Wielokulturowe Pomorze. Ukraińcy I Ich Dziedzictwo Kulturowe Na Żuławach I Powiślu
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Redakcja naukowa: Aleksandra Paprot Katarzyna Linda-Grycza Tarzycjusz Buliński Gdańsk–Nowy Dwór Gdański 2016 Wielokulturowe Pomorze. Ukraińcy i ich dziedzictwo kulturowe na Żuławach i Powiślu Redakcja naukowa: Aleksandra Paprot Katarzyna Linda-Grycza Tarzycjusz Buliński Książka jest efektem współpracy Stowarzyszenia „Kochamy Żuławy” oraz Zakładu Etnologii i Antro- pologii Kulturowej na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego w ramach projektu „Wielo- kulturowe Pomorze. Ukraińcy i ich dziedzictwo kulturowe na Żuławach i Powiślu”. Recenzenci: dr Anna Weronika Brzezińska (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) dr Arkadiusz Jełowicki (Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie) Redakcja językowa: Paweł Wielopolski Tłumaczenie na język ukraiński oraz tłumaczenie materiałów dodatkowych: Vitalii Tukalo Opracowanie tłumaczeń z języka ukraińskiego: Małgorzata Łukianow-Tukalo Projekt graficzny, skład i łamanie: Wydawnictwo Region Jarosław Ellwart ul. Goska 8, 81-574 Gdynia tel. 58 629 59 47 e-mail: [email protected] Na okładce wykorzystano fotografię Karoliny Dziubatej prezentującą fragment ręcznika obrzę- dowego ze zbiorów rodziny Sulim z Dzierzgonia oraz logo projektu autorstwa Pauliny Skrodzkiej, www.paulinaskrodzka.pl. Projekt dofinansowany ze środków Województwa Pomorskiego w ramach programu: Rozwój Kultury w Województwie Pomorskim w Roku 2016. © Copyright by Stowarzyszenie „Kochamy Żuławy” and authors 2016 Stowarzyszenie „Kochamy Żuławy” ul. Sikorskiego 21, 82-100 Nowy Dwór Gdański www.kochamyzulawy.pl, e-mail: [email protected] ISBN 978-83-946703-0-6 Spis treści Podziękowania. 7 Tarzycjusz Buliński, Katarzyna Linda-Grycza Badania dziedzictwa kulturowego Ukraińców na Pomorzu – uwagi wstępne. .9 Część I Ukraińcy na Pomorzu: między przeszłością a teraźniejszością Igor Hałagida Ukraińcy na Pomorzu w okresie powojennym (garść refleksji). .19 Krystian Zdziennicki Akcja „Wisła” w powiecie sztumskim w świetle akt miejscowego Starostwa Powiatowego. .27 Małgorzata Łukianow-Tukalo Społeczne konsekwencje akcji „Wisła” w powiecie kwidzyńskim. 35 Łukasz Kępski Żuławskie multi-kulti – casus pewnej wsi. .43 Anna Suszak Ubiór i strój Ukraińców na Żuławach – dawniej i dziś . .53 Katarzyna Komar-Macyńska Ukraińskie Jarmarki Młodzieżowe w Gdańsku – perspektywa lat 1976–2016 . .73 Vitalii Tukalo Sytuacja społeczno-polityczna Ukraińców w Polsce: wyzwania nowych czasów. .83 6 | Spis treści Część II Sytuacja kulturowa Ukraińców na Żuławach i Powiślu Aleksandra Paprot Etnologiczne badania terenowe wśród Ukraińców na Żuławach i Powiślu. 95 ks. Piotr Gaborczak Historia parafii greckokatolickiej w Dzierzgoniu. .109 Leszek Woronowicz „Wychowałem się w rodzinie z tradycjami ukraińskimi” – wywiad z proboszczem parafii greckokatolickiej pw. św. Mikołaja w Cyganku-Żelichowie . .115 Monika Gajdzińska Ukraińskie peregrynacje na Żuławach, rzecz o etnologicznych badaniach terenowych. 125 Karolina Dziubata Zagrożenia wobec ciągłości kultury ukraińskiej na Powiślu. 