzie miało wpływ pozytywny na ich stan zdrowia. Pewnym zagro żeniem dla zwierz ąt mo że by ć hałas powstaj ący w wyniku prac demonta żowych oraz niszczenie siedlisk ptaków przy zmianie pokry ć dachowych. Zwi ększony ruch pojazdów w czasie transportu odpadów zawieraj ących azbest mo że spowodowa ć podwy ższenie śmiertelno ści i zmniejszenie liczebno ści populacji poprzez kolizje z jad ącymi samochodami oraz płoszenie zwierz ąt. Przy zachowaniu odpowiednich środków ostro żno ści oraz sprawnych technicznie maszyn, urz ądze ń i pojazdów mo żna zminimalizowa ć skutki zwi ększonego ruchu samochodowego, nadaj ąc im charakter marginalny. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 61 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Wymiana poszy ć dachowych oraz termomodernizacja budynków mog ą stanowi ć zagro żenie dla siedlisk chronionych gatunków ptaków i nietoperzy. Uwzgl ędniaj ąc wymogi ochrony, okre ślone w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 6 pa ździernika 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierz ąt (Dz. U. z 2014 r. poz. 1348), nale ży przed przyst ąpieniem do wymiany pokrycia dachu lub termomodernizacji budynków, dokona ć inwentaryzacji siedlisk oraz przewidzie ć wybudowanie siedlisk zast ępczych. Prace budowlane (szczególnie w przypadku stwierdzenia bytowania wi ększej ilo ści osobników), nie mog ą by ć prowadzone w okresach rozrodczych oraz w okresach zimowej hibernacji nietoperzy. Przeprowadzenie usuwania azbestowych pokry ć dachowych w sposób prawidłowy nie b ędzie oddziaływa ć negatywnie na siedliska przyrodnicze oraz chronione gatunki ro ślin i zwierz ąt (przy uwzgl ędnieniu działa ń minimalizuj ących).

Oddziaływanie na krajobraz Realizacja przedmiotowego Programu nie b ędzie w sposób bezpo średni wpływała na krajobraz. Pozytywne efekty jego wdro żenia b ędą wpływały natomiast na krajobraz w sposób po średni. Usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest wymusza ć b ędzie przeprowadzanie innych prac remontowych na budynkach (elewacji, termomodernizacji, prac dekarskich) przez co poprawione zostan ą ich walory estetyczne, co w konsekwencji wpływało b ędzie pozytywnie na krajobraz i estetyk ę gminy. Pozytywnie na krajobraz b ędzie wpływała działalno ść edukacyjna przewidziana w ramach realizacji Programu . Chwilowym, negatywnym oddziaływaniem na krajobraz zwi ązanym z realizacj ą Programu będzie miał sam fakt demonta żu, poprzez zmian ę otoczenia w wyniku prac demonta żowych (monta ż specjalistycznych urz ądze ń, rusztowania, dora źne gromadzenie odpadów). Wszystkie te zmiany b ędą miały charakter krótkotrwały i przemijaj ący.

Oddziaływanie na w ęzły i korytarze ekologiczne Najcenniejsze przyrodniczo obszary województwa, odznaczaj ące si ę najwi ększ ą bioró żnorodno ści ą pełni ą funkcj ę w ęzłów ekologicznych o randze mi ędzynarodowej i krajowej. W ęzły ekologiczne poł ączone s ą korytarzami ekologicznymi, które zapewniaj ą łączno ść i pozwalaj ą na rozprzestrzenianie si ę gatunków pomi ędzy w ęzłami. Prace przy demonta żu azbestu nie wpłyn ą na zakłócenie ł ączno ści i rozprzestrzeniania si ę gatunków mi ędzy w ęzłami.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 62 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

6.6. ODDZIAŁYWANIE NA KLIMAT AKUSTYCZNY

Istotnym zagro żeniem dla ludzi i zwierz ąt mo że by ć hałas powstaj ący w wyniku prac demonta żowych (np. płoszenie zwierzyny). Zwi ększony ruch pojazdów w czasie transportu odpadów zawieraj ących azbest dodatkowo wpływa na zwi ększenie poziomu hałasu. Wpływ procesu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest na klimat akustyczny b ędzie miał jednak charakter chwilowy. Bior ąc pod uwag ę chwilowo ść prac oraz transportu nale ży oddziaływanie skutków realizacji Programu uzna ć za marginalne ze wzgl ędu na niewielki zasi ęg i czas trwania. Nale ży nie przekracza ć dopuszczalnego nat ęż enia hałasu, które zostały ustalone na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 112).

6.7. PRZEWIDYWANE ODDZIAŁYWANIE NA ZDROWIE I ŻYCIE LUDZI

Realizacja zada ń projektowanego Programu mo że mie ć wpływ na zdrowie i życie ludzi w sposób uzale żniony od analizowanej grupy nara żenia: − wpływ na zdrowie ludzi mieszkaj ących lub wykorzystuj ących do innych celów obiekty, w których wbudowane s ą wyroby zawieraj ące azbest; − wpływ na ludzi pracuj ących przy demonta żu lub remontach obiektów z wbudowanymi elementami zawieraj ącymi azbest.

Wpływ realizacji zada ń Programu na zdrowie ludzi mieszkaj ących , pracuj ących lub te ż wykorzystuj ących do innych celów obiekty, w których wbudowane są wyroby zawieraj ące azbest, jest zdecydowanie pozytywny . Przeprowadzona inwentaryzacja wykazała, że wi ększo ść wbudowanych wyrobów azbestowych, bo a ż 79,3 % wymaga natychmiastowego zabezpieczenia lub ponownej oceny w ci ągu jednego roku (11,8 % wyrobów w I stopniu pilno ści oraz 67,5 % w II stopniu pilno ści). Oznacza to, że wyroby zinwentaryzowane na obszarze gminy Frombork znajduj ą si ę w stanie naruszonym w ró żnym stopniu i mog ą by ć przyczyn ą wzrostu st ęż enia włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym wewn ątrz oraz w otoczeniu obiektów. Usuni ęcie wyrobów azbestowych z terenu gminy zlikwiduje stałe ognisko zanieczyszczenia powietrza pyłem azbestowym, przez co zminimalizuje czas nara żenia mieszka ńców na zagro żenie. W momencie prowadzenia prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu z poszczególnych obiektów, zagro żenie dla okolicznych mieszka ńców mo że wzrasta ć. Jest to jednak chwilowe działanie, a dodatkowo prowadzenie prac przez

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 63 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork profesjonalne firmy i z zachowaniem odpowiednich wymogów bezpiecze ństwa minimalizuje negatywne oddziaływanie, które w takich sytuacjach wykazuje charakter pomijalny.

Wpływ procesu demonta żu, usuwania wyrobów zawieraj ących azbest na grup ę osób, która zajmuje si ę prowadzeniem prac (wykonuje zadanie) mo że by ć obarczony pewnym ryzykiem, zwi ązanym z bezpo średnim nara żeniem na pył azbestowy. Nale ży jednak podkre śli ć, że: − zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami działalno ść w takim zakresie prowadzi ć mog ą jedynie wykwalifikowane firmy, − firmy te zatrudniaj ą personel, który wyposa żony jest w odpowiednie środki ochrony osobistej (odpowiedni ubiór, maski) oraz jest świadomy zagro żeń zwi ązanych z prowadzonymi pracami (odpowiednie przeszkolenie celem minimalizacji zagro żenia), − w ramach prowadzenia prac zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami stosowany jest szereg środków minimalizuj ących wyst ąpienie negatywnego oddziaływania (zarówno w odniesieniu do pracowników jak i osób zewn ętrznych).

Nale ży podkre śli ć, że usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest zgodnie z wymogami ochrony środowiska i przepisów BHP prowadzi do du żo ni ższego zanieczyszczenia powietrza pyłami azbestowymi, ani żeli zdejmowanie wyrobów przez przypadkowe osoby bez przeszkolenia i stosowania odpowiednich zabiegów ograniczaj ących pylenie (zestawienie pomiarów pozyskanych z danych literaturowych w tabeli poni żej).

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 64 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Tabela 15. St ęż enia włókien azbestu w powietrzu wg rodzaju zabudowy oraz w czasie usuwania.

Najwy ższe dopuszczalne Średnie st ęż enie Rodzaj zabudowy / odległo ść od emitora st ęż enie włókien (wł/cm 3) respirabilnych [wł/cm 3]3) Koncentracja w otoczeniu zabudowy Osiedla mieszkaniowe 0,000850 1) Zabudowa jednorodzinna 0,000779 1) W czasie usuwania płyt a-c z elewacji budynków Przy ścianie demonta żu płyt 0,080 2) W odległo ści 5 - 10 m od remontowanej ściany 0,006 2) 0,2 W odległo ści 10 - 20 m od remontowanej ściany 0,004 2) W odległo ści do 30 m od remontowanej ściany 0,003 2) W otoczeniu budynków, 1-3 miesi ęcy po usuni ęciu płyt 0,001 – 0,004 2) Demonta ż elewacji, pomiary w strefie pracy 0,0015 4) demonta ż prawidłowy Demonta ż elewacji, pomiary w strefie pracy 0,080 4) demonta ż nieprawidłowy 1) Szeszenia-Dąbrowska N. Instytut Medycyny Pracy 2) Dobrzelecka I., 2008 - Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu 3) Rozporz ądzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy ższych dopuszczalnych st ęż eń i nat ęż eń czynników szkodliwych dla zdrowia w Środowisku pracy (Dz. U. z 2014 r. poz. 817). 4) Obmi ński A., 2010; Wyd. Federacja Zielonych GAJA – Szczecin

6.8. ODDZIAŁYWANIE NA DOBRA MATERIALNE

Realizacja zada ń Programu generuje koszty zwi ązane z samym procesem usuwania i unieszkodliwiania wyrobów azbestowych. Dodatkowo wła ściciel b ędzie musiał ponosi ć dodatkowe, znaczne koszty zwi ązane z wymian ą materiału na nowy (nowe pokrycie dachowe, nowa elewacja). Spowoduje to obci ąż enie bud żetu osób prywatnych (wła ścicieli posesji – gospodarstw indywidualnych). Cz ęś ciowo inwestycje zwi ązane z demonta żem, transportem i unieszkodliwianiem mog ą by ć rekompensowane ze środków gminnych. Dotacje lub po życzki nie obejmuj ą jednak nowego materiału, zastosowanego zamiennie. Koszty inwestycyjne zwi ązane z realizacj ą prac modernizacyjno – remontowych prowadz ą w efekcie do zwi ększenia warto ści obiektu. W przypadku przeprowadzania prac termomodernizacyjnych (polegaj ących na wymianie materiału izoluj ącego) mo żliwe b ędzie uzyskanie dodatkowych korzy ści wynikaj ących z pó źniejszych oszcz ędno ści zwi ązanych z mniejszym zu życiem energii niezb ędnej do ogrzewania zmodernizowanego budynku. Korzy ści takie dotyczy ć b ędą

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 65 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork tak że prac zwi ązanych z wymian ą pokry ć dachowych. W efekcie wpływ usuwania wyrobów zawieraj ących azbest b ędzie miał pozytywny wpływ na dobra materialne mieszka ńców.

6.9. ODDZIAŁYWANIE W ZAKRESIE GOSPODARKI ODPADAMI

Obj ęcie wszystkich mieszka ńców gminy mo żliwo ści ą zorganizowanego zbierania i usuwania odpadów zawieraj ących azbest ograniczy do minimum zjawisko niekontrolowanego pozbywania si ę odpadów (nie mo żna wykluczy ć napływu odpadów z s ąsiednich gmin). Z pewno ści ą zniknie lub ograniczony zostanie do minimum problem „dzikich wysypisk” śmieci. Jednak że powodzenie tych działa ń wymaga wdro żenia odpowiednich instrumentów finansowych, wła ściwej kontroli i nadzoru nad jednostkami odpowiedzialnymi za realizacj ę tych zada ń a tak że wykonanie działa ń zgodnie z okre ślonymi terminami. Istotne znaczenie ma tutaj przeprowadzenie kompleksowych akcji edukacyjno-informacyjnych w śród ró żnych grup wiekowych społecze ństwa.