135 Aleksandra Chróścielewska, Katarzyna Kosińska Trzecie pokolenie pod lupą – młodzi potomkowie przesiedleńców z akcji „Wisła” . .147 Część III W poszukiwaniu elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego: scenariusze i materiały dodatkowe Tarzycjusz Buliński, Katarzyna Linda-Grycza, Piotr Walukiewicz Od pasywnej wielokulturowości do aktywnego multikulturalizmu. Propozycje edukacyjne. .161 Maria Werbowska Obrzędowe pieśni weselne . 177 Grzegorz Breczko Tęsknota . 195 Ukraińskie dziedzictwo kulturowe na fotografii . .199 Noty o autorach. .209 Podziękowania Realizacja tego projektu nie byłaby możliwa bez zaangażowania wielu oddanych, pracowitych i otwartych osób, które chętnie dzieliły się z nami swoimi życiowymi historiami. Serdecznie dziękujemy: − Księżom z parafii greckokatolickich w Cyganku-Żelichowie i w Dzierzgo- niu – za wprowadzenie nas do swoich cerkwi i przedstawienie wspólnocie, za okazaną pomoc i współpracę podczas badań terenowych i redakcji arty- kułów. − Naszym „odźwiernym” – lokalnym liderom i liderkom, którzy wytrwale przekonywali do nas i do naszych badań odwiedzane przez nas społeczno- ści we wsiach i miastach na Żuławach i Powiślu. − Naszym wspaniałym Rozmówcom – za otwarcie drzwi do Waszych domów i serc oraz ciepłą strawę w postaci specjałów kuchni ukraińskiej. − Studentom – za wytrwałość i zaangażowanie w realizację projektu, nie- poddawanie się mimo złej pogody podczas badań terenowych oraz za en- tuzjazm. − Autorom artykułów – za podzielenie się z czytelnikami swoją wiedzą i do- świadczeniem w tematyce dotyczącej różnych obszarów historii i kultury przesiedlonych Ukraińców. − Osobom zaangażowanym w tłumaczenia i ich opracowanie, a także redak- torowi językowemu tej książki. − Członkom Stowarzyszenia „Kochamy Żuławy”, którzy pomagali w realiza- cji tego projektu. Redaktorzy Tarzycjusz Buliński, Katarzyna Linda-Grycza Uniwersytet Gdański Badania dziedzictwa kulturowego Ukraińców na Pomorzu – uwagi wstępne Wydaje się, że kwestia mniejszości ukraińskiej – ludzi, którzy zostali wyrwani prze- mocą ze swoich siedzib, przetransportowani w nieznane i rzuceni w pozornie przy- padkowe, choć w rzeczywistości starannie przemyślane miejsca – musiała powrócić do świadomości społecznej. Czas oczekiwania był długi – ponad pół wieku – w cza- sie którego kwestia ta była mało obecna w dyskursie publicznym i rzadko uwzględ- niana w polityce historycznej. Bywała także niewygodna i przemilczana. Wiemy jednak, że pamięć i tożsamość to skomplikowane mechanizmy i tematy bolesne muszą w nich znaleźć swoje miejsce, nie da się ich tak po prostu wymazać. Dlatego pojawienie się na szerszą skalę tematu Ukraińców na Pomorzu jest czymś, co musiało nastąpić. Jest to jedna z tych kwestii w dzisiejszej Polsce, które powoli zaczynają zyskiwać nowe, by nie rzec nowoczesne, oblicze porzucające sformuło- wania i konceptualizacje sprzed lat. Zmieniła się zarówno społeczność ukraińska na Pomorzu, jak i sama rzeczywistość społeczno-polityczna Polski, i dziś potomko- wie przesiedleńców coraz częściej znajdują swoje miejsce jako pełnoprawna, bogata w tradycje mniejszość, współtworząca niepowtarzalność kulturową Pomorza. Projektem „Wielkokulturowe Pomorze: Ukraińcy i ich dziedzictwo kulturowe na Żuławach i Powiślu”, realizowanym przez Stowarzyszenie „Kochamy Żuła- wy” (reprezentowanym