6.10. ODDZIAŁYWANIE Z UWZGL ĘDNIENIEM ZALE ŻNO ŚCI MI ĘDZY ELEMENTAMI ŚRODOWISKA I MI ĘDZY ODDZIAŁYWANIAMI NA TE ELEMENTY

Realizacja przedmiotowego projektu Programu mo że powodowa ć powi ązane oddziaływania na poszczególne elementy środowiska: 1. Prace polegaj ące na usuwaniu azbestu poci ąga ć b ędą za sob ą konieczno ść przeprowadzenia prac remontowych tak że innych cz ęś ci budynku (elewacji, termoizolacji), co powodowa ć b ędzie niew ątpliwie popraw ę walorów krajobrazowych, wzrost warto ści wyremontowanych nieruchomo ści, zmniejszenie ilo ści zu żywanego paliwa do ogrzewania budynków. Do realizacji prac konieczne s ą jednak cz ęsto wysokie nakłady finansowe. Negatywne oddziaływanie takich prac mo że mie ć znaczenie dla niektórych gatunków zwierz ąt, wykorzystuj ących dane obiekty jako miejsce odpoczynku b ądź gniazdowania. Dla zdrowia mieszka ńców a tak że zdrowia zwierz ąt usuni ęcie wyrobów azbestowych jest zabiegiem zdecydowanie wskazanym. 2. Konieczno ść unieszkodliwienia usuni ętego azbestu, spowoduje zwi ększenie emisji zanieczyszcze ń do powietrza z pojazdów transportuj ących usuni ęte wyroby (odpady) oraz wzrost poziomu hałasu w czasie transportu i demonta żu. Obecnie brak jest w pobli żu gminy miejsc składowania azbestu, co wymusza długi transport, a przez to dodatkow ą emisje zanieczyszcze ń do powietrza.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 66 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Istotnym jest stosowanie rozwi ąza ń maj ących na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj ę przyrodnicz ą niekorzystnych oddziaływa ń na środowisko skutków realizacji projektu Programu .

6.11. INFORMACJE O MOŻLIWYM TRANSGRANICZNYM ODDZIAŁYWANIU NA ŚRODOWISKO

Bior ąc pod uwag ę, przedstawiony w prognozie lokalny charakter mo żliwych do wyst ąpienia niekorzystnych oddziaływa ń na środowisko, znaczn ą odległo ść granic gminy Frombork od granic kraju, obligatoryjne obostrzenia zwi ązane z wykonywaniem prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu (wynikaj ących m.in. z ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody - Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z pó źn. zm.) oraz obostrzenia wynikaj ące z przepisów w zakresie transportu odpadów niebezpiecznych poza granice kraju, nale ży stwierdzi ć, że realizacja Programu nie spowoduje wyst ąpienia oddziaływa ń transgranicznych, wobec czego nie zachodzi konieczno ść przeprowadzenia procedury transgranicznej oceny oddziaływania na środowisko Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork.

6.12. GŁÓWNE ISTNIEJ ĄCE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA ISTOTNE Z PUNKTU WIDZENIA REALIZACJI PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU

Główne problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektowanego dokumentu:

Znaczne nat ęż enie hałasu Obecnie obserwowany stan akustyczny gminy Frombork mo że ulec, na skutek realizacji Programu , pewnemu niewielkiemu pogorszeniu. Konieczno ść dokonania prac remontowych mo że powodowa ć lokaln ą uci ąż liwo ść akustyczn ą o charakterze krótkotrwałym i przemijaj ącym. Konieczno ść przetransportowania odpadów azbestowych na miejsce składowania powodowa ć mo że powstawanie dodatkowych oddziaływa ń akustycznych. Spodziewa ć si ę jednak mo żna, że z uwagi na rozło żenie procesu usuwania azbestu na długi okres czasu, oddziaływania akustyczne pochodz ące od samochodów transportuj ących azbest nie b ędzie uci ąż liwe.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 67 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Wyst ępowanie terenów cennych przyrodniczo na terenie i wokół gminy Tereny cenne przyrodniczo o ograniczonym zagospodarowaniu na obszarze i w sąsiedztwie gminy w poł ączeniu ze stosunkowo nisk ą świadomo ści ą proekologiczn ą mieszka ńców i nisk ą kultur ą w zakresie ochrony środowiska, mog ą sta ć si ę miejscami do organizowania na nielegalnych „dzikich wysypisk” odpadów (tak że tych niebezpiecznych, zawieraj ących azbest).

Konieczno ść ponoszenia kosztów inwestycyjnych Stwierdzona podczas inwentaryzacji struktura własności obiektów, w których stwierdzono wyst ępowanie azbestu ze zdecydowan ą przewag ą własno ści prywatnej, powodowa ć mo że pewne problemy przy realizacji Programu z uwagi na konieczno ść ponoszenia znacznych kosztów zwi ązanych z usuni ęciem wyrobów azbestowych i jednocze śnie ich zamian ą na nowy materiał.

Niewystarczaj ąca edukacja ekologiczna Podniesienie poziomu świadomo ści ekologicznej mieszka ńców jest warunkiem niezb ędnym dla poprawy obecnego stanu środowiska i zmniejszenia zagro żeń dla środowiska w przyszło ści, poniewa ż skuteczno ść realizacji programu ochrony środowiska zale żna b ędzie od „klimatu społecznego” i nastawienia mieszka ńców do proponowanych zada ń.

Wzrost zanieczyszczenia środowiska (woda i gleba) Wyroby azbestowe nie powoduj ą wzrostu zanieczyszczenia wód, a jedynie zanieczyszczenie brzegów rzecznych na skutek mo żliwo ści powstawania „dzikich wysypisk”. Nieprawidłowe gospodarowanie odpadami zawieraj ącymi azbest spowoduje wzrost zanieczyszczenia gleb i gruntów włóknami azbestowymi, co z kolei prowadzi do reemisji pyłów. St ąd istotne jest by zdj ęte wyroby azbestowe trafiały na składowisko odpadów niebezpiecznych.