przez mgr Aleksandrę Paprot) wraz z Zakładem Etnologii i Antropologii Kulturowej na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego (reprezentowanym przez dr. Tarzycjusza Bulińskiego, dr Katarzynę Lindę-Gryczę) chcieliśmy wnieść swój własny wkład do tego procesu. Nasz projekt ma od strony naukowej charakter pilotażowy i rozpoznawczy, zaś od strony społecznej, inicju- jący i edukacyjny. Za jego sprawą chcieliśmy dać nowy impuls refleksji naukowej i popularno-naukowej nad tematem mniejszości ukraińskiej na Pomorzu, do tej pory bowiem ta problematyka była podejmowana przez etnologów i antropolo- gów kulturowych sporadycznie. Wspomnieć tu można o pracach Joanny Dankow- skiej (obecnie Minksztym) oraz Anny Weroniki Brzezińskiej i Małgorzaty Wosiń- skiej. Znacznie więcej publikacji na ten temat zostało napisanych przez historyków (np. bibliografia w tekście Igora Hałagidy w niniejszym tomie). 10 | Tarzycjusz Buliński, Katarzyna Linda-Grycza Pragnęliśmy też stworzyć publikację, w której będą mogły wybrzmieć głosy osób z różnych środowisk i profesji, nie tylko naukowców, ale także działaczy spo- łecznych, religijnych i innych pasjonatów kultury ukraińskiej. Stąd też zamierzona niejednorodność książki. Nie jest to pozycja stricte naukowa, lecz rodzaj popularno- -naukowej refleksji osób zainteresowanych tą tematyką. Liczymy na to, że okaże się ona inspirująca. * Etnologia Pomorza może poszczycić się bogatymi i pogłębionymi monografiami społeczności żyjących tu od dawna (np. Kaszubów, Kociewiaków), studiami nad spuścizną nieobecnych już społeczności historycznych (np. mennonitów, Słowiń- ców), a także opracowaniami dotyczących nowych, dynamicznie rozwijających się społeczności migranckich (np. mniejszości białoruskiej). Można też odnaleźć prace poświęcone powojennym przesiedleńcom z Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Problematyka mniejszości ukraińskiej na Pomorzu, zwłaszcza od strony kulturo- wej i społecznej, jest najsłabiej opracowana i poznana naukowo. Wydaje się, że ze wszystkich mniejszości etnicznych, kulturowych, językowych, narodowych i reli- gijnych żyjących na Pomorzu to właśnie mniejszość ukraińska cieszyła się najmniej- szym „powodzeniem” wśród badaczy. Tymczasem wydaje się, że tożsamość kulturowa osób przesiedlonych w ramach akcji „Wisła” może być bardziej skomplikowana niż wyżej wymienionych grup. W tytule książki używamy słowa „Ukraińcy”, gdyż tak najczęściej sami określają się ludzie, z którymi rozmawialiśmy i którzy pojawiają się (zbiorowo czy indywi- dualnie) na kartach tej publikacji. Jednak, jako etnolodzy i antropolodzy kulturowi, zdajemy sobie sprawę, że sprawa tożsamości kulturowej to rzecz płynna, bardzo delikatna. To, za kogo się uważam i kim się czuję, zależy od wielu zmiennych i ulega cią- głym przekształceniom. Tożsamość kulturowa to proces, a nie stała, dana raz na zawsze identyfikacja. I tak też bywało w przypadkach części osób przymusowo przesiedlonych na Pomorze, które dopiero tutaj – na Żuławach i Powiślu – w at- mosferze stygmatyzowania przez oficjalną propagandę oraz plotki, dowiadywały się o tym, że świat dzieli się na Ukraińców i Polaków. Trzeba pamiętać, że przed akcją „Wisła” część osób używała także in- nych wyznaczników