Brak składowisk przyjmuj ących odpady azbestowe na obszarze gminy Brak składowisk przyjmuj ących odpady azbestowe na obszarze gminy Frombork i powiatu braniewskiego wymusza konieczno ść transportu odpadów cz ęsto na du że odległo ści (najbli ższe składowisko znajduje si ę w Tarnowie oddalone o 75 km), przez co nast ępuje zwi ększona emisja zanieczyszcze ń do powierza z procesu spalania paliw, a tak że zwi ększenie oddziaływa ń akustycznych (przez wzmo żony ruch drogowy). Najbli ższymi miejscami unieszkodliwiania odpadów zawieraj ących azbest powstaj ących przy realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 68 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork gminy Frombork s ą składowiska znajduj ące si ę na terenie województwa pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. S ą to: − Składowisko odpadów Gilwa Mała, − Składowisko odpadów Małociechowo,

Rys 5. Proponowane miejsca unieszkodliwienia wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 69 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

7. ROZWI ĄZANIA MAJ ĄCE NA CELU ZAPOBIEGANIE, OGRANICZANIE LUB KOMPENSACJ Ę PRZYRODNICZ Ą NIEKORZYSTNYCH ODDZIAŁYWA Ń NA ŚRODOWISKO SKUTKÓW REALIZACJI PROJEKTU

Realizacja Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork stanowi istotny element szerszego zakresu działa ń w dziedzinie gospodarowania odpadami i ochrony środowiska. Niekorzystne oddziaływania skutków realizacji Programu s ą minimalne w porównaniu z korzy ściami płyn ącymi z likwidacji potencjalnych źródeł zanieczyszczenia azbestem. W procesie usuwania z terenu gminy materiałów zawieraj ących azbest (głównie pokry ć dachowych), nale ży zastosowa ć wszystkie dost ępne i wymagane środki, minimalizuj ące ewentualne niekorzystne skutki usuwania azbestu. Najbardziej niekorzystne oddziaływanie zwi ązane jest głównie z mo żliwo ści ą wyst ąpienia pylenia azbestu przy rozbiórce zniszczonych pokry ć dachowych oraz z mo żliwo ści ą nieumy ślnego zniszczenia miejsc gniazdowania niektórych gatunków ptaków. W zdecydowanej wi ększo ści przypadków, środki minimalizuj ące, jakie nale ży zastosowa ć, aby zlikwidowa ć lub znacznie ograniczy ć negatywne oddziaływanie zwi ązane z realizacj ą przedmiotowego dokumentu, wynikaj ą bezpo średnio z przepisów obowi ązuj ącego prawa (aktualne wymagania prawne w zakresie usuwania wyrobów azbestowych zostały przedstawione szczegółowo w projekcie Programu ).

Poni żej omówiono najbardziej istotne do zastosowania środki minimalizuj ące niekorzystne oddziaływanie skutków usuwania wyrobów azbestowych w podziale na grupy: − minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko na etapie prowadzenia prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu – w kontek ście zagro żenia zdrowia zwi ązanego z azbestem (m.in. obowi ązki wykonawcy prac, polegaj ących na usuwaniu wyrobów azbestowych opisane w projekcie Programu ) – konieczno ść prowadzenia prac przez wyspecjalizowan ą firm ę zgodnie z zasadami bezpiecze ństwa; − minimalizacja negatywnego oddziaływania azbestu dla pracowników przeprowadzaj ących prace polegaj ące na usuwania materiałów zawieraj ących azbest ( środki ochrony pracowników przed szkodliwym działaniem azbestu zostały przedstawione w projekcie Programu ); − minimalizacja negatywnego oddziaływania ze strony azbestu podczas jego transportu do miejsc składowania (transport wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest w kontek ście ochrony środowiska przedstawiono w projekcie Programu );

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 70 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

− minimalizacja negatywnego oddziaływania ze strony azbestu dla środowiska na etapie jego składowania (bezpo średnio nie dotycz ą analizowanego projektu Programu dla gminy Frombork, poniewa ż na terenie gminy nie ma miejsc składowania odpadów azbestowych); − minimalizacja negatywnego oddziaływania prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu na walory historyczne i kulturowe gminy Frombork; − minimalizacja negatywnego oddziaływania prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu na gatunki chronione, gdzie konieczne jest prowadzenia akcji podnosz ących świadomo ść mieszka ńców oraz wykonawców prac w zakresie zagadnie ń zwi ązanych z ochrona gatunkow ą zwierz ąt (głównie gatunków ptaków i nietoperzy gnie żdżą cych si ę w obr ębie zadasze ń budynków mieszkalnych i gospodarczych).

Podstawowe warunki zachowania bezpiecze ństwa dla człowieka i środowiska przy usuwaniu odpadów zawieraj ących azbest:

Generaln ą zasad ą przy pracach zwi ązanych ze zdejmowaniem wyrobów azbestowych oraz ich transporcie jest maksymalne zabezpieczenie przed mo żliwo ści ą emisji włókien azbestu do atmosfery. Mo żna to osi ągn ąć przez utrzymywanie odpowiednich wymogów techniczno – organizacyjnych. W tym celu nale ży zapewni ć: − Nawil żanie wod ą wyrobów zawieraj ących azbest przed ich usuwaniem lub demonta żem i utrzymywanie w stanie wilgotnym przez cały czas pracy; − Dokonywanie demonta żu całych wyrobów (płyt, rur, kształtek) bez jakiegokolwiek uszkadzania, tam gdzie jest to technicznie mo żliwe; − Dokonywanie rozdzielania (odspajania) materiałów trwale zwi ązanych z podło żem przy stosowaniu wył ącznie narz ędzi r ęcznych lub wolnoobrotowych, wyposa żonych w miejscowe instalacje odci ągaj ące powietrze. Sposób rozbiórki lub remontów obiektów budowlanych zawieraj ących azbest jest sprecyzowany w odpowiednich aktach prawnych. Prace polegaj ące na usuwaniu lub naprawie wyrobów azbestowych mog ą by ć wykonywane wył ącznie przez Wykonawców posiadaj ących odpowiednie wyposa żenie techniczne do prowadzenia takich prac oraz przez pracowników przeszkolonych w zakresie bezpiecze ństwa i higieny pracy przy usuwaniu i wymianie materiałów zawieraj ących azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 71 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Podstawowe warunki, jakie nale ży spełni ć przed rozpocz ęciem prac rozbiórkowych w celu maksymalnego zapewnienia ochrony gatunków ptaków gnie żdżą cych si ę w strefach dachowych i innych zakamarkach budynków:

− Przynajmniej na rok przed planowanymi pracami rozbiórkowymi nale ży przeprowadzi ć inwentaryzacj ę w celu sprawdzenia czy w budynku znajduj ą si ę miejsca l ęgowe ptaków; − Nale ży powstrzyma ć si ę od prowadzenia prac budowlanych i remontowych w sezonie lęgowym, czyli najczęś ciej od pocz ątku marca do ko ńca sierpnia. W przeciwnym wypadku istnieje ryzyko zniszczenia gniazd i spłoszenia l ęgn ących si ę ptaków, co jest zabronione prawem - art. 127 ust. 2 pkt e, Ustawy o ochronie przyrody (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 627 z pó źn. zm.); − W przypadku prowadzenia prac budowlanych mog ących zagrozi ć ptakom bytuj ącym na terenie inwestycji lub ich siedliskom, organ nadzoru budowlanego zobowi ązany jest do wstrzymania przeprowadzanych prac budowlanych, pod gro źbą odpowiedzialno ści karnej osoby fizycznej b ędącej organem nadzoru budowlanego przewidzianej w art. 231 Kodeksu karnego. − Prowadzenie prac remontowo-budowlanych obiektów, w których znajduj ą si ę siedliska ptaków i nietoperzy wymaga uzyskania zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Regionalny Dyrektor O Ś po zasi ęgni ęciu opinii eksperta ornitologa okre śla termin i warunki wykonywania prac remontowo-budowlanych. W razie utraty w czasie remontu miejsc gniazdowych okre śla sposób naprawy szkód (m.in. ilo ść budek l ęgowych, jakie nale ży zamontowa ć w ramach kompensacji przyrodniczej); − Rozwieszane skrzynki l ęgowe powinny by ć specjalnej konstrukcji dostosowanej do gatunków ptaków, (dla jerzyków wymiary skrzynek s ą nast ępuj ące: 34 x 18 x 20 cm, z owalnym wlotem 6,5 x 3,5 cm umieszczonym na środku wysoko ści ścianki); − Tam, gdzie to mo żliwe nale ży unika ć zamykania otworów w stropodachach (z zastrze żeniem przypadku przedstawionego poni żej); − W przypadku, gdy stropodach ocieplono materiałami sypkimi, które s ą niebezpieczne dla ptaków, nale ży doprowadzi ć do zamkni ęcia otworów i wywieszenia budek. Stosowane powszechnie materiały sypkie do izolacji stropodachów, takie jak granulat wełny mineralnej, granulat styropianu i fibra celulozowa stanowi ą niebezpieczn ą pułapk ę dla ptaków.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 72 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

8. ANALIZA MO ŻLIWO ŚCI ZASTOSOWANIA ROZWI ĄZAŃ ALTERNATYWNYCH DO PRZEDSTAWIONYCH W PROJEKCIE

Konieczno ść całkowitego usuni ęcia wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wynika z ustale ń dokumentów nadrz ędnych („Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032”), czyli z dokumentu o nadrz ędnym charakterze w stosunku do analizowanego projektu Programu . W zwi ązku z powy ższym nie istnieje alternatywa umo żliwiaj ąca zaniechanie realizacji Programu dla gminy Frombork. Kwestie rozwi ąza ń alternatywnych w odniesieniu do analizowanego Programu mo żna rozpatrywa ć jedynie pod k ątem sposobów jego realizacji, szczególnie w zakresie: − analizy prawidłowo ści sformułowania celów i ich ewentualnych modyfikacji; − analizy doboru sposobów i środków osi ągni ęcia zało żonych celów.

Przeprowadzona w ramach niniejszej prognozy analiza celów Programu , a w szczególno ści jego zgodno ści z innymi dokumentami programowymi w zakresie gospodarki odpadami i usuwania azbestu wskazuje, że s ą one w pełni zgodne z postanowieniami tych dokumentów, oraz z obowi ązuj ącym w Polsce prawem. W szczególno ści cele główne, jakimi s ą: oczyszczenie terenu gminy Frombork z wyrobów zawieraj ących azbest (materiałów izolacyjnych i konstrukcyjnych), minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych wyst ępowaniem obiektów, w których wykorzystywane s ą wyroby azbestowo-cementowe na terenie gminy oraz likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko, nale ży uzna ć za pozbawione alternatywy w świetle aktualnego stanu wiedzy o zagro żeniach zdrowotnych oraz w odniesieniu do obowi ązuj ących w Polsce przepisów prawnych. Ewentualn ą alternatyw ą byłoby uznanie, że pozostawienie wyrobów azbestowych w miejscach ich obecnego wykorzystywania powoduje mniejsze konsekwencje środowiskowe, ni ż ich usuwanie pod kontrol ą. Działania takie nie znajduj ą naukowego uzasadnienia, jak równie ż nie byłoby to zgodne z zało żeniami przyj ętymi w dokumentach strategicznych wy ższego rz ędu. Wariantowaniu mogłyby podlega ć jedynie sposoby i środki osi ągania zało żonych celów (głównie sposoby unieszkodliwiania azbestu). W ramach analizowanego projektu Programu proponowane jest głównie jego składowanie na wyznaczonych do tego składowiskach odpadów niebezpiecznych. Istniej ące inne sposoby unieszkodliwiania tego rodzaju odpadów, nie s ą obecnie na tyle rozpowszechnione i efektywne ekonomicznie, aby mo żliwe było ich praktyczne zastosowanie w Polsce w najbli ższych latach. Zagadnienie to

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 73 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork szczegółowo zostało opisane w Prognozie oddziaływania na środowisko dla „Programu Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032”. Nale ży podkre śli ć, że w krajowym Programie zamieszczone s ą jednoznaczne zalecenia w zakresie konieczno ści przeprowadzenia jego aktualizacji. W zwi ązku z powy ższym, je żeli nast ąpi rozwój technik utylizacji azbestu oraz zmiana prawnych uwarunkowa ń, umożliwi to zastosowanie innych metod unieszkodliwienia tej grupy odpadów. Dodatkowym argumentem potwierdzaj ącym brak konieczno ści przedstawiania rozwi ąza ń alternatywnych w ramach niniejszej prognozy, s ą jednoznaczne wnioski z przeprowadzonych analiz, stwierdzaj ące, że realizacja proponowanych w projekcie Programu rozwi ąza ń szczegółowych, ma zdecydowanie pozytywny wpływ na środowisko. Ponadto realizacja Programu nie powoduje wyst ępowania znacz ących negatywnych oddziaływa ń na środowisko (w tym oddziaływa ń transgranicznych i na obszary Natura 2000).

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 74 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

9. PROPOZYCJE DOTYCZ ĄCE PRZEWIDYWANYCH METOD ANALIZY SKUTKÓW REALIZACJI POSTANOWIEŃ PROJEKTOWANEGO DOKUMENTU ORAZ CZ ĘSTOTLIWO ŚCI JEJ PRZEPROWADZANIA

W analizowanym projekcie Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, dla gminy Frombork , przedstawiono podstawowe zało żenia w zakresie harmonogramu zada ń i monitoringu ich realizacji (rozdział 6 - Harmonogram usuwania wyrobów zawieraj ących azbest ). Monitoring realizacji zada ń, pozwoli na bie żą cą analiz ę oraz kontrol ę zgodno ści zało żonego harmonogramu realizacji z faktycznymi działaniami podejmowanymi przez wła ścicieli poszczególnych obiektów. Kontrolowanie zmian w skali gminy, w odniesieniu do poszczególnych budynków, pozwoli na optymalne zaplanowanie i weryfikacj ę działa ń zwi ązanych z terminami usuwania azbestu. W celu przeprowadzenia efektywnego monitorowania proponuje si ę zastosowanie wska źników, słu żą cych ocenie wdra żania zało żeń Programu. Tabela 16 przedstawia proponowane wska źniki oceny oraz cz ęstotliwo ści jej przeprowadzania.

Tabela 16. Proponowane wska źniki oceny wdra żania Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork.

Cz ęstotliwo ść Lp. Wska źnik oceny programu Jednostka/parametr oceny Aktualna ilo ść wyrobów zawieraj ących 1. azbest przypadaj ąca na jednostk ę Mg/km 2 Raz w roku powierzchni gminy Ilo ść unieszkodliwionych odpadów 2. Mg/rok Raz w roku niebezpiecznych zawieraj ących azbest Wielko ść nakładów finansowych 3. poniesionych na usuwanie wyrobów zł/rok Raz w roku zawieraj ących azbest Ilo ść zlikwidowanych nielegalnych 4. wysypisk zawieraj ących odpady szt. Raz w roku azbestowe Ilo ść przeprowadzonych szkole ń, akcji 5. edukacyjno-uświadamiaj ących i szt. Raz w roku informacyjnych

Na podstawie posiadanej i uaktualnianej bazy danych o lokalizacji i powierzchni pokry ć dachowych wykonanych z płyt azbestowo-cementowych oraz proponowanych w tabeli powy żej, wska źników oceny wdra żania Programu , mo żliwe b ędzie skuteczne monitorowanie realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork , jak równie ż realizacja zada ń okre ślonych w dokumencie nadrz ędnym - Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 75 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

Wska źnik ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest na 1 km 2 powierzchni gminy powinien ulega ć systematycznemu obni żaniu w ka żdym kolejnym roku realizacji Programu , pocz ąwszy od warto ści bazowej obliczonej zgodnie ze stanem istniej ącym w roku 2015. Wska źnik ilo ści nielegalnych „dzikich wysypisk” z odpadami azbestowymi na terenie gminy posiada równie ż istotne znaczenie w monitoringu skutków wdra żania Programu . Jest to szczególnie wra żliwy wska źnik w monitorowaniu bezpiecznego usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Pozwala m.in. na stwierdzenie stopnia skuteczno ści podejmowanych w gminie akcji informacyjno-edukacyjnych. Spadek ilo ści nielegalnych wysypisk azbestowych świadczy o tym, że po zdemontowaniu wyroby azbestowe trafiaj ą zgodnie z przeznaczeniem, na uprawnione składowisko. Dodatkowym narz ędziem monitoringu s ą dokumenty zwi ązane z gospodark ą odpadami niebezpiecznymi, do jakich zalicza si ę materiały zawieraj ące azbest. Do dokumentów tych nale żą „karty przekazania odpadów” oraz „karty ewidencji odpadów” na podstawie których sporz ądza si ę zbiorcze zestawienia ilo ści odpadów. Dokumenty te s ą źródłem informacji umo żliwiaj ących lepsz ą koordynacj ę procesu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 76 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

10. STRESZCZENIE W J ĘZYKU NIESPECJALISTYCZNYM

Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą, została opracowana zgodnie z wymogami okre ślonymi w ustawie Prawo ochrony środowiska ( t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1232 z pó źn. zm.) oraz zgodnie z ustaw ą z dnia 3 pa ździernika 2008 r. o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1235 z pó źn. zm.).

Prognoza została sporz ądzona na podstawie szczegółowej analizy projektowanego Programu oraz na podstawie analizy dost ępnych materiałów archiwalnych i stanowi okre ślenie mo żliwych skutków ekologicznych w środowisku, jakie mog ą wyst ąpi ć w wyniku podj ęcia realizacji zada ń postawionych w Programie lub w przypadku jego zaniechania.

Prognoza jest dokumentem wspieraj ącym proces decyzyjny i wskazuje na mo żliwe pozytywne oraz negatywne skutki realizacji analizowanego dokumentu oraz przedstawia zalecenia dotycz ące przeciwdziałania ewentualnym negatywnym skutkom a tak że wskazuje sposoby ich minimalizacji. Wnioski i rekomendacje zawarte w Prognozie powinny by ć wł ączone do działa ń prowadzonych w ramach realizacji Programu .

W Programie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork uj ęte zostały zadania maj ące na celu usprawnienie procesu usuwania wyrobów azbestowych w gminie. Na szczególne podkre ślenie zasługuje konieczno ść prowadzenia akcji edukacyjno – informacyjnej. Jej brak lub ograniczenie spowoduje niew ątpliwie pogarszanie si ę stanu środowiska poprzez nieprawidłowe post ępowanie z ka żdym rodzajem odpadów, w tym z odpadami zawieraj ącymi azbest.

W Prognozie zostało zamieszczone streszczenie Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork w tym informacje o ilo ści zinwentaryzowanych wyrobów zawieraj ących azbest oraz ocenie stopnia pilno ści usuwania tych wyrobów, informacje o sposobach usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, o unieszkodliwianiu odpadów azbestowych, harmonogramie oraz szacunkowych nakładach finansowych na realizacj ę zadania.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 77 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

W Prognozie został scharakteryzowany azbest, który z uwagi na swoje zalety, był szeroko stosowany do produkcji wyrobów azbestowych budowlanych, w śród których najwi ększe zainteresowanie miały płyty i rury azbestowo-cementowe. Płyty były szeroko stosowane jako pokrycia dachowe, a rury, w stosunkowo niewielkiej ilo ści, do wykonywania instalacji wodoci ągowych i kanalizacyjnych oraz jako przewody kominowe i zsypy w budynkach wielokondygnacyjnych. Polska Norma [PN-87 B-06612] podaje trzy rodzaje klasyfikacji wyrobów azbestowo-cementowych. Najbardziej adekwatny wydaje si ę by ć podział wyrobów azbestowo-cementowych w zale żno ści od kształtu i przeznaczenia. Została tak że przedstawiona ocena istniej ącego stanu środowiska oraz głównych zagro żeń istotnych z punktu widzenia projektowanego dokumentu. W przypadku, gdy projektowany Program nie zostanie skutecznie wdro żony nale ży spodziewa ć si ę narastaj ącego pogł ębiania problemów w zakresie jako ści powietrza atmosferycznego oraz zanieczyszczenia gleb włóknami azbestu, co z pewno ści ą negatywnie wpłynie na środowisko, komfort życia i zdrowie mieszka ńców gminy Frombork. W Prognozie przeanalizowano mo żliwy wpływ realizacji zada ń na nast ępuj ące główne elementy środowiska: powietrze atmosferyczne, wody powierzchniowe i podziemne, stan powierzchni ziemi i gleb, klimat akustyczny, ro śliny i zwierz ęta, obszary chronione, dobra materialne oraz zdrowie i życie ludzi. Pozytywne oddziaływanie na środowisko zada ń wskazanych w Programie , zdecydowanie przewa ża nad ewentualnymi oddziaływaniami negatywnymi. Negatywne oddziaływania projektu maj ą jedynie ograniczony charakter. Negatywne krótkoterminowe oddziaływania na zasoby środowiska mog ą by ć zwi ązane z faz ą realizacji niektórych inwestycji (głównie okres prowadzenia prac demonta żowych). Brak realizacji któregokolwiek z proponowanych zada ń lub ich realizacja nie poci ągn ą za sob ą transgranicznego oddziaływania na środowisko. Nie wyst ąpi równie ż negatywne oddziaływanie na obszary cenne przyrodniczo. W Prognozie przedstawiono równie ż propozycje dotycz ące metod analizy skutków realizacji postanowie ń projektowanego dokumentu oraz cz ęstotliwo ści jej przeprowadzania, co ma istotne znaczenie dla oceny skuteczno ści realizacji Programu .

Wi ększo ść proponowanych do realizacji przedsi ęwzi ęć ma jednoznacznie pozytywny wpływ na środowisko i zdrowie ludzi i proponowanie rozwi ąza ń alternatywnych nie ma żadnego uzasadnienia. Najbardziej niekorzystne oddziaływanie zwi ązane jest głównie z mo żliwo ści ą wyst ąpienia pylenia azbestu przy rozbiórce zniszczonych pokry ć dachowych oraz z mo żliwo ścią nieumy ślnego zniszczenia miejsc gniazdowania niektórych gatunków

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 78 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork ptaków. Prowadzenie prac remontowo-budowlanych obiektów wymaga zapewnienia prawidłowych zasad i bezpiecze ństwa dla człowieka przy demonta żu wyrobów oraz zapewnienia działa ń naprawczych w miejscach, w których znajduj ą si ę siedliska ptaków i nietoperzy. Wzmo żony hałas powstaj ący przy rozbiórce ma jedynie charakter chwilowy. Istotnym jest stosowanie rozwi ąza ń maj ących na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj ę przyrodnicz ą niekorzystnych oddziaływa ń na środowisko skutków realizacji projektu Programu .

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 79 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

11. SPIS WYKORZYSTANYCH MATERIAŁÓW

1. Bilans zasobów złó ż kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2013 r., PIG, Warszawa, 2014 2. Brzozowski A., Obmi ński A., 2004 - Gdzie wyst ępuje potrzeba zabezpieczania lub usuwania azbestu w Polsce?. Bezpiecze ństwo Pracy: Nauka i Praktyka, Vol.393, Nr.4. 3. Crocq B., 1998 - http://www.crocq.net/Crocq/amiante.htm, 4. Dane z Głównego Urz ędu Statystycznego (GUS) http://www.stat.gov.pl/, 5. Dobrzelecka I., 2008; Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu, 6. Dyczek A. 2000 – Bezpieczne post ępowanie z azbestem i materiałami zawieraj ącymi azbest : uwarunkowania techniczne i prawne. W: Materiały Szkoły Gospodarki Odpadami AGH-PAN. Rytro, 7. Dyczek J, 2000: Bezpieczne post ępowanie z azbestem materiałami zawieraj ącymi azbest. Uwarunkowania techniczne i prawne. Materiały Szkoły Gospodarki Odpadami 2000, Wyd. AGH, IGSMiE PAN, Kraków; s. 65 – 74; 2000, 8. Dyrektywa Rady Wspólnoty Europejskiej (91/382/EWG) z 24 czerwca 1991 r., 9. European Agency for Safety and Health at Work: Azbest w budownictwie. FACTS 51; Belgium ISSN 1725-7077; 2004; http://agency.osha.eu.int., 10. http://www.wios.olsztyn.pl/- Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, 11. http://www.gdos.gov.pl - Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Mapa obszarów Natura 2000, 12. http://natura2000.gdos.gov.pl – strona internetowa po świ ęcona obszarom Natura 2000 13. http://frombork.samorzady.pl/ Strona internetowa gminy Frombork 14. http://www.pip.gov.pl/html/pl/doc/, 15. II Polityka ekologiczna państwa. Warszawa, czerwiec 2000, 16. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2013 roku, Inspekcja Ochrony Środowiska WIO Ś w Kraków, Kraków 2014 17. Materiały udost ępnione przez pracowników Referatu Inwestycji, Zamówie ń Publicznych, Gospodarki Przestrzennej I Komunalnej i Ochrony Środowiska Urz ędu Miasta i Gminy we Fromborku 18. Kleczkowski A.S. 1990 (red.) – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych. (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony. Skala 1: 500 000. Instytut Hydrogeologii i Geologii In żynierskiej AGH, Kraków, 19. Klojzy-Karczmarczyk B, Makoudi S.: Szacowanie wska źnika wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest na obszarach wiejskich wybranych gmin. Rocznik Ochrona Środowiska Tom 13. Koszalin 2011, 20. Klojzy-Karczmarczyk B. Makoudi S., Mazurek J., Żółtek J.: Gospodarowanie odpadami w gminach. Cz.1 - Gospodarowanie odpadami zawieraj ącymi azbest. Praca statutowa IGSMiE PAN, Kraków (praca niepublikowana); 2009, 21. Klojzy-Karczmarczyk B., Makoudi S., 2011 Praktyczne aspekty usuwania materiałów zawieraj ących azbest w wybranych gminach . Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN nr 80, Wyd. IGSMiE PAN, 22. Klojzy-Karczmarczyk B., Makoudi S., 2012 Efekt weryfikacji zasad prowadzenia oceny stopnia pilno ści usuwania wyrobów zawieraj ących azbest . Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN nr 82, Wyd. IGSMiE PAN; 23. Klojzy-Karczmarczyk B., Makoudi S., 2011 Szacowanie wska źnika wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest na obszarach wiejskich wybranych gmin. Rocznik Ochrona Środowiska, Tom 13, cz.2, Wyd. Środkowo-Pomorskiego Towarzystwa Naukowego Ochrony Środowiska, s. 1823 - 1834. 24. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014, zał ącznik do uchwały Rady Ministrów z r.2010 25. Lewicki T. - Środowisko geograficzne okolic Fromborka - monografia, Warszawa 1960 26. Malinowski J. (red), 1991 – Hydrogeologia – Budowa geologiczna Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 27. Mapa Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w Polsce PSH PIG wersja 7.0.4.5022, (www.psh.gov.pl),

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 80 Kraków, ul. Wybickiego 7 Prognoza oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork

28. Obmi ński A, 2000: Odpady azbestowe, składowanie, neutralizacja, zagrożenie. Materiały Szkoły Gospodarki Odpadami 2000, Wyd. AGH, IGSMiE PAN, Kraków; s. 207 – 220; 2000. 29. Obmi ński A., 2010 – Zastosowanie azbestu i problemy odpadów azbestowych w świetle obowi ązuj ącego prawa; W: Realizacja „Programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009 – 2032” w praktyce – raport. Federacja Zielonych GAJA – Szczecin, 30. Ocena roczna jako ści powietrza w województwie warmi ńsko-mazurskim za rok 2014, Warmi ńsko-Mazurski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn, 2015, 31. Ocena roczna jako ści powietrza w województwie warmi ńsko-mazurskim za rok 2013, Warmi ńsko-Mazurski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Olsztyn, 2014, 32. Pichór W., 2005 - Zasady bezpiecze ństwa i ochrony zdrowia podczas prac z materiałami zawieraj ącymi azbest . Mat. Sem. Szkoła Azbest – bezpieczne post ępowanie. Azbest i materiały zawieraj ące azbest w budynkach i budowlach. Minimalizacja ryzyka emisji włókien podczas usuwania materiałów zawieraj ących azbest, s. 35 – 44, Kraków AGH; 2005, 33. Pismo Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Olsztynie (pismo: WOO Ś.411.89.2015.MT z dnia 24.08.2015), 34. Pismo Warmi ńsko-Mazurskim Pa ństwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym (pismo: ZNS.9082.2.89.2015.W z dnia 30.09.2015). 35. Program Ochrony Środowiska gminy Frombork, Frombork 2004, 36. Pola ński A. 1974 – Geochemia i surowce mineralne. Wyd. Geol. Warszawa, 37. Problemy zanieczyszczenia powietrza włóknami azbestu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa, PIO Ś 1993, 38. Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 – 2032, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, 39. Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gminy Frombork wraz ze szczegółow ą inwentaryzacj ą, 2015; zespół IGSMiE PAN Kraków pod kier. Klojzy- Karczmarczyk B, 40. Program usuwania wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski. Warszawa, 2002, 41. Program wykonawczy do II Polityki ekologicznej pa ństwa na lata 2002–2010. Warszawa listopad 2002, 42. Plan Odnowy Miejscowo ści Frombork na lata 2010 - 2015, 2010 43. Szeszenia-Dąbrowska N., 2003 - Instytut Medycyny Pracy; Materiał dydaktyczny na kurs specjalistyczny „Bezpieczne post ępowanie z azbestem i materiałami zawieraj ącymi azbest”, Kraków 2003, 44. Szeszenia-Dąbrowska N., Siuta J. (red) - 1998: Azbest w środowisku. Oficyna wydawnicza IMP, Łód ź, 45. Światowa Organizacja Zdrowia, informacje, 1993, 46. Ustawy i rozporz ądzenia w przedmiotowym zakresie.

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi ą PAN 81 Kraków, ul. Wybickiego 7